Osmanl Haremlerinde Cariyeler

"Erkek olsaydm ve bakalarnna hizmet ederek varolmak zorunda kalsaydm, hi tereddt etmeden bir Trk ailesinin klesi olarak yaamay seerdim. Eer bu ac lokma yenilip yutulabilecek bir ey olabilecekse, bu muhakkak bir Trk ailesinin yannda olur. Osmanl insannn klesi onun evlatl gibidir. O, kle satn alrken besleyip bytecei, koruyaca, destekleyecei bir insanolunu yanna almakta, ou kez de parasnn g yetiremeyecei bir hazineyi, yani her umudunu, arzusunu onun hizmetine adayacak sadk, sevgi dolu bir kalbe sahip olmaktadr. Size glmseyerek kahve sunan, gm kaptan glsuyu dken hizmetinin para karlnda satn alndn yalnzca bir defalna unutup hizmetiyle efendisinin birbirine kar durumunu hayranlkla seyredin, biri hizmet ederken ylesine candan, ylesine samimi, br emir verirken ayn ekilde yumuak ve tatl dilli" (Kaynak: Pardoe,Vol.1,98-99) Julia Pardoe,1836 Avrupal gezginler Osmanl'da kleliin Bat'daki klelikle yalnzca isim benzerlii tadnda ittifak etmitir. Bunun iin ok mhim sebepler vardr. Her eyden nce Osmanl'da klelik, Bat'da olduu gibi byk iftliklerin tarlalarnda zorla ar ilere koulma eklinde bir sistem deildi. Osmanl'da genel olarak erkek kleler, askeri amala ya da ev ii hizmetinde, kadnlarsa yalnzca ev ii hizmetinde altrlrd. Afrikal kadnlar genelde alk yapar, gnlk ev ilerini grrd. Beyaz kleler ise kahve yapp datmak, yemek sofrasna bakmak, dadlk gibi daha zellemi grevleri yerine getirirdi. Osmanl haremlerini ziyaret eden Avrupal kadnlarn anlattklarna gre, kle kadnlarn hepsinin keyiflerince vakit geirecekleri bol bol zaman olur, haremde istedikleri gibi konuup hareket edebilirlerdi. Bu kadn gezginlerin ayrca Trkiye'deki bir cariyenin yerinin "Bat'daki bir ev hizmetisininkine tercih edilebilir" olduunu belirtmitir. (Kaynak: Melman,147) kinci olarak, klelik, geici bir durumdu. Beyaz kadnlar dokuz(9) sene klelik etmek zorundayken siyahi kadnlar iin bu yedi(7) yld, nk bnyeleri daha souk bir iklime uygun deildi. Bir kadn, klelikten azad edilince kendisine kanunen geerli bir azatlk belgesi verilirdi. Kadn mrnn sonuna kadar eski efendisinin evinde kalmay isteyebilir, byle olduu takdirde kendisine ok iyi baklrd. Bunun yerine evlendirilmeyi de seebilirdi. Evlendii zaman mcevherleri temin edilir, eyizi hazrlanr, evi denir, muhtemelen ev de verilirdi. Azad edilmi kle, hayatnn geri kalan boyunca eski efendisinden emeklilik maa alrd. Bundan baka, bir paras olduu aileyle balarn gl biimde devam ettirir, bir ihtiyac olduu zaman onlara gvenirdi. nceden kle olan ve sekin kimselerin hareminde yetien kadnlar genelde ok iyi konumdaki erkeklerle evlenirdi. Dolaysyla klelik, Osmanl toplumunda ykselmek iin bir vesileydi. Aslnda, Adolphus Slade'in szleriyle, "ngiliz erkekleri iin Hindistan neyse, Doulu kadnlar iin de klelik oydu: Mertebe atlama vesileri..." (Kaynak: a.g.e., 146) ncs, Osmanl toplumunda kleliin utanacak, kmsenecek hibir arm yoktur. 14. yzyldan sonra Osmanl padiahlar zgr kadnlarla evlenmek yerine cariyeleri e olarak almaya balamlard. Padiahlarn ou zaten nceden kle olan kadnlarn oullaryd. Osmanl mparatorluu'ndaki btn kadnlardan nce gelen Valide Sultan, yan, padiahn annesi de genelde nceden klelik yapm bir kadn olurdu. Askerler ve yneticiler arasndaki sekinlerin byk ksm Enderun'da eitilip yetitirilmi, klelikten gelme erkeklerdi. Onlarn hanmlar da ou kez, Osmanl haremlerinde terbiye alm, padiah hareminde ya da baka byk haremlerde ok baarl olmu eski kleler olurdu. Sonu olarak klelik, cariyeler asndan bakalarnn dudak bkt bir stat deildi, tam tersine bk haremlerde kle olarak yetimi kzlar, ykselme arzusundaki koca adaylar iin bulunmaz birer frsatt, nitekim bu erkekler bu kzlarla evlenirlerse toplumun ynetici, sekin tabakasnda yeralan aileyle kopmayacak bir ba kurma ansna da eriirlerdi.

Bu itimai artlarn sonucu olarak, birok gen kz gnll olarak klelie girer yahut aileleri daha iyi bir gelecek sahibi olacan dnerek kzlarn belli bir fiyat karlnda klelie verirlerdi. Bu durum zellikle Kafkas kkenli kzlar iin szkonusuydu, Grc kzlaryla birlikte bunlar, 18.yzyldan itibaren, beyaz kadn nfusunun byk ounluunu oluturmaktaydlar. Pardoe'ya gre Kafkasya'daki btn kzlar ve erkekler " eref sahibi olmaya, ilerlemeye giden yolun herkese ak olduu stanbul'a gitmek iin diretirdi" (Kaynak:Pardoe, Vol.,I,99)O zamanlar Kafkasya'da geerli olan, prensler,soylulular, kleler ve onlarn ocuklarndan oluan feodal sosyal sistem dolaysyla kle ailelerinin ocuklar sahiplerinin kar iin satlrd. Dierleri kylere yaplan basknlarda yakalanm sonra da paras iin kle tccarlarna satlm olurdu. Kleliin gnlle de olsa, zorunlu da olsa hem ocuklar hem de aileleri tarafndan toplumda ykselmek iin geici bir safha olarak grld kesindi.Fanny Davis'in anlatt bir anekdot Kafkasyal annelerin kzlarn Osmanl haremlerine kle vermek iin nasl srarla uratklarn ok gzel ifade eder: "1856-1857 yllar arasnda Lady Blunt'n erkek kardeiyle, kaynbiraderleri Kafkasya'ya giderler. Amalar oradaki anne-babalar ocuklarn kle olarak satmaktan caydrmaktr. Ellerinde lokumlarla, trl hediyelerle oraya varrlar, ama bunlarn hepsi reddedilir,nk anneler bunu kzlarnn stanbul'a gidip kendilerini ilerletmelerini engellemeye ynelik bir aba olarak grr,ok fkelenirler. Hepsinin hayali, kzlarnn saraya girmesi, sonra da Valide Sultan olmasdr" (Kaynak: Davis,113-14) Tabi Osmanl haremlerinde klelere yaplan iyi muamele de kzlar ve ailelerinin Osmanllarda klelie rabetini aklayan nemli bir baka etkendir. Nitekim,kk cariyeler kelimenin tam anlamyla ailenin bir paras olarak yetitirilirdi. Bu kzlarla koruyucu aileleri arasnda ok sk balar oluurdu. Genelde alt,yedi yalarndayken hatta daha bebekken alnrlar ve kendilerine st annesi tutulurdu. Yeni evine gelen kk kle kzlara "Dilad"(gnle honut veren), "Dilruba"(gnl alan) gibi yeni, iirsel bir isim verilirdi. Ailenin yediinden yer, onlarn giydiklerindenin benzerlerini giyerdi. Osmanl terbiyesi kendisine en ince ekilde retilen cariye aile fertlerinin hizmetine gemeden nce yaa kendinden ileri olan cariyelerin hizmetini grerek altrma yapard. Trke konuma ve yazmay renmesinin yannda temel slami bilgiler ve ibadetlerle ilgili eitim alrd. Ayrca diki dikmeyi,nak ilemeyi de renirdi. Musikiye yetenei varsa, ya bir saz almak yahut da raks edip ark sylemek zere eitilirdi. Baka herhangi bir zel yetenei varsa, bunu da gelitirmesi iin gerekli her ey yaplrd. Baz kzlar ailenin gen kzlarna yoldalk etmek iin alnr, aile fertleriyle ayn eitimden geerlerdi. Bazlar Fara ve arapa, daha sonraki yzyllarda da ngilizce ve Franszca okumay renirdi. Kimi cariyeler ise ailenin ocuklarna dadlk etmek zere yetitirilirdi. Genel olarak zgr bir Osmanl kznn sahip olaca btn tutum ve davranlarn,gsterecei hnerlerin tamam cariyelere de retilirdi. Cariyelerin kaderi ile ilgili olarak, Ferriman yle bir yorumda bulunmutur. "Yukardaki artlar altnda tanmn bulan kleliin kt talih saylmas imkanszdr. ocuk rahata ermekte, ou kez lksn, inceliin yaand artlara kavumaktadr. Grevleri de ar deildir. Ksaca sylemek gerekirse medniyete gei yapmtr" (Kaynak: Ferriman,116-117) Cariyeler kle olarak hizmette geirmeleri gereken zaman tamamladktan sonra Osmanl erkekleriyle evlenirlerdi. Kimi zaman daha sreleridolmadan azad edilirlerdi,nk kle azat etmek islam'da ok byk deeri olan bir ibadet olarak kabul edilirdi. Her iki durumda da bu kzlar ok iyi evlilikler yapard. Gzellikleri, cazibeleri,kltrleriyle gzde gelin adaylarydlar. ou, iinde bydkleri ailelerin oullaryla evlenirdi. Bunun yannda, Osmanl ynetici snfa mensup, genellikle klelikten gelme erkeklerle evlenmeler de olurdu. Baz erkekler kle ya da eski kle kzlarla evlenmeyi tercih ederlerdi,nk bu evliiklerin masraf,ynetici snfndan gelme,zgr bir Osmanl kadnyla evlenmek iin yaplacak masraftan bir hayli azd. Hatta, kendileri de eski birer cariye olan kle tccarlar, kzlar ok kk yata alr, evlenme ana gelene kadar bytp yetitirir sonra da ok karl bir fiyata satarlard. Cariyelere bir koca bulma grevi

evin hanmna aitti. Hanm bu grevi azami bir dikkatle yerine getirirdi,klelerini iyi yerlere gelin vermesi onun iin de bir onur vesilesiydi. Klenin hizmetinde bulunduu ailesi onun eyizini,ev eyasn hatta ou kez evini de verirdi. Emine Fuat Tugay babaannesinin evlendirdii azad edilmi bir kleye iki(2) ev verildiinden bahseder.( Kaynak: Tugay,220.) Leyla Saz,19.yzylda bir cariyenin eyizinde neler bulunduunu yle tarif eder: "Cariyeler,klelik yllar boyunca kendisine verilen kk hediyeler yannda, mcevherler,kpe,elmas yzk,altn saat,gm fincan tabaklar ve kahve seti gibi deerli eyalar da alnrd. Kza bir evi demek iin gerekli btn eya ile birlikte gergedan boynuzundan,fildiinden hatta kaplumbaa kabuundan yaplma kk zarif kaklar verilirdi. eyizin zenginlii evin hanmnn ne kadar varlkl olduuna, kzn kle olarak evde hangi mertebede bulunduuna gre deiirdi. Pek ok efendi,klesini evlendirirken ona ev de alrd,hatta bugn iyi artlarda yetimi pek ok gen kz, hanmn ve efendisinin hayr duasn alarak konandan ayrlan bir kalfann eyiz ve ev eyalarna sahip olmaktan utanmazd" (Kaynak: Leyla Saz, The Imperial harem of The Sultans/Memoirs of Leyla(saz)hanmefendi[stanbul:Peva Publications,1994]66-67) Klenin Osmanl ailesiyle ba hayat boyunca hatta daha sonra da devam eder, aile ou kez klenin ocuklarna da yardmc olurdu. Baz durumlarda ise kleler evlenmektense hizmetinde bulunduklar ailelerinin yannda kalmay isterleri bu durumda hayatlarnn sonuna kadar kendilerine baklrd. rnein Leyla Saz'n kz kardeinin dads aileden ayrlmay reddetmi, kzkardein ocuklarn da o bytm, altm yandayken onlarn yannda vefat etmitir. (KAYNAK: a.g.e 67) Osmanl mparatorlu'nda klelik eriat yoluyla sk skya dzenlenmiti. Klenin haklar, efendisinin veya hanmnn ona kar sorumluluklar ak bir ekilde tanmlanmt. Bir cariye satn alndktan sonra ona ailenin bir ferdi gibi davranlrd. Kleyi kendi halinde sokaa terk etmek asla szkonusu olmazd. - Kleler memnun kalmadklar takdirde yeniden satlmay isteyebilirlerdi, bu konuda kendilerine dayanak olan kanun da vard. -Sahipleri onlarn bu isteini reddettii takdirde kle kaabilir,ama kaarsa zorunlu klelik sresi dolmadan zgrlne kavuamazd. -Kaan klenin bir kle tccarna bavurmas gerekirdi, bu satc onu yeni birisine satar, eski efendiye firar durumu bildirirdi. Birok Avrupal, Osmanllar'da efendi ve hanmlarn kllerine gsterdii zen ve sevgiden zellikle bahsetmitir. Emine Fuat Tugay, Msr hidivi olan dedesinin cariyelerin birinden bahisle bu zenli, sevgi dolu muameleye rnek verir. Kendisinin anlattna gre, kle kadn sk sk hasta olduundan ikayet etmekte, her seferinde bir paa(general) olan saray doktoru eve arlmaktadr. Ya daha ileri olan baka bir cariyr, gen kzn durumu gerektiinden fazla abarttn, doktorun da kzn bileini normalden daha uzun sre tuttuunu farkeder. Doktor da cariye de sorgulandklar vakit birbirlerini sevdikleri ortaya kar. Neticede evlendirilirler,cariyeye herkese verilen mcevherat ve eyizin dnda b bin dnm toprak verilir. Yeni ift damadn evine, cariyenin at arabasyla gnderilir ki bu da kzn eski efendisinden bir baka hediyedir.(Kaynak: Tugay,305.) NOT: Bilgiler, kaynaklar ile birlikte "Osmanl Kadn Efsane ve Gerek" isimli kitaptan alntlanarak yazlmtr.