CELL

FETRET

Doent Dr. M U S T A F A A K D A A. 1596 SIRASINDA O S M A N L I D E V L E T N N U M U M DURUMU

1 RAN VE AVUSTURYA HARBLERNN UZAMASINDAN
DOAN HONUTSUZLUK

ktisad darln bir neticesi olarak, Anadolu'da ve h a t t Rumeli'de, itima sarsnt almetlerinin, Kanun'nin son, senelerinde tehlikeli siyas vakalara sebep olduunu, "iftbozan reay"nn artmas yznden her tarafta " l e v e n d t " trediini, medrese talebesinin btn Trkiye'de birden ayaklandklarn, memurla halk arasnda eitli meseleler yznden anlamazlk ktn ve bu hdiselerin 1596 ylna kadar geirdikleri saf halar tesbit ve ksmen de makaleler halinde yaynladk 1 . imdi, ayni bilgilere dayanarak, r a n ve Avusturta harblerinin, Anadolu'nun 1596 dan* sonraki durumu zerinde yapt tesirleri ksaca hulsa edeceiz: Osmanl mparatorluu b sylediimiz duruma gelmi bulundu undan dolay, 1578 de, r a n ' a harb iln meselesi devletin ileri gelenleri arasnda mnakaalara sebep olmutu. Devleti uzun bir harbi gze almya sevkeden zaruretleri bilmemekle beraber, Sokullu Mehmed Paa'nn bu karara muhalif kalmasnn 2 yerinde bir ileri grten doduunu tahmin etmek zor deildir. Cell mcadelesi daha K a n u n devrinden itibaren meydana gelmekle beraber, I I I . M u r a d zamannda alan bu uzun harblerin Anadolu hdiseleri nin seyrine byk tesirler yaptklar tarih bir hakikattir. Bu sralarda yal nz itima bnye deil, bizzat devlet messeseleri de byk bir deimeye maruz bulunuyorlard. O r d u n u n temeli saylan timarl sipahi snfnn harbetme bakmndan bozulmya balamas K a n u n Sleyman'n son zamanlarnda iyice hissolunmutu. Kbrs seferinde ise b t n btn mey dana kt. Uzun r a n harbleri srasnda devlet deta bu askerlerden midini keserek, cretli asker saysn arttrmya mecbur oldu. Bu suretle bir taraftan ulfeli asker devletin esas kuvveti oldu; dier taraftan da, bey lerbeyleri ve sancakbeyleri kanun miktardan ok fazla sekban beslemeye baladlar 3 . T i m a r erbabnn seferden kamalar veya gitmemeleri dirlik1 Bilhassa u etdlere baknz: Timar rejiminin bozulmas, DTCFD, c. III, Sa. 4 Yenieri ocak nizamnnnm bozuluu, DTCFD, c. V, Sa. 3: Medreseli isyanlar, iktisat Fakltesi Mecmuas, c. 11, sa. 14 2 Kareelebi Zade Abdulaziz, Ravzat'ul-Ebrr, S. 458 3 Timar rejiminin bozulmas adndaki makalemizde izahat vardr: DTCFD, c. III, Sa. 4

54

MUSTAFA AKDA

lerinin ellerinden alnmasn icabettiriyor; fakat bo kalan tmarlara harbe yarar kimseler talip olmuyordu. mer snf, tmarllar gibi azli ve her trl cezay gze almamakla beraber, onlar da ellerinden geldii kadar seferden kalma yollarn aryorlard. Tarihi l bunlarn, mesel 1583 sralarnda, mflis bir durumda olduklarn ve sefere deta srklendik 1 lerini bildiriyor . Ml darlk yznden devlet tevcih berat verdii mery bunun mukabilinde bir hayli ar vergi demiye mecbur ediyordu. Sefer den kanma gibi haller de bir ok beylerin azline sebep olmaktayd. Douya ve Batya geni salhiyetlerle yollanan serdarlar, yeter derecede asker tedariki iin, mazl veya vazifeli demiyerek, "kaps kuvvetli" beyleri tercih ediyorlar ve tabii mukabilinde de bylelerine rastgele mansplar tevcih ediyorlard. Mansbnda tutunabilmek veya yeni bir mansp ala bilmek iin, "kuvvetli kap beslemek" beyler arasnda bir az da yar halini almya balamt. Ayrca, Divan'da bir ok rvet ve irtikpla da tevcih yapld grlyordu. Bu durumlar merann vaziyetini hayli kartr mt. 1596 sralarnda Anadolu'nun her tarafnda pek ok mazl beyler vard2. K a p u Kullar'na gelince, 1559 dan beri Anadolu'nun her tarafnda yerleme imknn bulan yenieriler 3 , Alt-Blk sipahileri ve "sair pdi h kullar" buralarda ev-bark ve ift-ubuk sahibi olmalar dolaysiyle, Devletin istedii zamanda, sefere gitmeleri ilerine gelmiyordu. O n u n iin, r a n ve Avusturya harbleri srasnda hkmet iin mhim bir mesele de, vilyetlerde oturan Kap Kullar'n sefere gitmiye mecbur etmekti. Bu harblerde Devlet Ocaa trklerden toplu olarak asker ald iin, bu yenieri ve hele sipahilerin ou bulunduklar yerin halkmdandlar 4 . Cell isyanlar bakmndan r a n ve Avusturya harblerinin halk, bilhassa kyl zerindeki kt tesirleri ise ok daha iddetli olmutur. Bu sralarda harbte ie yarar hizmet cretli ve gnll kimselerden temin olunduundan dolay, bu hususta halk ilgilendiren bir ey yoktu. Fakat pek byk olan harb masraflar tamamiyle rey tarafndan deniyordu. Seferler iin halktan alnan vergileri iki ksmda toplamak lzmdr: Birisi "Teklif-i Divniye", yahut "Avarz" vergileridir ki, bu snfa dahil olanlar Devlet kendisi tahsil ediyordu. Dieri ise, dirlik erbabnn, ken dilerine verilmi olan dirlik sahalarndan (timar, zeamet, has), K a n u n gereince almalar det olan vergilerdir ki, bunlar uzun seferler srasnda kanun mkdarlarn aarak halkn zararna ok vakit bir ka misli alnagelmilerdir.
l, K n h ' l - A h b a r , Nuruosmaniye Yazmas, N o . 3407, S. 554 Selnik, Nuruosmaniye yazm. N o . 3133, Yaprak 340 ve 3 4 3 : K t i p elebi, Fez leke, C.l, S. 289; Hele u ferman b t n bu hususu t a m a m i y l e m e y d a n a k o y m a k t a d r : Ankara Etnografya Mzesi, A n k a r a sicilleri, N o . 6, S. 258 3 T i m a r Rejiminin bozulmas adl makalermize bak. D T C F D , C. I I I , Sa. 4 4 Bu mevzua it u m a k a l e m i z : Yenieri ocak nizamnn bozuluu, D T C F D , C. V, Sa. 3
2 1

CELL FETRET

5.j

En geni olan Pdih haslarndan, en kk olan bir sipahi veya kale eri timarma kadar, ahslara maalarna bedel olarak terk olunmu vergile rin kanun miktarlarndan fazla ve usulsz tahsil olunmalarnn bir netice si olarak doan memur-halk anlamazlnn tarihi hayli eskidir. Fakat, bilhassa bu son uzun harb yllarnda mesele hakik bir mcadele ve dman lk mevzuu olmutur. " K a n u n ve er'e muhalif" fazla vergi almaktan kan dvalarn mahkemelere aksettirilebilenlerinde halkn hemen daima hakl kt, yani, memurlarn fazla vergi aldklarnn bit olduu g rlmektedir. Bu gibi hallerde, kanunsuz hareket eden memura tertip olu nacak cezann fermanla tyini gelenek olduundan, kad sadece hdiseyi tesbit ile merkeze bildiriyordu. Beylerin veya herhangi bir dirlik sahibinin fazla vergi almas devletin otoritesini sarsacak bir hdiseye sebep olmadka, srf bu sutan dolay memurun azli cihetine gidildii hemen hemen grlm yor. ikyet umum ise, gidilen yol kadya, 'hukuk- fukaray iade" ettir mesi iin emir vermekten ibarettir. Merkez otoritenin kuvvetli olduu bu srada " m e r " hakkndaki bu msamahann sebebi meydandadr. nk, devlet, harp zaruretleri dolaysiyle, "kaps kuvvetli beylere" dima itibar ediyordu. Bu suretle de merann halktan kanunsuz vergi almalarna kendisi zmnen raz olmu bulunuyordu. Bununla beraber, kanun ve er' hilfna reayadan sekiz on misli vergi alnmas yle kolay kolay temin olu namyordu. Her eyden evvel, bir hdiseye meydan vermeden geni halk tabakalarnn itirazlarn yenmek ve hatt, srasna gre lm gze almak lzmd. Esasen pek ok kylnn vergi verme kudreti tkenmiti. Ayrca, merkez tarafndan byk bir itimada sahip olan kadlarla uramak lzm geliyordu. O halde, bu kadar zorluklara ramen beyleri kanunsuz hareket etmeye ve devleti de bu hususta az ok msamahaya sevkeden tarih miller nelerdir, bunun sylenmesi icabeder. merann yapacaklar hizmetlere ve sosyal hiyerarideki mevkilerine gre, kendilerine tyin olunan has gelirlerinin mikdarlar XIV. ve XV. Asrlarda tesbit olunmutu, ve 1596 ylna gelindii zaman da, hemen hemen hi deimemi bulunuyordu. Halbuki, hizmet erbabnn borlu olduklar hizmetleri ve sosyal itibarlar eskisinin ayn kald kabul olunsa dahi, Osmanl maliyesinin ve vergi sisteminin kurulmasnda temel l olan akenin geirdii kymet deiiklii devlet hizmetinde olanlarn ok zararna olmutu. Bu durum hakknda bir fikir edinmek iin akenin kymetleri zerine baz rakamlar vereceiz: kinci Bayezid zamannda 100 dirhem gmten 280 ake kesilirken, 1596 sralarnda ayn mikdar gmten 950 ake kesiliyordu. Tabi ak enin itibari kymeti de ayar dmesiyle beraber inmi, bir filori altununun resm rayici 35 den 120 akeye kmt. T a m kuru da 30 dan 80 akeye ykselmi bulunuyordu. Halbuki Osmanl mal esaslar ve vergi sistemi akenin bu kymet deimesine katiyyen uyamam, vergi kanunlar ilk konduklar zamandaki ekillerini muhafaza etmilerdir. Mesel, Ftih Sultan Mehmed devrinde iki koyuna bir ake resm-i anam alnyordu.

56

MUSTAFA AKDA

O zaman bir koyun 20 akeye, iki koyun ise 40 akeye, satlabilmekteydi. Bundan takriben 150 sene sonra da, resm-i anam gene iki koyuna bir ake olarak kalmt. Halbuki, bu sralarda bir koyun ortalama 100 akeye, iki koyun ise 200 yz akeye satlr olmutu. Hayvann fiyat eskisinden be misli fazlaya ktna gre, ad geen verginin de 5 ake olmas icabederdi. Hulsa, dirlik erbabnn nakid olarak almakta olduklar btn vergiler bu suretle sabit kaldndan, akenin dmesi bakmndan resm deere gre defa azalm demektir. Yalnz, reayadan mahsul olarak alman vergilerde bir art olmas tabiidir. nk, mesel buday bile eski fiyatna nazaran 1596 sralarnda iki misli ykselmi bulunmaktayd. Hulsa eskiden muayyen bir sancan beyine takdir olunan 300 bin akelik has kanunnamelerde hi deimeden muhafaza edildiine gre, ayni sancan 1596 sralarndaki beyi de nazar olarak ayn mikdar alyordu, demektir. Halbuki eya fiyatlarnda grlen ykselmeler hesaba katlmasa bile, I I . Bayezid devrinin 300 bin akesi 7500 floriye msavi iken, I I I . Mehmed devrinin 300 bin akesi ancak 2500 flori etmekteydi. Gerek devletin ve gerek sefere gitmekle vazifeli olan dirlik erbabnn (beyler ve timar sahipleri) her sefere kta yapmya mecbur olduklar masraflarn, XV. Asra nazaran XVI. Asrn sonlarnda ne kadar yksek olabilecei hakknda bir kanaat edinmek zere, cebeli iin denmesi lzm olan insan cretinin senelii 600 akeden 3000 akeye ktn, o zaman 150-200 akeye alnan bir katr veya iyi bir atn bu sralarda 2500-3000 akeden aa alnamadn dnmek kfi gelir 1 . Akenin byle mtemadi kymet dklne uramasna kar, devlet mal kanunlarn deitirmeyerek aynen muhafaza etmitir. Dirlik erbab (bilhassa beyler) ise, sylediimiz sebeplerden dolay vergileri kanun mikdarlarna gre almya raz olmyarak ykseltmilerdir. Giderek bu iin rndan kt, devletin pek aldr etmemesi neticesi, beylerbeyleri'nin ve sancak beylerinin maiyyet memurlar ve haslarn banda bu lunan voyvodalarn halk zorla soymya baladklar grlmtr. Vergi defterlerinin ve kanunnamelerin bu kadar uzun mrl olmalar dolaysiyle, diyecekleri vergilerin mikdarlarm pek iyi bilen reaya memurlarn bu yolsuz hareketlerine kar iddetle itiraz ediyorlard. Devletin kendisi iin almakta olduu avarz vergileri de eskisine gre on misline yakn artrlmt. Fakat vrz vergilerine it bir kanunname yoktu; her sene ihtiyaca gre bu vergilerin mikdar fermanla tyin olunuyordu ve merkez den defterle yollanan "vrz eminleri" ile kadlar tahsilat birlikte yap yorlard. Dikkate ayandr ki, halk bu vergilere itiraz etmemekte-, yalnz kadlarla eminlerin ahslar iin aldklar "mbair akesi"nin fazlal ndan ikyet etmekteydiler.
Bu hususta bilgi iin u makalelerde tafsilt vardr: Osmanl mparatorluunun kurulu ve inkiaf devrinde Trkiyenin iktisad vaziyeti, Belleten, Say: 51 ve 55
1

CELL FETRET

57

Bu hususta son sz olarak denebilir ki, en ziyade r a n ve Avusturya harbleri yznden 1596 sralarnda, halk, eskisine bakarak ortalama on misli vergi demek zorunda bulunuyordu. Halbuki, iktisad b u h r a n d a n en ok zarar gren kyllerin deme gleri, aksine, sfra doru d mekteydi. Grlyor ki, beylerin ve askerin devaml surette sefere gidip gelme leri yznden memnuniyetsizliklerine mukabil, halk ta ar vergiler altnda kendilerine kar kin duymy balamt. Anadolu'nun her tarafnda fazla vergi aleyhine, toplu halk ayaklanmalar meydana geliyordu. Beylerbeyilerinin ve sancak beylerinin zulmlerine kar olan bu hareketlere ramen, cebr vergilerini almak zorunda olan bu beylerin maiyyet memurlar (kapu aalar) artk beylere it resimleri almya giderken, b t n bir kyn veya bir ka kyn birden toplanm halkyle arpmaya varr gibi, kalabalk maiyyetlerle dolamakta idiler. Byk Cell gruplar, kyllerin, maiyyet memurlarna kar durmak iin bir araya gelmeleri deil, tersine, maiyyet memurlarnn kylleri, szde itaate almak iin, balarna daha kalabalk derecede sekban toplamalarndan meydana gelmitir ki, ileride bu ciheti vakalara dayanarak gstereceiz.
2 ANADOLU'DA DAR TEKLTIN KARIMASI

XVI asrn ortalarndan itibaren, Anadolu'da, sosyal snflar arasn daki dzenin sona erdiini, medreselilerin topluca ayaklanmay det edindiklerini, "alak hall" tmar erbabnn, "levendt" yanlarna alarak, ilk kk Cell blklerini bunlarn kurmu olduklarn, nihayet, byle bir durumda bulunurken meydana gelen ehzade Bayezit isyannn idar bakmdan mhim deime yaplmas neticesini verdirmi olduunu evvelce bir ka etdmzde izah etmitik . Vilyetlerdeki idar tekiltn nasl kark bir hal aldn anlaya bilmek iin, evvel normal devrin idare tarzn ksaca sylemek lzumludur. O n u n iin, mesel K a n u n devrinin sonlarnda vilyetlerin idare eklini tetkik edelim: Osmanl mparatorluunda " A n a Memleket" teki idar taksimatn temeli kadlklar idi. Balarnda adl ve idar yetki sahibi birer kad bulunan kazalar (yahut kadlklar), birbirlerinden tamamiyle ayr olarak merkeze bal idiler. Osmanl merkeziyet rejiminin en salam tarafn kazalarn bu ekil idar durumlar tekil ediyordu. Asayiin salanmas ve asker idare ynnden ise, kadlklar byle bir bamszla sahip deillerdi. Bir ka kadln asayi ve asker idaresi birletirilerek sancak beyi denen bir ahsn zerine verilmiti. Sivil idare bakmndan bir j a n d a r m a miri
u makalelere baknz: Dil ve Tarih Fakltesi Dergisi C. I I I . Say: 4 ve C. V, Say: 3; Ayrca, ktisat Fakltesi Mecmuas, G. XI, Sa. 14 de "Trkiye Tarihinde tima Buhranlar serisinden Medreseli syanlar" adl makale.
1

58

MUSTAFA AKDA

mevkiinde olan sancak beyi "sancak merkezi" kabul edilen bir kadlkta oturur, dier kadlklardaki asayii muhafaza iin oralara subalar tyin ederdi. Sancak beyi sancan tekil eden btn kadlklarda bulunan tmarl sipahi askerlerinin sefere gtrlmesine de memur idi ve bunlarn komutan mevkiinde bulunuyordu. Sancak beyi syi temini mukabilinde mcrimlerden " c r m ve cinayet resmi" denen bir vergi almakta olduun dan dolay, mahkemelerle sk skya alkal idi. nk, " c r m ve cinayet resmini" kadnn hkmetmesi lzmd. dar ve adl bakmdan kadlklar dorudan doruya merkeze bal olduklar gibi, syi bakmndan da sancaklar ayn suretle merkeze bal bulunuyorlard. Asker bakmdan bir ka sancak vilyet (yahut eyalet) denen daha byk bir birlik tekil ediyorlard. Bu sancaklardan birisinin sancak merkezi "paa sanca" ad ile vilyet merkezi idi. Burada, bu sancaklar gurupunun, yani vilyetin asker efi olan beylerbeyi otururdu. Btn vilyetteki tmar lar tevcih etme salhiyetine sahip olan beylerbeyinin bu kakmdan byk bir ehemmiyeti vardr; ayn zamanda vilyet merkezi olan "paa sanca" nn da sancak beyi makamnda idi. Bundan baka, sancak beyleri ile reaya arasnda anlamazlk kt veya kad ile beyin aras ald hallerde, -merkezin msaadesi artiyle- beylerbeyi, vilyetinde bulunan dier bir sancaa da, byle ihtilflar hal iin, karabilmekte idi. " U m u m zere tefti" iin merkezin verdii fermanla btn vilyet iinde beylerbeyinin "ehl-i fesat teftii" yapt da grlmekle beraber, bu gibi hallerde reayaya ok zulm olduu anlalarak, sonradan bu trl fermanlar verilmez ol mutu. Beyler, sancaklarndaki asayii " k a p l a r n d a " bulunan sekbanlarla korurlard. Bunlarn banda " k e t h d a " , "suba", kaymakam, "blkba" ad ile sylenen maiyyet memurlar vard ki, beyler bunlar vastasiyle i grmekte idiler. Beylerbeyi ve sancak beyleri bu maiyyet memurlarn "vilyet divan avuu", " z a i m " ve "tmarl sipahi" gibi dirlik erbabn dan tyin etmekte idiler. " m e r a " , sekban ile sefere giderken, sancakla rnn bana maiyyet memurlarndan birer kaymakam brakrlard. Asayii korumak iin de sancan "alak hall" sipahilerinden 30 veya 50 kii seferden alkonularak, beyin kaymakamna yardm ederdi. Grlyor ki, sancaklarn asayii tamamiyle tmarl sipahinin zerinde bulunuyordu. 1553 den 1596 ya kadar geen zamanda giriilen uzun harbler ve Anadolu'da kan mhim i hdiseler tmarl sipahilerin asker ve idar fonksiyonlarn ok zayflatt. Bunlarn ordudaki rolleri beylerin sekban larna ve devletin yeni bir tarzda tedarik etmeye balad kapukulu asker lerine 1 geti 2 . Anadolu'nun asayiini temin vazifesini de, Bayezidhdi1 " D e v r i m e " d e n e n usl az ok devam etmekle beraber, artk bu sralarda " i h t i d a d a n 7 aka ulufe ile" T r k halk arasndan d o r u d a n doruya yenieri ve sipahi ocaklarna binlerce k a p u k u l u kaydolunarak b u n l a r doru sefere yollanrd.' 2 Yenieri ocak nizamnn bozuluu" adndaki makalemizde bilgi vardr. Dil ve T a r i h Corafya Fakltesi dergisi C. V, say 3

CELL FETRET

59

sesinden beri, yava yuva, fiilen yenierilerle alt-blk halk yapar olmu lard. Beyler, crm ve cinayet resimlerini bunlarn elinden kurtarmak ve kanunsuz vergilerini cebren toplayabilmek iin, yukarda saydmz maiyyet memurluklarna ok vakit yenieri ve bilhassa "sipah zorbas" almaya baladlar. Bu suretle, 1596 sralarnda mernn ekseriyeti sefer lerde bulunduklarndan dolay, Anadolu tamamiyle bu kapukullarndan treme maiyyet memurlarnn idaresinde bulunuyordu. Beylerbeylerinin ve sancak beylerinin kethdalar, kaymakamlar ve subalar sfatiyle, blk blk sekbanlar banda olduklar halde, dolaarak umum Celli bayran eken bu si maiyyet memurlarnn ou alt-blk sipahisi idiler ki, ilerdeki bahislerde bu mhim ciheti tetkik edeceiz. Beylere it bulunan " c r m ve cinayet" resimlerinden dolay, asayiin muhafazas hususunda sancaklar ayr birer hkmet gibi idiler. Bir san can beyi ve onun adamlar bitiiklerindeki sancan toprana katiyen geemiyorlard. H a t t kendi sancaklar ierisinde bulunan "serbest" hak kn haiz olan dirlik ve vakf topraklarna dahi girmeye yetkileri yoktu 1 . XVI. asrn ortalarndanberi suhtelerin ve Celli blklerinin faali yetleri yukarda anlatlan asayi dzenini bozmutu. nk, bu si gruplar yalnz tredikleri evrelerde deil, daha uzaklarda da dolayorlard. Bazan bir ka sanca birden geerlerdi. Bunlarn pelerine taklan "ekiya ser darlar" yahut, bir sancan maiyyet mumurlar "ekyalar" takip ederek bir ok sancaklara giriyorlar, ve tabi, mcrimleri veya mensuplarn ya kaladka " c r m ve cinayet resmi" almay ihmal etmiyorlard. Bu hal " t o p r a k subalarnn", yani, silerin bal bulunduklar yerin asayi memurlarnn itirazna, hatt, bazan silhla mni olmaya kalkmalarna sebep oluyordu. Cell isyanlar henz devriye blklerinin faaliyeti safhasnda iken, bu sancak ve vilyet hudutlarn geme ii olduka mhim bir dva idi. Mesel R u m beylerbeyisinin blkleri Krehir ve Aksaray taraflarna hep tecavz eder dururlard; Cell fetreti balad srada, beylerbeyisine aa olan alt blk halkndan birisi yzelli sekban ile Krehir'e hcum etmi, arkasndan gene alt-blk halknn idare ettik leri beylerbeyi blkleri gelmekte devam ederek, buralarda byk bir korku yaratmlar ve halk " c r m ve cinayet resmi" bahanesiyle soy mular, pek ok da insan ldrmlerdi 2 . Hele her beylerbeyinin kendi vilyetine maiyyet memurlarn, birer kuvvetli blk ile, devre kar mas bu sralarda daim bir hal alm gibi idi. Halbuki bunlarn paa sancandan harice kmalar dier sancak beylerinin haklarna ve yetki lerine tecavz saylmak lzmd. 'Serbest kaydyle has veya zeamet olan ky gruplar ilerinden en byne bal olarak nahiyeleri tekil ediyorlard. Buralarn asayiini koruma vazifesi dirlik sahibi nin voyvodasna ait idi. Nahiye hangi kadlk dahilinde ise orann kads bu durumda olan yerlere birer naip tayin eder. Vovvodannn hareketlerinin "er'e" uygun olup olmad n bu naibe kontrol ettirirdi. 2 stanbul, Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, No. 132, Yaprak 130.
1

60

MUSTAFA AKDA

1596 sralarnda durum o kadar karmt ki, idar gelenek ve kanun diye bir ey kalmamt. Kasabalardaki ve ehirlerdeki kethdayerleri, ve bilhassa yenieri serdarlar sancak beyinin iini deta paylamlard. Bunlardan baka, merkezden Anadolu'ya asker srmee ve yahut her hangi bir vazifeye yollanan avu, kapc veya blk zabitlerine, geecekleri sancaklara ait bir ok dvalarn halli de veriliyordu. Hele mfetti olarak yollanan paalar pek geni selhiyetlerle hareket ederek hayli karklklara yol ayorlard; kalabalk maiyyetleriyle getikleri kasaba, ehir ve kylere misafir olmalar halka ar masraflara mal oluyordu. Kadlklara ve kadlara gelince: kadlarn vaziyetinde daha iyi bir kararllk grlmektedir. yle "sancak beyleri gibi" sk sk azlolunmuyorlard. Tevcih beratlarndaki mddetlerini umumiyetle ikmal ediyorlard; berat mddetini birtirmeden azlolunanlar ok azd. Bunun sebebi de kadlarn tyininin kazaskerler vastasiyle yaplmasnn art olmasdr; nk, byle bir halden dolay, serdarlar, "orduy- h m a y u n " namna hareket ederek kadlar tyin etmek imknn bulamyorlard r a n ve Avusturya harbleri srasnda kadlarn idar ileri ok fazla olmutu. Pek ok kadlar at stnden inmiyorlard; "teklif-i divaniye" y i 2 kendileri toplamak krekileri yahut nzul zahiresini istenen yere bizzat gtrp teslim etmek zorunda idiler. Ayrca, il-erleri'yle beraber, ekiya takibine de kyorlard. Bu vaziyette adl ilerini ihmal etmeleri yznden, Yerlerine braktklar naibler bir ok yolsuzluklar yapmaya frsat bulu yorlard.
3 1596 DA C E L L FETRETNN BALAMASI

Byk Cell mcadelesinin yarm asr iinde nasl doduunu ve gelitiini, 1596 da, Eri seferi ald srada birden bire ne suretle byk bir kriz halinde Anadolu'nun her tarafn kapladn yaknda kacak dier bir etdde gstereceiz. Cell isyanlar iin kat bir safha ifade eden bu yldaki durumun bir tablosunu izelim: Adalet fermanlarna dayanan Anadolu halknn, kadlar idaresinde, kendilerini korumaya karar vermeleri ve "il-erleri"nden tekil ettikleri blklerin balarna ileri gelen kimseleri "yiitba" tyin etmeleri, her tarafta, maiyyet memurlarn ve "sekban blkleri"ni devre kmaktan vazgemeye zorlamt. Fakat yanlarndaki kalabal beslemek zorunda olan bu memurlarn hareketsiz kalmalarna imkn yoktu. nk blkbaKadaskerlerin sefere gitmeleri det olmadndan, btn ilmiye mansplar bir tek kanaldan tevcih olunmakta idi. Halbuki dier mansplara hem iki taraftaki ser darlar ve hem de padiah dorudan doruya kendisi tayinler yapmakta olduklarndan bir ok karklklar olmakta idi. 2 Bunlar: nzul bedeli ve nzul zahiresi, srsat bedeli ve srsat zahiresi, kreki bedeli veya kreki erleri.
1

CELL FETRET

61

lar idaresinde salam birer tekilt halinde birlemi bulunan "levend t " ve sekbanlar iin devre kmak zarur bir geim yolu olmutu. Bununla beraber, askerin ve beylerin mhim bir ksm Eri seferinde olduundan, Anadolu ve K a r a m a n vilyetlerinde, maiyyet memurlarna ve Celli blklerine kar halk t a r a f n d a n kurulan korunma birklikleri muvakkaten vaziyete hkim oldular. R u m (Sivas) vilyetinde ise, bilhassa beylerbeyinin maiyyet memurlar kendilerini devre kmaktan men'e kalkan reayay yldrmak iin umum harekete getiler. Bylece, ilk byk Celli frtnas b u r a d a n koptu. 1596 seferine klrken, Sivas' muhafazaya yollanan eski beylerbey lerinden Ahmet Paay bu vilyetteki ehirlerin ve kasabalarn halk kabul etmiyerek, paann sekbanlarna kaplarn kapamlard. Ahmet Paa halk zorlamaya cesaret edemedi ve yerinde oturmay kabul etti. Fakat, seferde olan beylerbeyinin Sivas'ta oturan kaymakam, reayay itaate almak bahanesiyle btn sancaklara kuvvetli devriye blkleri karmaya ba lad. orum taraflarna Canfeda Olu lkabn tayan Timurta adnda bir alt-blk sipahisi 1 , Bozok'a Ferruh Blkba ve arkasndan Krt eref adnda bir "sipah zorbas", Amasya'ya M a h m u d Blkba, Kr ehir taraflarna da, gene alt-blk halk idaresinde iki blk devre k tlar. Beylerbeyinin bu soyguncu blkleri halka dehet veriyorlard. Bil hassa Bozok'ta kanl arpmalar oluyordu. Bura Cadlklarndan Sorgun kylerinin halk hayvan srlerini ve harmanlarn ortada brakarak Amasya sancana snmlard 2 . K a r a m a n ve Anadolu vilyetlerinde ise, aksine olarak, reaya kadlar idaresinde, adalet fermanlarn ele almlar ve kurduklar milis tekilt saye sinde "ehl-i r f , yani maiyyet memurlarn hareketsiz brakmlard. Halk tan treyen bir yiitba veya herghangi bir nfuzlu kimse, ahaliyi bana toplamak suretiyle, hkmet idaresi aleyhine ayaklanyor, sancak bey lerinin ve maiyyetlerinin mallarn yama ettiriyor, kendilerini sanacaktan srp karmaya teebbs ediyordu. Kastamonu, Ankara, Balkesir, Ay dn ve Teke taraflarnda buna benzer bir ok hdise olmakta idi. Eri seferi iin, Anadolu'nun her tarafndan, hkmetin nzul za hireleri veya bedellerini toplatmaya balamas, ve hele her has sahibinin kendi haslarna "sefer levazm" ve kanunsuz vergiler toplatmaya adamlar yollamas halk zerinde son kt tesirleri yapmt. K a r a m a n vilyetinde "sefer levazm tedariki" ad altnda yaplan soygunlara kar byk bir isyan patlak verdi; halk, ilk defa, burada suhtelerle birletiler K a r a m a n isyanna, azlolunan beylerbeylerinin ve sancak beylerinin akta kalan binlerce "kap halk" (sekbanlar)da kartlar. Bylece hareket geniledi. silerin efi, son Seluk hkmdar Sultan Aleddin'in neslinden
Canfeda Olu hakkndaki vesikalar, orumlu dergisinde, say: 3 ve 4 Bu hdiseler hakknda gelecek etd'n son ksm hdiseleri; ayrca: Babakanlk arivi divan kayt defteri, No. 132, yaprak 130
2 1

62

MUSTAFA AKDA

olduunu ileri srerek padiahlk iddia etmee balad. Halbuki zamann ruh haleti buna msait deildi. Belki de bu cihetin yardm ile isyan bas trld. Bu mhim hdiseyi Selnik gayet ksa kaydetmi olduu iin, im 1 dilik fazla bilgi vermek mmkn deildir . Ayn sralarda bir baka hdise de Ktahya taraflarnda geti. Bu sancan Altnta nahiyesinde zeameti olan dergh- l avuu ve vezirzam brahim Paann "defterl a d a m l a r n d a n " Bayram adnda birisi, "Sinan Paa adam yazmak iin Anadolu'ya vardnda yazd ekiyay sipah olan ve silhtar ve cebeci ve topu" blkleri halinde bana top lam, defterde isimleri olup da gelmek istemeyenlere hakaret ve ikence ederek ie balam idi. Bir mderrisi ve btn ev halkn ldrmek suretiyle zengilere kar giritii cinayetler halk arasnda byk bir korku yaratt. Pek ok insanlarn kann dkmekte idi. Btn o tarafn kasabalarndan ve ehirlerinden stanbul'a bu hususta feryat mahzarlar yayor; hatt husus adamlar gidiyorlard. Kadlarn hemen hepsi arzlarnda, "mezkr larn haklarndan gelinmezse Cell eklinde bir azm fitnenin zuhuruna bis olur" demekte idiler. Bayram hakknda ferman karak, zeametinden azlolunduu ve ele geirilerek katlolunmas emrolundu; fakat, Eri seferi nin tel iinde, araya stanbul muhafz Hasan Paa girerek katline mni oldu ve adamlariyle beraber kendisini Eri seferine yollad 2 . Daha Ana dolu'nun bir ok taraflarnda hakik yenieri ve alt-blk halk veya ken dilerini kapkulu gsteren bir takm kimseler blklerle dolaarak Eri seferine hazrlk yapmakta olduklarn ileri srmekte ve halktan at, katr, deve gibi hayvanlarn zorla almakta idiler. Aa yukar btn Anadolu'nun sancaklarnda bunlara benzer hdiseler arkas arkasndan sratle kmakta idiler. Ky halknn oun luunu tekil eden fakir insanlar devaml surette yamac blklere katl yorlard. Bu yzden, maiyyet memurlarnn ve Cell eflerinin yanlarndaki sekban saylar binleri ayordu. Halkn arzusu ile tekil olunan "il-erleri'n i n " banda bulunan yiitbalar bile, blkleriyle beraber Cell olmakta idiler. Mesel suhtelere kar uzun zamandanberi yiitba olarak kendi sini tantan Nesliolu, bu vaziyetinden faydalanarak, kyllerin bana gemi, Afyonkarahisar ve sparta taraflarnda en mhthi bir Cell olmutu. Kastamonu ve ankr taraflarna hret salan Urgancolu Mehmed Pehlivan da ayn ekilde idi. Artk, ne halk ve ne de hkmet, "il-erleri'ne ve yiitbaarma fazla" gvenmiyorlard. Hulsa, o zamann yaz diline "Cell Fetreti" diye geen byk kriz Eri seferinin ald 1596 yl yazndan itibaren balamt. Yukarda misl olarak verdiimiz hdiseler, eitli karakterde vakalar gibi grnme lerine ramen, hepsi de birer "levendt" veya resm tbiri ile, "sekban" baskn idiler, ve menelerini de ky halknn iktisad bir knt iine dmelerinden alyorlard.
1

Selnik, Nuriosmaniye yazmas, No. 3133, yaprak. 222. stanbul, Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, No. 136, yaprak 34 ve 39.

CELL FETRET
4 " E R SEFER F R A R L E R " N N CELAL SYANLARINDA TESRLER MESELES

63

Gerek doktora tezi olarak hazrladmz, yaynlanacak tedkikte vard mz netice ve gerek burada imdiye kadar verdiimiz bilgi, Celli ayak lanmalarnn Karayazc ile balad hakkndaki kanaatin yanlln ortaya koymutur. Bu suretle, Eri seferinde yaplan yoklamada bulunma dklarndan dolay " f i r a r i " saylarak takibe urayan 30 bin sipahinin Anadolu'ya geerek "Celllerin zuhuruna sebep olduklar" yolundaki iddiann yersiz olduu anlalm oluyor. Evvelce sylediimiz gibi, 1596 ya kadar her vilyet ve sancakta, devriye blklerine dayanan maiyyet memurlariyle ve bunlarn iinden Celli olanlarla, halk arasndaki mcadele bazan hafif, bazan iddetli, fakat dank bir ekilde devam edip dururken, Eri seferinin iln olunduu bu yldan itibaren bu halk-memur (ehl-i rf) mcadeleleri birdenbire geni lemi ve byk bir i h a r b haline gelmi bulunmakta idi. Aceba hdise lerin, birden bu kadar sratle bymesinde "firarilerin" bir tesiri yok mudur? Buna cevap vermeden nce, "seferden firar" meselesinin mahiyeti ve genilii zerinde durmak zarurdir. Bir defa, tmarl sipahilerin yoklamada bulunmamas, yahut sefere gitmekten kanmas ilk defa 1596 da grlm bir olay deildir. Daha Yavuz Selim'in ah smail zerine at r a n seferi srasnda, K e m a h ' t a yaplan yoklamada bir ok tmar erbabnn sefere gelmedikleri, bir ks mnn yerlerine bakalarn gnderdikleri, bazlarnn da bedel yolladklar anlalmt. " K a n u n zere" bunlara den ceza, seferde bulunmayanlarn dirliklerinin alnmas ve birer yllk mahsullerinin (yani topladklar r ve resimlerin) hazineye zaptndan ibaretti l . K a n u n ' n i n son yllarnda tmarl sipahilerin ne vaziyetlerinden ve ne de tmarlarndan memnun olmadklar hdiselerle sabit olmutu 2 . Hele Kibrisin zapt srasnda, se ferden firar edenlerin bsbtn artt grlyordu 3 . r a n ve Avusturya harbleri devamnca, yalnz tmarl sipahi deil, Anadolu'da oturan ve miktarlar tmarllardan aa olmayan kapkullar da seferden kanmaya balamlard. Bu askerleri ne beyler ve ne de balarndaki efleri yerlerinden kmldatamyorlar, merkezden gelen sefer emirlerine aldr eden olmuyordu. Artk her sefer ilnnda "Anadolu'nun koluna" da ayr ayr "asker srcleri" yollamak det olmutu. Askeri sefere gitmee mecbur etmek iin, kadlar, mera kaymakamlar, ky kethdalar, imamlar, hatipler Topkap Mzesi arivi, Edremit er'iye sicilleri, No. 1, yaprak 36 Ali, Kanun'nin memleket fethi arzusundan bahsederken, tmar erbab hakknda "eer fkar-yi sipahin zaaf hallerini tasavvur etmeseler bir an payitahta gelmezler ve yl larla serhadlerde kalrlar idi" diyor: Knhlahbar, Nuruosmaniye yazmas, No. 1407 s. 323. 3 Tmar rejiminin bozulmas adndaki makalemizde bilgi vardr: Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi dergisi, c. I I I , say: 4 de.
2 1

64

MUSTAFA AKDA

evrelerindeki kapkullarn yola karmaya memur oluyorlard. Btn tedbirlere ramen seferden kalanlara, "padiah kulu" gzyle baklmamas iin reayaya ilnlar yaplmakta idi. Byle bir zor altnda kalan a l t b l k sipahilerinin ve yenierilerin, bilhassa Avusturya seferlerine varmamak iin, son bavurduklar are, aalariyle beraber, yollarda, ehir ve kasaba larda fazla elenmek, adrlarda vakit geirmek ve bu suretle "sefer mev simini" atlatmak idi. Bazan Bursa ehri Anadolu'dan gelip de sefere ge kalmak iin ayak sryen askerle dolup tayordu. Askerin Macaristan'a gelip yetimedii hakknda "ordu-y hmyun serdarlarnn" kopardklar feryat zerine, stanbul'dan bir asker src karlarak "yollarda ele nenlerin adrlarn balarna ykp iki kona bir edip tez sefer mahalline eritiresin" diye eline bir de ferman verilir, baka bir ey yaplamazd. Avusturya seferlerinin, askerlerin sefer mevsimini kasten yollarda, adrlarnda geirmeyi det haline getirmelerinden dolay uzayp gittiini Ferhat Paa, stanbul'da kaymakam bulunduu srada serdar vezirzam Sinan Paaya yazd mektupta ac bir dil ile ifade etmiti 1 . Bunlar kaydetmekle unu sylemek istiyoruz: 1596 da gerek kap kullarnn ve gerek tmarl sipahilerin, daha dorusu her snf askerin bir oklarnn Eri seferine emirsiz olarak itirak etmemeleri veya harb sahasn dan kamalar ilk karlalan bir hdise deildi; geen seferlerde de ayn haller grlmt. Esasen I I I . Mehmed'in bu sefere bizzat gitmeye karar vermesinin en mhim sebebi btn askeri, tam kadro ile ve zamann da, Avusturya cephesine yetitirerek harbi zaferle bitirmek midi idi. Btn gayretlere ramen, hem tmarl sipahilerden ve hem de kapkullarndan pek oklarnn her trl cezay gze alarak gene seferden kaldklar, bir oklarnn yollarda elendikleri ve bir ksmnn da harb karkl srasnda dorudan doruya katklar muhakkaktr. Pdihla birlikte sefere gitmi bulunan brahim Peev, I I I . Mehmed'in clus bahii verdii 80 bin kiiyi aan kapkulundan 50 binden fazlasnn Eri seferine gitmi bulunduklarn, vilyet askerlerinin de yz bin deil ise elli-altm bin kadarnn seferde mevcut bulunmu olduklarn tahmin etmektedir 2 . Eer Peev'nin verdii bu rakamlar hakikate yakn ise, her iki snf as kerden de, ortalama otuzar bin kii seferden kalm demektir. Fakat, vilyet askerlerinin yzbin ve k a p k u l l a r n n seksen bin kii olarak ifadesi phe siz, devletin resm defterlerine dayanmaktadr. nk kapkullarndan saylar binleri aan bir zmre vard ki, ehirlerde ve kasabalarda kasap lk, frnclk vesair esnaflk ediyorlar; kylerde ortak veya, iftliklerin sahibi olarak, geni mikyasta, iftilik ve hayvanclk ile urayorlard. Yal bal olan ve geni birer iin banda bulunan bu insanlarn zaten hi harbe itirak ettikleri yoktu. Esasen bu gibileri, kapkulluu sfatn
1 Kaymakam Ferhat paann vezirzam Sinan paaya 20 Ramazan 1002 (1594) tarihli mektubu: Babakanlk arivi, mhimme: 7, S. 307. 2 Peev, C. II, S. 203.

CELL FETRET

65

ulufesi iin deil, kendilerine temin ettii hukuk imtiyazlar iin tayorlard. nk "padiah kulu" vergiden muaf idi ve mahkemeler kendisini mu hakeme ve tevkif salhiyetini haiz deillerdi. Eer devletin elinde hakika ten harble mkellef 80 bin ulfeli askeri bulunsa idi, arka ve garbe her ordu karlnda kapkulu boluunu doldurmak iin ihtidadan 7 aka ulufe ile binlece insan ocaa ve ble yazmaa ne imkn ve ne de lzum grlrd. nk serdarlara koulan kapkulu miktar umumiyetle on bine bile varmyordu. Tahminen yz bin kii kabul olunan vilyet askerlerinden, merann ahs askerleri olan sekbanlar ktktan sonra, tmarl sipahilerin ne kadar tuttuunu bilmiyoruz. Yalnz, bunlardan da pek oklar resm defterlerde tmarl sipahi grnmekle beraber, hakikatte her biri bir ka tmar birden elinde toplamak imknlarn bularak, bu dirliklerinin mahsulnden srf bir mltezim gibi istifade eden, fakat iltizam bedelini, devlete deil de, nfuzlu bir takm ricale rvet olarak veren ve bu yolla geni kazan yol lar bulan kimselerdi. Bunlar da, kapkullarnn i tutan zmresi gibi, hi bir sefere gitmiyor, hkmet ok sktrd zaman, "bedel vermek" veya "cebeli yollamak" gibi kaamak vastalarla yakalarn kurtaryorlard. 1596 da, harbi kaybetme tehlikesi geirmi olmann verdii psikolojik tesirle yaplan Eri seferi yoklamas, sefere gelmiyenleri, veyahut harb meydanndan kaanlar cezalandrmak ad altnda yaplm olsa dahi, hakikatte tmarl sipahilerin defter zerindeki nazar mevcutlar ile ordunun eli altndaki hakik mevcutlarn birbirinin ayn yapmak gayesini gtt meydandadr; yani, bu vesile ile devlet, rical hizmetkrlarna vesair as kerlikle ilgisi olmayanlara geen tmarlar bu gibilerin ellerinden kurtarmak istiyordu. Bunun en kuvvetli delili, kapkullarndan sefere gelmeyenlerin ve firar edenlerin miktarlar da tmarl sipahilerden az olmad halde, kapkulu kadrolarnda yaplan yoklamann zerinde durulmam olmasdr. Esasen her iki snf askerden de yoklamada bulunmayanlarn evvelki sefer lerde grlen noksanlardan farkl olacaklar tahmin olunamaz. Yalnz, bu defa padiahn sefere km olmas, "seferliler" kadrosunu geni tutmay icabettirdiinden, " f i r a r i " rakkamnn bir az yksek olmas tabiidir. Hdisenin bu sefer bu kadar bytlmesinde, Avusturya seferinin almasndan sorumlu olduu rivayet olunan Sinan Paann da mhim rol oynadn tahmin etmek mmkndr. Hkmetin binlerce dirlik erbabn azl iin bu yoklamay bir vesile yapmak istedii undan da bellidir ki, yoklamay "seferliler defterinden" yaptrmas lzm gelirken, imparatorluun umum tmar defterleri zerin den yaptrm, bu suretle, sefere memur olmayan ve hatt donanmaya, Badat muhafazasna ve Eflk seferine -ki bu sonuncular mhim yekn tutuyorlad- memur olanlar da tmar defterinden silinmilerdir. Bu gibi lerin byle haksz bir azli tanmak istememeleri zerine dirlikleri iade olunmutur.
1

Babakanlk arivi, divan kayt defteri: No. 129, yaprak 6,8, 32, 35.

66

MUSTAFA AKDA

Eri yoklamasnda tesbit edilen firarilerden Rumeli yakasndan olanlarn "firari defterleri" elde mevcuttur ki, bu defterin iinin tetkiki de 1 bize bu hususta kymetli malmat verecektir . Ad geen defterde, firar edenlerin isimleri, tmarlarn tekil eden ky gruplarnn "ba ' kariyeleri", tmarlarnn aka tutarlar ve bu dirlikler kendilerinden alndktan sonra kimlere tevcih olunduu ak bir surette gsterilmitir. Firariler arasnda tmar alt binden aa olanlar sayl denecek kadar azdr; buna mukabil, dirlikleri 20 bin ile 50 bin aka arasnda olan zaimler byk bir ekseriyeti tekil ediyorlar; 60 bin akal zaimlerin bir ka kii olduu grlmektedir. Bu defter bize ispat etmektedir ki, firari saylanlarn ou yal bal ve mtemadiyen " t e r f i " alarak 20 bin akay am zaimlerdir. Hakikatte ise, bunlarn hemen hepsi, yalnz Eri seferine deil, uzun zamandanberi hi bir sefere itirak etmiyorlard; her biri fazla mal ve mlk sahibi olmu lard; zeametlerine birer mltezim gibi tasarruf ediyorlar ve ricalin himaye sinde bulunuyorlard. Bir oklar da gene "ricalin dairesi halkndan" idiler Firarilerden boalan tmar dirliklerinin yeni kimselere verilmesinde takip olunan yol dahi yoklamaya ait bu tahminimizi teyit etmektedir: Hkmet elde ettii bu binlerce ak tmarn tevcihinde hazinenin mas raflarn azaltma bakmndan byk faydalar temin etmeyi dnmtr. Bu suretle binlerce yenieri, sipahi, ulfeli avu, mteferrika ve serhad kullar (yenieri, fris, azab, gnll) ulufeden tmara karlmlardr. Bunlarn hepsinin de ulufelerinin yksek olduu dikkati ekmetedir. Mesel ekserisi 20 ile 50 aka arasnda idi, ve hele 30 ile 40 aka arasnda olanlar byk bir yekn tutuyordu. Hazinenin ykn hafifletmek ve bilhassa, yerlerine daha az ulufe ile, seferde ok ie yarayan yeni kul yazmak gaye siyle hareket edildii anlalan bu geni lde ulufeden tmara aktarma muamelesi evvelki kanun ve nizamlara pek uymuyor. Kapkullarndan isteyenleri tmara geirme deti K a n u n devrindenberi yerlemitir. Gaye de, ulufeleri ykselmi olanlardan stanbul'da kendilerine daha fazla terfi kadrosu bulunamyanlara zeamet vermek suretiyle bu mahzurun nne gemek idi. Bylelerine, "ulufeleri hazineye kalmak artiyle" tmar verilirken, beratlarna" slsn zere" kayd muhakkak konuyor ve bu suretle, mesel, on be aka ulufesi olan bir yenieri, on be bin akalk yerine, on bin akalk tmara geiriliyordu 2 . Bu defa ise "slsn zere" kayd yalnz ulufeleri 20 akadan yukar olanlarn beratlarna konmu, fakat hi birisinin, bu kayt dolaysiyle, dirliinin zeametten aa dmesine meydan verilmemitir 3 . Ulufeleri 20 akadan aa olanlarn beratlarna Babakanlk arivi, Kmil Kepeci tasnifi, divan tahvil kalemi, No. 347 Buna ait bilgi iin, tmar rejiminin bozuluu adndaki makalemizde bilgi vardr: Dil ve Tarih-Co. Fakltesi dergisi C. I I I say: 4 3 Bundan anlaldna gre, 20 ile 30 aka arasnda ulufe alanlara dahi "slsn zere" kayd konmamtr. nk, konduu takdirde bunlarn dirlikleri 20 binden aa der ve zeamet olamazd.
2 1

CELL FETRET

67

ise, " k a n u n l a r n d a n iki bin ziyadesiyle" yahut bin ziyadesiyle, vesair kaytlar ilve olunmutur ki, bu suretle, mesel, 6 aka ulufesi olan bir yenieri iki veya bin ziyadesiyle sekiz veya dokuz bin akalk tmara 1 geirilmitir . Grlyor ki, maziye ve mevcut gelenee nazaran bu s ralarda ulufeye karlk tutulan tmar miktar iki mislinden de fazlaya karlmtr. Tabi b u n u n en byk sebebi dirlie kacak yenierilerin itirazlarna yer brakmamak ve onlar memnun etmekti; nk bu sralarda tmar dirlikleri itibarlarndan ok kaybetmilerdi. Btn bunlar anlatmakla gstermek istediimiz cihet udur: 1596 da alevlenen Anadolu hdiselerinin Eri seferi firarileri tarafndan karl d yolundaki vekayiname kaytlar ve ondan sonra devam eden buna benzer grler tarih realiteye uymamaktadr. 1596 ile 1610 yllar ara snda geen byk "Gell Fetreti"nde yalnz Eri seferi firarileri olan sipa hilerin deil, umumiyetle tmar erbabnn katiyen ba rol oynamadklarn, mcadeleye karan snflar arasnda ok tli derecede kaldklarn ileride greceiz. Yalnz, buraya u kadarn ilveye lzum vardr ki, Karayazc'nm etrafnda toplanan kalabalk arasnda her snftan olduu gibi tmarl sipahilerden olanlar da az deillerdir; fakat bunlarn Eri yoklamas ile alkalar yoktu; nk mazl olmadklar, "Cell yanna varanlarn gnah lar afvolunmas" dolaysiyle, bir ok kimselerin dirliklerine mdahale olunmamas iin aldklar emirlerden anlalmaktadr 2 . Hulsa, Eri seferi yoklamasnda tesbit edildii anlalan "30 bin firar"nin azlolunduklar hakkndaki kararn, hakik sipahilerden, bu rakkama nisbetle, ok azn akta brakt muhakkaktr ve hkmet de bunu byle hesaplad iin bu karara cesaret etmitir, nk, 1553 de ve btn I r a n harbleri sralarnda grlmtr ki, toplu sipahi azillerine bavurulmamas devletin tecrbe ile kabul ettii bir prensipti 3 . B- T M A S I N I F L A R I N M C A D E L E D E K D U R U M L A R I
1 MEMURLA H A L K I N ANLAMAZLII, ALTI-BLK ZORBALARI,

BLKBAILAR

Cell mcadelesinin douundan 1596 ya kadar olan safhasn in celediimiz evvelki eserimizde, itima snflarn hdiseler karsnda durumlar tamamiyle tesbit olunmutur. Fakat, "Cell Fetreti" olarak ele aldmz meselenin bu safhas daha batan itibaren o kadar kark ve mhim hdiselerle cereyana balamtr ki, bu yeni durum iinde itima snflarn yerlerini tekrar gzden geirmeye ihtiya vardr. Mcadelenin XVI. asrn ortalarndaki safhasnda, yani balangta, Anadolu'da ve h a t t Rumeli'nin, Trk nfuslu kasaba ve kyleri itibariyle
Babakanlk arivi, divan kayt defteri. No. 130 (bu defter tamamiyle byle mu amelelere aittir.) 2 Babakanlk arivi, divan kayt defteri, No. 150, s. 75 3 Bu hadiselere ait malmat yaknda kacak baka bir etdmzdedir.
1

68

MUSTAFA AKDA

sosyal ve ekonomik hayat Anadolu'ya ok benzeyen geni bir sahasnda balca huzursuzluk unsurlar, ift bozan reayadan ve aileyi terkeden gen erkeklerden treyen " l e v e n d t " ile vazifesizlik yznden medreselerde y lan "suhtevt" idi. Bu sralarda harbten bkm vaziyette olan ve beyler gibi reayay soymak iin ellerinde salhiyetleri de bulunmayan tmar erbab da iktisad perianlk yznden itaatsizliklerini geniletmeye bal yorlard. Bilhassa "alak hall" olan sipahilerin levendlerden pek farklar yoktu. Yarm asrn gemesi srasnda, suhtelerin blkler halinde geni sahalarda ayaklanmalar Celli mcadelesinin gelimesine esasl surette yardm etmekle beraber, levendt ve tmarl sipahileri dairesine alamam, tek bana devam eden ayr bir hdiseler serisi karakterini muhafaza etmitir. " L e v e n d t " ise, evvel devletten memnun olmayan tmarl sipahilerin etrafnda toplanarak ilk kk Celli blklerini kurmulard. Gittike ie " m u k a t a a l a r " tutan mltezimler ve bilhassa beylerbeylerin ve sancak beylerinin maiyyet memurlar olan kaymakamlar, kethdalar ve subalar da kartklarndan dolay, levendler etrafnda toplanacaklar yeni unsurlar bulmaya baladlar. Gene levend bolluunun neticelerinden olarak, I I . Selim'in tahta kt zamandan i t i b a r e n , Anadolu'nun gittike iine srklendii itima dzensizlie yeni bir snf insanlar daha karyorlard ki, bunlar da kapkulluu iddia edenlerdi. Yalanc kapkullarndan "yenieri ve acemi olan namna olanlar"m da mca delede aktif rol oynadklar hemen hemen grlmemitir. Yaptklar btn uygunsuz hareketler, kulluk imtiyazlarna gvenerek unun bunun maln trl bahaneler altnda elinden almak ve etrafta soygunculuk etmek gibi bir nevi mtegallibelik i d i 2 . Buna mukabil, alt blk halkn dan olduunu iddia ile "sar ve krmz bayrak gtrenler"in Cell isyanlarnda byk bir nemleri vardr. Altblk halknn, "sipahi hiz metkr" almaya salahiyetli olmas dolay siyle bu kimseler, tmarllar veya maiyet memurlar gibi ayn suretle, yanlarna levend toplamak imknn buluyorlard. Yalnz, bunlarn levendleri sekban d e i l . . . "Sipahi olan" veya "sipahi hizmetkr" grnmekte ve alt ble mahsus kisve giy mekte idiler. nceleri Cellilere karmayarak uzun mddet suhteler gibi kendi balarna faaliyette bulunan bu "bayrak kaldran blkler", 1596 sralarn da ok artm bulunuyorlard. Sar ve krmz bayraklarla gezen yzlerce blk Anadolu'nun her tarafnda grlmekte idi. Bu hadise hakknda: Yenieri nizamnn bozuluu adndaki makalemiz: Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi dergisi G. V, say: 3 2 Kylere dalan muhtelif kapkulu snflarnn veya kapkulluu iddia edenlerin reayadan ne gibi garip usullerle para, hayvanat ve erzaklarn aldklar 23 Haziran 1599 (29 Zilkade 1007) tarihili bir fermanda tasvir olunmutur: Bak. Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, s. 258.
1

CELL FETRET

69

Celli Fetreti devamnca bunlarn adetleri azalm olmakla beraber, hemen her zaman mevcut olmular ve ayr hviyetlerini muhafaza etmilerdir. Celllere karanlar ise phesiz bayraklarn ve elbisele rini karyorlard. Uzun ran ve Avusturya harbleri srasnda hkmet Anadolu' dan grup grup yenieri ve "sipah ve silhdar" kaydederek cephelere gnderdii iin, kapkullannm sancaklardaki mikdarlar pek artm, fakat kontrollar aksine azalm idi. Bu vaziyetten dolay, altblk halkndan geinenlerin soyguncu ve isyankr hareketleri az zamanda hakik alt-blk halkna da sirayet etti. Celli Fetretinin balad sralarda "sipah ve silhtar" blkleri kuvvetlerini "levendat" ile de artrarak gezmeye baladlar. H a t t ileri gelen "sipah zorbalar" beylerin maiyet memurluklarn ellerine aldklarndan dolay "sipah ve silhdarlar" maiyyetlerine alyorlar ve merann sekbanlar yerine bunlar kullanyorlar, soygunlarda halka dehet veriyorlard. Hele 1602 de sipahilerin stanbul'da kardklar isyann kendi malubiyetleriyle sona ermesi zerine, Anadolu'ya geerek Karayazc aal n yapm olan arkadalariyle birleen zorbalar Ankara, Konya, Ktahya, Bursa, Balkesir, Manisa, Aydn taraflarnda "Celli Fetreti n i n " cereyanna yeni bir istikamet verdiler. " S i p a h zorbas yamas" yahut "sipah srgn" diye halk dilinde mehur olan bu mhim hdiseler " b y k kagun" devrine ait olduklarndan, onlar ileride tetkik edeceiz. Byk sekban dalgalarnn asl sevk ve idarecisi olan mer maiyyet memurlarna gelince, bunlar, suhte, tmarl sipahi ve kapkullar gibi messes bir snf tekil etmiyorlard. Normal zamanlarda beylerin, kendilerine hizmet edecek maiyet memurlarn dirlik erbabndan (tmarl, sipahi, vilyet divan avuu, zaim) semekte olduklarn ve idari gelenek bozulduktan sonra, kapkullannm dirlik erbabnn yerine ge tiklerini yukarda sylemitik. Arkas arkasna tertip olunan seferlere lzm olan yenieri ve sipahi ihtiyalarnn Anadolu'dan yazlan levendlerle karlanmas dolaysiyle, Trk ahali arasnda alt-ble kar byk bir rabet uyanyordu. Fakat, bu, ulufeden faydalanma gayesiyle deil, kulluk imtiyazlarn elde etmek iin idi. Sipah ve silhdar yazlanlardan ou ne sefere gidiyorlar ve ne de ulufe iin stanbul'un semtine uruyorlard. Dier bir ksm ise hakikaten seferlere gidiyorlar, fakat dndkten sonra blklere yerleemediklerinden maada, ulufe de alamyorlard. Buna ramen sipah olanlmdan vaz gemiyorlard. Bunun yegne sebebi, hukuk imtiyazlardan faydalanma meselesi yannda bir de maiyyet memuru olma imkn salamak idi. Hakikaten, sipah olan yazldktan sonra, bir beye maiyyet memuru olmak ve oradan bir mektup (inha tezkeresi) elde ederek bir sancaa bey tayin edilmek
Karaelebi zade Abdlaziz, bu hdisede Anadolu'ya kaarak zorba arkadalarna katlanlar 4 bin kii olarak kaydediyor: Ravzatlebrar, s. 405
1

70

MUSTAFA AKDA

Anadolu halk iin devlet mansblarna en kolay ulama yolu idi. Celli isyanlarnn nasl baladn bir ka satrlk kayt ile ifade etmek isteyen Selnik, bir mnasebetle, bu hususta yle diyor: "Bu esnada ecanib ve erzilden blklere dahil olup birer tark ile seferlere varmayp sancak alan meraya yetiip ellerine mzevvir ahkm alp istihdam olmak iin kaldk diye sancak zaptna msellimler olup beyleri sefere gidip reayay- zaf stne musallat olup cibilliyetlerin l de btn zulmleri yaptlar" . Trk halknn, bu ekilde, alt-blk yoluyla maiyyet memurluundan sancak beyliine gemeleri, ve h a t t beylerbeylerinin hizmetinden divan ve saray kullar arasna karma imknlarn bulmalar, formalite bakmndan enderim geleneklerine uydurulmu gibi grnmekte ise de, hakikatte aykr idi. nk alt ble eskiden yenieri ileri gelenleri ve hizmet erbabnn ocuklar alnr, Anadolu halk buraya giremezdi 2 . Her ne olursa olsun, idarecilerin devirme enderun mektebinden yetimesi eklinde sistemlemi olan Osmanl siyas prensibini u hdi senin fiilen ykm saylmas lzmgelir ki, phesiz bu hal hem devlet ve hem de reaya iin tarih bir nem tamaktadr. Byk Celli mcadelesinde mevcut itima ve iktisad yapy tahribe hizmet ettiklerinden dolay "menfi taraf" olarak kabul ettii miz kuvvetleri tekil edenlerden b i r . d e blkbalar mevcuttur ki, bun lar bilhassa "levendt" tekil ve idare bakmndan Cell isyanlar iin birinci derecede mhim bir snf tekil ediyorlard. Blkba, ortalama, yz kiilik bir sekban blnn efi de mektir. Tmarl sipahi tekilt salam iken bir beylerbeyinin sekban larnn banda ancak bir ka blkba bulunabiliyordu. Fakat sonra lar beylerin "kap halk" yzleri anca blkbalar mhim bir zmre olarak tannmaya baladlar. nk, levendler mernn veya mai yetindeki aalarnn etrafnda deil, blkbann etrafnda bir birlik hayatiyeti gsteriyorlard. Byle olduu iindir ki, iyi bir blkba bir insandan ziyade kymetli bir meta yahut iyi bir at gibi mer tarafn dan daima aranrd. Bunun bir neticesi olarak, blkbalar mte madiyen maiyyet deitiriyordu. Bir gn en maruf bir Cell efine hizmet eden bir blkba ertesi gn bir sancak beyinin veya beylerbe yinin hizmetine geiveriyordu. Gerek merann ve gerek bizzat blkbalarn blkbalk hakkndaki bu ruh haletleri on be senelik Cell Fetretinde tamamiyle devam etmitir ki, Cell isyanlarnda bu pek karakteristik bir noktadr. Mesel, Anadolu'nun herhangi bir yerinde
Selnik, ayn yaz, y a p r a k 340. Trklerin mansblara alnmas meselesinin celllerde mill b i r gaye olarak yaa dn ileri sren Hseyin H s a m e t t i n bu gayenin birinci A h m e d ' i n padiah olmasiyle tahakkuk ettiini yazyor ki, bu grnde balca cell eflerine boylerbeylik ve sancak beylii verilmesine d a y a n m a k t a d r : Amasya tarihi c. I I I , Sayfa 367.
2 1

CELL FETRET

71

kuvvetli bir Celli grupu datld zaman si blkbalarn drt bir tarafa dalarak sancak beylerinin dairesinde kolayca yer buluvermeleri hdisesi umum bir ekilde, her zaman grlmekte idi; halkn btn ikyetlerine ramen, hkmet, merasna emir dinletemiyor ve buna da mni olmyordu. Blkbalar sekbanlarn arasndan yetitikleri iin, levend saylmak lzmdr. Alt-blk halkndan blkbal kabul edenlerin bulunup bulunmadn bilmiyoruz. Blkbalardan da beylerin aalna (yani maiyyet memurluuna) ykselenler var mdr, belli deil, yle zannedi yoruz ki, bunlar mera snfna gemek istedikleri takdirde, evvel ble gemeleri ve oradan bir beye aa olup, sancak beyliini bu yoldan istemeleri lzmd. nk, yukarda da dediimiz gibi, enderun gelenei Anadolu'da bu ekilde tatbik ediliyordu.
2 C E L L FETRETNDE KYLERN DURUMU

XVI. asrn ortalarndanberi fiil vakalarla kendisini gsteren celli mcadelesinin tamamiyle ky sosyal ve ekonomik bnyesi iersinde cereyan ettiini imdiye" kadar verdiimiz bilgiler tamamiyle gstermi bulunmaktadr. 1596 da balayan "Celli Fetreti" ise g rlmedik bir hzla ky formasyonunu tamamiyle tahrip cihetine ynelmi bulunuyordu. Bunu daha iyi anlayabilmek iin " F e t r e t " t e n evvel geen hdiselerin ky halk zerindeki tesir ekillerini gzden geir mek zarureti vardr. Osmanl mparatorluunu tehdit eden iktisad buhrann ilk ykc emareleri ky ekonomik kuruluunda hissolunmaya balamt: bir taraftan, kanunnameler aynen muhafaza edilmesine ramen, ver gilerin sekiz on misli tahsil olunmasnn deta tabi telkki edilir olmas, dier taraftan, buna tahamml edemeyen kylnn para ihtiyac karsnda, "murabahaclara " m r a c a a t etmesi neticesi olarak, ky topraklarnn m a h d u t insanlarn tasarrufuna gemesi ihtimalinin belirmi bulunmas Trkiye'nin ileri ky formasyonunu bozacak iki mhim hdise olmak zere ortaya kyordu. Ayrca, kylnn ihtiyac olan eyann satn alma fiyatlar da, mesel I I . Bayezit devrine nazaran, 1596 sralarnda ortalama olarak yedi sekiz misli fazla idi. Zira mahsuln fiyatlarndaki fark ise iki devirde 4 mislini gemiyordu 1 . Ky evrelerinde cereyan eden u hdiselerin reaya zerindeki ilk tepkisi bir ok insanlarn ziraatten vaz geerek saa sola dalmalar olmutu. Daha Kanun devrinde bile "ift bozan reaya"nn artm olmasn d a n endie ediliyordu 2 . Cell mcadelesinin gelitii devir olan X V I . Darya ok hububat karlan garbi Anadolu'da ve Bursa ile stanbul gibi iki byk ehrin yan yana bulunduu Marmara evrelerinde hububat fiyatlar da dier eya fiyatlar gibi, hatta onlardan daha fazla bir fiyat fark ile 4 akadan 30 akaya ka rlmt. 2 Selnik s. 75.
1

72

MUSTAFA AKDA

asr dilinin mehur olan "levendt" ve "suhtevt" tamamiyle ky halk arasndan tremekte idiler. mernn maiyyet memurlar tarafndan istenen salmalar ve vergi eminlerinin sui-istimalleri, ayrca 'kylere kadar sokulmu olan yenieriler, sipahiler, h a t t kad, mderris, sancak beyi, avu, mteferrika ve sair gene hkmetten olan bir takm isnsanlar tarafndan kylerde iftlikler tesisi neticesine doru giden faizcilik, yarclk vesir iktisad tazyikler ky halkndan bir takm insanlar "kap a r a m a y a " , yani bir beyin sekbanhma girmeye mecbur ediyordu. Uzun harbler ve reaya ile vilyet memurlar arasndaki mcadele meray fazla sekban beslemeye sevketmi olduundan, kynden ayrlan her " l e v e n d " kolaylk ile bir " k a p " bulabiliyordu. Evveline it etdde Celli mcade lesinin birinci derecede rol oynayan bir unsuru haline girdiini grece imiz "devriye blkleri" tamamiyle kyn terkeden bu insanlard. u halde kyn ekonomik bnyesinin bozulmasndan meydana gelen bu binlerce insanlar, beylerin sekbanlar olarak tekrar ky ekonomisine musallat oluyorlard. Hulsa kyn sosyal bnyesini gene kendisinin ke mirmekte olmas gibi ok garip bir sosyal hdisenin cereyan ettii aka grlmektedir 1 . Kylnn bu ekilde levend olmas hareketi ile muvazi olarak, ky formasyonunu yeni bir ekle sokma gayesi gden "iftlikler" kurulmas hdisesi, yani topraklarn m a h d u t ellerde toplanmas faaliyeti, bata me rnn ve tahsildarlarn vergi hususundaki tazyiklerinden hayli faydaland ise de, 1596 sralarna gelindii zaman sekban blklerinin iftliklere dahi tecavze baladklar grlyordu. Bir taraftan " m e r n n " sekban b lkleri halinde birleen kyl " l e v e n d t " m , "yem ve yemek" ve "sekban" akas vesair adlar altnda, reayann iktisad varln tamamiyle ldrme faaliyetleri, dier taraftan, gene hkmet adamlarndan, ou kapkullar, pasif bir takm hizmet erbab ve mtekaitler olmak zere, paral bir zm renin kyde bir nevi toprak aristokrasisi yaratma gayreti, her iki hareketin de, netice itibariyle Osmanl devletirin tarih ky kuruluunu tahrip veya tamamiyle deitirme neticesini verecekleri aikr idi. Fakat, topraklar byk paralar halinde birletirme hareketi beylerin gezici "levendlerinin" soyguncu faaliyetleriyle zd dyordu. nk, bu blkler balarndaki sancak beyini bile kendi gayelerinin icaplarna itaat ettiren hr teekkller olmalar itibariyle, buraya girecek ky ferdinin itima stats hi bir kayda tbi deildi. Halbuki iftlik sahibi, kyly tamamiyle oban veya iftlik hizmetkr haline getirmek istiyordu 2 . Kuruluunun hususiyetleri itibariyle ileri olarak kabul ettiimiz ky sosyal ve ekonomik bnyesinin karlat, bu dardan gelme tesirler ile yklmas ihtimaline kar devlet ne gibi tedbirler almtr? bizzat kyn kendisi bunlara kar herhangi bir reaksiyon gstermemi midir?
1 2

"Celli syanlarnn balamas"na it tedkikimizde izah olunacak Bunlar hakknda Belleten Sa. 55 deki makaleye bak.

CELAL FETRET

73

Reayann iftini terk etmeye balad ilk zamanlarda hkmet tarafndan buna mni olunma arelerinin dnlp dnlmediini bilmiyoruz. Ancak, beylerin devriye blkleri ve kk Celli gruplar teekkl ettikten sonra, ky halkn bunlardan kurtarmak ve iftliklerin kurulmasn nlemek iin hayli vastalara mracaat olunmu, fakat bir trl mni olunamamtr. Mesel, ilk zamanlarda kalabalk maiyyetlerle halk soymaya kan merya veya maiyyeti halkna iddetli cezalar veri liyordu. Fakat gerek devriye blkleri ve gerek Celli gruplar, esasta " l e v e n d t " okluundan meydana geldii iin, bunlar bir netice vermiyor idi. Nihayet, I I . Selim ve I I I . Murad zamanlarnda suhtelere iddetli cezalar tertip olundu; "il-erleri" denen mahall milis tekilt gelitirildi. Devriye blklerinin datlmas iin pek ok emirler verildi. Bununla beraber hibir netice kmad. En nihayet bu sonuncu padiah kadlarn ve kyl reayann arzularna uyarak devriye blkleri ile gezen "ehl-i r f kyle rine sokmamalar iin baz yerlerin halkna msaadeler verdi. Bunun arkasndan, Celli mcadelesinde pek byk tesirleri grlen mehur bir adalet ferman yaynlayarak, reayaya, resmen, devriye blkleriyle gezen meray ve adamlarn muhitlerine yanatrmamalarn tavsiye etti. Yukarda ky sosyal bnyesine musallat olduunu sylediimiz sekban dalgalarna kar hkmetin son ve en mthi tedbiri bu birinci adalet ferman olmutur. Ky iktisad esaret altna almak isteyenlere kar devletin yapt mcadelelere ait fazla bilgimiz yoktur. Yalnz faizciler iin yzde on ile on be arasnda resm bir faiz koymu, buna riayet etmeyenlere cezalar verdiinden baka, faizcilii bir kazan haline getirerek byk sermaye toplayan kimseleri halk ikyet ettike stanbul'a getirterek kasaplk yaptrm ve bu suretle iflsna sebep olmutur. Bununla beraber, tetkik ettiimiz vesikalarda, her ky er beer iftlik haline getirmeye alan bu sonuncu ekonomik hdisenin fazla akis lerine tesadf edemedik. Halbuki nerolunan adalet fermanlarnda ve dier bir takm "hkm-i h m y u n l a r " da, ky formasyonunun bozul masna mil olanlar arasnda ky iftlik yapmak isteyenlerden de uzun uzun bahsolunuyor 1 . Ancak, u ilve olunabilir ki, ekseriyeti yenieriler tarafndan kurulduu anlalan bu iflikler, yahut be ailenin tarlalarn birletirmek suretiyle yaplan geni ziraat Fetret devrinin birinci safhasnda muvaffak olamamtr. nk byk sekban gruplar tamamiyle ky lerde faaliyette bulunuyorlard. Ky sosyal bnyesini bozmakta olan bu hdiselere kar dorudan doruya kyllerin gsterdii reaksiyonlara gelince, ky iin en byk tehlike saydmz merann fazla vergi almalar eklinde grlen "sekban" soygunlarna kar phesiz ifti halkn mcadelesi etin olmutur, "il-er leri" ve bunlarn banda bulunan "yiitbalar" nceleri hakik bir "ky
Mesel u adalet fermanlarna bak.: M. aatay Uluay, Saruhan'da ekyalk, vesika 1 ve 37.
1

74

MUSTAFA AKDA

k o r u m a " tekilt idiler. Bundan baka, kyllerin dorudan doruya memurlara kar ayaklandklar da grlyordu. Hele kyllerin, "ehl-i rf" hakkndaki ikyetleri pek fazla olmutur. Bazan halk kendilerini silhla mdafaa iin msaade istiyorlar, fakat hkmet kabul etmiyordu. Nihayet, nc Murad, yukarda sylediimiz adalet ferman ile, btn Anadolu kylerine "devriye blklerine" kar kendilerini koruma hakkn tanynca; memlekette deta bir ihtill havas esmee balad. Adalet fermanlarn ellerine alan halk kylerinin yollarn kapatarak hi bir ya bancy geirmiyorlard. H a t t bu hal bir ok mmtakalarda kyllerin btn memurlar ve dolaysiyle hkmet tekilt aleyhinde toplu ayaklan ma tertip etmelerine kadar gitmekte idi. Tabi bu gibi haller hkmeti endieye drdnden, sk sk halkn elindeki silhlarn toplattrlmasna bavuruyordu. 1595 sralarnda kyllerin kendi kendilerini silhla mdafaa tekiltlar ok ilerlemi vaziyette idi; bir ok sancaklarda beylerin aalan kylere kamaz olmulard. Fakat mernn maiyetindeki muazzam levend ynlarn uzun mddet hareketsiz tutmaya imkn yoktu. Neticede ky mdafaalar kamilen ykld. Levend blkleri deta yarm asrlk bir hazrlktan sonra kyleri tahrip ile" o zamana kadar kylerinde kalma imknlarn bulan dier levend arkadalarn da ayaklanmaya zorladlar. Bu suretle, iktisad tazyiklere kar ky sosyal bnyesinin yaratmaya te ebbs ettii "kyl isyan" daha bata muvaffakiyetsizlie urayarak, onun yerine, byk ve tahribkr levend isyan geti ki, bunun safhalarn bundan sonra gelen bahislerde tetkik edeceiz 1 .
3 BYK CELLI GRUPLARININ BRLEMELER : ORTAYA IKII

KARAYACI'NIN

Celli mcadelesinin, 1596'da, birden genileyerek btn Anadolu'yu byk bir krize srklediini sylemitik. Bilhassa kyl reayaya zerine saldran blklerin banda alt-blk sipahileri "beylerbeyisinin aas" ad ile hareketi idare ediyorlard. "Ehl-i rf" n -yani memurlarn- "b lklerle dolamalar hkmete yasak olunduundan ve bu hususta halkn elinde adalet ferman dahi bulunduundan, buna riayet etmeyen beyler ve adamlar fiilen Cell olmulard. Ayn yln sonuna doru btn asker ve mer Eri seferinden dnm olduklar iin, sancak beyleri ve beylerbeyleri namna dolaan sekban blkleri daha ok artm idiler. mer, grnte, merkezin itaatinden katiyen ayrlmyorlard. Fakat kendi namlarna soygunculuk eden maiyyetlerini aktan aa himaye etmekte idiler. Bir ok sancak beyleri ise, dorudan doruya kendileri bile Celli eklinde dolayorlard. Halk ada let fermanlarn ileri srmekle beraber, hi kimse dinlemiyor 2 ; Hkmet,
Kylerin sosyal ve ekonomik durumlarna ait mhim hdiseler ad geen eseri mizin son ksmmda anlatlacak. 2 Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 7, sayfa 287.
1

CELL F E T R E T

75

bir taraftan, beylerin el altndan soyguncu blklerini kendilerinin idare ettiklerini gryor, buna ramen bir ey yapamayarak, ancak seferlere davet ediyordu. Artk devriye blklerine kar "il-erleri" karlmas da bir fayda salamamakta idi. nk pek ok yiitbalar da il-erleriyle beraber halk soymaya bakyorlar, mhim hi bir vazife yapmyorlard. Bu sralarda Anadolu sancaklarnda bir takm insanlara "vilyet muhafazas" iin fermanlar verildii ve halka da gnll blklerinin tekili iin msaade olunduu grlyor. Fakat bu iin bana geirilenler gene avu, mteferrika, sipahi gibi hkmet mensubu kimseler olduk larndan, yeni birer soyguncu sekban bl toplayarak soygunculua kmaktan baka bir ey yapmadlar. Nide kadsnn, " y n v e erafn" bu gibi kimseler hakkndaki ikyetlerini arzederken verdii malmat, "vi lyet muhafazasna memur olanlarn" Celllerden hi farklar olmadn gstermektedir. Kad, halkn "vilyet muhafazas namiyle" bir daha kim seye ferman verilmemesini talebettiklerini bildiriyordu 1 . Btn vilyet ve sancaklarda bu sralarda faaliyet tamamiyle kylerde cereyan etmekte idi. Sar ve krmz bayrakllar (yani alt-blk halk), ekiya serdarlar (yani merkezden ekiya takibine memur olanlar,) yiitba lar, beylerin aalar, hep kalabalk birer sekban blnn banda olarak, kylerden silindir gibi geiyorlard. Tesadf ettikleri iftlikleri talan et mekte, zenginleri btn paralarn teslime mecbur etmekte ve at, katr, deve gibi hayvanlardan bulduklarn srmekte idiler. Ekinlere mthi zarar veriyorlard. Halkn "yem ve yemeini" yiyorlar ve icabnda kylerde gnlerce oturuyorlard. Levendler ahlinin evlerine misafir edildiklerinden, bir ok da uygunsuz hareketler olmakta idi 2 . Dolaan blkbalarn fazlal dolaysiyle her ky hemen hi bo kalmyor, aa, avu, serdar, Celli birbirlerini takip ediyorlard. Bu artlar altnda kyde barnmak ok zorlamt. O n u n iin fakir halk mtemadiyen silhlanarak kyn terk etmekte ve gidip bir sekban blne yazlmakta idi. Abdlkadir Efendi, kylerin ackl d u r u m u n d a n bahsederken: "iftiler hizmetlerini ve kuralarn brakp vesvese-i eytan izlliyle tfenklenip sekbanlara karp seyyidi olurdu" diyor 3 . Kylerde birbirlerini takip ettiklerini sylediimiz bu kadar ok sekban blklerinin kendi aralarnda arpmaya yer vermemeleri btn Celli isyanlarnn hayret edilecek hususiyetlerinden birisidir; yalnz, bunlardan suhteleri ayrmak lzm gelmektedir. Denebilir ki, gerek 1596 ve gerek 1597 yllar, geni ky itima mu hitinin hdiseler tarafndan uzun "Celli Fetretine" hazrlanmas faaliyeti ile gemitir. Gittike kabaran levend dalgalar kyleri tamamiyle yiyip
Babakanlk arivi, divan kayt defteri, N o . 136, y a p r a k 130 " Y e m ve y e m e k " , p a r a salmalar ve levendlerin halkn evlerine misafir edilmeleri m h i m ikyet mevzuu idi. u ferman bu d u r u m u olduka tasvir etmitir, A n k a r a Etnografya mzesi, A n k a r a sicilleri, N o . 6, S. 258. 3 Abdlkadir, Vekayii tarihiye, Esat efendi yazmas, No* 2151, y a p r a k 73
2 1

76

MUSTAFA AKDA

bitiriyorlard; zengin kimseler ehirlere ve kalesi olan yerlere hicret etme te idiler. Netice itibariyle levend gruplarnn artk kasabalara ve ehirlere hcum etmeleri zarureti kendiliinden douyordu. Fakat, beer altar yz nfuslu kyleri basmaya kfi gelen kk sekban blklerinin byk kasabalara ve hele ehirlere yanaamyacaklar tabi idi. O n u n iin, artk blkleri bir araya toplayan kalabalk Celli guruplarnn teekkl etmeye balad grlyordu. Yukarda da sylediimiz gibi, itima ve ekonomik dzeni ykmaya alan sekban blkleri, "sar ve krmz bayrak kaldran lar", yiitbalar idaresinde il-erleri, ellerinde fermanlarla muhafz veya "ekiya serdar" olanlarn muhafaza blkleri ve nihayet adalet ferman larna kar alenen ayaklanan devriye blkleri faaliyetlerini eitli bahane lerle devam ettiriyorlard. Binaenaleyh bunlar Cell bayra altnda nasl toplanabilmilerdir, b u n u n safhalar hakknda bilgimiz yoktur. Yalnz u kadarn sylemek m m k n d r : Kylerde sekbanlarna yiyecek ve gndelik ulufe tedarik edemeyen efler, ya gidip daha kuvvetli bir Cellye iltihak etmek veya sekbanlarnn kendilerini birer birer terk etmelerine raz olmak mecburiyetinde idiler. Bu vaziyette blkleriyle gidip Cellye kartklar ihtimali kuvvetlidir. Bundan baka, malm olan dier bir cihet de udur: Yukardaki eitli katagorilerden yalnz devriye blkleri Cell gruplar halinde bymler, dierleri nemlerini kaybetmilerdir. Cell mcadelesinin balad XVI. asrn ortalarndan Karayazc'nn idaresinde toplandn grdmz byk Cell grupunun harekete getii 1597 sonlarna kadar olan zaman zarfnda, hdiselerin geirdii saf halara dikkat edilirse grlecektir ki, suhteler memlekette soygunu bir geim vastas haline getirmiler ve ayn yola levendler de srklenmi, nihayet, tmarl sipahi ie kararak levendleri kk Cell blkleri halinde toplamlar ve deta Cell mcadelesine muayyen bir ekil vermilerdir. Tmarllarn yerine geen alt-blk halk maiyyet memurluunu da ellerine geirerek Cell blklerini bsbtn kuvvetlendirmiler, bir taraftan da alt-ble ait bayraklarla dolama deti inkiaf etmitir. 1596 sralarnda "sar ve krmz bayrakllar" ok kalabalk idiler. Nihayet alt-blk halk devriye blklerinin bana geerek, Celllii "merann maiyyet memur larnn" ayaklanmas ekli altnda Fetret devrine evirmilerdir. O halde Cell isyanlarn idare edenler umumiyetle alt-blk ileri gelenleri ol makla beraber, resm grnte beylerbeylerinin ve sancak beylerinin maiyyet memurlar (daha dorusu aalar) olarak hareket etmeleri neticesi, hdiseler, hemen daima mernn kendilerine mzheretleriyle bsbtn nem kazanmtr. unu da kaydetmek lzmdr ki, Cell efleri arasnda avulara, zaimlere ve ileri gelen tmar erbabna da tesadf edilmektedir. phesiz bunlar da beylerin dairelerinde maiyyet memuru olarak hizmet ediyorlard; ancak, zeametlere, son zamanlarda, alt-blk halkndan pek ok kimse karlmakta olmasndan dolay bunlarn da ounun gene alt-blkle alkalarnn bulunmas ihtimali kuvvetlidir.

CELL FETRET

77

Bylece, meseleyi vilyet beylerinin maiyyetlerindeki memurlarn ayaklanmalar eklinde tesbit ettikten sonra, imdi Karayazc'nn byk sekban guruplanmasnn efi olmasna yardm eden tarih artlar gzden geirelim. Hseyin Hsamettin, asl ad Abdulhalim olan Karayazc'nm ahs hviyetini "Urfa dahilinde Kll airetinin efradndan Ali'nin olu" 1 olarak tesbit etmitir . Eserini X V I I . asrn ortalarnda yazan ermeni tarihi Arakel ise, Urfa'da, Karayazc'nm orumlu bir trkn olu 2 olduunu iittiini sylyor . Fakat Celli Fetretinin mhiyeti ve si ef lerin oynadklar rollerin siyas rengi bakmndan, bizim iin mhim olan ural veya bural olduu deil, yukarda tesbit ettiimiz zmrelerden hangisine mensup bulunduunu bilmektir. Osmanl vekayinmeleri de bu sonuncu nokta zerinde durmu olduklar halde, Abdlhalim'in resm hviyetinin dorusu tamamiyle malm olamamtr. "Vekayinme" mellifi Abdlkadir'e gre, eski Habe beylerbeyisi Hseyin Paa Karam a n ' d a isyan ettii zaman, Karayazc Tarsus livasnda "sekban blkba" idi 3 . Ktip elebi de, Abdlhalim'in beylerbeyileri yannda kh sekbanbalk ve kh subalk edip durduunu yazmaktadr 4 . Solakzde ise, ad geen ahsn am kullarndan olduunu sylyor 5 . Bizim tesadf ettiimiz bir hkmde, Malatya kadsnn bir arz hulsa edilerek, " m u kaddema Malatya'ya Cell ve eki'ya mstevli o l u p " envai zum ve taadd ettikleri arz olunmakla def ve izaleleri iin yerli ve yurtlu ata ve dona kadir yarar ve bahadr yiitlerden yz-elli nefer gnll tahrir ve ilerin den birer ihtiyarlarn aa ve kethda ve ktip ve avu tyin olunmak zere ellerine emr-i erif verilmein serhadlu tayfasndan Karayazc de mekle maruf bir ak kimesne aa tyin olunup vrid olan evmir-i erifeye amel etmeyip ekavet ve ifsat zere olan etrk ve ekrad ekiyasmdan havasna tabi kimesneleri tamah- ham iin gnll yazmakla er'i erife mracaat etmeyip etraf ve eknafta olan bignah mslmanlarm cemiyet ile zerlerine varp nicelerini katledip emval ve erzaklarn garet edip davarlarn srp bu makule fesadna nihayet olmayp gnden gne fesat ve enaatleri izdiyad bulmutur" deniyor. Yalnz, bu vesikann kaytl bulunduu 75 numaral Mhimme defteri, hicri, 1011-1013 yllarna it olduundan dolay, burada ad geenin mehur Karayazc olduu phelidir 6 . Ancak, hdiseleri yakndan grm bulunan brahim Peev Hseyin Hsamettin, Amasya tarihi, c III s 348. Brosset, Collection d'historiens Armeniens: Arakel de Tauriz, p. 539 3 Abdlkadir, ad geen eser, yaprak. 73 (Nev' zade, Zeyli akayik'de Yazc'nn sekban ba olduunu yazyor: Nuruosmaniye yazmas No. 3314, yaprak 291-294). 4 Ktip elebi, Fezleke, C. I. s. 289. 5 Solakzde, s. 662 6 Babakanlk arivi, Mhimme defteri, No. 75, s. 273 (Mhimme defterlerinde tarih srasna her zaman riayet olunmadndan bu hkmn 1006 hicri tarihine ait olmas ihtimali kuvvetlidir).
2 1

78

MUSTAFA AKDA

Karayazc'mn Sivas sancaklarndan birisinde bir mirlivaya kaymakam lk yapmakta iken, sancak baka bir beye verildiinde, yeni gelen mtesel lime mansb teslim etmek istemiyerek isyan ettiini yazyor ki, bu kayt Solakzde'nin verdii bilgi ve yukarda bizim bahsettiimiz vesikann 1 metni ile birleince olduka ak bir mna almaktadr . Gerek vekayinmelerin verdikleri bilgiler ve gerek o zaman Anadolu' da cereyan eden hdiselere uygun dmesi bakmndan Karayazc'mn tarih ahsiyeti hakknda ancak tahmini olarak unu syliyeceiz: Celli efleri iinde en tannm olan bu kimse, yle anlalyor ki, nce bir beyin "kapsnda" sekban yahut blkba olarak bulunuyordu; sonra, o zaman Anadolu'da moda olduu gibi, ble geerek am veya bir h u d u t kale sine muhafz olarak gitti. Celli Fetreti balaynca, Malatya taraflarna geldi ve Cellilere kar her tarafta tekil olunan gnll blklerinden birisinin aaln elde etti. Kapkulluu sfat dolaysiyle, ihtimal, bu arada, bir beyin kaymakamln kabul ederek, sancann bana geti, ve btn maiyet memurlar gibi, o da devriye bl ile beraber herhangi bir hdiseyi bahane ederek Celli oldu. imdi, Karayazc'mn ve eski beylerbeyi Hseyin Paann ne za man isyan bayran ektiklerini tesbit etmek icabetmektedir: yukarda sylediimiz gibi, "Celli Fetreti" 1596 da balam bulunuyordu; beyler beylerinin ve sancak beylerinin maiyyet memurlar devriye blkleriyle beraber kylere saldrmlard. O halde, Hseyin Paa ile Karayazc'mn ilk Celli isyann kardklarn deil, byk sekban gruplanmasm ne zaman saladklarn dnmek lzmdr. Selnik'nin ifadesine gre, beylerbeyliinden mazl Hseyin P a a 2 "rvetler vererek mehayif teftii, vilyet muhafazas ve sefere asker sr mee" kendisini memur ettirdi. K a r a m a n ' a vardnda, etrafna binlerce sekban toplayarak halktan, "salgun" yoluyla paralar istemeye balad. Kar gelen kadlar "siyaset" ediyordu. Bir ok kadlar ve pek ok ik yeti stanbul'a gelerek s paann zulmlerini anlattlar. Fakat divan hkmeti hi ehemmiyet vermiyordu. Nihayet Karayazc'dan kaan bir ok kimseler daha gelip stanbul'da Hseyin Paann ikyetileriyle birletiler. Kalabalk halk kadlarla birlikte divan zorlamaya baladlar. Hkmet ricalinin Cellileri himaye ettiklerini, onlardan rvet aldklarn iddia ediyorlard. Nihayet 1599 temmuzunda, Anadolu'dan kap gelen kadlarla halk divan bir daha zorladlar ve hkmete hakaret edecek kadar ileri vardlar. Bunun zerinedir ki, btn vilyetleri Cellilerden temizle mek zere Sinan Paazade Mehmet Paa ilk "Celli serdar" tyin olundu. Peev, C. 2, S. 252 Hseyin Hsameddin bu Hseyin paann Amasyal Budak beyin olu olu ol duunu tesbit ediyor: Amasya tarihi c. I I I . s. 343; Venedik elisi Nikola Notio ise rapo runda bu ahsm Sinan paann akrabas olduunu, anasnn ise bir sultan bulunduunu kaydetmitir. Ad geen Rusa eser. s. 58
2 1

CELL FETRET

79

Mehmet paann serdarl dolaysiyle Selnik yle diyor: " K a r a yazc namna serdar- suhte memleket iinde sekban ve tfenkendazlar ve cemiyet ile gezip her taraftan mslmanlara gadr ve hayf zere olan 1 ekiya ve zalemenin hakkndan gelmee serdar oldu" . Bu szlerden an lalyor ki, Karayazic da Hseyin Paa gibi, K a r a m a n taraflarn talan eden "suhteleri" bastrmaya memur idi. Abdlkadir Efendi, Hseyin Paa K a r a m a n ' d a ayakland zaman, Karayazc'nm da Tarsus'ta olduunu sylediine gre, her iki snin de 1598 (1006) da K a r a m a n vilyetinde medrese talebesinin karm olduklar byk isyan bastrmaya memur olan kuvvetlerin banda olduklar anlalyor. Gerek Hseyin Paann ve gerek Karayazc'nm banda toplanm olan byk sekban kalabalk larnn K a r a m a n ve Tarsus taraflarnda, suhtelerle uramaktan ziyade soygunla ve halkn srtndan geinmekle megul olduklarn tahmin etmek zor deildir. u halde, her iki snin de, esas itibariyle, 1598 yaznda bin lerce sekbanlarn halkn zerine musallat etmeleri ve kendilerinin de cebr para toplamalar zerine haklarnda pek ok ikyetlerin olduunu ve fakat hkmet merkezinin bunlar Anadolu'nun her tarafndan mernn sekbanlar hakknda gelen ikyetlere benzeterek aldr etmediini kabul etmek lzmdr. 1598 son bahar ile 1599 yaz aylar arasnda Hseyin Paa ve Karayazc'nm ahsiyetleri etrafnda ok mhim hdiselerin cereyan etmi olmas zarurdir. nk bu son yln temmuzunde, Mehmet Paa Konya ve Mara istikametinde hareket ettii zaman, btn Anadolu yarmadasnn, ou alt-blk halk olan balca Cell efleri tamamiyle bu iki sinin etrafnda toplanm bulunuyorlard. Abdlkadir Efendi bun larn ne kadar uzaklardan geldiklerini ifade iin, "Yemen ve Hint'ten firar e d e n " ekiyalarm cem olduunu sylyor 2 . Hlsa, Cell olmu binlerce si maiyyet memurlarn bu kadar uzak mesafelerden hareketle bir ahsn etrafnda toplanmaya zorlayan sebepleri bu gn bilemiyoruz 3 . Burada kayd lzm gelen baka mhim bir nokta, "Cell Fetreti" iinde eski Habe Beylerbeyisi Hseyin Paann isyan hakknda mevcut bilgilerin pek mkul olmaddr. Evvel ayaklanan Karayazc mdr, yoksa bu beylerbeyi midir, katiyetle bilinmiyor. Fakat akla uygun olan Hseyin Paann, bir beylerbeyi sfat ile, sekbanlarn banda olarak harekete gemi olmasnn hkmet merkezinde fazla tela sebep olmu bulunduudur. Buna mukabil, Karayazc bir maiyyet memuru olmas dolaysiyle, hareketi merkezin dikkatini ekmiyordu. nk, yukarda da sylediimiz gibi, epey zamandanberi, Anadolu'nun her tarafnda KaraSelnik, Nuruosmaniye yazmas, No. 3133, yaprak 332 Abdlkadir, ayn eser, yaprak. 73. 3 Anadolu'nun her tarafndan pek ok kimselerin Yazc'ya iltihak ettiklerine it sicillerde pek ok kaytlar vardr: mesel Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri No. 8, s. 200, 303; Bursa Mzesi, Bursa sicilleri No. B 136-351, yaprak 108.
2 1

80

MUSTAFA AKDA

yazc ayarnda pek ok maiyyet memurlar hareket halinde bulunuyorlard ve hkmet bunlarn yaptklarn mutat bir yolsuzluk olarak telkki etmekte idi. Dier taraftan, Hseyin Paann isyan Celli mcadelesinin gelenek lerine de uymuyordu. O vakte kadar bir beylerbeyisinin Celli olduu grlmemiti. Grne baklrsa, ne celller ve ne de hkmet bu si paann hareketini Celllik iersinde grememiler, deta yadrgamalar dr. O n u n iindir ki, bir beylerbeyi olmasna ramen, K a r a m a n ' d a at isyan bayrana hi bir taraftan sekban bl katlmad. s yalnz kendi kaps halk ile K a r a m a n ' d a hayli paralar topladktan sonra, "Celli ser d a r " vezir Mehmed Paann istanbul'dan hareketi zerine, Karayazc'ya snmak mecburiyetinde kald. Dediimiz gibi, Celller onu kendilerinden saymadklar iin, Yazc Urfa kalesinde skt zaman, kendisini hk mete teslim ederek mukabilinde sancak beylii ald ve Yazc'y bu hare ketinden dolay muaheze eden de o l m a d l . Hseyin paa stanbul'da idam olunduunda; cesedinin deveye ge rilerek gezdirilmesi ve hakaret olunmas ne mnaya alnmaldr?. Bizce bunda derin siyas sebepler aramaya lzum yoktur. Bu hareket sadece eskidenberi "padiahn ekmei ile perverde olmu" her enderundan yetime "hain-i devlete" tatbik edilen bir cezadr ve phesiz gayesi de padiahn kullarna bir ibret gstermekten ibaret olmak lzmdr. Hulsa, Karayazc'nn ortaya k 1598 yazndadr ve kendisi, btn Cell efleri gibi, mcadelenin kendine has gelenei iinde yeti mi bir ahsiyetti. 1599'da, etrafna, Cell olan en mehur "sipah zorbalar" toplanm bulunuyordu, Karayazc'nn kendisi de aslen blk mensubu idi ve ancak bu sayededir ki, o zaman Anadolu'da en itibarl bir asker snfn mensuplarn etrafnda toplayabilmiti.
9 CELLLERN GAYELER

Cellleri harekete getiren muayyen bir gayeleri var mdr? yahut, uzun mcadele sralarnda, hi olmazsa hdiselerin zoru altnda byle bir ey domu mudur? slm ansiklopedisine " K a r a y a z c " maddesini yazm olan Kramers slerin i tarikatinin tesiri altnda hareket etmi olmak ihtimallerini ileri sryor. Bunun iin de iki delile dayanmaktadr: Bunun birisi Babinger'in K a n u n devrindeki isyanlara it tetkikidir ki, yazar, Karayazc isyannn dahi evvelce zaman zaman alevlendikleri grlen tarikat ayak lanmalarndan birisi olmasn akla yakn buluyor. Dier delili de Kara yazc ve biraderi Deli Hasan'a kethdalk yapan bir ahsn " a h v e r d i " ad ile anlmakta olmasdr 2 .
1 Selnik, Hseyin Paann U r f a ' d a Karayazc'ya vezirzam olduunu, M e h m e d Paann a d a m l a r n n gelip sylediklerini kaydediyor: ayn eser, yaprak. 340 2 Encyclopedie de l'slm, Karayazc maddesine bak.

CELL F E T R E T

81

Kramers'n hataya dt aikrdr. nk, yalnz bir ahs ismi ne dayanarak byle bir hkm verilemez. Esasen ahverdi adn tayan kimselere o zaman Snn halk arasnda da raslanmakta idi. Hele mellifin bahsettii kethda ahverdi'nin isyandan vazgeerek, arkadalarna da dellet etmek suretiyle, yeniden devlet hizmetine girdii, mteferrikalk ile enderunda ve sadrzam dairelerinde nfuzlu bir ahsiyet kazand dnlrse, byel bir istidlalin yanll daha ok anlalr. Vakalar iyi tandktan sonra, Celli isyanlarnn tarikatla ilgileri hi hatra gelmez. Mesel, Prof. Cavid Baysun islm Ansiklopedisine yazd I. Ahmed mad desinde Cell isyanlar meselesine ksaca dokunmu, fakat bu hdise lerde din tesirlerin olabileceini dnmemitir; uzun harblerin yaratt gayr memnunlarla, bu srada ok fazla tremi olan sekbanlarn bu meselede birinci mil olduklarn sylyor *. Profsrn bu gr tasvir ettiimiz vekayie de uygundur. Hseyin Hsamettin Celllerde daha geni gayelerin bulunduunu tasavvur ediyor; sosyal bnyede dnmeler ve devirmeler girdiindenberi trklerin buna kar mcadeleye girmi olduklarn syleyen mellif, Yl drm Bayezit'ten sonra sarayda, hkmet idaresinde ve halk arasnda meydana gelen krizleri ve ayaklanmalar milliyeti bir ruhun harekete getirdiini ifade etmekte ve byk Cell Fetretini de ok eski olan bu m cadelenin bir devam saymaktadr. Karayazc'nm babuluunda toplanan Celller, padiaha, trklerin de enderuna alnmalarn ve yksek mansblara tyin olunmalarn kabul ettirmek istiyorlard, fakat Karayazc ve onun gibi ileri gelen baz efler kuvvet kazandka kendilerine " a h " , " s u l t a n " unvanlarn vererek istikll sevdasna dtler. Bu husus ta Hseyin Hsamettin yle diyor: "ayan- dikkattir ki zaman fetrette erbab- ihtillden bazlarnn iln- istikll ederek namlarna sikke darp ettirdikleri ele geen fermanlarda, ahkm defterlerinde mezkr olduu halde, erbab- ihtillin kendi namlarna hutbe okuttuklar meskttur" 2 . Bu son szyle, Amasya tarihi mellifi baz Cell eflerinin esas gayeden saparak devletten ayrlma (seporatiste) temayl gstermeye baladkla rn anlaytyor. Ne Osmanl devlet tekiltn ve ne de slm-Trk sosyetesinin husu siyetlerini asla bilmeyen Rus yazar A. S. Tveritinova'nn bu husustaki grleri Hseyin Hsamettin'inkine nazaran tamamiyle antitez mahi yetindedir. Esasen, bu yazar Hseyin Hsamettin'in eserini, esasl kay naklara, er'iye sicillerine ve ariv malzemelerine dayanmak suretiyle hazrlam olmasn gzde tutarak, silerin gayeleri hakknda Amasya tarihindeki fikirlere ok cidd bir nem veriyor. Fakat kendisi bunu ilm bir surette rtecek yerde bir takm tevillerle ters eviriyor.
1 2

Cavid Baysun. slm Ansiklopedisi, I. A h m e d maddesi. Hseyin H s a m e t t i n , ayn eser, c. 3, s. 342, 347, 355

82

MUSTAFA AKDA

Bu suretle, Rus yazar da Celli isyanlarnn bir gayenin elde edilmesi iin hazrlanm olduunu kabul ediyor; fakat bunlar kendi materyalist grlerine uydurmaya alyor. Trk tarihileri gibi, o da, isyan, tamamiyle tmar erbabnn kardn ve ayaklanmalarn Eri seferi firarileri Anadolu'ya getikten sonra baladn doru olarak kabul etmitir. Yu karda tetkik etmi bulunduumuz vakalarn cereyan tarzn, olduundan baka trl bilen ve Osmanl tmar rejimini Avrupa feodalitesinin bir ayn sanan A. s. Tveritinova bu iki esas zerinde durmakta ve Avrupa feodal rejimden kapitalist merkeziyeti rejime geerken, garp cemiyet lerinin sosyal bnyelerinde grlen krizin izahna it klie fikirleri bir forml halinde Osmanl-Trk sosyal bnyesine "mahsus Celli isyanlarna da tatbik etmektedir. fadesine gre, Osmanl orta ve kk feodallerinin arazileri byk feodaller ve saray brokrasisi tarafndan zabtolunuyordu. Murabahac byk ticaret sermayesi de bunlarn fakir dmelerine sebep olmutu. Tmar sahiplerinin isyan etmelerindeki hakik sebep bu idi. Karayazc'nn bayra altnda birlemi olan "siler karargh"n iki mhim unsur tekil etmi bulunmakta idi. Bunlarn birisi isyana eflik eden feodal ler zmresidir. kinci zmreyi vergilerin arl altnda ezilen kyller tekil ediyorlard. Bu sonuncular byk bir ekseriyet halinde idiler. By lece hdise esasnda bir kyl isyan iken, eflerin feodaller olmas yzn den gaye bunlarn dar snf menfaatleri erevesinde kald ve hatt, feodaller, kyllerin hareketlerinden endieye derek, onlar terk ile hkmetle bartlar 1 . Rus mellifi bunlar anlatmakla Hseyin Hsamettin'in " m h t e dilere kar mill ayaklanma" eklinde ifade edilebilen tezini reddetmek istiyor. Amasya tarihinde verilen bilgilerin, hazrlanma tarzlarndaki ciddiyet itibariyle, doru olduklarna inanyor; ancak, bu eser "burjuva milliyeti inklp srasnda' yazldndan dolay gr muayyen maksada dayanmaktadr" diyor 2 . Adlar geen Trk ve Rus melliflerinin birbirlerine zd tezlerinin tarih realiteye uygunsuzluunu burada tekrar izah edecek deiliz. nk yukarda tetkik ettiimiz meselelerde Cell mcadelesinin sebepleri, bu isyan karanlarn sosyal ve ekonomik durumlar, vakalarn cereyan tarzlar vesikalarla anlatlmtr. Burada aratracamz noktalar "Cell F e t r e t i " devrinde treyen Cell eflerinin baz gayeler beslemi olup ol madklarn, bilhassa Anadolu'yu Osmanl mparatorluundan ayrmay dnp dnmediklerini tesbit etmek olacaktr. Hemen btn mellifler bz cell eflerinin Anadolu'da mstakil bir devlet kurma iddiasna kalktklarn kabul ediyorlar. nk, vekayinmelerde bu hkm verdirecek kaytlar mevcuttur. imdi, biz, evvel bu kaytlarn bir hakikati ifade edip etmediklerini aratralm:
1 2

Ad geen rusca eser, s. 12, 13, 52 Ayn eser s. 12, 13

CELL FETRET

83

En kymetli menbalardan saylan Selnik, Karayazc'nn ahln iln ettiine dair kendisi kat bir ey yazmyor, "Celli serdar" vezir Mehmet Paann, Yazc'y Urfa kalesinde kuatt srada stanbul'a yollad adamlarn sylediklerini kaydediyor. Bunlarn ifadesine gre, Karayazc Urfa'y zabtetmi ve padiahlk iddiasna balam, Hseyin Paa da vezirazam olmu, " H a l i m ah, muzaffer b d " imzasiyle tura ekiyormu, "kadlar nasb ve asaleten asker yaayp", yanma "mgalike1 den (?) vafir kuzzat cemolmu . Ayn adamlar, snin saray ve yenieri tekilt kurduunu, " e t r a f ve eknafa nianile ahkm gnderip" hkmdar gibi hareket ettiini sylemiler ve ayrca nianlu hkmlerin getirip" gstermiler. Mustafa Selnik, bir sayfa sonra, ayn meseleyi bir daha kaydetmek tedir. Burada Mehmet Paadan sadece haber geldiini, Yazc'nn Urfa kalesini zabtetmi olduunu syledikten sonra "Karayazc'nn " H a l i m ah nutk- t b n " turas ektii, "hn- pn neslindenim" diye iddia ettii, turakei de stanbul'da Divan'da ktip iken ihaneti grlmesi zerine eli kesilerek ta gemisine konan ve oradan kurtularak Karayazc'ya varan Siyret avu adnda birisi olduu yolunda avam ve havas arasnda dedikodular d o l a t n ve bunlara benzer " t r r e h a t ve hezeyan" nakleylediklerini sylyor 2 . Ktip elebi de, Karayazc'ya it olduunu syledii Rebi-l'evvel 1009 (Eyll 1600) tarihli bir " h k m h m a y u n u " aynen kaydetmektedir 3 ; bunun nerden alnm olduu malm deil. phesiz mellifler bunlar umumiyetle doru olarak kabul ediyor lar ve Celllerin Anadolu'da mstakil bir devlet kurmay akllarndan geirdiklerini de burdan karyorlar. Biz bu fikri pein olarak kabul et meden evvel, Karayazc'nn hakikaten byle fermanlar neredip etmedii ve ettiyse bunun ne dereceye kadar Celllerin hislerini ifade edebildii meseleleri zerinde duracaz. Bir defa, "Karayazc fermannn" Cell Fetretinin cereyan tarz ve Celller arasnda mevcut gelenek iinde pek garip grndn hisset memeye imkn yoktur. Akla daha yakn olan cihet, bunun Celllerin muhalifleri tarafndan ve gayenin de saray Celller ve onlar tevik edenler aleyhine kat, kararlar vermee sevketmek olduudur. nk tarih gelimeleri itibariyle, Cell ayaklanmalarnda ne devleti ve ne de hanedan endieye drecek bir taraf yoktu. Cellleri bahane ederek sefere gitmek istemeyen askerlere ve meraya yazlan fermanlarda bu kanaat daima ifade olunmutur 4 . ktisad ve itima nizama kar byk bir tehlike tekil eden sekban kitlelerinin ve blkbalarnn herhangi siyas bir gayeleri olmad btn
1 2 3
4

Selnik, ayn yazma, yaprak 340 Selnik, ad geen yazma, yaprak 340 Fezleke, c. 1, s. 128 Mesel, Ankara Etnografya mzesi Ankara sicilleri, No. 6, s. 257.

84

MUSTAFA AKDA

"Celli Fetreti" devrinde ak olarak kendisini gstermektedir. Onlar, kendilerine kim fazla cret ve yama hissesi verirse onun emrine girmeyi tercih ediyorlard. u halde biz burada asl Celli efleri zerinde dura caz . Her eyden evvel sylemek lzmdr ki, en bynden en kne kadar btn celli efleri, yani isyann idareci zmresi resmen pdihn kendilerine verdii sfatlar tayorlard. lerinde mer snfna mensup olanlar bulunmamakla beraber, sipah olanlar ve ounun menei gene alt-blk olan zaimler, avular ekseriyeti tekil ediyorlard. Btn bunlar, devriye blkleriyle beraber isyan ettikleri zaman, hemen hepsinin de fiil vazifeleri mernn maiyyet memurluu idi. Hele mensup olduklar milliyetler ve tabi olduklar gelenekler itibariyle dnld takdirde, Cell efleri grupunun tamamiyle stanbul Enderun mektebinin Anadolu' da bir devam olduu grlr. r a n ve Avusturya harblerinin son yllarnda Anadolu halkndan pek ok insan "ble girdiinden" dolay, bunlarn ekseriyeti Trk olmakla beraber, bu terkipte, enderunda olduu gibi, Srp, Bonak, Arnavud, Rum, Krt, hulsa enderunda bulunan btn milliyetlerden insanlar vardr. Binaenaleyh, padiahn resm memuri yetini tayan ve onun enderun mektebinin btn ananelerine ve husu siyetlerine sahip olan bir zmrenin Anadolu'da, frsat elverince istikll sevdasna dme kabiliyeti gstereceklerine, hele mterek bir fikir etrafn da ilerinden bir ahsa kat sadakatle balanacaklarna ihtimal verilemez. Esasen, sekbanlarn geim zaruretinden doma soyguncu ruhlarnn esiri olan cell kitlesi, 1600 sralarnn istedii siysi bir teekkl haline geivermek iin, lzumlu olan btn sosyal unsurlara da malik deillerdi. Mesel ehir ve kasaba muhitleri, her snf halk ile, kendilerine kapal ve hatt dman bulunuyordu. Sekbanlar kylerin mstahsil halk hakknda bile hi bir merhamet duymadan her eylerini mahvediyorlard. Bundan baka, etraflarna binlerce levend toplayan Cell eflerinin, iinde yaadklar cemiyetin siyas telkkilerine ve sosyal geleneklerine kendilerini uydurmak mecburiyetini hissederek hareket ettiklerini va kalarn cereyanndan anlamak mmkndr. Cell Fetretinin meydan geldii devrin sosyetesinde hkim olan bu gelenek ve telkkilerin balcalarn syliyebiliriz; mesel, bu sralarda, hatt btn Celllik devrinde bir veya bir ka ahsn balarna sekban toplyarak herhangi bir harekette bulunabilmeleri ve daha dorusu bir blk halinde gezebilmeleri iin, mutlaka hkmetten resm bir sfatlarnn olmas icabettii grlmektedir. Reayadan birisi para veya sahip olduu hret sayesinde bir blk peyda edip dolamazd. Bu gibiler byle bir faaliyete gemek iin resm bir sfat elde etmek mecburiyetinde kalyorlard. Yukarda anlattmz zere, btn Cell eflerinin ya bir sipah olan veya dirlik mensubu, zaim, avu, yahut hi olmazsa, blkba, yiitba olmalarnn sebebi bu sosyal te lkkinin icabna uymak zaruretidir. Cell efi olanlarn byle resm bir sfat yannda uymaya mecbur olduklar dier mhim bir siyas telkki

CELL FETRET

85

de udur: blk ile dolamaya vesile ettikleri ie salhiyetleri olabilmesi iin ellerinde bir "emr-i erif" yahut "hkm-i h m a y u n " bulunmas lzmd. Celllik bu iki sosyal ve siyas telkkinin mahkmu olduu iindir ki, devlet, Anadolu'da hi bir fiil nfuzu kalmad zamanda bile siyas bir endie duymam ve alan harplere ara vermeden devam etmitir. Ne resm bir sfat ve ne de elinde bir "hkm-i h m a y u n u " olmadan ayaklananlar yok deildi. Fakat bunlar bir akis brakmyacak derecede az ve silik olduu gibi, vekayinameler bunlara da Cell adn verseler bile, devlet hi bir zaman bu gibi ahslarla barmay ve s efe mansb vermeyi kabul etmemi, bunlara mutlaka siyas isyan gzyle bakm, bu suretle bizim yukarda tarifini yaptmz Celllerle bunlar birbirinden ayr ola 1 rak telkki etmitir Btn bunlardan baka, Karayazc'nm kendisini bir hkmdar yerine koyarak fermanlar nerettiine ve bir takm adamlara mansblar verdiine dair ileri srlen iddialarn ve gsterilen vesikalarn esasszln dndrecek daha reel tarih deliller de yok deildir. Bunlardan birisi udur: Karayazc hakknda mahkeme sicillerinde, ahkm ve mhimme defterlerinde grlen pek ok vesikalarn hi birisinde bu snin hkmdar sfatiyle hareket ettiine dair en kk bir iaretin dahi bulunduu gz mze arpmamtr. Mansblar verdiine dair de en ufak bir misaline rastlayamadk. Bu mehur Cell'ye soygunlarnda yardm eden mer ve kadlar az deildir. Fakat bunlarn hepsinin hkmet merkezinin tyin ettii kimseler olduklarn katiyetle biliyoruz. Bir kad hakknda da ikyet olunurken, "Karayazc'nm mektubu ile kad oldu" sz gei yor ki, bu kayt sinin kendi bana hareket etmediine delildir, nk, devrin yaz dilinde metktup " m e r n n ve kadlarn bir kimseyi bir va zifeye tyin ettirmek iin merkeze yolladklar arz manasna kullanl makta i d i 2 . Karayazc Canik taraflarna sndktan sonra, Anadolu'nun drt tarafna, evlerine dnen sekban, blkba veya Cell eflerinden baz larnn hasmlar tarafndan yakalanarak mahkemelere teslim edildikleri grlmektedir. Bunlarn aldklar yama eyalarn elde etmek zere ev lerinde aratrmalar yaplyordu. Mesel, Karayazc ile soygunlara itirak eden ve Sivas beylerbeyisinin devriye blkleriyle de hayli faaliyette bu lunan Abdsselm avu adnda birisi, Karayazc'nm son defa Hasan Paaya malp olmas zerine kaarak H a y m a n a taraflarna gelmi ve on arkada ile yakalanarak Ankara mahkemesine getirilmiti. Burada bunlarn eyalar arasnda yaplan aratrmada "Karayazc mhr ile m a h t u m ve tevabii imzas ile mmzi nice tezkir-i mteaddide" kmt 3 . Bu ekilde siyas gaye ile isyan edenlerin hemen her zaman tarikat mensuplar olduu grlmektedir. 2 Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, No. 133, yaprak 104-N0. 146, yaprak . 73. 3 Osmanl tahrir usulnde byle mteaddid imzal tezkere yazma gelenei Alt-Blk aalarda grlmektedir. Mesel, sancaklardaki Alt-Blk halkna ait bir husus in kadya veya kethudyerine mektup yazmak lzm gelince, Alt-Bln alt aas da mza ediyor.
1

86

MUSTAFA AKDA

Sulu, Yazc orum'da iken kyne salnan paray gtrp ancak iki gn kaldn ifade ile, soygunlara itirak ettiini inkr ettii halde, tez 1 kerelerin kendisine it olduunu saklamad . Daha buna benzer bir ok kaytlarn gsterdii gibi, Karayazc, ferman neretmi deil, mektup ve tezkereler yazmtr ki, bunlar onun hkmdar olarak hareket etmi olmas ile telif olunamaz. Siciller ve ariv vesikalar zerinde esasl olarak megul olmu bulunan Hseyin Hsamettin ise Karayazc'nn ve Amasya tarihi ile ilgisi olan dier mhim baz Celli .eflerinin ferman nerettiklerine ve hatt para bastrdklarna ait bir ok kaytlara rastlandn iddia ediyor. Fakat bize bu hususta verdii vesika numuneleri katiyen iddiasn ispat eder mhiyette 2 deildir . Bilkis mellifin bu trl vesikalar doru olarak kymetlendiremedii anlalmaktadr. Yukarda dediimiz gibi, resm bir sfatla ve ellerinde bir fermanla faaliyette bulunmak mecburiyetinde olan siler, istedikleri zaman byle bir ferman elde edemediklerinden dolay, padiahn turasn taklit ile sahte fermanlar tertip ederlerdi. Adamlar veya kendileri bunlarla dolayorlar ve gittikleri yerlerde kadlara bunlar gsteriyorlard. Bu, "mzevvir fermanlar" her zaman kendileri uyduramazlar, ok vakit de, para mukabilinde, stanbul'da "divan ktiplerinden birisinden temin ederlerdi" ihtimal, Hseyin Hsamettin vesikalarda geen bu "mzevvir ferman" ve ' s a h t e tura ekmek" tbirlerini silerin hkmdarlk iddias ile ferman neretmi olduklar mnasna anlamtr. Bu, "mzevvir ferman" ve "sahte tura ekmek" iinin stanbul'da ne kadar ileri gtrldn Selnik ac bir ifade ile kaydetmektedir: "devlet ve saltanat hainleri nice vacib-i salb taife ile hemdstan olup drl mzevvir ahkm yazp kimi divan canibinden ve nicesi maliye tara fndan defterdarlar ve nianclar turalar ekip memlik-i islmiyede istedikleri gibi reaya-y memlekete mstevli o l u p " halk mtemadiyen ikence ve zulmlerle soyduklarn sylyor 3 . Osmanl devletinin ake kestirme uslnden bahsederken, Anadolun u n ve Rumeli'nin mhim merkezlerinde " D a r p h a n e i rhire"lerin mevcut olduunu, ellerinde gm klesi olanlarn buralarda bu kleleri akeye tahvil ettirebildiklerini sylemitik. Darphanelere nezaret eden kad, bey ve defterdarlar, bazen hileli ake kestirmek suretiyle menfaat temin ediyorlard. Hseyin Hsamettin'in, bu hdiseler hakknda kan bir ferman grerek yanlm olduu muhakkaktr. u izahlarmzla Celli eflerinin Anadolu'yu imparatorluktan ayr mak isteyen bir gaye gttkleri hakkndaki fikirlerin mmkn olamyacan anlatm oluyoruz.
1 2 3

Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri, No. 8, s. 200. Hseyin Hsamettin, ayn eser, C. I I I , S. 363. Selnik, ayn yazma, yaprak 343.

CELL FETRET

87

Devlete bir kastlar olmayan ve padiahn ahsiyetini de inemeye cesaret edemeyen Celli eflerinin bu iki mefhum dnda aceba bir gaye leri yok mu idi? U z u n Celli mcadelesi srasnda, siler padiahtan hep mansb istediklerine gre, gayelerinin de netice itibariyle bu olduu kabul oluna bilir. stanbul enderununda nasl enderun halk arasnda hkim olan gaye padiahtan daha yksek bir mansb almay dnmekten ibaret ise, Celli efleri iin de ayn halin mevcut olduunda hi phe yoktur. Birinci derecede efler beylerbeylii, hatt vezirlik isteinde bulunuyor lard, dier daha aa kademede olanlar iin, ehemmiyetlerine gre, sancak beylii, mteferrikalk ve ble gemek kfi geliyordu. Celler iin byle bir durumun hasl olmas, bir az da, bunlarn gasbolunan hak larn stanbul enderun mensuplarndan kurtarmalar manasnadr. nk kapkulu ve maiyyet memuru olarak Anadolu'da vazifede bulunanlar itaat iinde kaldklar mddete, tabi olarak, mansblar stanbul'da vazife gren, sarayla ve divanla dorudan doruya temasta olan enderunlulara ve kapkullarna tevcih olunuyordu. Celli Fetreti devrinde, sabk Habe beylerbeyisi Hseyin Paadan balayarak, baz beylerbeyleri Celli olmular, fakat hkmet merkezi bunlara vezirlik ve sadrazamlk gibi mansblar teklif etmeyi aklndan geirmemitir. Bu halin ancak Abaza Mehmed Paa isyanndan itibaren dnlmeye baladn ileride greceiz. Binaenaleyh, bu srada isyan eden beylerbeyleri yok edilmilerdir. Celli mcadelesinin balca unsuru olan levendlere, resm adlariyle sekbanlara gelince: bunlar iinde kat olarak mahede olunan bir ruh, sekbanlk uurunun mevcudiyeti idi. Bu byk kitlenin aralarnda zmre uurunun mevcut olmas dolaysiyledir ki, Cell isyanlar tam bir sekban ayaklanmas eklinde devam etmitir. Bu sekbanlk dvas, hkmetin Celllere kar gtt siyasette olsun, silerin birbirleriyle mnasebet lerinde olsun, byk rol oynamtr. Bunun'haricinde, sekbanlar da her hangi bir mterek gayenin varlna dellet eden emareler yoktur. Yal nz, Cell efi hkmetten mansb ald zaman, ileri gelen blkbalarn ve baz sekbanlarn da mteferrikalk, avuluk almay ve ble gemeyi mit etmeleri tabiidir. Grlyor ki, Cell isyanlar, kadronun yzde doksan bei levend olmas itibariyle, tam bir kyl isyan olduu halde, gaye cihetinden d nlnce, bu harekete asla sosyal bir kyl hareketi denemez, Adalet fermanlarna gre meydana gelen kyl hareketleri gelimi olsayd, ancak o zaman, XVI. asr Almanya'snda grld gibi; tam bir kyl isyan km olacakt. Bu bakmdan Rus mellifinin, bu hareketleri bir kyl isyan saymas tamamiyle h a t a l d r l .
1

Ad geen Rusa eser, s. 64.

88

MUSTAFA AKDA
5 - KASABALARIN VE EHRLERN FETRET DEVRNE GR

Srasnda da izah ettiimiz gibi, Celli Fetreti, esas itibariyle, ky iktisadiyatnn geirmekte olduu mthi bir krizin ortaya kard yz binlerce ve belki de milyonu aan " l e v e n d t m " (ky terk eden bo in 1 sanlarn) eseri olduu tarih bir hakikat olarak karmza kyor . Fiil vakalar itibariyle XVI. asrn ortalarndan baladn grdmz Cell mcadelesinin 1598 sralarna kadar ky muhitlerinde cereyan ettii gerek evvelki yllara it tedkikimizde ve gerek burada tesbit ettiimiz hdiselerle anlalm oluyor. Bu vaziyete gre, Karayazc'nn ortaya k na kadar olan Cell ayaklanmalar ehir ve kasabalar ahalisinden kyle ancak iktisad ilgisi olan bir zmreyi alkalandryordu. Bunlar da, ky vakflarndan faydalananlar, arazi ve iftlik sahipleri (bilhassa ulem snf) idiler. Tamamiyle kylerde gezen ve henz ehirlerin semtine u ramayan Celller ve merann devriye blkleri hakknda " u l e m ve sleh ve ayan ve e r a f n mtemadiyen stanbul'a mahzarlar yadr malarnn en mhim sebebi bunlarn kyde byk menfaatlerinin teca vze uramas idi. Fakat 1598 den itibaren ehirler ve kasabalar iin vaziyet deiiyordu; daha byk gruplar haline gelen Celller buralar da basmaya hazrlanmakta idiler. nk, artk bu sralarda, her eye ramen kylerinde oturan halk, sekbanlara ve onlarn hayvanlarna "yem ve yemek'den fazla bir ey veremiyordu. Mevzuumuz bakmndan, ky ile ehir arasndaki baz farklara iaret etmeden, yukarda sylediimiz durum kolay anlalamaz. O n u n iin bizce malm baz hususiyetleri kaydedeceiz. Bu suretle kyllerin hemen toptan Cell olarak sosyal ve ekonomik bnyeyi tahrip cihetine gitme lerini, buna mukabil kasabalar ve ehirler halknn kaleler ve palankalarda kapanmak suretiyle buna mani olmaya almalarn daha iyi anlam olacaz. XVI. asr Anadolu'sunda, ky ile ehiri karlatrarak ekonomik, sosyal ve idar ayrlklar gsterelim: ekonomik bakmdan, ehir halknn yaay tarz, ii ve hkmet karsndaki mkellefiyetleri kyllere gre ok daha iyi idi. Kad, mderris, mezzin, hatp vesair kuvvetli bir ulema snf hkmetten veya vakflardan "vazife" (ulufe) alyorlard; ilerinin hafif olmas yznden, bunlardan pek oklar kylerde arazi ilettiklerinden baka, oturduklar ehirlerde ve kasabalarda emlkleri de vard. Her trl vergiden muaf idiler. H a n , h a m a m , dkkn ev, ba ve bahe gibi ehirlere mahsus kymetli emlk sahibi olan " a y a n ve eraf" da ulemnn yannda gene ok mreffeh bir snf olarak yer almlard. Henz Avrupa sanayiinin tesirlerini hissetmeyen esnaf ve tccarn kazanlar asla eksilmemiti; hatt srasnda sylediimiz gibi, ticaret eyasnn fiyatlar ok yksel1 Bitmez tkenmez cell isyanlarnn tamamiyle sekbanlarn eseri olduunun ilk defa ifade eden Netayic-l'vukuat mellifidir; Bak. C. II, S. 24.

CELL FETRET

89

mi olduundan, fazla bile kazanyorlard. Korporasyon (esnaf tekilt) dolaysiyle rekabetten de zarar grmeyen bu snfn mkellef olduu en mhim vergi, "orduy- hmyn iin o r d u c u " karmaktan ibaretti. Bu sralarda b t n Anadolu ehirleri yar mstahsil bir karaktere sahip ol duklarndan halk pek ok yiyecek ihytiyalarn kendileri istihsal edi yorlard. Btn ehir halknn (emlk sahibi olmak artiyle) devlete dedikleri en mhim vergi teklif-i divniye (avarz akas) idi. Teklif-i rfiye pazar lara kan maddelerden ve sanayi eyasndan almyordu ki, bu trl vergilerin tahsili " m u k a t a a " ad ile ayr bir tahsil usulne tabi idi. Byk bir yolsuzlua sebep olan "teklifi er'iyenin" trl ekilleri de ehirde yoktu. Hlsa ehir ahalisi henz iktisad darl hissetmediklerinden maada, devlete de kyller kadar fazla vergi vermiyorlard. Hele vergi tahsilindeki sadelik ehir halknn ok lehine idi. Sosyal bakmdan: ehirler ve kasabalar daha kalabalk nfusun top land yerler olduundan baka, muhtelif itima snflar da yan yana bulunuyorlard, insanlar birbirleriyle mnasebetlerinde daha bilgili ve msait artlar iinde idiler. Bilhassa ulem snfnn karsnda itima muvazeneyi bozacak mtegallibe bir zmrenin tremesi imknlar azd. Halk megul olduklar ileri ve itima durumlar bakmndan bir takm snflara ayrlmlard ki, her snfn kendisini koruyacak baz tekilt ve imtiyazlar vard. dar ve iktisad tazyiklere kar ehir halknn ken dilerini daha kolay korumalarna bu hususiyetleri ok yardm ediyordu. dar bakmdan: Kasabalarn ve ehirlerin ba otoritesi kadlar idi. Mahkemeler merann ehir reayas ile olan mnasebetlerini tanzim ve onlara vasta olma vazifelerini tamamiyle yapyorlard. Mft, mderris, mazl kad ve mtekait beyler, sancak beyinin subasnn ve sair adam larnn yolsuzluklarndan halk koruyacak bir durumda idiler. Esasen sancak beyinin yegne salhiyeti olan polislik vazifesini ehirlerin ve ka sabalarn sosyal ve idar hususiyetleri tamamiyle tahdit etmiti. nk yukarda mevcudiyetinden bahsettiimiz itima ve meslek snflarn kendi aralarnda inzibat meselelerini hal edecek tekiltlar vard. Grlyor ki, Cell isyannn gelimesine fena hareketleriyle birinci derecede hizmet eden maiyyet memurlarnn salhiyet ve nfuzlar ehirlerde ve kasabalarda ok zayf idi. ehrin kendi sosyal ve ekonomik bnyesinde ise itima nizam bozacak skntl bir snf henz yoktu; b u n u n en byk delili ehir halk arasndan "levendt" ve h a t t " s u h t e v t " tremediidir. Kye gelince: ifti reayann elde ettikleri mahsul ticaret lsnde ykselmemi olduu iin, aka mtemadiyen dt halde, kyllerin ka zanlar fazla artmamt. Umumiyetle toprak haslat esasna gre kurulan dirlikleri (tmar, zeamet, has) ellerinde tutanlar, ve hatt devlet, artm olan yksek masraflarn hep kyl reayaya yklyorlard. Kylerden alnan vergiler bir ok nev'e ayrld gibi, dirlikler iin ayr blgeler ha linde taksim olunma ve vergi tekilt da o nisbette oktu. Dirlik erbab,

90

MUSTAFA AKDA

sancak beyleri, kadlar ve bizzat hkmet kyden trl trl vergiler toplamakta idiler. Mltezimler, eminler, voyvodalar, subalar, nibler ve sair birer ikier eit vergi toplamaya selhiyetleri olanlar tarafndan vergilerin kanun haddinden ziyade alnmas ve yeni vergiler icad gibi Celli isyan iin kyden deta levend yaratan dvalar tamamiyle kyde cereyan ediyordu. Kye urayan her "ehl-i r f n maiyyetinde bulunan sekbanlara, vergilerden hari olarak "sekban akas" ve "yem ve yemek" 1 diye denen ar mkellefiyetler yalnz kylerde grlmekte idi . Sosyal durum itibariyle de ky ehirle llemez. leri ve yaay tarzlar birbirinin ayn olan be yz nfuslu bir ky sosyetesi yalnz mstahsil snftan ibaretti. Kyl iin hkmet kiiden ibaret bulunu yordu. Birisi kyn sipahisi (yani: tmar sahibi), ikincisi sancak beyinin mmessili olan suba ve ncs de kadnn mmessili olan nib idi. Nib ve suba btn nahiye kylerine baktklarndan dolay, her kye ancak bir hdise knca urarlard. Fakat sipahinin seferler haricinde hep kyde oturmas lzmd, ne idar ve ne de inzibat hi bir salhiyeti yoktu. Yalnz tmar beratnda yazl olan r ve baz "resim"leri bir mltezim gibi toplar, baka bir eye karamazd. Nazar olarak ky idaresinin ehirdekinden pek farkl olmamas lzm gelirdi. Kadnn anlayna gre, her eyi "er'i erif" halleder, bey veya adam, kadnn veya naibin hkmlerini yerine getirirdi. Ver gilerin " k a n u n ve deftere muhalif" alnmamas hususunda kadlarn sk skya nezareti ky idaresinin ana prensipi idi. Fakat realitede bu cari olamyordu. ki veya kiilik maiyyeti ile kye giden kad, yahut naibi iki yz sekbanla dolaan bir "aa (yni beyin aas)" yannda hi ka lyordu. O n u n iin kyller " k a n u n ve defteri" ileri srmee ve kadya mracaat faydasz grmekte ve daha kolay, vergiyi toplayan ahs ile pazarla girimekte idiler. Miktarn kanunla tyin etmek mmkn ol mayan crm ve cinayet resimleri asayi memurlarnn geni lde sui istimallerine msait olduundan, bu gibi gayr muayyen resimlerin be hemehal mahkemenin kararndan kmas prensip idi. Fakat bunlarn hi birisine riayet olunmuyordu. Hulsa iktisad darlk.ve onun bir neticesi olan idar yolsuzluklar ve seferlerin ar masraflar hep ky reayasn ezmi, ehir halk ise yukarda anlattmz sebeplerden dolay normal durumunu hemen hemen muhafaza etmiti. Yukarda da sylediimiz gibi, kkn kyden alan Cell ayaklanmas ekil ve ruh itibariyle katiyen ky itima sefaletinin ifadesi olamam, kyller "sekban bl" adn alan yar resm bir tekilt iinde erimiler dir. Binaenaleyh, 1596 dan 1598 ylna kadar geen zamanda mtemadiyen kyleri tahrip edenler, ky reayas olarak deil, beylerin sekbanlar olarak hareket etmiler ve h a t t adalet fermanlarnn verdikleri msaade ile
Daha sonra ehir halk da ehre urayan veya mhim bir i iin gelen resm ah siyetlere "misafir akas" ad ile byk masraflar etmeye balamlardr.
1

CELL F E T R E T

91

kyleri mdafaa iin kurulan ve bir ok yerlerde merya ve onlarn b lklerine kar toplu halk isyan mhiyetini almaya balayan kyl te 1 killerini yok etmilerdir . Netice itibariyle sekban hareketi bir taraftan ky "sekban akas" deyemiyecek kadar iktisaden mahvetti; dier 2 taraftan da, kylleri kitle halinde "sekban blklerine" ald . Artk binleri aan byk sekban gruplar teekkl etmiti. Zengin leri kasabalara, ehirlere kaan ve pek ok fakir halk da sekban olan kyler bunlara hi bir ey veremiyorlard. Bundan sonra kasabalar ve ehirleri basmak bir zaruretti. ehirlere ve. kasabalara hcum edecek kudrette olan ilk byk sekban topluluu K a r a m a n vilyetinde eski beylerbeylerin den Hseyin Paann etrafnda topland. Bu si paann blkbalar ve maiyyeti memurlar sancaklara karak kasabalara saldrdlar. Zenginler kalelere giriyorlard. siler kaleleri sararak halktan bir ok paralar istiyorlar ve almadan ekilmiyorlard 3 . Bunlardan baka, ayn sahalarda bir ok da "vilyet muhafazasna m e m u r " kimseler drder beer yz sekbanla dolamakta ve halk para vermeye mecbur etmekte idiler 4 . Ayn vilyetin cenup sahalarnda ise medrese talebesi levendlerle birlemilerdi; kasabalar daima bunlarn hcumuna uruyorlard. Ayrca, vilyetin her tarafnda beylerbeyinin ve sancak beylerinin aalar kalabalk blklerle dolayor lard. Kasabalarda veya kylerde en ufak bir mukavemet felket dour makta idi. Zenginlerin evleri atee veriliyor, kendileri de ldrlyorlard. Fetret devrinin kanl safhas balamt. K a r a m a n vilyetinin hali ok feci idi; bir ok kimseler Istanbula kamlard. Yukarda sylediimiz gibi, nihayet stanbul'dan K a r a m a n daki Hseyin Paay ve Urfa taraflarndaki Karayazc'y ele geirmek zere vezir Mehmet Paa serdar olarak yola ktnda, K a r a m a n cellleri Karayazc ile birlemek zere Gneydou Anadolu'ya getiler. Adana, Mara, Halep ve Urfa vilyetleri tahamml edilmez derecede bir sekban istilsna uradlar. Bat Anadolu sahasnda dahi pek ok levendler ve merya maiyyet memurluu yapmakta olan tannm "sipah zorbalar" dahi Karayazc'ya katlmak zere arka hareket etmilerdi 5 . Burada u mhim noktay kaydetmek lzmdr ki, Anadolu'nun drt bir tarafnda bulunan aalarn ve blkbalarn sanki evvelden hazrlanm bir ihtill hareketinde u m u m emir alm gibi, bir efin emri altna koup gitme lerinin sebeplerini katiyen bilemiyoruz. Yalnz, Hseyin Paann vezir Mehmet Paann hareketi zerine Yazc'ya iltihak ettii malmdur.
D o r u d a n doruya reayann ayaklanmalarna ve m e r a a d a m ariyle silhl mcadeleye girimelerine it bir ok vakalar evvelki devre ait e t d m z d e kacak, 2 Abdlkadir, ad geen eserinde kyllerin sekbanlara "eytan izlliyle" kartklarn sylyor; baka bir ey yazmyor. Biz tetkiklerimizde celllerin kylleri herhangi bir p r o g p a g a n d a ile saflarna aldklarna dair bir emareye rastlamajdk
3 Babakanlk arivi, divan kayt defteri, N o . 139 yaprak 6 ve 40 Selnik, ayn y a z m a yaprak, 331 ve 332; Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri. N o . 6, s. 257 4 Babakanlk arivi, divan kayt defteri. N o . 136, yaprak. 103 5 Bursa mzesi, Bursa sicilleri N o . B 136-351, yaprak 108. 1

92

MUSTAFA AKDA

leri gelen efler ve blkbalar, sekbanlariyle arka gittiklerinde, yerlerinin bo kald, halkn sekban dalgasndan kurtulduu sanlmamaldr. Gene maiyet memurlarnn veya herhangi resm vazifeli bir ahsn etrafnda yeni sekban blkleri teekkl ediveriyordu ki, Celli Fetretinin Anadolu iin uzun ve devaml bir felket oluunda bu husus mhim noktadr. Gneydouya toplandklarn sylediimiz Celliler, bu sahada b yk bir korku 'yaratmlard. Mara vilyetinin tmar erbab stanbul'a yolladklar mahzarlarda 1599 bahar seferine kamadklarn, nk, her tarafta Celllerin ba kaldrdn bildiriyorlard: vilyet ihtill iin de iken ehl- iyllerini "levendtn" yama ve taarruzlarna terk ederek sefere gitmelerinin hi bir suretle mmkn olamyacan, israr edildii takdirde dirliklerinden dahi "feragat" edeceklerini aka beyan etmi lerdi. Bu mnasebetle, Mara'ta dolaan gruplar sayyorlard ki, bunlar yz atl ile Maymun Davud Oullan, drt yz sekban ve atl ile Kse Sefer ve iki yz atl ile Osman Paa msellemi mer adndaki Celllerdi; isyan zere olan Hseyin Paann da levendleriyle vilyete dahil olmu bulunduunu haber veriyorlard 1 En kuvvetli Celli Grupu Gneydou evrelerinde toplanm olma sna ramen, buralardaki kasabalarda ve ehirlerde henz hasar ya plmadn ve Karayazc'nn halkn t a h a m m l edecei salmalar is temekten baka bir ey yapmadn tahmin ediyoruz. Abdlkadir'ih kay dettikleri de bunu teyit etmektedir 2 . Dier taraftan, bu sahalarn iskn formasyonunun Anadolu'nun dier evrelerinden farkl olmas dolaysiyle, Celli mcadelesine bu halin tesir etmi olduu da muhakkaktr; h a t t btn byk Celli seferleri daima burada yaplan karlamalarla sona ermilerdir ki, bu da ayn vaziyetle alkaldr. Fakat bunlara it bilgimiz yoktur. Airetlerin vaziyetine gelince, devriye blklerinin bunlar dahi soymalarna it misaller oktur. Buna ramen Celllere airetlerden yardm olduuna it delil yoktur. Karayazc'nn etrafnda toplanan byk sekban kitlesi ilk defa Urfa kalesini zorlamak suretiyle ehirlere hcuma balam bulunuyordu. Ce lllerin neden bu ehre hcum ettiini pek iyi bilemiyoruz: Vekayinmelerin ifadelerine gre, vezir Mehmed paann karsnda duramyarak Urfa kalesine kapanmak mecburiyetinde kalmlard 3 . Fakat imdiye kadar olan tetkiklerimizden anlalaca zere, "sekban blklerinin" mevcudi yeti geni sahalar dahilinde daima gezmekle mmkn olduundan, kalede uzun mddet hareketsiz kalamazlard. Bnyelerine yabanc geldii an lalan Hseyin Paay hkmete teslim ettiler. Mukabilinde Karayazc Antep sancana bey tyin olundu; arkadalarna ve blkbalarna ne
1 2 3

Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, s. 257. Abdlkadir, ayn yazma, yaprak 73. Kara elebi-zade, Ravzatlebrr s. 489.

CELL FETRET

93

gibi hizmetler verildiini bilmiyoruz. Karayazc kaleden karak sancana gitmekte olduu esnada, stanbul'dan siyi yakalama emrini alan " s e r d a r " tekrar hcum ederek gene bozguna uratt. Bu defa Karayazc Sivas l taraflarna k a t . Bir ok Celller esas grupu terk ederek etrafa dal mak mecburiyetinde kaldlar. Mehmed Paa da k geirmek zere Di yarbakr'a ekildi. Gerek Celller ve gerekse serdarlarn levendleri tamamiyle soygunla yayorlard. O n u n iin Mara ve Urfa havalisinde halkn iktisad durumu mahvolmu ve hicrete mecbur kalmlard. Gene de ma 2 hall sekban faaliyetleri devam ediyordu . Sivas (Rum) vilyetinde Gell Fetreti daha ok kanl gemekte idi. Bu sahada bu mthi hdiselerin daha 1596 yaznda beylerbeyinin ve san cak beylerinin sekbanlar ve aalar tarafndan kylere yaplan basknlarla baladn yukarda sylemitik. Nide, Krehir, orum, Amasya ta raflar ahalisi kamilen yerlerinden oynamlar, kimisi kaleler ve palankalara girerek mdafaaya balamlar, kimisi de (phesiz ekseriyeti) s sekban lara karmlard. Yalnz Tosya'da, kad ile de uyuan Hasan Bey adnda birisinin beyz kii ldrd bildiriliyordu 3 . Sekbanlarn banda bu lunan aalar umumiyetle alt-blk halkndan olmakla beraber, maiyyetlerinde, yenieriler de grlyordu 4 . Yeilrmak evrelerinde ise. " F e t r e t " pek kanl olarak devam ediyordu. Amasya, Tokat ve bilhassa ark Karahisar ehirlerinde yamalar ve mahalleleri atee vermeler devam ediyordu. Buralarda suhteler ve alt-blk halk ok faal rol oynamakta idiler. Btn sancak beyleri dairelerine kalabalk sekbanlar toplamlard. ark Karahisar kendilerine sancak beyi ss veren Cell eflerinin ve binlerce sek banlarnn devaml merkezi idi. Byle beylerden birisine msellemi olan alt blk halkndan M u h a r r e m namnda mehur bir sipahi, blk arkada larnn yardm ile bana byk sekban kalabal toplayarak, sancak beyi adna salmalar toplamaya balam ve byk bir korku yaratmt. Btn paralarn ve servetlerini alabilmek iin zenginleri acmadan l dryordu. Da aralarna snan halkn devaml feryatlar zerine Bursa'ya kaan si orada tannm ve adamlariyle beraber stanbul'da katlolunmutu 5 . Yukarda Sivas taraflarna geldiini sylediimiz Karayazc, 1596 danberi bu vilyeti sekbanlarnn ate iinde braktn sylediimiz beylerbeyi M a h m u d Paa ile iyi anlatndan dolay, Paann sefere giderNuhbettttarih ve'lahbr s. 207 -Selnik Karayazc'mn drzlere dehalet etmek istediini yazyor: Ayn yazma yaprak. 354. 2 Bu srada am kullar det zere, Haleb'e vergi tahsiline yardma geldiklerinde yolsuzluklarndan dolay 17 kiiyi brahim paa astrm, Bunun zerine karklk k mt. Selnik: ayn yazma yp. 333 3 Baveklet arivi-divan kayt defteri, No. 132, yaprak 130-N0. 141, yaprak 13, No. 143yaprak 68No. 133, yaprak 107. 4 Babakanlk arivi, Divan kayt, defteri No.,. 132, yaprak 130. 5 Bursa mzesi, Bursa sicili No. 136, yaprak 102- Selnik, ayn yazma, yaprak, 340 ve 341.
1

94

MUSTAFA AKDA
1

ken stanbul'da yapt teebbs zerine, Amasya beyliine tyin olundu . Dalan mehur Celli efleri gene Karayazc'nn etrafna toplanyorlard. Bunlarn ekseriyeti Anadolu'nun her tarafndan gelen alt-blk "zor balar" idiler. Btn R u m vilyetinde (yani Sivas'ta) Fetret oktan ba lam olduu iin, Karayazc ve arkadalarnn buralarda grnmeleri sekban kitlelerini bir ka misline karmaktan baka bir ey yapm deildi. Yalnz Karayazc'nn Celllikte fazla ileri gitmedii, ehirleri ve kasaba lar yakp ykma yerine, buralarn halkndan mzakere yoluyla toplu paralar almay tercih ettii grlmektedir. stedii paralar ky ve ehir ve kasabalarn halk aralarnda toplayarak gtrp teslim ediyorlard. Mesal, Tokat kadsnn bir arznda verdii malmata gre, Karayazc orum'a tyin olunduu srada, "mfetti-i emval" Abdlkerim ve def terdar Dervi, kendisine vararak, Tokat'a 50 bin kuru (resm rayice gre 4 milyon aka) salma saldrmlar, Yazc'n aalarndan M u r a d Aay getirerek, bu miktarn iki misli olan yz bin kuru toplamlar ve kendi lerine de ayrca krk bin kuru almlar, bu suretle yz krk bin kuru demeye mecbur kalan halk perian olmutu. Kad arznda, "Yazc bir ehirden bir aka alm deil i k e n " bu ahslarn tahriki ile bu paray aldn sylyorsa da, bu hakikate uygun deildir. nk binlerce sek banlara verilen ulufeler ancak bu trl ar salmalarla elde edilebilmekte i d i 2 . Ktip elebi'ye gre, bu sralarda mansblarn tevcihinde byk bir yolsuzluk vard. Bir sancak beylii iki adama birden veriliyordu. Bunlardan paras olan, sanca rakiplerinden kurtarabilmek iin, gidip Yazic'ya bir ok paralar ve mal vererek ondan yardm istiyor ve mansbna bu suretle oturabiliyordu. Esasen, "kendisinde ref ve nasba kudret gr d iin" isyan etmiti 3 . Bu mellifin fazla mazl merann meydana geldii hakkndaki kaydn dier bir ok tarih vesikalar da teyit ediyorlar 4 . Ancak bir mansbn bir ka kiiye birden tevcih edilmesinden bir takm anlamazlklarn mey dana geldii, hele mansb yznden mernn arasnda arpmalar ol duu yolunda herhangi bir hdiseye rastlam deiliz. Esasen yeni tevcih lerin ou "sefere gitmek" kaydiyle yapldndan "mansb erbabnn" bir ksm seferde bulunmakta idi. Hele Celllerin hemen hepsinin maiyyet memuru ve alt-blk halkndan olmalar ve -Hseyin paa hari- Enderundan yetimek suretiyle veya sair yollarla normal surette sancakbeyi veya beylerbeyi olanlarn Celller arasnda grnmeleri, "fetret"de mazllerin rol oynamadklarna delildir. Devriye blkleriyle sancaklarn ve vilyetlerini, Celller gibi, fiilen sekban kitlelerine soyduran mera
1 2 3 4

Nuhbetttarih ve'lahbar, s. 207. Babakanlk arivi, tbnlemin, Dahiliye, karton 3, No. 645. Ktip elebi, Fezleke, C.l, S. 289. Mesal: Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, s 258

CELL F E T R E T

95

ise mazl deillerdi ve bunlarn hemen hi birisi Celli 1 fazla ileri gidenler kolaylkla katlolunabilmekte idiler .

saylmamt;

Karayazc, 1600 martnda orum sancana tyin olduu zaman dahi ehirlere, kasabalara, hali vakti yerinde zenginler bulunan kylere adamlar yollayarak salma toplamakta devam etmiti. nk o muayyen bir gayeden ziyade, balarnda bulunduu binlerce sekbann geim zaruretlerinin esiri idi. Kendisi iin ne bir arazi ve ne de emlk alm deildi. Aa yukar btn Celllerin yegne hususiyetleri hi bir ehir veya kasabann kalesine balanmamak ve bir yerde oturmamakt. Onlar gnde aldklarn gnde sarfediyorlard. Karayazc, dier btn mer veya Celli efleri gibi, kendisinin de etrafndaki sekban kitlesinin esiri olduunu anlam grnmek tedir. O n u n iindir ki, verilen devlet hizmetlerini kabul ettii halde, Celllik tavrn bir trl deitirememitir. Bunu ok iyi bilen hkmet Celllerin siyas bir gaile aacaklarndan katiyen korkmuyordu. Karayazc'ya kar tertip ettii "Cell seferleri" srf halkn feryadndan ve Anadolu halk gznde "hkmetsizlik" tesirinin uyanmamas gayesinden ileri geliyordu. Mesel, Karayazc orum'da tam bir sancak beyi gibi oturuyordu. Fakat maiyetindeki Cell efleri ve sekbanlar etrafta ve kasabalarda soymadklar zengin brakmyorlard. te bu soygunlarn neticesi olarak, kopan feryatlar zerinedir ki, Badat valisi Sokullu zade Hasan Paa yeniden Cell seferi iin serdar tyin olundu. Merkezden de eski Halep valisi Hac brahim paa yolland. Fakat, serdara iltihak etmeden Kayseri'de Yazc'y malp etmek isteyen bu paa kendisi bozuldu 2 . Buna ramen Yazc Orta-Anadolu'da daha fazla duramyordu. Tekrar Elbistan taraflarna getiinde, Hasan Paa Cellleri perian etmeye muvaffak olunca, Yazc da Canik dalarna kat ve 1601 sonlarnda orada telef oldu 3 . Yazc'nn, 1599 da, Sivas'tan balayarak, iki sene zarfnda, Amasya, orum, Kayseri, Elbistan, ve nihayet, gene Sivas yoluyla Canik (Samsun) taraflarna gel dii esnada yapt geni bir turla bu sahann Fetret devrine yapt yegne tesir, buralarda Anadolu'nun dier evrelerine nazaran daha fazla sekban ylmasn mmkn klmasdr. Bir de, bu mehur Cellinin salmalar halktan anlama yoluyla almay tercih etmesi sebebiyle, zenginleri ldrme gibi sekbanlarn kanl hareketlerini nlemi olduu grlmektedir. nk dier bir ok sancak beylerinin veya Cell eflerinin bir kaza yahut sancakta, icabnda yzlerce insan katlettiklerine it pek ok mahzarlar tertip olunduu halde, Yazc hakknda bu trl ikyetlere rastlanma mtr. Buraya unu kaydetmek lzmdr ki, Karayazc herhangi bir mn1 Nesli Olu, Knal Olu, Zlf ikar Paa, Tekeli M e h m e d Paa vesairleri e n d e r u n d a n tayin olmayp, Celllikten yetimilerdir ve Celllikten vazgemeleri iin kendilerine mansb verilmitir.

Yazc kendisine it olduu iddia edilen bir " h k m h m a y u n u " h k m d a r sfatiyle gya b u r d a bir ahsa vermi ve o ahs vergiden muaf klmt. 3 Hseyin H s a m e t t i n Yazc'nn arkadalar tarafndan ldrldn yazyor: Amasya tarihi, C. 111. S. 35 (fakat l m n n hakiki ekli belli deildir).

96

MUSTAFA AKDA

takada oturduu esnada, o vilyetin mersndan ne muhalefet ne de faz'la yardm grmtr. Gerek mernn ve gerek Gelllein dayandklar kuvvet olan sekban, blkba ve maiyyet memurlar kendilerini deta bir ocaktan saydklar iin, baka trl olmasna da imkn yoktu. Celli Fetretinin cereyan ettii sahalarn arkta son hudut blgesi olan Erzurum, Ahska, Rize taraflarnda sekban faaliyetinin safhalarn gs teren bilgi elimizde yoktur. Selnik'nin kaydna gre, btn bu ark sa hasnda, Kara M u r a d adnda bir "sipah zorbas" soygunlar idare etmitir. arkta bulunan "Alt-Blk H a l k " zerine kethdayeri tyin edildii anlalan Kara M u r a d Aa stanbul'da divandan bir takm sahte fermanlar satn almt. Erzurum kadsna yazlan birisinde beylerbeyliinin ken disine verildii yazl idi. Bundan istifade ile 1600 ylnda Erzurum ehrine byk bir sekban ve alt-blk kalabal ile girerek, asl beylerbeyi mer Paann msellemini katlettirerek ehri yama etti. O n d a n sonra elindeki dier sahte fermanlarla dier sancaklara sancak beyi olduu iddiasiyle girdi ve ayn suretle pek ok paralar ve eya toplad. Dolat yerlerde yzlerce insan katlettiriyordu. Halk arasnda byk bir panik balamt. stanbul'a feryatlar gelmesi zerine tevkifi iin fermanlar yolland. Kara M u r a d izini kaybetmek iin ald paralarla birlikte Balkesir taraflarna kaarak gizlendi. Fakat kadlarla halk birleerek kendisim yakalayp stanbul'a yolladlar. Yaplan tahkikatta Kara Murad "sahte nianlar" 150 bin aka mukabilinde maliye tezkirecisi Davud Efendiden aldn iddia etti ise de, bu iftira saylarak kendisi idam olundu 1 . Anadolu'da grlen sekban ayaklanmalarnn tesirleri am, Badat, Tebriz ve Nahcivan taraflarnda da grlmektedir. Bu gibi uzak yerlere sekbanlar beylerbeylerinin "kap halk" olarak gittikleri gibi, serhad kulu olarak ulfeleriyle devlet tarafndan da yollanyorlard. Anadolu'da gene sekbanlardan ulufe ile ble geirilerek nbete yollanan "Alt Blk Halk-sipah ve silhdarlar" da kethdayerleriyle birlikte bu mhim ka lelerde oturmakta idiler. Bunlar oralarda da Anadolu'da yaptklar gibi bir ok soygunlar yapmakta ve beylerbeylerine kar gelmekte idiler. Bunlar karsnda yerli halkn reaksiyonlarnn ne olduunu bilmiyoruz 2 . imdi Celli Fetretinin Bat Anadolu'daki cereyan eklini hulsa edeceiz: Garbi Anadolu'da sosyal tekilt ve h a t t iktisad durum dier sahalara nazaran daha iyi bulunuyordu. Celllere muhalif olan medrese talebesi kuvvetli bir zmre tekil ettikleri gibi, Ulema ve mtekait memur lar da ehirlerin salam bir unsuru idiler. evrenin stanbul'a yaknl dolaysiyle merkezin kontrol imkn da fazla idi. te bu hususiyetlerden dolay hdiseler burada bir az baka trl gemitir. Anadolu vilyetinde adalet fermanlarnn ve halk korunma tekiltnn daha iyi neticeler verdii yukarda geen vakalardan anlalacaktr. Mesel
/

1 2

Selnik, ayn yazma, yaprak. 343. Ariv, Ali Emiri tasnifi, Mehmed III devri, No. 22.

CELL FETRET

97

bir ok yerlerde halk tekiltnn banda olanlarn, dier vilyetlerde geenlerin aksine olarak, "ehl-i rfe" hcum ettikleri ve onlar malp ettikleri bile grlmtr. Fakat hkmet Gelllerden ziyade reayann iinde inkiaf eden bu trl ayaklanmalardan korktuu iin, halkn silh lanmalarna msaade etmiyor, bazen adalet fermanlarn nakzeden emirler veriyordu. Bir taraftan hkmetin reaya hakkndaki bu mbhem durumu, dier taraftan 1596 da askerin ve merann seferden avdeti ile Celllerin ve devriye blklerinin kuvvetlenmesi, nihayet buralarda da halkn muka vemetini krm bulunmakta idi. 1597 yazndan itibaren mernn maiyyet memurlar sekbanlar harekete getirdiler; alt-blk halk adna bayrak kaldrarak dolaanlar da oald 1 . Hamit (sparta) sancandaki kasaba larn ahalisi mahzarlar yollayarak sknetin bozulmakta olduunu, fe lketin yakn bulunduunu haber vermilerdi: reayadan bir ok kimseler iftlerini bozarak, gelen sancak beylerine ve "ehl-i rfe" blkba yazl yorlar, balarna sekban blkleri toplayp talana balyorlard 2 Kaza kadlar da yolladklar "kazy defterlerinde", sabk Hamit beyi mer'in ve kethdas Hzr'n alt yz atl ile devre ktklar, elli kadar ky ve kasabadan binlerce kuru salgun topladklar haber verilmekte idi. Ahmed, Yunus ve Sleyman adnda dergh- li avuu yanlarna bir ka da tmarl sipahi alarak, bin kiilik bir sekbanla harekete gemilerdi. Burdur'un Bartan ky nazr (vakf nazr) olan olu Dervi Nazr beyz atl ve doksan yaya sekban ile Burdur evrelerinde harekette idi 3 . Antalya kads da o tarafta Arslan Bey adnda birisinin (alt blkten olmas lzm dr) drt yz kii ile her kyden ellier altmar kuru (resm rayite: drt bin ile drt bin sekiz yz aras) topladn ve bir ok kimseleri katlettiini arzediyordu 4 . Sadrazama ait olan Ankara'nn Haymana haslarnda, voyvodann da kalabalk sekbanlarla ahalinin " y e m ve yemeklerini", koyun, kuzu ve tavuklarn ald, "resimleri" bir ka misli toplad, "devletlu akas" diye uydurma bir vergi istedii ikyet olunup durmakta idi. Bir sr" mehur ekiyalar" ve kalabalk bir sekban gurupu da Ankara sancak beyinin kethdas idaresinde bu sanca soyuyordu; zengin kim selerin paralar zorla alnd ve kadlarn mahkemeye davetine aldr etmedikleri hakknda stanbul'a mahzarlar yollanmt. Ayn sancakta Burhan adnda baka bir efin idaresinde kalabalk bir sekban bl de Ankara ile Kzlrmak arasnda idi 5 . Aydn sanca ahalisi de sancak beyi olanlarn ve kethdalarnn ikiyzden fazla sekbanla gelip kasabalar Ankara Etnografya Mzesi, Ankara sicilleri, No. 7, s. 287 Ariv, Divan kayt defteri. No. 143. 3 Ariv, Ali Emiri, Mehmed III No. 70-Divan kayt defteri No. 143, yaprak 62bnlemin, karton: 3, No. 485. 4 Ariv, divan kayt defteri. No. 146, yaprak. 39 5 Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 7, s. 257, 276, 286-N0. 8, S. 412Ariv, divan kayt defteri No. 146 yaprak. 63 .
2 1

98

MUSTAFA AKDA

ve ehirleri soyduklarn ikyetle, bunlarn kalelere sokulmamas iin l dizdarlara izin verilmesini istiyorlard . Buraya kadar kaydettiimiz vakalarla ve hadiselerin olu tarzn tetkikle 1596 dan 1601 ylna kadar olan Celli fetretinin btn Anadolu' da nasl ceryan etmi olduunu ifde ettik. Bundan sonra ise Karayazc'nn lm ile,-yani 1602 den itibaren celli fetretinin yeni bir saf haya girdiini greceiz. Karayazc 1601 de Hasan Paaya malp, olunca celli kuvvetlerin den bir ksm yerlerine dalmlard. Canik dalarnda o k Yazc ldkten sonra ise, bir ok efler kendi gruplarn alarak birer istikamete hareket ettiler. Bununla beraber, geri kalan kitle Yazc'nn biraderi Deli Hasan' 2 balarna ef y a p t l a r . Meselenin bu safhas mhim olmakla beraber fazla bir ey bilmiyoruz. Yalnz bundan doan neticeler kendisini gster mektedir. Mesel alt-blk halkndan olan efler eski yerlerine dndkleri esnada, Anadolu vilyetine gelenler blk arkadalariyle tekrar birleerek alt-blk bayran ektiler ve bu defa kendi resm sfatlariyle harekete baladlar. Yanlarna binlerce sekban, "sipahi" ve "sipah hizmetkr" ad ile topladlar. Bu hadise yeni ve mthi bir krizin balangcdr ki, biz bunu "Byk kagun" denen 1602 den sonraki devrin hadisesi olarak ele alaca mz iin burda tetkikine girimiyoruz. Alt-blk sipahilerinin celllerden ayrlarak (belki de Deli Hasan'm ef olmas yznden) kendi blk arkadalariyle birletikleri esnada, stanbul'da da "Anadolu'da cellilerin hanumanlarn perian ettikleri" tehlikeli bir sipah isyan meydana gelmiti. Hkmet iddet kullannca malp olan payitaht sipahileri Anadoluya geerek ikyet mevzuu yap tklar celli arkadalariyle birletiler. Deli Hasan da stanbul'da sipahi lerin malp olmas zerine, hkmetten mansb isteyerek, isyandan vaz geti. Bu hadiseler arasnda muhakkak bir mnasebet olmakla beraber neden ibaret olduunu anlamak mmkn olmad. Karayazc'nn lmnden sonra dalan bir ok efler de yeniden maiyyet memurluu hizmetlerine dnerek sekban faaliyetini sancaklarda devam ettirmilerdir. Dier bir ksm efler ise celli gruplarn dat mayarak, her biri Anadolu'nun bir sahasnda, kendi balarna faaliyete gemilerdir. Bylece, gene manzara u idi: alt-blk halk, beylerin devriye blkleri ve celli blkleri birbiri ardndan byk soyguncu gruplar halinde kasabalara ve kylere girerek halk arasnda dehet yaratyorlard. Karayazc'dan sonra grlen dier mhim bir deiiklik de, bu mehur ef orum, Kayseri, Elbistan hattndan garbe gemedii halde, onun lmn takip eden yazda cellilerin garbe yaylmalardr. Tokat'ta Hasan Paa kuatlarak ldrldkten sonra, Deli Hasan, otuz binden fazla bir kuvvetin banda olarak, Ankara zerinden Ktahya'ya
1 2

Babakanlk arivi, bnlemin, karton; 3, No. 59,9. Deli Hasan'n da Badat kullarndan olduu anlalyor.

CELL FETRET

99

hareket etti. Anadolu vilyetinin muhafz bulunan Hafz Ahmet Paay kaleye kapanmaya mecbur ettii srada, Ktahya ehrini atee verdi. Artk kasabalar ve ehirler iin bu hdise felket devrinin balangc idi. Gene Amasya'dan ayrlan Yularkasd adndaki efin kuvvetleri Kastamonu ve Sinop taraflarna gittiler. Dereli Hasan'dan sonra en kuvvetli bir grupun babuu olan Tavil, Ankara, Bolu, Eskiehir ve Konya arasnda dolayordu. Karaka Mehmed Ankara, Kayseri, Krehir, Bozok evrelerinde faaliyette bulunmakta idi. Bir ok celli guruplar da Yeilrmak evresinde kal mlard. Celli fetretinin kat' bir safhaya girmesi bakmndan mhim bir deiiklik iareti olan hadiseler neticesinde sekban tufan ehirler ve kasabalar iin daha tahribkr bir mhiyet almaya balam, ky halknn ekseriyeti kylerini terk ile cellilere ve sair sekban gruplarna karmlar, bylece, b t n Anadolu iki tarafl bir seferberlik faaliyeti iine atlmtr. Bir tarafta, evvelki bahislerde bildirdiimiz ykc kuvvetler azmi kudretlerinin son haddine ularken, dier taraftan, ulem, " a y a n ve e r a f n ve zengin baz hkmet mensuplarnn etrafnda toplanan ehirler ve kasabalar halk kendilerini mdafaa iin son hazrlklarn yapyorlard. Kylerde, sekbanlara karmayan kk bir zengin zmre servetlerini alarak kalelere g ediyor, dier bir ksm da birbirleriyle birleerek herhangi bir kyde veya msait arazide palanka kuruyorlard. Memleketin mstahsil snfnn bu ekilde yerlerinden oynamalar ile ziraat son derecede azald. Bunun neticesi olarak, hemen btn Anadolu yarm adasnda vahim bir ktlk devri geldi. imdi btn bunlar hazrlayan son vakalar da ksaca syliyerek byk kagunun nasl balam olduunu tesbit edelim: Tokat'ta Hasan Paay yok eden Deli Hasan garbe hareket ettiinde, getii yerlerdeki kasabalarn ve ehirlerin ahalisini ok para demeye mecbur ediyordu. Mesel, Ankara nlerinde grnd zaman, bu ehir ahalisi seksen bin kuru (bugnn paras ile 640 bin lira) vermiye mecbur olmulard. 1 Yukarda da sylediimiz gibi, Hafz Ahmet Paa Ktahya'y mdafaaya hazrlandndan dolay bu ehir kendisini para ile kurtaramad. Mahalleler atee verilerek kl haline getirildi. Klamak zere, 1602 ylnn sonuna doru, Karahisarsahip (Afyon Karahisar) ehrine yerletii zaman yannda yirmi bin sekban vard. Celllerin en kalabal olan bu muazzam levend selinin Ktahya nlerinde grnvermesinin btn Garbi Anadolu'da ve M a r m a r a evre lerinde uyandrd tesir mthi oldu. Bursa ehrinde byk bir tel vard. Halk heyetler yollayarak hkmetten yardm istiyorlard. Bir taraftan da celllerin ok ekindikleri bir kuvvet olan medreselilerin silhlanmalarna msaade olunmasn dilemekte idiler. Hkmet, hem N u h Paa emrinde mhim bir kuvveti Bursa'ya yollad; hem de suhtelerin silhlanmalarna ilk defa resmen msaade etti. Ayrca, Ege evresindeki sancak beylerini de
1

Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 10, s. 146

oo
1

MUSTAFA AKDA

Bursa'y mdafaaya memur etti. Halbuki o taraflarda grlen panik Bursa'dan kat kat fazla idi. Kadlar arzlar yollayarak vaziyeti btn tafsilt ile merkeze bildirdiler. Halk da mahzarlar yolladlar. Paras olan larn kalelere ve emin yerlere gtklerini, "fakir fukarann" ise bir yere gidemiyerek korkudan feryat ettiklerini kaydediyorlard; halk sancak beylerinin ve askerlerin Bursa'ya arlmalarna itiraz ediyorlard. Bu vaziyette hkmet beylerin yerlerinde kalmalarna raz olmak mecburi l yetinde k a l d . Fakat Deli Hasan birden bire kararn deitirerek kethdas "ahverdi"yi istanbul'a yollad ve hkmetten mansb talebetti. Yukarda dediimiz gibi bu hdise Yemii Hasan Paann sipahi isyann bastrmasndan sonra olmutur. Nihayet, Bosna beylerbeyliine verilen ve Hasan Paa adn alan Deli Hasan, bahara, vilyetine byk bir sekban kalabal r ile hareket etti. Maiyetinden yedi kiiye de gene Rumeli taraflarnda sancak beylii verildi. Drt yz blkba stanbul'da "sipah ve silhtar" blklerine geirildiler 2 . Bu frsattan istifade ile Ana dolu'yu sknete kavuturmak isteyen hkmet b t n celller hakkda bir de af iln etti. Gerek Karayazc'nn ve gerek Deli Hasan'n, "cemiyet lerine v a r a n " btn siler, reaya olsun hkmet mensubu olsun , af olunu yorlard. Dirlik sahiplerinin dirliklerine dahi dokunulmyacakt 3 . Deli Hasan'dan nerede ve ne iin ayrldklarn bilmediimiz Tavil ve Karaka Mehmed adndaki efler ve daha bir ok celli ileri gelenleri Ktahya, Konya, Kayseri, crum, Kastamonu, Bolu sancaklarnn ev reledii btn Orta Anadolu'da daha bir sene faaliyette bulunarak sekban kadrolarn misli grlmedik bir dereceye karp kendileri nihayet aala zade Sinan Paa ile bartlar ve mansblarn alarak ark seferine gittiler. Btn Anadolu ise, aksine, kan ve ate iinde kalarak, "Byk Kag u n " "Byk firari" adlar ile sylenen byk bir kendi kendisini tahrip felketine girmi oldu ki, meselenin bu safhasn bundan sonras iin hazrlamakta olduumuz tedkkimizde izah edeceiz. C- CELL F E R T R E T N D E H K M E T N SYASET V E ALINAN T E D B R L E R
I- HALKIN KADILAR DARESNDE KORUNMA TEKLTI KURMALARI L-ERLER VE YiTBAILAR

Evvel, hkmetin 1596 ylna kadar celli mcadelesinde tutmu olduu yolu sylemek lzmdr. Bu suretle fetret devrinde gdlen politikay daha iyi anlamak mmkn olacaktr.
N u h b e t t t a r i h ve'lahbar, s. 213-Babakanlk arivi, b n l e m i n , k a r t o n : 3, N o . 654. Baz vekayinameler Deli H a s a n Paann Rumeli'ye giderken getii yerlerde gene celli hareketini brakmadn, halka pek ok z u l m yaptn yazdklar halde (mesel: Peev: c. 2, s. 270), bazlar ise gayet m u n t a z a m gittiini ve bir ferde tecavz o l u n m a d m kaydediyorlar (Mesel: Abdlkadir, ayn yazma, s. 80).
2 3 1

Babakanlk arivi, Divan kayt defteri, N o .

150, s. 75.

CELL FETRET

10 1

Bilindii gibi vilyetlerde asayii koruma vazifesi ve hakk sancak beylerine verilmiti. Onlar da bu i iin "kap halk" denen bir sekban kuvveti tekil etmi bulunmakta idiler. Her sancak beyi, kendisine yardmc olmak zere, kaymakam, kethda, suba adlar ile, tmarl sipahi arasn dan bir takm maiyyet memurlar seerdi . Sefer olmad zamanlarda sancak beyi ve maiyyetindeki bu memurlar asayii ad geen elli veya yz kiilik sekbanlarla temin ederlerdi. Fakat bey sefere ktnda, yerine brakt kaymakamna yardm etmek zere 30-50 kiilik "alak hll" tmarl sipahi sefere gtrlmyordu. Hlsa, sancaklarda asayiin muha fazas, esas itibariyle, tmar erbabna dayanyordu. Celli mcadelesi baladktan sonra "levendt ve suhtevta" kar bu tekilt kfi gelmemeye balad. H a t t tmarl sipahiler de asayii bo zuyorlard. Hele celli blkleri ortaya ktktan sonra durum bsbtn zorlat. Bu trl asayisizlik hkmetin emniyetini bozmaktan ziyade reayann rahatn karyordu. Devlet uzun harplere girmesi yznden "levendt ve suhtevta" kar kendi kuvvetlerinden istedii kadar faydalanamadndan dolay halkn kendi kendisini korumas esasna dayanan bir tekiltn inkiaf ettiini grmekteyiz. Bu tekilt ahali kendi parasiyle kuruyordu. Bir kii yiitba yaplr ve onun emrine de cretle isteyenler den adamlar tutulurdu. "l-erleri" elenen bu milis blnn insan miktar otuzdan yzelliye kadar deimektedir. Yiitba tayinini her yerin ayan ve erafnn rzasiyle kad yapar ve divan hkmeti onu tasdik ederdi. Yiitbalar idaresindeki il-erleri tekilt 1596 ylna kadar hayli deiiklikler geirmi, Anadolunun bz mntakalarnda tekilt farklar gstermi ve celli mcadelesinin inkiafnda bazen msbet, bazen menfi olmak zere mhim tesirler yapmtr. Eri seferi hazrlklar srasnda, artk celli fetretinin balayaca tamamiyle meydana km olduundan, Anadolu'da halk korumak iin alnan bir sr tedbirler arasnda bir ok yiitbalarn tekrar tayinleri grlmekle beraber, artk bu tarz mahall korunma usul itibardan dmt. Bunun yerine, halkn kendisinin silhlanmalar ve kendilerini korunmalar cihetine gidiliyordu. Daha nc Murad za mannda adalet ferman karlarak reayaya "maiyyetle gelen ehl-i rf" ilerine koymamalar hakknda emirler" verilmesi de bu mnya idi. Ankara kadsna 29 zilkade 1007 ( 2 3 Haziran 1599) tarihli ile yazlan bir fermanda kapkullar ve merann maiyyetleri ve sair hkmet mensup lar tarafndan halkn cebren soyulduklarna it ikyetler kaydolunduktan sonra, bunlara mani olmak iin, " h e r kariyenm ahalisine birer nefer yarar ve tuvn kimseyi yiitba nasbedip cemisini arlayp kylerine byle trl adlarla soygunculua gelenlere kar birlemeleri ve "ehl-i
Beylerbeylerinin emirlerinde bunlardan baka vilyetin ehemmiyetine gre elli ile yz arasnda "vilyet divan avular" vard ki bu.avular paa sancann yksek tmar erbab arasndan beylerbeyinin selhiyeti ile seilirdi. avu olan tmar sahibinin dir lii ykseltiliyordu.
1

102

MUSTAFA AKDA
1

fesadn hakkndan gelmeleri" yolu gsteriliyordu . Reayann kendi ken dilerini korumalar celllerle, daha dorusu bu sralarda devriye blkleri ile mcadelede gayet iyi netice veriyordu. H a t t pek ok yerlerde kyl lerin maiyyet memurlarn ve onlarn sekbanlarn malup ettikleri dahi grlmt. Fakat bu hareket de hkmetin istedii muayyen bir hududda kalamyor, bu defa, da reayann hkmet kontrolundan kt, hatt baz yerlerde kyllerin tamamiyle isyan ettikleri grlyordu ki, eer hdise lerin bu cephesi inkiaf etmi olsayd, celli isyanlarna deil, tam mana2 siyle sosyal bir halk isyanna ahit olacaktr . Hkmet bu cihetlerden ekindii iin, celli fetreti iddetini art trdnda, sancaklarn emniyetini korumak zere yeni yeni ekiller dn mtr. Mesel bir ara "il-erleri'nin" bana bir yiitba deil, hkmete mensup avu, zaim, sipahi ve sair resm bir kimseyi tayin eder oldu. Bu yeni koruma eflerine "ekiya serdar", "il muhafz" gibi isimler veril mekte idi. Bunlardan her sancakta ka kii vard ve her biri ne kadar ,"il-eri" topluyordu, bilmiyoruz. Nide "Ayan ve erafnn" kadya mra caat ile stanbul'a yollattklar ikyetlerine gre, 1597 de bu sancakta "vilyet muhafazasn mstakil mansb" olarak alm bir ok kimselerin drder ve beer yz levandt ile dolatklar anlalmaktadr 3 . Buna benzer daha bir ok vesikalardan anlalyor ki, her sancakta ihtiyaca ve bir az da halkn gsterdii arzuya gre bir ka " i l e r i " bl tekil olun mu ve balarna fermanla birer serdar verilmiti. Divanda sahte ferman satlmas gibi bir yolsuzluun bu sralarda fazla olduu dnlnce, pek ok "il muhafzlarnn" da srf crm ve cinayet resmi ad altnda halk soymak iin byle fermanlarda faydalandklar phesizdir. Malatya kads tarafndan stanbul'a yollanan bir m e k t u p t a 4 da mahalli korunma tekiltlarna ait bilgi vardr. Burada "yerlu ve yurtlu ata ve tuna kadir yarar ve bahadr yiitlerden yz ell nefer gnll tahrir ve ilerinden birer ihtiyarlarn aa, kethda ve ktip ve avu tayin olunmak zere ellerine emr-i erif" verilmi bulunduu yazldr 5 . Malatya' da celllere kar tekil olunmasna msaade olunan bu mahall korunma kuvvetinin bana, fermanda yazld gibi, ilerinden bir aa seilecek yerde, "serhadl tayfasndan" 6 Karayazc adnda birisinin getii ve bu adamn muayyen miktarla kalmayarak pek ok gnll yazd, byk Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 6, s. 258 Ad geen Rus mellifi celli isyanlarnn bu tarzda cereyan ettiini hayalinde ta savvur ettii iin, Almanya'da ve Rusya'da grlen buna benzer hadiselerle mukayese etmitir. 3 Babakanlk arivi, divan kayt defteri, No. 1636, yaprak 163. 4 O zamann tahrir edebiyatnda mektup, divana yollanan arz manasn gelmek tedir. 5 Babakanlk arivi, Mhimme defteri, No. 75, s. 273. 6 "Serhatlu tayfa" hudut kalelerinde bulunan ulfeli. askerlerdir.
2 1

CELL FETRET

103

bir levend kalabaln banda toplad ve "dima fesatta" olduu ayn mektupta haber v e r i l i y o r d u . Grlyor ki, call mcadelesinde mahall korunma tekilt saf ha geirmitir. Bunlardan birincisi "il-erleri ve yiitbalar" idi. I I I . Mu rat devrine kadar nem verilen bu milis kuvveti nihayet itibardan derek, bu padiah halka "ehl-i rfe kar" kendi kendilerini korumak zere, adalet fermanlarn vermitir. Bu da tehlikeli grlerek, nihayet "il-erleri'nin" bana hkmetin kendisi "muhafz serdarlar" tayin eder oldu. Fakat son zamanlarda yiitbalar gibi bunlar da il-erleri'ni soygunda kullan yorlard. Halk bunlardan da szlanp durmakta idi. Bunlardan baka ma hall korunma tekilt grlmemitir, "nefir-i m- halkn toptan silh lanmas" ve kalelerin "ehl-i rfe" kapatlmas gibi teklifler kadlar ta rafndan hkmet merkezine yaplm ise de hkmet bu usullere mra caat etmemeyi prensip saymtr.
2- CELLLERE K A R I YAPILAN MCADELELER VE MUVAFFAKYETSZLKLERN SEBEPLER

Yarm asrlk mazisi olan cell mcadelesinin "fetret safhas" nn, 1596 da, birden bire denecek kadar sr'atle, Anadolu'nun her tarafnda, bir yangn halinde parlam bulunduunu -sylemitik. Buna ramen, hk met daha sene, yani 1599 yazma kadar, dorudan doruya her hangi bir "cell seferi" tertip etmedi. Hseyin Paa ve Karayazc gibi cell eflerinin etrafnda toplanan byk sekban guruplar ehirlere ve kasaba lara da saldrmaya baladktan sonradr ki', hkmet stanbul'a kaan kad, mderris, ayan ve erafn divana yaptklar ikyet ve hatt tazyik nnde daha fazla mukavemet edemiyerek sefere karar vermitir. lk sefer 1599 Temmuzu sonunda, Anadolu'dan kaan halkn tazyiki ile ald. Serdarla Sinan Paa zade nc vezir Mehmet paa tayin olundu. " T serhadd-i mansureye varnca vilyet iinde zahir olan cell ve ehl-i fesadm vcutlarn dnyadan kaldrp" Diyarbekir'de klamas iin serdara ferman verildi: Bu seferin tertip eklini ve Mehmed Paaya verilen kuvvetlerin tekilindeki hususiyetleri bilmek mevzuumuz iin ok nemlidir. nk bu, yalnz ilk cell seferi deil, ayn zamanda 1596 ile 1603 yllar iinde Anadolu'ya tertip olunan seferler iinde en muvaffakiyetli olandr. Hkmetin Anadolu'daki karklklardan siyas bir endie duymad n, Avusturya ve r a n seferlerine normal surette devam ettiini srasnda kaydetmitik. Fakat 1598 den sonraki cell hdiselerine kar da ayn suretle hareketsiz kalmaya imkn yoktu. nk sekban dalgalarnn tah ribat kasabalara ve ehirlere intikal ettiinden, ulemdan ve ehirlerdeki byk ailelerden pek oklar stanbul'a kamlard. Bunlar, "hn--manlarnn" mahvolduunu ileri srerek hkmeti mtemadiyen tazyik ediBu ahsn bildiimiz mehur Karayazc olduu phelidir. nk hkmde tarih olmad gibi yazl olduu defter de (1011-1013) hicr yllarna aittir.
1

104

MUSTAFA AKDA

yorlard. Bundan baka, gene ehirlerden ve kasabalardan kad, mderris, ayan ve erafn ve yzlerce halkn imzalarn tayan mahzarlar yollanyordu. H a t t arkas arkasna ikyet heyetleri gelmekte idi. te reayann byle bir zorlamas tesiriyledir ki, vezir Mehmed Paa 1599 temmuzu sonlarnda "celli serdar" olarak skdar'da adr kurdu. Hkmet bu sefer iin ran ve Avusturya harplerine hazrlad kuvvetlerinden hi bir ey ayr mad. Kapkulu olarak, avu ve kapclardan yz ve eski acemi olanlarn dan "kapya karlan" bin kii Mehmed Paann emrine verilmiti. Selnik'nin ifadesine gre, serdar skdar'da adrn kurdurduunda " s t a n b u l sokaklarnda nidalar ettirildi; dirlik isteyen gidip paa kapsna dirlik 1 yazlsn, on bee yirmiye ve otuza denildi." . Bu sralarda devlet bile yenierilere 9 veya 10 aka ulufe verebildii halde, Mehmet paann celllerle mcadele iin tekil etmekte olduu "kaps halknn" her biri sine 15 ile 30 aka arasnda ulufe vermeyi gze almas dikkati ekmektedir. Sonra, bunlar da stanbul halk arasndan yazmay mnasip grmtr. phesiz b u n u n balca sebebi udur: bir taraftan yksek ulufe, dier taraftan stanbul'un hayatna alm sekban, serdara daha sadk asker temin etmi olacakt. Bunlardan ayr olarak, Anadolu kadlklarna da fermanlar yolland ve "il-erlerin'den ok atmaa ve tfenk kullanmaa kadir dirlikten sefl yi itlerin" "atlusu ve piyadesi ayr ayr defter olunduktan ve zerlerine bir yiit n m d a r ba ve b u " tayin olunduktan sonra, serdara gnderilme leri emredildi 2 . 31 Temmuz 1599 da vezir Mehmed Paa skdar'dan Konya'ya doru yola kt. Cell ler Mara ve Elbistan evrelerinde toplanyorlard. Hseyin Paa ile Karayazc bu sahada yerlemi idiler. Mehmed Paa, yalnz kendi kaps halk ve az bir kap kulu askerleri ile bunlara kar kamazd. O n u n iin, vilyetlerden de bir ksm mer ile vilyet askerlerini armak mec buriyet vard. Serdar sancaklardan temin edecei kuvvetlerin en mhim ksmn am, Haleb beylerbeylerinden ve "ekrad ve a'rab- badye'den" tadarik e t t i 3 . nk am, Haleb, Diyarbekir ve Musul sahalarndaki sancak beylerinin ou birer hanedan mensubu idiler ve sancaklarna "ocaklk zere" sahip bulunuyorlard. Tabi idare ettikleri halk da kendi airetleri idi. Bu suretle, bu beylerin getirecekleri askerler Anadolu'nun ift bozan reayasndan treme sekbanlardan olmayacakt ve Karayazc'nn Anadolu'nun ifti halkndan toplad sekban kitlesi gneyin ve ve gney dounun bedevi hayatna alm insanlar vastasiyle malp edilecekti. nk Trk ifti halktan yetime sekbanlar, isterse Rumeli'-, den getirilsin, birbirlerine kar harp etmiyorlard. Kar tarafn yamalarSelnik, ayn yazma, yaprak: 332 Mesel Bursa kadlndan ikiyz kii tfenkli ve avc isteniyordu: Bursa mzesi sicilleri, BNo. B 14-194, yaprak: 78. 3 Selnik, ayn yazma, yaprak: 333
2 1

CELL FETRET

105

dan elde ettii paralardan sekbanlara dedii ulufe ok yksek olduu iin, ekseriya hkmet tarafnn sekbanlar celller tarafndaki sekban arkadalarnn yanna geerler ve hkmet kuvvetlerinin malp olma larna sebep olurlard. Btn celli mcadelesi srasnda gze arpan hakikat bu idi. te Mehmed Paa bunlar dnd iindir ki, ordusunda fazla sekban bulundurmamak gayesiyle yukarda sylediimiz tarzda bir kuvvet tekil etmiti. Hakikaten Mehmed Paa byle bir tedbir sayesinde celllerle her karlamasnda galip gelmitir. Celllerin zaman zaman yarattklar krizi nlemek iin hkmetin daima bu yoldan yrdn, yani "ekrad ve a'rap askeri" dedii sekbanlkla alkas olmayan airet halkndan faydalandn daima greceiz ki, bu cihet celli mcadelesi tarihinde m him b ; r noktadr ve bilinmesine ok lzum vardr. Karayazc, Mehmed Paaya, ilk defa Elbistan taraflarnda malp olmu, ondan sonra Urfa kalesine kapanmt. Hseyin Paay teslim mu kabilinde kendisine Antep sancak beylii verildi. Mehmed Paa merkezden ald emir zerine Karayazc'ya tekrar hcum ederek gene perian etti. Celller bu defa Sivas taraflarna katlar. Bundan sonra Yazc Amasya beyliine verildii esnada, vezir Mehmed Paann da azlolunduu grl mektedir. Bunun yegne sebebi paann kendi sekbanlarn yannda tu tabilmesi iin celller gibi halkn maln ve parasn yama etmelerine gz yummu olmas idi. Belki bir az da stanbul'daki rakiplerinin tesiriyle, Mehmed Paann Yazc'dan daha zalim olduu hakknda hkmete ikyetler yaplmt l . Karayazc orum'a tayin olunduu srada, sekbanlarnn soyguna devam etmesi zerine, "Celli serdarl" bu defa da Badat Beylerbeyisi olan Sokullu zade Hasan paaya verildi, istanbul'dan da eski Halep beylerbeyisi Hac brahim paa yolland. Fakat bu paa serdarla birleme den evvel Karayazc'ya hcum ettiinden, Kayseri'de malp olarak kaleye kapanmak mecburiyetinde kald. Bu hdisede brahim Paann sekbanlarnn celller tarafna geip gemedikleri belli deildir. Serdar Hasan paa, Musul'da, Sinan Paa zade Mehmed Paann yapt gibi, " m a i y e hkimi olan Seyit H a n ' d a n ve Cizre hkimi Mir ereften ve Eburi olundan ve sal ekradndan tfekli sekbanlar" isteyerek Ruha, Diyarbekir, am vesair memalik-i arap askerleriyle bir likte kuvvetli bir ordu toplad 2 . Kayseri'den Elbistan'a gemi bulunan Yazc ile Hasan Paa burada karlatklarnda Celller yenildiler, ve bir rivayete gre, yirmi bin sekban telefat verdiler 3 . Hasan Paa cellleri takip ile Tokat taraflarna geti. Yazc, Canik dalarna kat iin, paa cenup askerlerine klak izni verdi. lk baharda celllerin basna
1

2
3

Peev, C. II, S. 253. Abdlkadir, ayn yazma, yaprak 73- Peev, C. 2, S. 253. Nuhbetttarih ve'lahbr, s. 207

106

MUSTAFA AKDA

geen Deli Hasan, serdar paann cenup kuvvetleri gelmeden kendisine hcum ederek Tokat kalesine kapanmaya mecbur etti. Serdarn sekban larnn celller tarafna getii anlalyor. nk Tokat kalesi iinde bulunan serdar Hasan Paay celllerin kolayca vurmalarna bu sekban lardan birisi rehberlik suretiyle yardm etmiti. Bu haber stanbul'da duyulunca, "celli seferine" bu defa da Diyarbekir Beylerbeyisi Hadm Husrev paa tayin olundu. Gene evvelki iki seferde olduu gibi, cenup askerleri Husrev paann emrine veriliyordu. am'daki b t n kapkullar, am vilyet askerleri ve Humus, H a m a , Lbnan, Kuds vesair pek geni sahann askerlerinin derhal hareketi iin sancak beylerine ve yerli hkimlere 1 emirler yolland . Bu ordu, Anadolu'nun nerelerinde celli gruplar varsa hepsini de yok edecekti. Bir taraftan da Hafz Ahmet paa Anadolu vilyetinin muhafazasna memur oldu. Kadlara emirler yazlarak kendi evrelerinde bulunan "celli cemiyetlerinin "yerlerini ve miktarlarn Hafz Ahmet paaya acele bildirmeleri istendi. Bu srada beyler ve vilyet askerleri seferde olduundan, sancaktardaki mzl ve mtekait sancak beyleri, mteakait dergh-li avular, emir ile seferden kalan ve divan hmayun hizmetinde bulunmayan avular, divan ktipleri, beylerbeyleri ktipleri, vilyet avular ve saire "eli emirli" btn mzuller, umum olarak, Hafz Ahmed paann emrinde toplanacaklard 2 . Husrev paa emrolunan orduyu toplayamad. nk cenup askerleri emrine itaat etmediler. Bunu duyan Deli Hasan garbe hareketle, Hafz Ahmet paay Ktahya'da kuatt ve bylece Husrev paann seferinden hi bir muvaffakiyet elde edilmedi 3 . Bu sylenen seferler haricinde, ne beylerbeylerine ve ne de sancak beylerine kendi vilyetlerinde kan cell ayaklanmalarna kar sefer tertibi emri verilmemitir. nk mer dahi kalabalk sekbanlariyle beraber halk nazarnda celllerden farkl deillerdi. H a t t bazan kendi lerine "ekiy teftii " emri verildii zaman, kylerde ve kasabalarda byk bir panik yaratyorlard. "Celller bunlarn yaptm y a p m a d " diye feryat eden halk stanbul'a ikyeti heyetler yollamakta idiler. Gerek 1596 dan 1603 ylna kadar olan cell fetretinde ve gerekse 1603 den 1610 ylna kadar olan Byk Kagun'da, Anadolu'da olup geen mhim tarih hadiseler ierisinde, devletin ve cell kuvvetlerinin iddetli tesirinde bulunduklar sosyal bir ruh haletini hatrlatmak istiyoruz ki, o da, her meslein mensuplar arasnda mevcut snf, yahut zmre uurudur. Bilhassa devlet messeselerine mensup ayn bir tekiltn insanlar arasnda birbirlerine kar kuvvetle hissettikleri bu ruh XVI. ve X V I I inci asr insanlar tarafndan "gayret" kelimesiyle ifade olunmutur. Bu suretle "ocak gayreti", yahut "yenierilik gayreti", "kulluk gayreti" yenieriler
1 2 3

Babakanlk arivi, bnlemin, Dahiliye, karton 7, No. 155L Ankara Etnografya mzesi, Ankara sicilleri, No. 8, s. 334 ve 344 Nuhbetttarihvelahbar, s. 211- Peev C. II, S. 253.

CELL FETRET

107

arasnda mevcut snf-zmre uurunu ifade ettiii gibi, "sipahilik gayreti" de alt-blk halknn ferdleri arasndaki birbirlerini koruma ruhunu ifade ediyordu. " S u h t e (yahut suhtelik) gayreti" btn medrese talebesine mterek hareket ve birbirlerini mdafaa fikri telkin etmekte idi. te cell mcadelesinin yegne hkim kuvveti olan sekbanlar arasnda mevcut seknanlk gayreti" de cell isyanlarnda pek mthi rol oynayan bir sosyal hdise olarak ortaya kmtr. Ayrca her beyin kap halk arasnda bir "kap halk gayreti" vard. Fakat btn mernn maiyyet memurlar arasnda byle bir ruhun var olup olmadn bilemiyoruz. Bununla be raber, bunlarda byle bir ey olmasa da son zamanlarda hemen hepsi kap kulundan olduklar iin " k u l gayreti" birbirlerini korumalarna kfi gelse gerektir. Hlsa, yle zannediyoruz ki, XVI. ve X V I I inci asr Trk-Osmanl cemiyetinin siyas hayatna vehe veren, bu "gayret"ler cell isyanlarna daima hkim olmutlardr. Hele 1603 ile 1610 yllar arasnda geen Byk Kagun'da hkmetin celllere kar mcadelesini tetkik ettiimizde sekbanlar arasnda yaayan "sekbanlk" ruhunun hdiselere ne kadar kuvvetle hkim olduklarn tamamiyle greceiz. Hakikaten, bu devrede hkmet cebhelere balad askerlerinden hi bir kuvvet ayramad iin, Anadolu'yu tahrip eden byk sekban kitlelerine kar gene beylerin ve paalarn "kap halkndan" olan sekbanlarla mcadeleye mecbur ol mu , fakat hi bir netice alamamtr. H a t t hkmet kuvveti olarak yollanan bu sekbanlar "cell serdarlarn" brakarak, karya, yani cell sekbanlarnn saflarna gemek suretiyle kendi paalarn malp ve bazan katlettirmilerdir. Kuyucu M u r a d Paa Celllii tasfiye etmee karar verdii zaman, onlara kar galip gelebilmek iin her eyden evvel "sek banlk gayretinden" ordusunu tamamiyle temizliyerek ie balamtr ve bu sayede de , Celllii, yahut kendisinin de syledii gibi; sekbanh byk bir malbiyete uratmtr ki, ilerde hazrlayacamz eserde bunlar btn tafsilt ile greceiz 1 .

Bununla beraber devlet, ayn sekbanlardan Avusturya ve ran seferlerinde ok fayda grlyordu. Anadolu'da hkmet ve cell saflarnda karlaan sekbanlar arpma yerine deta birbirleriyle kucaklatklar halde, beylerin kapsnda sefere gidince dmana kar harp ederek fedakrca lyorlard.