RETM SSTEMLER

Bir retim tesisinin etkinlii, temel ekilde llr. Bunlar; imalat maliyeti, prodktivite ve krdr. retim maliyeti, sadece ileme, montaj vs. maliyetlerini deil ayn zamanda paralarn makineden makineye iletim ve geici stok maliyetlerini de gz nne almaktadr. Bu maliyet kullanlan farkl retim proseslerinin etkinliinden ve bu proseslerin fabrika iinde entegre edilme ve dzenleme metodundan etkilenmektedir. Bu maliyet, igc maliyeti ve rn tasarm kalitesinden de etkilenmektedir. Prodktivite sadece kullanlan igc etkinliini aklamaktadr. Bu genelde ii-saat bana ortalama kt anlamna gelmektedir. rnein, bir A fabrikas haftada 300 buzdolab retir ve 300 ii altrrsa ve B fabrikas ayn sayda ii altrp haftada 150 buzdolab retirse bu durumda A fabrikasndaki iiler, B fabrikasndaki iilere nazaran iki kat daha prodktivdir. Ancak A fabrikasndaki bu yksek igc etkinlii A fabrikasndaki buzdolaplarnn B fabrikasndakilerden daha ucuz olaca anlamna gelmez. Muhtemelen A fabrikas igcndeki tasarrufu dengelemek iin daha pahal otomatik retim sistemleri kullanmaktadr. letme tarafndan elde edilen kr ise retim maliyetleri veya prodktivitedeki deiimlerden etkilenmektedir. phesiz bu kriter birbirine baldr. Dersimizde gelien retim sistemleri ve artan otomasyona bal retimdeki artan prodktivitenin anlamn inceleyeceiz. Otomasyon burada iilere ileri daha etkin yapmaya yardmc olan bir ara olarak tanmlanacaktr. Olaylar incelemeden nce otomasyon yaklamn byk lde retim hacmine bal olduu aklanmaldr. retim hacminin aklanmasnda genelde kategori kullanlr. Bunlar; ktle retimi, byk parti retimi ve kk parti retimidir. Ktle retiminde ylda bir milyondan daha fazla paralk bir hacim, kk parti retiminde ise her retim prosesinde 100-200 paradan daha az bir retim sz konusudur. retim sistemleri: Temel para retim sistemleri unlardr: 1. Transfer tezghlar 2. Konvensiyonel tezgh yerleim sistemleri 3. leme merkezleri 4. Nmerik kontroll takm tezghlar 5. Ak hatt sistemleri 6. Grup teknolojisi sistemleri Transfer tezghlar tketim mamulleri eklindeki ktle retiminde belirli veya benzer paralara ait srekli ak iin en uygun bir metoddur. Bu tezgh temelde paralarn bir ileme nitesinden dierine otomatik olarak getii zel amal sistemlerdir. Her ileme nitesi, paralar hattn sonuna gelip tm gerekli operasyonlar tamamlanana kadar sadece bir operasyonla megul olurlar. Normalde parti retimi iin kullanlan konvensiyonel tezgh yerleim sistemi baz durumlarda prosese ynelik veya fonksiyonel yerleim sistemi olarak tanmlanr. Bu sistemde tezghlar trlerine gre torna, freze, matkap, dili ileme veya talama tezghlar eklinde gruplandrlr. Paralara ait partiler nceden hazrlanan rotaya gre bu gruplarn hepsinden veya bazlarndan geer. Tam bir kullanm elde etmek iin her makineye bir ii tayin edilir. Bu makinelere sabit i yklenir. Bu konvensiyonel tezgh yerleim sistemi ile ilgili temel problemlerden birisi de yksek para tama ve geici

stoklama maliyetidir. Dier retim sistemlerinin tm parann yapsna gre ve gerekli tezgh operasyonlarna bal en uygun sistem olan parti retimine uygulanabilir. OPITZ farkl yntemlerin kk parti retimi eklindeki farkl para tiplerine nasl uygulandn gstermitir (ekil 1). Bu ekilde mamul ya da mamul karmna ait hacim yzdeleri ve toplam deer yzdeleri gsterilmitir. Bu rnekte paralarn 1/10u (%10) ana (byk) para olup retim hacim deerinin %50sini temsil eder. Ayn ekilde paralarn %40 orta byklkteki para olup toplam hacim deerinin %30unu kk paralar ise toplam hacim deerinin %20sini temsil eder. Ana paralar nemli paralar olup genellikle olduka fazla ilem gerektirdiinden pahaldr. Ana paralarn ilenmesi iin ileme merkezleri ekonomiktir. leme merkezinde tm makine fonksiyonlar tek bir tezghta birletirilmitir. Burada temel avantaj i parasnn tezgha bir defa balanarak parann taban hari
Byk paralar
Orta boy paralar Kk boy paralar

Maml karmna ait hacim yzdeleri, %

Toplam deer yzdeleri, %

leme merkezleri NC makinalar

Balantsz ak hatlar

zel amal otomatik tezgahlar

niversal Otomatik tezgahlar

ekil 1: Tek ve kk parti retim iin eitli retim yntemlerinin para tiplerine uygulan (balanan ksm hari) parann tm yzeyini ileyebilmesidir. Nmerik kontroll takm tezghlar ya da balantsz ak hatt sistemleri orta byklkteki paralardan oluan kk parti retim iin ok ekonomiktir. Nmerik kontroll takm tezgh temelde konvensiyonel bir tezghtr. Burada operatr yerine farkl ileme komutlar ieren delikle erit ile kontrol edilen bir geri besleme kontrol tehizat kullanlr. Bu tezghlar kk partiler halinde ve farkl takm ve i paras pozisyonunu bulunduu ok sayda ilem

gerektirmeyen orta boyuttaki paralarn ilenmesi iin ok ekonomiktir. Transfer hatt sistemlerine nazaran ak hatt sistemlerinde sabit bir evrim zaman yoktur. Ancak burada temel operasyon srasna gre konvensiyonel tezghlar yerletirilmitir. Bu yzden her makine arasnda bir ara stok bulundurulur ve tezghlar kendi hzlarnda alrlar. Konvensiyonel tezgha yerletirme sistemi ile karlatrlrsa bu sistemin avantaj ileme prosesi arasnda para hareketlerinin azaltlm olmasdr. Standardizasyondan dolay olduka ok saydaki kk paralar iin zel amal otomatik tezghlar veya niversal otomatik tezghlar yeniden programlanabilir tezghlar olup kam ve ayar pimleri gibi mekanik kontrol sistemine sahiptirler. Grup teknolojisi olduka yeni bir retim sistemi olup yle tariflenebilir. Grup teknolojisi, problemlerin benzer olduu ve benzer problemleri gruplandrarak problem kmesine tek bir zm bulan ve bylece zamandan ve iilikten tasarruf eden bir kavramdr. Mhendislikte bu geni tanm; tasarm, izim ve retimi ieren birok prosese uygulanabilir. Bu tanm retime gre aadaki ekilde yeniden tanmlanabilir: retimdeki grup teknolojisi geleneksel atlye retimi yerine, ii ailelere gruplandrmak, hazrlk ve ak zamanlarn minimize etme amacna bal olarak bu ak hatlarnda bu aileleri retmek iin makine ailelerini oluturma analizi kullanlmasdr. Grup teknolojisinin uygulanmasnda benzer paralar ailelere ayrlr, ayn zamanda bir ailedeki tm paralar bir makine grubu tarafndan retilecek ekilde makine gruplar oluturulur. Bu makine gruplar iki ekilde dzenlenir. Bunlar; 1. Grup yerletirmesi sistemi 2. Grup ak hatt sistemi Grup yerletirme sisteminde tezgahlar, her grup bir para ailesi iin gerekli tm operasyonlar yapacak ekilde gruplara ayrlr. rnek olarak belirli bir para ailesi torna, freze, matkap ve talama tezgahndaki operasyonlardan gesin. Bylece bu para ailesine ait ilemler atlyenin ok kk bir alannda yaplr. Ayrca drt makinenin kontrol iin bir veya iki operatr kullanlr. Grup ak hatt sisteminde makineler operasyon srasna gre dizilirler ve genellikle birbirlerine bir konveyr ile balanrlar.

1. MODERN MALAT SSTEMLER

1.1. Giri Prodktiviteyi artrmak iin gnmzde tezgah sistemleri ve transfer hatlar ile gerekletirilen imalt sistemleri vardr. ki sistemin arasndaki fark, basitletirilmi bir tarzda u ekilde aklanabilir. Tezgah sistemlerinde yaplan ilemlerin says snrldr. Transfer hatlarnda ilem says daha ok olmakla beraber parann imaltnn yan sra kontrol ve baz hallerde montaj dahi gerekletirilebilir. 1.2. Tezgh Sistemleri eitli tip ve ekillerde olabilen bu sistemler, parann durak denilen tutturma yerine gre tek durakl veya ok durakl olabilirler. Tek durakl tezgh sistemlerinde (ekil 1.1) para bir yere balanr ve ilem boyunca yerini deitirmez. Bu tip tezghlar sabit durakl veya hareketli durakl olabilirler. Genellikle byk paralar iin kullanlan sabit durakl sistemlerde, tezgha bir para balanr. leme bir (ekil 1.1a), iki (ekil 1.1b), (ekil 1.1c) veya daha ok ynlerden yaplabilir. Kk paralar iin uygulanan hareketli durakl sistemde (ekil 1.1.d,e,f,g) paralar, para bal denilen bir tertibata balanr. leme konumda olan para ilendikten sonra, para balnn endekslerde hareketi ile, sonraki para ileme konumuna gelir. ok durakl sistemlerde (ekil 1.2) para tezgha balandktan sonra duraktan duraa hareket eder ve her durakta ayr ilemler grr. Transferli tezgah sistemleri denilen bu tezghlar, transfer sistemine gre dorusal (ekil 1.2a) ve dairesel (ekil 1.2b) olabilirler. Teknolojik zelliklerine gre tezgah sistemleri tek ilemli veya ok ilemli olmak zere ikiye ayrlabilirler. Tek ilemli sistemlerde sadece, delme tornalama veya frezeleme; ok ilemli sistemlerde ise delme, frezeleme ve tornalama, gibi ilemler yaplabilir. Tezgah sistemlerin konstrksiyonunda, genellikle standart niteler kullanlr. Bu bakmdan tek durakl bir tezgh sistemi (ekil 1.3); i niteleri veya alma balklar (1), g ve hareket niteleri (2,4), kzak niteleri (3,5), parann baland tabla nitesi (6) ve gvde niteleri (7,8,9) gibi nitelerden meydana gelir. Bu konstrksiyon tarzna modl konstrksiyon da denilir.

ekil 1.1. Tek durakl tezgah sistemleri

ekil 1.2. Transferli tezgah sistemleri a. Dorusal transferli, b. Dairesel transferli

ekil 1.3 Standart nitelerden meydana gelen bir tezgah sistemi

ekil 1.4 Modler Konstrksiyon

Modler konstrksiyonda niteler standart eklinde ayr ayr olarak iml edilirler ve sonra ilenecek parann ekline, boyutlarna ve uygulanacak teknolojiye gre birletirilerek tezgh sistemini meydana getirirler. Yntem iki ekilde gerekletirilebilir. Birincisinde, ekil 1.4.a' da gsterildii gibi, eitli standart nitelerden, eitli tezgah sistemleri meydana getirilebilir. kincisinde, tezgahn ana elemanna, rnein ekil 1.4.b'de gsterilen sistemde kolona, eitli ilaveler eklenerek, ayn tezgah tipinin alma kapasitesinin artrlmas yoluna gidilebilir. ekil 1.5' t e dairesel transferli tezgahnn emas verilmitir. Burada: 1-balama dura, 2,3,4,5,6,7-ileme duraklar, 8-paray zme (tezgah boaltma) duradr. Her durakta bir para bulunur; l. duraa para yklendiinde dier duraklardaki paralar, eitli ilemler grrler. lem bittikten sonra, tablann endeksleme hareketi ile l. durakta bulunan para 2. duraa, burada bulunan para 3. duraa v.b. eklinde geer ve burada gereken ilemi grr. Para 8. duraa gelince masadan zlr ve tezgahtan uzaklatrlr. Para ykleme ve zme ilemleri otomatik olarak yaplr.

ekil 1.5

Dairesel transferli tezgah sistemi

ekil 1.6 leme merkezinde ilenen bir gvdenin operasyonlar

Yukarda gsterilen transfer tezgahlar genellikle kk paralar ilemek iin kullanlr. Byk paralarn ilenmesi, ileme merkezi (machining center) denilen tezgahlarda gerekletirilir. Bu tip tezgahlarda birok ilemler yaplr, rnein ekil 1.6 da gsterilen gvdeyi ilemek iin eitli takmlar kullanlarak u ilemler yaplr: 1-sapl freze ile d frezeleme, 2-matkapla u strokta delik delme, 3-kater tipi takmla delik ileme, 4-kater tipi bir takmla deliin arka yzeyini ileme, 5-kater tipi takmla delik faturalarn ileme, 6-aln freze ile deliin arka ksmn dzeltme, 7-aln frezele ile deliin n ksmn dzeltme, 8-matkapla delik delme, 9-klavuzla vida ama, 10disk freze ile delik kanallarn ama, 11-ucu desteklenen bir katerle orta deliin n yzeyini dzeltme, 12- aln freze ile deliin aln yzeyini ileme.

a- Disk,

ekil 1.7 Magazin eitleri b, c, d, e- Tamburlu, f- Elevatrl

ekil 1.8 Elevatrl magazinler a- Katl, b- Zincirli

ekil 1.9 Zincirli-konveyr magazin tipleri

Takm deitirme zamann azaltmak ve dolaysyla prodktiviteyi artrmak iin bu tezghlar, parann ilenmesi iin gereken takmlar depolayabilen magazin ve paray otomat olarak ileme yerine getiren palet denilen sistemlerle donatlrlar. Takmlarn yerletirme tarzlarna gre magazinler (ekil 1.7); disk (a), tambur (b,c, d,e) veya elevator (f) eklinde olabilirler. Elevatorlu magazinler zincirli (ekil 1.8a) veya katl (ekil 1.8b) eklinde olabilirler. ekil 1.9' da eitli zincirli magazin tipleri gsterilmitir. Magazinli tezgahlarda sras gelen takm, otomatik olarak magazinden alnr ve tezgahn ana miline tutturulur. Paletli para ykleme sistemi tek (ekil 1.10a), ift (ekil 1.10b) veya deitirilebilir palet sistemi olabilir. Deitirilebilir palet sisteminde, ilenmi ve ilenecek paray tayan paletler yer deitirdikten sonra (ekil 1.11a), ilenecek paray tayan palet kaba bir hareketle tezgahn tablasna itilir (ekil 1.11 b) ve sonra hassas bir hareketle tam ilenecek konuma yerletirilir (ekil 1.11c). ekil 1.12de magazinli ve paletli bir ileme merkezi gsterilmitir. Bu tezgah be eksenli CNC tezgahdr.

10

ekil 1.10 Paletli para ykleme sistemleri

a- Tek paletli, b- ift paletli

ekil 1.11 Deitirilebilen palet sistemi

11

1.3. Transfer Hatlar 1.3.1. Genel Bilgiler Transfer hatlar, parann teknolojik operasyon srasna gre sralanm ve paray tamamen ilenmi haline getiren tezgahlar grubudur. Parann getirilmesi, tezgahtan tezgaha tanmas, tezgaha balanmas ve zlmesi, ana kontrol, son kontrol ve hattan uzaklatrlmas otomatik olarak yaplr. Bu nedenle bu sistemlere otomatik transfer hatlar da denilir. Paralarn ilemesini, montajn veya ileme ve montajn yapabilen transfer hatlar, eitli niversal, otomat tezgahlardan, tezgah sistemlerinden meydana gelebilirler. Bu hatlarda, sl ilem ve ykama tertibatlar da yer alabilir. ok eit olmalarna ramen, alma ilkesi bakmndan transfer hatlar rijid ve esnek olmak zere iki gruba ayrlabilirler. Rijid transfer hatlarnda, birbirine kenetlenmi eklinde balanan tezgahlardan para, direkt olarak bir duraktan dierine gemektedir. Bu ekilde bir duran almas dier duraklarn almasna baldr. Herhangi bir durakta bir arza olduu durumlarda tm hat durur. Sistem ok prodktif olmakla beraber, belirli ekil ve boyutlara sahip olan bir para iin geerlidir; bu parada yaplan herhangi bir ekil veya boyut deiikliini kabul etmez. Esnek hatlarda, her duran magazin veya bnker eklinde para bekletme deposu ve otomat para besleme sistemi vardr. Bu ekilde bir duran almas dierlerine bal olmamakla beraber, parada yaplan deiiklikler de karlanabilir. Transfer hatlar ok pahal sistemlerdir. Dolaysyla bu imalat yntemlerinin seimi geliigzel deil, bunu hakl klacak gerekelere dayandrlmaldr. Bu seimi etkileyen faktrler: - mal edilecek para says; - mal edilecek parann zamana gre kararll; yani uzun sre piyasada tutulaca ve deimeyecei; - Parann ekli, boyutlar ve malzemesi; Transfer hattnn saptanmasna parann teknolojisi ile balanr, ilemler operasyonlara ayrlr, her operasyon iin kesme, ilerleme hzlar gibi teknolojik doneler tayin edilir ve esas ileme zamanlar hesaplanr. Bu donelere dayanarak para iin bir ka transfer hatt tayin edilir ve fizibilite hesaplarna dayanarak, en uygun transfer hatt seilir. Transfer hatlarn karakterize eden nemli bir faktr ileme ritmidir. leme ritmi, ardk iki parann hattan klar arasndaki geen zamandr. Bu zaman parann teknolojisine ve transfer hattnn strktrne baldr. Transfer hattnn seiminde, dier faktrlerin yan sra bu faktr de gz nnde tutulur. 1.3.2. Rijid Transfer Hatlar Senkron transfer hatlar olarak ta bilinen bu sistemlerde, duraklar birbirine e mesafede bulunur ve para adm adm denilen konveyrle bir duraktan dierine tanr. Direkt transfer hatlarnda (ekil 1.13), para duran nne vardnda hat durur ve para konveyr zerinde ilenir. lem parann iki veya yzeyinde ayn anda gerekleebilir. leme duraklarnn yan sra, bu o tip transfer hatlarnda ekil 1.13'te gsterildii gibi, para ykleme dura, kontrol dura, para konumunu deitirme dura, gibi baka duraklar da vardr. ekil 1.14te, motor blou ileyen bir transfer hatt gsterilmitir.

12

ekil 1.12 Magazinli ve paletli ileme merkezi

ekil 1.13 Rijid transfer hatt

13

ekil 1.14 Motor blou ileyen bir transfer hatt Teknolojisi ekil 1.15a'da gsterilen bir dili ark gbeinin ilenmesi iin, ekil 1.15b'de, ayna ilkesine gre dzenlenmi iki akl transfer hatt gsterilmitir. Duraklardaki ilemler ve ekil 1.15a daki operasyonlar ayn say ile gsterilmitir. Burada: l. durakta ykleme, 2. ve 3. durakta kopya tezgah ile tornalama, 4. ve 5. durakta delik ileme, 6. durakta aln tornalama, 7. durakta delik ince ileme, 8. durakta ke oluturma, 9. durakta kontrol, 10. durakta raybalama, 12. durakta ince tornalama (kopya tertibatyla), 13. durakta delik delme, 15. ve 17. durakta silindirik talama gibi ilemler gerekletirilir.

14

ekil 1.15 Dili ark gbeini ileyen bir transfer hatt a- leme operasyonlar, b. Transfer hattnn emas Girili kl rijid transfer hattnn prensip emas ek. 1.16da gsterilmitir. Burada da para, adm adm alan bir konveyrn vastasyla duraktan duraa tanmaktadr. Ancak burada para duran hizasna geldiinde ana konveyr hatt durur ve para tezgaha tanr; burada balanr, ilenir, zlr, tekrar ana hatta getirilir ve bunun zerinde sonraki duraa tanr. ekil 1.17'de girili-kl halka eklinde bir transfer hatt gsterilmitir. Burada: a,b,d,e,f-tezgah eitleri, c-konveyr, g-ykleme ve k duradr.

15

ekil 1.16 Girili-kl transfer hatt

ekil 1.17 Girili kl halka eklide transfer hatt Tezgaha giri ve k sistemi; ekil 1.16'da gsterildii gibi bir konveyrn yardm ile veya ekil 1.17'deki gibi mekanik kollarla yaplabilir. Bu son durumda (ekil 1.18a), her tezgahn hizasnda bir mekanik kol (3) bulunur. Para (l) tezgh hizasna geldiinde, kol tarafndan alnr ve dorusal bir hareketle tezgaha gtrlr. Burada ilendikten sonra tekrar ana hatta (2) getirilir, braklr ve ana hat ile sonraki duraa tanr. Konveyr yerine parann tamamen mekanik kollar tarafndan tand hatlar da vardr. Burada (ekil 1.18b) mekanik kol (1), (5) kzak yollar zerinde boyuna ve (7) kzak yollar zerinde enine kayabilen bir kzak tertibat eklindedir.

16

ekil 1.18. Transfer hatlarnda mekanik kollarn kullanlmas a.Paray tezgaha gtren ve getiren kol sistemi, b.Paray srekli tayan kol sistemi Bu kollar paray (2), para deposundan alrlar, ana hat zerinden duran hizasna gelirler, burada ana hatt terk ederek enine hattan tezgaha (3,4) ularlar. Tezgahta para koldan zlmeden ilenir, ilem bittikten sonra tekrar ana hatta gelinir ve bir sonraki duraa hareket edilir. Herhangi bir para iin elverili olan bu tip transfer hatlar torna, freze, talama tezgah gibi niversal veya otomat tezgahlardan oluurlar. Sistem direkt transfer hattndan daha esnektir; zira burada ihtiya zere tezgah dzeninde daha kolay bir ekilde deiiklik yaplabilir.

17

ekil 1.19 Para bekletme ilkesine dayanan esnek transfer hatt

18

Rijid transfer hatlarn uygulamas iin; bu blmn balangcnda belirtilen teknik koullarn yan sra, bu sistemi aksatmadan srekli almasn salayacak organizatorik faktrler de nem tamaktadr, rnein; yzlerce takm kullanlan bu sistemde bir takmn krlmas tm hatt durdurur. Bu arzay abuk olarak gidermek iin her takmdan en az bir yedek, baz hallerde iki yedek bulundurulmas gerekir. Bu veya buna benzer koullar salayamayan iletmelerde hat, yksek yatrm ve ileme maliyetini karlamayacak eklinde verimsiz alr. 1.3.3. Esnek Transfer Hatlar Prodktivitesi daha dk olan bu sistemlerin fiyat olduka dk ve "kullanm daha kolaydr. Sistemin esneklii her tezgahta "para bekletme" ilkesine dayanmaktadr. Bu amala para, ilemeye girmeden nce her tezgahta bekletilebilir veya bota gezdirilebilir. rnein ekil 1.19'da gsterilen hatta, para her tezgahta beklemekle beraber, girii l veya 3 tezgahlarna verilebilir ve buradan herhangi bir baka tezgaha ulaabilir. Bu ekilde tezgahlardan herhangi birinin durmas, hattn almasn etkilemez. Gezdirme ilkesine gre alan bir transfer hatt ekil 1.20'de gsterilmitir.

ekil 1.20 Para gezdirme ilkesine dayanan esnek transfer hatt

Burada biri d, dieri i, olmak zere iki hat bulunur. Depodan alnan para d konveyr hattndan NC tornas bulunan l. Duran hizasna getirilir, burada bir ykleme tertibat ile tezgaha balanr, ilenir, tekrar konveyre gtrlr ve konveyrle 2. duraa doru yol alr. Ancak 2. durak herhangi bir nedenle dolu olduu veya almad durumda para, ana yoldan i konveyre ular ve bu hatta, 2. durak alncaya kadar dolar. 2. durak aldktan sonra, para ana hattan bu duraa ular, ilenir ve konveyrle bitmi para deposuna tanr. Olduka pahal olan otomatik esnek hatlarn yansra, parann tezgahlara balanmas ve zlmesi elle yaplan ve prodktivitesi daha dk olan yan otomatik esnek transfer hatlar da vardr (ekil 1.21 ).
19

ekil 1.21 Yar otomat esnek hatlar 1.3.4. Esnek malat Hcreleri FMC (Flexible manufacturing cell) adn tayan esnek imalat hcreleri, eitli ilemler yapabilen ve aralarndaki bant ok esnek olan, iki veya tezgahtan meydana gelen bir sistemdir. Gnmzde bu tezgahlarn ykleme ve boaltma ilemleri robotlarla yaplmaktadr, rnein, ekil 1.22a'da iki otomat torna (1,4) ve bir robottan (5) oluan esnek imalat hcresi gsterilmitir. Burada (2) taslak deposu, (3) ilenmi para deposu ve (6) sistemin kontrol merkezidir. Robot, taslaklar (2) depodan alr, (l) tornaya gtrr ve paray tornaya balar. Bu tornada para ilenirken robot, (4) tornaya gider, burada ilemi bitmi olan paray alr, (3) depoya brakr, (1) tornaya geri dner, ilemi biten paray alr, (4) tornaya gtrr, balar, (2) depoya gider, yeni bir taslak alr ve bunu (1) tornaya gtrp balar. lem bu ekilde devam eder. ekil 1.22b'de bu sistemin pratikte uygulanmas gsterilmitir. ekil 1.22c'de iki ileme merkezinden ve bir robottan oluan ve ekil 1.22d'de dili ark iin esnek imalat hcresi verilmitir. Gnmzde bu nitelerle, ekil 1.23't e gsterildii gibi insansz esnek atlye ve fabrikalar oluturulmaktadr. ekilde gsterilen sistemde, paralarn hcreden hcreye tanmas paletlerle yaplmaktadr.

20

21

(d) Dili arklar iin esnek imalat atlyesi a- Taslak, b- Nakliye sistemi, c- Tutturma konumuna getirme, d- Tutturma ve tornalama, e- Nakliye kon.getirme, f- Delik lme, g- Ana magazin, h- Azdrma ile di ama, i-Di lme, k-Temizleme, l- pah krma, m-dzenleme

ekil 1.22 Esnek imalat hcresi (FMC)

22

ekil 1.23 Esnek imalat hcrelerinden oluan insansz bir atlye

1.4 Otomatik Sistemlerde Takm Besleme, Tutturma ve zme Tertibatlar Otomat tezgah ve imalat sistemlerinde yksek bir prodktivite elde etmek iin, eitleri farkl ve saylar yksek olan takmlarn kolay deitirilebilir ve deitirme zamannn minimum olmas gerekir. Bu koullar, takmlarn birletirilmesi (unifikasyonu) ve standardizasyonu ve otomat takm deitirme tertibatlar ile yerine getirilir. 1.4.1. Takmlarn Standardizasyonu Takmlarn birletirilmesi ve standardizasyonu takm sistemleri oluturularak gerekletirilmitir. Takm sistemleri: takm taycs, ara para ve takmdan meydana gelen bir sistemdir. Bu sistemlerin birletirilmesi ve standardizasyonu u ekilde mmkn olmutur. Tezgah ana milinin tutturma tertibatna az sayda standart takm tayclar ve bu takm tayclarna direkt veya ara paralarn yardmyla ok eit takmlar balanabilir, rnein, ana hareketi dnme olan takm sistemlerinin birletirilmesi gsterilen ekil 1.24'de, iki eit olan ana milin kovanna, 11 adet takm tayc tespit edilebilir. Bu takm tayclarna, rnein 1,2 ve 3 takm taycsna direkt olarak 15'te gsterilen freze takmlar balanabilir; 4,5,6,7 takm tayclarna, 12,13 ve 1 ara paralan ile 16 ve 17'de gsterilen, delik ileme takmlar tutturulabilir; 8 ve 9 takm tayclarna direkt olarak delik tornalama ilemi iin kullanlan ular tespit edilebilir.

23

ekil 1.24 Takm sistemlerinin meydana getirilmesi

24

ekil 1.25 Standart takm tayclar Takm sistemlerinde gerek takmn merkezleme ve ayarlanmasnda, gerekse deitirilmesinde, takm taycs nemli bir yer oynamaktadr. Bu nedenle takm sistemlerin standardizasyonunda, takm taycs ana eleman olarak alnmaktadr. eitli lkelerde eitli tipte standart takm tayclar imal edilmektedir. Takm tayclarn nemli plan boyutlar, konik ksmnn koniklii ve uzunluu, gvde uzunluu ve i apdr, rnein ekil 1.25'te DN 2080 standardna gre koniklii40, gvde uzunluu 60 mm, i ap 28 ve 36 mm;koniklii 50, gvde uzunluu 100 mm ve i ap 28,36 ve 48 mm olan be standart takm taycs gsterilmitir.Takm taycsnn konik ksm, ana mildeki bolua girer; yle ki tezgah dnda kalan ve para-takm ikilisinin geometrik boyutlarn etkileyen gvde uzunluu (l)'dir. Gvdenin bu uzunluu esas alnarak, takm taycsna, ekil 1.26'da gsterildii gibi eitli takmlar balanabilir.

25

ekil 1.26 Takm sistemlerinin referans yzeyi Takmlarn, tezgah taycsna balanmas ve ayarlanmas tezgah dnda yaplr; ilem u ekilde gerekletirilir. Takm takm dolabndan (l) alnr, takm sehpalarna (2) yerletirilir ve kullanmak zere tezgah (3) yanna tanr (ekil 1.27). Kullandktan sonra tekrar takm sehpasna (4) yerletirilir, bilenir (5), ayarlanr (6) ve takm dolabna konulur. ekil 1.28'de bir seyyar takm sehpas gsterilmitir, insansz

ekil 1.27 leri teknoloji uygulanan atlyelerde takm ak

26

alan atlye ve fabrikalarda takmlar, otomatik olarak tezgaha ulatrlr. Gelitirilmi imalat sistemlerinde takmlarn kesme zelliklerini ve ayar uzunluklarn belirten takm kartlar hazrlanr. ekil 1.29'da, u ksm mikrometre ile ayarlanan bir delik ileme takmnn kart gsterilmitir. Bu kartlarn yardmyla takmlarn seimi ve ayarlanmas, kolay ve dzenli bir ekilde yaplr.

ekil 1.28 Seyyar Takm Sehpas

ekil 1.29 Takm Kart

27

1.4.2. Otomat Takm Deitirme Tertibatlar malat sisteminin otomasyon seviyesine gre, takmlar elle veya otomat olarak tezgahn takm magazinine yerletirilir. Buradan sras gelen takm, transfer kolu denilen bir tertibatla, magazinden alnr ve ana miline yerletirilir. Takm transferi adn tayan bu operasyon, magazinin ekline ve byklne gre eitli ekilde gerekletirilebilir. Bu hususta aada birka rnek verilecektir. ekil 1.30'da tek transfer kollu basit bir sistem gsterilmitir. Burada kol, ilemi bitmi olan takm ana milden aldktan ve magazine yerletirildikten sonra, sras gelen takm magazinden alr ve ana mildeki yerine tutturur. Bu sistemde, takm deitirme zaman olduka uzundur. ekil 1.31'deki sistemde, ana miline bal ift takm tayabilen bir takm bal vardr. yle ki bir duraktaki takm alr durumunda iken bota bulunan dier duraktaki takm deitirilir, l. takmn ii bittikten sonra baln 180 bir dnme hareketi ile, dier duraktaki takm ileme konumuna getirilir. ekil 1.32'de takm deitirme zamann nemli eklinde ksaltan, iki kollu bir sistem gsterilmitir. Her iki kol simetrik olarak alr. yle ki ayn anda, bir kol ilemi bitmi takmla, dieri magazinde sras gelmi takmla temasa geer (a). Her iki kol ayn anda takmlar yerlerinde karrlar (b) ve dnme bir hareketle (c), balama konumuna gelirler (d). Bu konumda ii bitmi takm magazindeki yerine ve i sras gelen takm , ana miline yerletirilir (e).

ekil 1.30 Tek kollu takm deitirme tertibat

ekil 1.31 ift ana milli takm deitirme tertibat

28

ekil 1.32 ift kollu takm deitirme tertibat 1.5. Otomatik Sistemlerde Para Ykleme ve Boaltma Tertibatlar Otomat tezgahlarn, tezgah sistemlerin ve transfer hatlarnn prodktivitelerini nemli ekilde etkileyen baka bir faktr, para ykleme ve boaltma tertibatlardr. Genel bir anlamda otomat para ykleme ve boaltma tertibat, paray taslak deposundan, tezgahn ileme blgesine transfer eden, para ilendikten sonra bunu tezgahtan uzaklatran ve ilenmi para deposuna ulamasn salayan sistemdir. Parann ekline, byklne, tezgah sisteminin tipine ve konstrksiyonuna bal olarak eitli ekilde yaplan ykleme tertibatlar, depo ve iletim mekanizmas olmak zere iki ksmdan meydana gelirler. Parann depolamasn salayan depolar, bnker ve magazin eklinde olabilirler. Paray, tezgahn ileme blgesine ulatran iletim mekanizmas, ynlendirici; ayrc; besleyici, itici gibi tertibatlardan oluur. Ykleme tertibatlar bu elemanlarn tmnden veya daha az elemanlardan meydana gelebilir. Genellikle parann yklenmesi iticiler ve parann boaltlmas iin ekiciler kullanlmaktadr. Bu faaliyetler ayr veya ayn mekanizma tarafndan yaplabilir. Ayn olduu halde boaltma mekanizmas ok daha basit olabilir; zira bir ok durumlarda para tezgahtan, direkt olarak bitmi para deposuna der veya bir ekici ve ynlendirici mekanizmas ile bu depoya ulatrlr. Ykleme ve boaltma ilemi ayn mekanizma tarafndan yapld durumda, buna mekanik kol denir. Parann depolamas iin kullanlan bnker ile magazin arasndaki fark u ekilde aklanabilir. Magazinlerde para dzenli; bnkerlerde ise dzensiz ekilde bulunur, rnein ekil 1.33'de magazinli (a), bnkerli (b) ve magazinlibnkerli (c), para besleme tertibat gsterilmitir. ekil 1.33a'da: 1-magazin, 2-ayrc, 3-para; ekil 1.33b'de: 1-bnker, 2-ynlendirici, 3-besleyici, 4-paradr. Bnkerler bir hacimli (ekil 1.34a) veya iki hacimli (ekil 1.34b) olabilirler.

29

ekil 1.33 Para ykleme sistemleri a- Magazinli, b- Bunkerli, c- Magazinli-Bunkerli

ekil 1.34. Bunker eitleri a- Tek Hacimli, b- ki Hacimli

ekil 1.35 Magazin eitleri a, b, c, d, e- Gravitasyonlu, f. Mekanizmal

30

ekil 1.36 Elevatr tipi ynlendiriciler

a-Oluklu, b- Mknatsl, c-Delikli, d-Kelepeli, e.f -Kanatl, g-Pimli

31

kinci halde paralar ilkin bir nbnker (l) denilen bir hacme konulur ve buradan gravitasyonun (yerekiminin) etkisi ile esas (2) bnkere ularlar. Daha basit olmalarna ramen birinci tipteki bnkerlerde, ynelticinin etkisi ile paralarda, izgilere ve deformasyonlara neden olan alkalanmalar oluur. Ayrca st tarafta bulunan paralar, ynlendiricinin almasn etkileyen alt taraftaki .paralar zerine bir bask meydana getirirler. Magazinler, iinde bulunan paralarn hareketine neden olan olaylara bal olarak gravitasyonlu (ekil 1.35 a,b,c,d,e) veya mekanizmal olabilirler (ekil 1.35f). Bu son durumda l'den gelen para, 4 pistonun yardmyla 5 ubuunun u ksmna getirilir, burada bulunan paray yukar iter, bu da 2 dikey ara magazininin en st ksmnda bulunan paray, 3 eik besleyiciye ulamasn salar. Ynlendiriciler, parann bnkerden belirli bir yne hareket etmesini salayan tertibatlardr. Parann ekline ve boyutlarna gre bir ok ynlendirici sistemleri vardr, rnein ekil 1.33b'deki 2 diski, bir ynlendirici vazifesini yapar. Bir ok durumlarda elevator tipi ynlendiriciler kullanlr. ekil 1.36a'da gsterileri elevator tipi ynlendiricide; 1-tahrik mekanizmas, 2konveyr, 3-besleyici, 4-konveyrn kanatlardr. Burada paralar bnkerden, eik bir oluk oluturan konveyr kanatlar arasna alnr ve besleyicinin azna gelinceye kadar yukarya tanr. Besleyicinin azna geldiinde, yan olarak kayar ve besleyiciye girer. eitli elevator tipi ynlendiricileri, bilhassa bnkerdeki paray "tutma" bakmndan birbirinden farkldrlar; bu tertibat parann ekline gre deiir, rnein para tutturma tertibat bakmndan ekil 1.36b'de mknatsl, ekil 1.36c'de delikli, ekil 1.36d'de kepeli ekil 1.36e,f kanall ve ekil 1.36g'de pimli elevatrler gsterilmitir. Her eklin sol kesinde, tanan parann ekli de verilmitir.

ekil 1.37 Ayrc eitleri

32

ekil 1.38 Besleyici eitleri Besleyiciler, paray magazinden, baka bir tertibata veya tezgaha ulatran tertibatlardr. Bunlar ayn zamanda ayrc yani magazinden bir para alndktan sonra, dierlerinin hareket etmesini engelleyen elemanlar da olabilirler. Aslnda ekil bakmndan ynlendirici ile besleyici arasnda bir fark yoktur. Ayn tertibat ynlendirici veya besleyici olarak da kullanlabilir. Ancak bu iki tertibat arasnda fonksiyon bakmndan kesin bir fark vardr. Ynlendiriciler belirli bir zamana bal olmayp, sadece paray bnkerden belirli bir yne ynlendirirler. Besleyiciler ise belirli aralklarla paray tezgaha ulatran tertibatlardr; bu nedenle besleyiciler, tezgahn fonksiyon diyagramna dahil edilirler. ekil 1.37 ve ekil 1.38'de ayrc vazifesini de gren eitli besleyici sistemleri gsterilmitir. Birok tezgahlarda besleyici olarak mekanik kollar kullanlr (ekil 1.39). Mekanik kollarn para tutma ksmlar mknatsl, pneumatik (vakum yolu ile) veya pens eklinde olabilir.

33

ekil 1.39 Mekanik Kollar KAYNAKA: Akkurt, M.; Takm Tezgahlar, Tala Kaldrma Yntemleri Ve Teknolojisi, Birsen Yaynevi, 1985.

34

2. NMERK KONTROLL TEZGAHLARDA BLGSAYAR KONTROL

2.1 Nmerik kontrol Nmerik kontrol yani NC, alfabedeki harfleri, noktalama iaretlerini, saylar ve dier sembolleri ieren kodlama eklinde, tezgha komut verme tekniidir. Tezgh, eitli ileme fonksiyonlarn yerine getirmek iin istenen dzen ve ekilde kodlanm bilgiye cevap verir. Bu fonksiyonlar i parasna nazaran tezghn ana milinin pozisyonunu deitirmeye (en nemli fonksiyon), ana milin dnme ynne ve hzna, takm seimine, soutucunun ap kapama kontrolne ve benzeri fonksiyonlara kadar deiir. Komutlar tezgha bilgi bloklar olarak verilir. Bir bilgi blou, tezghn tek bir ileme fonksiyonunu yerine getirebilmesi iin yeterli komutlar grubudur. rnein; bir bilgi blou; tezgha kzan belli bir koordinata hzl ve enine hareketini; kontur ilemini yerine getirmek ve hz ve besleme deerlerini ayarlamak iin gerekli komutu verir. Her bloa tanmlama iin sra numaras verilir. Bloklar sadece verilen nmerik sraya gre altrlr. Komutlar grubu NC programn oluturur. Komutlar mantksal bir srada dzenlendiklerinde, takm tezghlarn zel bir grev, zellikle bir i parasn veya parann tamamnn ilenmesi grevini yapmas iin ynlendirir. Buna para programlama denir. Byle bir program daha sonra tekrar ayn sonular elde etmek iin kullanlabilir. Nmerik kontrol teknolojisinin gelimesi, bilgisayar teknolojisinin gelimesine baldr. Birok parann tasarmnda bilgisayar destekli para programlar olmadan para programlama fonksiyonunu aklamak mmkn deildir. Ayrca, bilgisayarlarda etkin grafik ve ses programlar gibi teknolojileri kullanlarak, NC para programlama prosedr etkin olarak gelitirilmitir. Dijital bilgisayarlarn kullanm, nmerik kontroll tezghlarn kontrol edilmesinde nemli gelimeler salamtr. Burada NC de bal kontrol konusu zerinde duracaz.

Bunlar; 1- Bilgisayarl Nmerik Kontrol (CNC) 2- Dorudan Nmerik Kontrol (DNC) 3- Uyarlamal Kontrol (AC) Bu sistemlere gemeden nce NC takm tezghlarnn genel yapsn ve zelliklerini inceleyelim; 2.1.1. NC Takm Tezghlar NC takm tezghlarnn otomatik kontrol, tezghn kendisinin dnda olan bir para programnn varlna dayanr. NC tezghnn kendisi bir bellee sahip deildir, bu durumda bir defada kendisine verilen tek bir bilgi blounu altrmaya yeteneklidir. Bu nedenle para programlar normal olarak delikli bir erit zerine yazlr ve depolanr. Bir paray otomatik olarak ilemek iin; tezgh kontrol birimi (MCU) bir bilgi blounu

35

okuyacak ve altracak, daha sonra gelecek blou okuyup onu altracak ve byle devam edecektir. zerine taklm delikli bir eritle takm tezghn her bloun altrlmasndan sonra durmasn emreden tek adm para program da mmkndr. Bu yar otomatik bir operasyondur. Ayrca tezgh konsolundaki gsterge ve anahtarlar ayarlayarak verileri elle de girmek mmkndr. Her ayarlamadan sonra, tezgh komutu altracak ve sonraki ayarlamalar bekleyecektir. Bylece kontrolleri elle veri girii (MDI) ile ynetmek de mmkndr. nceleri NC kontrol sistemlerinin zelliklerinin, istenen zel seenekler dhil, satn alnmadan nce belirtilmesi gerekirdi. nk birok durumda, donanmn bir paras olarak nceden imal edilmesi gerekirdi. Bunlara smarlama kontrol sistemleri denirdi. Bunlara daha sonra baka zellikler eklemek ok zordu ve buda NC montaj maliyetini ykseltip arlatrd. Sistemi gncelletirmek ve yenilemek zor olduundan, birok NC tezgh demode ve kullanlmaz oldu. 2.1.2. NC Sistemlerinin Temel Bileenleri Nmerik kontrol sistemi aadaki temel bileenden olumaktadr. 1- Aklamalar program 2- Makine kontrol nitesi 3- Takm tezgh ve dier kontrol prosesi Bunlar teker teker aklarsak; 1- Aklamalar program Makineye adm adm neler yapacan syleyecek kadar detayl hazrlanr. Bu programlar kontrol nitesi tarafndan zlebilecek ekilde nmerik veya sembolik olarak kodlandrlr. Gnmzde en ok kullanlan veri ekli 1 inch geniliindeki delikli erittir. Daha nceleri deiik veri formlar kullanlmtr. rnein delikli kartlar, manyetik teyp ve otuz be milimetrelik hareketli resim film kullanlmtr. Burada NC sistemlerde veri metodu olarak kullanlan 2 sistem mevcuttur. Birincisi kontrol nitesine aklayc verilerin elle giriidir. Buna elle veri girii denir (MDI:manuel data input). Bu metot emri bir daha tekrarlanmayacak olan ve birbirine yakn basit ilemler iin elverilidir. kinci bir metot ise bilgisayar ile direkt balantdr. Buna da Direkt Nmerik Kontrol (DNC) denir. Talimat program para programlaycs denilen kii tarafndan hazrlanr. Programcnn grevi yaplacak ilem basamaklarn sralamas ile ilgili detaylar vermektir. Bir tezgah operasyonu iin ilem basamaklar; kesici takm ile i paras arasndaki bal hareketi ierir. 2- Kontrol nitesi Bir NC sisteminin 2. Temel bileeni kontrol nitesidir. Bu blm programlardaki aklamalar okuyup, bunlar tezghn mekanik hareketlerine eviren elektronik paralardan oluur. Bir NC kontrol nitesinin tipik elemanlar unlardr; erit okuyucu, veri deposu, takm tezghna sinyal gnderen kanallar, tezghtan geri dnen besleme kanallar ve ilenmekte olan elemanlarn tm ilerini koordine eden bir sralama kontrol dzeni, bugnn modern NC

36

sistemlerinin hemen hepsi kontrol nitesi olarak alan bir mikro bilgisayar ile birlikte satlr. Bu tip NCler CNC olarak adlandrlr. 3- Takm tezgh veya dier kontrol prosesleri Bir NC sisteminde faydal iin yapld ksmdr. NC sistemine verilecek en bilinen rnek, belirli iler yapmak zere dizayn edilmi ve kendilerini tahrik eden motor ve kontrollerin yan sra bir i tablas ve i mili ieren tezghlardr. Bu tezgh ayn zamanda, kesici takmlar aparatlar ve dier gerekli aletleri de bulundurmaktadr. Bu bileen arasndaki yakn iliki ekil 2.1de grlmektedir:

Aklamalar Program

Makina Kontrol nitesi

Takm Tezgah

ekil 2.1. NC Bileenlerinin likisi 2.1.3 NC de lem Sras retimde nmerik kontrol kullanabilmek iin aadaki basamaklar izlenmelidir. 1-) Proses planlama parasnn teknik resmine gre, yaplacak ilemler nceden dzenlenmelidir. Bu aama, uygulanacak ilem dizisini baarmak iin kullanlacak makine listesini de ierdii iin bu ismi almtr. (lemlerden bazlarnn bir, bazlarnn birden ok tezghta yaplaca kabul ediliyor). 2-)Para programlama Para programcs, NC tarafndan gerekletirilecek operasyonlar iin bu operasyonlar programlar. Para programclar tezgh hakknda bilgi sahibidirler ve nmerik kontrol programcl iin eitilmilerdir. Bu kiiler NC tarafndan gerekletirilecek ilemleri ve tezgh ilemlerinin sralarnn planlanmasndan ve bunlarn zel bir formatta ayrntl dokman haline getirilmesinden sorumludur. NC programlama iin 2 yol vardr. a-) Elle programlama b-) Bilgisayar yolu ile programlama

37

Elle programlamada tezgh ilemleri ile ilgili veriler, para program dizgisi ad verilen bir format zerinde hazrlanr. Para program dizgisi tezghn ileme srasnda izleyecei i paras ve kesici takm konumlar arasndaki bal ilikiyi veren bir listedir. Elle programlamada i ak ekil 2.2de grlmektedir. y

para x

Geometrik Bilgiler

Teknik Doneler

Kesme Hz ve lerleme iin bilgiler

Teknolojik Plan

Kullanlacak Kesici Takmlar ve Tertibatlar

Program Para Delikli Bant

ekil 2.2. Elle Programlamada Ak Bilgisayar yardm ile programlamada, elle programlamadaki skc hesaplama ilemlerinden birou bilgisayara aktarlr. Bu zellikle birok tezgh gerektiren karmak yaplardaki paralarn ilenmesinde son derece uygundur. Byle durumlarda para programlaycs olarak bir bilgisayar kullanmak, zaman asndan nemli tasarruf salar.

3-) erit Hazrlama Para programlaycsnn paraya gre hazrlad programdan sonra, delikli bir erit hazrlanr. Bu erit daktiloya benzeyen bir arala dorudan hazrlanr. Bilgisayar ile programlamada bilgisayar para programlama verilerini tercme eder, takm hareketlerini ve emirleri ile ilgili hesaplar hazrlar. Daha sonra belirli bir NC tezgh iin erit hazrlamak

38

zere erit delgi aracn kontrol eder. 4-)eridin denemesi Delinmi erit, hazrlandktan sonra genellikle eridin hata kontrol iin makinenin salad kontrol olanaklarndan biri seilir. Bazen erit takmn veya tablann hareketleri bir kt zerine izdirilerek kontrol edilir. Byle bir yntemde, erit zerindeki btn nemli yanllar saptama olana vardr. eridin kontrol bir para retilmek suretiyle de yaplabilir. Genellikle bu deneme iin bir plastik ya da kpks bir malzeme kullanlr. eridin kullanma hazr olup olmadna karar verebilmek iin genellikle 3 deneme yaplr.

5-) retim NC sistemi iindeki son aama eridi kullanarak retimi gerekletirmektir. Bu ilem ilenecek i parasnn temin edilerek ilemlerin sralanmas, kesici takmlarn belirlenmesi ve hazrlanmas, gerekli olabilecek herhangi bir aparatn temini, i iin NC tezgh hazrlanmas gibi olanaklar ierir. retim ilemi srasnda altrcnn grevi, ilenecek malzeme yklemesini yapmak ve i parasna gre kesici takm, balang konumuna getirmektir. NC sistemi artk eritteki verilere gre i parasn iler. Para tamamlandnda altrc, biten i parasn alp yerine yeni bir i paras malzemesi yerletir. 2.1.4. NC Koordinat Sistemleri Tezgahn kontrol nitesinden alnan ve tezgah iletim sistemi tarafndan harekete evrilen bilgiler, tezgahn eitli hareket elemanlarn harekete geirir. Hareket elemanlarn kontrol edilen, yani programdaki bilgilere gre gerekletirilen hareket ynlerine eksen denir. Nmerik kontrollu tezgahlarda tezgah eksenlerini belirtmek iin kartezyen koordinat sistemi seilmitir. ISO koordinat sistemi olarak bilinen bu sisteme gre X,Y,Z ile gsterilen dorusal ve A,B,C ile simgelenen dnme hareketi iin alt eksen mevcuttur. Para programlaycsnn i parasna gre kesici takmn bal konum ve hareket sralamasn yapabilmesi iin bu standart eksen sistemini belirlemek ve bu konumlar bu sisteme gre saptamak zorundadr. rnein NC matkabn inceleyelim. Matkap mili sabit bir dey konumdadr ve tabla, mile gre hareketli olup bu eleman kontrol edilmektedir. Oysa ilemleri kolaylatrmak iin i parasnn (tablann) sabit, fakat matkap milinin hareketli olduunu kabul ederiz. Buna gre eksenel koordinat sistemi tablaya gre oluturulur. Tabla dzleminde X ve Y eksenleri tesis edilir. Z ekseni bu dzleme diktir. Bu eksendeki hareket matkap mili tarafndan kontrol edilir. ekil 2.3te bu eksenler boyunca tablaya ait takmn bal hareketine ait ynler (+) ve (-) olarak gsterilmitir. Stunlu NC matkaplar Z ekseni boyunca kontrol olana verip vermediklerine gre iki ya da eksenli tezgahlar olarak snflandrlrlar. Nmerik kontroll freze tezgahlar ve benzer tezgahlar (delik bytme), matkaplarnkine benzeyen bir eksen sistemi kullanrlar. Bu sisteme ek olarak bir ya da daha fazla dnme eksenine kontrol olanana da sahip olabilirler. Bu eksenler X,Y,Z eksenleri ile yaptklar alarla belirlenirler ve pozitif veya negatif olmalar sa el kural ile bulunur. Bu kuralda baparmak (+) dorusal ekseni gsteriri (X,Y veya Z) elin kapal parmann yn pozitif

39

dnme yn olacaktr. +z c b +y a -x +x

-y -z ekil 2.3. Frezeleme ve delme ilemlerinde kullanlan takm tezgahlarnn eksen sistemi Genellikle takmn dnen i paralarna gre hareketini belirlemekte normal iki eksen gerekli ve yeterlidir. Z ekseni i parasnn dnme eksenini ve X ekseni kesici takmn hareketini belirleyen eksendir. Bu uyarlama ekil 2.4 te gsterilmitir. Eksen sisteminin amac, takm ile i parasna gre yerleim ilikisini salamaya olanak vermesidir. NC tezghlarna bal olarak para programlayc bu yerleimi salamakta birka deiik seenee sahip olabilmektedir.

Sfr noktasnn sabitlii ve kaydrlabilirlii: -x

-z

+z

+x ekil 2.4. Tornalama ilerinde kullanlan takm tezgahlarnn eksen sistemi Programc takmn konumunu, koordinat sisteminin bal konumuna gre belirlemek zorundadr. NC tezghlar sfrn her iki zelliine de sahiptir. Tezgh iin ilk olaslk mutlak sfrdr. Bu durumda sfr noktas tezgh tablas zerinde devaml ayn konumdadr. Bu konum genellikle en soldaki alt kedir. Takm ya da tabla deitirmeleri +X ve Y koordinatlar ile belirlenecektir. kinci ve ok yaygn bir zellik modern NC tezghlarnn operatre sfr noktasn tabla

40

zerindeki herhangi bir yere ayarlama imkn vermesidir. Bu zellik sfr konumunun kaydrlmas diye adlandrlr. Para programlaycs da zaten sfr noktasnn nerede olacana karar veren insandr. rnein i paras simetrik olabilir. Bu durumda sfr noktas simetri merkezine yerletirilmelidir. in banda altrc tablay elle kontrol ederek baz ayar noktalarnda gezdirir. Ayar noktas i paras ya da tabla zerinde altrcnn, takm en uygun ayarlamasna olanak veren en uygun bir noktadr. rnein; bu, nceden i parasna delinmi olan bir delik olabilir. Bu nokta programc tarafndan referans alnr. Bu durumda programc bu noktay takmn sfr noktas olarak seebilir. Takm bu ayar noktasna gre konumlandrldnda takm altran ve takmn konsolu zerinde bulunan sfr dmesine baslr. Bylece bundan sonraki hareketleri iin orijinin nereye yerletirildii anlatlm olur. Mutlak konumlandrma ve artmsal konumlandrma: Programcnn kullanabilecei ve baz tezghlarda bulunan ikinci olanak; takmn mutlak ya da artmsal konumlandrlmasdr. Mutlak konumlandrma, takmn konumlarnn her zaman sfr noktas ile ilikili olduu anlamna gelir. Eer delinmek istenen bir delik X ekseninin 8 in zerinde ve Y ekseninin 6 in sanda ise deliin koordinat anlatm: X= +6.000 Y= +8.000 biiminde olur. Bunu tersine artmsal konumlandrmada; takmn ikinci konumunu, takmn ilk konum koordinatlarna gre belirlenmesi gerekletirir. nceki rnekteki deliin x= +4.000 ve y= +5.000 koordinatlar ile delindiini varsayalm. Buna gre artmsal konum talimatlar x= +2.000 ve y= +3.000 verilirse artmsal olarak delinecek noktann ikinci koordinatlarna varlm olacaktr. ekilde mutlak ve artmsal konumlandrma arasndaki fark anlatlmaktadr.
kinci konum X=6 ve Y=8 ile belirtilen mutlak konumlandrma

y 8 7 6 5 4 3 2 1 x 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
(4,5) x=2 lk yerletirme yeri (6,8)

y=3

X=2 ve Y=3 ise belirli artmsal konumlandrma

ekil 2.5. Mutlak konumlandrma ve artmsal konumlandrma

41

2.1.5. NC Hareket Kontrol Sistemleri Bir ilemi gerekletirmek iin tezghn hareket elemanlar eitli ekillerde kontrol edilebilir. NC tezghlarda balca tr hareket kontrol sistemi vardr. 1. Noktadan noktaya kontrol (Point to point) 2. Dorusal hat kontrol (Straight-cut NC) 3. Srekli hat kontrol (Contouring NC) 1. Noktadan noktaya kontrol: Bu yntem bazen konumlandrma sistemi olarak da adlandrlr. Noktadan noktaya kontrol sistemindeki kontrol tezgahnn amac, takm nceden belirlenmi bir noktaya hareket ettirmektir. Hz ya da izlenecek yol, bu harekette nemli deildir. nce takm istenen yere gider ve burada istenilen ilem yaplr. NC matkaplar, bu NC sistemi iin iyi bir rnektirler. Matkap mili nce belirli bir konuma (i paras zerine) getirilmektedir. Daha sonra takm bu konumda delme ilemini yapar. delikler arasnda takmn i parasna gre hareketini kontrol etmek gibi bir zorunluluk yoktur. (ekil 2.6.) bu kontrol gstermektedir. P.T.P sistemleri en basit ve en ucuz kontrol sistemleridir stelik baz ilemlerde (delme, nokta kayna gibi) P.T.P kontrol, ilem iin yaplacak i iin uygun ve yeterlidir. Herhangi bir st dzey kontrol de gereksizdir. y
Takmn izledii yol

Her noktada yaplacak ilem

Balama Noktas

x ekil 2.6. Noktadan Noktaya Kontrol

2. Dorusal hat kontrol: dorusal hat kontrol sisteminde ileme; tablann ana eksenlerinden birine paralel bir eksen zerinde, takmn ie uygun bir oranda ilerlemesi ile salanr. Bylece bu yntem frezede drtgen paralarn ilenmesi iin uygun bir kontrol olmaktadr. Bu tr bir NC tezgh kontrolnde hareketlerin bir tek eksen ynnden fazla ynde birletirilmesi olana yoktur. rnein asal kesme ilemi bu tr bir kontrolle yaplamaz. ekil 2.7.de dorusal hat kontroll bir NC ileme iin bir rnek verilmektedir.

42

y
paras Takm yolu

Takm Balama Noktas

ekil 2.7. Dorusal Hat Kontrol

3. Srekli hat kontrol: Bu tr, en esnek ve en pahal ve en karmak kontrol trdr. Bu tr, noktadan noktaya kontrol ve dorusal hat kontrol zelliine sahiptir. Bu kontroln dierlerinden ayrc zellii takm tezgahnn birden ok eksende ayn zamanda kontrol edilebilme yeteneine sahip olmasdr. Kesici takmn izledii yol, istenen biimdeki para geometrisinin elde edilebilmesi iin srekli kontrol edilir. Bu nedenle bu sistemler srekli iz sistemleri olarak da adlandrlrlar. Herhangi bir dzlem veya dorusal ileme dairesel, konik ekiller ya da matematiksel erilerin byk ounluu bu kontrolle ileme olana vardr. y

Takmn izledii yol

x ekil 2.8. Srekli Hat

43

stenen doru C

Gerekletirilen doru A

x x ekil 2.9. NC de X-Y Ynnde Hareketler

NC tezghlarna, esasen takmn sadece X,Y ynlerinde hareketleri kontrol edilebilir. Dolaysyla takm sadece X ve Y koordinat eksenlerine paralel olarak ilem yapabilir. Bu durumda eik ve erisel bir yzeyin ilenebilmesi iin takmn x deerinde X eksenine paralel ve sonra y deerinde Y eksenine paralel olarak ok kk bir hareket verilir ve ilem yzey boyunca bu ekilde devam eder. Yani eik dorusal veya erisel yzey n paraya blnr ve her para bir x ve y hareketleri ile meydana getirilir. lenecek yzey ne kadar fazla paracklara blnrse ilenen yzeyin doruluu o kadar yksek olur. yle ki, parack says sonsuz olduu durumlarda erinin ta kendisi elde edilir. 2.1.6. NC Takm Tezghlarnn Kurulmasn Gerektiren Hususlar retilen paralar farkl yapda olmaldr. retilen i paralar karmak konstrksiyonlar ve farkl retim metotlarn gerektirmelidir. Parti miktarlar 1 ila 50 civarnda olmaldr. retilecek paralardan en az bir ksmna uygulanacak retim metodu uzun sre gerektirmelidir. retilecek paralar hassas tolerans snrlar gerektirmelidir. retilecek paralar uzman operatrler gerektirecek derecede hassas olmaldrlar.

2.1.7. NC Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar Maliyet analizleri yaplmal, retimde maliyetin yksek olduu nokta tespit edilerek buralara NC tezghlarnn yerletirilmesi dnlmelidir. lemler ve i yklemeleri analiz edilmeli ve bylece yeni takm tezghlarna gerek olup olmad anlalmaldr. letmenin btesi incelenmelidir. Ayrca NC alm ile ilgili, direkt endirekt ve iilik ve malzeme maliyetlerindeki tasarruflarn hesap edilmesi gerekir. Daha sonra, imalat iin gerekli olan NC takm tezghlarnn seimi mhendislerin bilgi ve tecrbelerinden yararlanlarak gerekletirilir.

44

2.1.8. Konvansiyonel NC lerle lgili Problemler Konvansiyonel NC sistemlerinde ortaya kan ok saydaki problemler, makine takm imalatlarn temel NC sistemlerinde deiiklik yaplmasna itmitir. Konvansiyonel NClerde karlalan sorunlardan bazlar unlardr: 1. Para Programlama Hatalar: Delikli erit hazrlamada pek ok para programlama hatalar yaplmaktadr. Bu hatalar, yazm veya saysal hatalar olabilmekte ve veya daha fazla geite NC teybi tarafndan dzeltilebilmektedir. Para programlamada dier bir problem, en iyi proses adm srasn bulunmasdr. Bu problem zellikle elle yaplan para programlamada ortaya kmaktadr. Bilgisayar destekli para programlama dillerinden bazlar, en iyi operasyon srasnn elde edilmesini salar. 2. Optimal Olmayan Hzlar ve lerleme Deerleri: Konvansiyonel nmerik kontrolde kontrol sistemi kesme ilemi esnasnda hzlarda ve ilerleme deerlerinde deiikliklere izin vermemektedir. Sonuta programc hz ve ilerleme durumlarn en kt durumlara gre ayarlamaldr. Bylece elde edilen sonu, optimum prodktiviteden daha dk olmaktadr. 3. Delikli erit: Programlama ile ilgili dier bir problemde eridin kendisinden olumaktadr. Katl erit, zellikle hassas ve krlgan nitelikte olup anmaya meyillidir. Ayrca yrtlma zelliinden dolay, atlyede tekrarlamal kullanmlar iin gvenilir olmayan bir NC elemandr. Mylar gibi daha salam erit malzemeleri kullanmak, bu sorunlar ortadan kaldrmaktadr. Ancak bu malzemeler dierlerine gre olduka pahaldr. 4. erit Okuyucu: NC kullanclar arasnda, delikli eridi aklayan erit okuyucular, makinenin en az gvenilir eleman olarak bilinir. NC tezghnda bir arza meydana geldiinde bakmclar sorunu genellikle erit okuyucuda ararlar. 5. Kontrol nitesi: Konvansiyonel NC kontrol nitesi, rijit bir sistemdir. Yani kontrol zellikleri, bu niteyi gelitirmek iin kolaylkla deitirilemez. Kontrol arac olarak bilgisayar kullanm daha iyi yazlmlar bulunduunda gelimelerin elde edilmesinde esneklik salayacaktr. 6.Ynetim Bilgileri: Konvansiyonel NC sistemi, ynetimde ilemlerin yerine getirilmesi iin gerekli bilgileri zamannda salayamaz. Bu bilgiler, para saymlar, makine bozulmalar vs. takm deiimlerini kapsamaktadr.

45

Makine imalatlar ve kontrol mhendisleri, bu problemleri zmeye yardmc sistemleri tasarlayarak srekli olarak NC teknolojisini gelitirmektedirler 2.1.9. Nmerik Kontroln Avantajlar ve Dezavantajlar NCnin avantajlar: 1. Yan zamanlardan kazan 2. Balama zamanlarnn ksalmas 3. retim zaman ksalr 4. Daha byk retim esneklii 5. Daha yksek kalite kontrol 6. Azaltlm envanter 7. Kesici takm maliyeti azdr 8. Tezgahtan daha fazla yararlanabilme 9. Daha az makine alan ihtiyac 10. Daha az muayene 11. Montaj maliyeti ve sresi azdr 12. Hasar daha az olacaktr 13. Kullanma ve ileme kolayl salar NCnin dezavantajlar: 1. 2. 3. 4. Daha yksek yatrm maliyeti Yksek bakm onarm maliyeti NC personeli bulmak ya da yetitirmek Dierleri NC tezgahlar voltaj dalgalanmalarna dayanmazlar NC tezgahlarn bulunduu ortam artlarnn scaklk, nem oran ve toz bakmndan kontrol altnda tutulmas gerekir. Dizayn ve planlamacnn NC konusunda eitilmeleri

2.1.10. Nmerik Kontroln Uygulamalar NC sistemleri bugn tala kaldrma ilemlerinde ok geni bir alanda kullanlmaktadr. Bu kullanm alanlar: Frezeleme Delme ve buna bal ilemler Delik bytme Tornalama Talama Kesme

malat teknolojisi iinde NC tezghlar belirli iler iin uygun fakat baz iler iin uygun deildir. Aada nmerik kontroll tezgahlarda en uygun iler sralanmtr: 1. 2. 3. Kk miktarlarda ve sk retilecek paralar Geometrisi ok karmak paralar retim srasnda ok sayda ilemin ve uygulamann gerektirdii paralar
46

4. 5. 6. 7. 8.

ok miktarda tala kaldrlacak paralar Dizayn deiiklii olabilecek paralar paras zerinde duyarl toleranslara ihtiya varsa Hatalarn retim maliyetlerini ok arttrabilecei zellikle pahal malzemelerden oluan paralar %100 kontrol gerektiren paralar

Talal ekillendirmeye ek olarak NC tezgahlar dier birok ileme de uygulanabilir. rnein; 1. Presleme ileri 2. Kaynak makinalar 3. Kontrol makinalar 4. Otomatik ekme makinalar 5. Montaj makinalar 6. Boru bkme 7. Alevle kesme 8. Plazma ark kayna ile kesme 9. Lazer ile kesme 10. Kuma kesme 11. Otomatik perinleme 12. Tel bkme makinalar 13. Otomatik rg makinalar 2.2. Bilgisayarl Nmerik Kontrol (CNC) Bilgisayarl nmerik kontrol, temel nmerik kontrol fonksiyonlarnn bir ksmn veya tamamn gerekletirmek iin bilgisayar kullanan bir NC sistemidir. Bilgisayar boyutlarnn giderek klmesinden dolay bugn piyasadaki CNC sistemlerinden birou mikrobilgisayarlara dayal bir kontrol nitesi kullanmaktadr. Minibilgisayarlar yllarca CNC kontrollerinde kullanlmtr. D grn asndan CNC tezghlar, konvansiyonel NC tezghlarna benzer. Para programlarnn ilk girii temelde NC ile ayndr. Para programlarn sisteme girmek iin delikli erit okuyucular kullanlmaktadr. Bununla birlikte konvansiyonel nmerik kontrolde, bir partideki her bir i paras iin delikli erit, okuyucu etrafnda dnmektedir. CNCde ise bir program bir defa girilir ve sonra bilgisayarn hafzasnda saklanr. Bu nedenle erit okuyucu sadece para program ve datann yklenmesinde kullanlr. NC ile karlatrldnda, CNCler daha fazla esneklik ve hesaplama kabiliyetine sahiptir. Yeni sistem seenekleri, nitenin yeniden programlanmas ile CNC kontrol birimleriyle birletirilebilir. Bu yeniden programlama kapasitesinden dolay, CNC ounlukla esnek (araya balant yaplabilen) NC olarak belirtilir. CNC tezghlarnn birou yksek dzeyli programlama grafikler yardm ile boyutlu takm rotas animasyonu, gerek zamanl takm veri taban ve otomatik kesme parametrelerinin kontrol gibi fonksiyonlar gerekletirmektedir. Modern bir CNC kontrol biriminin genel sistem yaps, aadaki drt temel modl ile birletirilmitir.

47

Bunlar; 1- Merkezi ilem birimi (CPU) Bu birim sistemdeki mevcut yazlm iletir, makine eksen fonksiyonlarn kontrol eder ve genellikle bir btn eklinde sistemin yneticisi olarak hareket eder 2- Nakil sistemi Bu sistem, CNC sistemindeki farkl paralar arasnda, iki ynl olarak, hzl bir ekilde data iletimini salar. 3- Hafza Bu birim, sistem yazlm iin gerekli bir alan olup, CNC sisteminin nemli bir elemandr. 4- Giri /k (I/O) CNC tezghlarnda girilerin yaplmas ve klarn alnmas iin gerekli bir nitedir. Bu sistem, CNC iindeki ara birimlerle iletiimi salar.

48

2.2.1. Modern bir CNC kontrol sisteminin genel yaps

YARDIMCI HAFIZA

SSTEM HAFIZASI

MERKEZ LEM

EKSEN KONTROLU

TEZGAH SERVO BRMLER

SSTEM NAKL
Oo

MEMORY NONVOLATI

YARDIMCI HAFIZA

DJTAL I/O
CNC TEZGAHI

LOCAL I/O NAKL

INPUT/OUTPUT KONTROL SSTEM

PARA PROGRAMINA AT EKSEN DII KOMUTLAR

DAHL SSTEM

CNC KONTROL
BLGSAYARDAN BLGSAYARA LETM (I/O) TEZGAH KONTROL STASYONU LE LETM INPUT/OUTPUT I/O: INPUT/OUTPUT

KULLANICI SSTEM

ARA BRMLER LOKAL I/O PRINTER ARA BRM

49

2.2.2. CNC nin Fonksiyonlar CNC tezghlarnn birok fonksiyonlar vardr. Bu fonksiyonlardan birounun konvansiyonel NC tezghlar ile gerekletirilmesi imknsz ya da zordur. CNC nin temel fonksiyonlar unlardr. 1234Takm tezgh kontrol Proses ii dzeltme Gelitirilmi programlama ve iletim zellikleri, Tanmlamalar

1- Takm tezgh kontrol CNC sisteminin temel fonksiyonu, takm tezghn kontrol etmektir. Bu fonksiyonu, bilgisayar ara birimi ve servosistem vastasyla para program komutlarnn, tezgh hareketlerine dnmn iermektedir. ok eitli kontrol zelliklerinin, esnek kontrol birimi ile birletirilmesi, CNC nin temel avantajlarndan biridir. Dairesel enterpolasyon gibi, baz kontrol fonksiyonlar, bilgisayara nazaran rijit devreli sistemler ile daha etkin bir ekilde yaplmaktadr. Bu durum CNC de iki alternatif kontrol tasarmn ortaya karmtr. Bunlar; 1. Karma CNC 2. Dz CNC ekil 2.10.daki diyagramda gsterilen karma CNC sisteminde kontrol nitesi, esnek bilgisayar sistemi ile rijit ve lojik devrelerden olumaktadr. Rijit elemanlar, ilerleme deerlerinin oluturulmas ve dairesel enterpolasyonlarn yaplmasn salarlar. Bilgisayar ise kalan kontrol fonksiyonlarn ve konvansiyonel-rijit kontrol birimleri ile ilgili olmayan dier grevleri yerine getirmektedir. Karma CNC sisteminin oluturulmasnn birok nedeni vardr. Daha nceden belirtildii gibi belirli NC fonksiyonlar, rijit devreli sistemlerle daha etkin olarak gerekletirilmektedir. Bunlar, birok NC sistemlerinde yaygn olan fonksiyonlardr. Bundan dolay, bu fonksiyonlar gerekletiren devreler, dk maliyetlerde ve ok sayda retilebilir. Dz CNC sistemi, tm NC fonksiyonlarn gerekletirmek iin bir bilgisayar kullanmaktadr. Buradaki rijit elemanlar takm tezgh ve operatr konsolu ile bilgisayar arasnda ara birim yaratmak iin gerekli elemanlardr. Enterpolasyon, takm hareketi ve dier btn fonksiyonlar, bilgisayar yardm ile gerekletirilmektedir. Dz CNC sistemlerinde kullanlan bilgisayar, karma sistemde kullanlan bilgisayardan daha gl olmaldr. Dz CNC sisteminden elde edilen en byk avantaj esnekliktir. Burada enterpolasyon programlarnda deiiklik yaplabilmesine karn, karma CNC de deiiklik yaplamaz.

50

Karma ve dz CNC tasarmna ait diyagramlar u ekildedir:

Hareket geri iletimi Hareket interpolatrleri ve servo sistem (Esnek sistem) Lojik arabirim (Rijit sistem)

Band okuyucu

Minibilgisayar veya makrobilgisayar (Esnek sistem)

ekil 2.10. Karma CNC

Hareket geri iletimi

Band okuyucu

Minibilgisayar veya makrobilgisayar (Esnek sistem)

Servo birimler ve lojik arabirim (Rijit sistem)

ekil 2.11. Dz CNC 2- Proses ii dzeltme Takm tezgahlarnn kontrol ile ilgili nemli bir fonksiyonda proses ii dzeltmelerdir. Buradaki dzeltmeler, ilem esnasnda meydana gelen deiikliklere ve hatalara gre takm Tezgahnn hareketlerinin dinamik olarak dzeltilmelerini kapsamaktadr. CNC iinde yer alan bu dzeltmeleri u ekilde snflandrabiliriz: Proses ii muayene ve mastarlar yardm ile tespit edilen hatalarn dzeltilmesi Eksen pozisyonlarnn dzeltilmesi alma uzunluu ve takm radyuslar iin arlk ayarlar Hz ve ilerleme deerleri iin uyarlamal kontrol Alternatif ve takm mrnn seimi

51

3- Gelitirilmi programlama ve iletim sistemi Esnek kontroln yaps, ok sayda uygun programlama ve operasyon zelliklerinin aklanmasn kolaylatrmaktadr. Buradaki zellikleri u ekilde aklayabiliriz. Tezghtaki para programlarnn listelenmesi Yakm yolunun grafik ile ekranda gsterilmesi eitli enterpolasyon tipleri (dairesel, parabolik, kbik) zel olarak hazrlanm alt programlarn kullanm Elle veri girii (MDI)

4- Tanmlamalar NC takm tezghlar, karmak ve pahal sistemlerdir. Buradaki karmaklk, sistemin bozulmasna yol aar ve para bozulma riskini artrr. CNC tezghlar, sistemdeki arzlarn giderilmesi ve bakmn yaplmas iin bir tanmlama birimi ile donatlmtr. Bu tezghtaki elemanlarn birinde, herhangi bir hata oluursa, tanmlama alt sistemi, otomatik olarak devre d brakr ve dier elemanlar aktif olarak grevlerine devam ederler. 2.2.3. NC ve CNC nin Fark Nmerik kontrol (NC) elektronik kontrol sistemleri araclyla harekete geirilen ve bir dizi say ile belirtilen talimatlarla, tezgah hareketlerinin ve dier deiik ilevlerinin kontroln tanmlayan bir terimdir. Bilgisayar destekli nmerik kontrol (CNC)de ise kontrol sistemi bir bilgisayar ierdiinde kullanlmaktadr. Her iki sistem ema olarak aadaki ekillerde grlmektedir.

ekil 2.12. Nmerik Kontrol

52

Birletirilmi birim ekil 2.13. Bilgisayar Destekli Nmerik Kontrol (CNC)

ekil 2.14. Btnleik Kontrol nitesi Kontrol niteleri ya tezghn gvdesi zerinde ya da tezghtan ayr bir nite olarak bulunabilir. Bir btnleik kontrol nitesinin kontrol panosu ekil 2.14. te grlmektedir. Nmerik kontrol; tala kaldrma, aa ileme, kaynak, alevle kesme, levha ekillendirme gibi ok geni imalat ilemlerinde uygulanmaktadr. Dijital bilgisayarlarn kullanm, nmerik kontroll tezghlarn kontrol edilmesinde nemli gelimeler salamtr.

53

2.2.4. CNC' nin Avantajlar Bilgisayarl Nmerik Kontrol, konvansiyonel NC tezghlarna nazaran ok sayda avantajlara sahiptir. Bunlar ksaca yle zetleyebiliriz: 1. Para programlama band ve bant okuyucu, programn bilgisayar hafzasna girilmesi iin sadece bir kez kullanlr. 2. Tezghta kullanlan bandn grntlenmesi: NC band dzeltilebilir, hatta optimize edilebilir. 3. Metrik Dnm: ISO dan inch e dnm yaplabilir. 4. Daha byk esneklik: CNC tezghlar, NC tezghlarna gre daha esnektir. 5. Kullanc tarafndan yazlan programlar; CNC nin en byk zellii, programlarn kullanclar tarafndan oluturulmasdr. 6. Toplam imalat sistemi: CNC, kompterize fabrika imalat sistemine daha iyi uyum salamaktadr. 2.2.5. CNC nin Endstriyel Uygulamalar leme

phesiz CNC kontroln en byk uygulama alan imalat alandr. Gerekte, ilk CNC tezgahnn ortaya kmas ileme problemine bir cevap olmutur.(1951 ylnda MIT de 3 eksenli bir NC freze tezgah imal edilmi ve gsterilmitir). CNCnin bu alandaki etkisi o kadar byktr ki, potansiyelinden faydalanmak iin yeni, devrim yaratan takm tezgahlar gelitirilmektedir. Torna tezgahlar veya ileme tezgahlar gibi makinalar tek ayarlamada bir ok ilemi yapmaktadr. Bundan baka , bu tezgahlarn gelimesi, retimin organize edildii, heyecan verici yeni fikirler ortaya atmaktadr. leme hcreleri, esnek imalat sistemleri, tmleik imalat sistemleri gibi sistemler CNC etkisiyle ortaya kan gelimelerdir. malat ve kaynak

Para ileme faaliyetlerinin arkasndan retim ve kaynak uygulamalar gelir. CNC temel olarak kontroll ileme deil, kontroll bir makine olduundan makinenin ne olduu o kadar nemli deildir. rnein takm tezghnn aynas asetilen, plazma veya lazer kesici ile deitirilirse sonu, bir plaka malzemesini kesmenin ok ynl ve verimli bir yoludur. Kesici bir kaynakla deitirilirse CNC imalat fonksiyonunu yerine getirilir. Ama robotlu kaynak tekniklerinin esas kaynak uygulamalarnn da daha ok genel seenekler sunduunu kabul etmek gerekir. Pres ileri

CNC imalat ve kaynak uygulamalarna destek ve paralel olarak imdi de delme, entik ama ve oyma uygulamalar CNC kontrol altnda gelitirilmektedir. Boaltma ve delme, sac malzemeye uygulanan ilemlerdir. Burada malzeme ar ve ou zaman darbeli yk altnda uygun ekilli bir zmbayla delinir. Delme ileminde delinen ksm atlr, geriye kalan ksm kullanlr. entik ve oyma uygulamalarnda ise cihaz ileri geri hareket eden bir zmbadan ibarettir.

54

Altna verilen malzemeyi srekli olarak deler. Bu ilem sac malzemesinde delik veya karmak ekilli oymalar istendiinde kullanlr. Bu ekillerin ayr olarak imalat teknik veya ekonomik olarak pratik deildir. Zmbalama ve delme ilemi CNC tezgh iin ideal uygulamalardr. Temel olarak X ve Y eksenlerinin hassas olarak konumunu ayarlamaktadr. Basit standart bir zmba kullanlarak basit bir ekilden karmak bir ekle kadar delebilme imkn olmas retim mhendislii asndan elbette ok ekicidir. Dakikada 100 vurutan fazla presleme hz olduka yaygndr. CNC presleme tezgh, zaman tketen sac emasn izme ilemini ortadan kaldrr. Bylece operatr baka ileri yapmakta serbesttir. Malzeme tezgha yklenir yklenmez parann btn hareketleri otomatik olarak yapldndan malzeme ile ilgilenme en aza indirilmitir. nceleme ve lme

CNC kontrol altnda karmak ekilleri retebilecek takm tezghlar yaplabilir. Bundan sonra atlacak en uygun adm ayn paray CNC kontrol altnda inceleyecek ve lecek bir makineyi kullanmaktr. Boyut lmleri ve incelemelerine temel olan bilgiler paray imal etmekte kullanlan para programnda vardr. CMM (3 boyutlu koordinat lme makineleri) bu olayn sonucudur. Byle makineler paralar tek tek lme ilemi ile snrl deildir. Monte edilen kk ve byk ksmlar sondalama ile llebilir ve boyutlar gerekli llerle karlatrlarak incelenebilir. Referans noktalarn yeniden belirleme zellii ile boyutlar ve konumlar hatrlayabilme zellii bu makineyi olduka kullanl hale getirir. Makinedeki kontrol yazlm, monitr ve kda basm yoluyla kullancya olduka detayl bilgiler sunar. Birok CMM yalnz alr. nk onlar dier esnek ileme tezghlar ile altrmak problemler yaratr. Bu problemleri yle sralayabiliriz. a- CMM ler titreime duyarldr. b- Isnn ve nemin boyutsal ve hacimsel deimelere olan etkilerini en aza indirmek iin mutlak ortam kontrolne nem verilmektedir. c- mal edilen paralar ilemeden sonra ssal dengeye varmalar iin bekletilmelidir. d- Paralar incelenmeden nce tamamen ve iyice temizlenmelidir. Kir ve tala paralar ileme sonularn etkileyebilir. Koordinat lme tezghlar, imalat sistemlerinde ayrca baka ilerde de kullanlabilir. rnein, izme iaretleme ilemlerinde kullanlabilir. Sac metal ve ekil gelitirme emalar ayrca baka metotlara gre bu tezghlarda daha abuk ve doru olarak yaplabilir. Montaj

Paralarn, X,Y koordinatlarn kullanarak yatay bir dzlemde balanmas gereken yerlerde CNC montaj tezghlar robotlara uygun bir alternatif olabilir. En belirgin rnek; belirli para ve entegre devrelerinin baskl bir devre zerine taklmalar gereken elektronik endstrisinde grlr. Operasyon hz ve programlama kolayl, robotlarn sunduu esneklie nazaran daha nemli hale gelir. nk milyonlarca para iin iindedir. Birok kii karmak yaps olan bilgisayarlarn, bilgisayar imal etmesini gzlemlemitir.

55

kinci bir rnek de motorlu aralarn kablo takmlarnn monte edilmesidir. Farkl uzunluk ve renkteki teller daha nce belirlenmi pim ve yollardan geirilir. Bunu elle yapmak zor, skc ve yava bir operasyondur. Pimleri ve geirme ileri CNC kontrol ile yaplabilir. Malzeme tama

Malzeme tamasnda kullanlan CNC endstriyel robotlar eklinde ortaya kar. Robotlar CNC nin uygulamas gibi dnlmemesine ramen programlama ve kontrol felsefesi asndan ok yakndr. Robotlar imalat tesislerinde insansz operasyon olasl saladklarndan nemli bir alan haline gelmektedirler. 2.3.Dorudan Nmerik Kontrol (DNC) DNC, ok sayda imalat, proses ve lm tezgahlarna i paras-takm kullanm ve transport depolama sistemlerine ait, bir direkt kompterize kontrol sistemidir. Buradaki sistemler, dijital bir bilgisayar yardm ile ikili kontrol sistemleriyle donatlmtr. Prosesin durumu, izledii yollar ve hareket sralar ile ilgili komutlarn, toplanmas, depolanmas ve dalm iin en uygun cihazlar dijital bilgisayarlardr. letiim; kontrol sistemleri ve dijital bilgisayarlar arasndaki programlanm nceliklere gre, operasyonlar arasnda, ift ynl olarak salanmaktadr. 2.3.1 DNC' nin Gelime Safhalar Bilgisayar, NC entegrasyonu gibi gelimelerin on yedi yllk ilerlemesinde, DNC dijital ekipmanlar ile donatlarak daha da gelimitir. DNC' nin geliimi, takm tezgh kontrolnn merkezi bir bilgisayarla yaplmas ile balamtr. Bu sistemlerin karakteristik zellii, bilgisayardaki programlarn zaman ve format asndan tezgha datm salamasdr. Sistem birimleri arasnda transfer kanallarna ait eitli iletim ve dzenleme ekilleri kullanlmaktadr. Aadaki ekil, DNC sistemlerinin genel bir yapsn gstermektedir.

DNC Sisteminin Yaps

Kontrol Fonksiyonlarnn Dalm

Tasarm Tipleri

BTR Sistemi

Son Kontrol

Transfer Kanallarnn Radyal

Dairesel veya Grup

Karma Yap (Dairesel ve grup)

ekil 2.15. DNC Sistemlerinin Yaps

56

NC tezghlarnn dorudan kompterize edilme zellii, eitli fonksiyonlar iermektedir. DNC sisteminde ise, temel ise, temel ve tamamlayc fonksiyonlar olmak zere iki temel fonksiyon vardr. Aadaki ekilde ok sayda NC istasyonlarnn oluturduu bir DNC sisteminin kontrol yaps grlmektedir.

DNC Kontrol

Temel Fonksiyon NC Verileri

Datm Kayt Gncelletirme Servis Koruma Kontrol

Tamamlayc Fonksiyonlar NC Verileri

Tama Programlama

Veri Kaytlar malat verileri eitli Durumlardaki Veriler Gelecekteki retimin Kontrol

ekil 2.16. ok Sayda NC stasyonundan Oluan DNC sistemi

Dorusal bir nmerik kontrol sistemi drt temel elemandan olumaktadr: 1. Merkezi Bilgisayar, 2. NC Para Programlarnn Bulunduu Ana Hafza 3. letiim Hatalar, 4. Takm Tezghlar. Bilgisayar, para program komutlarn ana hafzadan arp, gerekli tezghlara gnderir. Bilgisayar ayn zamanda, tezghtan gelen bilgileri de toplar. Bu ekilde, her tezghn ihtiyac tam zamannda karlanm olur. DNC sisteminin en nemli zellii, bilgisayarn ok saydaki farkl takm tezghlarna hizmet verebilmesidir. Makinelerin says ve bilgisayardaki hesaplama ihtiyalarna bal olarak, aadaki ekil 2.17de gsterildii gibi bazen yardmc bilgisayarlarn kullanlmas gerekebilir. Bu yardmc bilgisayarlar, minibilgisayarlar olup merkezi bilgisayar dndaki yklemelere cevap vermektedir. Buradaki yardmc birim, birka makineyi kontrol eder. Para program komutlarndan oluan gruplar, merkezi bilgisayardan alnarak, tampon blgelerde saklanrlar. Tezghlardan gelen bilgiler de merkezi bilgisayarda toplanmadan nce, yardmc birimlerin hafzasnda saklanr.

57

Band okuyucu

Merkezi Bilgisayar

NC programlarnn bulunduu ana hafza

Yardmc Minibilgisayar

Hafza Alan

Yardmc Minibilgisayar

Hafza Alan

Yardmc Minibilgisayar

Hafza Alan

Takm Tezgahlar

ekil 2,17. Yardmc Mikrobilgisayarlardan Oluan DNC

2.3.2 DNC Sistemlerinin Snflandrlmas DNC sistemi iki ekilde dzenlenir. Bunlarda balant hatt, kontrol bilgisayar ve takm tezgah arasnda olmaktadr. Bu dzenlemeleri yle aklayabiliriz. 1. BTR (Behind The Tape Reader) Sistemi 2. zel Tezgah Kontrol nitesi (MCU)

1. BTR ekil 2.18de gsterilen bu dzenlemede, bilgisayar direkt olarak NC kontrol nitesine baldr. Burada bilgisayar ile balant, bant okuyucu ve kontrol nitesi arasnda olmaktadr.
DNC Bilgisayar
NC programlarnn bulunduu ana hafza

2 adet geici hafza

NC Kontrol

ekil 2.18. BTR Sistemi Komut merkezi dnda sistemin iletimi, konvansiyonel NC sistemine ok benzerdir. Kontrol nitesi, komut bloklarn DNC bilgisayarndan almak ve bunlar tezgahn hareketlerine evirmek iin iki geici hafza kullanmaktadr. Bu hafzalardan biri bir data blounu alrken dieri kontrol komutlarn tezgaha bildirir.

58

1. zel Tezgh Kontrol nitesi (MCU) DNC' deki dier bir strateji ise dzenli NC kontrol nitesini elimine etmek ve bu niteyi zel bir tezgh kontrol nitesi ile deitirmektir. Bu ileme ait yerletirme aadaki ekil 2.19da gsterilmitir.
DNC Bilgisayar NC programlarnn bulunduu ana hafza

Konvansiyonel NC Kontrol Yerine zel MCU kullanlr

zel MCU

ekil 2.19. MTU Sistemi Buradaki zel MCU, takm tezgh ve bilgisayar arasndaki balanty kolaylatrmak iin tasarlanm bir aygttr. Bu balant hatt, zellikle kesme yolundaki dairesel enterpolasyon iin ok nemlidir. zel MCU olduka esnektir. Oysa konvansiyonel NC kontrol birimi rijittir. MCU' nun kontrol fonksiyonlar deitirilebilir. NC kontrol biriminde ise yeniden yazm gerekli olduundan deiiklik yapmak daha zordur. 2.3.3. DNC' nin Fonksiyonlar DNC sisteminin birok fonksiyonu vardr. Bu fonksiyonlar sadece DNC sistemi iin geerli olup, NC ve CNC sistemi ile gerekletirilemez. DNC' nin temel fonksiyonlar unlardr: l. Delikli erit Kullanmayan NC Dorudan nmerik kontroln orijinal amalarndan birisi de, delikli erit kullanmn elimine etmektir. 3. NC Para Program Hafzas DNC sisteminin ikinci nemli fonksiyonu, para programlarnn saklanmas ile ilgilidir. Program hafza sistemi, birok amac salayacak ekilde oluturulmaldr. DNC program hafza sistemi, aktif hafza ve ikinci hafza eklinde iki elemandan olumaktadr. Aktif hafza, sk sk kullanlan NC programlarm saklamak iin kullanlr. kinci hafza ise, ender kullanlan NC programlar iin kullanlr. 3. Veri Toplama, leme ve Sonulandrma DNC nin yukardaki iki fonksiyonu, fabrika iindeki tezgahlar ve merkezi bilgisayar arasndaki dorudan balant ile ilgilidir. Veri toplama, ileme ve sonulandrma fonksiyonunun amac ise, fabrikadaki retimi izlemektir.
59

4. letiim DNC' nin daha nce belirttiimiz fonksiyonunu gerekletirmek iin bir iletiim ana gerek vardr. Dorudan nmerik kontroldeki temel iletiim hatlar, aadaki sistem elemanlar arasnda olmaktadr: Merkezi bilgisayar ve takm tezghlar, Merkezi bilgisayar ve NC para programlar, Merkezi bilgisayar ve NC programlar saklayan ana hafza.

2.3.4. DNC' nin Avantajlar DNC sisteminin temel avantajlarn yle sralayabiliriz: l. Delikli erit ve bant okuyucularnn eliminasyonu, 2. Daha byk hesaplama kabiliyeti ve esneklik, 3. Bilgisayar dosyalarndaki NC para programlarnn uygun olarak saklanmas, 4. Verilerin program eklinde saklanmas, 5. Atlye performansnn rapor edilmesi, 6. Gelecekteki kompterize fabrikann oluturulmas iin bir temel kurma. 2.3.5. Birleik DNC/CNC Sistemleri DNC ve CNC sistemlerinin birletirilmesi, kompterize imalat sistemlerinde kapasitenin arttrlmasn salamaktadr. Bu iki sistemin birletirilmesi sonucu elde edilen en nemli avantaj, CNC tezghlar iin giri ortam olarak kullanlan delikli eritlerin elimine edilmesidir. DNC bilgisayar, program direkt olarak CNC bilgisayarnn hafzasna ykler. Birleme sonucu, sistemin bir hiyerari iinde yrmesi, hatalarn daha kolay dzeltilmesi, daha esnek ve geni alma alan salam olur. Firma isteklerinin vaktinde ve doru olarak karlanmas, operasyonlarn gerek zaman iinde yaplmas bu birlemenin dier bir sonucudur. DNC/CNC sisteminin birlemesinden elde edilen nemli bir avantaj, merkezi ve atlye dzeyi arasnda gelimi bir balantnn kurulmu olmasdr. 3.3. Uyarlamal Kontrol (AC) Sistemi Uyarlamal ile ileme, ISO' larda Bendix Aratrma Laboratuarnda, ABD Hava Kuvvetleri tarafndan desteklenen proje ile ortaya kmtr, lk uyarlamal kontrol sistemleri, analog kontrol aygtlarna dayanmaktadr. Bugn ise AC, mikroilemciye dayal kontrolc kullanmakta ve CNC sistemi ile entegrasyonunu salamaktadr. Bir tezgah operasyonunda, uyarlamal kontrol terimi, belirli kt proses deikenlerini len ve bunlar hz ve/veya ilerleme deerlerim kontrol etmek iin kullanlan bir kontrol sistemini belirtmektedir. 2.4.1. (AC) Uyarlamal Kontroln Kullanm Alanlar Nmerik Kontrol (DNC ve CNC) kullanmann temel nedenlerinden birisi, nmerik kontroln

60

tezgh operasyonlarndaki prodktiv olmayan zamanlar azaltmasdr. Buradaki zaman tasarrufu, i paras tama zaman, i hazrlk zaman, takm deitirme zaman ve operatr makineden doan gecikme zamanlarnn azaltlmas ile elde edilmektedir. Bu zamanlarn azaltlmas sonucu, toplam imalat zaman da byk lde azalmaktadr. Proses ii zamann azaltlmasnda en uygun yol, uyarlamal kontrol kullanmaktr. Nmerik kontrol, tala kaldrma esnasnda takm pozisyonlarnn sras veya takmn ynn belirler. Uyarlamal kontrol ise, i parasnn sertlii, kesme derinlii, para geometrisindeki ileme gerek olmayan blgeler vb. faktrlerin deiimine bal olarak tala kaldrma esnasnda, uygun hz ve/veya ilerleme deerlerini belirler. Uyarlamal kontrol, ilem esnasndaki bu deiimleri karlayabilmektir. Oysa nmerik kontrol bu zellie sahip deildir. Uyarlamal Kontrol (AC), her tala kaldrma durumu iin uygun deildir. Genelde uyarlamal kontroln faydal olarak kullanlaca yerleri belirleyen karakteristikler unlardr: 1. Para ilemede nemli ksmlardan birisi, ilem esnasnda geen zamandr. Bir tala kaldrma ileminde, kesici takm i paras ile ileme zamannn %40dan daha fazla megul ise, uyarlamal kontrol en iyi bir ekilde uygulanabilir. 2. Uyarlamal kontroln dengelendii nemli deiim kaynaklar mevcuttur. AC, hz ve/veya ilerleme deerlerini bu deiken koullara uyarlayabilir. 3. Takm tezghnn iletim maliyeti olduka yksektir. zellikle byk tehizat yatrmndan dolay, byk operasyon maliyeti ortaya kmaktadr. 4. Tipik tala kaldrma ilemleri genelde elik, titanyum ve yksek mukavemetli alamlarla yaplmaktadr. Dkme demir ve alminyum, AC iin kullanlan elemanlar olup, bu malzemeler kolay ilenebilir. 2.4.2. Tala Kaldrmadaki Deiimin Nedenleri Aadaki unsurlar, uyarlamal kontroln en avantajl olarak uyguland, tala kaldrmadaki deiimlerin nedenlerini aklamaktadr: 1. Kesme derinliinden meydana gelen kesme geometrisinin deikenlii: Bu durumlar ilerleme deerini ayarlayarak giderilebilir. Bu olaylara, profil haddeleme veya d yzey ilemlerinde sk sk karlalr. 2. paras sertlii ve ilenebilirlik deeri: Paralardaki sert noktalar veya alanlar, takmlarn krlmas ynnden saknlmas gereken yerlerdir. Hz veya ilerleme deeri azaltlarak takmn zamanndan nce bozulmas nlenmi olur. 3. paras rijitliinin deikenlii: Hazrlk safhasnda yetersiz rijitliin bir sonucu olarak i paras yerinden oynarsa, ilem aknn hassasiyetini korumak iin ilerleme deeri drlmelidir. 4. Takm anmas: Aratrmalar, takm anmaya baladnda kesme kuvvetlerinin arttn gstermitir. Uyarlamal kontrolde, ilerleme deeri azaltlarak takm anmas nlenmi olur.

61

5. Kesme esnasndaki ileme gerek olmayan blgeler: parasnda, ileme gerek olmayan blgeler olabilir. Eer, takm ayn hzda bu blgeler boyunca ilerlemeye devam ederse, bir zaman kayb oluur. Bu yzden, bu blgeler ile karlaldnda, ilerleme deeri iki veya kat arttrlmaldr. 2.4.3 Uyarlamal Kontroln(AC) Snflandrlmas Kullanmn amacna gre, uyarlamal kontrol sistemleri ikiye ayrlr. Bunlar: 1. Optimal Uyarlamal Kontrol (ACO) 2. Snrlayc Uyarlamal Kontrol (ACC) 2.4.3.l. Optimal Uyarlamal Kontrol (ACO): Bu kontrol tr, ilk Bendix aratrmasnda, uyarlamal kontrol ile tala kaldrmada ortaya kmtr. Bu ekildeki uyarlamal kontrolde, sistem iin bir performans kriteri tayin edilir. Bu performans kriteri, sistem iin bir hz veya tala kaldrmada hacim bana maliyet gibi tm ilem performansnn bir ltdr. Uyarlamal kontroln amac, operasyondaki hz ve/veya ilerleme deerini kontrol ederek, performans kriterini optimize etmektedir. Optimal uyarlamal kontrol sistemlerin amac, malzeme tala kaldrma oran/takm anma orann maksimize etmektir. Baka bir deyile, performans kriteri, sistem iin bir hz veya tala kaldrmadan hacim bana maliyet gibi tm ilem performansnn bir ltdr. Uyarlamal kontroln amac, operasyondaki hz ve/veya ilerleme deerini kontrol ederek, performans kritiklerini optimize etmektedir. Optimal uyarlamal kontrol sistemlerin amac, malzeme tala kaldrma oran/takm anma oranna maksimize etmektir. Baka bir deyile, performans kriteri: IP = f (MRR/TWR) Burada; f : Fonksiyon IP : Performans Kriteri MRR : Malzeme Tala Kaldrma Oran TWR : Takm Anma Oran TWR'nin lm, gnmzdeki lm teknolojisi ile olduka gtr. Bu yzden, performans kriteri, proses boyunca gzlenemeyebilir. Alg cihazlarndaki gelimelerle, gerek proses performans llebilmekledir. 2.4.3.2. Snrlayc Uyarlamal Kontrol (ACC): Gerek retim iin tasarlanan sistemler, ACO sistemlerine nazaran daha az gelimitir ve daha ucuzdur. retim AC sistemleri, belirli llm performans deikenlerine bal limitleri kullanmaktadr. Bu yzden, bu limitler snrlayc uyarlamal kontrol (ACC) sistemleri olarak adlandrlr. Bu sistemlerin amac, ilerleme ve/veya hz deerlerini kontrol etmek ve llerini proses deikenlerim, bunlarn limitlerinde, bu limitlerin altnda tutmaktr.

62

2.4.4. Uyarlamal Kontrol(AC) le lemenin Avantajlar Uyarlamal kontrol, takm tezgah operatrleri iin ok sayda potansiyel avantajlar salar. Elde edilen avantajlar, gz nne alnan ie baldr. Uyarlamal kontrol, frezeleme, talama, matkaplama vb. tala kaldrma ilemlerinde baar ile uygulanmtr. Uyarlamal kontrolden elde edilen avantajlar yle sralayabiliriz: 1. retim orannda art, 2. Takm mrnde art, 3. Parann tolerans d durumlardan ve zarardan korunmas, 4. Operatrn ie daha az mdahalesi, 5. Para programlamann daha kolay olmas.

63

3. LEME MERKEZLER
3.1 Tanmlar leme merkezleri; ncelikli olarak delme ve frezeleme ilemleri iin yksek otomatizasyonlu nmerik kontroll takm tezgahlardr. Bunlar en azndan, nmerik kontroll adet ana eksene sahiptirler. teleme esas ile alan bu eksenlere ek olarak bir ya da iki adet dnel eksen eklenmi olup, bunlar da ayrca nmerik olarak kontrol edilirler.leme merkezlerinin bakaca nemli ynlerinden biri de; delme, tornalama ve frezeleme gibi deiik ileme yntemlerinin optimum uygulanabilmesi iin olduka byk bir devir says ve ilerleme aralnn olmasdr. Ayrca bu merkezlerde takm deiimi bir takm magazini balants yardm ile otomatik olarak gerekletirilir. Yan zamanlarn ksaltlmas amac ile bir palet deitirme sisteminden yararlanlarak i paras deitirilmesi de otomatikletirilir. Yukarda saylan durumlar nedeni ile ileme merkezlerinin byk bir esneklii olduu sylenebilir. Tezgahn ok kk bir durma zaman iinde deiik i paralar tezgaha alnarak ard ardna ilenebilir. Bylece olduka karmak i paralar bile tek bir balamada imal edilebilir /1/. Deiik konstrksiyon formlarnda ve deiik boyutlarda olduklarndan ileme merkezlerinin geni bir kullanm alan vardr. Otomatizasyon derecelerinin yksek oluuna bal olarak ileme merkezleri esnek imalat hcrelerinin (ekil 3.l) ya da esnek imalat sistemlerinin (ekil3.2) nemli bir yap ta niteliindedir /2.3/. leme merkezleri denetlenen eksen tr ve says, tahrik gc, dnme says ve ilerleme miktar aral, ilem blgesi bykl, i paras maksimum arl, depolanabilen takm adedi gibi teknik veriler gz nnde tutularak seilirler.

ekil 3.1 Esnek imalat hcresi /2/ 1.leme merkezi, 2.torna merkezleri

64

ekil 3.2 leme merkezlerinin kullanld bir insansz esnek imalat sistemi /3/

3.2. Uygulama Alanlar ve lemler leme merkezleri genellikle ok sayda ilem gerektiren paralarn ilenmesinde kullanlr. Bunun yan sra ekil ve byklk olarak fazla deiim gsteren az saydaki otomat imalatlar iin de uygundur. Gnmzde ileme merkezleri orta sayda para istekleri iin kullanlmaktadr. leme merkezlerinin maksimum bir verimle almas iin dikkatli bir i program yapmak gerekmektedir. Birok firma ileme merkezlerine yapt yatrmn en ksa zamanda geri dnmesi iin bu makinelerdeki vardiya saysn artrmtr. leme merkezlerinin dier bir uygulamas ise NC tezgahlar ile birlikte kullanlarak esnek ileme sistemlerini oluturmaktr. leme merkezlerinde ilenmesi uygun olan paralarn zellikleri unlardr /4/: - Birden fazla yzeyi talal ilenecek paralar, - ok sayda imalat ilemine gerek duyulan paralar, - Tolerans dar olan paralar, - Dizayn deiiklii beklenilen paralar, - Pahal paralar lemler ncelikle, konumlar birbirine gre gelii gzel olabilen dzlemsel yzeyler zerinde olur (ekil 3.3A), bunun yan sra bir boyutlu eri yzeyler (ekil 3.3B) ve iki boyutlu eri yzeyler (ekil 3.3C) de ilenebilir. Baka bir anlatmla i tam silindirik, i ksmi silindirik ve ayrca ksmi silindirlerden oluan dzensiz formlar ile, iki boyutlu eri yzeyler ileme merkezleri yardm ile ilenebilirler. Silidirler ve silindir kesmeleri; d tornalama, i tornalama da dairesel frezeleme yolu ile retilirken, dzensiz yzeyler yalnzca frezeleme ile imal edilirler. Eri formlarnn yeterince bir tamlkla elde edilebilmesi iin sz edilen formlar daire yaylar ile yaklak olarak dzenlenirler. Bu durum standart Nmerik Kontroll sistemlerin kullanmm mmkn klar. Delik formlar (ekil 3.4) , geometrik tanmlar gerei bir boyutlu eri yzeyler (silindir) snfna girerler. Delikler en ok kullanlan formlar olmalar nedeni ile (toplam ilem sresinin yaklak % 70 'inde delik formunun ilendii sylenebilir) burada zel olarak ele alnacaktr. Ne var ki, deliklerin formlar ve boyutlar ok deiik olabildiinden burada yalnzca birka ana tr sz konusu edilecektir. Yksek ileme kalitesi gerektirmeyen delikler olduu gibi yksek konum taml, geometrik form taml ve

65

dar l toleranslar gerektiren delikler de vardr. Allm silindirik formun dnda kalan delikler de (rnek olarak konik delikler f formu delikler) ileme merkezlerinde elde edilebilmektedir. Bu tr ilemler iin, hareketlerin nmerik kontrol ayr bir eksenden alan ayarlanabilir kesicili delme takmlar kullanlr.

ekil 3.3 leme merkezlerinde imal edilebilen formlar A)Dzlemsel yzeyler (a yatay, b dey, c eik), B) Bir boyutlu eri yzeyler (d ve e d ve i tam silindir, f ve g d ve i ksm silindir, h daire yaylarndan olumu dzensiz yzey), C)ki boyutlu eri yzey

ekil 3.4 Deiik tr ve kalitede delikler A) Konum, form ve ap toleranslar geni olan delikler (IT9 ya da daha byk), B) Konum tolerans geni, form ve ap tolerans dar olan delikler (IT8 ya da daha kk), C) Konum, form ve ap toleranslar dar olan delikler (IT7 ya da daha kk), D)zel formlu delikler Yukarda sz edilen yzey formlarn ileme merkezlerinde gerek yatay ve gerekse de dey i milli tezgah tipleri ile imal edilmeleri mmkndr. Hangi tipin seilecei yzey formuna, geometrisine bal olmayp, ilenecek i parasnn formuna baladr (ekil 3.5). parasnn ilenecek yzey adedi, oluan talan blgeden uzaklatrlmas ve buna benzer kriterler tezgah tipi seiminde gz nnde bulundurulmas gerektirilen noktalardr. statistiki aratrmalara gre % 70 orannda yatay i milli, % 30 orannda da dey i milli tipler kullanlmaktadr (ekil 3.5) /1/.

66

ekil 3.5 leme merkezlerinde ilenebilen i paras formlar A) Kp formu. B) Dzlem formu

3.3 leme Merkezlerinde Konstrksiyon 3.3.1. Ana Ksmlar leme merkezlerinin ana ksmlar yatak, kzak, kolon, tabla, servo motorlar, bilyal vidal miller, i mili, takm deitirici ve tezgah kontrol nitesidir (ekil 3.6} /5,6/. YATAK(GVDE):Yatak genellikle ar tala kaldrma ilemlerini gerekletirebilecek ve yksek hassasiyet salayabilecek rijit bir tezgah oluturabilmesi iin, kaliteli dkme demirden yaplr. Sertletirilmi ve talanm kzak yollar tm lineer eksenlere rijit destek salamak iin yataa monte edilir. KIZAK: Sertletirilmi ve talanm kzak yollar zerine monte edilen kzak, ileme merkezinin bir ekseni olarak dorusal hareketini gerekletirir. KOLON: Kzaa monte edilen kolon, tala kaldrma esnasndaki deformasyonu nlemek iin yksek burulma dayanmna sahip olacak ekilde dizayn edilir. Kolon ileme merkezinin bir ekseni olarak dorusal hareketini salar. TABLA: Tabla, ilenecek i paralarnn ileme merkezlerine balanmasn ve baz tezgahlarda da ileme merkezinin bir ekseni olarak dorusal hareketini salar. SERVO SSTEM: Servo motorlar, bilyal vidal miller ve enkoderlerden oluan servo sistem X, Y, Z eksenlerinin hzl, hassas hareketlerini ve pozisyonlanmasn salar. Enkoderler yksek pozisyonlanma ve tekrarlanabilirlik salayan bir kapal kontrol sisteminde, bilyal vidal milin ucuna monte edilirler.

67

ekil 3.6 eksenli bir ileme merkezinin ana ksmlar ML: Kk artmlarla programlanabilen i mili, geni bir devir says aralna sahiptir. Sabit bir pozisyonda ya da bir dner eksen oluturacak ekilde olabilir. TAKIM DETRME TERTBATI: Esas olarak dey ve yatay olmak zere iki tip takm deitirme tertibat vardr. Takm deitirme tertibat bir takma rasgele eriimi en ksa mesafede olacak ekilde iki ynldr. Takm deitirme zaman genellikle 3-5 saniyedir. TEZGAH KONTROL NTES: Bu nite programlama, talal ileme, tanmlamalar, takm ve tezgah izleme vs. gibi deiik operasyonlar gerekletiren bir nitedir ve bir operatrlerin almasna msaade eder. Tezgah kontrol nitesi imalat firmalarn seimleriyle yakndan ilgilidir. Tezgah kontrol niteleri, daha ok ileme uygun, daha gvenilir ve talal ilemleri ii kabiliyetine daha az bal olacak ekilde gerekletirmeye uygun ekilde gn getike gelitirilmektedirler. 3.3.2.leme Merkezlerinin Konstrktif zellikleri Amalanan l ve form tamlnn elde edilebilmesi iin ileme merkezlerinin yeterli rijitlikte olmas gerekmektedir. Rijit bir konstrksiyon sayesinde ilenecek parann dar toleranslar iinde kalmasa, salanabilir. Yatak yzeylerinin sertletirilmi yzeyler ile donatlmas, kzak yollar profillerinin ve aralklarnn hassas ilenmi olmas gibi durumlar ncelikli olarak gz nnde bulundurulmaldr. milinin kademesiz ayarlanabilir dnme saylar ile ya da sk kademeli dnme saylar ile kumanda edilebilmesi iin gnmzde alternatif akm motoru tercih edilmektedir. Statik ve dinamik ynden rijit olan i mili ve i mili yataklar yksek tahrik glerinin uygulanmasna ve yksek kesme glerinin elde edilmesine olanak verir. mili yataklarndaki hassasiyet ise, scaklk dengelenmesi zenle yaplm simetrik bir konstrksiyonu gerektirir. Dinamik ynden rijit bir tahrik mekanizmasnn elde edilebilmesi iin son zamanlarda dk devirli doru akml servo motorlar kullanlmaktadr. Bunlarn stn ynleri; dili kutusu gerektirmeksizin i mili ile dorudan balanabilmelerinden kaynaklanabilmektedir. vmelerin byk oluu ve deiik devir saylarna hzlca uyum salamalar yan zamanlar

68

ksaltmaktadr. leme merkezlerinin konstrksiyonunda dikkat edilmesi gereken noktalardan birka da; takm balama ve deitirme zamanlarnn ksa olmas, bakm ve onarmn kolayca yaplabilmesin yardmc donanmlarn yeterince bulunmas gibi konulardr /1/. 3.4 Amalanan lem Taml in Gerekli Koullar Bir tezgahn ilem taml iin gerekli olan konu, takm ile i paras arasndaki bal hareketin sapmalarnn iyice bilinmesidir. Sz edilen sapmalara neden olan deiik kaynakl durumlar vardr. Bunlar arasnda ncelikli olarak saylmas gerekenler statik ve dinamik faktrler, sl faktrler, anma ve konum hatalar ile kzaklardaki dorusallklardan sapmalar gibi faktrlerdir. Geometrik hatalar retimden kaynaklanan hata trleridir ve ortadan kaldrlamazlar. nk konstrksiyon elemanlarnn boyut, form ve yzey kalitesi bakmndan ancak belli toleranslar iinde retilebildii bir gerektir. Bir tezgahtaki geometrik hatalarn toplam, imalat prosesi ile montaj srasnda oluan hatalarn toplanandan ibarettir. Montajda gsterilecek zen ve paralarn yaln bir geometride olmas gibi faktrler geometrik hatalarn toplamm belli ve dar snrlar iinde tutulmasn salayabilir. leme merkezleri iin bakaca nemli konu da takmlarn konumlarndaki tamlktr. milindeki zel bir dzenek kesici takmn her seferinde ayn a ile balanmasn salayarak olas dnme hatalarm en aza indirilmesini salar. Takm ile yuva arasnda kirlerin birikimini engelleyebilmek iin takm deiimi srasnda basnl hava pskrtlerek blgenin temiz kalmas salanr. Statik biim deitirmeler ise, takm tezgahnn ve i parasnn arlklar nedeni ile oluur. Kanallarn zenle desteklenmedii durumlarda ilem taml olumsuz ynde ve yksek oranda etkilenir. Bunlar konsol kontrksiyonunun tipik problemleridir. Tala kaldrma kuvvetlerinin farkl etkileri, iki kuvvet trnn ortaya kmasna neden olur. Bunlardan birincisi matkaplama ileminde i mili eksen ynnde etkili olan ilerleme kuvveti, ikincisi ise frezelemede deiken ynl ilerleme kuvvetleridir. Piyasadaki zel donanmlar yukarda ad geen kuvvetlerin tezgah rijitlii zerine olumsuz etkisini olabildiince azaltmak iin gelitirilmitir. ok byk boyutlu ileme merkezleri bir tarata braklrsa kaymal kzaklar dkm yerine plastik malzemeden, sertletirilmi elik yerine dvlm elikten yaplr. Ar koullarda tala kaldran tezgahlar iin (rnein trbin kanatlarnn retimi) bileik sistemler de dnebilir. Bunlarn avantaj yuvarlanma srtnmesi katsaysnn dk olmas ve kaba talal ileme srasnda yksek snmleme kabiliyeti yardm ile tezgahn stabilitesini ykseltmeleridir.

ekil 3.7 Yuvarlanma elemanl kzaklar

69

Statik biim deitirmelerin yan sra tezgahn dinamik davran da nemlidir. leme merkezlerinde i milinin yataklanmas ok nemlidir. Yataklar o ekilde seilmelidir ki yksek devir saylar blgesinde bile (rnein 20-4000 dev/dak.) gerek eksenel ve gerekse de radyal ynde yeterince yksek bir tezgah rijitlii bulunsun /l,7/. Tezgahlardaki yksek otomatikleme sl nedenlere ba biim deitirmelerin hemen hemen tm ile bertaraf edilmesini ya da en azndan dengelenmi olmasn gerektirir. Bu dr s kaynaklarnn zenle dzenlenmesi gibi konstrktif nlemlerle salanabilir. rnein hidrolik dzeninin tezgah dn bulunmas gibi. G kayplarnn ncelikle dili kutusun olduu dnlrse, kavramal dili mekanizmalar yerine dorudan aln dililerinin kullanlmas ve ayn zamanda mr uzatc etkili bir yalama ile bu kayplarn en aza drlmesi mmkndr. Is kaynaklar o ekilde dzenlenmelidir ki takm ile i paras arasndaki karlkl konumda hibir deiiklik olmasn (ekil 3.8 A) . Isl simetrik bir konumlandr ile ana eksenin X ynndeki uzamalar engellenerek dairesel tabla ile almada hatalar ortadan kalkm olur. (ek 8 B) . Tek ynl ilem birimlerinde (ekil 3.8 B) L uzunluun bal olarak scaklk deimelerinde n ve arka yataklar farkl uzamalar olabilir /1/. leme merkezlerinde talal ilenen malzeme srekli tala karan bir malzeme ise, tala krcl kesici takm plaketleri kullanlmaldr. Sert metal ve seramik takmlar; kullanlmasyla meydana gelebilecek fazla miktardaki talalardan dolay, talan uzaklatrlmas gerekir. nk scak olan tala, kzaklardaki hassasiyetin bozulmasna sebep olabilir ve tala kaldrma ilemleri zorlaabilir. Bu zorluklardan kurtulmann yolu, tezgahta tala uzaklatrma sistemin; bulunmasdr. Tala toplama niteleri iin birok deiik dizaynlar vardr. Konveyrler de bunlardan birisidir. Eer farkl trde malzemeler ileniyorsa, bu malzemelerin her biri iin ayr bir toplama yeri ayrlmaldr /7/. Kesme svs, ilem srasnda oluacak slarn uzaklatrlmas iin gereklidir. Tala kaldrma blgesinden geen takm, tala ve i parasna deen kesme svs snr ve tezgah zerinden akarken ssn tezgaha geirebilir. Bunu nlemek iin ileme merkezlerinde zel sistemler kullanlan kesme svsnn scakl drlr. leme merkezlerinde mil ve yataklar yalayan yan scakl da dk tutulmaldr. Isl biim deitirmeler nedeni ile ilem tamln etkileyen durumlar yok edebilmek iin bir baka yol ise, tezgahn baz paralarm starak tezgahta sl dengenin salanmasdr. Bu amala belli noktalarda scaklk lmeleri yaplarak ve nmerik kontrol sistemine sl genleme katsaylarna bal olan dzeltme faktrlerini depolayarak byle bir s dengelemesini yapmak mmkn olur. Bugn kullanlan hareket iletme sistemlerinin ann durumu nemini byk oranda yitirmitir. Yuvarlanma elemanlarnn sertletirme derinlikleri yeterli dzeyde ise rulmanl yataklardaki anmalar gz ard edilebilecek kadar kktr. Saf politetrafloretilen (PTFE) kullanlmas durumlarnda ortaya kabilecek nemli yzey przllkleri ileme kalitesini olumsuz ynde etkiler. Bu trden plastik malzemelerin baz dezavantajlar bugn artk bilinmektedir.

70

ekil 3.8 Is etkileri ve lme dzeni A) Is kaynaklarnn etkisi (a dili kutusu, b genleme yn, c ak yn) B) lme dzenlerinin sl simetrik konumu (d cetvel, e okuma kafas) C) apraz kzakta lme dzeni (f doru, g yanl) Lineer sinyal iletiminde sapmalar oluabilir. Byle bir sapmann i parasndaki etkisi konum lmnn dorudan ya da dolayl yaplmasna baldr (ekil 3.9) . Dorudan konum lmelerinde takm ile i paras arasndaki bal konum llr .

ekil 3.9 Dorudan ve dolayl konum lm A) Dorudan lme. B) Dolayl lme a motor, b dili kutusu, c vidal tahrik mili, d kzaklar, e lineer lme sistemi, f dnel lme sistemi mili ekseni ile lme mili akmadnda (ekil 3.10) yukarda belirtilenlere ek sapmalar oluabilir. ekil 3.8'de okuma kafasnn i miline gre isabetli konumu grlmektedir. Bu durumda s etkileri etkili biimde engellenebilmektedir. 3.8 C' de lme dzeninin uygun ve uygun olmayan konumlar karlkl olarak verilmitir. apraz kzaktaki yataydan ok az sapmalar bile dorudan konum lmlerini engeller ve yksek oranda hatal lmlere yol aar. ekil 3.10'da,i mili ekseni ile lme ekseninin akmamas sonucunda tezgahn ilem taml zerindeki etkileri gsterilmeye allmtr.

71

Dolayl lme sisteminde bal konum, vidal tahrik mili ekseni zerinde llen bir a ile saptanr. Vidal tahrik mili yataklarndaki biim deitirmeler yaklak % 47 ile i parasnda oluan hatalarn ounluundan sorumludurlar /1/.

ekil 3.10 mili ile lme mili arasndaki sapmalardan kaynaklanan lme hatalar a lme cihaz, b lme ekseni, c tezgah-lme ekseni, d i mili ekseni 3.5 Bir leme Merkezinin Tipik lem Sras leme merkezlerine byk yatrmlar yapldndan devaml, karl ve etkin bir ekilde verimli olarak kullanlmaldrlar. Her kesici takm, bir takm tutucuda ap ve derinlik iin ayarlanr. Takm tutucu i miline yerletiinde, tezgah zerinde herhangi bir ayarlama yaplmakszn kesici takm programlanm boyutlarda ileme yapar. Takmlar tezgah stununun zerinde ya da yannda bulunan magazinlerdeki deliklerde yer alrlar.

ekil 3.11 nsansz ileme merkezi Program da ileme sras gelen kesici takm arldnda, takm bir sensr ile tutucu etrafndaki kodlanm halkalardan tanmlanr ve sonra birka saniye iinde bir mekanik takm deitirme tertibat ile tezgahn i miline transfer edilir, i mili genellikle 1,5 -56 KW (2-75

72

BG) motorla tahrik edilen 50-4000 dev/dak.' lk bir hz aralna sahiptir. Bir i par as ilendikten sonra mekanik olarak palet zerinde kayarak ileme blgesinden uzaklatrlr. Yerine yeni ilenecek i paras palet zerinde kayarak ileme blgesine gelir. Bylece tezgahta zaman kayb olmakszn tala kaldrma ilemi gerekletirilir /1/. Bir sonraki gelime insansz ileme merkezleridir. Bu nitede, birden fazla para ileme merkezine bitiik ksmda (depoda) paletler zerine yerletirilmitir (ekil 3.11) /3/. Paralar i istasyonuna ve dnte de otomatik olarak i istasyonundan transfer edilir. CNC kontrol, btn bu ilerin programlarm saklamak iin yeterince byk bir hafzaya sahiptir ve her program i istasyonunda paraya uygun olarak arlr. leme merkezleri konvansiyonel olarak kullanlabilir. Paletler ve programlar gn boyunca yklenebilir. Tezgah gece ya da btn hafta sonu boyunca, ok az ya da ihtiya duyulmakszn alabilir, ikinci ve nc vardiyalar srasnda ii maliyeti daha yksek, elektrik enerjisi maliyeti dk olduu zaman, paletler talal ilenecek spesifik i paras iin uygun program seen ileme merkezlerine otomatik olarak hareket eder. Benzer operasyon takm isteklerini tezgahn kapasitesine uygun olarak tutmak iin, paralar zerinde gerekletirilmelidir. ekil 3.11. Palet, takm magazinleri ve ana bilgisayar ile haberleme kabiliyetine sahip yksek seviyede CNC kontroll, insansz operasyonlar iin dizayn edilmi ileme merkezleri /3/ Kontrol nitesi i mili hzlarn ve momentlerini kontrol eder ve programlanan deerleri devam ettirmek iin ilerleme deerlerini otomatik olarak deitirir, ileme merkezleri ayrca takm anmasn alglayan otomatik cihazlarla donatlrlar. Takmlar, kesen az ya da yzeyler zerindeki anmay saptayan, tezgah zerinde bulunan bir lme cihazyla temas ettirilir . Eer anma programlanan limiti amsa, takm kabul edilmez ve baka alternatifi seilir ya da bir ikaz lambas yanar. Tezgah zerindeki bir lme dzeni, krlm takm saptar ve i mili takm apn lmek iin bir derecelik artmlarla takmlar dndrebilir. 3.6 leme Merkezlerinin Avantajlar ve Dezavantajlar Yksek prodktivite ve ok ynllk ileme merkezinin temel avantajlardr. Tek bir tezgah zerinde delik delme, tornalama, raybalama, delik ileme, frezeleme ve vida ama operasyonlar yaplarak, ayr ayr tezgahlarda ilem yapma ihtiyac elimine edilir. Bylece iilik maliyetleri ve donatm yatrm azalr. Kalifiye olmayan bir ii iki ya da ok sayda ileme merkezine bakabilir. ou i paralar bir tek ileme merkezi zerinde genellikle bir balama ile tamamlanabilir. Dier ilave tasarruflar azalan malzeme iletimi, aparat maliyetleri ile alan ihtiyalarnn azalmasndan salanr. Tezgahlar aras i transferinde geen zamann nemli bir ksm tasarruf edilir ve retim ok hzldr. Dier bir avantaj da ilem esnasnda uygulanan ilenmi para Bayisinin kontrol eitli tezgahlar arasnda i paras hareket ederken saptanrken, ileme merkezlerinde sadece bir tezgahtaki i iin uygulanr. Bu bir avantajdr. ou ileme merkezleri, yksek kaliteli paralar veren ve muayene maliyetlerin! ve temizlii azaltan, tekrarl sk toleranslar korurlar, zellikle, bir i parasnn eitli yzeyleri zerindeki talal ileme zelliklerinin ilikilerini ok kolaylkla istenilen toleranslar iinde tutar. Bir i parasnn retiminden bir dierine gei abuk olarak yaplr. leme merkezlerinde esas tala kaldrma (ileme) zaman tek maksatl, elle ynetilen takm tezgahlarna gre iki ya da daha fazla kat olabilir. zellikle birok takm ve sk takm deitirme isteyen uygulamalarda adam saat basma prodktivitede % 300-500 ya da daha fazla artlar oluur. leme merkezleri, dier takm tezgahlarnn biroundan daha yksek yatrm maliyetine

73

sahiptir. Fakat ileme merkezlerinde yatrmn yllk karla dn hemen hemen % 30 civarndadr. Daha kk kompact modeller, kk i atlyelerinde kullanabilecek durumdadrlar. Konulabilen hassasiyetler ve tezgahlarn gvenirlii ve onlarn kontrolleri, 1950'lerde ileme merkezlerinin balamasndan bu yana devaml olarak gelitirilmektedir. leme merkezleri fazla miktarda retimler iin byk dezavantaj a sahiptir. nk ileme merkezlerinde i parasndan tala kaldrma ilemine sadece bir kesici takm katlr. ileme merkezleri esnek imalat sistemlerinde ok takml tezgahlar srasnda,bir yere sahiptir, ileme merkezlerini fazla miktarda retime uygun, daha rekabete dayanan hale getirmek iin gayret gsterilmitir. Birok nitenin oklu i milleriyle oluturulmasna ramen byk gelimeye, oklu takm kafa deposunun ve transfer mekanizmalarnn ilavesiyle sahip olunmutur. oklu takm kafalar matkap kafalar gibi disk eklindeki bir raf ya da bir sonsuz konveyrde depolanabilir. Sras gelip arlan takm kafalar bir takm deitirici yardmyla i miline balanr. oklu takm kafalar istenirse tek tek takmlar ile deitirilebilir /4,8/. ekil 3.12'de ok basamakl (rafl) bir disk zerinde bulunan takm kafalarnn, hareketli kolonlu i milli ileme merkezinin i miline otomatik olarak transferi gsterilmektedir./10/

ekil 3.12 Hareketli kolonlu yatay i milli ileme merkezinin i miline, otomatik olarak transfer edilen ve ok basamakl(rafl) bir disk zerinde bulunan takm kafalar 3.7 leme Merkezlerinin Snflandrlmas leme merkezleri genelde birka ana tipe ayrlrlar. Boyut, i mili ap, ilem aral, i milinin konumu, nmerik kontroll eksenlerin say ve takm magazininin kapasitesi bu ana tiplerin ortaya kmasndaki ana kriterlerdir.'rnek olarak i mili konumu yatay ve dey ileme merkezlerinin birbirinden ayran kriterlerdir. Ayrca hareket eksenlerinin dalma biimi de, ayr ayr ileme merkezi tiplerini oluturur. leme merkezlerinin ekil 3.13'de konstrksiyon tiplerine gre, ekil 3.14'te ise nmerik kontroll eksen saylarna gre

74

snflandrlmas gsterilmitir /1,2/. 3.7.1 Gvde Formuna Gre Snflandrma Gvde formuna gre tip ileme merkezinden sz edilebilir. Tek stunlu tezgah tipinin (ekil 3.13 A-C, G ve H) tantc zellii tezgah kolonunun dey dzenlenmi olmasdr. leme merkezlerinin kolon konumlarnn ve hareket eksenlerinin dzenlenme biimleri farkl gruplarn oluumuna neden olur (ekil 3.13 B) . Tek kolonlu tezgahlarda gerek yatay ve gerekse de dey takm deitirme dzenlerinin olabilecei gzden kamamaldr. Bu tipin kullanm alan ok geni olup, gerek kk ve gerekse de ok byk adetlerde yaplan seri retim ilemlerinde uygundur. Bu sistemin ayrca avantaj, tezgah tablasnn boyutunun X ynnde uzun tutulabilirle olanann salanmasdr /1/. ekil 3.13 D, E, F' de grlen ileme merkezlerinin konsol tipleri, bilinen konsollu freze tezgahlarndan gelitirilmi. tiplerdir. Bu tiplerin aralarndaki farklar; X,Y ve Z ynndeki hareketlerin konsol ve kolonlara deiik kombinasyonlarla datlm olmas, i parasnn dey hareket serbestlii ve oluan tala ktlesinin uzaklatrlmasndaki deiiklerdir. Bu nedenle ve zellikle de Y ve Z ynndeki stroklarn ounlukla snrl olmas ve ayrca talan blgeden uzaklatrlmas sorunlar bu tip tezgahlarn boyutlarnn kk olmasna neden olur. rnek olarak X= 800 mm Y=500mm ve Z=630mm lik alma alanlar bu tip tezgahlar iin st snrlard. Takm magazini genellikle kolonla e eksenli olup i mili grubunun zerinde bulunur ve i mili eksenel yndeki hareketini, takm magazini ile birlikte yapar. Bunun sonucu olarak takm deitirme zamanlar olduka ksadr.

75

ekil 3.13 leme merkezlerinde konstrksiyon tipleri A, B, C) Yatay i milli ileme merkezleri, D, E, F) Konsollu ileme merkezleri, G, H) Dey i milli ileme merkezleri, I) Portal ileme merkezi Dier ynden takm magazininin ktlesinin byk oluu ve bu byk ktlenin srekli hareket iinde bulunmas bu tip ileme merkezlerinin sakncal ynleridir. Ayrca bu zmler (takm magazininin srekli hareket halinde olmas) i paras deitirme dzenlerinin yapsn da zorlatrr. Dey ileme merkezleri iin ift kolonlu portal dzenlerde gelitirilmitir. (ekil 3.13 I) bu tip tezgahlar ncelikle ok byk ve yass i paralar iin uygundur. Takm magazini genellikle tezgahn yan tarafnda bulunur.

76

ekil 3.14 nmerik kontroll yatay i mili ileme merkezlerinin eksen saysna gre snflandrlmas: a eksenli, b drt eksenli, c be eksenli /2/

3.7.2 Mili Ve Eksen Dzlemine Gre Snflandrma Snflandrma kriteri olarak eksenlerin dzeni gz nne alndnda, zerinde teleme hareketi yaplan X,Y,Z eksenleri esas olur. Bu eksenlerin tanmlar VDI3255, DIN 66217 ve ISO-R 841normlarndayaplmtr./1/ Yatay i milli ileme merkezleri iin, X, takmn ya da i parasnn i mili eksenine dik ynde yatay hareket ynn gsterir, Y, takmn ya da i parasnn i mili eksenine dik ynde dey hareket ynn gsterir, Z, takmn ya da i parasnn i mili ekseni ynnde yatay hareket ynn gsterir, B, dairesel tablann dnme hareketinin ynn gsterir.

77

leme merkezlerinde takmn ya da i parasndan hangisinin hareketli olduu nemli olmadndan ileme merkezlerinin konstrksiyonunda pek ok varyasyon olana vardr. Bu varyasyonlarn iki u tipi; btn hareketlerin takm tarafndan (ekil 3.16 A) X, Y ve Z ynnde yapld tip ile btn bu hareketlerin i paras tarafndan (ekil 3.16B) yapld tiptir. Sz edilen her iki tipin stn ve sakncal ynleri aada verilmitir/l/: A) Btn Hareketlerin takm tarafndan yapld ileme merkezleri Avantajlar: - paras tablas ve tala plakas sabittir, -Para balama ve skme kolaylkla gerekleebilir, -Boyutlar byk ve ar i paralar iin uygundur, -ki ayr i tablas ile allabilir, -Tablalar kolaylkla deitirilebilir, - paras tablalar deiik konstrksiyonlarda olabilir, -Kolon yataklar X ynnde serbeste uzatlabilir. Dezavantajlar: -apraz kzak konstrksiyonu nispeten pahaldr, -st ste bir konumda bulunan X ve Z eksenleri nedeni ile a mesafesi daha byk (dk stabilite), -Takm magazini en azndan X ekseni ynnde hareketli olmaldr, -X ekseni dorultusunda hareket eden ktleler olduka byktr -Boru, kablo ve hortum ksmlarnn ypranmas fazla olur.

ekil 3.15 Yatay i milli ileme merkezinde hareket ynleri ve gsterimleri

ekil 3.16 Yatay i milli ileme merkezine ait iki u konstrksiyon tipi

78

A) Btn hareketlerin takm tarafndan yapld durum, B) Btn hareketlerin i paras tarafndan yapld durum B) Btn hareketlerin Avantajlar: -Sabit i mili, -Sabit takm magazini Dezavantajlar: -Tezgah tablas iin gerekli apraz kzak konstrksiyonu olduka pahaldr,' -b mesafesi nispeten fazladr (dk stabilite), -Ykleme ve boaltma zordur, -Grece hafif i paralar iin uygundur, -Palet deiimi zordur, -Boru, kablo ve hortum ypranmas fazladr. i paras tarafndan yapld ileme merkezler:

ekil 3.17 Yatay i milli, orta byklkte ve sabit dner tablal ileme merkezi; Btn hareketler takm tarafndan yaplmaktadr.

79

ekil 3.18 Yatay i milli eksenli, orta byklkte bir ileme merkezi; X ynnde i paras hareketi, Y ve Z ynlerinde takm hareketi ekil 3.17'de grlen yatay i mil , orta byklkte, ileme merkezinde X, Y ve Z ynndeki btn hareketler takm tarafndan yaplr, i paras ileme srasnda balama tablasnn zerinde sabittir, i tablas dner olarak dzenlenmitir. Bu tabla Nmerik kontrol sisteminde drdnc eksen olarak kabul edilebilir. Kbik geometrili i paralarnn ilenmesi durumunda bu trden iki adet i paras yan yana balanabilir /1.9.10/.

ekil 3.19 Yatay i milli ve apraz tablal ileme merkezleri; X ve Z ynnde i paras hareketi, Y ynnde takm hareketi ekil 3.18'de grlen tezgahta hareket eksenleri o ekilde datlmtr ki, Y ve Z ekseni zerinde takm hareket ederken, X ekseni ynnde i paras hareket eder. ekil 3.19'da grlen ileme merkezinde ise Y ekseni ynnde takm hareketli, X ve Z eksenleri ynnde ise i parasnn hareketi vardr. Takm magazini tezgahn yan tarafnda dzenlenmitir. Bu tezgahta gerektiinde kademeli delme kafalar tek apl delme kafalar ile otomatik olarak deitirilebilir. ekil 3.20'de grlen dey i milli ileme merkezi iin aadaki kurallar geerlidir:

80

X, takmn ya da i parasnn i mili eksenine dik ynde yatay hareket ynn gsterir (boyuna hareket), Y, takmn ya da i parasnn i mili eksenine dik ynde yatay hareket ynn gsterir (enine hareket), Z, takmn ya da i parasnn i mili ekseni ynnde dey hareketini gsterir. Burada pek ok varyasyon olanaklar mmkndr, imalat maliyeti ve tezgah stabilitesi gibi nedenlerden kaynaklanan iki konstrksiyon tipi gelitirilmitir; apraz tablal kolonlu tezgahlar ve Y ynnde uzun hareket mesafelerine olanak salayan apraz kirili portal tezgahlar.

ekil 3.20 Dey i milli ileme merkezlerinde hareket ynleri ve gsterimleri ekil 3.21 de grlen dey i mili ileme merkezinde X ve Y eksenleri ynndeki hareketler i paras tarafndan ve Z ekseni ynndeki hareketler ise takm tarafndan yaplr /1.8/. Takm tezgah imalatlar genellikle eitli operasyonlara sahip bir tezgah tipinin birka standart versiyonunu sunarlar. Gnmzde ileme merkezleri modler konstrksiyonlu olarak imal edilebilmektedir. Modler konstrksiyonlu ileme merkezleri, standart birimlerden oluur ve farkl kombinasyonlarla talal imalat iin ileme merkezlerinden istenilen ok eitli farkl istekleri karlar. ekil 3.22'de grlen modler konstrksiyonlu ileme merkezi 88 farkl kombinasyona cevap verebilmektedir /10/.

ekil 3.21 Dey i milli ve apraz tablal ileme merkezi; X ve Y ynnde i paras hareketli, Z ynnde takm hareketli

81

ekil 3.22 88 farkl kombinasyon elde edilebilen modler ileme merkezi (Oincinnati Milacron) l. 30 takmla, zincirli magazin, 2. evresel dnmeli takm deitirici, 3. 60" (Y) kolon (1500 mm), 4. 40" (Y) kolon (1000 mm), 5. 10 HP d-c i mili (7,5 kW) , 6. 30" (Z) arka yatak (760 mm), 7. 40" (Z) arka yatak (1000 mm), 8. 40" (X) yatak ve tabla (1000 mm), 9. 60" (X) yatak ve tabla (1500 mm), 10. 100" (X) yatak ve tabla (2500 mm), 11. 20" veya 30" d dner tabla (500 veya 760 mm), 12. 30" i dner tabla (760 mm), 13. ikili d dner tabla (500 veya 760 mm)

3.8 leme Merkezlerinde Donanmlar Bir ileme merkezinin yksek esneklii olan bir sistem olduu bilinir. Gerekli donanmlar ile bir yandan kullanm alan geniletilirken, bir yandan da ana ve yan zamanlar ksaltlr. Bylelikle ekonomiklikte nemli bir ekonomik iyileme ortaya kar. leme merkezlerinin kullanm alannn geniletilebilmesi aadaki donanmlar yardm ile mmkn olur.

82

3.8.1 leme Merkezinde Kullanlan Takmlar Ve Takm Balama Sistemleri leme merkezlerinde, istenen ekillerin eldesi iin ok fazla eitli formlarda kesici takmlar kullanlr. Tornalama, frezeleme, matkapla delme gibi ilemlerde kullanlan kesici takmlar, malzemeler inin fiziksel ve mekanik zellikleri nedeni ile pahaldr. Bu yzden kesici takmlarn mmkn olduu kadar kk olmas gerekmektedir. leme merkezlerinde kullanlan takmlar yksek hzlara dayankl olmaldr. Genellikle bir parann ilenmesi iin birden fazla takm kullanlr. Nmerik kontroln daha yararl bir ekilde kullanlmas iin gereken takmn istenildii anda ileme hazr olmas gerekmektedir. Bunun dnda verimliliin artmas takm deitirmenin mmkn olduu kadar ksa zamanda yaplabilmesine baldr /1/. Yaplan aratrmalar sonucunda normal bir makine zaman, sresinde harcanan zamann % 20'si frezeleme, % 10'u delik bytme ve %70'ide delme ilemlerine harcanmaktadr, ileme merkezlerinde kullanlan kesici takmlar yle sralayabiliriz; frezeler, matkaplar, punta matkaplar, klavuzlar, rayba takmlar ve delik bytme takmlar /6/. ekil 3.23'te bir dili kutusunun ileme merkezinde ilenirken kullanlan kesici takmlar ve ilemleri gsterilmektedir. Bu dili kutusunu ilemek iin eitli takmlar kullanlarak u ilemler yaplr /11.12/: 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12. Sapl freze ile d frezeleme, Matkapla delme, Kater tipi takmla delik ileme ya da delik bytme, Kater tipi bir takmla deliin arka yzeyini ileme, Kater tipi takmla delik faturalarm ileme, Aln freze ile deliin arka ksmm dzeltme, Aln freze ile deliin n ksmm dzeltme, Matkapla delik delme, Klavuzla vida ama, Disk freze ile delik kanallarm ama, Ucu desteklenen bir katerle orta deliin Aln freze ile deliin aln yzeyini ileme

yzeyini

dzeltme,

Bir i parasnn talal ilenmesinde eitli kesici takmlar kullanlr. Takm tezgah, bu takmlarn ilem esnasnda uygun ekilde kullanlmasn salamaldr. Bu amala kesici takmlar takm tezgahnda alacaklar konumlara uygun olarak balanmaldr. Kesici takmlarn tezgaha yerletirilmesi ve balanmas ekillerine takm balama sistemi ad verilir.

83

ekil 3.23 Bir dili kutusunun ileme merkezinde ilenmesinde kullanlan kesici takmlar ve ilem sralar. ekil 3.24'te bir ileme merkezi iin kullanlan takm balama sistemi verilmitir. Bu sistemde standart koniklere sahip olan takm tutucular kullanlmtr. Bu tarz balama sistemi takm maliyetini minimuma indirir /13/. ekil 3.24'te grlen takm tutucular hidrolik bir donanmla tezgah i miline kolayca balanabilirler ya da sklebilirler. Bu hidrolik sistem tamamen otomatik olarak tezgah kontrol sistemi tarafndan selonoid valflerin elektriksel kontrolyle altrlr. Takm tutucunun salam ekilde balanabilmesi iin hidrolik etkinin dnda ekil 3.25'te grld gibi gl disk yaylarla salanan mekanik kuvvetle desteklenir.

84

ekil 3.24 Bir ileme merkezi iin takm balama sistemi

3.8.2 Takm Magazinleri Ve Takm Deitirme Tertibatlar leme merkezleri, takm deitirme zamanm azaltmak ve dolaysyla prodktiviteyi arttrmak iin, ilenen parann ilenebilmesi iin gereken takmlar depolayabilen magazin ad verilen sistemlerle ve ileme sras gelen takm magazinden alp, i miline yerletiren takm deitirme dzeni (transfer kolu) ile donatlmlardr.

85

ekil 3.25 leme merkezlerinde kullanlan hidrolik ve mekanik ekme ubuu montaj Magazinler tezgah gvdesi zerinde ya da yannda bulunurlar. Takmlarn yerletirme tarzlarna gre magazinler (ekil 3.26) /l4/: disk (a), tambur (b), yumurta kutusu (c), elevatr (d) eklinde olabilir. Elevatrl magazinler zincirli (ekil 3.27 a) ya da katl (ekil 3.27 b) eklinde olabilirler /11/. ekil 28'de zincirli magazin tipleri gsterilmitir /8/. leme merkezlerinde takmlar elle ya da otomatik olarak tezgahn takm magazinine yerletirilir. Buradan sras gelen takm, transfer kolu denilen bir tertibatla, magazinden alnr ve i miline yerletirilir. Takm transferi adm tayan bu operasyon magazininin ekline ve byklne gre eitli ekilde gerekletirilebilir. ekil 3.29'da tek kollu ift tarafl takm deitirme tertibat /5/ ekil 3.30'da ift kollu takm deitirme tertibat grlmektedir /11,l5/. ok milli delme ve vida ama kafalar allagelen takm magazinlerinde bulunabilirler ve takm deitirme dzenleri yardm ile i miline iletilirler. ok milli ve byk boyutlu freze tezgahlar ile aln ve i tornalama kafalar iin zel magazinlere ve deitirme dzenlerine gerek vardr. Bunun yan sra takm yuvarlarnn istee gre artrlmasn mmkn klan zmlerde mevcuttur.

ekil 3.26 Magazin eitleri a. Disk, b. Tambur, c. Yumurta kutusu, d. Elevatr (zincirli)

86

ekil 3.27 Elevatrl magazinler a. Zincirli, b. Katl

ekil 3.28 Zincirli magazin tipleri

87

ekil 3.29 Tek kollu ift tarafl takm deitirme tertibat

ekil 3.30 ift kollu takm deitirme tertibat a.Magazindeki ve i milindeki takmlarn tutulmas, b.Magazin ve i milindeki takmlarn kartlmas, c.Her iki tutucunun 180 dnmeleri ve ayn zamanda yaklak 80 mm. eksenel hareketleri, d.Kullanlan takmn magazine, yeni takmn da i miline yerletirilmeleri, e.Magazin ve i milindeki takmlarn serbest braklmalar

88

ekil 3.31 Aln ve i tornalama kafalar iin uygulama rnekleri A ve B) Kademeli bir deliin n ve son ilenmesi C) Fatura ama ilemleri, D) Deiik apl rulmanl yatak delikleri, E) Fatural rulmanl yatak delikleri, F) Ters taraftan ilenmi rulmanl yatak delikleri a elik kater, b Kaba tala takm, c ince tala takm b Kaba talata ilenmi delik ap, e Fatura ama takm f i basamak ama takm Bir aln ve i tornalama kafas kullanlmas durumunda gerekli hareketin salanmas iin zel bir tahrik ve konum lme dzeninin bulunmas gerekir. Buna ait tipik kullanm rnekleri ekil 3.31de verilmitir. Tornalanacak deliin yar ap dorudan programlanabilir. Baz zel freze kafalar, gerektiinde zel tezgahlara uyarlanabilecek biimde dnlp dizayn edilmitir. Transfer hatlarnda ilenecek para adedi ekonomik retim iin gerekli snrn altna indiinde retim ileme merkezleri ile yaplmaldr /1/. 3.8.3 Paras Balama Tablas Ve Paletli Para Ykleme Sistemleri leme merkezlerinde i paralar ekseriyetle a taksimatl ve ayrca ek bir Nmerik Kontrol ekseni ile donatlm dairesel tablalara balanrlar. A taksimatl bu tablalarda taksimatlar aras 0,001 grad deeri verilmi olduundan ilerleme hareketinin ayar tam bir sreklilik iinde yaplabilir. Bu ilem iin ek bir NC eksenine ihtiya duyulduu gibi tamln elde edilebilmesi iinde bir dorudan lme sistemi ngrlr. leme merkezleri yksek yatrm maliyetleri gerektirdiinden, ekonomiklik iin yan zamanlarn ilem iindeki pay en dk bir deere getirilmelidir, i paras deitirme dzeneinin kullanlmasyla i paralar otomatik olarak ileme yerine getirilir. Bu deitirme sistemlerine palet ad verilir /16/. ekil 3.32'de deitirilebilen paletli para ykleme sistemi gsterilmektedir /17/.

89

ekil 3.32 Deitirilebilen paletli para ykleme sistemi

ekil 3.33 paras deitirme dzenleri (palet sistemleri) A) Tezgahn boyuna ekseni ynnde, B) Tezgahn boyuna ekseni ynnde ve ayrca enine ynde kaldrma hareketi, C) Tezgahn boyuna eksenine apraz ynde, D)Tezgahn boyuna eksenine apraz ynde ve ayrca dner tablal

90

Deitirilebilen para ykleme sistemleri iin deiik varyasyonlar ekil 3.33 te topluca verilmitir. Bunlardan hangisinin uygun bir zm olaca tezgah formuna bal olarak saptanr. Burada nemli kriterler olarak i paras deitirme sresi ncelikle gz nne alnr. Deitirme zaman asndan ekil 3.33 B deki durum en iyi zmdr. ekil 3.33 C deki, yalnzca enine ynde tamaya uygun olan dzen bir taraf a braklrsa, btn sistemlerde paletler ynden de yaklaabilir. Esnek malat Sisteminde ekil 3.33 D'de grlen bir dner tabla eklenmi bir dzen en uygun bir zm olarak dnlmelidir. nk burada paletlerin ayn ynden yaklap uzaklamalar mmkn olmaktadr /l/

KAYNAKA: l.Spur, G., Stferle, T.; Handbuch der Fertigungstechnik, Cari Kanser Verlag, Mchen Wien, 1979. 2.Maleki, R.A.; Fleacible Manufactoring Systems :The Technology and Management, Prentice Hail, Mew Jersey, 1991. 3.Ranky, P.; The Design and Operation of FMS :Flexible Manufacturing Systems, IFS Publications Ltd, Bedford, K., 1983. 4.Metals Handbook, 9 th Ed., Volume 16, Machining, ASM nternational, U.S.A., 1989. 5.Williams, D.J.; Manufacturing Systems, Halsted press John Wiley and Sons, New York, 1988. 6.Krar, S., Gill, A.; CNC Technology and Programming, McGraw Hili Publishing Company. New York, 1990. 7.Thyer, G.E.; Conputer Numerical Control of Machine Tools, 2nd Ed., Butler and Tanner Ltd., England, 1991. 8.De Garroo, E.P., Bllack, J.T., Kohser, R.A.; Materials and Processing in Manufactoring, Macmillian Pubi i shing Company, New York ,1988., 9.Tool and Manufacturing Engineers Handbook, 3rd Ed., McGraw-Hill Book Company, New York, 1976. 10.Tool and Manufacturing Engineers Handbook, Volume 2,"4th Ed., Machining. Society of Manufacturing Engineering, Michigan, 1983. 11.A3dcurt, M.; Takm Tezgahlar, Birsen Yaynevi, stanbul, 1985. 12.Akkurt, M.; Nmerik Kontroll. Tezgahlar ve Sistemler , Asilteknik Yayn No: l. stanbul, 1986. 13.Gibbs, D.; CNC ile letmeye Giri, ev: Deniz, G., Milli Eitim Bakanl Yaynlar No: 2732, Eskiehir, 1994. 14.Jones, B.L.; introduction to Computer Numerical Control, Pitman Publishing, London, 1986. 15.Bruins, D.H., Drager, J.W.; Herkzeuge und Werkzeug Masschinen f ur die spanende Metallbearbeitung = Talal Metal ilemede Takmlar ve Takm Tezgahlar / ev: Dinmen, M., Karadeniz niversitesi. Mhendislik - Mimarlk Fakltesi, Fak. Yayn No:23, Trabzon. 1984. l6.Singh, N.; Computer intergrated Design and Manufacturing, John Wiley and Sons, Inc., New York, 1996. l7.Krar, S.F., Oswald, J.W.; Technology of Machine Tools, 4th Ed.. McGraw-Hill Publishing Company, New York, 1991.

92

4. CAD/CAM SSTEMLER
4.1 Giri CAD/CAM Bilgisayar destekli dizayn ve bilgisayar destekli imalat anlamna gelen terimlerdir. Dizayn ve retimde bir takm fonksiyonlar yerine getirmek iin dijital bilgisayarlarn kullanlmasyla ilgili bir teknolojidir. Bilgisayar destekli dizayn (CAD), mhendislik dizaynnn ortaya karlmas, gelitirilmesi, analizi ve modifikasyonunu desteklemek iin bilgisayar sistemlerinin kullanlmas olarak tanmlanabilir. CAD sistemi, kullanlan bir donanm (hardware) yazlm (software) ve kullanc lsnden oluur. CAD Donanm, tipik olarak bir bilgisayar, bir veya daha fazla grafik gsterimli terminali, klavyeyi, yazcy, iziciyi ve dier evresel donanm ierir. CAD Yazlm, sistem zerinde bilgisayar grafiklerini uygulamak iin bilgisayar programlarn ve kullanc firmann mhendislik fonksiyonlarn kolaylatrmak iin u programlarn kullanlmasn ierir. Bu uygulamalar; ekme-Yorulma deneyleri, mekanizmalarn dinamik yap analizleri, s transfer hesaplamalar ve nmerik kontroll para programlardr. Bilgisayar destekli imalat (CAM), bir imalat tesisinin retim kaynaklar arasnda oluturulan bir bilgisayar etkileim alan vastasyla tesisin faaliyetlerini ister direkt ister endirekt olarak planlanmas, ynetimi ve kontrol iin bilgisayar sistemlerinin kullanm olarak tanmlanabilir. Tanmdan da anlalaca zere CAM' in uygulamalar iki geni kategoriye ayrlr. a. Bilgisayarl Gzetim ve Kontrol: Bilgisayarlarn prosesin gzlenmesi veya kontrol amacyla imalat prosesine dorudan doruya balandklar direkt uygulamalardr. b. malat Destek Uygulamalar: Bilgisayarla imalat prosesi arasnda direk bir etkileimin olmad, bilgisayarn tesis iindeki retim faaliyetlerini desteklemek amacyla kullanld endirekt uygulamalardr. 4.2 CAD/CAM Sistemlerinin Genel Yaps Bilgisayar olay yeni olmakla beraber "Bilgisayar Destekli" ya da "Bilgisayar Yardml" kavramn etkinlik kazanmas son 15-20 yln rndr, lkemizdeki gelimeler dnya apndaki bilgisayar destekli tasarm ve retim uygulamalarna kyasla daha yeni ve bir lde de balang aamasndadr. Buna ramen zellikle "Bilgisayar destekli retim" dnya genelinde yeni gelimeler gstermektedir ve zellikle "retim mhendislii" yeni bir meslek dal olarak niversitelerde gerekletirilme dzeyine gelmi bulunmaktadr. Bilgisayar destekli tasarm araclyla bilgisayar grafikleri, tasarmda devrim saylabilecek gelimeler salamtr. Buna bal olarak niversitelerde hem var olan mhendislik retim programlarnn yeniden gzden geirilmesi zorunluluu domu, hem de yeni bir disiplin olarak "retim mhendislii" gndeme gelmitir. Bilgisayar Destekli retim/tasarm genel anlamda bilgisayar teknikleri kullanan yeni bir ok disiplinli teknolojik alandr. Bu alanda alacak elemanlarn yksek dzeyde yetimi olmalar gerekmektedir. Deiik mhendislik dzlemlerinden ortak bir proje zerinde alacak takm yelerinin ortak bir kavram btnlne ve ortak bir teknik dile sahip olmalar gerekmektedir. Bu durumda orta renimden ve meslek okullarndan balamak zere niversite ve yksek okullarda yeni bir eitim plan zerinde dnya genelinde balayan bir tartmaya tank olmaktayz.

93

CAD/CAM koullarnda nemli bir e de bilgisayar grafikleridir. Bunlar tasarmcya yeni bir ufuk yeni bir dnya amtr. Bilgisayar grafikleri ile boyutlu ekiller zerinde dnme ve istendii biimde mdahale olanaklar domutur. Bir motor ya da bir binann deiik ynlerden kesitlerini deiik ynlerden grebilecek tasarmn baar ans arttrlabilmekte ok ksa srede retilen teknik resimlerle retimde yer alanlarn karar alma verimlilikleri ykselebilmektedir. Bilgisayar grafikleri ile birlikte "Sonlu eleman yntemleri" tasarmcya yeni dnce boyutlar amtr. Bylece zihinsel olarak canlandrlmalar g olan geometriler daha kolay grlebilmekte ve insan beyni ile matematik verimli bir bilgisayar ortamnda daha iyi sonular vermektedir.

ekil 4.1 CAD/CAM in endstriye etkileri

94

zellikle son on yl iinde (CAD/CAM) alannda meydana gelen nemli gelimeler, bilgisayar destekli izim dizgeleri mhendislik zmleri ve makine ilemlerinin saysal denetimi gibi uygulamal alanlarda olmutur. CAD/CAM' in ilk rnekleri uygulanmaya baland zaman, birbirlerinden bamsz olarak gerekletirilmekte ve tekil program uygulamalarnda olduu gibi veriler elden hazrlanmaktayd. Buna bal olarak da tasarm ve retim verilerinin ilenmesinde maliyet yksek olmaktayd. Zamanla mhendisler ve bilgisayar aratrclar veri akndaki boluklarn farkna vararak bunlar gidermeye almlard. Bugn tasarm, retim ve iletmecilikte CAD/CAM uygulamalar bilgisayar ile entegre edilmi veri tabanlar olmadan yaplamamakta, yaplsa, da uygulama boyutlar kk olmaktadr. Bu bakmdan veri taban sorunu CAD/CAM dizgeleri ile veri tabanlar arasndaki uyum, ayn zamanda retilmeme!eri nedeni ile verimsiz ya da przl olabilir. Bu bakmdan sz konusu uyumsuzluklarn yeniden gzden geirilerek daha yeni kolaylklarn gelitirilmesi almalar hz kazanm durumdadr. 4.3 CAD/CAM Sistemlerinin Tarihsel Geliimi Hem CAD hem de CAM 1950'lerin balarnda domutur. CAD' in evrimi geni olarak bilgisayar grafiklerinin gelimesiyle ilgilidir. Bilgisayar grafikleri alannda nemli projelerden biri 1950'lerin ortalarnda ve sonlarnda gelitirilen APT dilidir. APT ngilizce Automatically Programmed Tools szcklerinin (otomatik olarak programlanan takmlar anlamnda) ba harflerinden oluturulan bir terimdir. Bu proje bilgisayar kullanmnda Nmerik kontroll para programlar iin geometri elemanlarn tanmlamak iin uygun bir yol gelitirilmesi ile ilgiliydi. 1960'larn balarnda General Motors, IBM, Lockheed-Georgia McDonnell-Douglas gibi endstriyel kurulularn tm bilgisayar grafikleriyle ilgili projelerde aktif rol oynamlardr. Bu projelerin ou sonuta ticari rnler eklinde ortaya kmlardr.

ekil 4.2 CAD/CAM Sisteminin bileenleri

95

ekil 4.3 Bir CAD/CAM Sisteminin Donanm Birimleri

ekil 4.4 Bir CAD/CAM Sisteminde Program Yaps ve Bilgi Ak 1960larn sonlarnda Calma (1968) ve Applican ve Computervision (1969)u ieren pek ok CAD/CAM sistem satcs ortaya kmtr. Bu sistemler kullancnn ihtiyac olan yazlm ve donanmn tmn veya bir ounu ieren anahtar teslim sistemlerini satarlar. CAM konusu ncln Air Force irketinin himayesi altnda alan M.I.T.in yapt NC tezgahlarn kefi (1950) ile ortaya kt. Bu eski cihazlar herhangi bir takm tezgahnn hareketlerinin bir delikli banda bal elektronik kontrol mekanizmas ile denetlenmesinin mmkn olduunu kantladlar. Asl gelime parann fiziksel yapsna ve ekline bal olarak hazrlanan delikli bantlarn hzl ve doru bir almay mmkn klmas ile yaanmtr. Bu gelimeler NC takmlarn yaygn kullanmn salamtr. 1960 ve 1970lerde bata Avrupa ve Japonya da olmak zere bu endstri hzl bir geliim gsterilmitir. 1970lerin balarndan itibaren (mikro ve mini bilgisayar teknolojisinin olumasyla) yeni kontrol teknikleri gelitirilmitir. Dorudan nmerik kontrol (DNC) ve bilgisayarl nmerik kontrol sistemleri daha geni kullanlmaya balanmtr. Bu sistemler bilgisayarlar ve makinelerin dorudan ilikisini salamtr. Ayn ekilde operatre makine fonksiyonlarn programlar vastasyla kontrol ans tanmtr. Para program grup ileme uygun APT modu ile CAD araclnda hazrlanan tasarmlardaki imal edilecek paralarn geometrik ekli baz alnarak hazrlanr.

96

Dier CAM gelimeleri 1970lerde hzlanmtr. 5u anda Amerikada 3200, Bat Avrupada 1800 ve Japonyada 4000 uygulamas bulunan robot teknolojisi, alma ve yerletirme operasyonlarnn tm, kaynak yapma, ykama, sprey boyama ve montaj fonksiyonlarnn tamamn yerine getirmektedir. Gnmzde disk ve disket komponentlerinin oalmas, mhendislik ve imalat ilemleri arasndaki bilgi balantsnn anlalmas sonucunda bu elemanlarn btnletirilmesinden byk kazanlar elde edilmitir. 4.4 CAD Dizayn Prosesi CAD herhangi bir aratrma gelitirme veya tasarm probleminin zmnde, grafik zellikler kullanlarak iki veya boyutlu izimlerin ve tasarmlarn, bilgisayar destei ile oluturulmasna dayanan alma yntemlerinin tmdr. Modern CAD sistemleri (Genellikle CAD/CAM Sistemleri ad verilir) Interaktif Bilgisayar Grafiklerine (ICG) dayanrlar. ICG ler bilgisayarlarn ekil veya sembol formunda veri oluturmas, iletmesi ve ekranda gstermesinde kullanlan, kullancya dayanan sistemlerdir. Bilgisayar Destekli Dizayn Sistemlerindeki kullanc, verileri ileten ve bilgisayara eitli girdi aralarnn herhangi biri vastasyla komut veren desinatrdr. Bilgisayar kullancyla katod n tp (CRT) yardmyla iletiim kurar. Operatr (Teknik ressam) CRT ekran zerinde, bilgisayarn belleinde depolanm arzu edilen yazlm alt programlarn aran bir giri komutu ile bir grnt (imaj) yaratr. Operatr, boyutlarda genileme/daralma, rotasyon, ekran zerinde baka bir konuma gitme vb. eitli manipulasyonlar yardmyla, grntnn istenen detaylarn komutlarla formle edebilir. Gnmzde hassasiyetleri gitgide artan ve gerek renk ve gerekse gsterim yetenekleri yksek ekranlar retilmektedir. Bu ekranlar zerindeki en basit bir bilgisayar grafik uygulamas dahi binlerce noktadan olumaktadr. Kapasiteleri ok byk mikroiplerin gelitirilmeleri sonucunda bellekte milyonlarca noktann koordinatlar depolanabilmektedir. ICG Sistemi CAD sisteminin bir bileenidir. Dier bileen operatrdr (kullanc). Interaktif Bilgisayar Grafikleri, dizayn problemini zmek iin operatr tarafndan kullanlan bir alettir. Operatr, insann zihinsel yeteneklerine (fikir oluturma, bamsz dnme) en ok uyan dizayn prosesini gerekletirir. Bilgisayarsa, kendi yeteneklerine (hesaplama hz, gsterim yetenei, bellek) en iyi uyacak ekilde grevini yerine getirir. Sonu sistem bu 2 bileenin yeteneklerini aar.

ekil 4.5 rn gelitirmede allm aralarla alma yntemi.

97

ekil 4.6 CAD Sistemleri ile rn gelitirmede bir yntem olarak modelleme CAD sistemini kullanmann temel nedenleri unlardr: 1. Tasarmcnn retkenliini arttrmak iin: Bu, rnn, alt montaj bileenleri ve paralarnn tasavvur edilmesinde operatre yardm ederek ve dizayndaki sentez, analiz ve dkm iin gerekli zaman ksaltarak salanr, retkenliin gelimesiyle sadece daha dk dizayn maliyeti deil, ayn zamanda da daha ksa proje tamamlanma zaman salanr. 2. Dizayn kalitesini gelitirmek iin: Bir CAD sistemi ile almak, yaplan tasarmda daha ok alternatifin gz nne alnmas, dnlen alternatiflerin hesaplarnn yaplarak deiik durumlarda mhendislik analizleri yapabilme imkan salayacaktr. Tm bu almalar srasnda bilgisayar ile almann salad hassasiyet dizayn hatalarn minimuma indirecektir. Ayrca ortaya kan izimlerde minimum izim hatalar yaratlacak bylelikle daha temiz ve standartlara uygun izimler elde edilecektir. 3. malat iin veri taban oluturmak: retim iin teknik dokmanlarn hazrlanmas srasnda rnn ilenebilmesi iin gerekli olan datalar da gz nnde tutulacaktr. Bu datalar, rnn geometrik boyutlar, rnn geometrisini oluturan tanmlanm temel elemanlarn neler olduu, detaylarn nasl birletirilecei, detaylara ait malzeme bilgileri, mamuln ilenecei ham maddenin lleri (kaba malzeme lleri) vb. bilgilerdir. Bu bilgiler deiik formatlarda sistemden alnarak birbirinden farkl bir ok ama iin kullanlabilir. CAD Dizayn prosesi 6 safhay ieren bir prosedr olarak karakterize edilebilir : 1. htiyacn Belirlenmesi: Bir takm dzeltici faaliyetlerin yaplmas gerektiinin bir kii tarafndan anlalmasdr. Bu bir mhendis tarafndan mevcut makine dizaynndaki baz kusurlarn belirlenmesi veya bir satc tarafndan yeni bir rnn pazarlama frsatlarnn alglanmas olabilir. 2. Problemin Tanm: Dizayn edilecek parann tm spesifikasyonlarn ierir. Bunlar fiziksel ve fonksiyonel karakteristikler, kalite ve ileme performansn kapsar. 3. Sentez (Mhendislik Tasarm): Bilindii zere geleneksel mhendislik tasarm, izim masas zerinde balar ve orada ayrntl bir birka-teknik resim haline dnr. Makine mhendisliinde tasarm; bir rnn onun alt paralarnn ve hatta bu rnn imal edilmesi iin gerekli olan takm ve tertibatlarn tm teknik resimlerini ierir. Elektrik ve elektronik Mhendisliinde tasarm ise elektrik devre ve emalarn hazrlanmas gibi ilemleri ierir.

98

Buna benzer ekilde dier mhendislik dallarnda da yaplan tasarmlarn elle dokman haline getirilmeleri sz konusudur. Mhendislik tasarm geleneksel olarak tasarmn izim masalarnda detayl mhendislik resimleri formunda dkmante edilmesi ile oluurlar. Bilgisayar Destekli Tasarmda bir tasarm ileminde yaplmas ngrlen btn ilemler izim masas yerine artk bir CAD sisteminden oluur. Bir CAD sistemi u ksmlardan oluur: a. Tasarmc b. Donanm (Hardware); Bilgisayar ve evre birimleri (yazc, izici vs.) c. Yazlm (Software); Genel sistem yazlm ve CAD yazlm. d. Problem; zlmesi gereken tasarm problemi. Tasarmc, elindeki problemi nnde mevcut olan bilgisayardaki CAD programn kullanarak zmler. CAQ sisteminde kullanlan bilgisayar gerekli tasarmn yaplmasna olanak verecek bir CAD yazlmna sahiptir. Bu yazln ile tasarmc bilgisayarn evre niteleri ile (ekran, klavye, vb.) srekli etkileim halindedir. Yapaca tasarmn cinsine gre eitli geometrik izim elemanlarnn kullanlmas ile izimleri ekranda gerekletirir. Yani geleneksel olarak izim masasnda kat zerinde yaplan izimler ve tasarmlar CAD sistemlerinde artk ekranda yaplr. Bu arada eer tasarlanan geometri zerinde yaplacak dzeltmeler, deiiklikler, bytme, kltme, kopyalama ve bunun gibi ilemler varsa bunlar rahatlkla ekranda yaplabilmektedir. Bylece dier tasarm yntemlerindeki yorucu ve zaman alc ilemler bilgisayarda rahatlkla yaplm olmaktadr. htiyalarn Belirlenmesi

Problemin Tanmlanmas

Sentez

Analiz ve Optimizasyon

Deerlendirme

Sunma ekil 4.7 Genel Dizayn Prosesi CAD ile tasarmc yapt tasarm ok daha rahat bir ekilde gz nnde canlandrabilir;

99

birka alternatif tasarm ksa bir srede analiz edip, ilikili alt paralar ile birlikte kolaylkla ekran zerinde monte edilebilir ve bunlar zerinde ok deiik analizler yaplabilir. Ayrca yeni yaplacak tasarm, eski tasarmlarn baz ksmlarnn deitirilmesiyle elde edilecekse bu da son derece hzl bir ekilde eski tasarmn ekrana an! p zerine gerekli deiikliklerin yaplmas ile elde edilir, zet olarak, tasarmcnn retkenlii CAD sistemlerinin kullanlmasyla artmaktadr. 4. Analiz ve Optimizasyon: Sentez ve analiz etme dizayn prosesi ile yakndan ilgilidir. Bir operatr tarafndan belli bir bileen veya tm bir sistemin alt sistemi fikri oluturulur, analiz edilir, analiz prosedr ile gelitirilir ve tekrar dizayn edilir. 5. Deerlendirme: Dizayn, problem tanmlama safhasnda belirlenen spesifikasyonlara gre lmektir. Bu deerlendirme iletim performans, kalite, gvenilirlik ve dier kriterleri deerlendirmek iin prototip modelin test edilmesi ve imal edilmesidir. 6. Sunma (Mhendislik izimlerinin Hazrlanmas): Dizayn prosesinde en son safha sunmadr, yaplan mhendislik tasarmlarnn belgelendirilmesi gereklidir. Bunlar genellikle teknik resimler ve raporlar eklinde olabilir. Bunlarn hazrlanmalar imalat iin arttr. Bir CAD sisteminde yaplan tasarmlarn dokmantasyonu iziciler ve yazclarn kullanlmasyla olur. Bu ilem direk olarak bilgisayardaki izimlerin kada yazc ve iziciler yardm ile aktarlmas yoluyla gerekletiril ir ve elde edilen izimler geleneksel metotla yaplan teknik resimlere karn ok daha hassas ve kaliteli olur. Bu yaplan almalarn nedeni ise yaplan tasarmlarn daha sonra imalatta faydalanacak ekilde bir veri taban oluturmasna imkan vermesidir. Geleneksel metotlarla yaplan tasarmlardan sonra imalat mhendisleri tarafndan bu tasarmlarn imalat ilem ve programlar karlmaktadr. Bu ekilde iki ayr blmde iki ayr prosedr uygulanmaktadr. Bylece tasarm ve imalat birimleri tarafndan ayn olan baz ilemler tekrarlanmakta, dolaysyla belirli lde zaman kayb ortaya kmaktadr. Buna karn bir CAD/CAM sisteminde tasarm faznda bir veri taban oluturulmakta ve ayn veri taban imalat iin de kullanlmaktadr. Daha nce yaplan ilemler yinelenmemektedir. Bir baka deyile, ekran banda tasarlanan para, kalp vb. rn yine ekran banda ilenmektedir. Bu ileme srasnda sahip olunan takm tezgahnn ve bu tezgahn mevcut kesici kalem vb.nin zellikleri bilgisayarla simule edilebilmektedir. Bu ekilde NC para programlama yaplm ve o para iin NC kodlama elde edilmi olur. Daha sonra bu NC verileri takm tezgahna gerek erit, gerek manyetik bant ve gerekse de dorudan balant ile aktarlr. Bylece imalat dnlen para tasarmdan imaline kadar CAD sistemi kullanlarak 'gerekletirilmi olur. 4.5 Dizaynda Bilgisayarn Kullanm Bilgisayar destekli modern sistemler tarafndan gerekletirilen dizayn ile ilgili iler drt fonksiyonel alanda gruplanabilir.

100

4.5.1. Geometrik Modelleme, 4.5.2. Mhendislik Analizi, 4.5.3. Dizaynn Gzden Geirilmesi ve Deerlendirilmesi, 4.5.4. Otomatik izim. 4.5.1 Geometrik Modelleme CAD, en alt dzeyde parann resmini izmek ile balar. eklin yan sra para boyutlar da girilebilir. Yalnz nemli olan nokta, tasarm yaplan cismin geometrisinin matematiksel olarak tanmlanabilir olmas gerektiidir. Geometrik modellemede 3 ana yntem dikkati eker.Bunlar; a. 2 D tasarm : iki boyutlu tasarm yntemi dzlem objeler iin kullanlmaktadr. (Nokta, izgi ve daire gibi) b. 2 Tasarm: Baz boyutlu objelerin elde edilmesinde kullanlan bir yntemdir. Yalnz objenin kalnlnn her noktada ayn olmas gerekir.

ekil 4.8 CAD-CAM Yaps c. 3 D tasarm: Bu yntem ok karmak 3D profillerin dizayn iin tasarmda kullanlmaktadr. Bilgisayar geometrik modelleme prosesi sresince, komutlar matematik modele evirir, onlar veri ktklerinde depolar ve CRT ekran zerinde bir grnt olarak gsterir. Model sonuta, gzden geirme, analiz etme veya deitirme ilemleri iin veri ktklerinden arlabilir.

101

5.2. Mhendislik Analizi: Daha yksek seviyede CAD programlar hesap yapabilme yeteneine sahiptir. Herhangi bir mhendislik probleminin zlmesi iin, problemin formlasyonunun yaplmas gerekir. Bu formlasyon zerine bir takm analiz yntemleri uygulanabilecektir. Bu analizler ekme yorulma deneyleri, s transfer hesaplamalar veya dizayn edilen sistemin dinamik davranlarn anlatmak iin diferansiyel denklemlerin kullanlmas gibi eitli hesaplamalardr. Bilgisayar bu analiz almalarna destek olarak kullanlabilir. CAD/CAM sistemlerinde kullanlan iki nemli analiz yntemi unlardr: a. Ktle zelliklerinin analizi: En geni uygulamaya sahip bir CAD sistemi zelliidir. Bu analiz, yzey alan, arlk, hacim, arlk merkezi ve i moment gibi kat cisimlerin zelliklerini analiz etme imkan salar. b. Sonlu Eleman Analizi: CAD sisteminin en etkili zelliklerinden biride sonlu eleman metodudur. Bu teknikte nesne, dmlerde toplanan ve birbirine bal bir ebeke oluturan ok saydaki sonlu elemana (genellikle dikdrtgen veya gen eklinde) blnr. Hesaplama kabiliyeti yksek bir bilgisayarla tm nesne, her bir dmde ekme-yorulma s transfer ve dier karakteristikler hesap edilerek analiz edilebilir. Sistemdeki tm dmlerin birbirleri ile ilgili davranlar belirlenerek btn nesnenin davranlarna ulala bilinir. 5.3. Dizaynn Kontrol ve Deerlendirilmesi: Dizaynn doruluunu kontrol etme ilemi bilgisayar terminali zerinde rahat bir ekilde yerine getirilir. Boyut spesifikasyonlarn kullanc tarafndan gsterilen yzeylere atayan yar-otomatik boyutlama ve toleranslama yntemleri, boyutlama hatalarn azaltmaya yardmc olurlar. Bunlarn yardmyla operatr para dizayn detaylar zerine doru yaklar (700 m) ve daha yakn bir inceleme iin grafik ekran zerindeki grnty byltr. Dizaynn gzden geirilmesinde, genellikle "aktrma" ad verilen prosedr yardmc olur. aktrma iin iyi bir rnek, bir makine parasnn en son eklinin geometrik grntsn kaba dkm kalb grnts zerine kapatmak olabilir. Bu analiz, dkmde sonu makinenin boyutlarn gerekletirmek iin yeterli malzemenin olduunu temin eder. Dizaynn kontrol ile ilgili baka bir prosedr "engellerin" kontroldr. Bu montajdaki bileenlerin ayn hacmi kaplama riskinin olduu bir montaj yapsndaki yaplan analizdir. Bu risk byk kimya tesislerinde, soutucularda ve dier karmak boru sistemlerinde vardr. Bilgisayar destekli dizayn sistemlerinde en ilgin deerlendirme metotlarndan biri "kinematiktir". Uygun kinematik paketleri mentee ve mafsal gibi basit dizayn mekanizmalarnn hareketlerini canlandrma yetenei salar. Bu yetenek, operatrn mekanizmann ilemini grntleme yeteneini arttrr ve mekanizmann dier bileenlere bir engel tekil edip etmediinden emin olunur. 5.4. Otomatik Taslak izim: Mhendislik izimlerinin CAD' n veri tabanndan direkt olarak kopyalanmasdr. (izilmesi). CAD sistemleri izim fonksiyonunun retkenliini kabaca elle izimin 5 kat kadar arttrmtr. CAD' n baz grafik zellikleri izim prosesine ok elverilidir. Bu zellikler otomatik boyutlama- taral alanlarn oluturulmas, lekli izim, paralarn detaylarnn grntlerini bytme ve bunlarn baz blmlerinin gelitirilmesi zelliklerini kapsar. CAD' la taslak
102

izilmesi, parann rotasyonu ve grntnn dier transformasyonlarnda (erilik, izomorfi ve perspektif) nemli oranda destek salanr. Gnmzde birok CAD sistemi bir parann alt farkl grntsn oluturma yeteneine sahiptir.

htiyalarn Belirlenmesi

Problemin Tanmlanmas

Sentez

Geometrik Modelleme

Mhendislik Analizi Analiz ve Optimizasyon

Deerlendirme

Dizaynn Kontrol ve Deerlendirilmesi

Otomatik izim Sunma ekil 4.9 Dizayn prosesine bilgisayarlarn uygulanmas Yukarda anlatlan 4 CAD fonksiyonuna ek olarak, CAD veri tabannn bir baka zellii de para snflandrma ve kodlama sistemlerinin gelitirilmesinde kullanlabilmesidir. Para snflandrma ve kodlama benzer para dizaynlarnn gruplanmas ve bir kodlama emasyla bu benzerliklerin arasnda bir iliki kurulmasdr. CAD bu konuda operatre ok faydal bir yardmcdr. 4.6 Bilgisayar Destekli Tasarm Yntemleri CAD' n temeli, geleneksel olarak teknik ressamlarca izilen resimlerin yine teknik ressamlarca fakat bilgisayar kullanlarak izilmesine dayanr. Burada sz konusu olan iki boyutlu teknik resimlerin bilgisayar yardm ile izimi, olsa olsa CAD iin ancak bir balang seviyesi olabilir. CAD gnmzde en temel teknik resimlerin izilip llendirilmesinden, en karmak ekillerin geree yakn tasarlanp grntlenmesine kadar geni olanaklar iermektedir. CAD ile birlikte kullanc yazlmlar, uzman sistemler, zmleme yazlmlar, saysal denetini, robotlar, retim planlama yazlmlar, bilgisayar btnleik retim hedefinin birer parasdr. En genel yaklamla bir ekli CAD ile tasarlamak iin drt temel yntem kullanlr. 4.6.1. izim: Teknik resimlerin, geleneksel izim aletleri yerine bilgisayar kullanm ile izilmesi iin iki ve boyutlu izim yazlmlar kullanlr. Bir teknik ressamn izebilecei
103

her trden rn, kalp, para, plan, proje vb. resmi mmkn olduunca teknik ressamn izim srasnda kulland yntemlerle bilgisayar ekranna izilir. Nokta, izgi, yay, eri, okgen gibi temel elemanlardan hareketlerle izim yapl ir. Bytme, kltme, silme, oaltma, tarama vb. olanaklar ile istenen deiiklikler yaplr. Resim zerine istenen yazlar yazlr, istenen l sisteminde otomatik llendirme yaplr. ok kullanlan izim paralar iin ariv oluturularak kolayca izimde kullanlabilir. izim modl ile iki boyutlu izimin yan sra izometrik izim de yaplabilir. 4.6.2. Tel Kafes Geometri: Tel kafes geometri, bir ekli boyutlu olarak gstermenin en basit yoludur. eklin sadece snrlar ve kenarlar izgi ve erilerle gsterilir. Eriler ok sayda yayn birlemesinden meydana gelir. Bir eri uzayda serbeste tanmlanabildii gibi bir yzey zerine izilmi de olabilir. Eriler matematiksel olarak polinomlarla tanmlanr. CAD yazlmlarnda erilerin oluturulmas iin yntem vardr: a) Daire, yay, elips, parabol, hiperbol gibi yaygn, matematiksel olarak kolay ifade edilen eriler. b) Karmak iki yzeyin kesiimi, bir erinin bir yzey zerine izdm vb. gibi etkileimli yntemlerle belirlenen hesaplanm eriler. c) Bir dizi noktann, teet ve diklik kurallarna uyarak birletirilmesi ile belirlenen eriler. j; 4.6.3. Yzey Geometri: Tel kafes geometri ile tanmlanan boyutlu ekillerin daha sk izgilerle taranmas ile oluur. izgilerin aras yzeylendirilerek geree yakn yzeylerin grntlenmesi salanr. Yzey oluturmak iin, iki deikenli polinomlarla tanmlanan denklemler kullanlr. CAD yazlmlarnda ok kullanlan be yzey oluturma metodu vardr. a)Koni, kre, silindir, spiral, dzlem yzeyi gibi temel geometrik yzeyler b)Uzayda eriler arasnn teet ve diklik kurallarna uygun olarak doldurulmas ile oluturulan yzeyler. c)Yzeylerin birbirine getii hallerde oluan kenarlarn yaylarla yumuatlarak gei salanmas ile oluturulan yzeyler d)Uzayda belirlenen noktalardan geen teet ve diklik artlarn salayan izgilerin oluturduu yzeyler e)Bir yzey zerinde kapal erilerle yzey paralar ayrlabilir. Eer bir dzlem zerinde yzey paras ayrlacaksa dorular da kullanlabilir. Bu ekilde oluturulan yzey paralar birletirilerek yzeyler oluturulabilir.

104

ekil 4.10 Teknik izim

ekil 4.11 Tel Kafes Modeli

ekil 4.12 Yzey ve Kat Model

4.6.4. Kat Geometri: Temel geometrik hacimlerden hareketle karmak ekillerin tasarlanmas, kat geometri yazlmlar ile yaplr. Yazlm, silindir, kre, koni spiral, piramit, kp eri tabanl prizma, okgen tabanl prizma, bir kesitin (dzlemin) bir eksen etrafnda dndrlmesi ile oluan hacimler gibi temel geometrik ekilleri tanmlayabilir. Karmak ekillerin oluturulmas iin bu temel ekiller birletirilir, birbirinden karlr, deforme edilir, yzeylerle kesilir. Grntlerin daha gereki olmas iin arkada kalan izgiler grnmez yaplr, ekiller yzeylendirilir.

105

Gelimi CAD yazlmlarnda oluturulan ekiller 16.7 milyona kadar varan renklerle ve (yar) k geirgen olarak tanmlanabilir. eitli nokta-mardan k kaynaklar tariflenerek ekillerin glgelenmesi salanr. ekiller srekli dndrlebilir ve istenen yerde kesit alnabilir. 2 ve 3 boyutlu izim modl dier model geometrilerin oluturulabilmesi veya bir modlden dier modle bilgilerin aktarlabilmesi iin temeldir. 2 ve 3 boyutlu izim modl ile izilen resimler, tel kafes, yzey ve kat model geometri modllerinde arlp zerinde allabilir. Bu modllerde yaratlan ekiller 2 ve 3 boyutlu izim modlne aktarlabilir. Birok yazlmda btn modller ortak tek bir bilgi taban kullanrlar. 4.7 Bilgisayar Destekli Dizaynn Faydalar CAD in pek ok faydas vardr. Ancak bunlardan sadece bazlar kolaylkla llebilir, rnein, i kalitesinin gelimesi, daha kullanl bilgi, kontroln gelimesi gibi belirli bir miktar ile belirlemenin g olduu soyut faydalar vardr. Baz faydalar ise somuttur fakat bunlardan salanan faydalar retim prosesinden bulup karmak ve dolaysyla dizayn safhasnda bunlar para miktar ile ifade etmek gtr. CAD sistemlerinin uygulanmasndan salanan baz faydalarsa direkt olarak llebilirler. Aada btnleik CAD/CAM sistemlerinden salanan faydalar u ekilde sralanabilir; 1. Mhendislik retkenliini gelitirir. 2. Daha ksa temin zamanlar salar. 3. Mhendislik personelinin ihtiyalar azalr. 4. Yaplm tasarmlar zerinde ortaya kan mteri isteklerinin kolaylkla yerine getirilmesi. 5. Piyasann ihtiyalarna daha hzl cevap verilir. Gerekli veri taban oluturulduktan sonra benzer yeni mamuller retmek iin gereken proje zamanlarn en aza indirerek, pazar rekabetinde avantaj salayacaktr. 6. Kopyalama (izme) hatalar minimuma iner 7. Dizaynn doruluu artar 8. Dizaynlar daha standart olur 9. Analiz srasnda bileenlerin birbirleriyle etkileimleri daha kolay bel iri eni r. 10. Daha iyi bir fonksiyonel analiz salayarak prototip test says azalr. 11. Dokmantasyon salamaya hazrlamaya destek salar 12. Takm dizaynnda retkenlii arttrr 13. Maliyetler hakknda daha iyi bilgi salar. 14. Daha iyi bir dizayn salar 15. NC para programlar ve rutin izim grevleri iin gerekli eitim sresini azaltr 16. NC para programlarnda daha az hata oluur. 17. Mevcut paralarn daha fazla ilenmeleri ve kullanlmalar iin bir potansiyel salar. 10. Dizaynn mevcut imalat tekniklerine uygun olmasn salar 19. Algoritmalar optimalletirerek malzemelerden ve makine zamanlarndan tasarruf salar. 20. Projeler zerinde alan dizayn personelinin daha etkin bir ekilde ynetilmesini salar 21. Karmak paralarn incelenmesine yardmc olur. 22. Mhendisler, tasarmclar, ynetim ve farkl proje gruplar arasnda daha iyi bir anlama ve haberleme ortam salar. 4.8 NC Tezgahlar ve CAM Sistemleri Nmerik kontroll (NC ve CNC) takm tezgahlarnn endstride kullanlmas ile retimde daha fazla hassasiyet ve esneklik salanabilmi ve daha kompleks paralarn hassas olarak ilenmesi mmkn olmutur. Bilgisayar teknolojisindeki yaygn gelimeler, NC ve CNC

106

takm tezgahlarn, bilgisayar destei ile daha verimli kullanma fikrini dourmutur. Gnmz tasarm ve retim teknolojilerinde, bilgisayar artk nemli derecede rol almaya balamtr. Bilgisayarlarn mhendislik faaliyetlerine uygulanmas ile, bilgisayar destekli tasarm CAD ve Bilgisayar Destekli imalat CAM adn tayan yeni disiplinler; Nmerik kontroll sistemlerin tezgahlara uygulanmas ile de Nmerik kontroll NC tezgahlar meydana gelmitir. Teknolojinin gelimesi ile CAD/CAM sistemi, Bilgisayarla imalat integrasyonu (CIM), NC tezgahlar ise, CNC ve DNC sistemlerine gelime gstermitir, CIM-CNC integrasyonu olumutur. CAD/CAM sistemleri gelimeleri neticesinde CAD ve zellikle CAM yazlmlar ile NC ve CNC takm tezgahlar ok daha verimli bir ekilde kullanlr hale gelmitir. Nmerik sistemler; ikinci sanayi devrimine sebep olmutur. Birinci sanayi devrimi insan g bakmndan ikinci sanayi devrimi ise, insan "zihinsel bakmdan" zahmetten kurtarmtr. Devrim niteliini tayan bu gelimeler uyguland lkelerde toplumun refah seviyesini ykseltmi, rekabet ve savunma gcn arttrm ve politik stnlk salamtr. Saysal kontrol NC; Takm tezgahlarnn, insan mdahalesi olmadan bilgisayara bal olarak almasdr. Yani; elektronik kontrol sistemi yoluyla, say gruplarndan oluan bilgiler kullanlarak makine hareketlerinin kontrol edilmesine verilen addr. Saysal bilgi ierdii iin, bu ad verilmitir. Yani ksaca, saysal denetim; Takn tezgahlarnn ve dier makinelerin kodlanm bilgiler yoluyla altrlmasdr. NS (Saysal) Sistemler: 1. Bilgisayarlar (Grafik Etkileim Programlar): -CAD (RoboCAD, AutoCAD, Cadkey, HurcoCAD, IBMCAD CADPAY, PRIME, CADCAM, CATIA, EUCUD vb. gibi) - CAM (PATHTRACE, HurcoCAM, Supor Draft, DLOG vb ) 2. Makineler (NC ve CNC Takm Tezgahlar) malatta Bilgisayar kontroll takm tezgahlarnn kullanlmasnn balca nedenleri: - Yardmc ve hazrlk zamanlarnn azaltlmas ile prodktivitenin artmas ve maliyetin azalmas, - Daha yksek ve sabit bir kalite elde edilmesi, - Daha iyi bir yzey kalitesi elde edilmesi - Daha az ve basit tutturma tertibatlarna gereksinim duyulmas - ok kark paralar ve yzeyleri ileyebilmesi - ok daha esnek olmas - Ayar zamannn ok dk olmas 4.8.1 Takm Tezgahlarnn Bilgisayarla Kontrol Takm tezgahlarnn bilgisayarla kontrol genel olarak iki gruba ayrlmaktadr. - Bilgisayarl Nmerik kontrol - Dorudan Nmerik kontrol

107

Nmerik Kontroll Tezgahlarn giri doneleri saysal olarak verilmektedir. Bu ekilde sisteme byk esneklik salanmakla beraber bilgilerin hazrlanmasnda kompterlerin de kullanlmasna imkan verilmektedir. NC tezgahlarda bilgileri tezgaha ulatrmak iin yaplan ilemler, d ve i ilemler olmak zere ikiye ayrlabilir. D ilemler parann imalat resmine ve teknolojik bilgilere dayanarak teknolojik plann hazrlanmas, bu plan belirli bir kod veya lisana gre programa evrilmesi ve bu program delikli kart, delikli bant veya manyetik bant gibi program taycsna aktarlmas gibi ilemlerden oluur. Bu ilemler NC sisteminin esnek ksmn meydana getirmektedir. ilemler: Kontrol nitesi, kontrol devresi ve tezgah sisteminden olumaktadr. Burada takmn kontrol devresine yerletirilen program taycsnn okunmas, okunan bilgilerin ilenmesi bunlar tezgahn ilgili elemanlarna iletilmesi ve bu elemanlar harekete geirilmesi gibi ilemler yaplmaktadr, i ilemler NC tezgahlarn rijid ksmn oluturmaktadr. Kontrol nitesi nmerik esasa gre almaktadr. 4.8.2 Bilgisayar Destekli malat CAM Bilgisayar Destekli imalat programlar, takm tezgahlarna yneliktir. NC ve CNC kontroll takm tezgahlarnn almas iin gerekli olan NC deerlerini oluturur. En genel anlamda CAM'in tanm; imalatta veya imalat aknda bilgisayar desteinin kullanld alma yntemidir. CAM uygulamalarna rnek olarak, bilgisayar destei ile dorudan takm tezgahlarnn, montaj bantlarnn veya alma istasyonlarnn, para aknn idare edilmesi al Amalarn verebiliriz. Konu imalata ynelik olduundan CAM sistemleri, CNC takm tezgahlar bulunan fabrika veya iyerlerine girmeye balamtr, yle ki, bnyelerine CAD/CAM sistemlerini adapte eden kurulular, imalatlarndaki verimlilik ve kalite artn ksa srede tespit etmektedirler. CAM sistemi kullanacak kii veya elemanlarn, takm tezgah ve imalat teknolojisi bilgilerine sahip olmas gerekmektedir. Ancak CNC takm tezgahnn programlanmas; kullanlacak tezgahn, takmlarn, ilenecek parann zelliklerinin ve imalat teknolojisinin bilinmesinin yan sra, programlama iin de yeterli bilgiye sahip olmay gerektirmektedir. CAM sistemleri sayesinde, CNC Tezgahnn programlanmas iin yeterli alt bilgiye sahip olmayan, sadece tala kaldrma teknolojisini bilen elemanlar tarafndan, parann yalnz teknik resmi izilerek, para programnn "G ve M fonksiyonlar" kolayca ve sratli bir ekilde elde edilmesi mmkndr. CAM sistemlerinin kullanm, CAD sistemlerinin kullanmna benzemekle birlikte, ilenecek olan parann ekran zerindeki izimine dayanarak CNC takm tezgah lisannda "G kodlar"n ksa srede hazrlar. Bylece olduka zor olan el ile "CNC program" yazma ve bu program tezgah kontrol sistemine teker teker ykleme veya eritle tezgaha program hazrlama ve ykleme ilemleri ortadan kaldrlm oluyor. 4.8.3. Programlama lemi Programlama ileminin amac, parann ilenmesi iin gereken bilgileri, tezgahn kontrol nitesinin anlayaca bir hale getirmektedir. Tezgaha verilen bilgiler geometrik ve teknolojik olmak zere iki grupta toplanabilir. Parann geometrik eklini tayin eden ve boyutlara bal olan geometrik bilgiler, kzan veya takmn hareketleri ile ilgili bilgilerdir. Bunlar kzak yolunu veya takm izini oluturan noktalarn koordinatlar ile belirtilir. Bu aamada nemli olan, parann boyutlarn tezgahn eksenlerine uygun bir koordinat sistemine gre ifade

108

etmektir. Teknolojik bilgiler, kesme, ilerleme, paso miktar gibi tala kaldrmay gerekletiren bilgilerdir. Programlama ilemi elle ve otomatik olmak zere iki ekilde yaplr. Tezgah zerinde el ile program yazmak, beraberinde bir takm sorunlar dourur. Bu sorunlar ksaca zetlenirse; -El ile NC program yazmak, kalifiyeli eleman ihtiyacn gerektirir. -NC program hazrlanacak olan parann geometrisi karmak ise matematiksel hesaplamalara ihtiya vardr. -Matematiksel hesaplamalar zaman ald gibi yaplacak bir hata NC programn hatal hazrlanmasna neden olur. - Hazrlanm olan NC programnn kontrol iin CAM sistemlerindeki gibi takm ve para simlasyonuna ihtiya vardr. - Hazrlanm olan NC program, CNC tezgah1 in kontrol sistemine el ile teker teker yklenmesi gerek zaman almas asndan, gerekse bu esnada yaplacak bir hatann, direkt paraya yansmas asndan sakncaldr. eritle NC program hazrlamann beraberinde getirdii sorular ise: - erit temin etmek sorun olmaktadr. - eritle program yazma iin de, ayrca bir delik delici "puncher" sistemine ihtiya vardr. - eritlerdeki programlar tezgaha ykleme esnasnda doabilecek erit yrtlmas vb. gibi aksaklklarn tm programn yok olmasna neden olur. - eritlerdeki programn saklanmas ve gerektiinde yeniden kullanlmasnda bir takm zorluklar ve aksaklklar meydana gelebilir. - erit zerine yklenmi olan bir programn zerinde, bir dzeltme veya deiiklik yapma olana yoktur. Programn yeniden yazlmas ve yeni bir eride yklenmesi gerekir. Ayrca gerek el ile, gerekse erit ile programlamada basit saylabilecek bir hata, ciddi kazalara ve aksaklklara sebep olabilir. CAM sistemleri tm bu sorunlar ortadan kaldran ideal bir zmdr. 4.9 malata Destek Olan CAM Bilgisayarlar tasarmn yannda retimde de kullancya retim planlamas, stok dzeni ve retim yapan makinelerin programlanmasna kadar yardmc olmaktadr. CAM, retimin planlanmas, retim, endstri, imkanlarn kullanm ve gvenilirlik gibi mhendislik konularn iermektedir. Saysal kontrole ait verilerin ve metotlarn kullanlabilmesi, rn tasarm ve bu i iin gerekli ara-gerecin niteliklerin ortaya konulmas, makinelerin ve iilerin veriminin arttrlmas, evre tasarm, kalite kontrol, olas hatalarn incelenmesi, CAM'in kullancya salad veya salayabilecei imkanlardr. CAM, 1980'li yllarla birlikte mikrobilgisayarlar ve saysal kontroll tezgahlarda (NC-CMC) geni bir ekilde kullanm alan bulmutur. CAM imalatta uygulanabilecei gibi ayrca "imalata destek

109

olan CAM" eklinde de aadaki uygulama alanlarnda kullanlabilmektedir:

ekil 4.13. malata destek olan CAM Klasik rn evrimi (Dizayn ve imalatta). a) Maliyet hesaplama ve tahmin etme, b) Bilgisayar destekli ilem planlama, c) Bilgisayar destekli NC para programnn eldesi, d) Bilgisayar destekli retim planlama, e) i standartlarnn gelitirilmesi, f) Malzeme gereksinim planlamas. Daha nce CAD blmnde deinildii gibi tasarlanan ve zerinde eitli analiz ve benzetimler yaplan paralar, artk imal edilmeye hazr duruma gelmilerdir. Bu geometriler ekranda ilenirler. Yani takm tezgahnda yaplacak olan imalat ileminin bir benzetimi ekranda yaplr. Bu ekilde bir imalat ileminin, parann atlyede bizzat denemeleri yaplmadan, bilgisayarda benzetiminin yaplmas, denemelerle kaybolacak olan zaman ve igc kaybn nler, zellikle, daha nce yaplmam olan yeni, karmak bir parann imalat operasyonunda benzetimi, bu operasyonun fizibilitesinin karlmasna olanak verir, ve parann imali iin gerekli olan takn ve dzenlerinin yaplmas ve zellikle denemeler iin harcanacak parann kaybn nler. lkemizde kullanlan NC ve CNC tezgahlar, iki ekilde programlanabilir.Birinci ve eski olan ynteme gre, tezgah el ile programlanr, yani komutlar tezgah zerindeki klavyeden veya daha nce kat eride delinerek tezgaha aktarlr. Bu ekilde programlanan tezgahta imal edilecek parann geometrisi tezgahtaki hareketler makine dilinde ve tek tek girilir. Hatalara
110

ak ve ok zaman alc bu almada, girilen bilgilerin doruluunu kontrol etmek iin iziciden dkm alnr. kinci yntem ise CAD/CAM kullanlmasdr. Bilgisayar yardm ile hazrlanan tasarmn geometrisi grafik komutlarla tanmlanm olduundan izim dorudan tezgaha aktarlr. Bilgisayar destekli retim CAM genel anlamda dorudan veya detayl olarak bir fabrikann ynetim alannda, kontrol mekanizmalarnda ve operasyonlarnda etkin bir ekilde bilgisayar teknolojisinin kullanlmasdr. CAM uygulamalar sanayide genel olarak iki alanda toplanabilir: 1) Dorudan Uygulamalar: Burada bilgisayar, imalat operasyonlarn izleme ve kontrolde dorudan kullanlr. Bu kategorideki CAM uygulamalarna "Bilgisayarla ilem izleme ve kontrol" denir. 2) Dolayl Uygulamalar: Burada ise fabrika iindeki faaliyetlerinde bilgisayar, destekleyici ve yardmc olarak kullanlr. Fakat, bilgisayarla retim ilemi arasnda direk bir ba yoktur. Bu uygulamalara rnek olarak bilgisayarn retimde, stok kontrolde, NC para programlamada, retim planlamada vb. ilemlerde kullanlmas verilebilir. Bu tip uygulamalar "imalata destek olan CAM" diye adlandrlr.

111

1.1. Bilgisayarla ilem izleme Burada imalatn bilgisayarla direk olarak izlenmesi sz konusudur. Bilgisayar, ilemi ve ilgili ekipman izleme ve ilemden veri alp kaydetmede kullanlr. Bilgisayar, ilemi direk olarak kontrol etmede kullanlmaz. Fakat toplanan veriler, operatr tarafndan ilem kontrolnde kullanlr. 1.2. Bilgisayarla Kontrol 1.2.1. Dorudan saysal kontrol: Burada imalat ilemine bir saysal bilgisayar baldr. Bu saysal bilgisayar, ilemin k deerlerini daha nceden saptanm deerlere getirmek zere ayarlamaya alr, ilemin k deerleri llerek, bilgisayarda gerekli dzeltme ve hesaplamalar yaplmak yoluyla sre ile ayar deerlerini salayacak ekilde kontrol edilir. 1.2.2. Denetleyici Bilgisayar Kontrol: Burada bilgisayar imalat ilemine, imalatn

ekil 4.14 CAD/CAM ile btnlemi rn

112

performans deerine ulaabilecek ekilde kontrol edilebilmesi iin, direk olarak baldr. Denetleyici kontrolde arzu edilen performans deerine ulamak zere ilemlerin kontrol edilmesinde tek tek evrimler vardr. Denetleyici bilgisayar, performans amacna ulamak iin bu evrimlerin nasl kullanlmas gerektiini belirlemede kullanlr. 4.10 CAD/CAM Sistemi Seimi in neriler CAD sistemi semeden nce sorulacak sorular; 1. Mevcut CAM istasyonlarmzdaki mekanik yazlmmza nasl veri transfer edebiliriz 2. Sistemin bakm onarm destei, 3. leride gerekirse sistemi nasl bytebiliriz ? 4. Hangi CAD sistemi ile balant kurabiliriz ? 5.CAD sisteminden resimlerin oaltlp, datlmas iin direk mikrofilm ekilmesini nasl salarz ? 6. Mevcut izimlerimizi sisteme ne tr aktarclarla aktarabiliriz? 7. Mevcut MS sistemi ile CAD sistemi arasnda nasl balant kurabiliriz ? CAD/CAM seiminde en nemli unsurlardan birisi phesiz kuruluun ne tr bir sisteme ihtiyac olduunun belirlenmesidir, imalat srecinde kullanlan paralarn eitlilii, ktle imalat ya da sipari imalat gibi faktrler sistem seiminde nemli kriterlerdir. CAD/CAM uygulamalarna genel olarak baktmzda u tip nerilerde bulunulabilir. retimde kullanlan para say ok deilse, yani irket i hacmi kkse bu takdirde blgesel a birbirlerine balanm PC veya Unix altnda alan bir i istasyonu donanm olarak seilebilir. Yazlm olarak eitim amacyla PC tabanl CAD/CAM sistemleri kullanlabilir. Gerek donanm, gerekse yazlm problemlerini minimuma indirmek iin modllerini imkan lsnde ayn almak yararl olacaktr. Yalnzca izim amacyla kullanlacak bir CAD paketi olabilir. Bu daha az hacimli disk kapasitesi gerektirecektir. Sonlu eleman analizi ve kalp frezeleme gibi tasarmlar mutlak 3D kt modelleme yapabilen CAD paketi tercih edilmelidir. Kullanlacak CAD paketinin hangi tr iletmelerde yaygn olarak kullanldna baklmal ve en uygunu belirlenmelidir. Kuruluun bal iletmeleri ya da i yapt dier kurulularda kullanlan CAD/CAM yazlmlarna uygun formatta k alnabilmelidir. CAD paketi kesit alma, otomatik llendirme, zumlama, oklu pencereleme, boyutlu gzleme, kat model oluturma, giriim kontrol yapabilme gibi ileri grafik yaplarn iermelidir. Genellikle kk iletmeler iin PC tabanl CAM yazlmlar elverilidir. Bu yazlmlar seilen CAD paketi ile dorudan veri transferi yapabilmelidir. Kk ve orta boy sistemler iin nc parti CAD/CAM ve analiz programlar kullanmak daha elverilidir. nk pek ok yazln firmas bunlardan bazlarnda ileri dzeyde zellemilerdir. Bu yazlmlar seilen CAD paketi ile dorudan veri transferi yapabilmelidir. Kk ve orta boy sistemler iin nc parti CAD/CAM ve analiz programlar kullanmak daha elverilidir. nk pek ok yazlm firmas bunlardan bazlarnda ileri dzeyde zellemilerdir. Cam yazlmlar daha ok sipari retimi yapan kurululara, imalat hazrlama, prototip hazrlama gibi ilemlerde yararl olacaktr. Byk iletmeler ise entegre alan CIM kullanmaldr. Bu paketler CAD, CAM, FEA gibi alt gruplardan meydana gelirler. Donanm olarak daha hzl, yksek bellek ve disk hacimlerine sahiptirler. Bu yzden ok sayda kk kapasiteli i istasyonu yerine ok sayda

113

terminal ve bir merkezi sistem daha ekonomik olabilir. Ayrca veri taban ynetimi gncelletirilmesi daha kolay olacaktr. Bu sistemler iinde dier CAD/CAM paketleriyle iletiim kurabilme, IGES format retebilme, irket d kurululardaki CAD paketleriyle dorudan veri transferi yapabilme iletme ii blgesel alar destekleme gibi zellikler aranmaldr. 4.11 CAD/CAM'de Gelecekteki Gelimeler CAD/CAM teknolojisi endstride byk atlmlar salamtr. Bunun sonucunda, gelimi etkileimli grafik sistemler, bilgisayar denetimli tezgahlar, akll robotlar, gelimi kalite kontrol teknikleri ve bir ok otomasyon esi imalata uyarlanmtr. Gelecekteki CAD/CAM sistemleri, iletiim teknolojisinde, mikroilemcilerde ve btnleik yazlm sistemlerindeki gelimeler sonucunda ok karmak sistemler olacaklardr. letiim tekniklerinin ilerlemesi sonucunda, insanlar, makineler ve bilgisayarlar arasnda daha fazla bilgi deiimi olacaktr. Daha iyi iletiimin en iyi gstergelerinden bir tanesi de, bir terminal kanalyla kolaylkla her yerden veri alveriinde bulunabilme olanadr. Bu yolla en gelimi bilgisayar uygulamalar bile, rnein etkileimli grafik mmkndr. CAD/CAM sistemlerinin geliimine byk katk salayacak dier bir eilim de, mikrobilgisayarlarn ve mikroilemcilerin daha geni bir kullanm alan bulmasyla yeni kuak makinelerin yaratlmas eilimidir. Bu makineler akll makinelerdir. Bu motivasyonun gerisinde yatan neden ise tehizat kullanmnn hzl bir ekilde artmasdr, rnein, i istasyonlarna akll birimler yerletirilmesi sonucunda, bir mini bilgisayara ait birok terminal ortaya kmtr. Ayn sonu iziciler ve evre birimleri iin de geerlidir. Eer bir izici yeterli zekaya sahip olursa, minibilgisayardan ald daha basit komutlar kullanarak karmak ekilleri izebilir. Bu ynde oluan eilimler sonucunda sylenebilir ki, bir ka yla kadar sistemdeki her terminal yapay zekaya sahip olacaktr. Maliyetlerdeki dme eiliminin sonucunda, yapay zekaya sahip gelecein CAD/CAM sistemleri bugnklerle kyaslanrsa, maliyet asndan daha fazla rekabet ansna sahip olacaklardr. Ayn zamanda, ilemlerin evreye datlmasna bal olarak CPU kapasitesinin artmas beklenebilir. Gelecekteki sistemlerde, sistemin herhangi bir bileeni bozulduu zaman i yk sistemin herhangi bir blmne kaydrlabilecektir. Mikroilemci tabanl sistemler kanalyla yapay zekann kullanlmas, ayrca imalat da etkileyecektir. Akll robotlarn, makine takmlarnn ve gzlem cihazlarnn kullanlmas, byk bir otomasyon patlamas yaratacaktr. Bunun sonucunda retim sistemlerinde byk bir esneklik salanacaktr. Bilgisayarda otomatik olarak hazrlanm olan imalat ve gzlem komutlar (rnein para programlar), fabrikada bulunan herhangi bir makineye yklenebilir. Bilgisayar depolama birimlerinin maliyetleri gn getike dmektedir ve bunun CAD/CAM'e byk etkileri vardr, ilerde, binlerce izimi bellekte saklamak fizibl hale gelecektir. Ayrca bilgisayarn kendisi de ikincil bir bellee gereksinim duymadan dosya sistemlerinde temel depolama bileeni olabilir, ikincil bellekler, yedek bilgi saklama sahas olabilirler. Grafik gsterim teknolojisi gn getike gelimektedir ve bunun sonucunda CAD' in yannda iletme ierisinde dier ilem sahalar da etkilenecektir. Gelecekte donanm maliyetlerinin daha da dmesi beklenmektedir. 90'l yllarda 2000 izgilik zmleyicilere sahip "raster" sistemleri yaygn olarak kullanlacaktr. 2000 ylna doru ise, 4000 izgi zmleyiciye sahip

114

raster tpleri gelitirilecektir. Bu ekilde gelimi bir performansa ulamann sonucunda; "raster" tip CRT en ok kullanlan grafik gsterim arac olacaktr. Ayrca dier bir gsterim teknolojisi de, plazma veya sv kristal gsterimden oluan dz panellerdir. Bunlarn avantajlar unlardr; - Daha az hacim ve derinlik, derinlie kyasla daha geni grnt alan, - Daha iyi lineerlik ve hassasiyet, - letim iin daha dk voltaja gereksinim duyulmas, - Potansiyel olarak daha fazla zmleme. Gelecek on ylda, komutlarn sesle iletilmesi ve grnt sistemleri teknolojileri gelitirilecektir. Bilgisayar terminalleri sesli girdileri ileme koyacaklardr; bylece girdi sreci de hzlanm olacaktr. Grnt sistemleri, gittike artan bir ekilde bilgisayar destekli gzlem (inspection) sistemlerinde kullanlacaklardr. Yukardaki teknolojik gelimelere ve yeniliklere paralel olarak imalat endstrilerinde de byk deiimler yaanacaktr. Yeni iletiim teknikleri ile birlikte, deiik iletmelerdeki bilgisayarlar arasnda satmalna siparileri, mhendislik veri ve spesifikasyonlarnn iletiimi artacaktr. Bilgisayarlardaki bu gelimelerle birlikte, teknik personel niteliini tamayan insanlar da bilgisayar kullanabileceklerdir. Bilgisayar destekli tasarm ve bilgisayar destekli imalatn uyguland imalat iletmelerinde gerekleen en nemli yenilik de, artk tasarm ve retim- arasndaki geleneksel ayrm ortadan kalkacaktr. Bu teknolojinin getirdii en nemli edinim de, tasarm ve imalat fonksiyonlarnn tmleimi olacaktr. Bylece tasarm ve retimde bu yeni teknolojilerin kullanlmasyla tasarm ve retimde rasyonelleme artmakta, ve prodktivite ykselerek pazarda rekabet ans bymektedir.

115

KAYNAKLAR 1. Dalg,A., "Takm Tezgahlarnn Nmerik ve Bilgisayarl Nmerik Kontrol", Elektrik Mh. Dergisi, 300, Haziran 1934. 2. Groever,M., P., and Zimmers,E., W., JR. CAD/CAM Computer-Arded Design and Manufacturing, Pretice-Hall, Inc. Englewood Cliffs, New Jersey 07632, 1984. 3. Kochan,D., "CAM Developments in Computer-Integrated Manufacturing, Springer-Verlag Berlin Herdelbarg 1986, Germany. 4. Ralston,Anthony,D.Reilly-JR, Edwin, "Encyclopedia of Computer Science and Engineering" (Second edition) von Nostrand Reinhold Company, New York, N.Y. ,V.S.A. 1983.

116

5. GRUP TEKNOLOJS VE HCRESEL RETM

5.1 Grup Teknolojisi ve Hcresel retim Kavramlar Grup teknolojisi olduka geni bir kavramdr. retim ve endstri mhendislii alanlarnda pek ok problemin benzer zellikler tad ve dolaysyla beraberce zldklerinde byk bir verimlilik artnn ve ekonomikliin elde edilebilecei prensibine dayanr. retimden satnalmaya, pazarlamadan retim ynetimi ve planlamann her aamasnda uygulanabilme esnekliine sahiptir. Grup teknolojisi kavram ilk nce 1950li yllarda Rus mhendis Mitrafanov tarafndan ortaya atld (Kalpakjian,1989). Oradan Bat ve Dou Avrupaya, Japonyaya ve ABDye yayld. 1960l yllarn sonlarnda ve 1970lerde retim hcrelerinin uygulamalar belirgin bir ekilde ilgi oda olmu ve bu konuda youn akademik almalar balamtr. Gnmzde ise grup teknolojisi zellikle gelimi lkelerde yaygn bir uygulama alan bulmutur. Gnmzde irketler birim zamanda retim alannda aylak para miktarn azaltmay ve artlarn gerektirdii badndrc deiim hzna ayak uydurabilmeyi istemekte ve kurulularnda hcresel retime gei yapmaktadr. Tipik olarak bu yolu tercih eden irketlerin olduka fazla eitlilikte, karmak ama benzer paralar reten firmalar arasndan olduu gzlenmektedir. Artan rn eitlilii ve bunlara olan talep ve azalan pazara arz sresi ve rn mr genel amal tezgahlarda ok sayda mamuln kk partiler halinde retilmesini mmkn klan atlye tipi retimin n plana kmasna neden olmutur. Bunun bir sonucu olarak atlye tipi retimde tezgahlarn ihtiyalar karlayacak ekilde yerletirilmesi sorunu karmza kmaktadr. Btn halinde ele alnmas olduka zor olan bu problem, sistemin benzer zellikler gsteren paralarnn ayr ayr tanmlanarak incelenmesi yntemiyle zlebilir. Bu noktada hcresel retim modeli ortaya atlmtr. Burada esas byk sistemden bamsz olacak ekilde oluturulan kk sistemlerin etkin ve kontrol edilebilir olma zelliini byk sisteme yanstmaktr ( Altunterim,1993). 5.1.1 Grup Teknolojisinin Tanm ve Teorisi Literatrde yaplan aratrmalar bu konuda alma yapan yazar ve aratrmaclarn grup teknolojisi kavramn kendi tecrbe ve gzlemlerine dayanarak tanmladn gstermitir. Dolaysyla olduka farkl tanmlarla karlamak mmkndr. Bunlardan bazlar aada sunulmutur. nceleri grup teknolojisi bir iletmenin tm aktivitelerinin seri retimin faydalarnn ok eitli tiplerde ve miktarlarda retim iin de kullanlabilmesi iin mantksal olarak dzenlenip sraya sokulmas olarak tanmlanyordu ( Ranson, 1972). Teknolojinin geliimi anlaylarn ve tanmlarn da deimesine neden olmutur. Bylelikle grup teknolojisi yaklam, paralarn geometrilerine, fonksiyonlarna ve ileme verilerine gre snflandrlp retim fonksiyonlarn bu snflandrmaya gre dzenlenmesini ifade eden bir kavram olarak tanmlanmtr. Dier bir ifadeyle grup

117

teknolojisi rnler ve aktivitelerdeki benzerlikleri belirgin hale getirip retim ve mhendislik ynetimine farkllklar ynetme konusunda yardmc olan bir aratr. (Schey, 1987) Bu benzerlikler retim srecinin etkinlik ve veriminin arttrlmasnda belirleyici faktrlerdir. Btn bu tanmlar incelendii zaman grup teknolojisi kavramnn tek bir teori altnda toplanmas mmkn olduu grlmtr. Bu, karar alnmas gereken farkl durumlar iin daha nceden seilmi ve genel kabul gren kriterler kullanlarak oluturulan grup iin alnan bir kararn tm grup iin de geerli olmas olarak ifade edilmektedir (Charles, 1989). Benimsenen bu teorinin balca nemli noktalar unlardr: i. Karlalan durumlar yada problemler daha nceden seilmi kriterlere gre gruplanacaktr. Fakat bu gruba ait kararlar daha nceden tahmini yada sezgisel olarak alnmam olmaldr. Bunun yerine toplanm ve toplanan veriler analiz edilerek karar alnmaldr. Karar verme mekanizmas veri analizine dayandna gre bir karar destek veri tabannn oluturulmas esastr. Hibir kararn %100 zm olmad kabul edilmeli, karar alma prosedr bir alternatif kmesi iinden en iyinin seilmesi eklinde olmaldr.

ii.

iii.

Yine grup teknolojisi hakknda literatr tarand zaman grlecei gibi almalarn bir ou snflandrma ve kodlama ekseni etrafnda yaplmaktadr (Charles,1989). Hatta baz almalarda snflandrma ve kodlama grup teknolojisi olarak tanmlanmaktadr. Fakat gerekte snflandrma ve kodlama karar almak iin gerekli olan veri tabannn oluturulmasnda kullanlan birer metottan baka birey deildir. Grup teknolojisinin faydalarndan tamamyla yararlanabilmek iin veri tabann uygulamalar ile desteklenmesi ve srekli gncellenmesi gerekmektedir (Charles, 1989). 5.1.2 Grup Teknolojisinin Rol retim fonksiyonlar iinde pek ok yerde deiik uygulamalarda (tasarm, retim, planlama vb.) grup teknolojisi kullanlabilmektedir. Grup teknolojisinin tasarmdaki uygulamasyla tekrar eden iler ortadan kaldrlm olur. Yaplan gzlemler harcanan zaman baznda tasarm faaliyetlerinin %40nn ayn iin tekrar edilmesinden, %40nn varolan tasarmda ufak deiiklikler yaplmasndan ve %20sinin de tasarm iinin kendisinden olutuunu gstermektedir (Schey, 1987). retimde ise belli bir para grubunun NC tezgahta ilenmesi iin CAD/CAM sistemleri kullanlarak optimize edilmi ekilde hazrlanan NC programlar saklanarak ileride ayn aileye ait benzer paralarn ilenmesi eklinde olabilir. retimde kullanlan takmlarn gruplanmas da programlamaya yardmc olmas asndan bir grup teknolojisi uygulamasdr. Temel olarak ayn ailedeki paralar benzer geometrik zellikler gsterdiinden yaklak ayn proses srasn takip etmeleri beklenir. retim planlama asndan ise ileme sresinin kestirilmesi hz ve hassasiyet kazanr. parasnn retim alanndaki hareketleri daha rasyonel hale gelir. Ayrca proses tasarm daha yaln hale getirilmi olur. Btn bunlar sonu olarak maliyet ile ilgili almalarda ciddi bir ksalma ve kesinlie yol aar.

118

Grup teknolojisine artarak ynelen ilginin arkasnda Tam Zamannda (JIT) retim felsefesinin kazand poplarite yatmaktadr. Temel olarak grup teknolojisi, benzerliklerden kaynaklanan gereksiz eitliliin ortadan kaldrlmasn hedefleyen bir felsefedir. Bu yolla, grup teknolojisi baarl bir Tam Zamannda (JIT) retim uygulamas iin nart olan dzensizliin yokedilmesi, i aklarnn basitletirilmesi ve proseslerin standartizasyonu gibi fonksiyonlar yerine getirir. Grup teknolojisinin en bata gelen uygulamas olan hcresel retim, retim srecinin organizasyonunda Tam Zamannda (JIT)retimi destekleyen anahtar bir yaklamdr. Bu kavram retime uygularken herbir para tasarm zellikleri, uygulanan retim operasyonlar ve bunlarn sralamasndaki benzerlikler gibi kriterlere gre incelenir. Bu sayede para aileleri oluturulabilir ve ekonomiklik salanabilir. 5.1.3 Grup Teknolojisinin Balca Kavramlar Tm grup teknolojisi uygulamalar iin balca 4 nemli kavram vardr: snflandrma, ailelerin oluturulmas, basitletirme, standardizasyon. 5.1.3.1 Snflandrma Bu teknik, belirli verilerin benzerlikler ve temel farkllklar baz alnarak dzenlenerek organize edilmesini ierir. Endstriyel uygulamalarda snflandrma allagelen bir yaklamdr. rnein malzeme stoklar hammaddeler, ilenmekte olan paralar (yar maml), aramamller, paralar ve mamller eklinde snflandrlr. Paralar prizmatik ve silindirik olanlar eklinde ikiye ayrldktan sonra prizmatik olanlar kendi iinde elik ve plastikten yaplanlar eklinde ayrlabilir. ekil 5.1de paralarn geometrilerine ve tasarm zelliklerine gre snflandrlmasna bir rnek verilmitir (Schey, 1987). Snflandrma para ailelerin belirlenmesi ve standardizasyonu iin gerekli temeli oluturmas asndan grup teknolojisinin uygulamaya alnma srecinde en nemli admdr. Veriler snflandrlmadan nce benzerliklerin belirlenmesinde kullanlacak kriterler seilmelidir. Seilecek kriter uygulama yaplacak alana gre farkllk gsterebilir. rnein geometrik benzerlik, tasarmc asndan bir kriter olmasna ramen her zaman proses benzerliliini anlamna gelmeyebilir. Yada retim mhendisi asndan bir kriter olan proses benzerlii her zaman tasarm benzerlii ile birebir rtmeyebilir. Bu yzden snflandrma srecinde karakteristik zelliklerin seimi iin bir veri havuzunun oluturulmas ve bunun ilgili tm blmler tarafndan kullanlarak kriterlerin belirlenmesi tercih edilecek bir yntemdir.

119

ekil 5.1 Hammadde ve paralarn geometrik zelliklerine gre snflandrlmas 5.1.3.2 Ailelerin Oluturulmas Aile, belirli bir ama asndan ortak karakteristik zellikleri tayan para yada nesnelerin bir araya getirilmesinden meydana gelir. Aileye ye para yada nesneler arasndaki farkllk aile dndakilere gre daha az olacaktr. rnein malzeme akn basitletirmek zere oluturulacak bir rotalama ailesi ayn yada benzer rotalar izleyen paralardan meydana gelmelidir. Benzeri bir yaklam bir makina hazrl ailesi iin de uygulanabilir. Bylelikle benzer hazrlk aktiviteleri ve aralar (balama dzenekleri, takmlar vb.) gerektiren paralar bir aileye toplanarak hazrlk sreci ksaltlabilir, hatta yok edilebilir. Snflandrma ve ailelerin oluturulmas birbiriyle olduka ilikisi olan, hatta tamamen ayn olarak deerlendirilebilecek aktivitelerdir. Gerekte snflandrma bir paraya ait karakteristik zelliklerin eitli fonksiyonel alanlarla (tasarm, retim, satn alma vb.) olan ilikilerine gre ayrlp, ayklanmasn ifade eder. Dier yandan ailelerin oluturulmas ise oklu zelliklerin gz nne alnarak oluturulan poplasyon iinden belirli bir amaca uygun olanlarn seilmesini tanmlar. rnein bir makina hazrlk ailesi oluturmak iin gerekecek verileri para lleri, malzeme, paralarn ekli, hacmi, zel toleranslar vb. ierebilir. Ama ayn zamanda paralar zel olarak bu zellikler iin snflandrlmam olabilirler. Grup teknolojisinde ilk adm paralarn ailelere ayrlmasdr. Balca yaklamlar unlardr (Charles, 1989):
120

5.1.3.2.1 Deneyim tabanl yaklam Bu yaklam sadece ok basit paralarn ele alnd durumlarda uygun sonular verebilir. Paralar ekil ve geometrik zelliklerine gre grsel olarak ailelere ayrlrlar. Daha sonra bilinen retim deneyimleri kullanlarak herbir aileye ait retim sras kestirilir. Belirlenen srann ve ailelerin optimum zmler olmas beklenemez. 5.1.3.2.2 retim ak analizi letmede sregelmekte olan retime ait operasyon sralar ve sreleri ile ilgili bilgiler para dolam kartlar ve operasyon ak izelgelerinde belirtilmitir. Ayn aileye ait paralarn ayn yada benzer ilemler grecei varsaylrsa eldeki verileri kullanan iyi bir mhendislik tecrbesi, ailelerin nasl oluturulacana ve yeni bir parann hangi aileye dahil olacana karar verebilir. Bu yaklamda aile dnda kalan baz paralar iin daha kritik bir inceleme yaplarak ilem sralar yakn bir aileye benzetilmeye allr. retim sisteminin esneklii izin verdii srece ayn ilemleri farkl sralarda yaplan paralar ayn aileye konulabilir. retim Ak Analizi temel olarak paralarn tasarm ve ekillerini gznne almadan retimin gelitirilmesini hedefler. Ayrca proses ve ekipmanlar hakknda yeterince bilgi salamamakla birlikte fabrikada uygulanan teknoloji ile arasnda sk bir ba vardr. retim Ak Analizi, 4 hiyerarik alt bala ayrlr (Charles, 1989): i. Fabrika Ak Analizi: Fabrika Ak Analizi btn paralarn oluturulacak ana makina gruplarnda ait olduklar aileye gre ilenebilmesi amacyla fabrikadaki farkl retim prosesleri arasndaki malzeme akn inceler. Burada ama paralarn ara operasyonlar iin makina gruplarn terk etmemesini salamaktr. Grup Analizi: Grup Analizi ana para ailelerinin ve ana makina gruplarnn herbir ailenin tekbir hcrede ilenebilecek ekilde alt bileenlere ayrlmasn inceleler. Hat Analizi: Ailedeki paralarn i aklarnn analizine dayanarak gruptaki ekipmanlarn en uygun ekilde dzenlenmesini inceler. Takm-Dzenek Analizi: lenecek paralar iin kullanlacak takm ve dzenekler gruplanarak her tezgahta kullanlacak takm ve dzeneklerin optimum ykleme srasnn belirlenmesini inceler.

ii.

iii.

iv.

ekil 5.2 retim Ak Analizinin hiyerarik yapsn gstermektedir. Bu hiyerarik yap srasyla Fabrika Ak Analizi, Grup Analizi, Hat Analizi ve Takm ve Dzenek Analizinden olumaktadr.

121

FABRKA AKI ANALZ

Grup Analizi 1

Grup Analizi 2

Grup Analizi 3

Hat Analizi 1

Hat Analizi 2

Hat Analizi 1

Hat Analizi 2

TakmDzenek Analizi 1

TakmDzenek Analizi 2

ekil 5.2 retim Ak Analizinin hiyerarik yaps 5.1.3.2.3 Snflandrma ve kodlama Dierlerine gre olduka formal bir yaklamdr. Aslnda evrensel olarak kabul edilmi bir yaklam bulunmamakla beraber muhtemelen hibir zaman da olmayacaktr. Baz sistemler tasarm iin daha uygun iken, bazlar zel proseslerle (dkm, dvme, talal retim vb.) yaplan paralar iin oluturulmutur. Hemen hepsinde snflandrmaya temel i paras geometrisinden balanlmaktadr. Kodlama ynteminde paralarn kompozisyonu, yzey kalitesi gibi geometrik zelliklerine karlk gelen rakam kodun ilgili hanesine yazlarak kaydedilir. Eklenen haneler sayesinde proses parametreleri ve proses sralar gibi bilgiler de koda girebilir. Bu yntemde kod atama ii, Bilgisayar Destekli Tasarm(CAD) sistemleri tarafndan gerekletirilmektedir. Buna ek olarak kurulan tasarm veri tabannda kodu geri arma mekanizmas sayesinde gereksiz yeni paralarn oluturulmas engellenir. Snflandrma gl bir ara olmakla beraber olduka fazla zaman alan ve problemleri tmyle ortadan kaldramayan bir yaklamdr. Geri karlalmas muhtemel sorunlar tasarm aamasnda paralarn nceden belirlenmi bir aileye girecek ekilde tasarlanmasyla ve eldekilerinin yeniden bu adan gzden geirilmesiyle bir lde azaltlmaktadr. Bu mantk yeni bir tesisin kurulmas yada mevcut tesisin yerleiminin yeniden gzden geirilmesi durumunda da geerlidir. Kodlama belli kod alanlarna sembol atanmas ilemidir. Bu semboller paraya yada nitelie ait bilgilerin saysal, rakamsal yada her ikisinin karm eklinde ifade edilmesini salar. Kodlamann grup teknolojisindeki rol mevcut para eitliinin

122

azaltlmasna yardmc olmasdr. ekil 5.3te bir kodlama uygulamas rnei grlmektedir (Charles, 1989). Proses planlamann belirli bir para yada rn retmek iin gereken rotalarn ve ileme sralarnn belirlenmesi sreci olduu dnlrse grup teknolojisi prensipleri uyguland zaman planlarn oluturulmas iin harcanacak zaman ve emek miktarnda gzle grlr bir dmenin olaca sylenebilir. Kodlama, Bilgisayar Destekli Proses Planlama (CAPP) uygulamas iin bir ke ta niteliindedir. Bu sistem sayesinde eldeki veri ambar kullanlarak bilgisayar mant ve geri arma yetenekleri devreye sokularak planlamann etkinlii ve hassasiyeti arttrlr.

ekil 5.3 Malzemelerin geometrik ve lsel zelliklerine gre kodlama Kodlama sayesinde hammadde ihtiyalarnn hassas ekilde biliniyor olmas satn alma ekonomikliinde ciddi artlara sebep olur. Kodlama tarafndan malzeme hakknda gerekli bilgilerin veriliyor olmas bir para grubundaki benzer paralar gz nne alnarak toplam ihtiyacn hzl ve doru ekilde belirlenmesini salar.

123

Yine kodlamaya iletmelerde olduka zaman alan ve ou zaman yeterince doru sonular alnamayan fiyat ve maliyetlerin belirlenmesinde de deerli bir ara olarak bavurulabilir. rnein yeni bir paraya ait tahmini fiyat parann ait olduu aileye ait bilgilerden kolaylkla belirlenebilir. 5.1.3.3 Basitletirme Basitletirme bilgiler ve verilerin zerindeki kontroln arttrlmas amacyla gereksiz eitliliin azaltlmasn ifade eder. retimde kullanlan verilerin miktarn azaltlmas karklklar azalmasna, tutarszlk ve hatalarn daha seyrek olumasna ve aktivitelerin gereksiz yere tekrar edilmemesini salar. Dier bir ifadeyle genel bir verimlilik ve hz artna sebep olur. 5.1.3.4 Standardizasyon Standardizasyon retim prosedrleri, para zellikleri, terminoloji, talimatlar gibi ara yada nitelikler arasndan en iyi yada tercih edilen niteliklerin seilmesini ifade eder. Basitletirmenin amac eitlilii standart hale getirilmi opsiyonlar haline indirgeyerek kontrol arttrmaktr. Standardizasyonun amac ise bu niteliklerin standardize edilmi araln dnda kullanlmasna meydan vermemektir. 5.1.4 retim Kaynaklarnn Yerleimi Tesis yerleiminin ana amac ve faaliyet konusu retim yapan bir iletmede ekipmanlarn (i merkezi, tezgah vb.) nasl yerletirileceinin belirlenmesidir. Genel olarak tip yerleim yntemi kullanlmaktadr. ekil 5.4te bu yerleim tipleri gsterilmitir (Burbinge, 1975). i. Fonksiyonel Yerletirme: Bu yerleim tipinde her bir proses tipi iin kullanlan makinalar gruplanarak ayn atlye yada retim blmne yerletirilir. Parti tipi retim yapan iletmelerde youn olarak kullanlan bu yerleimde torna, freze, talama vb. tezgahlar bir blmde toplanr. Bu yerleimin en belirgin zellii belirli bir proseste uzmanlamadr. Grup Yerletirme: Bu yerleim tipinde retim fonksiyonlar (tezgahlar ve i grenler vb.) benzer paralardan oluan para ailelerini ileyecek ekilde organize edilir. Bu yerleimin en belirgin zellii belirli bir para grubunda uzmanlamadr.

ii.

124

ekil 5.4 Tesis iinde ekipmanlarn yerleim tipleri iii. Hat Yerletirme: Bu yerleim tipinde retim fonksiyonlar paralara gre gruplara ayrlr. Klasik hat retiminde makinalar sadece belirli bir para iin ok miktarlarda yklenmek zere bir hat zerinde yerletirilir.

Farkl yerleim tiplerinin temel karakteristik zelliklerinin birbiriyle karlatrlmasn gsteren tablo izelge 1.1de (Altunterim, 1993, Groover, 1996) sunulmutur. izelgeden de grlebilecei gibi fonksiyonel yerleim ile grup yerleim arasnda nemli farklar bulunmaktadr. Grup yerleim ile hat yerleim arasnda ise benzerlikler mevcuttur.

125

Fonksiyonel yerleimden grup yerleime geite proses merkezli retimden para merkezli retime doru deiim olmas gerekmektedir. Ayrca toplam ileme ve retimde kalma sresinde, tama ve hazrlk srelerinde kayda deer dmeler yaanr. Dolaysyla retim, tama ve takm-dzenek maliyetleri drlm olacaktr. te yandan birleen paralarla birlikte sorumluklar da birleir. Elemanlarn tecrbe ve ustalk seviyelerinin artan sorumluluklar karlayacak ekilde arttrlmas ve birleen tezgahlarn bakmlar konusunda deiik nlemlerin uygulamaya alnmas gerekecektir. Grup teknolojisinin yerleim baznda zellikleri Blm 5.6da hcresel retim bal altnda daha detayl olarak anlatlacaktr.

izelge 5.1 Tesis yerleim tiplerinin temel karakteristiklerin karlatrlmas YERLEM TP FONKSYONEL YERLEM Proses Parti Kk-Orta Uzun UzunDeiken,Sk Yksek-eitlilii salayabilme amal Kark Daha Az Esnek Para Bana Birok gren Tek fonksiyonlubelirli bir ite uzmanlama Dk Dk para bana her ilem iin bir takm seti

GRUP TP YERLEM Para Yaklak Srekli ok Kk Ksa ok KsaSabit,Sk Daha Dk Basit Esnek Para Bana Bir gren Tek fonksiyonluvasfsz igc Daha Dk Daha Dk para ailesi bana bir takm seti

HAT TP YERLEM Para Srekli Byk Daha Ksa UzunKarmak Yksekemniyet amal Daha Basit Esnek Deil Para Bana Bir gren ok fonksiyonluKatlmc Yksek Yksek hat bana bir takm seti

KARAKTERSTK Uzmanlama Tipi Malzeme Ak Parti Bykl retim Zaman Hazrlk Sresi ve Tipi Ara Stok Miktar Malzeme Ak Kontrol Esneklik Kalite/retim Sorumluluu grenlerin Yetenekleri Makina Yatrm Tutar Takm-Dzenek Yatrm Tutar

126

5.1.5 Grup Teknolojisinde Para ve retim Ailesi Kavram Para ailesi birbirine benzer niteliklere sahip paralarn bir araya getirilmesi ile oluan grup olarak tanmlanabilir. retim ailesi ise ayn makina grubunda ilenebilen para ailelerini tanmlar ( Burbidge, 1975). Bir retim ailesi d grn ve retim zellikleri asnda benzer paralardan oluabilir. ekil 5.5 tamam torna tezgahnda retilecek halka eklinde d ksmlarna di alan bir retim ailesini gstermektedir.

ekil 5.5 Grn ve retim asndan benzer paralarn oluturduu bir grup te yandan sadece d grn ve retim prosesi asndan benzer olmak ou zaman retim ailesi oluturmaya yeterli olmamaktadr. Aileleri olutururken paralarn retim adetleri, zel toleranslar, tadklar deiik zellikler gibi faktrler de gznne alnmaldr. rnein ekil 5.6te (Burbidge, 1975) grlen grn asndan birbirinin ayn drt paray ayn retim ailesine altnda toplamak mmkn deildir. Bunun nedeni paralarn yllk retim adetlerinin, zerlerindeki zel ilemlerin (sl ilem, kaplama vb.) malzemelerinin ve dolaysyla ileme zelliklerinin birbirinden olduka farkl olmasdr.

127

ekil 5.6 retim asndan farkl grn asndan benzer paralarn oluturduu bir grup Sonuta gruplanacak paralarda malzeme, retim adedi, toleranslar, ebatlar gibi zellikler benzer yada ayn ise bu paralarn oluturulacak retim ailesinde yer almas mmkndr. Bu paralar arasndan d grnleri birbirine yakn olan yada olmayan paralar proses gereksinimlerine gre aileye dahil edilirler. ekil 5.7 (Groover, 1996) grn asndan farkl retim asndan benzer paralarn oluturduu bir retim ailesini grlmektedir.

128

ekil 5.7 Grn asndan farkl retim asndan benzer paralarn oluturduu grup 5.1.6 Hcresel retim Hcresel retimin omurgasn belirli para ailelerini retmek zere tasarlanm hcreler oluturur. Hcrenin yerleimi, olduka kk miktardaki para kmelerinin en az malzeme hareketine ve ilenmekte olan para miktarna neden olacak ekilde hcreden kmasn salamasna izin verecek ekilde belirlenmelidir. Bylelikle ilem aralarnda oluan arastoklar da en aza indirilmi olur. Gerekte paralar hcre ierisinde ilem sralarna gre srekli bir ak halindedirler (DeGarmo ve dierleri, 1988). 5.1.6.1 Hcresel retimde Yerleim Fonksiyonel yerleimden grup yerleime geite proses merkezli retimden para merkezli retime doru dnm olaca daha nce belirtilmiti. Bu durum ise malzeme hareketlerini rasyonelletirmesi (ekil 5.8) (DeGarmo ve dierleri, 1988) ve beklemelerin azalmas gibi nedenlerden dolay maliyetlerde ciddi dlere sebep olmaktadr.

129

ekil 5.8 Fonksiyonel tipten grup yerleime geite malzeme hareketlerinin rasyonellemesi ekilden de grlecei zere fonksiyonel yerleimde tezgahlar tiplerine gre belirli blmlere toplanmtr. Bunun sonucu olarak farkl operasyonlar deiik tezgahlarda gerekletirilmesi gereken paralar tezgahlar arasnda mekik dokumak zorunda kalmaktadr. Dolaysyla olduka kark bir malzeme hareketi ebekesi karmza kmaktadr. Bu durum ise retimin izlenmesini ve kontroln imkanszlatrmakta ve teslimatlarn planland zamanda gereklemesi nceden hazrlanm planlara deil ansa bal hale gelmektedir. 5.1.6.2 Hcrelerin Tasarm Hcresel retimde prosesler bir paray retmek iin takip edilen ilem srasna ve operasyonlara gre gruplanr. Bu dzenleme, hat tipi yerleimin esneklik iin

130

tasarlanm ekli olarak da adlandrlabilir. Hcreler genellikle igren tarafndan evrimi balatlan ve evrimini kendi tamamlayan makinalardan oluur. Tercih edilen yerleim biimi U eklinde olandr. Bylelikle hcreye malzemelerin giri ve k noktalar birbirine yakn olacaktr. ekil 5.9da (DeGarmo ve dierleri, 1988) 6 tezgahtan oluan U eklindeki bir hcrede igrenin hcre iinde hareketi ve retim sreleri detay baznda gsterilmitir.

ekil 5.9 6 makinadan ve ok fonksiyonlu igrenden oluan bir hcre ve hcredeki i ak grenin hcre iindeki bir turunu tamamlamas ile bir parann retimi bitmi olur. evrim sresi ile makina sresi birbirine direkt olarak baldr. evrim sresi igrenin hcre iindeki turunu tamamlamasna bal olduundan yeni igc eklenerek yada karlarak bu sre esnek bir ekilde kontrol altnda tutulabilmektedir. Bu hcrede evrim sresi sistemin gereksinimlerine gre belirlendiinden, hcre istenilen miktarda paray ve istenilen srede retecek ekilde organize edilmitir. Bu yaplanmada hazrlk sreleri ve apak alma, temizleme gibi yan ilemler gznne alnmamtr. Bu tarz ilemlerin hcre dnda gerekletirilmesi ngrlmtr. evrim sresi aadaki denklemler yardmyla kolayca hesaplanabilir. gnlk talep= aylk talep(tahminler+sipariler)/ aydaki gn says retim miktar=gnlk talep/gndeki saat says evrim sresi=1/retim miktar Bu sistemde makina srelerinin dengelenmesine gerek yoktur. Tek dikkat edilecek nokta istenilen makina sresinin evrim sresinden byk olmamasdr. Eer bu kanlmazsa baz makinalarda ilemin tekrarlanmas zm olabilir. evrim sresini kontrol altna alabilmek iin ileme hzlar ve ilerlemeler drlerek anmann azalmas ve takm mrlerinin arttrlmas salanabilir.

131

ekil 5.10 Birbirine bal 7 montaj hcresinde ak ekil 5.10 (DeGarmo ve dierleri, 1988) 6 montaj hcresini ve 1 alt montaj hcresini gstermektedir. Bu 7 hcre birbirlerine baldr. Birbirlerine direkt bal bu hcrelerde ama i akn kesintisiz hale getirmek ve hcrelerdeki ara stoklar en aza indirmektir. Birbirine bal bir i ak szkonusu olduundan bunun altyapsnn (malzeme tedariki, makina bakm, tama sistemleri vb) bunu karlayacak ekilde dzenlenmesi gerekmektedir. Bu hcre sistemi iin en uygun kanban en uygun ynetim sistemi olacaktr. 5.1.6.3 Hazrlk Srelerinin Drlmesi Hcresel retimin uygulama aamasnda karlalan ve ncelikle ele alnmas gereken bir problem de atlye tipi retime has uzun hazrlk sreleridir. Bu durum ekil 5.11da gsterilmitir (Groover, 1996). Bu tabloya gre iparas atlyede kald srenin %93de zerinde hibir ilem yaplmamaktadr. Dier bir ifadeyle para makinalar arasnda hi beklemeden hareket etseydi, %90lara yakn maliyetten tasarruf olacakt. Bu ideal duruma hcresel retimle yaklamak mmkn olabilir.

132

ekil 5.11 Atlye tipi retimde paralarn retim alannda geirdii srenin dalm Dk ekipman kullanm seviyesi bu yaklamn greli olarak zayf olduu yn olarak gsterilebilir. Bu seviye zamanla iyilese de hibir zaman fonksiyonel yerleimdeki durumuna gelemeyecektir. Ama zaten hcresel retimin birincil hedefi igrenlerin i geniletme ve i zenginletirme gibi yntemler kullanlarak ok fonksiyonlu hale getirilerek tmyle kullanlmasdr. Dier bir ifadeyle igrenler birden ok tezgah altrabilecek ve birden ok grevi gerekletirecek bilgi ve beceriye sahip hale geleceklerdir. Bu yzden uygulamaya geilmeden nce oluturulan hcresel yerleim para ailelerinin gruplanmas, hcre tasarm ve igrenlerin atanmas gibi alardan dikkatlice gzden geirilerek ekonomik fizibilitesinin de yaplmas gerekmektedir. Gnmzn modern retim sistemi yaklam kk parti byklklerinin ekonomik olarak retimini gerekli klmaktadr. Fakat bu hedefe ulamak makinalarn hazrlk srelerinin saatler ald bir sistemde mmkn deildir. Klasik yntemde uzun ve maliyeti yksek bir hazrlk sresinde en az ka para retilmesi gerektiini belirlemek iin Ekonomik Sipari Miktar (ESM) hesaplanr. Gerekte ESM yanl ve optimal olmayan bir yntemdir. Yaplmas gereken hazrlk aktivitelerini uzun sreli aktiviteler olarak kabul edip bunlara gre retilecek parti byklklerine karar vermek deil, bu sreleri olabildiince drmektir. Bylelikle parti byklkleri de drlm olacaktr. Bunun amaca ulamak iin aada anlatlan mhendislik metodolijisinin kullanlmas gerekmektedir. Bir para ailesindeki ekil ve proses benzerlikleri hazrlk srelerinin azaltlmasn hatta ortadan kaldrlmasn mmkn klar. 10dak. altndaki hazrlk srelerine Tek Dakikalk Kalp Deitirme (SMED) ad verilir. Hazrlk sresinin azaltlmas 4 admda gerekletirilebilir. Bu admlar ekil 5.12de gsterilmitir (De Garmo ve dierleri, 1988).

133

ekil 5.12 Hazrlk srelerini azaltmak iin uygulanan metodoloji: 4 adm lk adm hazrlk operasyonu olarak neler yapldn belirlemektir. Bu aamada yaplmas gereken tm hazrlk aktivitelerini i ve d olarak ikiye ayrmaktr. sel aktiviteler sadece makina almyor durumda yaplabilen aktivitelerdir. Dsal aktiviteler ise makina alr durumda yaplabilir. Bu temel ayrm bile hazrlk srelerini olduka drmek iin yeterlidir. Adm 2 ve 3 ise isel aktivitelerin azaltlmasn hedefler. Bu faaliyetler igrenlerin ve hazrlk aktivitelerinden sorumlu personelin sreleri drme prensipleri ve tekniklerini renmeleri ve bunlar uygulamalar temeli zerine kurulmutur. Eer irket, sreleri drmek zere oluturulacak takmn tm prosesleri incelemesini beklerse retim sisteminin deiimini salamak mmkn olmayacaktr. SMEDn son adm ihtiya duyulan yatrmlarn yaplmasdr. Otomatik kalp pozisyonlama, destek plakalar ve balama dzenekleri sistemlerinin tasarlanp uygulamaya alnmas gerekecektir. Bylelikle benzer hazrlk aktiviteleri ve aralar (balama dzenekleri, takmlar vb.) gerektiren paralar bir aileye toplanarak hazrlk sreci ksaltlabilir, hatta yok edilebilir. Hazrlk srelerini drmek ve grup teknolojisinin uygulanmasna temel oluturmak amacyla Kalekalpta modler balama sistemleri, hzl balama sistemleri ile takmlarn gruplandrlmas uygulamalar gerekletirilmektedir. Bir sonraki aama hazrlk aktivitelerinin gruplanarak ayr ayr ele alnmas ve para ailelerine zel balama dzeneklerinin belirlenmesidir.

134

6. MALZEME LETM SSTEMLER

6.1. Malzeme iletimine giri nsanolu yaam boyunca iletim problemine zm getirmek iin uramtr. Kendisinin ve yaam iin gerekli olan malzemelerin iletim problemine zm aramtr. Haddaneler Spermarketler Fabrikalar naat sanayi Ktphaneler Bankalar, vs. Hep bir eylerin hareket ettii alanlardr. Genel olarak, malzeme iletimi bu tr hareketlerin ekonomik ve emniyetli bir ekilde yaplmas sanatdr. Daha kapsaml bir tanm da Malzeme Tama Enstits (MHI) tarafndan verilmi olan tanmdr. Bu tanma gre, Malzeme tama, i koluna ait yerleim limitlerine gre ve makine veya ekipmanlar yardmyla, yar kat veya kat durumdaki hacimli ve paketlenmi rnlerin hareketlerine ait temel operasyonlarn tmn kapsamaktadr. Malzeme iletimi u be unsuru ierir: - Hareket - Zaman - Miktar - Yer - Kontrol

HAREKET: Paralar, hammadde, yarmamul veya mamul rnler daima bir noktadan baka bir noktaya gitmek zorundadrlar. Malzeme iletimi bu hareketlerin en verimli ekilde yaplmasndan sorumludur. ZAMAN: Bir retim srecinin her admnda, o adm iin gerekli olan malzemeye o anda ihtiya vardr. Malzeme iletimi, retimin aksamamas ve mteri memnuniyetinin salanmas asndan gerekli olan malzemenin, zamanndan ge veya zamanndan nce gerekli noktaya ulamamasndan sorumludur. MKTAR: retimin her aamasnda gerekli malzeme veya para miktar deiiktir. Malzeme iletimi, retimin her noktasna gerektii kadar (adet, kilogram, litre) malzemenin srekli bir ekilde akmasndan sorumludur. YER: Bir i yerinde fiilen kullanlsn veya kullanlmasn yerin maliyeti vardr. Yere olan ihtiya ve onun kullanm malzemenin ak ile dorudan ilikilidir.

135

KONTROL: Malzeme iletiminin kontrol unsuru vastasyla: Malzeme takibi Malzeme tanm Envanter ynetimi yapmak kolaylar. Malzeme iletiminin btn bu unsurlar birbirinden bamsz olarak ele alnamaz. Birbirleriyle ilikilidirler ve bir malzeme iletim sisteminin kalitesi btn boyutlarn bilekesine baldr. Malzeme iletim sistemleri, hareket ettirme, paketleme, depolama ve kontrol etme ilemlerini kapsar. 6.1.1. Malzeme iletiminin sanayideki rol retim srecinin herhangi bir boyutunda (ister tek bir makine, ister bir makine grubu, isterse fabrika boyutunda olsun) sreci belirleyen fonksiyon vardr. - leme - letim - Kontrol

ekil 6.1. retim srecini belirleyen fonksiyonlar Buna karlk Malzeme letiminin ise iki fonksiyonu vardr. Hareket Depolama Hareket: Makineler ve evresi arasnda, departmanlar arasnda, binalar arasnda, tayc makinelerin yklenme ve boaltlmasnda, ve de makine zerinde olabilir. Depolama: Malzemenin (takmlarn ve dier tehizatlarn), yukarda bahsedilen hareketin balama ve bitme noktalar civarnda depolanmas veya muhafaza edilmesi fonksiyonudur. Tabii bitmi rnn de depolanmas bu fonksiyonun bir parasdr. retim, malzemenin ekil deitirmesini salayan fonksiyonlar ierirken, malzeme iletimi zaman ve yer yaratma fonksiyonlarn ierir.

136

6.1.2. Malzeme iletim faaliyetleri ve fonksiyonlar Bir Malzeme letim sorumlusunun ilgi alanna giren faaliyetlerden bazlar: 1. Paketleme - tedarikide 2. Paketleme (koruma)-tedarikide 3. Ykleme-tedarikide 4. Kullanm yerine sevkyat 5. Firma dndaki hareketler 6. Boaltma faaliyetleri 7. Teslim almak 8. Depolamak 9. Malzeme tevzii 10. lem srecindeki hareketler 11. lem srecinde depolama 12. istasyonundaki hareketler 13. Departman ii hareket 14. Departmanlar aras hareket 15. Firma ii hareket 16. lave ilemler iin hareketler 17. Paketleme 18. Sat maazalarndaki depolama 19. Ambalajlama-kutulama 20. Ykleme ve sevkyat 21. Mteriye sevkyat 22. Firmalar aras hareketler Tabi ki iyerinin tipi ve itigal sahas, bu faaliyetlerden hangisinin yaplmas gerektiini ve malzeme iletiminden sorumlu personelin grevlerinin derecesini belirleyen faktrdr. Malzeme letimi tesis planlamann ayrlmaz bir parasdr.

ekil 6.2 Tesis planlama ile malzeme iletim sistemi arasndaki iliki Makine alannda malzeme ak retim hattndaki malzemenin hareketleri Departman ii malzeme hareketleri. Her departman kendine zg bir Malzeme letim sistemine ve otomasyona sahip olabilir. Her departmann malzeme iletiminin genel sisteme entegrasyonunda farkllklar olabilir. Departmanlar aras malzeme hareketleri yeri ierisindeki malzeme hareketleri Firmalar aras malzeme hareketleri irketler aras malzeme hareketleri

137

Genel organizasyon a ierisindeki malzeme hareketleri

ekil 6.3. Malzeme letiminin ulat boyutlar

ekil 6.4. Malzeme letiminin ulat boyutlar (devam)

138

ekil 6.5. Departman ii ve Departmanlar aras malzeme iletimi Departman A i istasyonlar O-konveyr etrafnda konumlandrlmtr. Departman B manuel iletim aralar kullanlmakta ve istasyonlarn yannda depolama imkanlar bulunmaktadr.

ekil 6.6. Departman ii yerleim plan ve malzeme iletim sistemiMerkezi stok odas, kontrol, ve konveyr Yukardaki faaliyetleri yaparken dikkat edilmesi gereken hususlar: 1. letim metotlar 2. Depolama-ambarlama metotlar 3. Ykleme ve boaltma teknikleri 4. Paketleme (mteriye) metotlar 5. Paketleme (koruma) metotlar

139

6. Paketleme, ambalajlama ve iletim metotlarnn test edilmesi 7. Malzeme iletim artnameleri ve standartlar 8. Malzeme iletim ekipmanlarnn fizibilitesi 9. letim ve depolama amacna ynelik tehizatn seimi 10. Yardmc ekipmann deerlendirilmesi ve seimi 11. letim ekipmannn bakm onarm talimat 12. Firma ii iletim, depolama, paketleme ve sevkyat iin kutular/sandklar 13. Malzeme ve rnn zarar grmesinin nlenmesi 14. Personelin ve rnn emniyeti 15. letimden sorumlu operatr ve dier sorumlularn eitimi 16. Mevcut sistemin gelitirilmesi iin araylar 17. Malzeme iletim maliyetlerinin hesab ve kontrol 18. Tehizatn, metotlarn ve prosedrlerin gncelletirilmesi 19. Bilgi aknn temini 6.1.3. Malzeme iletiminin etkiledii faktrler - letimin maliyetinin azaltlmas letim zamannn azaltlmas Depo ve ambar gibi alanlarn kullanlmasnda ekonomiklik salanmas retimin arttrlmas Malzeme envanterinin azaltlmas Malzeme hasarnn azaltlmas veya tamamen ortadan kaldrlmas Personel tarafndan tanan malzemenin kaza ihtimalinin azaltlmas gc almalarnn azaltlmas veya ortadan kaldrlmas suretiyle alma artlarnn gelitirilmesi Kullanlan malzemelerin kontrollerinin kolaylatrlmas Mamuln mteriye ulatrlmasnn kolaylatrlmas

6.1.4. yi bir malzeme iletiminin hedefleri Hepimiz iimizi kolaylatrmak gcmz arttrmak amacyla yardmc aletler kullanrz. Sanayi devrimi ve fabrika sisteminin kefiyle yardmc aletler konusundaki araylar artarak devam etmitir. Gelien fabrika sistemleri ierisinde artan ii maliyetlerini azaltmann balang noktas malzeme iletimindeki iiliin azaltlmas olmutur. Zira bu tr iilik rnn maliyetini arttrrken katma deeri sfr olmasa bile en az olandr. Bugn bile malzeme iletim sistemlerinin gelitirilmesi iin geerli nedenlerin banda iilik maliyetlerinin drlmesi gelir. Buna karlk gelien teknoloji sayesinde dorudan iilik oranlar ok drlmtr. 11% elektrikli aletler reten bir firmada

140

7% araba motorlar reten bir firmada 4% plastik boru veya hortum retiminde 4% tuvalet malzemesi reten bir firmada Malzeme iletim sisteminin iyiletirilmesi gelitirilmesi iin baka hedefler de vardr: 6.1.5. Malzeme letiminin hedefleri: 1. Maliyet drme 2. Kapasite arttrma 3. alma artlarn gelitirme 4. rnn satlabilirliinin artmas 1. MALYET DRME Maliyet drmenin genelde iki amac vardr: Malzeme iletim maliyetlerini drmek (depomala faaliyetleri de dahil) yi bir Malzeme letim sistemi ile toplam maliyetlerin drlmesi. Bu Malzeme letim harcamalarnn artmas demektir. nemli olan toplam maliyetlerin drlmesidir. Maliyet drlmesi iin u konularda azalma salanmaldr: - Malzeme iletim iilii Malzeme iletim ierisindeki dorudan iilik zellikli ie zellikli eleman Malzeme iletimi ierisindeki dolayl iilik. Sevkyat ve teslim almadaki personel, retim kontrol personeli, takm ve depo sorumlusu, kalite kontrol, bakm onarm v.s. gibi yi bir malzeme iletim sistemi ile atklarda ve malzeme hasarlarnda Brokrasi ve bu amala alan personelde. yi bir Malzeme letim sistemi daha az kontrol gerektirir. retimin hzn arttrarak sistemde dolaan malzemede Yardmc veya ek malzemelerde. (Ambalaj malzemesi, koruyucu malzeme gibi)

2. KAPASTE ARTTIRIMI Malzeme iletimindeki yatrmlar hakl gstermek iin retimin artmas ve buna bal olarak yeni yer ihtiyac en fazla gsterilen nedenler arasndadr. Malzeme iletiminin iyiletirilmesi kapasite artmasna da neden olur, zira: a. Yerden Tasarruf: Modern depolama imkanlar ile artk havay bile deerlendirmek mmkn. leri dolu iken st ste konulabilen ileri boken de dz hale gelen raflar. letim sistemleri zellikle de vinler, konveyrler, kullanlmayan alanlara kurularak yer kazanlabilir. rnein, retim alannn stndeki alan bu ekilde deerlendirilebilir. Bu sistemler bina dna alnabilir, yer altnda pasajlar yaplarak deerlendirilebilir.

141

b. Yerleim Plannn yiletirilmesi ile Zaman ve Yer tasarrufu: retim srecinin aamalar srasnda malzeme akn, hacmini, yolu, ve de zaman iyice inceleyerek iletim sresini ksaltmak mmkndr. Ambarlarda hzl hareket eden paralar bir birine yakn depolamak sevkyat iin gerekli toplama sresini ksaltacaktr. Bylece birim zaman ierisinde yaplan retim/i artm olacaktr. Bu da kapasite demektir. c. retim Aralarnn Verimli Kullanm : Malzeme iletimindeki hatalar nedeniyle (malzemenin zamannda gelmemesi veya boaltlmamas gibi) retimde kullanlan makinelerin pek ou tam kapasitelerinde kullanlamazlar. Malzeme letiminde yaplacak iyiletirmelerle makineleri daha yksek kapasitelerde kullanmak mmkndr. (mekanizasyon veya otomasyon gibi). d. Ortak Kullanlan letim Aralarnn daha hzl yklenmesi veya boaltlmas: Ktle konveyrleri gemilerin, ileplerin, veya benzeri iletim aralarnn boaltlmasnda kullanlarak bu aralarn hareket halindeki srelerini arttrmak ve bekleme srelerini ksaltmak mmkndr. 3. ALIMA ARTLARININ YLETRLMES a. alanlarn, Malzemenin ve Aletlerin emniyeti: yi bir M sistemi ile btn bunlarn salanmas mmkndr. rnein Ford iletim sistemini mekanize hale getirerek i kazalarn yarya indirmitir. Bu da sigorta masraflarnn, kaza maliyetlerinin, kaza nedeniyle kaybolan zamann ksalmas demektir. b. Kolaylatrma: Ar, kuvvet veya kas gc gerektiren iler genelde erkekler tarafndan yaplmaktadr. Halbuki Minde yaplacak iyiletirmelerle iin gerektirdii kuvvet veya g bertaraf edilerek kolaylatrlabilir. Bylece malzeme aknn dzgnl ve sreklilii salanm olur. c. Basitletirilmi ler: Basitletirme sayesinde daha az vasfl hatta vasfsz iilerin kullanlmas olanak dahiline girer. Buda iilik cretlerinin dmesi anlamna gelir ki bir kazantr.

d. Hata htimalini Sfrlama: Operatrlerin zaman zaman kafalarnn karmas nedeniyle yanl noktalara yanl ve eksik malzemelerin gittii bir gerektir. Bu tr yanllar ortadan kaldracak M sistemlerinin gelitirilmesi mmkndr. (Kimya/boya sektr gibi) 4. RNN SATILABLRLNN ARTMASI yi bir Malzeme letim sistemi mteri nazarnda rnn deerini arttrabilir. rnein: a. Hzl Hizmet: Mteriye sratle ulamak, onun istedii zamanda mal teslim etmek rakiplere kar stnlk salayacak hususlardr. Bunun gibi avantajlar siparilerin alnmasnda ok byk nem arz eder. ou zaman bu tr avantajlar fiyat avantajnn da nne geebilir. b. Mterinin masraflarnn drlmesine yardm: Birim yk kavramnn iyi anlalmas ve gelitirilmesi sayesinde mterinin nakliye masraflarnda azalmalar olacaktr. Bu ayn zamanda tedariki firmann da masraflarnda azalmalar getirecektir. rnein, byk konteynerle sevkyat hem birim nakliye maliyetini drecek hem de gerektiinde kapal bir depolama imkan salam olacaktr. Yksek Teknolojik mkanlar maj arttrr: Teknolojisi yksek retim mterileri her zaman cezbeder. ou mteri fabrikay gezerken grdklerinden etkilenir ve

c.

142

siparii gerekletirir. Bu tr firmalar medyada daima n plana karak gndemde kalrlar. KISACASI, MALZEME LETM SSTEMLER SADECE L AZALTMAK N GEREKL MEKANZMALAR OLARAK DNLMEMELDR. 6.1.6. Malzeme iletiminin amalar Malzeme iletim sisteminin amac; ham maddeyi, prosesteki ii, biten paralar, malzemeleri, ekipmanlar bir yerden baka bir yere tamak ve retimdeki operasyonlar beslemektir. Malzeme iletimi gvenli, ucuz, zamannda, doru yerde, doru miktarda ve iletilen malzemelere hasar vermeden yaplmaldr. Malzeme kontrolnde, malzeme iletim sistemindeki malzemelerin bilinmesi de nemlidir. Bir fabrikann operasyonlarnda, malzemenin ilk bulunduu yer, u anki yeri ve gelecekteki yerinin bilinmesi nemlidir. Bir malzeme tama sisteminin, doru bir ekilde planlanmas ve incelenmesi temelde iki faktre baldr. lki, daha nce de belirtildii gibi malzeme tama maliyetlerinin, retim maliyetlerinin byk bir ksmn oluturmasdr. kincisi ise, malzeme tama sisteminin, iinde bulunduu tesisin tasarmn ve operasyonlarn etkilemesidir. Bu iki faktr, malzeme tama sisteminin temel amalarn ortaya karmaktadr. Buna gre, malzeme tama sisteminin amalar aada verilmitir: 1. Gerektii yerde ve gerektii zamanda malzemeleri temin ederek malzeme ak etkinliini arttrmak, 2. Malzeme tama maliyetlerini azaltmak, 3. Tesis kullanm orann arttrmak, 4. gvenlii ve alma artlarn gelitirmek, 5. retim proseslerini kolaylatrmak, 6. Prodktiviteyi arttrmak, 7. Yksek esneklik salamak, 8. Malzeme ve bilgi ak btnln gelitirmek. 6.1.7. M sistemlerinin snrlar ve eksileri yi bir mhendislik almas, tavsiye edilmesi dnlen sistemin eksilerinin de incelenmesini gerektirir. Malzeme letim sistemlerinin de eksileri vardr: a. lave bir yatrm-ilave bir masraf: Yeni bir M sistemi veya eldekinin iyiletirilmesi iin harcanacak parann iletme iin en iyi harcama olduunun gsterilmesi gerekir. Elde edilecek artlarn gerekesi yeni sistemin daha mekanik olaca deil; eldeki sistemin en iyi halinden daha iyi bir sistem olacann gsterilmesi gerekir. b. Esneklik: Kstl bir rne, miktara, veya retim hzna gre yaplan, tasarlanan sistemler yeteri kadar esnek olmazlar. Dolaysyla, sorulmas gereken soru; yeni sistem yeteri kadar esnek mi? Ksa srede de ekonomik olarak devreye alnabilir mi? Deilse ilerde deitirme durumu ve bunun alaca zaman hesaplamalar srasnda

143

dnlmelidir. En azndan sistemin yenilenmesi iin geecek sre ierisinde kendisini amorti etmi olacann bilinmesi gerekir. c. Arzalanma ihtimali: Bir M sistemi genelde mekanik elektrik-elektronik paralardan ve kontrol gerelerinden meydana gelir. Bu nedenle de zaman zaman bozulacaktr. Bu durumda ne olacaktr. Tamir edilene kadar geecek sre ierisinde iler nasl yaplacaktr. Byle durumlarn boyutu bykse gerekli tedbirler alnmaldr. Tabi bunlarn da maliyete eklenmesi gerekir. Bakm Onarm: ok elemanl, mekanizasyonu yksek sistemler daha fazla bakm onarm gerektirirler. Bu da ilave kalifiye personel veya d hizmet talebi demektir. lave yedek para stou demektir. Bunlar da maliyeti arttran unsurlardr. Bu gibi sistemler periyodik bakm gerektirirler. lave Ekipman Maliyeti: Her sistemde baz ilave ekipmanlara gereksinim vardr. rnein bir forklift kullanlmas dnlyorsa bunun iin gerekli gcn temini, LPG ile alyorsa farkl bir gaz depolama sistemi, ilave emniyet tedbirleri gibi. Forklift iin paletlere ihtiya vardr. Bunlar hep ilave masraflardr.

d.

e.

6.1.8. Malzeme iletiminin nemi Bir kurulutaki malzeme iletiminin gerek boyutunun llmesi ok zordur. Tipik bir fabrikada malzeme iletiminin nemini gsteren baz rakamlar: Toplam ii saysnn 25%i Fabrika alannn 55%i Toplam retim sresinin 87%i retim maliyetinin 15-70%i Grld, maliyetler ierisindeki etkisi son derece byktr. Malzeme letiminin boyutu tahmin edilenlerden ok daha fazladr. Tabi ki, gerek boyut ok zaman alc ve detayl bir inceleme sonucu ortaya kacaktr. Bir M mhendisi (endstri mhendisi) gerekli zen ve zveriyi gstererek firmasndaki malzeme iletiminin gerek boyutunu tespit etmeli ve kra dnebilecek bir yatrmn gerekelerini ynetime izah edebilmelidir. Bu bir mhendisin kendisini gstermesi iin altn deerindeki frsattr. 6.1.9. Tesis planlama ve malzeme iletiminin amalar Tesis planlama ve Malzeme letiminin alma alanlar gibi amalarnda da ortak ynler vardr. Aadaki listede tesis planlamann baz amalar ve onlarn altnda da ayn paralelde Malzeme letiminin amalar belirtilmitir: 1. retimi kolaylatrmak Yeterli malzeme ak retimde darboazlarn yok edilmesi Mteriye sratle sevkyat Byk birim yk

2. Malzeme iletimini asgariye indirmek

144

Malzemenin hasar grmemesi Malzemenin iyi kontrol Otomasyon veya mekanizasyon

3. Yerleimde ve operasyonlarda esneklik - Malzeme iletimi metotlarnn ve ekipmanlarnn esneklii Malzeme iletimi sisteminin koordinasyonu Gelimeye uygun sistemler

4. Yarmamln sratle ilenmesi - Daha ksa retim sreleri Sabit retim hz 5. Ekipmana yatrm azaltmak - Makinelerin bota geen srelerini azaltmak Operasyonlar aras malzeme hareketlerini azaltmak 6. Yerden tasarruf, etkin kullanm - Alan ve hacmi en iyi ekilde kullanmak retim/m2/alan orann arttrmak Zemini kullanmayan malzeme iletim sistemlerinden yararlanmak

7. nsan gcn en etkin ekilde kullanmak - Elle tamay azaltmak Tayc konteynerlerin etkin kullanmn salamak

8. alanlarn ie uygunluunu, emniyetini ve rahatn salamak - Emniyetli alma ortamlar Fiziki yorgunluun azaltlmas alann rahatlnn temini

6.1.10. Tesis planlama ve malzeme iletiminin ilikisi Tesis planlamann etkin bir ekilde hazrlanmas malzeme iletiminden sorumlu kiilerle yakn bir ibirliinin bulunmasn gerektirir. Bu ibirlii ekil 7de gsterilmitir. eklin sol tarafnda planlamann admlar veya plan ierisinde byk nem tayan konular gsterilmitir. Sa taraftaki kolonlar ise Malzeme letiminde nemli 10 noktay gstermektedir. Kolonlardaki iaretleri ise ilgili planlama admnda yaplmas gereken veya faydal olacak malzeme iletim ilemlerini gstermektedir.

145

Tablo 6.1. Tesis planlama ve malzeme iletimi arasndaki ilikiler

Factors in Material Handling Planning Material Move Method Characteristic s Speed or rate Scope Source & Destination Equipment 9 Manpower 10
146

Frequency

STEPS IN PLANT LAYOUT 1 Procedure and analyze basic data Production quantities Drawings, specifications, etc. Production processes Production standards Number of machines etc. Manpower requirements 2 Determine material flow pattern Assembly, operating, process and other charts Building specifications General flow pattern types Activity relationships Flow pattern 3 Establish space requirements Storage space Service activity space Production space 4 Allocate activity areas Flexibility and expansion Area allocation diagram 5 Design material-handling system General material handling methods Equipment types Specific handling methods 6 Plan individual work area methods General materials flow Flow through work areas Work area layouts 7 Coordinate planning activities Layout planning chart Flow diagrams-major activity areas Relations to master plan Service area relationships 8 Construct master layout Relationship to land available Column spacing and aisle locations Final layout Plot plan 9 Evaluate layout 10 Install layout

Unit load

Quantity

Route

Bir kuruluta Malzeme letimi ile fiziki yap arasnda birebir ilikiler vardr: Kurulu Mevkii: Pek ok sanayii tesisinin kurulu mevkii malzeme iletimi ile dorudan ilikili olarak seilir. rnein, elik endstrisi gibi ar sanayi kurulular, alminyum tesisleri, cam sanayii, ar kimya tesisleri, imento sanayii gibi kurulular iletim kolayl asndan ham maddenin temin edildii yrelerde kurulurlar. Tamaclk: Tabii ki bu konu M ile direkt balantldr. Tek tip tama sistemi olan kurulularn problemleri eitli tamaclk sistemini kullanan kurululara nazaran ok daha az ve basittir. Tesis Plan: Bir tesisin yerleim plannn malzeme iletim maliyeti zerinde ok nemli etkisi vardr. Bu nedenle de tesis planlamann malzeme akn gz nnde bulundurarak yerleim plann ona gre yapmas gerekir. Bir baka deyile, malzeme ak yerleim plannn balang noktas olmas gerekir. Malzeme iletim sistemi binann inaatndan nce projelendirilmelidir. Bina Projesi: Kolonlar aras mesafeler, koridorlarn genilii, zeminin depolama kapasitesi ve yzey zellikleri, havayi konveyrlerin konumu, zaman ierisinde yaplabilecek deiikliklere imkan salama, kaplar, ykleme alanlar, asansrler v.s.

6.2. Malzeme iletimi analizi Yksek ve artan rekabet ortam, maliyetlerdeki ykselmeler btn kurulularda ynetimleri maliyetleri drme yollarn aramaya zorlamaktadr. Malzeme iletimi daha ncede belirtildii gibi tasarrufa en ak konularn banda gelmektedir. Bununla beraber, bu konudaki tasarruflar halen pek ok kuruluta olduu gibi rasgele, geliigzel, veya tesadfi yollardan elde edilemez. Malzeme iletimi dinamik bir mhendislik alandr. Bu alandaki teknolojik gelimeler, yeni aralar ve ekipmanlar kurululardaki malzeme iletimi sorumlularn devaml olarak yeni zmler retme konusunda motive etmektedir. 6.2.1 Malzeme iletimi sistem tasarmnda genel ama irketleri veya organizasyonlar bir canlnn vcuduna benzetirsek, malzeme iletimi bu vcudun her hcresine gerekli malzemeyi tayan kan dolam sistemidir. Malzeme iletiminin ayrlmaz bir paras olan iletiim sistemi de sinir sistemini oluturur ve btn bilgilerin sistemin beyni olan kontrol noktasna ulamasn salar. Bu nedenle, bir malzeme iletim sistemi tasarlanrken ama en dk maliyetli olan DEL ama btn ihtiyalar en verimli ve etkili bir ekilde salayann tespitidir. Malzeme iletimi ile ilgili almalar grupta toplayabiliriz, bu ayn zamanda malzeme iletiminin tarihsel geliimini de yanstr: (1) Geleneksel yaklam, (2) modern yaklam, ve (3) ada yaklam. (1) Geleneksel yaklam: Fabrika ierisinde herhangi bir A ve B gibi iki nokta arasndaki malzeme iletim probleminin zm ile uramak. Malzeme iletim sorumlusu bu iki nokta arasnda en iyi malzeme iletim yntemini uygulamaya alr. Problemler teker teker ve birbirinden bamsz olarak ele alnmakta aralarndaki ilikiler gzard edilmektedir. (2) Modern yaklam: Malzeme iletimini fabrika boyutunda ele almak. Bu yaklam, malzeme iletiminin paralar arasndaki ilikileri inceleyerek genel bir zme ulamaktr. Bylece fabrika ierisinde entegre bir Malzeme letim yntemine ulalm olur. Bugn pek

147

ok kurulu bu yaklam uygulamaktadr. (3) ada yaklam: Bu ayn zamanda sistem yaklam olarak da bilinir. Bu nedenle Malzeme letiminin boyutu u hizmetleri de kapsar: a. Tedariki ve fabrika arasndaki malzeme hareketleri b. Fabrika alannda ve ierisindeki malzeme hareketleri c. rnn datmyla ilgili malzeme hareketleri Btn sistemin ele alnp tasarlanmasndan sonra M mhendisinin grevi ncelikli ve pratik olan paralardan balayarak sistemi oluturmaktr. Bu yaklamda, M mhendisi firmaya ham madde veya benzeri malzemeyi temin eden tedarikilerle yakn ibirlii ierisinde olmal ve her iki taraf da ilgilendiren konular zerinde ortak zmler retmelidir. Benzer bir alma da kan rnn datm iin fabrika ile nemli mteriler arasnda yaplmaldr. 6.2.2 Malzeme iletim denklemi Bir Malzeme letim probleminin zmne bu ii yapabilecek bir makine vardr, acaba hangisidir? diye balamak en sk yaplan hatadr. Zira, bu probleme tersten balamaktan baka bir ey deildir. Problemin kendisinden ziyade cevapla balamak demektir! Karmak olmayan, basit ve de ok yararl yol ise Malzeme iletim denklemi olarak adlandracamz yaklamn uygulanmasdr. Malzeme iletim sisteminin denklemi aadaki gibi formle edilmitir. Malzemeler + Hareketler + Metotlar = En iyi sistem ekil 6de ematik olarak gsterilen bu denklem alt ksmdan olumaktadr.

ekil 6.7. Malzeme letim Denklemi

148

MALZEME

ekil
Gaz Sv Yar sv Kat

Bnye
Dkme Birim yk Ayr para Ambalajl Krlabilir Hacimli

Karakteristikler
Kimyasal Fiziksel Mekanik

Miktar
Toplam Para Kg Litre m.

HAREKET

Ulama ve ndirme
Darda Arabada Binada Bina yannda Belli mesafede eride Girite

Yollar
Koridor Yrme yzeyi lemlere Binaya Fabrika stikamet

Mesafe
Yatay Dikey Meyilli

Frekans
Ara-sra Muntazam Gayri muntazam Devaml Kark

Srat veya derece

Para/saat Kg/s Ton/s Litre/s m/s Deiik Muntazam

149

METOD

Yk birimi veya yk Dkme Adet Kap l Dara Deer

Tip

gc Bir Birka ok Hi yok

Tehizat Konveyr Vin Nakil tehizat Normal ekiciler Endstri vastas Dierleri Hi yok

NYE? Pek ok etkin problem zmnde olduu gibi, ilk sorulmas gereken soru NYE? olmaldr. Bu ilem NYE yaplyor? Zira pek ok malzeme hareketleri gerektii iin deilde birileri onu o ekilde balatt iin yapla gelmitir. Bu soruya cevap gereksiz ise problem o anda zlm demektir. a. letim NYE gerekli? b. Yaplan ilem NYE bu tarzda yaplmaldr? c. Yaplan ilemler NYE bu sralama ile yaplmaldr? d. Malzeme NYE bu ekilde gelmektedir? e. Malzeme NYE bu ekilde sevk edilmektedir? f. Malzeme NYE bu ekilde paketlenmekte veya ambalajlanmaktadr? NE? MALZEME kinci olarak sorulmas gereken soru NE? sorusudur. lgili baz sorular: a. NE iletiyoruz? b. letilen malzemenin bykl NE? c. letilen malzemenin ekli NE? d. letilen malzemenin arl NE? e. letilen malzemenin adedi veya says NE? f. NE gibi alternatifler vardr? g. Alternatiflerin avantajlar, dezavantajlar ve maliyetleri NE dir? h. Muhtemel gelecek NE dir? Gelecekte NE olmas bekleniyor? i. NEler mekanize olmal NEler otomatiklemelidir? j. NEler manuel olarak yaplmaldr? k. NEler hi yaplmasa da olur? l. Benzer problem yaayan firmalar NElerdir? m. Alternatiflerin deerlendirilmesine NEgibi kriterler kullanlmaldr? n. stisnai durumlar NE olabilir?

150

Ne sorularnn en nemlisi NEyi iletiyoruz sorusudur. Zira bu sorunun cevab ile iletim cihaz tipi yaklak olarak belirlenmitir diyebiliriz. ncelikle birincil ve ikincil dereceli malzemeler ayrt edilmelidir. rnein; ya dolu bidonlar, 50kg.lk eker torbalarn, karton ambalajlar ierisindeki elektrik motorlarn ele alalm. Bu durumda, Ya birincil, buna karlk bidonlar ise ikincil malzemedir. eker birincil, torbalar ise ikincil malzemedir. Elektrik motorlar birincil, karton kutular ise ikincil malzemelerdir. Buna gre, rnein; sadece bidonlarn nakli konusuna zm aranmamal probleme ayn zamanda svlarn nakli olarak yaklalmal ve boru hatt, tanker, lastik balon gibi zmler de dnlmelidir. Benzer mantkla eker, motor veya dier paketlenmi malzemelerin iletimi de geni kapsaml olarak ele alnmaldr. BR RNEK: Byk bir kimyevi kurulu Gney sahillerinden yapt sevkyatta byk problemler yaamaktadr. Bidonlarla yapt bu malzeme iletim problemini zmek zere holdingin lojistik sorumlusu grevlendirilir. Grevli kii limana gider ve incelemelerde bulunur. Bu noktada lojistik sorumlusu bidonlarn ierisinde ne olduunu sorar. Grevli Seyreltilmi Asit der. Bu cevap zerine her ikisi de sevk ettikleri eyin aslnda ounlukla su olduunu farkederler. Asitin younluunun arttrlarak sevk edilmesi halinde maliyetlerin decei aktr. rnein iki misli younluktaki asitin sevk edilmesi nakliyeyi yarya indirecektir. Bylece Mersin Limanndan stanbul limanna da gereksiz su nakliyesi ortadan kalkacaktr. O ana kadar kimse NE iletiyoruz sorusunu sormay akl etmemitir. Neyi iletmek istediimizi anladktan sonra sormamz gereken malzemenin hangi formda sevk edileceidir. Halihazrdaki form doru mudur? Yoksa formda deiiklik yaparak daha kolay bir iletim yntemi bulunabilir mi? rnein; gazlarn ve svlarn boru hatlarndan pompalanarak sevk edilmeleri, en azndan ksa mesafeler iin, daha ekonomiktir. Akkan malzeme her trl ekle girebilir ve kendilerini iletmek iin kullanlacak kaplardan daha az hacim kaplar. lave bir ilemin malzeme iletimini kolaylatrp kolaylatrmayaca da aratrlmaldr. Yukardaki rnekte olduu gibi, younluu yksek asitin nakliyesi ve seyreltme ileminin nihai noktada yaplmas gibi. letilmek istenilen malzemenin belirlenmesinden sonra sorulabilecek bir baka soru da malzemenin eklinin deitirilmesinin iletim problemini kolaylatrp kolaylatrmayacadr. rnein, metal levhalarn rulo halinde sevk edilmeleri plaka halinde sevk edilmelerinden daha kolaydr. Bir baka rnek ise, malzemenin yar monte halde sevki. rnein, ziraat traktrlerinin kabinlerinin ve tekerlerinin demonte edilerek sevki gibi. Baka bir soru Malzemenin boyutunu deitirmek iimizi kolaylatrr m? Fiziki boyutlarn deitirebilinmesi halinde iletim problemi kolaylaabilir mi? Bunun iin

151

olabilecek engellerin incelenmesi gerekir, kaplarn yeri, bykl, tavan ykseklii, kaplarn boyutlar, makine yeri, v.s. gibi. rnein, bir irket kulland elik malzemelerin boyutlarn 6m. den 12 mye kartarak Malzeme iletimini yarya indirmi Kalite kontrol sresini ksaltm Artk malzeme miktarn azaltmtr. Bylece yllk tasarrufu 30,000 YTLye ulamtr. NE sorusunun cevab malzeme iletimindeki bir baka kavram da gndeme getirir. Birim yk kavram. Birim yk her hangi bir malzemeden ayn anda tanabilecek en byk miktara denir. NERES? HAREKET letilecek malzemenin katedecei yolun tarifi ve analizinin iyi yaplmas gerekir. Bunun iin de Hareketin balang noktas NERES? Ulalacak nokta NERES? Malzemenin izlemesi gereken yol NERES? NERElerdeki ilemler kaldrlabilir, birletirilebilir veya basitletirilebilir? Malzeme NEREde depolanmal? Yol zerindeki engelleri ortadan kaldracak bir iletim ekipman var m? Yolun yeniden tarif edilmesi iletim iini kolaylatrr m? Balang noktas ve/veya ulam noktas deitirilerek kolaylk elde edilebilir mi? NE ZAMAN? HAREKET letim denkleminin hareket ksm ile ilgili ikinci sorusu ise NE ZAMAN dr. Bu sorunun cevabnn ierii Malzemenin hacmi/miktar, Birim zaman ierisindeki geli ve k says, frekans, Hz, srat, tempo Yntem, gibi konular kapsar. letim srasnda her trl dalgalanmalar maliyet unsuruyla yakndan ilgilidir. Personel ve ekipman seimi srasnda bu dalgalanmalarn gz nne alnmas gerekir. Az saydaki personel veya dk kapasiteli ekipmanlar iletim srasnda dar boazlarn olumasna neden olurlar. Mterinin sipari izelgeleri de incelenmeli ve gerekirse onlarn da bu terminlerde deiiklikler yapmas istenmelidir. Denklemimizin bu ksmnn amac, malzeme iletiminin dzgn ve dzenli olmasn salamaktr. Yaplan en byk hata NE ZAMAN sorusunu atlayarak NASIL sorusuna gemektir. NASIL? METOD

152

Malzeme iletiminde hareketle ilgi NEREDE ve NE ZAMAN sorular ile bunlarn alt soru gruplar iletilecek malzemenin miktarn, frekansn, ve kaynaktan balayp ulamas gereken nihai noktaya kadar takip edecei yolu belirledii gibi malzeme iletiminin temel konular olan: Doru malzemenin, Doru yere, Doru ynde, Doru halde/biimde, Doru miktarda, Doru zamanda ulamasn kimin temin edeceini ve bunu nasl yapacann yani metodun belirlendii noktaya gelmemizi salar. Bunlara ilave talepler malzeme iletiminin hangi seviyede kontrol edileceinin tespitine ynelik olacaktr. KM? METOT Malzeme iletim denkleminin son sorusu KM gerekli insan gcn belirleyecek sorudur: Malzeme iletimini KM(ler) yapacak? Sistemin tasarmnda KM(ler) grev alacak? Tasarnn deerlendirmesini KM(ler) yapacak? Sistemin kurulmasnda KM(ler) grev alacak? Sistemi KM(ler) denetleyecek? Tasarya teklif vermek zere ihaleye KM(ler) davet edilecek? Eldeki Malzeme letim problemiyle daha nceleri KM(ler) karlamlardr? ZET: Malzeme letim Denklemi: iletilmesi istenilen MALZEMEnin ve yaplmas gereken HAREKETin ok iyi ett edilmesinin art olduunu ancak bundan sonra METOD ile ilgili almalarn yaplmas gerektiinin nemini vurgulamaktadr. Tabii ki, hangi metodun uyarlanmas gerektiinin belirlenmesinde pek ok faktr vardr. Bu faktrlerin bir ksm MALZEME ile, bir ksm HAREKET ile bir ksm da kullanlacak ekipman ile veya METOD ile ilgilidir. Sonu olarak, bir malzeme iletimi probleminin zm sreci (1) MALZEMEnin zelliklerinin, (2) gerekli olan HAREKETin gereksinimlerinin, (3) METOD veya ekipmann yetenekleri ile tam bir uyum ierisinde olmasn salamaktr. RNEK 1: ieleme tesisinde tankerle gelen suyun depolanmas Niye = ielere dolum iin suya ihtiyacmz var Ne = Su Nereye = Tankerden 50 metre uzaklktaki depoya Ne zaman = Gnde be kere, tanker geldike Kim = Depo sorumlusu

153

Nasl

= Pompa ve hortum

RNEK 2: 20 ton sacn trdan tesis ierisindeki depoya nakli. Niye = Bidon retmek iin saca ihtiyacmz var Ne = 20 ton (1m3m2mm) boyutlarnda sa Nereye = Trdan tesis ierisindeki depoya (Rulo halinde sacn gelmesi daha uygun olacaktr) Ne zaman = Haftada bir Kim = Depo sorumlusu Nasl = Kpr vin-havai vin 6.3. Malzeme iletim prensipleri Prensipler bir konuda uzun srede elde edinilen tecrbelere dayanan ve ilgili konuda artk sorgulanmakszn uygulanmas gereken ve bunlarn sayesinde de sistemin daha verimli alaca kabul edilen kurallar dizisidir. 1. Planlama prensibi 2. Sistem prensibi 3. Standardizasyon prensibi 4. ve basitletirme prensibi 5. Ergonomi prensibi 6. Birim yk prensibi 7. Yer kullanm prensibi 8. Mekanizasyon/ otomasyon prensibi 9. evre prensibi 10. Ekonomik mr prensibi 11. Malzeme ak prensibi 12. Yer ekimi prensibi 13. Ekipman seimi prensibi 14. Esneklik prensibi 15. l-arlk prensibi 16. Hareket prensibi 17. Bota geen zaman prensibi 18. Bakm onarm prensibi 19. Eskime-modas geme prensibi 20. Kontrol prensibi 21. Kapasite prensibi 22. Performans prensibi Bu prensipleri imdi daha detayl olarak ele alacaz.

154

6.3.1 Planlama prensibi Planlama, herkesin tereddtsz zerinde anlat ve her trl projede de uyulmas gereken bir prensiptir. Bunun iin de en bata ihtiyalar, beklentiler, amalar, fonksiyonlar ve zellikleri ok iyi tespit edilmelidir. Btn iletim ve depolama ilemleri en yksek verimle alacak ekilde planlanmaldr. Plan, sistemi kullanacak btn gruplarn ortak almas olmaldr. Byk projeler bir takm iidir. Bu nedenle plann hazrlanma aamasnda iyi bir takm oluturulmal, mhendisler, bilgisayar ve enformasyon teknolojisi uzmanlar, finans blm sorumlusu, operasyon sorumlusu, teknik danmanlar ve mteri temsilcileri dahil edilmelidir. Plan, rn ve sre gelitirme, sre planlama, ve M mhendislerinin e zamanl almasn tevik etmelidir. Plan, firmann stratejik amalarna ve ihtiyalar ile uyumlu olmaldr. Planlama Prensibi ile ilgili tavsiyeler Malzemeyi dorudan deme zerine koymaktan kanlmal, palet veya benzeri ekipman kullanlmal. Makinenin evresinde giren ve kan rn iin yeterli stok alan bulundurulmal. Ayn tip kap, sandk konteynr kullanlmal. eit asgariye indirilmeli. Demenin, kirilerin yk tama kapasitelerini, tavan yksekliklerini, kolon aralklarn iyi planlanmaldr. Eldeki yapnn artlarna azami uyum salanmal, ancak art ve pratik olan deiiklikler planlanmaldr. Makine ve evresinde kolay iletim salanabilmesi iin gerekli alan ayrlmal. Operatrlere kullanm klavuzlar hazrlanmal rnn paketlenme ilemine mmkn olduunca erken balanmal Atklarn toplanmas planlanmal Makine ve evresinde, rnn ve atklarn konaca yerler ayr olmaldr. Malzeme iletim halinde iken gerekli muayene ve benzeri ilemlerinin yaplabilmesi planlanmaldr. Baz ilemler birletirilerek malzeme hareketi asgariye indirgenmelidir. Manuel tamaclk akllca planlanmaldr. Yry miktarnn minimize edilmesi planlanmal Ekonomik hareket prensiplerine uyulmaldr. 6.3.2 Sistem prensibi Mmkn mertebe malzeme iletimi depolama faaliyetleri ile de entegre edilmelidir ki, muayene, kalite kontrol, depolama, retim, montaj, paketleme, sevkyat, ve nakliye faaliyetleri de dahil edilerek bir sistem oluturulsun. Malzeme iletim aralarnn bir biri ile uyum ierisinde almas salanmaldr. rnein,
155

kutular paletlere, paletler raflara, paletler ykleme aralarna, paletler makina ve evresine uyumlu olmal. Bu da sistem anlaynn bir parasdr. Malzeme iletim sistemi tedarik zincirini de iermelidir. Bu nedenle tedarikiler, ara reticiler, distribtrler ve mteriler sistemin ierisine dahil edilmelidirler. retimin her aamasnda ve datm a ierisinde envanter seviyesi asgariye indirilmelidir. Bunu yaparken retimin ve mteri hizmetlerinin aksamamas salanmaldr. Malzeme ak ile bilgi ak da entegre edilmelidir ve e zamanl almaldr. Malzemenin ve rnn kolaylkla tannmasn salayan metotlar uygulanmaldr. Bylelikle, malzemenin veya yar mamul rnn srecin hangi aamasnda, nerede olduu, ve nereye gitmesi gerektii kolaylkla tespit edilebilecektir. Bu tedarikilerimiz ve mterilerimiz iin de kolaylk salayacaktr. Sistem Prensibi ile ilgili tavsiyeler Malzeme iletim problemi olduu alandan daha geni bir alan ierisinde dnlmelidir. Makinalar arasndaki iletim de gz nnde bulundurulmaldr letim sistemine baz retim faaliyetleri entegre edilmelidir. rnein; ileme, muayene, paketleme gibi Acil durumlarda kullanlabilecek alternatif metotlar dnlmelidir. Malzeme, retim noktalarna dorudan iletilmeli ara depolama ilevlerinden mmkn olduunca kanlmaldr. Zira ara depolama malzemenin ikinci kez iletilmesini gerektirecektir. Tedarikilerle, mterilerle ve tayclarla fikir al verii ierisinde olunmaldr. Gelecekte oluabilecek deiiklikler gz ard edilmemeli. Gerekli retim artlar, rn ve sre deiiklikleri gibi konularda esneklik salanmaldr. 6.3.3 Standardizasyon prensibi Malzeme iletiminde metotlarn, ekipmanlarn, denetimin, ve yazlmlarn, kendilerinden beklenilen zellikleri ve esneklii salamalar kaydyla, standart olmalarna dikkat edilmelidir. Modler sistemlerin esneklik asndan byk avantajlar vardr. Ekipman seimi ve standardizasyonu ilk alm fiyatlar gz nnde bulundurularak yaplmamaldr. Unutmayn ki, bu ekipmanlarn alm maliyetlerinin yannda bir de iletim maliyetleri de vardr. Standardizasyon metot ve ekipmanda daha az eit ve zel hal demektir. Standardizasyon, malzeme iletiminde kullanlan kaplar iin olduu kadar iletim talimatlar ve ekipmanlar iinde sz konusudur. leride olabilecek deiiklikleri de dnerek, deiik artlar altnda deiik ilevler stlenebilecek ekipmanlar seilmelidir. Standart, esnek, ve modler olma zellikleri uyum ierisinde olmaldr. Standardizasyon Prensibi ile ilgili tavsiyeler Standart boy kaplar, v.s. kullann,

156

Ykleme ve boaltma yerleri standart boyutlarda olmal, Paletler tayclarla, rnlerle, raflarla ve dier ekipmanlarla uyumlu olmal, Standart balyalama ekilleri seilmeli, Standart ekil ve boyutlardaki ekipmanlar seilmelidir, Standart hale getirilen metotlar belirlenmeli ve bunlara ait kullanm klavuzlar hazrlanmal alanlarn standart hale gelmi olan metotlar konusunda eitilmesi gerekir. 6.3.4 ve basitletirme prensibi Her alanda olduu gibi, malzeme iletiminde de verimlilikten ve sistemden beklenilen hizmetin kalitesinden dn vermeksizin ilemler basitletirilmelidir. Bir malzeme iletiminde i iletilen malzeme miktarnn (m3/s, kg/s, adet/s) katedilen yol (m) ile arp cinsinden ifade edilir. Her malzeme indirimi, bindirimi, depoya giri, ve depodan k ayr bir ilem olarak ele alnmal ve kat edilen toplam mesafenin bir paras olarak dnlmelidir. Baz ilemlerin azaltlmas, birletirilmesi veya ortadan kaldrlmas malzeme iletimindeki ii azaltacaktr. Mmkn olduunca malzemenin hareketi iin maliyeti olmayan yer ekimi kuvvetinden faydalanlmaldr. Bunu yaparken emniyet faktr konusunda ve malzemenin hasar grmemesi iin tedbirler alnmaldr. Basitletirme prensibi genel bir kural olup fabrika ierisinde geerli olduu gibi fabrika darsndaki tamaclk iin de geerlidir. Basitletirme prensibinin uygulanmas tesis planlama aamasnda gz nnde bulundurulmal; retimde kullanlan makinalar malzeme akna uygun ekilde yerletirilmelidir. Bu, malzemenin iletim srasnda katettii yolu dolaysyla da ii azaltacaktr. BASTLETRME PRENSBN UYGULARKEN U SORULARA CEVAP ARANMALIDIR. Bu i yok edilebilir mi? Bu ilk sorulmas gereken sorudur; zira, pozitif bir cevap ok ey kazandracaktr. Malzeme iletimindeki pek ok i, ilemlerin birletirilmesi sayesinde yok edilebilir. Eer yok edemiyorsak, maliyetleri drmek amacyla sz konusu hareketi baka hareketlerle birletirebilir miyiz? Birim yk kavram bu konuya yardmc olmak iin gelitirilmitir. rnein, iki paray birlikte iletmek teker teker iletmenin yar maliyetinedir. ou zaman malzeme iletim sisteminin veya baz ksmlarnn otomasyonu hareketi minimize edecektir. rnein; konveyrler gibi Eer yok edemiyor ve birletiremiyorsak, kat edilen yolu azaltmak amacyla ilemlerin srasn deitirerek malzemenin rotasn deitirebilir miyiz? Daha az yol malzeme iletim maliyetlerini drecektir. Eer yok edemiyor, birletiremiyor veya rotay da deitiremiyorsak basitletirebilir miyiz? Basitletirmek bir ii daha kolay yapmak demektir. Pek ok tama arac ve ekipman iin yaplmasn byk oranda kolaylatr. rnein; a. Tama yerine araba kullanma b. Kamyondan indirilen kutularn ieri tanmas iin makaral konveyr kullanm c. ki tekerli ek ekler

157

d. eitli el aletleri veya zel takmlar e. Eimli kanallar, oluklar f. Masural masalar g. Mekanizasyon h. Otomasyon 6.3.5 Ergonomi prensibi nsan yeteneklerinin, kuvvetinin, gcnn ve snrlarnn her ite olduu gibi malzeme iletim sistemlerinin ve aralarnn tasarmnda da gz nnde bulundurulmas gerekir. Grev tariflerinin hazrlanmasnda da ayn durum geerlidir. nsan emniyeti ve rahat n planda tutulmaldr. Ergonomi i ve i artlarnn, alanlarn yeteneklerine ve imkanlarna gre planlanmasn yapan bilim daldr. M sistemi, evresi ve de ilgili ekipmanlar insana zarar vermeyecek ekilde olmaldr. Ergonomik prensipler, sadece fiziki ilevlerle deil ayn zamanda zihinsel ilevlerle de ilgilidir. inin yapmas gereken monoton, tekrar eden ve g gerektiren etin ileri yapan veya ortadan kaldran ara ve ekipmanlarn kullanlmasna dikkat edilmelidir. 6.3.6 Birim yk prensibi Birim yk, ayn anda birden ok parann tanmas demektir. Birim ykn boyutu bydke (para says arttka) birim para iletim maliyeti decektir. Birim yk uygulamas tedarik zinciri ierisinde her seviyede kullanlmaldr. Birim yk, malzemenin tek bir para gibi paletler zerinde, kutularda, ve kaplarda depolanmas ve/veya tanmas kavramdr. Bylece malzeme daha hzl ve dk birim maliyetle nakledilmi olur. Paralarn teker teker toplanp bir araya getirilip sevk edilmesi onlarn teker teker sevkinden daha az i ve g gerektirir. Gerekte de bir retim hattnn pek ok noktasna hammadde olarak gelen ve rn olarak kan ve de birim yk eklinde sevk edilebilecek malzeme zaten mevcuttur. Birim ykn kk tutulmas pek ok retim stratejisiyle de uyum ierisindedir. rnein, esneklik, sreklilik, JIT, v.s. gibi. Birim ykn kk olmas yar mamul envanterinin dmesine ve daha ksa para kts zaman olumasna neden olur. Birim Ykn Dezavantajlar Birim yk oluturma/ayrma maliyetleri Dara (kutularn, paletlerin kendi arlklar gibi) Bolarn ne olaca Kapasitesi daha byk makinelere olan ihtiya ve gerekli yer sorunu Birim yke gemeden nce avantaj ve dezavantajlarn iyi gzden geirilmesi gerekir. Birim yk oluturulmasnda kullanlan en yaygn yntem palet kullanmdr. Pek ok eyi paletlerin zerine yerletirip ambalaj eritleri veya naylon sarglar kullanarak birim yk

158

oluturabiliriz. Deiik malzemelerden yaplan paletler vardr: Karton paletler 1$, her biri bir kere kullanlr. Plastik paletler Tahta paletler 4$, her biri 20 kere kullanlr. 20$, her biri 100 kere kullanlr. 150$, her biri 2000 kere kullanlr.

elik destekli paletler

Birim Yk Prensibi ile ilgili tavsiyeler letilen malzemenin her hareketi birim yk oluturmak dncesiyle detayl bir ekilde incelenmeli Tedarikilerden malzemenin birim yk halinde sevki istenmeli Pazarlama blm ile beraber alarak birim ykn boyutlarn bytmeye allmal Kutu, kap, v.s., gibi malzemeler kullanarak birim ykn salaml ve emniyeti salanmal Standart malzemeden yaplan standart boyutlardaki kutu ve kaplar kullanlmal Palet dzeni, paletlerin ve stok alanlarnn verimli kullanmn salayacak ekilde oluturulmal Ykn boyutlar, tayc makine ve tehizatn boyutlar ve kapasitesiyle uyumlu olmal 6.3.7 Mekan (yer) kullanm prensibi Bir sanayi kuruluunun, bir antreponun elinde bulunan kullanm alan son derece maliyetli alanlardr. Dolaysyla da etkin ve verimli bir ekilde kullanlmaldrlar. Kullanlmayan alan boa harcanm para demektir. Maliyetleri arttrr. Malzeme iletimi ve stok yeri olarak kullanlacak yer boyutlu olup hacim olarak ele alnmas gerekir. Malzeme iletiminin hedefi var olan bu hacmi azami bir ekilde kullanmaktr. Bu sayede yeni hacim satn almaya veya kiralamaya gerek kalmayacaktr. Stok blgelerinde ama stok younluunun malzemelere eriilebilirlik ve ayrt edilebilirliklik gereksinmeleriyle uyum ierisinde olmasdr. Bina ierisinde malzemelerin tanmas amacyla ba stndeki blgeden yararlanlmaldr. Malzemenin, bu blge kullanlarak iletimi zeminin retim iin daha verimli kullanlmasn salar. Mekan Kullanm Prensibi ile ilgili tavsiyeler Makineleri ve ilemleri bir birine yaklatrlmal (ok deil) Geici stoklar ve malzeme birikimleri yok edilmeye allmal veya malzeme aralklar sklatrlmaldr Malzemeleri st ste koyarak hacmin kullanm arttrlmal Raf sistemleri kullanlarak yukar doru depolama imkanlar arttrlmal Daha az deerli alanlar yava giden az kullanlan malzemelere ayrlmal Ekonomik sipari miktarlar gzden geirilmeli, atl stok yaratlmamal Stok blgeleri, modas gemi, kullanlmayan malzemelerden arndrlmal Zemine bal tama aralar yerine havai konveyrler, mobil tama aralar gibi aralar tercih edilmeli
159

Paralar zemin zerine dorudan konmamal, palet ve benzeri kaplar kullanlmal Stoklarn daha abuk devir etmesinin yollar aratrlmal 6.3.8 Mekanizasyon/otomasyon prensibi Malzeme iletim operasyonlarnda, mmkn olduunca ve imkanlar doduunca verimliliin artmas, isteklere daha hzl cevap verebilmesi, uyumun yaygnlatrlmas, iletim maliyetinin drlmesi, monoton ve tekrar eden, elle yaplan ve tehlike ieren iletim hareketlerinin kaldrlmas iin mekanizasyona ve otomasyona geilmelidir. Mekanizasyon veya otomasyona geilmeden evvel eldeki sre iyi incelenmeli ve gerekli basitletirmeler iin mhendislik almalar yaplmaldr. Zira, ou zaman basite indirgenme sonunda otomasyona gerek kalmayacaktr. Otomasyon iin iletilecek paralarn standart ekilleri olmas gerekir Baarl bir otomasyon iin, makina-makina, makina-para, makina-operatr, ve kontrol iin gerekli olan arayz balantlar yaplmaldr. Malzeme iletiminin bilgi iletiimi ile de birletirilmesi amacyla otomasyon bilgisayarlarla desteklenmelidir. Mekanizasyon/Otomasyon Prensibi ile ilgili tavsiyeler Mekanizasyon ve/veya otomasyon u hallerde dnlmelidir: a. Byk miktarda ve hacimde malzeme iletimi yaplan yerlerde b. Sk ve tekrar eden malzeme hareketleri (ksa mesafeli olsa da) c. Uzun mesafeli hareketler d. Yksek g isteyen, tehlikeli ve zor hareketler e. ki kiinin beraber yapmas gereken ilemler f. Elle ska yaplan iletimler g. ok sayda personeli gerektiren iletim hareketleri h. Paralarn makinalara yerletirilmesi ve/veya makinadan alnmas i. Ar konteynerlerin tanmasnda j. Dorudan iilik gerektiren durumlar k. Artklarn kaldrlmasnda l. letim zamann drmek iin m. letimin dzgn, srekli, en iyi ekilde kontroll yaplabilmesi iin n. Mekanizasyonda ve otomasyonda arya kalmamaldr o. Makanizasyona yatkn konteynerler, kaplar kullanlmal p. Kendinden kontroll, veya programlanabilen makinalar kullanlmal q. Personelin bir noktadan baka noktaya gitmeleri de mekanize hale getirilmelidir. r. Malzeme iletimini kolaylatrmak iin bilgi aknn da otomasyonu gerekir s. Otomatik balant elemanlar, kaplingler, alterler, v.s., kullanlmal t. Ar para balama dzenekleri, donanmlar, takmlar v.s., mekanik yntemler kullanlarak hareket ettirilmelidir. 6.3.9 evre prensibi Malzeme iletim sistemlerinin tasarmnda, ara ve ekipman seiminde evre faktr ve enerji tasarrufu gibi konular gerekli kriterler arasna alnmaldr. evre duyarll doal kaynaklarmzn ziyan edilmemesi ve gnlk yaplan ilerin evreye zarar vermemesi hepimizin duyarl olmas gereken konulardr

160

Birim yk oluumunda kullanlan paletler, konteynerler, ve benzeri kaplarn geri dnml olmasna veya biyolojik adan doayla uyumlu olmasna zen gsterilmelidir. Tehlikeli malzemelerin iletiminde ve depolanmasnda dierlerine nazaran daha fazla emniyet tedbirleri alnmaldr. Bunlarn banda dklmelere ve yangna kar olan tedbirler gelir. 6.3.10 Ekonomik mr prensibi Malzeme iletim sisteminin ve kullanlan ara ve gerelerin ekonomik analizlerinin detayl yaplmas ve sistemin ekonomik mrnn belirlenmesi gerekir. Sistemin ve ekipmann gerek maliyetinin hesaplanmasnda balangta konan ilk lira ile yenisinin alnmas veya yenilemenin yaplmas iin geen sre ierisinde yaplabilecek her trl harcamalarn dikkate alnmas gerekir. Yatrm maliyeti hesaplarna balangta kullanlan kapital, kurulma aamasndaki harcamalar, gerekli yazlm masraflar, eitim, deneme, iletim, bakm onarm, ve sklp atlmas iin gerekli olan harcamalar da dahil edilmelidir. Sisteme ait bir bakm onarm program yaplmal ve gerekli yedek paralarn bulundurulmas ve bunlarn maliyetleri de maliyet analizinde kullanlmaldr. Sistemin yenilenmesi iin de plan yaplmaldr Bunlarn dnda stratejik nem tayan hususlar da maliyet analizinde dikkate alnmaldr. Malzeme iletim prensiplerini bu ekilde sralamak, nemini vurgulamak ve uygulanmasnda eitli tavsiyelerde bulunmak onlarn malzeme iletim problemlerinin analizinde iyi bir ekilde uygulanacan garanti etmez. Bu prensiplerin en etkin kullanm yntemi Malzeme letim Kontrol Formlar oluturmaktr. Bu amala, prensipler eitli ilgi alanlarna ayrlabilirler zel baz durumlar iin yeniden tarif edilebilirler ve Herhangi bir malzeme iletim alannda iyiletirme imkanlarnn aranmasnda kullanlabilirler.

161

Tablo 6.2 Malzeme iletim prensipleri

PRENSPLER 1. Planlama 2. Sistem ak AIKLAMALAR Btn malzeme tama ve stoklama faaliyetleri maksimum alma verimliliini salamak iin planlanmaldr. Satn alma, stoklama, retim, muayene, paketleme, son rn stoklama, sevkyat, tama ve mteri faaliyetleri malzeme tama ilemleri asndan tek bir sistem iinde birletirilmelidir. Malzeme akn optimize eden bir operasyon sras ve ekipman yerleimi salanmaldr. Gereksiz hareket ve/veya ekipmanlar azaltarak, elimine ederek veya birletirerek tama ilemi basitletirilmelidir. Uygulanabilir her yerde malzemenin tanmas iin kendi arl veya yerekiminden faydalanlmaldr. Bina alan optimum olarak kullanlmaldr. Birim yklerin veya ak hznn miktar, boyutu veya arl arttrlmaldr. Malzeme tama ilerinde makine kullanm yaygnlatrlmaldr. retimde, tamada ve depolama fonksiyonlarnda otomasyona gidilmelidir. Tama ekipmannn seiminde, tanacak malzeme, hareket ve kullanlacak metot her ynyle incelenmelidir. Tama ekipmanlarnn tip ve boyutlaryla beraber malzeme tama metotlarnn standartlatrlmas gerekir. zel amal ekipmanlar faydal olmadnda, birok amaca ve uygulamaya ynelik metot ve ekipman kullanlmaldr. Malzeme tama ekipmannn bo arlnn tanan ykn arlna oran azaltlmaldr. Malzeme tama ekipman ve insan gcnn optimum kullanm iin plan yaplmaldr. Tm tama ekipmanlar iin nleyici bakm ve izelgelenmi onarmlarn planlanmas gerekir. lemleri iyiletirebilecek daha etkili metot ve ekipmanlarn, modas gemi yntem ve ekipmanlar ile yer deitirilmesi gerekir. retim, envanter kontroln ve sipariin gelitirilmesi iin malzeme tama faaliyetleri kullanmaldr. Arzulanan retim kapasitesini elde etmek iin tama ekipmanlar kullanlmaldr. Birim yk iin yaplan harcamalar cinsinden tama performansnn etkinlii hesaplanmaldr. Gvenli tama iin uygun metot ve ekipmanlar kullanlmaldr.

3. Malzeme ak 4. Basitletirme 5. Yerekimi 6. Alan kullanm 7. Birim boyut 8. Mekanizasyon 9. Otomasyon 10. Ekipman seimi 11. Standardizasyon 12. Adaptasyon 13. Bo arlk 14. Kullanm 15. Bakm 16. Modernletirme 17. Kontrol 18. Kapasite 19. Performans 20. gvenlii

6.4. Birim yk kavram nc blmde malzeme iletimi prensipleri ierisinde en nemlilerinden olan birim yk prensibi zerinde ksaca durmutuk. Bu blmde ise birim yklerin oluturulmas ve iletim yntemleri zerinde duracaz. Malzeme iletiminde birim yk, tek bana iletilen veya depolanan ktle olarak tarif edilir. Bu nedenle de birim yk Bir paradan Bir konteynr ierisine yerletirilen bir ok paradan Bir palet zerine yerletiren birden ok konteynrdan oluabilir.

162

Genelde, birim yk, kendisini iletecek sistemin veya depolayacak yerin emniyet, kolaylk, ve eriilebilirlik konusundaki imkanlar gz nnde bulundurularak olabilecek azami byklkte oluturulmaldr. Birim yk, uygulama alan ok geni olan bir kavramdr; karayolu, demiryolu havayolu, ve deniz yolu tamaclnda da kullanlmaktadr. rnein; paletler bir araya getirilerek bir tr iin birim yk oluturulur. Birden ok tr biraraya getirilerek kargo trenleri veya kuru yk gemileri iin bir birim yk olutururlar. Grld gibi birim yk her aamada daha da byk boyutlara ulamaktadr. Birim yk kavramn zetleyecek olursak; birim yk: 1. Malzeme iletiminde sevkyat saysn azaltmal, ve elle iletimi ortadan kaldrmaldr. 2. Paralar bir araya getirerek malzeme iletiminin ve depolamasnn ekonomik olmasna yol amaldr. 3. Paralarn sratle birim yk oluturmasna ve birim yk halinde de olabildiince uzun sre saklanabilmesine imkan vermelidir. 4. Gerektiinde, birim ykn oluumundaki birimler daha verimli bir birim ykn oluturulabilmesi iin yeniden tasarlanmal bylece birim ykn ekonomik, emniyet ve hasarszlk boyutu gelitirilmelidir . 5. Birim ykn gelitirilmesi srecinde fiziki kriterler; bina, iletimde kullanlan tehizat, retim alan, gerekli rn miktar, tayc makinalarn kapasiteleri, v.s. gibi, gz nnde bulundurulmaldr.

163

ekil 6.8. malatta ve datmda kullanlma amal konteyner eitleri ekil 6.9. Palet tipleri:
a. Standart tek ahap palet tarafl

b. ift yzl tek taraf kullanml palet-kamyon tamacl iin c. Drt ynl- blok ayakl palet d. ki ynl kanatl palet e. para tek tarafl geniletilebilir palet

164

ekil 6.10. Palet istifleme yntemleri

165

ekil 6.11. Palet istifleme ekilleri

166

ekil 6.12. Palet istifleme ekilleri 6.4.1 Birim ykn yararlar Birim ykn, genel malzeme iletim sisteminin deiik aamalar ile ilikili ok ynl faydalar bulunmaktadr. En ok belirgin olanlar: 1. Malzemenin byk boyutlarda iletimini kolaylatrr. 2. letim maliyetlerini drr. 3. letimin hzn arttrr. 4. Ykleme ve boaltma zamanlarnn dmesine neden olur. 5. Ambalaj maliyetini drr. 6. Kbik hacmin daha verimli kullanmn salar. 7. Nakliye veya depolama esnasnda kayplar nler. 8. Eksik dank malzemenin izlenmesini ortadan kaldrr. 9. rnn zarar grme tehlikesini azaltr. 10. Fiili envanter zamann ve maliyetini azaltr. 11. Sevkyatlarn koordinasyonunu kolaylatrr. 12. Emniyetli iletim salar. 13. Daha iyi mteri hizmeti salar. 14. Navlun masraflarn drr. 15. Nakliye sigorta masraflarn drr. 16. Paketlerin teker teker etiketlenmesini nler.

167

17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26.

Stoklamada dzenin salanmasna koridorlarn dzenli olmasna yardm eder. retim grevlilerinin iletimde zaman kaybn nler. Birim ykn paralar farkl boyutlarda olsa bile birim yk standart boyutu salayabilir. Birim yk daha dengeli bir yap oluturur. Datm sistemi iinde iletilen ana malzemeyi oluturur. Firma ii iletiminde ana malzemeyi oluturur. st ste konan birim ykler daha dengelidirler. Birim yk haline gelmi malzemelerin yabanc paralarla karmas engellenir. Depo ve antrepolarda malzemeye daha kolay ulamaya neden olur. Paralarn teker teker iletimini nler.

Bu nedenlerin her biri bal bana maliyetlerin dmesinde etkendir ve iletim operasyonunun verimini arttrr. 6.4.2 Birim ykn mahsurlar Birim ykn ok saydaki faydalarnn yannda tabi ki baz mahsurlu taraflar da mevcuttur. Bunlardan bazlar: 1. Birletirme maliyeti 2. Ayrma maliyeti 3. zel ekipman ihtiyac 4. Yer ihtiyac 5. Snrl esneklik 6. Birim yk ierisinde kayp hacim oluumu 7. Birim yk oluturmak iin gerekli tehizatn (palet gibi) daras 8. Bo konteynrlarn geriye nakliyesinin maliyeti 9. Byk boyuttaki ykn nakliyesi srasnda oluabilecek kazalarn boyutu 10. Birimi oluturacak paralarn boyutlarnn eitlilii 11. letimin her iki ucunda gerekli ekipmann hazr olmama durumlar 6.5. Malzeme iletiminde kullanlan aralar 6.5.1 Giri Bir ok kii iin malzeme iletimi ile tayc aralar e anlam tamaktadr. Malzeme iletimi ierisinde tamaclk ve bunun iin gerekli olan makinalar sadece bir alt grubu oluturmaktadr. Malzeme iletimi bunun ok tesindeki konular da kasar. Biz bu ksmda malzeme iletimi iin kullanlan makineleri ele alacaz ve ksaca tantacaz. Malzeme iletiminde kullanlmak zere tasarlanm pek ok ara ve gere mevcuttur. Bunlar drt grupta toplamak mmkndr: 1. 2. 3. 4. Tayc aralar Depolama ekipmanlar Ambalaj ekipmanlar Malzeme tanmlama ve takip sistemleri

6.5.2 Tayc aralar Bu makinalar fabrika ierisinde, depolarda, ve antrepolarda malzemelerin tanmasnda
168

kullanlrlar. Bu aralar be grupta toplayabiliriz: Endstriyel tayclar, Otomatik aralar (AGV), Rayl vinler, Konveyrler Sabit 360o dner vin

ekil 6.13. (a) Endstriyel tayclar, (b) Otomatik aralar (AGV), (c) Rayl vinler, (c) Konveyrler ve (e) Sabit 360o dner vin.

6.5.2.1 Endstriyel aralar Forkliftler, el arabalar, traktrle ekilen vagonlar, gibi. Bunlar motorlu ve motorsuz olarak iki eittirler. Motorlu olanlar operatrler vastasyla kullanlan aralar olup motorsuz olanlar ise dz alanlarda elle ekilen aralardr. Bu aralarn kullanm iin yeterli genilikte koridorlar tasarlanmaldr.

169

ekil 6.14. Motorsuz tayclar: (a) ki tekerlekli el arabas, (b) Drt tekerlekli araba, (c) transpalet.

ekil 6.15. eit motorlu tayc: (a) Motorlu transpalet, (b) forklift, ve (c) ekicili tayc 6.5.2.2 Otomatik Aralar (AGV) Bunlar akden aldklar enerjiyi kullanan elektrik motorlu aralardr. zel hazrlanm hat zerinde hareket ederler. Genellikle bir tesiste ykleme ve boaltma noktalar arasnda malzeme tamak iin kullanlrlar. Deiik noktalara sevkyat yapabilirler. Bunun iin zel kontrol ekipmanlar gerekir.

170

ekil 6.16. Otomatik aralar: (a) Srcsz, (b) AGV palet tayc, (c) Birim yk tayc

AGVlerin kontrol

ekil 6.17. Otomatik-klavuzlu AGVnin alma prensibi 6.5.2.3 Rayl aralar Bu motorlu aralarda havai veya zemine monte edilmi raylar zerinde hareket ederler. Tek
171

ray zerinde hareket edenlere monoray tayc denir. Ray sistemi vastasyla tesis ierisinde deiik hatlara ynlendirilebilirler.

ekil 6.18. Rayl malzeme tama sisteminin alt yapsnn grnm

172

ekil.8.19. eitli malzeme tama sistemlerinin grld bir imalat ortam 6.5.2.4 Konveyrler Malzeme iletiminde en yaygn olarak kullanlan iletim aralar olup ok sayda eitleri vardr. Sabit noktalar arasnda genelde belirli ykleri tamak amacyla kullanlrlar. Montaj hattnda, rnn belli pozisyonlarda iinin nne gelmesini salamalar kolaylk salar.
173

Genelde yk tayan yzeylere gre isimlendirilirler; bant, kanal, tekerlekli, masural, gibi. Havai konveyrler kancalar veya sepetleri vastasyla malzemenin belirli mesafe aralklar ile sevkini salar. Bunlarnda motorlu ve motorsuz olanlar vardr. Motorsuz olanlar elle itilerek veya ekilerek hareket ettikleri gibi malzemenin arlnn yardmyla da hareket ederler.

ekil 6.20. Konveyr eitleri

174

ekil 6.21. Konveyr eitleri 6.5.2.5 Vin ve Makara Sistemleri Genelde bunlar malzemeyi kaldrmak ve indirmek iin kullanlrlar. Makara sistemleri vastasyla ar yklerin kaldrlmas kolaylatrlmtr. Belli bir yar ap ierisinde 360o dnebilirler. Gezer kpr vinler ise ykleri yatay olarak tarlar. Tambura sarl halat mekanizmas ve makara sistemleri ile tehizatlandrlmlardr.

175

ekil 6.22. Vin temelli malzeme tama sistemi Tablo 6.3. Malzeme iletiminde kullanlan aralar MAKNA ZELLKLER KULLANIM ALANI Hafif malzemelerin Dk maliyet MOTORSUZ fabrika ierisinde Dk kapasite sefer/saat TAIYICILAR tanmas iin Paletli malzemelerin MOTORLU Orta maliyetli fabrika veya ambar TAIYICILAR ierisinde tanm Paletli malzemelerin fabrika veya ambar Yksek maliyet ierisinde tanm Akden enerji alm OTOMATK ARALAR, Orta ve dk kapasiteli Esnek hat oluturma imkan AGV retimlerde yar mamul Engelsiz yol gerei malzemenin makinalar arasnda iletimi Montaj yaplm tekli, byk ve paletli rnlerin Yksek maliyet fabrika ve ambar Esnek hat oluturma imkan ierisinde tanmasnda RAYLI SSTEM Yerden ve havadan tama Byk miktardaki ARALARI imkan malzemelerin sabit hat zerinden fabrika ii veya ambar ii tanmas Elle montaj hatlarnda eitlilik rnn iletimi MOTORLU Zemin ii, zemin st, ve Datm merkezlerinde KONVEYRLER havai mal ayrm (PTT) Byk boyutlarda veya Yksek kaldrma kapasitesi VN VE MAKARA ok ar malzemelerin (100 ton) SSTEMLER tanmas iin

176

6.5.3 Depolama sistemleri Ham maddeler ve yar mamul malzemeler ksa da olsa retim sreci ierisinde zaman zaman beklemeleri gerekmektedir. Bu nedenle geici olarak stoklanmalar yani depolanmalar gerekir. Ayn ekilde mamul malzemenin de retim tesisi ierisinde, datm merkezlerinde, ana depolarda veya maazalarda olsun bir sonraki mteriye ulaana kadar depolanmas gerekmektedir. Bu nedenle, retim ncesi, retim sras veya retim sonras olmak zere duruma gre depolama metotlarnn aratrlmas gerekmektedir. Bu metotlar ve kullanlan tehizatlar u ekilde gruplandrabiliriz: 1. Yma-Dkme malzeme depolamas: Genelde ak alanda paletler zerinde veya konteynerler ierisindeki malzemelerin depolanma eklidir. Az veya hi makina gerektirmeyebilir. 2. Raf sistemleri: Raf sistemleri tesis ierisinde stok iin kullanlacak yerde ykseklik boyutunun etkin bir ekilde kullanlmasn salar. Raflarn boyutlar birim yklere gre ayarlanmlardr. 3. elik konstrksiyon raflar, blmeler ve kutular: Standard boyutlarda olan eitli malzemeyi bir arada stoklamak iin kullanlan sistemlerdir. Kk paralar bu raflara kutu veya sepet gibi tayclar kullanlarak yerletirilir. 4. ekmece sistemleri:. Raf sistemlerine nazaran maliyetleri yksektir. Bununla beraber yararlar da byktr. Raflarda istiflenmi malzemelerin zellikle de derin raflarda arkada kalanlarn gzden kamas olasl yksektir. Bununla beraber ekmeceli sistemlerde ekmece ierisindeki malzemenin tamam gz nne geldii iin gzden kama olasl yoktur. ekmeceli sistemler ounlukla takm ve hrdavatn depolanmas iin kullanlrlar. 5. Otomatik Kontroll Depolama Sistemleri: Bu sistemler giren ve kan malzemenin kontrol asndan tam otomatik veya yar otomatik olmak zere iki eittir. ki deiik tr vardr: o Otomatik giri/k sistemleri: Raflardaki malzemenin robot veya zel bir dzenek vastasyla otomatik olarak yerletirildii ve alnd sistemlerdir. o Dner sistemler : Raflarn hareketli olduu ve sabit malzeme giri noktasna dnerek geldii sistemlerdir.

ekil.6.23. Depolama sistemleri

177

ekil.6.24. Depolama sistemleri

6.5.4 Ambalajlama-birletirme ekipmanlar 1. Konteynerler 2. Konteyner ykleme ve ambalajlama ekipmanlar Konteynerler: Bunlar paralar teker teker veya gruplar halinde depolamaya yararlar. rnein, paletler, kutular, sepetler, flar, bidonlar, variller, kovalar, v.s. Bunlar malzemenin teker teker birimler halinde deil de birim ykn oluturularak gruplar halinde tanmasnda veya depolanmasnda kullanlrlar. Ykleme ve paketleme aralar: Bunlar paletlerin zerine konteynerlerin yerletirilmesine bir arada tutulmas iin emberlenmesine ve naylonlanmas iin kullanlan ekipman ve aralardr. Bu ilemin tersini yani birim ykn zlmesini ve ayrtrlmasn yapan ekipmanlar da bu

178

gruba girerler. 6.5.5 Malzeme tanmlama ve takip sistemleri Btn malzeme sistemleri bir ekilde iletilen veya depolanan malzemenin takibini yapmak zorundadr. Bu amala paralara veya kutulara malzemeyi aklkla tanmlayan etiketler kullanlr. Bugn bu amala en yaygn olarak kullanlan etiket sistemi bar kod sistemidir. Bu tr etiketler bar kod okuyucular tarafndan rahatlkla okunmakta ve malzeme tannmaktadr. Barkod sisteminden baka manyetik teypler, radyo frekansl etiketler gibi malzeme hakknda daha detayl bilginin saklanabildii sistemler de mevcuttur.

ekil.6.25. Genel barkod sistemi

KAYNAKA: 1. Ceranolu, A.; Malzeme letim Sistemleri Ders Notlar, Dou niversitesi 2. Erdem, .; Malzeme Tama Sistemleri Ders Notlar, Yldz Teknik niversitesi 3. Yurdakul, .,zgrler, M.; Malzeme Tama Sistemleri, Lisansst Projesi, Y.T., 2001.

179

7. ESNEK MALAT SSTEMLER

7.1. ESlerinin Tarihsel Geliimi ESleri, 1960l yllarn sonunda ortaya km, 1970li yllarn ikinci yarsnda gelime srecine girmi ve 1980li yllarn bandan gnmze iyileme aamasna girmitir. lk EIS 1968 de ngilterede kurulmutur. O gnden bu yana birok deiik lkede yzlerce sistem gelitirilmitir. 1960larda NC tezghlar gvenilir ve prodktif olduklar bir alana ulamlardr. Daha sonra bilgisayar ve tezgh kontrolcler Grup Teknolojisi eklinde retim kavramlar ile ortaya kmlardr.1960larn ortasnda ilk DNC sistemi Japonyada ortaya km daha sonra 1973 te ilk defa Avrupada ortaya kmtr. Bunlarn kontrol sistemleri takm, malzeme iletimi ve transportasyon sistemleri ile (rnein otomatik takm deitirmeli sistemler, endstriyel robotlar, otomatik klavuzlu aralar, takm magazinleri vb.) birlikte daha gl hale getirilmitir. 1975 te ilk defa NC ileme merkezi on istasyonlu bir palet alan ve otomatik palet deitirme birimi ile birlikte otomatik takm deitirme sisteminden faydalanlarak insana gerek olmadan baarl bir ekilde iletildiinde EIS e doru ilk temel adm atlmtr. EIS geleneksel takm tezghlar endstrisinde ortaya kmasna ramen montaj, kaynak, paletleme, vb. sahalarda da kullanlmaktadr. 7.2. Esnek malat Sistemlerinin Tanm Gnmzde pek ok alandaki gelimelere bal olarak, zellikle son on yl iinde imalat teknolojisi byk atlm yapm, kk ve orta byklkteki eitli makine paralar imalat iin yeni ve ekonomik imalat sistemleri aray iine girmitir. Bu atlmlarda temel ama, teknolojik gelimenin yan sra, enerji ve dier kaynaklarn daha az kullanlmas ile imalat maliyetlerini drmek ve maksimum ekonomiyi salamaktr. Gelien imalat sistemlerine bal olarak, mamuln kalitesi kadar ekonomik bir ekilde imal edilmesi de byk nem tamaktadr. Bu amala otomasyon kavramn ve teknolojisini tek bir imalat sisteminde birletirerek Esnek malat Sistemi (EIS) oluturulmutur. Esnek malat Sistemi (EIS), tamamyla bir bilgisayar sistemi tarafndan kontrol edilen, birbirine bir malzeme tama sistemi ile balanm tezghlar grubu olarak tanmlanmaktadr. Gnmzde retimde esneklii salayan modern imalat sistemleri olarak, esnek transfer hatlarn (ETH), robotlar, esnek imalat hcrelerini (EIH) ve tm bunlarn bir araya getirilmesinden oluan Esnek malat Sistemlerini sayabiliriz. Esnek malat Sistemlerinin amac, otomasyon kavramn ve teknolojisini tek bir retim sisteminde birletirmektir. Bu sistemler otomatik tama ve depolama sistemlerini, otomatik malzeme tama sistemlerini, robotlar, nmerik kontroll tezgah ve tertibatlar, grup teknolojisini ve hiyerarik bir dzende ileyen bilgisayar kontrol sistemlerini ierir.

180

Esnek malat hcreleri ve bunlarn bir araya getirilmesi ile elde edilen esnek imalat sistemlerinde kk ve orta byklkteki paralarn otomatik olarak imalatlar iin standart kesici takmlar kullanlmakta ve bylece imalatta optimum esneklik ve ekonomi salanmaktadr. Prodktivitenin arttrlabilmesi iin, imalattaki yan zamanlar ksaltlmaldr. Bu bakmdan EIS, tm yan zamanlar olduka ksaltan sistemlerle donatlmtr. malat sanayinin gnmzde ulat son nokta olan EIS, en ksa zamanda en ekonomik biimde ve ok hassa toleranslarda imalat yapabilen, gelien teknolojiye paralel hareket edebilen prodktif ve esnek sistemlerdir. Esnek imalat sistemlerinde, kk ve orta byklkteki eitli paralar, Nmerik kontroll tezgah veya nmerik kontroll tezgah hcreleri tarafndan imal edilmekte, paras transferi otomatik olarak, transfer aralar, robotlar veya insansz tayc arabalarla yaplmakta, Sonuta tm sistemler bal bulunduklar merkezi bir bilgisayarn kontrolnde idare edilmekte ve ynlendirilmektedir.

Esnek malat Sistemi kavramnn dier imalat sistemlerine gre yer, ekil 7.1 de grlmektedir.

ekil 7.1 de malatta ES Kavram Ensek imalat sistemleri, eitli ilemler yapabilen ve aralarndaki bant ok esnek olan iki ya da daha fazla esnek imalat hcresinden meydana gelen bir sistemdir. Esnek imalat hcrelerinin veri ilem balantlar ekil 7.2 de grlmektedir. ES planlanrken esas problem, sistemin hcrelerini meydana getirmektir. EIS hcreleri olduka karmak birimlerdir. Esnek imalat hcreleri de imalat esnasnda istenen gerekli deiimlerin salanabilmesi iin ok amal zelliklerine sahip olmalar gerekmektedir. Bu
181

etkileyici amalara ulaabilmek iin st seviyedeki kontrol hiyerarisi ile haberlemelidir.( ekil 7.3)
Hcrenin dntrme ilemi Kontrol ver geri bildirim verileri Piyasa ile veri ileme balantlar

Hcrenin veri ileme sistemi

Hammadde Envanteri

Hcre rn Envanteri

Giri ve k stasyonlar Piyasa ile Balantlar

ekil 7.2. Bir EH veri ilem balantlar EH adn tayan Esnek malat Hcreleri, eitli ilemler yapabilen ve aralarndaki balant ok esnek olan, 2-5 tezgahtan meydana gelen bir sistemdir. Gnmzde bu tezghlarn ykleme ve boaltma ilemleri robotlarla yaplmaktadr. rnein ekil 7.4.a da iki NC torna tezgah (1,4) ve bir robottan (5) oluan EH gsterilmitir. Burada (2) ilenmemi para deposu, (3) ilenmi para deposu ve (6) sistemin kontrol merkezidir. Robot, ilenmemi paralar (2) depodan alr, (1) tornaya gtrr ve paray tornaya balar. Bu tornada para ilenirken robot, (4) tornaya gider, burada ilemi bitmi olan paay alr, (3) depoya brakr, (1) tornaya geri dner, ilemi biten paray alr, (4) tornaya gtrr, balar (2) depoya gider, yeni bir ilenmemi para alr ve bunu (1) tornaya gtrp balar, ilem bu ekilde devam eder. ekil 4.b de bu sistemin pratikte uygulanmas gsterilmitir. Gnmzde bu hcrelerle ekil 7.5 de gsterildii gibi insansz esnek atlye ve fabrikalar oluturulmaktadr. ekilde gsterilen sistemde, paralarn hcreden hcreye tanmas paletli tayclarla yaplmaktadr.

182

ekil 7.3. ES hcreleri ve d sistemlerle olan balantlar

ekil 7.4. Bir esnek imalat hcresi EIS balangta sadece tala kaldrma ilemleri iin planlanm olmasna ramen, daha
183

sonralar az da olsa talasz ekillendirme alannda, dericilik ve konfeksiyon sanayinde, aa sanayinde ve montaj sahasnda uygulama alanlarna girmitir.

ekil 7.5. Esnek imalat hcrelerinden oluan insansz bir atlye rnek: Japonya da moda endstrisi ve tekstil endstrisi bilgisayarla kontroll esnek imalat sistemlerini kullanmaya balamtr. Sadece imalat mhendisleri deil moda tasarmclar da boyutlu CAD, aralksz modelleme ve canlandrma (animasyon) kullanarak yeni modeller tasarlanmakta ve CNC kontroll kesme tezghlar (testereler), grntl bilgisayar kontroll test techizat, boyutlu dikme ve tleme robotlar ile esnek bir fabrikann oluturulmas salanmaktadr. (ekil 7.6)

184

ekil 7.6. Japon tekstil endstrisinin bilgisayar kontroll elbise dizayn ve imalat planlama fikri 1.Malzeme gelii 2.Depo 3.Bilgisayar Kontrol Odas 4.Bilgisayar Kontroll Lazer Kesici 5.Besleyici Tabla 6.Tama Arac 7.Tama Sistemi 8.CNC kesme makinesi 9.Programlanabilir balama ucu tertibat 10.Para ileme hatt 11.Programlanabilir para kesme makinesi 12.Tutma ileme hatt 13.Tutma besleme merkezi 14.Programlanabilir kesme merkezi 15.Kol tertibat ileme hatt 16.Hatal mallar kapatmak iin geri evirici 17. boyutlu kesme robotu 18.Montaj hatt 19.Ykleme boaltma aygt 20.Bitirme istasyonlar 21.Paketleme hatt 22.Son kalite kontrol 23.retilen mal datclar

185

7.3. ES nin Yaps Geni anlamda, bir esnek imalat sisteminin alt sisteminden meydana geldii sylenebilir. Bunlar; Talal malat Talasz malat Montaj Bunlarn her birinin etkinlii CAD (Computer Aided Design) ve CAPP (Computer Aided Process Planning) sistemiyle btnletirilip (ekil 7.7) sisteminin etkinlii arttrlabilir.
EIS Talal malat

CAD

Talasz malat Montaj

CAPP

ekil 7.7. ES nin dier sistemler ile btnletirilmesi malat sistemlerini, nmerik kontroll tezghlarn says, yerletirme ekli, imal edilecek i paras eidi ve saysna bal olarak u snflara ayrmak mmkndr: 1.Esnek imalat modl 2.Esnek imalat hcresi 3.Esnek imalat grubu 4.Esnek imalat sistemi 5.Esnek imalat hatt 1.Esnek malat Modl (EIM) : Bir EIM palet deitirici ve alet deitirici ile donatlm nmerik kontroll bir makine olarak tanmlanabilir. Palet ve alet deitirici ir robot tarafndan idare edilebilir. ekil 8 de bunlarla donatlm bir nmerik makine grlmektedir.
NC MAKNA PALET DETRC PARA DETRC

ekil 7.8. Esnek imalat modl (EM) 2.Esnek malat Hcresi (EIH) : Birka EIM modlnden meydana gelir.rn veya proses tipine gre kurulmaktadr.
186

Hcresele imalatta, grup teknolojisi yaklam kullanlarak i pars aileleri ve tezgah gruplar belirlenir. paras ailelerini belirlemek iin i paralarnn malzeme, geometrik benzerlik veya ileme ihtiyalarndan yararlanlr. ekil 7.9da bir EH grlmektedir.
EM 1 EM 2

AGV

EM 4

EM 3

ekil 7.9. Esnek imalat hcresi 3.Esnek malat Grubu: Bir EG, esnek imalat hcreleri ve modllerinden meydana gelmitir.(ekil 7.10) Hcreler ve modller ayr retim sahasnda bulunmakta ve bir bilgisayar kontrol altndaki bir malzeme tama sisteminden olumaktadr.

Para Ykleme Alan

AGV

AGV

Para Boaltma Alan

Esnek malat Hcresi

Esnek malat Hcresi

Esnek malat Modl

ekil 7.10. Esnek imalat grubu 4.Esnek retim Sistemi: Bir ES, farkl imalat sahalar, fabrikasyon, ileme ve montaj temsil eden imalat gruplarndan meydana gelmektedir. (ekil 7.11)

187

Burada i paralarnn tanmas ilemi AGV ler tarafndan gerekletirilmektedir. Ayrca sistemin etkinliini arttrmak amacyla, bir otomatik depolama sistemi kurulmutur.
OTOMATZE EDLM PARA DEPOLAMA OTOMATZE EDLM PARA/MONTAJ DEPOLAMA

AGV

AGV

ESNEK MALAT GRUBU

ESNEK MONTAJ HCRES

ekil 7.11. Esnek retim Sistemi 5.Esnek malat Hatt (EHT): Bir EHT ise burada istasyon olarak adlandrlan tezgahlar olarak tanmlanabilir. Bu hat be tipte olabilir: 1.AVG (otomatik kumandal tayc) 2.Robot 3.Konveyr 4.Yedek 5.Mekik
AGV

AGV

STASYON 1

STASYON 2

STASYON 3

AGV

AGV

ekil 7.12. Esnek imalat hatt (AGV tipi) 7.4. ES Proseslerine Bak Bir imalat fonksiyonu etkin bir ekilde rnler ve paralar imal etmektir. Byle bir sisteme, paralar veya mamuller asndan baklabilir. Her para ilk i olarak tasarlanmal, daha sonra bir nmerik kontroll makine program oluturulmal, bir robot programlanmal ve son olarak para imal edilmelidir. Bu proseste bir ynetim sistemi tarafndan koordine edilmekte ve

188

nezareti yaplmaktadr. ekil 7.13 te grlen 4 proses otomasyona tabi tutulduu zaman, artk bamsz olarak muamele grebilir. Bununla birlikte, bu proseslerin tam olarak btnletirilmesi gerekir. Bundan u sonu ortaya kmaktadr: EIS nin otomasyon derecesi ykseldike, para dizayn, makine programlama, robot programlama ve para ileme prosesleri arasnda daha iyi bir btnlemeye gerek duyulmaktadr.
YNETM SSTEM

PARA DZAYN LEM

MAKNA PROGRAMLAMA LEM

ROBOT PROGRAMLAMA LEM

PARA LEME PROSES

ekil 7.13. ES Prosesleri 7.5. Esnek malat Sistemi Donanmlar Bir EIS nin 3 temel bileeni vardr: 1. stasyonlar 2.Malzeme Tama Sistemi 3.Bilgisayarl Kontrol Sistemi Bileenleri her biri sistemin ileme ihtiyalarna, kapasitesine, ekonomikliine, evreye vb. nedenlere bal olarak farkllklar gsterirler. 7.5.1. stasyonlar ve Yardmc Donanmlar Bir i istasyonunda, tornalama, frezeleme, talama, sl ilem ve montaj gibi ilemler gerekletirilebilir. eitli tala kaldrma ilemleri iin NC/CNC takm tezghlar ve ileme merkezleri kullanlr. Bu tezghlar ok eitli i paralarn, kk partiler halinde ilemeye elverilidir. NC/DNC tr tezghlar tek bana kullanmak da mmkndr. Bunun iin tasarm gerekletirilen para, operasyonlara ayrlr. Buna bal olarak, tezgahlara verilecek teknolojik ve geometrik bilgilere dayal para programlar hazrlanr. Bu programlar delikli kart, bant veya manyetik bant vastasyla tezgahlara aktarlr. Bu tr bir tezghtaki dier nemli bir nokta da, kan talalarn tezghtan hemen

189

uzaklatrlmasdr. Tezgh konstrksiyonu, bu amaca uygun olarak gerekletirilmelidir. Ayn zamanda kan talan sreksiz olmas iin tala krclar kullanlmaldr. leme merkezleri, i parasnn tekrar balanmasna engel olacak, dar toleransl, benzer olmayan orta byklkteki partilerin imalatnda kullanlr. 7.5.2. Malzeme Tama Sistemi ve Yardmc Donanmlar Malzeme tama faaliyetleri, ham malzemenin sisteme giriinden, bitirilip depoya kaldrlmasna kadar vardr.Etkin bir malzeme tama sistemi (MTS) i istasyonlarnn ekinliini arttrr, sisteme girecek malzeme miktarn oaltr. Bir ES iin bir MTS dizayn edilirken gz nne alnmas gereken temel tama faaliyetleri ekil 7.14te grlmektedir.
OTOMATK DEPOLAMA YARDIMCI DONANIM ve MALZEMELERN TAINMASI

MALZEME TAIMA SSTEM

Bakm Aralar

Soutucular ve Yalama Maddesi Enerji (elektrik, yksek basnl hava)

PARASI

TAKIMLAR

BALAMA ARA ve PABULARI

AGV

Takm Tama (takm magazini veya tek takm)

Paletler

Robot Balama pabu ve sistemleri

Konveyr

Takmlar magazine ykleme

Palet Tayclar

ekil 7.14. MTS de temel tama faaliyetleri Prizmatik paralarn imalatnda, i paralar, paletler zerine balanr. ekil 7.15 te bir i parasnn palet zerine balants grlmektedir. Paletlenmi i paralarnn tanmas iin AGV (otomatik kumandal tat)lar kullanlr. ekil 7.16 da, ES lerde en esnek para tama sistemi olarak adlandrlan direkt girili AGV

190

sistemi gsterilmitir.

ekil 7.15. parasnn palete balanmas

191

ekil 7.16. Direkt girili bir AGV AGV sistemlerinin ynlendirilmesinde iki farkl yol bulunmaktadr: 1. Zemin zerinde zel amal bir boya ile (rnein flosan paracklar ieren boya olabilir) boyanm optik yol kullanlr. Ara zel yol zerine kuvvetli bir k gndermekte ve bylece yolunu ayrt edebilmektedir. 2. Atlye dzeyine gmlm yaltlm bir telin kullanlmas Bu yntemde yol takibi manyetik olarak salanmakta, bu amala aracn getii yola teller denmekte ve aracn geecei zaman elektrik akm verilmektedir. Bylece tellerin evresinde bir manyetik alan olumakta ve aralarn bu manyetik alan alglayarak tam rotasnda gitmesi salanmaktadr. Otomatik depolama sistemi, ikierli olarak sralanm ve aralarnda boluk olan depolar; i paralarnn raflara tanmas, yklenmesi ve boaltlmas iini gerekletiren ve raylar zerinde hareket eden bir kreynden meydana gelir. ekil 7.17 de bir otomatik depolama sistemi ve tama ilemini gerekletiren bir kreyn gsterilmitir.

192

ekil 7.17. Bir otomatik depolama sistemi 7.5.3. Bilgisayarl Kontrol Sistemi ve Yardmc Donanmlar Bilgisayarl kontrol sisteminin ana amac, imalat programn istenilen sre, miktar ve kalitede gerekletirilmektir. Bu amala kullanlan kontrol bileenlerinin fonksiyonlar unlardr: CNC donanm kontrol Malzeme tama donanmnn kontrol Sistem iindeki i paras hareketlerinin kontrol Sistem performansnn llmesinde kullanlan bilgilerin kontrol

yi bir kontrol sistemi, i paras programlarn besler, yukardaki btn kontrol faaliyetlerini gerekletirir, takm mr, i parasnn mr, i parasnn oluumu gibi nemli bilgileri toplar ve sistem performansnn izlenmesini salar. Btn bunlar gerekletirebilmek iin bilgisayarlar, arabirimler, alclar, grnt ekranlar, programlanabilir kontrolrler (PC) ve iletiim sistemleri kullanlmaktadr. u anda bir EIS nin kontroln gerekletirmek iin bir minibilgisayar yeterli olmaktadr. Sistem kontroln gerekletirmek iin kurulan kontrol odas, imalat sistemini ok iyi grebilecek ekilde dizayn edilmelidir. Bu durum sistem yneticisine byk kolaylk salar. irket anabilgisayar, stratejik kararlar alnmasnda kullanlr. Ynetim bilgisi, sipari verilerinin deerlendirilmesi, igcnn ynlendirilmesi, EIS zerinde dolayl kontrol almalar, btn veri tabannn bakm ve alma raporlarnn hazrlanmas gibi eitli faaliyetleri yerine getirir. yerinin kontrolnde kullanlan dier bir yntem de kapal devre televizyon sistemleridir.Bu sistemler sayesinde takm anmas ve krlmasnn tespiti, ilem kontrol, takm seti montaj gibi bir ok ilem gerekletirilebilmektedir.

193

Bitmi i paralarnn kontrolnde, lazerli kontrol aletleri, grnt sistemleri, yatay/dikey l kontrol tezghlar kullanlmaktadr. 7.6. Esnek malat Sistemlerinde Dizayn, Planlama, Sralama ve Kontrol Problemleri Esnek imalat sistemleri geleneksel imalat sistemlerinin problemlerine benzer fakat zmler gerektiren problemler ortaya karmaktadr. Bu problemler deiik alarda ele alnmakta ve yneylem aratrmas teknikleri ile zm kavuturulmaya allmaktadr. zme ulatrlmaya allan ilk problem EIS in belli bir uygulama alan iin uygun olup olmadna karar vermedir. Bu karar etkileyen teknolojik kstlarn yan sra maliyet analizinin keyfi sonular verebilmesi salkl bir zme ulaabilmeyi gletirmektedir. lk karardaki tm bu glklere ramen, eer ynetim esnek sistemlere gemeye karar verirse planlamaclarn karlarna aadaki problemler kacaktr. 7.6.1. ES de Dizayn Problemleri ES nin dizayn aamasnda ortaya kan problemleri ilk belirleme kararlar ve uygulama kararlar diye iki gruba ayrmak mmkndr. 7.6.1.1. lk Belirleme Kararlar a. retilecek para trlerinin veya retim aralnn belirlenmesi Fabrikada retilen tm paralar ierisinde EIS de retilecek veya montaj yaplacak para tr alt kmesinin belirlenmesi. Bu ilk belirleme kukusuz balayc bir etki tamaz. EIS in uyarlanabilir ve deiebilir olmas ilerde yeni para trlerinin retilmesinde de beli oranlarda imkn verecektir. Ne var ki bu ilk belirlemenin sonularndan kapasite ve ilev gerekleri ve buna bal olarak da gerekli makine zamanlar ve kesme ekipmanlar belirlemeye balar. b. Paralarn nasl retileceinin belirlenmesi Bu gzlemle sonuta tezgh tr ve adetlerinin ve gerekli robotlarn belirlenmesi gerekleir. Burada ncelikle her para tr iin bir proses plan karlmaldr. Her bir proses plan her bir operasyon iin gerekli tezgahlar ve kesme artlarn tanmlar. Bu bilgiler her bir operasyon iin gerekli proses zamanlarnn tayini iin gereklidir. c. Gelitirilecek EIS nin trnn belirlenmesi Tayin edilen esneklik oranlar dorultusunda, bu esnekliklere imkn verecek sistemler belirlenir. d. Malzeme iletim sistemlerinin trnn ve kapasitesinin ve tespit edilmesi e. Proses ii ambarlarn nce trlerinin sonrada boyutlarnn belirlenmesi Proses ii ambarlar konumlarna gre eitlilik gsterirler. rnein tek bir merkezi ambar ya da her tezgh iin kk yerel ambarlar olabilir. Baz sistemler ise ambarlara yer vermemekte, malzeme tezgha alnana kadar malzeme iletim sisteminde kalmaktadr.

194

Ambar boyutlarnda karar klnrken, ambarlara ayrlacak alann maliyeti ile tezgahlarn malzemesizlikten dolay aylak kalma maliyeti kyaslanr. f. retimin deiik safhalarn denetleyen bilgisayarlar arasnda ncelik ve stnlk kurallarnn belirlenmesi Sz konusu denetim yaps hangi bilgisayarn hangi bilgisayarla iletiim halinde olduunu belirler. g. Uygun rnleri pazarlayan firmalarn tespit edilmesi. 7.6.1.2. Uygulama Kararlar a. EIS nin yerleim plann tespit edilmesi Yerleim plan malzeme tama sistemi ile birlikte tezghlar aras hareket sresini ve dolaysyla tm sistemdeki dolam zamannn belirlenmesini salar. Hareket sreleri ve mesafe bilgileri de uygun sralama politikalarnn belirlenmesinde nemli rol oynar. b. Palet saylarnn belirlenmesi Palet says sistemdeki azami para saysn tespit eder. Gereinden az paletle almak sistemin dk performansta almasna, ok fazla palet ise haddinden fazla dolmasna sebep olacaktr. c.Balama trlerinin ve her bir trde model ve saylarnn tespiti Gerekli balama trlerinin gelitirilmi veya yetersiz olmas paralarn bo yere zaman kaybetmelerine, gereinden fazla techizat ise savurganla sebebiyet vermektedir. d.EIS nin iletme politikasn belirlenmesi Denetim ve genel planlama hedefleri belirlenmesi EIS nin istenilen ekilde alp almayacan, fiziki yapsnn uygun olup olmadn tespit iin gereklidir. Daha detayl planlar, ykleme ve sralama algoritmalar ise daha sonra gelitirilmelidir. e.Sistemin yazlm ihtiyalarnn belirlenmesi Bu aamada denetim yaps, takm ynetimi, envanter kontrol ve sralama iin yazlm hazrlanmaldr. 7.6.2. ES Planlama Problemleri EIS planlama problemleri tanm altnda, EIS nin para retmeye balayabilmesi iin verilmesi gerekli kararlarn oluturduu problemler incelenir. Sistem bir kere kurulduktan sonra sistemi altrmakla ilgili problemleri ise sralama problemleri olarak tanmlyoruz. ES de retebileceimiz para eitlerinin bir alt grubunu oluturan paralar iin retim emri alndnda karmza u planlama problemleri kar: Deiik boyutlardaki para trleri arasnda retimleri hemen ve birbirleriyle e zamanl olarak balatlabilinecek para trlerini bir alt grup olarak belirlemek Sistemde fazla mesaide retilmesi dnlen paralarn retim oranlarnn belirlenmesi

195

Snrl saydaki palet ve balama mekanizmalarnn seilen para trlerine tahsis edilmesi Seilen para trlerine ait operasyonlar ve bunlarla ilgili kesim takmlarnn gruplandrlm tezghlara tahsisi

7.6.3. ES de Sralama Problemleri Sralama problemleri, planlama aamasnda dzenlenmi ES nin gerek zamanda alrken ortaya kard problemlerdir. a.Seilen para trlerine ait paralarn sisteme optimum giri srasnn belirlenmesi Bazen paralarnn izafi oranlarda retilmesi gerekir, (montajda olduu gibi) baz durumlarda ise periyodik bir giri sras bulmak uygundur. Ayn ekilde nceden belirlenmi kesin sralarn uygun olduu sistemler olduu gibi, esnek ve gerek zaman kararlarna bal sralamalarn uygun olduu sistemler de vardr. Dolaysyla srann belirlenmesi sistemden, sistem deien ya da her bir zel hale bal bir problemdir. b. Uygun ykleme metot ve algoritmalarn gelitirilmesi Klasik sralama literatrnde gelitirilmi sralama metotlar yneticiye retim hattnn hlihazrdaki durumundan ya da gerek zaman verilerinden etkileimsiz kararlar almada yardmc olmaktadr. Hlbuki ES iin gerek zamanda ve retim hattnda alnacak kararlar ok daha uygun olabilir. Bylece kararlar gerek verilere (hangi makinenin arzal olduuna, hangi parann hangi makineyi beklendiine vs. ) bal olarak verilebilir. Planlama aamasnda ES dikkatle dzenlenmise sz konusu gerek zaman kararlarnn uygulanmas da kolaylar. c.Ayn tezgah tarafndan ilenmeyi bekleyen birden fazla para varsa bu paralar arasnda ncelik kurallarnn belirlenmesi: Bu konudaki yaklam genellikle rast gele ykleme olmakla birlikte, dinamik bir sra belirlemek veya bu sray periyodik klmak sistem performansn ykseltir.

7.6.4. ES de Kontrol Problemleri Sistemin srekli takibi ve retimi gerekli miktarlar teslim tarihlerine yetitirecek ekilde devam edip etmediinin izlenmesi ile ilgili problemleri kontrol problemleri olarak tanmlyoruz. a.Arzalar karsnda neler yaplacann belirlenmesi Burada, bir veya birden fazla makinenin arzas halinde sralamada deiiklik yaplp yaplamayacan, yaplmas karar alndnda deiikliin boyutunun ne olacan belirleyen kurallar getirmek gerekmektedir. b.Periyodik bakm kurallarnn belirlenmesi c.retim iinde yar maml ve maml maddelerin kalite kontrol kurallarn belirlenmesi 7.7. Esnek malat Sistemlerinin Ekonomiklii 7.7.1. ES lerin Ekonomiklii ile lgili zellikler Bir ES nin kurulmas karar st seviyedeki yneticiler tarafndan verilir. Bu kararlar, birinci

196

derecede uzun vadeli ve stratejik i planlardr. Bir ES bu planlama aamasnda, ekonomik ynden yarglanmaldr. nk: Bir ES nin kurulmas iin yaklak iki yl gerekir. Byk bir sermaye yatrm gerekir. Sermaye maliyeti, gelecekteki sat hacmi, ekonomik durgunluk ve kriz gibi eitli belirsizlikler vardr. Bu belirsizlikler, ES nin uygulanmasn daha da kstlamtr.

Bir ESni deerlendirmede gz nne alnmas gereken faktrler, sistemin ilk yatrm maliyeti, esneklik, gvenirlilik, tezgh kullanm, i parasnn maliyeti gibi faktrleridir. Burada temel zorluk, belirsiz kazanlarn deerinin bulunmasdr. ESnin deerlendirilmesinde, tamsayl ve programlama ve simlasyon modelleri kullanlmtr. Fakat seim ve deerlendirmeler iin kabul edilmi standart prosedrler yoktur. ES ne gei aamasnda maliyet, kalite ve zaman faktrlerinin optimizasyonu salanmaldr. Sistemden istenen nedir, yeni teknoloji ne salayabilir sorularna cevap aranmaldr. Srf kullanm olmak iin ES ne gemenin para ve zaman kaybndan baka bir ey olmad aktr. Bunun yannda hzl teknolojik deiim ve mamul mrlerinin ksalmas tezgahlarn abuk demode olmasna neden olmaktadr. ESnde yer alan otomasyon ve esneklik kavramlarnn nda, tm sisteme etki eden iki ayr karar tr ortaya kar: Stratejik karar Taktik karar

Stratejik karar: Uzun dnemde teknoloji deiimi, kaynak oluturma, fabrika modernizasyonu, firma rekabet pozisyonu ve benzeri konularla ilgili karar trdr. Bir ES nin salad stratejik faydalar aada sralanmtr: Genel performans iyilemesi Rekabet avantaj Ksa mrl mamullere uyarlanabilme yetenei Mhendislik ve iletme uygulamalarnn iyilemesi Personel sorunlarnn azalmas Yeni mamulleri pazara abuk sunabilme yetenei Hisse senetleri deerlerinin ykselmesi

Taktik Kararlar: Ksa dnemde maliyetten kanma, stok miktarn drme, dk yatrm maliyetleri ile ilgili olup mamul deiimine tepki gsterirler. Gnmzde ynetim kademelerinde, birinci planda ele alnan karar tr taktik kararlar olmaktadr. Dier bir deyile, kar eitliinde uzun vadede gelir artrm yerine maliyetin drlmesiyle ilgilenilmektedir. Bunun en nemli sebeplerinden birisi ise, yatrmn geri sresi ile ilgilidir. 7.7.2. Esnek retimde Gei Aamasnda Ynetimin Kararn Etkileyen Faktrler ES ne geme karar ile kar karya kalan imalat iletmelerinin ynetim kademeleri, aadaki faktrlerin etkisi ile kararlarn vereceklerdir. Bu faktrler:

197

a. b. c. d. e. f. g. h. i. j.

Teknoloji Finansal retim-pazarlama Endstriyel ilikiler Eitim sizlik Bakm-onarm Yedek para Rakip iletmeler Hkmet politikas

a.Teknoloji: Ynetimin esnek sistemine geerken teknoloji elimeleri son derece ayrntl olarak incelenmesi gerekir. Bu inceleme zellikle esnek retimin asl unsurlarn tekil eden endstriyel robotlar ve suni zek zerinde younlatrlmaldr. Ayrca sistem bnyesinde kullanlacak bilgisayarlar zerinde de nemle durulmaldr. b.Finansal: Esnek retim sistemine gei ile ilgili olarak verilecek karada, bu sistemin salayaca mali kazanlar ve sistemin kurulmas iin yaplacak harcamalar incelenmelidir. Esnek retim sistemine gemenin yol aaca balca harcama kalemlerini yle sralayabiliriz: Endstriyel robotlarn fiyat Endstriyel robotlarn fabrikaya yerletirilmeleri arasnda yaplacak harcamalar Endstriyel robot kullanm srasnda gerekli olacak zel alet ve techizat ile ilgili harcamalar Endstriyel robotlarn fabrikaya yerletirilmeleri, nedeni ile retimin durmasnn sonucu olarak ortaya kacak olan maliyet Bilgisayarlarn maliyeti Esnek retim sisteminde istihdam edilecek olan iilerin tabi tutulacaklar eitim pogramlarnn maliyeti Sistemin yrmesi srasnda yaplacak bakm-onarm harcamalar Esnek retim sisteminde istihdam edilecek nitelikli i gcne denecek cretler Bilgisayar programlarnda yaplacak deiikliklerin douraca maliyetler Sigorta prim demeleri Yatrlan sermayenin maliyeti Enerji maliyeti

Esnek retim sisteminin douraca mali kazanlar ise yle sralayabiliriz: gc maliyetlerinde salanacak tasarruflar (ayn ve nakdi demeler birlikte dikkate alnmaldr Hammadde, yar mamul madde ve malzeme kullanmnda salanacak tasarruflar retim artklarnn azalmas nedeni ile salanacak tasarruflar Kusurlu mal retiminin azalmas ve dolays ile kusurlu mallar yeniden ileme tabi tutma maliyetlerinin azalmas nedeni ile salanacak tasarruflar ilerin salksz ve tehlikeli ortamlarda almalar nedeni ile meydana gelen meslek hastalklarnn ve i kazalarnn yol at harcamalarn azalmas

198

Fiziksel mekanda salanan tasarruflar nedeni ile fiziksel mekan iin yaplan harcamalarn azalmas Enerji tketiminde salanacak tasarruf Kalite kontrol faaliyetleri ile ilgili harcamalardan salanacak tasarruf Stok maliyetlerinin azalmas Vardiya deiimleri srasnda meydana gelen retim duraklamalarnn ortadan kalkmasyla elde edilecek kazanlar retim sreci zamannn ksalmas nedeni ile elde edilecek kazanlar retime gemeden nce yaplan hazrlklar nedeni ile harcanan zamann ksalmas sonucunda elde edilecek kazanlar retim miktarnn ve retimin kalitesinin ykselmesi nedeni ile elde edilecek kazanlar Hkmet tarafndan tannacak vergi muafiyetlerinin ve amortisman giderlerinin douraca kazanlar

g. Bakm onarm Esnek retim sistemine geecek ilemelerin bakm-onarm ve programlama sorunlarn nasl zme kavuturacaklar hususunda ok dikkatli olmas gerekir. letmelerin bu sorunlarn stesinden gelebilmeleri iin seenekleri vardr. Birincisi sistemi satn aldklar iletmeden bakm-onarm ve programlama hizmetlerini talep etmek, ikincisi bu ilevleri yerine getirecek uzmanlar bulup iletme bnyesinde istihdam etmek ve ncs de mevcut elemanlar eitmek suretiyle onlara gerekli nitelikleri kazandrarak bakm-onarm ve programlama ilerinin stesinden gelmektir. h. Yedek Para Esnek retim sistemine geecek bir iletmenin yedek para sorununa byk nem vermesi gerekir. Sistemin almas srasnda meydana gelecek arzalar ve bu paralarn sratle yenilenmemeleri halinde retimde nemli aksaklklar olacaktr. Bu nedenle ynetimin yedek para temin etme olanaklarn ok hassas bir ekilde dikkate almas ve yedek para stoklamas da gerekir. i. Rakip letmeleri Ynetimin rakip iletmelerin esnek retim sistemine kullanmna gei ile ilgili eilimlerini yakndan takip etmesi gerekir. Eer rakip iletmeler endstriyel robot kullanmna sratle geerler ve baarlda olurlarsa olduka zor bir durum ortaya kar. Bu nedenle ynetimin rakip iletmeleri yakn takip etmesi ve onlarda byle bir eilimin mevcudiyetini anlad zaman, hemen harekete geerek olayn gerisinde kalnmas iin gerekenleri yapmas gerekir. k.Hkmetin Politikas Esnek retim sistemine gei hususunda hkmetin yaklam da deerlendirilmelidir. Hkmet hzl amortisman, ucuz kredi, gmrk muafiyeti, isizlik sigortas, eitim gibi hususlarda alaca kararlar ile bu yeni retim sistemine geii hzlandrabilir veya yavalatabilir. Bu nedenle hkmetin kararlar ve kararlarnn yn iyi analiz edilmeli ve hatta hkmetin bu konuyu dorudan veya dolayl olarak etkileyecei kararlarnn doru ve salkl olabilmesi iin gerekli giriimler yaplmaldr.

199