Atatürk'ü Anlamak Ve Tanımlamak

www.kuyruksuz.
com
ATATRK' ANLAMAK ve TAMAMLAMAK Prof.Dr.CAVT ORHAN TTENGL
CUMHURYET GAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.
www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.
www.kuyruksuz.com
NDEKLER Sunu 9 BRNC BLM Denemeler ve ncelemeler Kurtarc Atatrk 13 Atatrk ve Dou niversitesi 15 Atatrk' Anlamak ve Tamamlamak 18 Atatrk ve "Mazlum Milletler" 22 Atatrk'n ilesi 28 Atatrk'n Pabucu 32 "Atatrk' Anmak" zerine Dnceler Atatrk'n Milliyetilik Anlay 39 Atatrk' Yaatmak 44 kinci Atatrk 49 Atatrk ve niversite 53 Ulusal Eitimin Atatrk lkeleri 58 Bir "Bar Sava"nn yks 68 Atatrk'n Devrim Anlay ve Trk Devrimi Yeni Devletin Temeli 78 Cumhuriyet Trkiye'sinde Milli Eitim 50. Ylnda Cumhuriyet'in lk Gnne Bak Trkiye: Gei Toplumu 100 Mustafa Kemal izgisi 104 Atatrk Kuaklar Bekleyen Grev 110 KNC BLM Atatrklkle lgili Sorular ve Yantlar 1961 117 1962 118 1971 119 1972 121 1973 123 1974 126 Kaynaklar Yantlar 128 128
35
71 83 96
www.kuyruksuz.com
ATATRK' ANLAMAK ve TAMAMLAMAK SUNU Elinizdeki kitap, 1953 ylndan bu yana Atatrk ve Cumhuriyet Trkiye'si zerine yazp yaymladm makalelerle yantlar, bunlara eklediim belgesel yazlar kapsamaktadr. Gncel olaylarla balantlarn korumak iin makaleleri ve yantlar kendi aralarnda sraya koydum, yaym yerlerini de sonda belirttim. Yirmi yl aan bir srede kamuoyuna iletilen bu yazlar, dil ve dnce bakmndan bir deiiklik yapmakszn, imdi de topluca sunuyorum. Kitabn ad olan "Atatrk' Anlamak ve Tamamlamak", topluca okuyucu karsna kma olana bulan yazlarn odak noktasdr. Bu "derleme"nin tm okunduu zaman grlecei gibi Atatrk' Anlamak, Atatrk dnceyi canl tutmann ilk basama, Atatrk' Tamamlamak ise Atatrk eylemi gelitirmenin ilk kouludur. Dnce-eylem btnl iinde ele alnp deerlendirilmedike, Atatrk'n yklendii "mission"un ulusal ve evrensel tarih sahnesindeki yeri aklkla belirlenemez. Geni saylacak bir zaman aral iinde yaymlanm olan bu yazlarda ncekilerden yaplm baz alntlar grlecektir. Okurlarca bu durum, bir yinelemeden ok bir vurgulama olarak deerlendirilmelidir. Yazarn hangi dncelere arlk verdii bylece ortaya konulmu olmaktadr. Ulusal planda olduu kadar evrensel planda da uyandrd sayg sregelen Gazi Mustafa Kemal Paa, 1934'ten bu yana da Atatrk ad, Trkiye Cumhuriyeti ile i iedir. "Trk Devrimi" ad verilen tarihsel olay, Atatrk'n nderliinde ulusa baarlan ve gerekletirilen bir "kurtulu"lar dizisidir. Cumhuriyet'in 52. yldnmnde, onun kurucusu ve ilk Devlet Bakan Mustafa Kemal Atatrk'n aziz ansna sunulan bu yaz demetinin yapc dncelere ortam hazrlamas en iten dileimdir. Levent, Ekim 1975 C.O. TTENGL BRNC BLM DENEMELER VE NCELEMELER KURTARICI ATATRK Byk insan, fani hayatn tesinde yaamakta devam edendir. lmnn 14. ylnda beni en ok duygulandran olay, Atatrk'n izinde olmaktan gururla bahseden General Necib'in milletimize mesaj oldu. Ustaolu gibilerin de gznden kamam olmasn dilediim bu mesajnda Msr devlet adam, Atatrk'n btn hr milletler iin bir nder, bir kahraman olduunu belirterek diyor ki: "Atatrk'n yaratt byk eser ve inklplarn tesiri yalnz Trkiye'de kendisini gstermekle kalmam, ayn zamanda btn hr milletlerde ve bilhassa Msr zerinde derin akisler brakmtr. Bugnk Msr, Atatrk'n izi zerinde yrmekte ve her Msrl Atatrk' hrriyet ve kahramanlk lideri olarak kabul etmektedir. Atatrk lmemitir. Atatrk'n ruhu, her Trkn ve hrriyetsever her insann kalbinde yaamaktadr." Vatanlar urunda seve seve lme atlan Tunuslu hrriyetseverlerin zerlerinde bulunan Atatrk resimleri kalpte yaatlan insan gstermiyor mu? Atatrk'n madur milletlerin banda kurtarc olarak her grn, onun adeta yeniden douu gibidir. Asya, Atatrk'n ahsnda kurtarcsn selamlamt; daha baka isimler altnda, Asya yahut Afrika onu selamlamakta devam edecektir. ATATRK VE DOU NVERSTES Van Gl kylarnda bir niversite kurulmasnn Atatrk'n zlemleri arasnda yer aldn biliyoruz. 1937 ylndaki Byk Millet Meclisi a konumasnda bu zlemini dile getirmiti.
www.kuyruksuz.com
lmnden nceki son konumasnda da dileini tekrarladn grrz. Atatrk'n fikir dnyasn belirten zellikler arasnda kltre verilen yer bata gelir. ada medeniyetlere yetiebilmek iin mspet ilim kayna ile beslenen fikri ve sanat gelitirmek, korumak ve yaratma artlarn hazrlamak onun iin belli bal devlet hizmetlerinden biri idi. Trk kltrn ortaya karmak, yapmak ve yaymak bir yandan kltrmzn douunu ve gelimesini bize retecek tarihe onu ekerken, bir yandan da kltrmzn gelimesinde byk yeri olacak Trk dilinin arnmas meselesini onun iin nemli meseleler katna karyordu. stanbul Darlfnunu'ndan stanbul niversitesi'ne gei, altnda "Hayatta en hakiki mrit ilimdir" szleri parlayan yeni bir niversitenin douuna nayak olma nice kltr almalar arasnda niversitelere Atatrk'n verdii nemi belirtmeye yeter. Bugnlerde kaplarn Erzurum'da aan "Atatrk niversitesi" yine hzn Atatrk'ten alan byk bir kltr adm olmaktadr. Gerekletirilmesi bir hayli ge kalm bu istein salam temeller zerinde ykselmesini salayarak yitirilen zamann birazn olsun kazanmaya bakmalyz. Dou Anadolu'da bir niversite almas fikri, iin bandan beri her evrede byk ilgiyle karlanmtr. Fakat alacak niversitenin yeri, Dou ve Gneydou Anadolu'daki btn ehirler tarafndan istenmekte olduu iin, kolay kolay tespit edilememitir. Atatrk'n yeni niversitenin yerini kesinlie yakn bir ekilde belirtmesine ramen bu niversite, Atatrk'n adn alarak Erzurum'da hizmete girmektedir. Daha nce yeni niversitenin yerini semek iin kurulmu bulunan niversiteler aras bir kurulun, eitli ynlerden yapm bulunduu incelemelere gre Elaz-Van kesimini Erzurum ve Diyarbakr'a tercih ettiini biliyoruz. Konuya yakn ilgi duyanlar, "Dou niversitesi Hakknda Rapor" (stanbul 1952) adl kitaba bavurabilirler. Lzumuna inandmz Dou nversitesi'nin yeri konusunda bir tartma kaps amak belki artk lzumsuzdur. Umarz ki bizim bilemediimiz birtakm hakl ve yerinde sebepler Erzurum'un seilmesinde ar basm bulunsun. Fakat yine de hatrlatlmasnda fayda grdmz bir gr zerinde durmak iin vakit gemi deildir. Yeni niversite Dou'nun kalknmasnda bir faktr olarak ele alndna gre Dou Anadolu'daki elverili btn ehirleri niversitenin nimetinden birlikte faydalandrmak yollarn en dorusu olurdu. niversitenin yeri meselesinin basnmz dndrd gnlerde fikrimizi u satrlarla ortaya koymutuk: "Bize gre dnlmekte olan niversite, faklteleri ve enstitleri ile Dou'nun btn ehirlerinde para para kurulmaldr. Byle bir hareket noktas, her ehrin zelliklerini ilk planda gz nnde bulunduracak canl meselelere ynelen, yaraya merhem olan, ihtiyalara cevap veren ilmi niversitenin gayesi haline getirecektir. Bu zihniyet ve kurulula Dou'da yer alacak bir niversite kalknmaya hizmet eder; aksi halde gsterili binalarda can veren bir gstermelik meydana getirilmi olur." Diyarbakr'da yaymlanan izgi dergisinin 1 Nisan 1953 gnl 5. saysndan aldm dncelere bugn de katlyorum. niversite fikrinin mahiyeti icab bir btnlk demek olduu belki de hatrlatlmak istenecektir. Baka yerlerdeki rnekleri bir yana, bizim zel artlarmzn, ilimden medet uman ve cevap bekleyen meselelerimizin bizi ayn ehirlerde kurulacak fakltelere, aratrma merkezlerine gtrmekte olduu bir gerektir. Kars'n, Van'n, Elaz'n, Diyarbakr'n ve belki de teki ehirlerin Erzurum'la birlikte niversitenin nimetlerinden faydalanmasn yrekten dilerim. Erzurum'da atlmakta olan ilk adm, bu dilein gereklemesi imknn da birlikte getirmektedir. Atatrk' yitirdiimiz 1938 ylndan bu yana belki de ilk defa anma trenlerinin en byn onun byk adn tayan niversiteyi Erzurum'da aarken yapm oluyoruz. Atatrk'n beylik szleri, birbiri ile badamaz davranlara, st kapal hcumlara reva grdmz aziz hatras bu admla biraz olsun umduuna yaklayor. Kendisini sevmenin, yolunda yrmenin, izini bulmann umudunu diriltiyor. Atatrk niversitesi'ni, kuruluunu gerektiren devleri gerekletirmek yannda, tad adn kendisine ykledii bir devin de beklemekte olduunu sanyorum. Bu dev, adn tayan niversitenin ats altnda Atatrk'n ve eserinin bilimsel anlayla incelenmesidir: Bir yandan Atatrk ve devrimle ilgili yaynlar, vesikalar toplamak, tez konularn Atatrk'e ayrmak ilk adm olabilir. 1919 ylnda toplanan Erzurum Kongresi'nin ruhu ile ruhlanacak bir niversiteden bu konuda ok eyler beklemek hepimizin hakkdr. ATATRK' ANLAMAK VE TAMAMLAMAK
www.kuyruksuz.com
''Siyasi cidallerin ou basittir. Fakat itimai mesai her vakit iin msmirdir. bizim mnevverlerimiz buna almal. Neden Anadolu'ya gelip uramazlar? Neden milletle dorudan doruya temasta bulunmazlar? Memleketi gezmeli, milleti tanmal, eksii nedir grp gstermeli. Milleti sevmek byle olur. Yoksa lafla muhabbet fayda vermez.'' MUSTAFA KEMAL (Ekim 1919) ''Varlk Yl 1964'' iin ''lmnn bu yirmi beinci yldnmnde, Atatrk'n ada uygarlk dzeyine kabilmemiz iin bize izdii yolun neresindeyiz. Byk nderin dilekleri sizce gereklemi midir. Gereklemedii kansndaysnz bunun nedenleri neler ve sorumlular kimlerdir'' sorularn yle cevaplandrmtk: ''ada uygarlk dzeyine kan yolun neresinde olduumuzu sylemek gtr. ada uygarlk dzeyinde olan toplumlarla olmayan toplumlar arasnda yaplacak kyaslamalarda ele alnacak llere gre deiik sonulara varmak mmkndr. Biim benzerlikleri ve ayn kelimeleri zde kurumlar iin kullanmakta olduumuz sans objektif bir kyaslamay yetesiye gletirmektedir. Dnyada olup bitenlere srtn evirerek kendi kendisini tekrara ynelen toplumumuz iin, gerek d zorlamalar olumlu bir sonu vermeyince, kurtuluu (bile bile lades) lerde aramak eilimi g kazanmaktadr, denebilir. Atatrk' anlamak basamana henz ulaamam olan toplumumuz, Atatrk' tamamlamak iin zorunlu olan hamleyi elbette gsteremez. Sorumlulara gelince; yanl Atatrk yorumcular ile Atatrk goygoycularnn, Atatrk'e kart olanlardan daha ok bu sorumlulukta pay olduunu sanmaktaym.'' (1). Atatrk' anlamak, Atatrk akmn temeline inmeyi zorunlu klar. Bu temel nedir? Atatrk, ''stikll-i tam, bizim bugn, deruhte ettiimiz vazifenin ruhu aslisidir'' derken Atatrkln zerine bina edildii temeli dile getirir ve ''istiklli tammmzn temini ve idamesi'' iin ''siyasi, mali, iktisadi, adli, askeri, harsi ve ilah...'' alanlarda bamszlmz gerekli sayar. Ona gre, bunlarn herhangi birinde istikllden mahrumiyet, btnnden mahrumiyet demektir. Grld gibi Atatrk bir ''Bamszlk Savas''dr. Sadece sz konusu ettii alanlarda bamszlk saval etmekle kalmaz, daha da nemlisi dncenin bamszln art koar. Akln zerinde sulta kuran hurafelere, inanlara ve kurumlara kar oluu sebepsiz deildir. Atatrk' anlamann bir yan onun bamszlk saval ise teki yan da gerekletirdii devrimlerin btnldr. En byk eseriniz hangisidir? sorusuna verdii u cevapta bu dnce ak ve seik olarak ifade edilmitir: ''Benim yaptm iler biri dierine bal ve lzumlu olan eylerdir.'' Toplum olarak Atatrk' anlamak basamana henz ulaamadmz sylerken ''istikll-i tam'' ve ''Trk Devrimi'nin btnl'' anlaynda alan gediklere iaret etmek istemitik. Bu gedikler Atatrk' tamamlamak meselesini ortaya karmaktadr. Kurtulu Sava sonras dzeyine yeniden ulamak iin Atatrk' tamamlamann yan sra, Trk Devrimi'nin gerekletiremedii hedeflere ulaabilmek iin de Atatrk' tamamlamak sz konusudur. . Atatrk' tamamlamann ilk anlam ''istikll-i tam'' ve ''Trk Devrimi'nin btnl'' anlaynda alan gedikleri kapatmaktr. Bu davran Atatrkle yeni bir ey katmayacak, onu eski dzeyine kavuturacaktr. Yeni bir ''Kuvay- Milliye ruhu''na muhta olduumuzu ileri srenler bunu sylemek istiyorlar. Atatrkl eski dzeyine ulatrmak yetmez, eksik kalan yanlarn tamamlamak da gerekir. Atatrk' tamamlamann asl anlam Trk Devrimi'ne yeni katklarda bulunmaktr. ''Benim mstesna olduuma dair bir kanun yoktur'' diyen Atatrk kendi eksiklerini dile getirmekten de ekinmez. Konumalarndan birinde, ''Ben ok itimaiyat ile megul olmadm'' der. ktisadi meseleler karsndaki durumunun da ayn olmas olaandr. Mstesna bir sezile ortaya koyduu baz meselelerin gereklik kazanamam olmas evresinin ve o gnk Trkiye koullarnn da bir sonucu olmutur. Kendisinin de belirttii gibi, ''Biz daha ok hatveler atmak mecburiyetindeyiz.'' Trk Devrimi'nin ilkelerinden biri olan devrimcilik, katlam bir toplum dzeni yerine yeni olulara ak bir anlay zorunlu klar. Dinamizmini yetirerek kendi zerine kapanmak Atatrkl donmu kalplar haline getirir ve yaama gcn zayflatr. Batl bir toplum olmak ve halkn mutluluunu daha ileri bir dzeye karmak, deien dnya koullar iinde, Atatrk'n srekli bir lks idi. Bu lkye bel balayan gen kuaklar ve dncede gen kalanlar iin Atatrk'
www.kuyruksuz.com
tamamlamamn yolu daima aktr. ''Bugne kadar istihsal eylediimiz muvaffakiyet, bize ancak terakki ve medeniyete doru bir yol amtr. Yoksa terakki ve medeniyete henz isal etmi deildir. Bize ve ahfadmza vazife bu yol zerinde tereddtsz ilerlemektir.'' (Austos 1923) (*) . ''Sen lmedin'' edebiyat ile Atatrkle ve Trk milletine yararl olunamaz. Atatrk'e yaplacak ktlklerin en by onu bir evliya haline getirmektir. Basmakalp, ekilci ve karc Atatrk sevgisi artk yerini gereki, tenkiti ve tamamlayc almalara brakmaldr. Atatrk smrclne bir son verilmelidir. Yazmzn bana aldmz cmlelerinin son ikisindeki ''millet'' kelimesi yerine ''Atatrk'' kelimesini koyarak bir daha okumal ve dnmeliyiz. urasn unutmamalyz ki, Trk milletinin hayatnda Atatrk bir fasl deil, yeni bir balangtr. Onun nclk ettii eser eksiksiz olmad gibi tamamlanm da deildir. Gen kuaklar bekleyen en nenli grev bu ''balang'' srdrmektir. ATATRK VE ''MAZLUM MLLETLER'' Atatrk'n konumalarnda ''mazlum milletler'' sznn ilk kullanl 3 Ocak 1922'de, Ukrayna Cumhuriyeti Olaanst Temsilcisi General Frunse'nin lenindedir. Birinci Dnya Sava'nn btn insanln dncesinde nemli izlenimler braktn ve Afrikallar sava iinde yakndan tandn belirttikten sonra Mustafa Kemal Paa unlar syler: ''Mstevliler ve onlarn mtecaviz ordular kendilerini hi bir vakit tazyikten hali kalmad. Fakat bu tazyik ne kadar kuvvetli olursa olsun bu byk fikir hareketine kar duramayacaklardr. nsanla mteveccih fikir hareketi erge muvaffak olacaktr. Btn mazlum milletler zalimleri bir gn mahv ve nbut edecektir. O zaman dnya yznden zalim ve mazlum kelimeleri kalkacak, insanlk kendine yakan bir haleti itimaiyeye mazhar olacaktr.'' (2). Ayn yln 7 Temmuzu'nda yapt bir baka konumasnda Trkiye'nin giritii Kurtulu Sava'nn evrensel anlamna deinirken de dedikleri unlardr: ''Trkiye'nin bugnk mcadelesi yalnz kendi nam ve hesabna olsayd belki daha ksa, daha az kanl olur ve daha abuk bitebilirdi. Trkiye azim ve mhim bir gayret sarf ediyor. nk mdafaa ettii btn mazlum milletlerin, btn ark'n davasdr ve bunu nihayete getirinceye kadar Trkiye, kendisiyle beraber olan ark milletlerinin beraber yryeceinden emindir. Trkiye imdiye kadar mevcut tarih kitaplarnn icabatn deil, tarihin hakiki icabatn takip edecektir.'' (3). Afrika ve Asya uluslarnn Trkiye'nin at rdan mutlaka geeceklerine yrekten inanan Atatrk, daha 1933 Mart'nda, uzak grlln ve ada dnya anlaynn en deerli belgeleri arasnda saylmas gereken u konumay yapmt: ''Bugn, gnn aardn nasl gryorsam, uzaktan, btn ark milletlerinin de uyanlarn yle gryorum. stikll ve hrriyetine kavuacak olan ok karde millet vardr. Onlarn yeniden douu, phesiz ki terakkiye ve refaha mteveccih vuku bulacaktr. Bu milletler btn glklere ve btn mnilere ramen muzaffer olacaklar ve kendilerini bekleyen istikbale ulaacaklardr. Mstemlekecilik ve emperyalizm yeryznden yok olacak ve yerlerine milletler arasnda hi bir renk, din ve rk fark gzetmeyen yeni bir ahenk ve ibirlii a hkim olacaktr.'' (4). Atatrk'n 21 Haziran 1935'te Gladys Baker'e verdii demeci, bugn de dnya sorunlarnn zmnde gz nnde bulundurulmas gereken genel bir ilke olarak nitelememiz gerekir: ''Eer devaml sulh isteniyorsa insan kitlelerinin vaziyetlerini iyiletirecek beynelmilel tedbirler alnmaldr. nsanln heyet-i umumiyesinin refah, alk ve tazyikin yerine gemelidir. Dnya vatandalar haset, agzllk ve kinden uzaklaacak ekilde terbiye edilmelidir.'' (5). Atatrk'n ''mazlum milletler'' kelimeleriyle dile getirdii tarihsel gerek, gnmzde yaygnlkla ''az gelimi lkeler'' veya ''nc dnya'' gibi terimlerle anlatlmaya allan byk dnya sorununun gbek addr. Bylece Atatrk, eylemde olduu kadar dncede de bir r ac olarak dnya sahnesine kmaktadr. Gerek salnda, gerek lmnden sonra yaplan yaynlarda Atatrk'n tarihe yn veren byk slahatlar, devlet kurucular ve eflerle karlatrld grlr. Saint Etienne, Gustave Wase, Byk Pierre (Deli Petro) ve Lenin onunla birlikte en ok anlan adlar arasndadr. (6) Yakn tarihin, hayatlar dramatik biimde sona eren iki efinden biri kendisi iin ''Milano Ankara'snn Mustafa Kemal'i'' derken Hitler de ''Onun ilk talebesi Mussolini, ikinci talebesi de benim'' der (7). te yandan, Asya'da ve Afrika'da ulusal kurtulu savalarn baarya ulatran devletadamlarndan
www.kuyruksuz.com
bazlarnn da Atatrk'n etkisi altnda kaldklar bilinmektedir. 1963 ylnda Pandit Nehru ''Kemal Paa, genlik gnlerimde, benim kahramanmd... O, Dou'da modern an yapclarndan biridir. Onun en byk hayranlar arasnda bulunmakta devam ediyorum'' diyordu. (8) Tunus Devlet Bakan Habib Burgiba ise 1965 ylnda unlar sylemitir: ''Sakarya Sava, Sakarya zaferi yirmi yamn en kuvvetli hatras olmutur. O zamanlar kendi kendime diyordum: Acaba ben de ulusumu bylesine seferber edemez miyim, onun ruhuna bu kurtarc hamleyi, bu dizgin tanmaz ihtiras alayamaz mym?'' (9) Buna benzer rnekler oaltlabilir. Yaplan karlatrmalarn doru yanlarnn yan sra yaktrma yanlar da bulunabilir. Fakat btn benzetme ve etkilenmelerde ulusal bamszlk, onur iinde yaama ve bir toplumun alnyazsn deitirme iradesi gibi ortaklaa yanlar vardr. Cezayir'in zgrl iin savaanlarn ceplerinde ''Kurtulu Sava Mustafa Kemal'inin resimleri'' ne rastlandn herkes bilir (10). Daha dnk Pakistan - Hindistan atmasnda ad geen ''Kemal Atatrk Taburu'' (11) benzeri olaylarn en yenisidir, ama sanrm sonuncusu deildir. Trk Devrimi'ni, Fransz Devrimi kadar nemli ve etkili sayanlar vardr. Gerekten, bata Mslman lkeler olmak zere Asya ve Afrika uluslar siyasal bamszlklarn elde edebilmek iin savamak ve toplumu yeniletirmek zorunluluunu geni lde Trklerden renmilerdir. Trkiye'nin savam (mcadelesi) onlar iin bir zlem olduu denli bir umut ve inan kayna da olmutur. Ne var ki iktisadi bamszlkla perinlenmeyen siyasal bamszlklarn amaca ulatramayaca ok gemeden anlalm, bu da yeni bunalmlarn, aray ve artlarn konusu olmakta gecikmemitir. Yeni smrgecilik ad verilen bu bamllk biiminde askerlerin ve silahlarn yerini kltrel yaknlama, kar uyumas ve dayanma biimine sokulmu ''ekerli haplar'' almtr. Bunun iindir ki az gelimi lkeler iki bal bir kurtulu savann iindedirler. Atatrk'n lm zerine bir in gazetesinde yer alan u satrlarn aradan geen 27 ylla daha da glenen gzlemi ok yerindedir: ''Onun sayesindedir ki, in'den Tuna havzasna kadar btn milletler, ayn idealin etrafnda kardeesine birlemilerdir. Bu ideal udur: Hrriyeti ve milli istiklali emperyalistlere ve ecnebi mstevlilere kar her ne pahasna olursa olsun mdafaa etmek ve asri bir devlet vcuda getirmeye almak. Byk l, bu iki iin birincisini tamamyla ve ikincisini de ksmen yapmtr.'' (12) Bizim de katldmz bu gr gnmz Trkiye'sinin Atatrk' anlamak ve tamamlamak sorunu ile kar karya getirmitir (13). eitli bakmlardan az gelimi lkeler arasnda bulunan Trkiye'nin, Asya ve Afrika uluslarn etkileyen ahlanna karn, ada uygarlk dzeyine ulaabilmesi iin zmlemesi gereken glkleri vardr. Glklerin zm yolu ''gerek Atatrk''ten gemekte ve en gzel anlatmn onun u szlerinde bulmaktadr: ''Bundan sonra pek mhim zaferlere kavuacaz. Fakat bu zaferler sng zaferleri deil, iktisat ve ilim zaferleri olacaktr. Ordumuzun imdiye kadar istihsal ettii muzafferiyetler memleketimizi hals- hakikiye sevketmi saylmaz. Bu zaferler ancak mstakbel zaferimiz iin kymetli bir zemin hazrlamtr. Muzafferiyat- askeriyemizle marur olmayalm. Yeni ilim ve iktisat zaferlerine hazrlanalm.'' (13a) Trkiye'nin bunalmlardan kurtulmas, baarya ulatrd Kurtulu Sava'n yeni bilim ve iktisat utkularyla srdrmesine baldr. Mazlum milletlere umut olan Trkiye'nin kendisini geride brakanlardan yol yordam renmesi kadar incitici ne olabilir? Atatrk' anlamaya ve tamamlamaya bakmalyz. (*) ''Az gelimi lkeler topluluunu anlatmak iin kullanlan ''nc Dnya'' kelimesinin yaygnlk kazanmas geri 1955 ylnda toplanan ''Bandoeng Konferans''na balanabilir. Fakat, smrgecilik dnemini geride brakarak ''milli uyan'' basamana ulaan ya da ''mstevli''leri lkelerinden atmak iin silaha sarlan ''nc Dnya''y nitelemek iin ok nceleri kullanlan ''mazlum milletler'' terimi Mustafa Kemal'e aittir. Bunun iindir ki gnmzde sk sk kullanlan az gelimi lkeler teriminin gbek ad Atatrk tarafndan konulmutur, diyoruz. Atatrk Trkiye'sinin ''nc Dnya'' ile ilikileri kt bir dnemden de gemitir. Son yllardaki yeni belirtilere ramen bu kt dnemin izlerinin tamamen silindiini sylemek maalesef mmkn deildir. Cezayir'in zgrl iin can verenlerin koynundan ''Kurtulu Sava Mustafa Kemal'inin resimleri'' karken Birlemi Milletler'deki Trk delegasyonu oyunu ''mazlum milletler'' aleyhine kullanmakta idi. Bu tutumun yanklar kadar tahribat da byk olmutur. az gelimi lkeler asndan Trkiye'nin nderlii bugn tartma konusudur. Atatrk'n zlemi gereklemi, gn nasl aaryorsa ''mazlum milletler'' de uyanmlardr, zgrlklerini kazanmaktadrlar. Ne var ki, iktisadi bamszlkla perinlenmeyen kurtulu
www.kuyruksuz.com
savalarnn amaca ulatramayaca ok gemeden anlalmtr. ''nc Dnya'' imdi de ''yeni smrgecilik'' (14) karsnda verdii savalarn iindedir.'' ATATRK'N LES Atatrk Cumhuriyet Trkiye'sinin bir simgesi olmutur. Bunun iindir ki Atatrk'e yneltilen saldrlar dolayl olarak Cumhuriyet Trkiye'sine, onun temel ilkelerine kardr. Yeni Trk Devleti'nin kurucusunu yakksz ktlemelere kar korumak amacn gden ''Atatrk Kanunu'' da esasnda bir kiiyi deil Cumhuriyet Trkiye'sini esirgemek istemektedir. Atatrk ile Cumhuriyet Trkiyesi arasndaki zdelik devam ettii srece bu yalnz olaan deil zorunludur da. nk bir yandan Cumhuriyet kk salp bilinlere yerleirken bir yandan da eski dnemin zlemcileri bir kar-devrim izgisi zerinde bulumaktadrlar. Sz konusu ettiimiz zdelik baz sakncalar da birlikte getirmektedir. Hakl olarak yakndmz, bir ar utan tekine herkesin ''Atatrk'' geinmesi bu yzdendir. Bylece, bir amaca ulamak iin ara olarak kullanlan ''Biimsel Atatrklk'' ortaya kmaktadr. te yandan, Atatrk'n kiiliine ve grlerine bir dokunulmazlk, bir ''tabu'' havas getirmeye alanlar Kemalizmi dar kalplara hapsedip Atatrk' de bir ''evliya'' haline sokmaktadrlar. ze inmeyen tek bir davran ya da tmceden yola kan yorumlar o kadar deiik ve kart Atatrk'lere varmtr ki ''Gerek Atatrk'' bulmak bir hayli glemitir. Atatrk'n yaam ve Trk Devrim Tarihi'nin taktik gerei izledii dorultular, onayalm ki, temele inmeyip yzeyde dolaanlara baz ipular vermektedir. Atatrk, kiilii ve devrimleri ile bir btndr. Dorusunu sylemek gerekirse ayr ayr devrimler deil, birbirini tamamlayan tek bir ''devrim'' vardr. Koullarn, belli bir amaca ulamann zorunlu kld eylem ve dnce ayarlamalarnn dnda izlenen tek bir yn olmutur. Atatrk bunu u kelimelerle dile getirir: ''Trklerin asrlardan beri takip ettii hareket devaml bir istikamet muhafaza etti. Biz daima ark'tan Garb'e yrdk.'' Bu szlerin de aklkla ortaya koyduu gibi Atatrk Devrimi yzyllardr sre gelen bir oluun, tarihle hesaplamann kazand biimdir, kesin bir ''durum al''tr. Uzak gemii bir yana brakp yaadmz gnlere bakacak olursak Atatrk Devrimi konusunda ikili bir uyann belirginlik kazandn grrz. Bu ikili uyan, olumsuz ve olumlu iki yz ile birlikte ortaya kmaktadr. Her ikisinin ortaklaa yan, zaman iindeki bir birikimin eylem alanna kacak kadar bilinlenmi ve glenmi olmasdr. Uyanlardan ilki, Cumhuriyet ile balayan ''tortu''larn ok partili hayatta biim ve g kazanarak ulat Nurculuk aamasdr. Gerek Mslmanla dn parolas arkasnda eriata dayanan devleti, banazl ve Atatrk dmanln savunan Nurculuk, i ve d desteklerle ynlara kk salan bir akm olmutur. Saldrlarnn ba hedefini ''deccal'' diye nitelendirdii Atatrk ve Trk devrimi tekil etmektedir. Bu akmn yan sra ''yar aydn''larn ve ''kt politikac''larn Atatrk'n ve devrimin btnlne uzanan blc yorumlarn grmekteyiz. Bunlara gre ''Mustafa Kemal'' ve ''Atatrk'' birbirine karttrlar. Mustafa Kemal'e snarak Atatrk'n kuyusunu kazmaktadrlar. Devrim konusunda ise paralayc bir tutumla tasniflere girimekte, ''tutmu'', ''tutmam'' gibi ayrmlar yapmaktaddrlar. kinci uyan, Atatrk' eserleri ve fikirleri ile tanyan genlikten gelmektedir. Geni bir adan bugnden dne doru Atatrk'e baktklar zaman lkc gzlerinde Atatrk daha da ycelmekte, benzer koullar iinde kesin davran ve byk devlet adam nitelikleri genleri adeta bylemektedir. Atatrk' yakndan tanmak mutluluuna erenler oklukla jestlerinin ve fizik grnnn etkilerini kendi yaantlarna katarak Atatrk' sevmenin kolay yolunu bulmulard. Gen kuaklar iin Atatrk ka, sa ve gz elerine deil, eylem ve dnce zelliklerine bal bir zenme konusudur. Onun nderliinde nereden nereye geldiimizi, kendilerine besledii gvene yarar bir sorumluluk anlayyla bilmektedirler. Eserinin bilinli bekiliini yapmaktadrlar. 1966 Trkiyesi Atatrk'n ilesine yeni bir izgi getirmitir. Adalet yln a konumasn Nurculuun tehlikelerine dikkati ektikten sonra Atatrk'n "Bursa Nutku" ile bitirmesi Yargtay Bakan mran ktem'in zerine yldrmlar ekmitir. Baz genlik kurulularnn "Bursa Nutku"nu yaymas ise bir kovuturmann konusu olmutur. Bu vesile ile yarglanan genler deil Atatrk'n kendisi olmaktadr. "Bornova Savcs"na gre "Bursa Nutku'nun el yazs ile yazlm msveddeleri veya fotokopisi bulunmadka" Atatrk'e ait olduunu kabul etmek mmkn deildir. Bize kalrsa, bu konuda zerinde durulmas gereken Atatrk'n yarglanmas deil, bu yarglanmann niin 1966 ylna rastladdr. Bilindii gibi "Bursa Nutku" yeni bir konu olmayp
www.kuyruksuz.com
1949 ylndan bu yana siyasa atmalar iinde zaman zaman ortaya kmtr. Atatrk'n Bursa konumasnn ana temas ise Cumhuriyet'e kasteden davranlar karsnda genliin, ilgililerin ie el atmasn beklemeden olaya karmas, g kullanarak Cumhuriyet'i savunmasdr. "Bursa Nutku"nu sorguya eken "savc"nn 1966 yln semi olmas sebepsiz olmasa gerektir. Gelecek yllarn doruundan geriye bakarak 1966 zerinde durunca bu seimin bir rastlant tesinde baland nedenleri ak ve seik olarak grebileceiz. imdiden insann zihninde bylesine bir soru canlanmaktadr: Bin dokuz yzlerin bilmem hangi ylnda lkemizin koullar Atatrk'n aadaki szlerini "savc"lardan biri iin soruturma konusu yaparsa durum ne olacaktr? "El yazs" ya da "fotokopi" istenmesi halinde Trk Tarih Kurumu ya da Trk Devrim Tarihi Enstits yetkilileri Atatrk' savunmaya hazr mdrlar? Ellerindeki belgeleri titizlikle korumalar iin "Bursa Nutku" ile eanlaml olan tmcelere ilgilerini ekmekle yetinelim. Atatrk diyor ki: "Btn bu eraitten daha elim ve daha vahim olmak zere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatta hyanet iinde bulunabilirler. Hatta bu iktidar sahipleri, ahsi menfaatlerini, mstevlilerin siyasi emelleriyle tevhidedebilirler. Millet fakr zaruret iinde harap ve bitap dm olabilir. Ey Trk istikbalinin evld! te; bu ahval ve erait iinde dahi, vazifen; Trk stikll ve Cumhuriyetini kurtarmaktr!" eitli bakmlardan Atatrk' kemirenlerin yannda bir gerek, btn grkemiyle karmza kyor. Geen zaman Atatrk' eskiteceine gzlerimizde daha da bytmektedir. Buna bakarak, gelecek kuaklarn onu daha iyi deerlendireceklerine ve anlayacaklarna inanyorum. Atatrk'n ilesi dediimiz eyler bizim ilemizdir. O, grevini yapm insanlarn i huzuru ile bizi gzetliyor. Sorumluluunu duyan ve bilen evlatlarnn Trkiye'nin devrim bayran, canlar pahasna da olsa elden brakmayacaklarna inanyor. Atatrk Trkiye'sinin yrngesini deitirmeyi tasarlayanlar atele oynadklarn bilmelidirler. ATATRK'N PABUCU Byk adamla zenti duyanlarn gerekten byk adam olduu grlm ey deildir. Byk adamlar, tarihi koullarn yaratt bir ortam iinde meydana kar ve kendi kiilii zerinde ykselir. Atatrk'n "Byk adam kime derler?" sorusuna verdii cevap, evresindeki baz insanlar ve lmnden sonraki baz olaylar anlamamz bakmndan ilgi ekicidir: "Bir adam ki byk olmaktan bahseder, benim houma gitmez. Bir adam ki milleti kurtarmak iin evvel byk adam olmak lzmdr der ve bunun iin bir de nmune intihap eder, onun gibi olmaynca memleketin kurtulamayaca kanaatinde bulunur, bu adam deildir." (15). Halbuki yakn gemiimizde Atatrk rnei etrafnda oluan byk adam kopyalar eksik deildir. Ancak kk adamlarn byk adam kopyas olabilecei ise su gtrmez. Bunun iindir ki dnyann hibir yerinde byk adam uaklndan "byk adam"la ykselenler yoktur. Yakn arkadalarndan biri, lmnn birinci yldnmnde Cemal Grsel'in kiiliini anlatrken nemli bir noktaya parmak basmtr: "Merhum Grsel'i en fazla kzdran ey, yalan ve riya ile methedilmesi idi... Bir gn, kendisini Atatrk'e benzeten birisine serte dnerek (Brakn, ben onun pabucu bile olamam) demiti." (16). Dilimizdeki "ayann pabucu olamamak" deyimini kullanan Cemal Grsel, alak gnlllk pay bir yana, yaln bir gerei dile getirirken Atatrk'n pabucu bile olamayacaklarn tafrasn, zentilerini dnm olmalyd. Trkiye'de tanklk ettii i ekimelerin ve sosyal alkantlarn gerisinde belirgin iki izginin ortaya ktn elbette grmt. Bir yanda "pabucu dama atlmak" istenen bir Atatrk vard. te yanda ise, oy-sandk-millet teraneleriyle grlt koparanlara kar "pabu brakmamak" azminde olanlar bulunuyordu. Hangi biim altnda srdrlrse srdrlsn temeldeki atmann Atatrk devrimleri ile kardevrimciler arasnda getiine phe yoktu. Bana kalrsa, Atatrk'n etkisi, lmnn onu bizden ayrd mesafe oaldka bilin kazanmakta, Bamszlk Sava ile onu izleyen devrimlerin zne inilmektedir. Bir yazmda da iaret ettiim gibi, "Atatrk' yakndan tanmak mutluluuna erenler oklukla jestlerinin ve fizik grnnn etkilerini kendi yaantlarna katarak Atatrk' sevmenin kolay yolunu bulmulardr." Halbuki Atatrk'n sofrasnda oturmam ve onu sadece "akl gz" ile grm olanlar Atatrk'e daha yakn olmann yrngesindedirler: "Gen kuaklar iin Atatrk ka, sa ve gz elerine deil, eylem ve dnce zgrlklerine bal bir zenme konusudur. Onun nderliinde nereden
www.kuyruksuz.com
nereye geldiimizi, kendilerine besledii gvene yarar bir sorumluluk anlayyla bilmektedirler. Eserinin bilinli bekiliini yapmaktadrlar." (17). Sylemeye lzum yoktur ki Trkede "zenti" ve "zenme" kelimeleri arasnda ince bir anlam fark vardr. "Benim mstesna olduuma dair bir kanun yoktur" diyen Mustafa Kemal Paa'nn lmnden 29 yl sonra yaymlanan bir kitapta adnn "......" ile geitirildiini grdk. Bylece devekuu durumuna denler ellerindeki silahn geriye tepeceini bilmelidirler. Sz edilen kitap Doktor Rza Nur'un "Hayat ve Hatratm" adl eserinin ilk cildidir. Trk kamuoyuna ilk defa tarafmzdan tantlan drt yazma eserden biri olan "Hayat ve Hatratm" okuyuculara sunanlar, bizim "Dr. Rza Nur zerine" (Ankara 1965, 79 sayfa) adl kitabmz ne srerek unlar yazmaktadrlar: "Bu kitapta Rza Nur'un, Mustafa Kemal aleyhindeki beyanlarndan biroklar, orjinallerinin klieleriyle birlikte yer alm bulunmaktadr. Mes'ut bir hdise olarak kaydedilmelidir ki, bu kitap hakknda hibir resmi muamele yaplmamtr." (18). Ad geen kitap hakknda "hibir resmi muamele" yaplmad dorudur, fakat bu kitapta "Mustafa Kemal aleyhindeki beyanlara" yer verildii doru deildir. "Hayat ve Hatratm" adl kitaptan alnan ve elimizin altnda bulunan fotokopiler, yaynlanmas su tekil edecei iin, kitabmza konulmamtr. imdiden haber verelim ki "mes'ut bir hdise" paravanas arkasna gizlenerek Rza Nur'un Mustafa Kemal aleyhindeki beyanlarn yaymlamaya kimsenin gc yetmeyecektir. Yasalardan nce ahlk kurallar bunu engeller "Nair"e birinci cildin 177. sayfasnda "Buradan mstehcen birka sayfa karlmtr" notunu yazdran Rza Nur'un hayat hikyesindeki arpklklardr. Yaymlanan birinci cildin zellikle 83, 84, 93, 135, 174, 177 ve 180-181. sayfalarna gz atacak olanlar kendi yazdklar ile Rza Nur'un kiiliini yakndan tanmak frsatn bulacaklardr. Zaten btn ile bir "hatrat"tan ok "itiraflar" andran bu kitap Atatrk'e zarar vermek yle dursun baz kafalara hakszca kurulmu olan bir "mythe"in tasfiyesine yarayacaktr. Bu sebeple Doktor Rza Nur'u yakndan tanmak isteyenler bu kitab okumaldrlar. O zaman "Anasna bak kzn al, kenarna bak bezini al" gibisine, "Hayatna ve kiiliine bak, hatralarn deerlendir" yargsna varacaklardr. Tarihin byk adamlarla ilgili blmlerinin bir pabuluu andrmas olaandr. Her byk adamn yakn evresinde, zellikle de bunalm dnemlerinde, onun pabucu bile olamayacaklara rastlanr. Trkiye tarihinin Mustafa Kemal Atatrk dnemi de bu kuraln iindedir. "ATATRK' ANMAK" ZERNE DNCELER I Toplumlarn "byk adam"lara, "kurtarc"lara, kkl dnmlere yol aan "nder"lere borlu olduu sayg ve sevginin dile getiriliinin eitli yollar vardr. Uygar toplumlar bu konularda da duygusalla ok yer vermeden ll, biteviyelikten uzak, "kii"den sz etme yerine eylem ve dnceyi inceleyip deerlendiren bir yntemin izleyicisi olmulardr. Buna karlk, "byk" evltlarn duygusallk iinde ve "Muharrem Ayini" havasnda gmp anan toplumlar da vardr. Bylesi toplumlarda "tren"in bitiminde ortada kalan bir inceleme, bir yapt deil, biraz gzya ve hkrk, belki biraz da duygusal bir bilinlenmedir. Uygarlk lsnde, "nder"lere kar beslenen sayg ve sevginin dile getirilii, yrei yakan kz kllendike lm ve doum yldnmlerinin rastlat yuvarlak saylara kaymakta, "eser" ne geerek karlatrmal ve tenkiti bir deerlendirme nem kazanmaktadr. Atatrk'n lmn izleyen yllar 1938'i daha gerilerde braktka bende g kazanan dnce, Atatrk' anma trenlerini "biimsellikten kurtarma" gerei oldu. Kaplp geldiimiz uygulamann Atatrk'e zarar vermeye baladn grdm iin bu konuyu Atatrk'e yrekten bal lkdalarn evresi olan "Yeni Ufuklar"da ele almay yerinde bulundum. Bylece Atatrk dncenin bir gereini yerine getirdiim inancndaym. Trk toplumunu "ada uygarlk dzeyine karmak" amacn gden Atatrk, byk bir itenlikle "naciz" vcudunun toprak olacan, fakat "Trk milleti"nin dnya durduka yaayacan sylemiti. Onun temel grleri bireysel adan tek bir ilkeye indirgenecek olursa bunun "akl egemen ve zgr klmak" olduu kukusuz ileri srlebilir. Atatrk'e sevgi ve sayg ile bal olan kuaklara bugn den grev, aklc bir tutumla Atatrk' anmann yararl biimini ortaya koymaktr. Allageleni srdrmek ve bu konuda bir tartma amay sakncal bulmak, nce Atatrk dncenin zne kar gelmek olur.
www.kuyruksuz.com
II Bu "giri"ten sonra gzlemlerimi ve nerilerimi yle zetleyebilirim: Sregelen uygulama, ''On Kasm Atatrkl'' diyebileceimiz ve 9'u 5 gee etrafnda oluan, bir yasak savma nitelii kazanan, cansz ve isteksiz bir tren olma eilimindedir. Yln 364 gn ne dnp ne ettii bilinenlerin Atatrk'n ans karsnda giritikleri gsteri kadar Atatrk'n tinsel varln rahatsz eden bir eylem dnlemez. 10 Kasm'lar bir ''yas gn'' anlay iinde deerlendirme gelenei srp gitmektedir. aslnda, 10 Kasm'la balayan bir haftay ''Atatrk'e sayg'' anlaynda Cumhuriyetimizin kurucusuna bir hesap verme, zeletiri erevesinde deerlendirme gerekir. Trk tresindeki yeri tartmaya deer olan ''kara''larla her yan donatmakla kalmayp insanlar ''ift ahlakl'' olmaya zorlayan elence-iki yasaklamalaryla srdrlmek istenilen bir sayg gsterisi de Atatrk'n gizlemesiz yaantsna aykr dmektedir. Bir basmakalplk, sadece tarihleri deitirilmi izlenimi veren konuma ve yazlar, Atatrkln zne deil Atatrk'n kana ve sana ynelen baklarla yaratlan yeni bir ''evliya'' tipi kadar Atatrk'e ve Atatrk dnceye ktlk edilemez. Bylece, ''bir'' kez lm olan Atatrk ''bin'' kez ldrlm olur. Bugne kadarki uygulamann da gsterdii gibi Trk dncesi, Atatrk' anma ve Atatrk Devrimi'ni deerlendirme konularnda her yl ortaya yenilikler koyabilecek bir gte deildir. Aceleye getirilmi, clz ve kiisel almaya dayal incelemeler yerine uzun sreli ve planl kme almalarna dayal aratrma olanaklarna ihtiya vardr. III Bu gzlemlerden yola karak ileri srebileceim neriler unlardr: 1) Atatrk' anma toplantlarn 9'u 5 geenin sayg duruu olmaktan kararak ''Atatrk Haftas'' niteliinde ve aratrmaya dayal toplantlara dntrmekle kalmamal, bu toplantlar 40, 50, 75, 100 gibi yldnmlerinde olaanst almalarla beslenen bir toplant haline getirmelidir. Sylemeye lzum yoktur ki, 9'u 5 gee biiminde bir uygulamann tarihin ve dnyann hibir yerinde, Atatrk lsnde ''byk'' insanlar iin de ''benzer''i yoktur. 2) Son yllarda TRT'nin nclk ettii 10 Kasm programlarn normalletirme eilimini, gnlk yaantda herhangi bir deiiklik yaratma gereini duymadan, hayatmzn her alannda yaygnlatrma yolu tutulmaldr. Bunun ak anlam, elence yerleri ile ikili lokantalarn da ak bulundurulmas, gazete ve dergilerdeki siyah balk geleneine son verilmesidir. 3) Giderek, 10 Kasm gn Antkabir ve yeni kuaklar eitici toplantlar dnda itenlikten yoksun, trensel anma toplants yaplmas gelenei de son bulmaldr. Devlet adna Ankara'da Antkabir'de yaplacak trene halkn da dilediince katlmasna imkn verilmelidir. 4) Atatrk ve Trk devrimleri konusunda yrtlmekte olan blk prk, ou kez birbirinden habersiz, dank almalar bir ''merkez'' de toplanmal, bu konudaki aratrma ve incelemeleri zendirecek bir dllendirme dzeni kurulmaladr. Devletin be ylda bir aaca uluslararas yarmalarla ''Atatrk dl'' verilmesi ok yerinde olur. Bylece konunun evrensellii korunup srdrlebilir. 5) Resmi ve zel kurulularn, kiilerin giritikleri belge ve kitap toplama almalarn da topluca bir yapda aratrclarn ve ilgililerin yararlanmasna ak tutmak yerinde olur. Bu amala mmknse Antkabir'de ya da evresinde bir ''Atatrk Akademisi''nin kurulmas olanaklar yaratlmaldr. (*) IV Otuz iki yllk bir uygulamadan sonra nerilerimden bazlarn gerekletirmenin alkanlklarmza aykr deceini biliyorum. Biimsel olandan kurtulmak kolay deildir. Ne var ki, duygusallk dzeyinde oluan, Atatrk'e yarar yerine zarar veren bu uygulama, 1938'i izleyen yakn yllar iin doal saylsa da, her geen gn anlamn yitirmektedir. Bugne dein ounlukla ''gnl gz'' ile bakp sevdiimiz Atatrk' artk ''akl gz'' ile grp saymak zaman oktan gelmitir. Fizik yapsn ve zelliklerini, kiisel yaantsn bir yana brakarak ''Atatrk fenomeni''nin anlam zerine
www.kuyruksuz.com
eilmemiz gerekmektedir. Bunun iin de dnce ve eylem plannda Atatrk atlmn zne inmek, konuyu sadece bir tarih, olup bitmi bir olaylar zinciri olarak ele almayp Trkiye'nin yaayan gerekleri ve gereksinmeleri asndan yeniden deerlendirmek ve karanlmza k tutmak Atatrk kuaklarn grevi olmaldr. ''Tabu''larn her trlsne kar km olan Mustafa Kemal Atatrk' ''tabu'' haline getirmek kadar ar bir elimenin 1970'in uygarlk dzeyinde yeri yoktur, olmamaldr. ATATRK'N MLLYETLK ANLAYII ''Benim yaptm iler, biri dierine bal ve lzumlu olan eylerdir'' diyen Atatrk'n milliyetilik anlay da, dnce ve eylem plannda kendini gstererek Atatrk Devrimi dediimiz ''btn'' iindeki yerini alr. Makedonya ehirlerinde geen ocukluk ve ilk genlik yllarnn izlerini tayan milliyeti duygularn Kurtulu Sava yllarnda ve Yeni Trkiye'nin kuruluunda gereki dnce ve eylemlere dnerek Kemalizmin dayanaklarndan biri halini ald grlr. CHP'nin ''Alt Ok''u arasnda ikinci sray dolduran ''milliyetilik'' ilkesi, giderek 1924 Anayasas'na da girerek devletimizin temel niteliklerinden biri olur. Wilson Prensipleri'nin yankland 1919 Trkiye'sinde Mustafa Kemal Paa, olaylara tarihin gereki asndan bakar: ''Tarih, vukuat, hadisat ve mahedat insanlar ve milletler arasnda, hep milliyetin hkim olduunu gstermitir. Ve milliyet prensibi aleyhindeki byk mikyasta fiili tecrbelere ramen yine milliyet hissinin ldrlmedii ve yine kuvvetle yaad grlmektedir.'' Bu gereki gzlemden sonra 1920 ylnda, mr boyunca dnce ve eylem plannda yrekten bal kaldn grdmz bir aklamada bulunur: ''Bize milliyetperver derler. Fakat biz yle milliyetperverleriz ki, bizimle teriki mesai eden btn milletlere hrmet ve riayet ederiz. Onlarn btn milliyetlerinin icabatn tanrz. Bizim milliyetperverliimiz herhalde hodbinane ve marurane bir milliyetperverlik deildir.'' 1923 Mart'nda ABD Elisi Bristol ile yapt grmede konumuzla ilgili olarak syledikleri, Makedonya izlenimlerinin yan sra Osmanl mparatorluu'nun paralanmasnn tarihi aklanmasn da ortaya koymaktadr: ''Bizim milletimiz, milliyetinden tegafl ediinin ok ac cezalarn grd. Osmanl mparatorluu dahilindeki akvam- muhtelife hep milli akidelere sarlarak milliyet mefkresinin kuvvetiyle kendilerini kurtardlar. Biz ne olduumuzu, onlardan ayr ve onlara yabanc bir millet olduumuzu sopa ile ilerinden kovulunca anladk. Kuvvetimizin zaafa urad anda bizi tahkir, tezlil ettiler. Anladk ki, kabahatimiz kendimizi unutmaklmzm.'' (19). Anadolu ve Rumeli Mdafaa,i Hukuk Cemiyeti'ni ''Halk Frkas''na dntrecek olan 1923 seimlerine "Dokuz Umde" ile giren Gazi Mustafa Kemal Paa, Cumhuriyet tarihimizin bu ilk seim bildirgesinin birinci ''umde''sinde, ''Egemenlik kaytsz artsz milletindir. Halkn kendi kendisini idare etmesi esastr. Milletin gerek ve tek temsilcisi Trkiye Byk Millet Meclisi'dir'' diyordu (20). Bu ''umde''leri bir kitapnda yorumlayan Ziya Gkalp'a gre, ''Eski tekilatmzda milletimizin ad bile ortadan kaldrlmt... Bugn yalnz hususi surette lisanmza, edebiyatmza, milletimize (Trk) adn vermekle kalmyoruz, resmi ve kanuni bir surette, hatta devletimize, vatanmza, hkmetimize de (Trk) adn vermekteyiz. te, milli hkimiyetimizin en bariz alameti budur'' (21). Gerekten, bir lm-dirim savann eiinde ''devlet'' kurulurken, ''milliyeti'' grn aydnlnda kendi adna da kavuuyordu. ''Cumhuriyet Halk Frkas'' 1931 Kongresi'nde, aralarnda ''milliyetilik'' de bulunan ''Alt Umde''ye ilk olarak programnda yer verdi. ''Cumhuriyet Halk Partisi''nin 1935 Kurultay ise ''Alt Umde''nin anayasaya girmesini kararlatryordu. Bylece, 5 ubat 1937 tarihli anayasa deiiklii ile ''Alt Ok'' 1960'a kadar yrrlkte kalacak olan 1924 Anayasas'nn 2. maddesi oldu: ''Trkiye devleti, cumhuriyeti, millilyeti, halk, devleti, laik ve inklapdr.'' Atatrk'n milliyetilik anlay, bir yandan topraklarmz gibi istilaya uram ''Trk milletinin mazisi, medeni hviyeti ve insanlk deerleri''ni yeniden ortaya koymak, bir yandan da''Trklerin asrlardan beri takip ettii hareket devaml bir istikamet muhafaza etti. Biz dima ark'tan Garbe yrdk'' szlerinde ifadesini bulan ada ''medeniyet ailesi'' iindeki yerimizi almak amalarna ynelmitir. Hakl olarak iaret edildii gibi, ''Atatrk, kltrde milliyetiliin bir cephesini tekil eden Harf Devrimi'nden sonra Trk milletinin zaman iindeki medeni oluunu ve gelimesini anlatacak olan tarih alanna dikkatini evirdi'' (22). 3 Kasm 1928'de TBMM'de kabul edilen Trk alfabesi, felsefi bir terimle sylememiz gerekirse Trk aydnlanmasnn ilk belirtisi oldu. Bir yl sonra okullardan Arapa ve Farsa dersleri kaldrlyor, 1930'larda ''encmen'' almalaryla balayan Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu, Trk aydnlanmas iindeki yerlerini alyordu. 1
www.kuyruksuz.com
Kasm 1936 tarihinde yapt Meclis'i a konumasnda Atatrk'n, bu almalar nasl deerlendirdiini gryoruz: ''Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumu'nun, her gn yeni gerek ufuklar aan, ciddi ve srekli almalarn vgyle anmak isterim. Bu iki ulusal kurumun tarihimizin ve dilimizin karanlklar iinde unutulmu derinliklerini, dnya kltrndeki analklarn, reddolunmaz bilimsel belgelerle ortaya koyduka, bunlarn yalnz Trk ulusu iin deil btn bilim dnyas iin de, dikkatleri eken ve uyanmay salayan, kutsal bir dev yapmakta olduklarn gvenle syleyebilirim'' (23). Atatrk'n dnce ve eylem plannda gerekletirdii ''milliyetilik'' anlay, bize kalrsa, CHP'nin programnda ak-seik ifade edilmitir: ''Partimiz, Trk milletini, dil, kltr lk ve tarih birlii ile saadet ve felaket ortaklna inanmak, ortak yurt sevgisi tamak gibi tabii ve ruhi balarla birbirine bal yurttalarn kurduu sosyal ve siyasal bir btn olarak kabul eder. Bu birliin zerinde kurulduu kutlu vatan topraklar da hibir kayt ve art altnda ayrlk kabul etmez bir btndr. Partimiz, milliyetilii, Trk milletinin btnln ve bunun dayand milli ruh ve milli uuru yaatmak ve korumak manasna alr... Bizim milliyetiliimizin hibir millet iin zarar verici bir mahiyeti yoktur.'' (24). Kemalizmin ideologlarndan biri olan Tekin Alp, ''Kemalizmin esasn tekil eden ve onun dinamik unsuru olan Trk millicilii'' konusunda dikkate deer bulduumuz iaretlerde bulunuyor. ona gre, baka lkelerde milliciliin ''en kuvvetli muharriki'' olan mistikliin Kemalist harekette yeri yoktur. Tekin Alp, Kemalist millicilii korunma igdsne dayandrmaktadr. ''Trk milliciliine karakteristik bir isim vermek'' gerekirse ona ''akslmel millicilii'' (tepki millicilii) denmelidir (25). Yeni bir almada da, ''Felsefi planda, Trk Devrimi'nin temelinde sistemletirilmi bir pozitivizm mevcuttur'' (26) yargsna varlrken, Tekin Alp'in zerinde durduu mistik olmama zelliine yaygnlk kazandrldn gryoruz. Atatrk'n milliyetilik anlay ''kltr milliyetilii'' olarak nitelendirileblir. Balca zellikleri, ''mistik'' deil ''realist'', ''domatik'' deil ''rasyonalist'' oluu ve ''irredentisme''e yer vermeyiidir. te yandan, Atatrk retisinin temel ta olan laiklikle btnleme halinde bulunduu iin de, yaygn milliyetilik anlayna aykr olarak ''din'' faktr Atatrk milliyetiliinin dnda braklmtr. Ayrca, ''rk'' faktr de bu milliyetilik anlaynn dnda kalmtr. ''Hibir delil-i mantkiye istinat etmeyen birtakm ananelerin, akidelerin muhafazasnda srar eden milletlerin terakkisi ok g olur; belki de hi olmaz.'' (Ekim 1922) diyen Atatrk'n milliyetilik anlay, ''gemi''e deil ''ada'' olana ve ''gelecek''e dnk bir milliyetilik anlaydr. ''Svas Kongresi'' sonunda yaymlanan ''Umumi Kongre Beyannamesi''nin (Eyll 1919) 1. ve 4. maddelerinde sz edilen ''anasr- slmiye''nin karlkl sayg ve fedakrla dayanan kardelii ile ''ayn vatan iinde birlikte yaadmz bilcmle anasr- gayrimslimenin her trl msavat- hukukiyeleri'' (27) Atatrk milliyetiliinin deimez eleri olmutur. Ne var ki, ''dil'' ve ''kltr'' birlii, uygulamann da gsterdii gibi, arzu edilen fakat btnyle ulalamayan bir ama olarak kalmtr.
ATATRK' YAATMAK Mustafa Kemal Atatrk, 10 Kasm 1938 gn saat 9'u 5 gee stanbul'da, Dolmabahe Saray'nda lmtr. 1881 ylnn hangi gnnde Selanik'te doduunu ise bilmiyoruz. 1881-1938 yllarnn snrlandrd yaants, bir yandan toplumumuzun Tanzimat sonras gereksinme ve isteklerini belli bir dorultuda yanstrken, bir yandan da kurucusu olduu Trkiye Cumhuriyeti'nin oluumunda belirgin izgileriyle srp gitmektedir. Bu anlamda Atatrk'n yaantsnn, tarih ve toplum asndan, 1881-1938 snrlamasnn ncesinde ve sonrasnda var olduu sylenebilir. 1924 ylnda ''Trklerin asrlardan beri takip ettii hareket devaml bir istikamet muhafaza etti. Biz daima arktan Garbe yrdk'' derken ''biz'' szcyle kendini olduu kadar toplumumuzu da dile getirdii kansndayz. Gereki bir ''insan'' olan Gazi Mustafa Kemal, 19 Mays 1926 gnl Hkimiyet-i Milliye'de yer alan demecinde insann fanilii, toplumun sreklilii kuralnn kendisi iin de geerli olduunu u szleriyle aklamt: ''Benim naiz vcudum bir gn elbet toprak olacaktr. Fakat Trkiye Cumhuriyet'i ilelebet payidar kalacaktr ve Trk milleti emniyet ve saadetini zmin prensiplerle
www.kuyruksuz.com
medeniyet yolunda tereddtsz yrmeye devam edecektir.'' te yandan, ''byk adam''n douunu gerekircilie balayarak, benzer koullarn benzer sonular yarataca grndedir. Konu bu adan ele alnnca ''bir'' deil ''iki'' Mustafa Kemal vardr ve Atatrk daha 1921 ylnda bu toplumbilim gereini grerek dile getirmitir: ''ki Mustafa Kemal vardr. Biri ben, fani Mustafa Kemal, teki milletin daima iinde yaatt Mustafa Kemal. Ben onu temsil ediyorum. Herhangi tehlike annda ben zuhur ettimse, beni bir Trk anas dourmad m? Trk analar daha Mustafa Kemal'ler dourmayacaklar m? Feyiz milletindir, benim deildir.'' (28). 1938 ylnda len, yllarca sonra Antkabir'e gmlen ve Ankara'nn bu anlaml tepesinde son uykusunu uyuyan, kukusuz, ''fani Mustafa Kemal''dir. ''Trk analar'' ve ''milletin feyzi'', toplumumuzun yaratc dayanaklar olarak, dn olduu gibi, bugn ve yarn da var olmakta, toplumun gereksinmelerine karlk vermekte devam edeceklerdir. Mustafa Kemal Atatrk'n konumuza aydnlk getiren, ilki 1922 ve ikincisi de 1929 yllarnda kamuoyuna aklanan iki dncesini de hatrlamalyz: ''Benim mstesna olduuma dair bir kanun yoktur.'' Ve ikincisi: ''Beni grmek demek behemehal yzm grmek deildir. Benim fikirlerimi, benim duygularm anlyorsanz ve hissediyorsanz bu kfidir.'' Bu iki dnce, ncekilerle birlikte ele alnrsa, ''Atatrk' Yaatmak'' konusundaki bir ayrm zorunluluu belirginlik kazanacaktr. Bize kalrsa, bu ayrm yapmadan bir dm zmek ve konu karsnda yeterince saygl davranmak olana yoktur. ''Zbeyde'den doma Mustafa'' ile ''Trk ulusunun barndan doan Mustafa Kemal Atatrk'' birbiriyle kartrldka Atatrk'e ''yararl'' olmak yerine ''zararl'' olmak da mmkndr. Toplumumuzun her bunalm dneminden knda Atatrk'e sarlrken ''fani'' olanla ''dncede ve eylemde yaayan'', zamann ak iindeki durumlarn ve gelimelerin gereksinmelerini de hesaba katmalyz. Konumuza bu anlayla yaklanca aadaki noktalar zerinde durmamz gereklidir: 1) TBMM'de 23 Nisan 1970'te yaplan trende olduu gibi, yoklama srasnda ''Mustafa Kemal Paa'' diye barp ''burada!'' diye yantlamak veya Atatrk'n urad yurt kelerinde yldnm gnlerinde yaplan trenlerde Atatrk'n ''bst''n karlayp uurlamak, ka yapaym derken gz karmaktan baka bir ey deildir. Unutmamak gerekir ki, ''Atatrk' yakndan tanmak mutluluuna erenler oklukla jestlerinin ve fizik grnnn etkilerini kendi yaantlarna katarak Atatrk' sevmenin kolay yolunu bulmulard. Gen kuaklar iin Atatrk, ka, sa ve gz elerine deil, eylem ve dnce zelliklerine bal bir zenme konusudur.'' (29). 2) Atatrk' yaatmann doru yolu, ''eser''ine sahip kmak ve onu gelitirmekle bulunabilir. Bylece, ''Atatrk' anlamak ve tamamlamak'' sorunu karmza kar: ''Atatrk' anlamann bir yan onun bamszlk saval ise, teki yan da gerekletirdii devrimlerin btnldr... Atatrk' tamamlamann ilk anlam ''istikll-i tam'' ve ''Trk Devrimi'nin Btnl'' anlaynda alan gedikleri kapatmaktr... Atatrkl eski dzeyine ulatrmak yetmez; eksik kalan yanlarn tamamlamak da gerekir. Atatrk', tamamlamann asl anlam Trk Devrimi'ne yeni katklarda bulunmaktr... Trk Devrimi'nin ilkelerinden biri olan devrimcilik, katlam bir toplum dzeni yerine yeni olulara ak bir anlay zorunlu klar. Dinamizmini yitirerek kendi zerine kapanmak Atatrkl donmu kalplar haline getirir ve yaama gcn zayflatr.'' (30). 3) Son ve irkin bir rneini Doktor Rza Nur'un ''Hayat ve Hatratm'' (stanbul 1967-1968, drt cilt) adl kitabnda grdmz karalamalar ve saldrlar, ''Atatrk'e zarar vermek yle dursun, baz kafalara hakszca kurulmu olan bir ''mythe'' in (Rza Nur) tasfiyesine yarayacaktr... Tarihin byk adamlarla ilgili blmlerinin bir papuluu andrmas olaandr. Her byk adamn yakn evresinde, zellikle de bunalm dnemlerinde, onun pabucu bile olamayacaklara rastlanr. Trkiye tarihinin Mustafa Kemal Atatrk dnemi de bu kuraln iindedir.'' (31). 4) Atatrk' yaatmak iin yapma payandalara gerek yoktur. Atatrk, kendi btnl iinde yaama gcne sahip olduunu, btn yozlatrma ve blme abalarna karn, bugne kadar gstermitir. ''Atatrk ilkelerini saptamak'' gerekesiyle onu dar kalplara koymak, yoruma ve tartmaya kapamak, Atatrk' hi sevmedii ''evliya'' derekesine indirmek olur. Bir ''Atatrk tabusu'' yaratmann gerei olmad gibi, Cumhuriyet Trkiye'sinde olana da yoktur. 5) Son olarak deinmek istediimiz nokta, ''10 Kasm Atatrkl'' diyebileceimiz uygulamann yeniden dzenlenmesi gereidir. ''Onun temel grleri bireysel adan tek bir ilkeye indirgenecek olursa bunun akl egemen ve zgr klmak olduu kukusuz ileri srlebilir. Atatrk'e sevgi ve sayg ile bal olan kuaklara bugn den grev, aklc bir tutumla Atatrk' anmann yararl biimini ortaya koymaktr. Allageleni srdrmek ve bu konuda bir tartma amay sakncal bulmak, nce Atatrk dncenin zne kar gelmek olur.'' (32).
www.kuyruksuz.com
Grld gibi, mekn ve zamandaki kesilerden yola kan bir hatrlama ve anma geleneinin yaratt, itenlikten ve ierikten uzak, fani Atatrk'e dnk ''yaatma''lar yerine, Atatrk dncenin ve eylemin zne inen onarmalar ve katklar, Atatrk' yaatmann biricik yoludur. lmnden bir yl nce Trkiye Byk Millet Meclisi'ndeki "a" konumasnda syledikleri, 1971 Trkiye'si iin de bir "ama" niteliindedir: "Byk davamz, en meden ve en mreffeh millet olarak varlmz ykseltmektir. Bu, yalnz kurumlarnda deil, dncelerinde temelli inklp yapm olan byk Trk milletinin dinamik idealidir. Bu ideali en ksa bir zamanda baarmak iin fikir ve hareketi beraber yrtmek mecburiyetindeyiz. Bu teebbste baar, ancak, treli bir planla ve en rasyonel tarzda almakla mmkn olabilir" (33). Atatrk'n szn ettii "dinamik ideali" toplumumuzun gelime dorultusunu gsteren bir pusula haline getirmedike, gsterili trenler ve parlak nutuklarla "Atatrk' Yaatmak" bir avuntudan teye gidemez. KNC ATATRK Baarszlklar, ylgnlklar, srekli bunalmlar toplumlar "ksa" yoldan "kesin" zm yolu bulma zlemine gtrmtr. Antik sitelerde olduu kadar ada toplumlarda da grdmz bu "byk adam klt", ok insandan oluan karmak ynetim biimleri yerine tek insandan meydana gelen bir karar organn ye tutar. "Diktatr" ad verilen, btn gleri elinin altnda toplayan tek insan, halk kitleleri iin belli koullarn yaratp besledii bir zlemdir. Bu zlemin gereklemesi halinde bir atlmn yurdu saraca ve sarsaca, toplum kaderinin hzla deiecei, kokumuluktan temiz havaya varlaca sanlr durur. Ne var ki, her diktatr zleminin gerisinde aranan tek insan bulunsa bile, yaygarac dvizlerin, byk bayndrlk almalarnn rtemeyecei insan onuruna ilikin temel sorunlar vardr. "Kapal kap"lar ardnda olup bitenlerin de kirli havas, gn gelir, nefes almay gletirir olur. Alklayan eller, dnen balara dayanak olmakta gecikmez. Konuyu toplumumuz asndan ele aldmzda Ali Suavi Efendi'nin 3 Haziran 1868 gnl "Muhbir" gazetesinin (Say 37, sayfa 4) ngilizce "zet" blmnde yer alan grleri dikkatimizi eker. e indirgedii Trkiye'deki fikir akmlarn Ali Suavi Efendi ngiliz okuyucular iin yle zetlemektedir: "I have reduced the parties into three: Ist party says: (Have a Constitutional Assembly). 2 nd party says: (The appearance of a dictator, who could clear away at one sweep, all internal and external obstacles...). 3rd party says: (The spread of education will give birth to liberty, and liberty will give birth to a Constitution, and that will give life to the empire-Educate)".(*) Bu yoldan sonuncusunu "ok ideal" bulan Ali Suavi Efendi, 1868 ylnda "Muhbir"de yaymlad "Osmanlnn Terakkisi" adl yazsnda (Say 49, sayfa 2) konuyu yeniden ele almtr: "Eer denirse ki (Meveret'e hacet yok. Bata bir kilin duda kmldamas ile olabilecek ii niin kalabala drmeli?) Evet, bu mmkndr. Fakat yapacak kilin zek ve dehasn muaheze derecesinde byk olmak lazmdr. Haydi farzedelim ki, muaheze derecesinde dehal bir zat bu ii yapsn. Ya ann halefi ve halefinin halefi olacak zatlarn dehalar dahi o gibi muaheze derecesinde olacana kim kefil olacak?" Ali Suavi Efendi'nin "Meveret Meclisi" ile "kil diktatr" arasnda yapt kyaslama ve dt kuku, ilk Osmanl parlamentosu olan "Meclis-i Meb'usan"dan gnmze dein zaman zaman tazelenmitir. Atatrk'n lmnden sonra ise, tek insana duyulan zlem, bize kalrsa yanl olarak, "kinci Atatrk" biiminde dile getirilir olmutur. Bu dncenin birinci yanl, oluunu, zelliklerini ve dayanaklarn hesaba katmakszn bir "veri" olarak "diktatr" kabul ettikleri Mustafa Kemal Atatrk' "yinelemek" dncesinde yatmaktadr. Halbuki Atatrk, 1935 ylnda kendisiyle konuan Amerikal gazeteci Gladis Baker'in "Niye diktatr diye arlmaktan holanmyorsunuz" sorusunu yle yantlamt: "Ben diktatr deilim. Benim kuvvetim olduunu sylyorlar. Evet, bu dorudur. Benim arzu edip de yapamayacam hibir ey yoktur. nk ben zoraki ve insafszca hareket etmek bilmem. Bence diktatr, dierlerini iradesine rmedendir. Ben kalpleri krarak deil, kalpleri kazanarak hkmetmek isterim." (34). Bu dncenin ikinci yanl, "biricik" olma nitelii tayan bir tarih olaynn, isterseniz eskilerin deyiiyle "Mustafa Kemal'in zuhuru" diyelim, tekrarlanabilecei inancdr. Byk adamlarn ortaya k, belli koullarn sonucudur. 1967 ylnda bu sayfalarda yazdmz gibi, "Byk adamla zenti duyanlarn gerekten byk adam olduu grlm ey deildir. Byk adam, tarihi
www.kuyruksuz.com
koullarn yaratt bir ortam iinde meydana kar ve kendi kiilii zerinde ykselir. Atatrk'n (Byk adam kime derler) sorusuna verdii cevap, evresindeki baz insanlar ve lmnden sonraki baz olaylar anlamamz bakmndan ilgi ekicidir: (Bir adam ki byk olmaktan bahseder, benim houma gitmez. Bir adam ki milleti kurtarmak iin evvela byk adam olmak lazmdr der ve bunun iin bir de numune intihap eder, onun gibi olmaynca memleketin kurtulamayaca kanaatinde bulunur, bu adam deildir)." (35). "kinci Atatrk" zleminin nc yanl, gittike daha karmak bir hale gelen devlet arknn ynetiminde "halk" tercihlerinin esas alnd kadro hareketinin kmsenmesidir. Dnn "Halka ramen, halk iin" forml gnmzde artk geerli deildir. Mustafa Kemal paa'nn 1923 ylnda grp syledii bir gerei 1972 Trkiye'sinde duymamazlktan gelemeyiz: "Ben zannediyorum ki, efrad- umumiye-i milletin hibirinden fazla ykseklie malik deilim. Bende fazla teebbs grldyse bu benden deil, milletin muhassalasndan kan bir teebbstr. Sizler olmasaydnz, sizlerin vicdani temayltnz bana nokta-i istinat tekil etmemi olsayd; bendeki teebbsatn hibiri olamazd." (36). Demokratik ynetimin z olan "milletin muhassalasndan" doma nitelii genel seimlerin kazandrd bir onaylamadr. "Halkla birlikte, halk iin" formln geerli klan da budur. Grld gibi, akl yoluyla temellendirilme olana bulunmayan, biraz da dolayl koullandrmadan domu grnen bu "zlem" bir "zenti"den baka bir ey deildir. nsann kendisini bu "zenti"ye kaptrp "Atatrk nerdesin?" diye arananlara, Atatrk deer sistemine ne denli bal olduklarn soraca geliyor. Kartlarnn Atatrk grntye drt elle sarldklar lmnn 34. ylnda Atatrk, btn yozlatrma abalarna ramen, yalnz bir "tarih" olarak deil bir "yol ac" olarak da arln duyurmakta devam etmektedir. "kinci Atatrk" zentisine kar kacak ilk engel de onun tarihsel kiilii olacaktr. ATATRK VE NVERSTE Atatrk'n dnce ve eylem plannda "niversite" ile ilgili tutumu aratrlacak olursa, bunun "Devlet Bakan" nitelii kazanmasndan sonra ortaya kt grlr. Bir "komutan" olmann gerektirdii eitimden sonra sava alanlarnda yaamn srdren bir insan iin bu doaldr. Trkiye Byk Millet Meclisi'nin al, Cumhuriyetin ilan Bakumandanlktan Cumhurreisliine dnm gerekletirince, yeni bir "devlet"in kurucusu olarak Mustafa Kemal Paa, pek ok yurt sorunu gibi "niversite" konusuyla da ilgilenmitir. Bu bakmdan, zaman sras iinde niversiteye ilikin dnce ve eylemleri yle zetlenebilir: c 1 Mart 1923 tarihli TBMM'yi a konumasnda, "Darlfnun, istiklli tabisi dahilinde serbest mesleklere verdii istikameti, gittike daha mkemmel bir hale isal edecek vesaiti maneviyeye maliktir" diyordu. c 1 Mart 1924 tarihli a konumasnda syledikleri, bugnn diliyle, yledir: "niversiteye ve gelimelerine ve yksek bir niversitenin, ulusun genel eitiminde ve uygarlk alanndaki ilerlemesinde yapt kesin etkilere, zellikle dikkatinizi ekerim. Trkiye'nin milli eitim siyasetini, her basamanda, tam bir aklkla ve hibir duraksamaya yer vermeyen bir aydnlkla belirtmek ve uygulamak gerekir" (37). c 3 Mart 1924 ve 1925 tarihlerinde "stanbul Darlfnunu Emini"ne ektii cevap telgraflarndan ilkinde, "Memleketimizde demokrasi ve cumhuriyet umdelerinin mutlak ve kat' surette tatbiki ve memleketimizin tarihi ilim ve medeniyette layk olduu mertebei refiaya isal hususunda Darlfnunumuzun kanaat ve kudreti ilmiyeye mstenit trl ve uurlu fiiliyat ve iradatnn daima en kymetli ve msmir mil olduunu" ifade eder (38). c 5 Kasm 1925 tarihinde ise, bugnk Ankara Hukuk Fakltesi'nin temelini tekil eden "Leyl Hukuk Mektebi"nin alnda yapt konumada, dikkate deer konulara ilierek, 1972 Trkiye'sinden baz devlet adamlarnn nedense "devrim"e itibar etmeyerek "inklp" dedikleri olgunun tanmn yapar: "Trk inklb nedir? Bu inklp, kelimenin vehleten ima ettii ihtill manasndan baka, ondan daha vsi bir tahavvl ifade etmektedir". Ayn konumada, aln yapt retim kurumunun amacn da belirtir: "Bsbtn yeni kanunlar vcuda getirerek eski esasat hukukiyeyi temelinden hal'etmek teebbsndeyiz. Ve yeni esasat hukukiye ile elifbasndan tahsile balayacak bir yeni hukuk neslini yetitirmek iin bu messesat ayoruz" (39).
www.kuyruksuz.com
c "stanbul Darlfnunu'nun lgasna ve Maarif Vekletince Yeni Bir niversite Kurulmasna Dair Kanun" gereince 1 Austos 1933 tarihinde "stanbul niversitesi"nin kurulmasndan sonra, 1 Kasm 1933'teki TBMM'yi a konumasnda unlar syleyecektir: "niversitemizin kuruluuna verdiimiz nemi belirtmek isterim. Yarm tedbirlerin ksr olduunda kukum yoktur. Btn ilerimizde olduu gibi, mill eitimde ve kurulan niversitede de kkl tedbirlerle yrmek, kesin kararmzdr" (40). c 1 Kasm 1936'daki a konumas, yeni bir niversitenin kurulmas dileini getirir: "Yksek renim iin, Ankara niversitesi'ni kurmak yolunda, Tp Fakltesi'ne de balayarak yeni ve en zor admn atlmasn dilerim" (41). Kurulu kanunu 1937 ylnda hazrlanan "Ankara Tp Fakltesi"nin almas, araya giren kinci Dnya Sava nedeniyle, ancak 1945 ylnda gerekletirilecektir. c Meclis'te yapt son konuma olan 1 Kasm 1937 tarihli a konumasnda ise niversiteler konusundaki son direktifini vermitir: "...yurdu imdilik byk kltr blgesi olarak ele alp, Bat blgesi iin stanbul niversitesi'nde balanm olan reform programn daha etkili bir biimde uygulayarak, cumhuriyete gerekten acl bir niversite kazandrmak; merkez blgesi iin Ankara niversitesi'ni ksa sre iinde kurmak gerekir. Ve Dou blgesi iin Van Gl kylarnn en gzel bir yerinde, her daldan ilkokullaryla ve sonu olarak niversitesiyle yepyeni bir kltr ehri yaratmak yolunda, imdiden ie giriilmelidir" (42). Daha nce kuruluuna iaret ettiimiz kurumlara ek olarak, sonraki yllarda byk gelimeler gsterecek olan "Ankara Yksek Ziraat Enstits 1933, "Ankara Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi" 1935 ve stanbul niversitesi'ne bal "ktisat Fakltesi" de 1936 yllarnda, baka bir deyile Atatrk dneminde kurulmulardr. "Yurdun byk kalknma savann ve yeni atsnn istedii teknik elemanlar yetitirmek, yurt sorunlarnn dayand temel dnceleri anlayacak, anlatacak, kuaktan kuaa yaatacak insan ve kurumlar yaratmak" erevesi iinde niversitelere de byk grevler dtn syleyen Atatrk, gnmzde de bu konuya aydnlk getirmektedir. Zaten Atatrk' "canl" tutan, gncel sorunlarmza kadar uzanan aydnlatc elidir. Atatrk dneminin ilgi ekici olaylarndan biri de 1933'te gerekletirilen "niversite reformu" olmutur. Aradan 40 yl getikten sonra bugn de, baz evreleri kiisel karlarna alet etmek iin, Atatrk dnceyi "tasfiye" amacna ynelen bir "niversite reformu"nu ileyenler eksik deildir. Bu sebeple, 1933 reformunu douran "sebepler"i hatrlatmakta yarar vardr. Milli Eitim Bakan Reit Galip'in ne srd gereke, laboratuvar almalaryla ilgili 7., yaynla ilgili 8. ve Haydarpaa Tp Fakltesi'nin nakliyle ilgili ve gnmzde anlamn yitirmi 11. maddeler bir yana, u nemli konulara dayanyordu: "1- Darlfnunun faklte ve messeseleri arasnda ilmi mesai terikini temin edecek bir irtibat bulunmamas, 2- Baz fakltelerin mnhasran tedrisat ile alakadar olarak bir meslek mektebi vaziyetinde kalmalar, 3- Tedris heyetinin, ekseriyet itibaryla, kendisini yalnz muayyen saatlerdeki derslerden mesul sayarak ilmi tetkik ve taharrilerden uzak kalmas, 4- Talebe ile tedris heyeti arasndaki mnasebetin dershane hududu dahilinde kalarak, bunun haricinde talebenin her trl rehberlikten uzak, kendi bana kalmas, 5- Tedrisatn gene ekseriyet itibaryla mderrisin takririne inhisar etmesi, talebenin renme mesuliyetinin de muayyen bir kitabn sayfalar veya mderrisin takririnde tutulan notlar dahilinde kalmas, 6- Seminerlerin ekseriyetle, lfz murat bir halde kalmas, 9- Ekseri mderris ve muallimlerin, harici i ve alakalarnn okluu yznden Darlfnundaki vazifelerini ikinci derecede sayacak kadar messeseye iliiklerini azaltmalar, 10- Darlfnun tedrisatnn memleketin hayat ve faaliyetleriyle temasn kaybederek nazar bir tecerrt halinde kalmas, 12- Bir ksm mderris ve muallimlerin yllardan beri Darlfnunda altklar halde ortaya henz ilmi kymeti haiz belli bal bir eser karamamalar, 13- Basit bir tecrbenin bile tez olarak kabul edilmesi ve bu yzden ahsi tetkik ve telifin hie indirilmesi, 14- Ayn faklte dahilindeki mderris ve muallimler arasnda bile mesut ve semereli bir fikir ve ideal birlii, ilmi mesai teriki yerine zddiyet ve mnaferetler hkm srmesi,
www.kuyruksuz.com
15- Eminlik, reislik, divan azalklar gibi vaziyetlerin, sadece baz mderrisler arasnda ihtiras ve hased douran birer mansp ve makam halini almas, 16- Darlfnun muhtariyetinin yalnz mevki ve makam ihtiraslar kaynatran menfi bir amil derekesine inmesi" (43). Yukardaki maddeleri gnmzn Trkesine evirecek olursanz, lkemizde yaplacak gerek bir niversite reformunun dayandrlmas gereken gerekeleri de bulmu olursunuz. Ne var ki, Atatrk'n Milli Eitim Bakan Reit Galip'in bir benzerini, arasanz da, kolay kolay bulamazsnz. Bunun iindir ki, niversite sorunlar karsndaki ''vukuf''uyla tannan bir meslektamzn kaygsn, uyarc nitelii nedeniyle anmakta yarar gryoruz: ''Gnmzn ortamndan yararlanabileceklerini sananlarca niversite ''reformu'' niversiteyi ''rayna oturtma kaygs'', bir trl snmeyen eski kinlerin, banaz siyasal deerlendirmelerin, niversite ii ve d kskanlklarn, kiisel atma ve ekimelerin de besleyebilecei bir boanla, ya da bir lde doru fakat abartlm gzlemlerle yn deitirerek bir yrngeye sokulursa, yalnz dnk, yalnz bugnk niversitelerimizden hn almakla kalnamayacan da bilmemiz gerekir. ayn zamanda, gelecek yllar iin de, lkemizde ''niversite'' kavramnn hrpalanm, gzden drlm, k kaynaklarnn kslm olacan imdiden grmeliyiz.'' (44). Adn tayan ''niversite''den ykselen falsolu sesler, Atatrk'n zgr ruhunu, lmnn 34. ylnda, tedirgin etmi olmaldr. ULUSAL ETMN ATATRK LKELER Amalar, ilkeleri ve snrlar belli bir dnce ve eylem dizgesi olan Atatrklk gnmz Trkiye'sinde kart dnce ve eylem dizgelerini de kapsamna alm grnyor. Bunun nedeni Atatrk dizgenin yeni bir atlmla evresini geniletmesi deil, iinde bulunduumuz ortamda kartlarnn Atatrk grnty de paylamay karlarna daha uygun bulmalardr. Sonu olarak, herkesin Atatrk grnd bir dzeyde bulunuyoruz. Birbiriyle elien Atatklerin yaratld byle bir ortamda gerek Atatrk', eylemlerine de kaynaklk etmi olan dncelerinde aramak en kar yoldur. Atatrk gr asndan ulusal eitim ilkelerini saptayabilmek iin 19211938 yllarnda yapt konumalar bu nedenle zaman sras iinde ele alnmtr. Ulusal eitimin Atatrk ilkeleri bu dncelerden karlacaktr. 1. Atatrk'n ulusal eitimle ilgili buyruklar ve grleri ki yapta dayanarak (*) derleyip dzenlediimiz bu buyruk ve grler yle bir tabloyu ortaya koymaktadr: 1921. ''imdiye kadar takip olunan tahsil ve terbiye usullerinin milletimizin tarih-i tedeniyyatnda en mhim bir mil olduu kanaatindeyim. Onun iin bir milli terbiye programndan bahsederken, eski devrin hurafatndan ve evsaf- ftriyemizle hi de mnasebeti olmayan yabanc fikirlerden, arktan ve garptan gelebilen bilcmle tesirlerden tamamen uzak, seciye-i milliye ve tarihimizle mtenasip bir kltr kastediyorum. nk dehay milletimizin inkiaf- tamm ancak byle bir kltr ile temin olunabilir.'' ''Silahla olduu gibi dima ile de mcadele mecburiyetinde olan milletimizin birincisinde gsterdii kudreti ikincisinde de gstereceine asla phem yoktur. Milletimizin saf seciyesi istidat ile malidir. Ancak bu tabii istidad bilecek usullerle mcehhez vatandalar lazmdr.'' 1922. ''... bizim takibe mecbur olduumuz maarif siyasetimizin hututu esasiyesi yle olmaldr: Demitim ki bu memleketin sahibi aslisi ve heyeti itimaiyemizin unsuru esasisi kyldr. te bu kyldr ki, bugne kadar nuru maariften mahrum braklmtr. Binaenaleyh, bizim takip edeceimiz maarif siyasetinin temeli, evvela, mevcut cehli izale etmektir. Teferruata girmekten itinaben bu fikrimi birka kelime ile tavzih etmek iin diyebilirim ki, alelitlk umum kylye okumak, yazmak ve vatann, milletini, dnyasn tantacak kadar corafi, tarihi ve ahlaki malumat vermek ve amali erbaay retmek maarif programmzn ilk hedefidir.'' ''Bir taraftan izalei cehle urarken bir taraftan da memleket evladn hayat itimaiye ve iktisadiyede fiilen messir ve msmir klabilmek iin elzem olan iptidai malumat ameli bir tarzda vermek usul maarifimizin esasn tekil etmelidir.'' ''lim ve fen teebbsatnn merkezi faaliyeti ise mekteptir... Mektep namn hep beraber hrmetle tazimle zikredelim. Mektep, gen dimalara insanla hrmeti, millet ve memlekete muhabbeti, eref-i istiklali retir. stiklal tehlikeye dt zaman, onu kurtarmak iin takibi muvafk olan en salim yolu belletir.''
www.kuyruksuz.com
''Milletimizin siyasi, itimai hayatnda milletimizin fikri terbiyesinde de rehberimiz ilim ve fen olacaktr. Mektep sayesinde, mektebin verecei ilim ve fen sayesindedir ki Trk milleti, Trk sanat, iktisadiyat, Trk iir ve edebiyat btn bedayiile inkiaf eder.'' ''Maarif ilerinde behemehal muzaffer olmak lazmdr. Bir milletin halas- hakikisi ancak bu suretle olur. Bu zaferin temini iin hepimizin yek can ve yek fikir olarak esasl bir program zerinde almas lazmdr. Bence bu programn esasl noktalar ikidir: 1. Hayat itimaiyemizin ihtiyacna tetabuk etmesi, 2. cabat asriyeye tevafuk etmesidir. Gzlerimizi kapayp mcerret yaadmz farzedemeyiz. Memleketimizi bir ember iine alp cihan ile alakasz yaayamayz. Bilakis mterakki, mtemeddin bir millet olarak medeniyet sahasnn zerinde yaayacaz. Bu hayat ancak ilim ve fen ile olur. lim ve fen nerede ise oradan alacaz ve her ferdi milletin kafasna koyacaz: lim ve fen iin kayt ve art yoktur.'' ''... her eyden evvel cehli izale etmek lazmdr. Binaenaleyh maarif programmzn, maarif siyasetimizin temel ta, cehlin izalesidir. Bu izale edilmedike yerimizdeyiz. Yerinde duran bir ey ise geriye gidiyor demektir.'' ''Hanmlar, Beyler! Ordularmzn ihraz ettii zafer, sizin ve sizin ordularnzn zaferi iin yalnz zemin hazrlad. Hakiki zaferi siz ihraz ve idame edeceksiniz ve behemehal muzaffer olacaksnz.'' ''Hibir delil-i mantkye istinat etmeyen birtakm ananelerin, akidelerin muhafazasnda srar eden milletlerin terakkisi ok g olur; belki de hi olmaz.'' ''Efendiler, yetiecek ocuklarmza ve genlerimize, grecekleri tahsilin hududu ne olursa olsun en evvel ve her eyden evvel Trkiye'nin istiklaline , kendi benliine, ananat- milliyesine dman olan btn anasrla mcadele etmek lzumu retilmelidir.'' ''Hkmetin en feyizli ve en mhim vazifesi maarif umurudur. Bu umurda muvaffak olabilmek iin yle bir program takip etmeye mecburuz ki o program milletimizin bugnk haliyle, itimai, hayati ihtiyacyla, muhitin eraitiyle ve asrn icabatyla tamamen mtenasip ve mtevafk olsun. Bunun iin muazzam ve fakat hayali ve mulak mtalaalardan tamamen tecerrt ederek hakikate nazar- nafizle bakmak ve el ile temas eylemek, lazmdr.'' 1923. ''Efendiler! Terbiye ve tedriste tatbik edilecek usul, malumat insan iin fazla bir ss, bir vastai tahakkm yahut medeni bir zevkten ziyade maddi hayatta muvaffak olmay temin eden mali ve kabili istimal bir cihaz haline getirmektir.'' ''(Devlet Kitab) nam altnda, meccani olarak neredilecek ameli ve basit ifadeli eserlerle halkmza hakayik-i hayatiyeyi retmek, ok faydal bir usul olarak ayan- tavsiyedir.'' 1924. ''Cumhuriyet fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yksek seciyeli muhafzlar ister. Yeni nesli bu evsaf ve kabiliyette yetitirmek sizin elinizdedir.'' ''Muallimler! Erkek ve kz ocuklarmzn, ayn suretle btn tahsil derecelerindeki talim ve terbiyelerinin ameli olmas mhimdir. Memleket evlad, her tahsil derecesinde iktisadi hayatta mil, messir ve muvaffak olacak surette tehiz olunmaldr. Milli ahlakmz, medeni esaslarla ve hr fikirlerle tenmiye ve takviye olunmaldr.'' ''Sizin muvaffakiyetiniz, Cumhuriyetin muvaffakiyeti olacaktr... Hibir zaman hatrlarnzdan kmasn ki, Cumhuriyet sizden (fikri hr, vicdan hr, irfan hr) nesiller ister.'' ''Terbiyedir ki, bir milleti ya hr, mstakil, anl, li bir heyet-i itimaiye halinde yaatr veya bir milleti esaret ve sefalete terk eder.'' ... Ben burada yalnz Trk Cumhuriyeti'nin yeni nesle verecei terbiyenin milli terbiye olduunu kat'iyetle ifade ettikten sonra... iaret ettiim manay ksa bir misal ile izah edeceim. Efendiler! Yeryznde yz milyonu mtecaviz slam vardr. Bunlar ana, baba, hoca terbiyesiyle, terbiye ve ahlak almaktadrlar. fakat maalesef hakikat- hadise udur ki, btn bu milyonlarca insan kitleleri unun veya bunun esaret ve zillet zincirleri altndadr. Aldklar manevi terbiye, ahlak onlara bu esaret zincirlerini krabilecek meziyet-i insaniyeyi vermemitir, vermiyor. nk hedef-i terbiyeleri milli deildir. ... Milli terbiye esas olduktan sonra onun lisann, usuln, vastalarn da milli yapmak zarureti gayr- kabil-i mnakaadr. Milli terbiye ile inkiaf ve il edilmek istenilen gen dimalar bir taraftan da paslandrc, uyuturucu, hayali zevaitle doldurmaktan dikkatle itinap etmek lazmdr.''
www.kuyruksuz.com
1925. ''Dnyada her ey iin, maddiyat iin, maneviyat iin, hayat iin, muvaffakiyet iin en hakiki mrit ilimdir, fendir; ilim ve fennin haricinde mrit aramak gaflettir, cehalettir, dalalettir. Yalnz, ilim ve fennin yaadmz her dakikadaki safhalarnn tekmln idrak etmek ve terakkiyatn zamannda takip eylemek arttr.'' ''Milletleri kurtaranlar yalnz ve ancak muallimlerdir. Muallimden, mrebbiden mahrum bir millet henz millet namn almak istidadn kesbetmemitir. Ona alelade bir kitle denir, millet denmez. Bir kitle millet olabilmek iin mutlaka mrebbilere, muallimlere muhtatr. Onlardr ki bir heyet-i itimaiyeyi hakiki millet haline koyarlar.'' 1927. "Uzun asrlarn uyuturucu idare ve terbiyesinin, bir heyet-i itimaiyeyi, bir gnde bir senede azd edebileceini tasavvur ve kabul etmek doru deildir." 1928. ''Yeni Trk harflerini abuk renmelidir. Her vatandaa, kadna erkee, hamala, sandalcya retiniz. Bunu vatanperverlik ve milliyetperverlik vazifesi biliniz. Bu vazifeyi yaparken dnnz ki bir milletin, bir heyeti itimaiyenin yzde onu, yirmisi okuma yazma bilir, yzde sekseni doksan bilmezse bu, ayptr. Bundan insan olanlar utanmak lazmdr. Bu millet utanmak iin yaratlm bir millet deildir; iftihar etmek iin yaratlm, tarihini iftiharla doldurmu bir millettir. Fakat milletin yzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu hata bizde deildir; Trk'n seciyesini anlamayarak kafasn bir takm zincirlerle saranlardadr.'' ''Maarif faaliyetimiz ilk tahsilin fiilen umumi ve mecburi olmasn, memlekette terbiye birliini, orta tahsilin iyi vesaitle teksif ve teshilini, meslek tahsilinin ilk ve orta derecesinden en yksek derecesine kadar memlekette teminini, yksek tahsilin de adette olduu kadar kymette de bu asrn ihtiyalarna kifayetini hedef tutmutur.'' ''Bizim ahenktar, zengin lisanmz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Asrlardan beri kafalarmz demir ereve iinde bulundurarak, anlalmayan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak, bunu anlamak mecburiyetindeyiz.'' 1929. ''Meclisinizin en byk eseri olan Trk harfleri, memleketin umumi hayatna tamamen tatbik olunmutur. lk mkilat, milletin mefkre kuvveti ve medeniyete olan muhabbeti sayesinde kolaylkla yenilmitir. Millet mektepleri, normal tedrisat haricinde, kadn ve erkek, yz binlerce vatandamzn nurlanmasna hizmet etti. Bu mekteplerin, daha fazla bir gayret ve evk ile idame edilmesi lazmdr. 1932. "Trk dilinin, kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginliine kavumas iin, btn devlet tekilatmzn, dikkatli, alkal olmasn isteriz." "Kltr ilerimiz zerine, ulusa gnllerimizin titrediini bilirsiniz. Bu ilerin banda da Trk tarihini, doru temelleri zerine kurmak; z Trk diline, deeri olan genilii vermek iin candan allmakta olduunu sylemeliyim. Bu almalarn gz kamatrc verimler vereceine imdiden inanabilirsiniz." 1933. "niversite tesisine verdiimiz ehemmiyeti beyan etmek isterim. Yarm tedbirlerin ksr olduuna phe yoktur. Btn ilerimizde olduu gibi maarifte ve kurulan niversitede de radikal tedbirlerle yrmek kat'i kararmzdr." 1935. "Kltrel ve sosyal alanda baardmz iler, Trkiye Cumhuriyeti'nin ulusal ehresini keskin izgileriyle, ortaya karmtr. Yeni harfleri, ulusal tarihi, z dili, ar, ilimsel mzik ve teknik kurumlaryla kadn erkei her hakta eit, modern Trk sosyetesi bu son yllarn eseridir." 1936. "lk tahsilde hedefimiz bunun umumi olmasn bir an evvel tahakkuk ettirmektir. Bu neticeye varmak, ancak faslasz tedbir almakla ve onu metodik tatbikle mmkn olabilir. Milletin balca bir ii olarak, bu mevzuda srar etmeyi lzumlu gryorum." 1937. "Byk davamz, en medeni ve en mreffeh millet olarak varlmz ykseltmektir. Bu, yalnz kurumlarnda deil, dncelerinde temelli bir inklp yapm olan byk Trk milletinin dinamik idealidir. Bu ideali en ksa bir zamanda baarmak iin, fikir ve hareketi, beraber yrtmek mecburiyetindeyiz. Bu teebbste baar, ancak treli bir planda ve en rasyonel tarzda almakla mmkn olabilir. Bu sebeple, okuyup yazma bilmeyen tek vatanda brakmamak, memleketin byk kalknma savann ve yeni atsnn istedii teknik elemanlar yetitirmek, memleket davalarnn ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesile yaatacak fert ve kurumlar yaratmak; ite bu nemli umdeleri en ksa zamanda temin etmek, Kltr Vekleti'nin zerine ald, byk ve ar mecburiyetlerdir." 1938. "Geen sene tecrbelerinin mit verici mahiyette olduunu kaydettiim eitmen okullar ok iyi neticeler vermi ve eitim kadrosuna bu yl 1500 kii daha ilave edilmitir. nmzdeki yllar iinde bu miktarn artrlaca phesizdir.
www.kuyruksuz.com
Dil kurumu en gzel ve feyizli bir i olarak trl ilimlere ait Trke terimleri tespit etmi ve bu suretle dilimiz yabanc dillerin tesirinden kurtulma yolunda esasl admn atmtr. Bu yl okullarmzda tedrisatn Trke terimlerle yazlm kitaplarla balam olmasn kltr hayatmz iin mhim bir hdise olarak kaydetmek isterim." II. Ulusal eitimin Atatrk ilkeleri Atatrk'n 1921-1938 dneminde eitli vesilelerle ortaya koyduu ulusal eitim zerindeki grlerinden Atatrk ulusal eitim siyasetinin temel ilkelerini aydnla karmak mmkndr. Bu ilkeleri yle saptayabiliriz: c Yabanc fikirlerden, Dou'dan ve Bat'dan gelecek etkilerden arnm bir ulusal eitim program, c Yurt ocuklarnn, btn retim evrelerinde iktisadi hayatta yararl ve etkili olacak biimde donatlmas, c Cehaletin ortadan kaldrlmas, yurttalarn tmnn okur-yazar duruma getirilmesi, c Okulun eitim ve retimde bir "merkez" olarak ele alnp deerlendirilmesi, bamszln korunmasnda grevler yklenmesi, c Bilimin ve tekniin, baka bir deyile aklc dnya grnn balca klavuz olmas, c Ulusal eitimde baarnn iki koulu: a) Toplumsal hayatn gereksinmelerine uygunluk, b) ada gereklere ballk. c "Dnce zgrl" de diyebileceimiz bilim ve teknik iin belli, snrl bir kaynan kabul edilmemesi, c Trkiye'de gerek zaferin ulusal eitimle salanabilecei, c Bilginin insan iin bir ss, bir buyurma arac ya da uygar bir zevk yerine baarya ulamada ie yarar bir aygt haline getirilmesi, c "Fikri hr, vicdan hr, irfan hr" kuaklar yetitirilmesi, c Uluslar kurtaranlarn retmenler olduu, retmenlerin baarsnn "Cumhuriyet"in baars saylaca, c Gerek yol gstericinin bilim ve teknik olduu, c retim birliinin, ilkretimin genel ve zorunlu olmas ilkesiyle birlikte temel aralar arasnda saylmas, c "Millet Mektepleri"nin daha geni lde devam ettirilmesi, c niversitede ve ulusal eitimde kkl tedbirlerle yrnlmesi, c Byk kalknma savann istedii teknik elemanlarn yetitirilmesi, c "Eitmen okullar" diye sz ettii "Eitmen Kurslar"nn baarlarnn arttrlmas, c Trke terimlerle kitap yazlmasnn nemi, c Trk ulusunun dinamik lksnn varlmz ykseltmek olduu, bunun iin de fikir ve eylemi birlikte yrtme zorunluluu. nemli olan, ulusal eitimin Atatrk ilkelerinin saptanmas deil bu ilkelerin ulusal eitimimizde ne lde uygulama olana bulabildiidir. Konu bu adan ele alnacak olursa Atatrklk savlarnn ou yerde "hava"da kald, Atatrk'e kar bir Atatrklk politikasnn izlendii grlecektir. Ulusal eitim alannda olduu kadar baka alanlarda da karmza kan bu temel eliki ortadan kaldrlmadka ne sylense ve yazlsa bounadr. Atatrk'n ulusal eitimle ilgili buyruklar ve grleri, teki konulardakiler gibi, insana geni ufuklar iziyor, ak seik amalar gsteriyor. Ne var ki, uygulama alanna yneldiimizde bir burukluun, ktmserliin insan sarmamas mmkn deildir. Gereki ve lkc atlmlar giderek yerini umursamazla, bir yozlamaya brakm, Atatrk zlemlerin kartlar serpilme olana bulmutur. Bunu, toplumumuzun eitim ve retim kesiminde, gncel olaylar iinde bol bol buluyor ve gryoruz. Byle bir ortamda yaplacak ey, herhalde kaynana dnerek g tazelemek ve Atatrk'n yaptklar, syledikleri dnda Atatrk retiye kaynak tanmamaktr. Yazmzn arlk noktasn Atatrk'n grlerine brakmann ana nedeni budur. Aacn "orman" grmemize engel olmasna frsat vermemeliyiz. BR "BARI SAVAI"NIN YKS
www.kuyruksuz.com
nsanolunun yaam yks diyebileceimiz tarih, bir anlamda "savamak" mastarna indirgenebilir. Bireysel dzeyde yaamak iin srdrlen savamak, toplumsal dzeye ynelince yaatmak iin bavurulan bir eyleme dnr. Doann yan sra, bizim ona kattmz toplumlar ve devletler, sava eyleminin taraflar olarak sahneye karlar. Gerek nedenleriyle szde nedenlerini her zaman kolaylkla ayrdedemediimiz savan bir "ara" m, yoksa bir "ama" m olduunu kestirmek gerekten gtr. Sylenebilecek ey, uygarlkta ileri giden uluslarn, savamak eylemini bar urunda yapan ya da gsteren tutumlaryla seildikleridir. Ne var ki, dn olduu gibi bugn de, bireysel dzeyde olduu gibi toplumsal dzeyde de savamak, varlmzn vazgeilmez bir tz olmutur. Savalarn en haklsnn, yurdunu ve onurunu korumak iin "mstevli"lere kar srdrlen kurtulu savalar olduu kukusuzdur. nsanolu, dilin olanaklarndan, savala badamaz grnen szckleri savala yan yana getirmek suretiyle yeni bireimlere ulamasn bilmitir. "Bar sava" bunlarn en belirgini ve yaygn olsa gerektir? Anadolu'da giritiimiz Kurtulu Sava'nn svire'deki bir uzants olan Lozan Bar Sava bu adan ok anlamldr. 1943 yllarnn "Bavekil"i "Milli Kurtulu tarihi askeri, bir de siyasi zafer stne kurulmutur" derken, nnSakarya-Dumlupnar izgisinden geen "Lozan Muahedesi"ni zincirin son halkas olarak sayyordu. Lozan Bar Sava, szcn gerek anlamnda da bar iin bir sava olmutur. Antlamann imzasndan sona 1924'te dilimize evrilen konferans tutanaklarn 1933'te C. Bilsel'in "Lozan" adl iki ciltlik yapt ve 1943'te de A.N. Karacan'n "Lozan Konferans ve smet Paa" adl kitabnn izledii grlr. Konuyla dorudan ilgili yaynlarn, olayn nemiyle orantl olmad kesinlikle sylenebilir. Bereket versin ki, Lozan Antlamas'nn 50. ylnda Cumhuriyetimize dayanak olan bu tarihsel olay, Prof. Seha L. Meray'n 1973 ylnda tamamlanan deerli evirisiyle, "Ellinci Yl"a sunulan anlaml bir armaan olmutur. Sayn Seha L. Meray'n dilimize yeniden evirdii "Lozan Bar Konferans, Tutanaklar Belgeler" 8 kitap halinde 1969-1973 yllarnda yaynlanmtr (45). Kitaba yazd "nsz"de smet nn'nn belirttii gibi, "Birinci Cihan Harbi'nden kalan muahedelerin hibiri yaamaz. Yalnz Lozan Muahedesi ayaktadr... Lozan Muahedesi Trkiye iin esasl deerini ve uluslararas mnasebetlerde klavuz olacak ilkeleri tamakta devam etmektedir." Prof. Seha L. Meray'n ak anlatm ve duru diliyle bize yeniden kazandrd Tutanaklar ve Belgeler, bu tarihsel olayn resmi belgelerle ortaya konulan bir yksdr. Byk emek ve sabrlarla gerekletirilen bu baarl eviriden tr sayn Meray' ve eserin basmn gerekletiren Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni yrekten kutlamalyz. Gen kuaklar kadar olgunlar da bir "bar sava"n adm adm izlemek olanan hazrlayan bu eviriden yararlanacaklardr. Olayn resmi nitelikteki yksn, Ali Naci Karacan'n 1971 ylnda ikinci basks yaplan "Lozan" adl kitab, heyecanl bir rportaj havasnda, tamamlamaktadr (46). "Bir eit hikye, bir eit yazl film" biiminde sunulan kitapta, olaymzda yer alan kiilerin baarl portrelerini, konferansn "hava"sn ve tutanaklarn arkasnda kalan "mutfak"n dndrc, gln ve ackl yklerini buluyoruz. Bu zellikleriyle, Karacan'n kitab, Meray'n evirisini bir anlamda tamamlyor, bir baka anlamda da zetliyor saylabilir. Karacan'n kitab hakknda en doru yarglar, yeni baskya smet nn'nn yazd nszde bulabiliriz: "...Karacan'n eseri Lozan Konferans hayatnn resmi yan dnda milletleraras geni bir lemin renkli yaantsn da verir... Karacan, ciddi bir grev adam vasfyla Lozan mzakeratn deerlendirmitir." yle grnyor ki, her sava gibi, sz konusu ettiimiz "bar sava"nn da bir i cephesi ve i sorunlar vard. Bunlarn neler olduunu, ilkel bir dzeyde anlatlm olarak, Dr. Rza Nur'un "Hayat ve Hatratm" adl kitabnn "Lozan Konferans" balkl blmnde (C.III, s.959-1250) okuyoruz. Bir ruh hastasnn asndan olaylarn nasl deerlendirildiini anlamak iin u kadarn hatrlatmak yeter: "Her akam ertesi gnk itimalarn saat ve mzakere mevzular umumi ktiplik tarafndan her hey'et-i murahhasaya tebli ediliyor. Buna gre smet Paa'nn komisyonda syleyecei eyleri mavirlerle mzakere ediyoruz. Birka saat iinde mesele tenevvr ediyor. Bir ktibe 'Yaz' diyorum. Sylyorum, yazyor. Sonra bir defa da okutuyorum. lave ve tashihe ihtiya varsa yapyorum. Hikmet Bey'e veriyorum. O da Franszca yazp daktiloya veriyor, makineyle yazdryor. Bu, smet'e veriliyor. smet bunu umumi celsede okuyor. te kendi nutuklarn smet kendisi hazrlayacak yerde, onlar da ben hazrlyorum. Bu suretle zabtnamelerde mevcut smet'in syledii nutuklar hep ben yazmmdr.''
www.kuyruksuz.com
Lord Curzon'un ncln ve szcln yapt bir husumet dnyasna kar etin bir sava yrten smet nn, yle grnyor ki, kendi i cephesiyle de uyumlu bir alma iinde deildir. Bar savann da karclar, ibirlikileri, dnekleri ve kaytarclar vardr. nsan olaylarn zne inince, bir avu lkcnn hangi koullar altnda bir sava yrttn zntyle izliyor ve kazanlan her ey gznde biraz daha yceliyor. Kurtulu Sava'ndan Lozan Bar Konferans'na kadar! ATATRK'N DEVRM ANLAYII VE TRK DEVRM Gazi Mustafa Kemal Paa 5 Kasm 1925 gn ''Cumhuriyetin merkezi idaresinde bir hukuk mektebi amak vesilesi'' ile yaplan toplantda konuyu aka ortaya koymutur: ''Trk nklab nedir? Bu inklap, kelimenin vehleten ima ettii ihtilal manasndan baka, ondan daha vasi bir tahavvl ifade etmektedir.'' (47). Bir baka konumasnda da ''inklabmz''dan sz etmektedir: ''Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklaplarn gayesi, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen asri ve btn mana ve ekaliyle medeni bir heyet-i itimaiye haline isal etmektir. nklabatmzn umde-i asliyesi budur. Bu hakikati kabul edemeyen zihniyetleri tarumar etmek zaruridir.'' (48). Ona gre Trk inklab ''yalnz Trkiye'de deil btn cihanda nazar ehemmiyete alnmaya layk bir teceddttr.'' 8 Mart 1928 gnl ''Hkimiyet-i Milliye'' gazetesinde yer alan Fransz ihtilaline ilikin grleri konumuza yeni bir k getirmektedir: ''Fransa ihtilali btn cihana hrriyet fikrini nefh eylemitir. Ve bu fikrin halen esas menba bulunmaktadr. Fakat o tarihten beri beeriyet terakki etmitir. Trk demokrasisi Fransa ihtilalinin at yolu takip etmi, lakin kendisine has vasf- mmeyyizi ile inkiaf etmitir. Zira her millet inklabn itimai muhitinin tazyikat ve ihtiyacna tabi olan hal ve vaziyetine ve bu ihtilal ve inklabn zaman- vukuuna gre yapar.'' (49). Sadece yukardaki rneklere dayanarak Atatrk'n ''devrim'' anlaynn geni kapsaml ve kkl bir ''tahavvl'', bir ''teceddt'' ifade ettiini, toplumsal evrenin basnc ve gereksinmeleri dorultusundaki kendine zg nitelikleriyle bir ''inkiaf'' ortaya koyduunu syleyebiliriz. Bazen ''htilal'' ve ''inklap'' szcklerini eanlaml gibi kullansa da, ''nklap'' kelimesini ''ihtilal''i de ieren genilikte bir anlamla ele aldna kuku yoktur. Dncesini anlatrken setii kelimeler ve bunlara ekledii sfatlar gnmzn Trkesindeki ''devrim'' szcne uygun dmektedir. Hepimizin bazen yapt gibi oul kullanma yanl bir yana braklrsa, gerekte ortada ''Trk Devrimi'' vardr. yle grnyor ki oul yanl, tek olan ''Trk Devrimi'' ile bunun dayand ilkelerin ve bir btn olan ''Trk Devrimi''ni oluturan kkl reformlarn birbirleriyle kartrlmasndan domaktadr. ''Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti'' tarafndan hazrlanarak 1931 ylnda yaymlanan ve Atatrk tarafndan da nceden grldne phe etmediimiz ''Tarih'' kitabnda, ''...Yabanc melliflerin... (Kemalizm) dedikleri Trk nklap hareketinin temel prensipleri...'' yani 6 ok sz konusu edilmitir (50). Grld gibi bir yandan Kemalizm = Trk nklab olmakta, bir yandan da bu devrim hareketinin oul olan temel ilkeleri iaret edilmektedir. Tekin Alp'in Atatrk'n salnda yaymlanan ''Kemalizm'' adl kitab da Atatrk'n 1928 ylndaki yorumuna ve anlayna uygun bir aklama getirmektedir. ''Parti programnda yazl olan inklap kelimesinin daima (revolution) tabiriyle tercme edildii dorudur. niversitede inklap dersleri veren drt profesr de bu kelimeyi (revolution) mukabili ile tercme etmiler ve bu hususta uzun tarifler yapmlar, pek ok izahat vermilerdir. Fakat kelimelerin her zaman sabit ve deimez bir mana tamadn unutmamaldr. Kelimelerin manas da zamanla deiir, tekaml eder'' diyen Tekin Alp (51) fikrini yle deitirmektedir: ''Yabanc bir dilde, inklap kelimesinin yeni manasn bir dereceye kadar ifade edebilen bir formln mutlaka bulunmas icap ediyorsa, bunu belki radikalizm tabiriyle gstermek kabil olur... Trk radikalizminin manas udur: (Kabil olduu kadar sratle, yolda durmayarak ve zaman dev admlaryla aarak hareket etmek)... Hulasa etmek iin diyeceiz ki, parti programnda daima grlen inklap remzi, fiilden ziyade, zihniyete, ruha, metoda taalluk eder.'' (52). Tekin Alp'in, ortaya atld zaman ''basbaya ihtilal manasn'' tadn syledii inklap kelimesini gnmzde ''devrim'' szcyle karlayabiliriz. Deiik alardan, konuyu baka trl deerlendirenler de olmutur. Sadece rnek zerinde duracak olursa, ilk sray, 1922 ylnda ''Hkimiyet-i Milliye''de yaymlad bir yaz dizisindeki grler nedeniyle Ahmet Aaolu'na vermemiz gerekir. Yazar, kendi kendisine sorup cevaplandryor: ''htilal mi yapyoruz? nklap m?
www.kuyruksuz.com
Bizce yaplan hareket ne ihtilaldir, ne inklaptr. Fakat ikisini de amil, gayet vasi ve derin bir hadisedir ki, Trkiye'nin ark'taki vaziyeti maneviyesi nazar dikkate alnnca, yalnz bizim deil, btn Garbi ve Orta Asya'nn da tarih ve mukadderatna yeni bir istikamet tayin etmeye namzettir.'' (53). Ne olmadn belirledikten sonra Aaolu, bu defa da ne olduunu anlatr: ''O halde yaptmz nedir? Yaptmz, milletin de gayet doru olarak tarif ettii vechile, harekt milliyedir. yle bir harekt milliye ki, hem ihtilali ve hem inklab amil ve ayn zamanda da bunlarn her ikisinin fevkinde, her ikisinden daha mull, daha derin ve daha vasidir.'' (54). fadelerinde ''Zahiri bir tezat'' olduunu kabul eden Ahmet Aaolu, sorularna aklk getirmekten uzaktr. 1936 ylnda Berlin niversitesi'nde verilecek bir konferans iin hazrlanm olan metinde E.T. Eliin, sonraki yllarda bakalarnca da gelitirilecek bir ilikiyi ortaya koymaktadr: ''Trk reformu Atatrk gelmedii iin bir asr srm deildi, bir asr srd iin Atatrk gelmiti. Onu ne Mustafa Reit Paa'nn, ne de Mahmut evket Paa'nn yerinde tasavvur etmek mmkn deildir.'' (55). Kitabn ''Trk nklab'' olarak adlandran yazarn yaptmz alntda, ''Trk reformu''ndan sz etmesi ve ''Kemalizm''i ''(Her trl tabilikten kurtulmak) formlyle dar doru ne kadar ak ve tek manal ise ieri doru da o kadar kark ve gldrecek kadar ok manal'' bulmas dikkatten kamamaktadr. E.T. Eliin'e gre, ''Kadro''cu anlamda ''Kemalist'' olmayan Trk nklab, ''gerek teori gerek pratik bakmdan tipik bir milli burjuva rejimi olarak domu ve bugne kadar, esas itibaryla ahsi sermayedarlk izgisi zerinde inkiaf etmitir.'' (56). nc deerlendirme, 1972 ylnda yaymlanan bir kitapta yer alan Prof. Dr. H. N. Kubal'nn dncesidir. Kubal'ya gre Atatrk Devrimleri konusunda 2 gr vardr: ''1. Radikal ve inhisarc, tabiri caizse Ortodoks ve hatta bir dereceye kadar resmi olan grtr. Buna gre Atatrk devrimleri (orijinal) bir mahiyet tar. kinci gr ise mutedil karakterdeki tarihi devamllk ve sosyolojik determinizm grdr. Buna gre ise eski reformlarla Atatrk devrimleri arasnda zaruri bir sebep ve netice balants vardr.'' (57). kinci grten yana olan Kubal dncesini yle dile getirmektedir: ''Bu konuda ahsi kanaatim Atatrk devrimleri ile eski reformlar arasnda byle bir balantnn bulunduu ve bu hususun zerinde tereddde imkn vermeyen bir ilmi gerek olduudur. Atatrk Devrimleri, bir tekaml zincirinin ok nemli bir halkasdr.'' Tarih sreci iinde Atatrk Devrimi'nin lkemizde giriilen reformlarn nemli bir halkas olduu grne biz de katlyoruz. Ne var ki sebep-netice balants zerinde durulurken Atatrk Devrimi'ni eski reformlardan ayran temel zellikler gzden uzak tutulmamaldr. Bize kalrsa bu zellikler, Prof. Dr. T. Z. Tunaya'nn bir yazsnda baaryla zetlenmitir: ''Trk devriminin bir sosyal deime anlamn da tad aktr. Bu deiim ayn zamanda bir kltr (medeniyet) alanndan, bir bakasna gemeyi ifade edecek derecede geni ve nemlidir.'' Buna ek olarak: ''Milli Rnesans'' forml, Trk Devrimi'nin ana tezidir: a) Kltr ve medeniyet kavramlar arasndaki kartln silinebilecei tezine sonu olarak varlmtr. b) Bat'ya ramen, Batllamak yoluna gidilmitir.'' (58). Bu aklamadan da anlalaca gibi Atatrk Devrimi, eski reformlara kyasla bir ''devam'' deil, bir ''aama''y ortaya koymaktadr. Kanaatimizce, tad orijinallik de, Tunaya'nn niteliklerine deindii Ulusal Rnesans'n yan sra Trk Aydnlanmas oluundan gelmektedir. Sosyolojik bir yaklamla konunun ''Trk Devrimi'' olarak adlandrlmas daha doru olur. ngiliz, Fransz (*) Rus.. Devrimi gibi bir de Trk Devrimi vardr. Soyut bir yaklamla da ''htilal=Devrim'' konusunun incelenmesi mmkndr. nl sosyolog Pitirim A. Sorokin 1925 ylnda ABD'de yaymlanan ''The Sociology of Revolution'' adl eserinde, (XII + 428 s.), bir yandan Rus Devrimi'yle ilgili gzlemlerini de deerlendirerek, konuyu derinlemesine ele almaktadr. P. A. Sorokin'in zerinde durduu 4 lye gre ''devrim''i yle anlamak gerekir: ''lk olarak, devrim, bir yandan halkn davranlarnda bir yandan da onun psikolojisinde, ideolojisinde, inanlarnda ve deerlendirmesinde bir deimedir. kinci olarak, devrim, halkn biyolojik bileiminde ve onun ortalama olarak yaratc ve seici srelerinde bir deimeyi ifade eder. nc olarak, devrim, topluluun sosyal yapsnn biimini bozmay betimler.
www.kuyruksuz.com
Son olarak da, devrim, temel sosyal srelerin bir deiimi anlamn tar.'' (59). Sorokin'in nerdii llerin Trk Devrimi'ne uygulanmas, konunun anlalmasna herhalde yeni bir boyut getirebilir. Trk Devrimi iinde Mustafa Kemal Atatrk'n nemli yeri yadsnamaz ve kmsenemez. Trk Devrimi'ne ''bilimsel sosyalizmin yntem ve teorilerinden yararlanarak'' yaklaan bilimsel bir almada 1919-1946 dnemindeki kltrel kopukluklar ve yabanclamalarda ''sulu'' aranrken u sonuca varlyor: ''Peki, sulu kimdi? Elbette Atatrk deildi. Bize olaanst koullarda, olaanst bir kabiliyet ve enerjiyle bir Kurtulu Sava ve bir Vatan kazandran Atatrk'e sadece sevgi, sayg ve minnettarlk borluyuz. stelik taklitiliin kar yol olmadn en gereki bir ekilde syleyen de yine bizzat Atatrk'tr... Bazlarnn sand gibi, sulu olan (Atatrk'n evresi) de deildi; daha dorusu sulu yoktu! Sz konusu olan, Anadolu insan iin, ansl bir tarihi rastlant; fakat anssz bir tarihi zorunluluk idi. Atatrk'n ve bir sr isimli ve isimsiz kahramann mevcudiyeti ansl bir tarihi rastlant idi. Bunlardan, bata Atatrk olmak zere bir ksmnn olmay tarihin akna bambaka bir seyir verebilirdi.'' (60). Atatrk'n Trk Devrimi iindeki yerini ve kiiliinin zelliklerini yetesiye belirleyebilmek iin, Mahatma Gandi ile arasnda yaplan bir karlatrma ilgin noktalarn gn na kmasn kolaylatrmaktadr. ''Biri lkesinin bamszlk savanda klla, br klsz savat. Biri Batc, teki Doucu idi. Biri kkl ve devrimci deiikliklere inanan bir toplum reformcusu, br ar ar deiikliin, gelimenin savunucusuydu. Biri nl general br bir Mahatma (Aziz) idi. Biri daima Batl kyafetlerle bir Batl olarak grnr, br yar plak, yoksul grnyle tipik bir Douluydu. Biri mkemmel bir gereki, br sekin bir lkcyd. Biri devrimci hareketleriyle ve ihtilalci tutumuyla bize Martin Luther'in, VIII. Henry'nin, Washington'un, Garibaldi'nin ve Bismarck'n hayatn ve davranlarn hatrlatyordu. br nl sadelii ve kendini iddetten saknmaya ve geree adayyla Budist Asoka, Halife mer, St. Paul, St. Francis ve William Penn'i hatrlatyordu. Fakat Btn bunlara ramen, bu Asya'nn iki ada Atatrk' arasnda, kadn haklar, eitim, laiklik, insan haklar, milliyetilik, insan sevgisi, dnya bar, ekonomik gelime ve din gibi pek ok konuda byk benzerlikler gze arpmaktadr.'' (61). 1973 Trkiye'sinde Atatrk'ten bir ''aziz'', bir ''evliya'' yaratmak gibisine ters yorum ve tutumlar kadar, hem Trk Devrimi'ne, hem de Atatrk'e zararl bir yol dnlemez. Deiik szcklerle de olsa devrimin sreklilii anlayn ne sren Mustafa Kemal Atatrk'e uzak dmemenin kanlmaz gerei, Trk Devrimi'nin deimez simgesi olan Atatrk' ''anlamak'' ve ''tamamlamak'' konularnda yapc ve yaratc olmaktr. YEN DEVLETN TEMEL Tarihle yat olan savalar, ou kez, dnyann siyasal haritasn deitirmi, yeni devletlerin tarih sahnesine k ya da eskilerin haritadan silinmesi zaferlere ve yenilgilere bal olmutur. Byk imparatorluklarn kuruluu ve bat, smrgeleme ve bamszln kazanma olaylar savalarn sonucuna skca baldr. Yeni devletlerin kuruluu, byk devletlerin paralanmas ve ufalanmas, kk devletlerin genilemesi ve bymesi, uluslarn btn glerinin bilekesi saylan savan sonucuna gre biim kazanan gelimelerdir. Bu genel ereveyi yakn tarihimize uygulayacak olursak ubeyliinden imparatorlua kadar uzanan Osmanl servenini, genileme ve byme evresinden sonra da gerileme, paralanma ve ufalanma evresine yol aan bir dizi savalar grrz. Etkinlik dnemlerinin ''fetih'' savalar, edilginlik dnemlerinde ''savunma'' savalarna dnm, Birinci Dnya Sava'ndan yenilgiyle kan Osmanl mparatorluu, kendisine reva grlen lm fermanna boyun emeyince de tarihinin onurlu savalarndan birini daha vermek zorunda kalmtr. Bat emperyalizmine ve kapitalizmine kar Anadolu bozkrnda verilen ve yeni bir devletin, ''T.C.'' simgesiyle gsterilen Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluuna temel olan ''stiklal Harbi'' nnSakarya-Dumlupnar ''muharebe''lerinin rn olan ''byk zafer''le sonulanmtr. Gazi Mustafa Kemal Paa'nn ''Bakumandanlk Meydan Muharebesi''nin ikinci yldnmnde (30 Austos 1924) Dumlupnar'da yapt konumada bir ''bakomutan''n yan sra bir ''devlet kurucusu''nun da ilgin iaretlerini buluyoruz. Prof. Bedrettin Tuncel'in ''kolaylkla okunup anlalabilmesi iin'' bugnk dille verdii konumada zellikle u tmceler dikkati ekiyor: c ''Efendiler, tpk bugn gibi, otuz sekiz yl Austosunun otuzuncu gn, saat ikide, imdi hep birlikte bulunduumuz bu noktaya gelmitim. Bu zerinde bulunduumuz srtlarda kahraman 11. tmenimiz, u kar ki tepelerde savama zorunda braklan dman nasl kuvvetlerine taarruz iin
www.kuyruksuz.com
yaylarak ilerlemekte bulunuyordu. u grdmz al ky, alevler ve dumanlar iinde yanyordu.'' c ''Gne batya yaklatka, ateli, kanl ve lml bir kyametin kopmak zere olduu btn ruhlarla seziliyordu. Bir an sonra cihanda byk bir kme olacakt. Ve beklediimiz kurtulu gneinin doabilmesi iin bu kme gerekliydi. Karanlklar iinde bu k gereklemeli idi. Gerekten, gkyznn karard bir dakikada, Trk sngleri dman dolu o sratlara saldrdlar. Artk karmda bir ordu, bir kuvvet kalmamt.'' c ''Efendiler, sava, savama, sonunda meydan sava, yalnz kar karya gelen iki ordunun arpmas deildir; milletlerin arpmasdr. Meydan sava, milletlerin btn varlklar ile, bilim ve teknik alanndaki seviyeleri ile, ahlaklar ile kltrleri ile, ksacas, btn madde ve ruh gc ve faziletleri ile ve her trl aralar ile arpt bir imtihan alandr. c ''...30 Austos Sava, Trk tarihinin en nemli bir dnm noktasdr. Milli tarihimiz ok byk ve ok parlak zaferlerle doludur. Ama Trk milletinin burada elde ettii zafer kadar kesin sonulu ve btn tarihe, yalnz bizim tarihimize deil, dnya tarihine yeni cereyan vermekte etkisi kesin bir meydan sava hatrlamyorum.'' c ''Hi phe etmemelidir ki, yeni Trk devletinin, gen Trk Cumhuriyeti'nin temeli burada salamlatrld, lmsz hayat burada eref tacn giydi. Bu meydanda akan Trk kanlar bu gkyznde uuan ehit ruhlar, devlet ve cumhuriyetimizin lmez koruyuculardr.'' c ''Milletimizin hedefi, milletimizin lks, btn dnyada tam anlam ile uygar insan topluluu olmaktr. Uygarlk yolunda yrmek ve baar kazanmak hayatn artdr. Bu yol zerinde duraklayan veya bu yol zerinde ileriye deil, geriye bakmak bilgisizliini ve dalgnln gsterenler, genel uygarln cokun seli altnda gnn birinde boulurlar. - Efendiler; uygarlk yolunda, baar, yenilie baldr. Toplum hayatnda, ekonomi hayatnda, bilim ve teknik alanda baar kazanmak iin tek gelime ve ilerleme yolu budur.'' c ''Efendiler; milletimiz burada elde ettiimiz byk zaferden daha nemli bir vazife peindedir. O zaferin bilincine erimek, milletimizin ekonomi alanndaki baarlar ile gerekleecektir... amz savanda milletimizi baarya gtrecek bir ekonomi hayat salanmasn ama edinen genel kltr ve eitim sistemlerimiz her gn daha ok zleecek ve elbette baar kazanacaktr.'' (62). 50. yln kutlamaya hazrlandmz Trkiye Cumhuriyeti'nin kkeninde, Atatrk'n de hakl olarak belirttii gibi, 30 Austos Zaferi vardr. Sava alanlarndan gelen ''devlet kurucumuz'' ulusumuza ''byk zaferden daha nemli'' sayd grevleri iaret etmektedir. Gazi Mustafa Kemal Paa'ya gre, ''O zaferin bilincine erimek, milletimizin ekonomi alanndaki baarlar ile gerekleecektir.'' Atatrk'n 1928 ylnda syledikleri, 1924 Dumlupnar konumasnn bir yorumu saylabilir: ''Dnyada ftuhatn iki vastas vardr. Biri kl, dieri sapan... Zaferinin vastas yalnz kltan ibaret kalan bir millet bir gn girdii yerden kovulur, terzil edilir, sefil ve perian olur... Onun iin hakiki ftuhat yalnz klla deil, sapanla yaplandr... Sapan kl gibi deildir. O kullanldka kuvvetlenir. Kl kullanan kol ok gemeden yorulduu halde sapann kullanan kol zaman getike topran daha ok sahibi olur. Kl ve sapan: Bu iki fatihten birincisi, ikincisine daima malup oldu.'' (63). Klca dayanan zafer bir fetih aracdr; yeni bir devletin kuruluuna da temel olabilir. Ne var ki, nemli olan zaferi kazanmak deil, srdrmektir. Bunun arac ise, gerek zaferin simgesi olan sapandr, tarmdr, retimdir, ekonomik alandaki baarlardr. Sapann baarlar klcn teslim ettirdii boyun eii tamamlamazsa ''kl'' tutan el dayanandan yoksun kalr ve gever. Atatrk'n somut bir rnek etrafnda gelitirdii ve ''bu iki fatihten birincisi, ikincisine daima yenildi'' diyerek ortaya koyduu durum budur. te yandan, sz konusu benzetme, kl ile sapan kar karya geldii zaman da geerlidir ve zaferin, eninde sonunda, sapan tarafnda olduunu ifade eder. Bakomutann 1924 konumasnda ''milletimizi baarya gtrecek bir ekonomi hayat salanmasn ama edinen genel kltr ve eitim sistemlerimiz'' iin diledikleri de ''amz sava''n derinden anlayan byk bir ''devlet adam''n haber vermektedir. amzn savalar, bir anlamda da, genel kltr ve eitim sistemleri arasndaki bir savatr. Bu savan balca zelliinin, sreklilik ve yaygnlk olduunu syleyebiliriz. Hayatmzn her alannda tan olduumuz bu sava trnn belirgin son bir rnei, ne garip bir tecellidir ki, ''Zafer Haftas'' vesilesiyle 26 Austos 1973 akam Trkiye TV'sinde gsterilen ''Mthi Trk'' adl belgesel film olmutur. CBS tarafndan hazrlanan filmin hangi yararlara hizmet ettii, seyredenlerden biroklar tarafndan ''deerlendirilmi'' olmaldr.
www.kuyruksuz.com
Zaferleri komutanlar kazansa da uluslar o zaferin bilincine erdirenler ozanlardr. Bu yargnn ''Byk Zafer'' iin de geerli olduu grlr. Afyonkarahisar'da ''Byk Zafer''in ansna dikilen ant szcklerle yeniden kuran Fazl Hsn Dalarca, Atatrk'n srtn yere getirdii ''dman'' konu alan ant iin unlar syler: ''Ant mdr, dinelmek midir, artk lmemek midir, iei alr zgrln yrekten dar Tarihlerden arda kalmBir balang, sonda Yeniden balar yaamak Afyon'da.'' Bu dizelerle sze balayan Dalarca iin, ''Srt yere serilen karanldr yzlerce yln Banazlktr, smrdr, uykudur.'' (64). Afyon'da sadece ''Yunan'' yendiimizi sananlar ''Byk Zafer''in bilincine henz erememi olanlardr. Bu grevi ozanlarmz yklenmilerdir.
CUMHURYET TRKYE'SNDE MLL ETM Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk 50 ylnda Milli Eitim alanndaki giriimler ve almalar topluca ele alnacak olursa ilgi ekici atlmlarn ve denemelerin yan sra, toplumun gereksinmelerine ayak uyduramayan bir merkez rgtnn varl ortaya kar. Milli Eitim alannda devlet elile yaplmas gerekenler toplumun gereksinmelerinin gerisinde kalr ve en nemlisi, Cumhuriyet retmenine inan ve gvenle byyen Cumhuriyet yllar, sonunda retmen ounluu ile temel sorunlarda anlamazla den ''resmi'' gr ve tutumlara ular. lgi ekici atlmlarn zamanla tavsamas ve saptrlmas, zaman iinde kaydedilen sayca gelimeleri ve iblmne ayak uydurma abalarn glgelemekten geri kalmaz. 1923 ylndan gnmze doru Milli Eitim alannda Cumhuriyet Trkiye'sinde olup bitenleri gze arpan ykselti noktalarndan izleyecek olursak karmza kan ilk olgu, 3 Mart 1924 tarihinde TBMM'de kabul edilen ''retim Birlii Yasas''dr. Tanzimat ikiciliinin Milli Eitim alanndaki kalntsna son veren bu yasa btn okularn Milli Eitim Bakanl'na balanmasn amalyordu. Dolayl olarak ''medrese''ler bu yasa gerei kapatlrken, 4. madde uyarnca da ''yksek diniyat mtehassslar yetitirmek zere'' lahiyat Fakltesi'nin ve ''imamet'' gibi hidemat- diniyenin ifas vazifesiyle mkellef memurlarnn yetimesi iin de mam-Hatip mekteplerinin almas grevi Milli Eitim Bakanl'na veriliyordu. nemli bir adm olan''retim Birlii Yasas'' eitimde laikleme ilkesi dorultusunda kaydettii mesafeyi, ok partili hayata yeniden dnn balangc olan 1946 seimlerinden bu yana adm adm yitirerek ''zel'' veya ''gizli'', yasa ii veya yasa d kurumlarla ald yaralarla gnmze gelmektedir. Toplumumuzda at derin yara neden sonra anlalarak kapatlan ya da devletletirilen yksek zel okullarn yan sra ''medrese''leri akla getiren ''kurs''lar bugn de ''grev'' yolundadr. ''MLLET MEKTEPLER'' 1. Kasm 1928'de Trk harflerinin bir yasayla kabul edilii ve 1 Ocak 1929 tarihinde de btn olarak uygulanmaya balanmas Milli Eitimi yakndan etkilemitir. Harf devrimi ile okumasz-yazmasz kalm olan olgun kuaklara yeni harflerle okumann ve yazmann retilmesi ''Millet Mektepleri'' ad verilen atlma yol amtr. Kurs niteliindeki bu almalarla 1936 ylna dein 2.5 milyon yurttamzn okuma-yazma rendiini hatrlamak atlmn genilii konusunda bir fikir verebilir. Ne var ki, yeni harflerin kabulne balanan umut Cumhuriyetin 50. ylnda da gereklemi olmaktan ok uzaktr. Atatrk'n, ''Bundan insan olanlar utanmak lazmdr'' diyerek dikkati ektii dk okuma-yazma bilenler oran, henz uygar uluslar dzeyine varamamtr. ''Her vastadan evvel byk Trk milletine onun btn emeklerini ksr yapan orak yol haricinde kolay bir okuma yazma anahtar vermek lazmdr. Byk Trk milleti cehaletten az emekle ksa yoldan ancak kendi gzel ve asil diline uyan byle bir vasta ile syrlabilir'' diyen Atatrk'n umudunun gereklemesi yeni atlmlar zorunlu klmaktadr.
www.kuyruksuz.com
Milli Eitim piramidi, okur-yazarlk ve onunla ikiz olan ilkretim temeli zerinde ykselir. Frsat eitliinin de balang noktas sayabileceimiz btn ocuklarmzn ilkretimden geirilmesi zorunluluu, Cumhuriyet boyunca kazand alan genilemesi ve say artna karn, bizi bugn de iki durumla kar karya brakmaktadr: 1) 25 Ekim 1970 genel nfus saymnn rnekleme yntemiyle saptanan sonularna gre, 6 ve daha yukar yalardaki 29.494.848 kiilik nfusumuzun 13.346.317 kiilik blm okuma-yazma bilmemektedir. Bu saynn 8.725.821'inin kadn nfusa ilikin olduunu sylersek, zm bekleyen sorunun ikiz nitelii ortaya kar. 2) Belirtilmesi gereken ikinci durum, 1971 ylnda ilkretimde ulalabilen ''okullama oran''nn %83.5 dolaylarnda gerekleebilmi olmasdr. Bunun ak anlam, ilkretimden yararlanmas bir Anayasa hkm de olan ''a nfusu''nun %16.5 orannda bir eksilme ile gerekleebilmesidir. Bylece, okuma-yazma bilmeyenler stoku azalacana, artma eilimi gstermektedir. Bir sonu olarak, 1970 ylnda yaklak olarak, 6 ve daha yukar yalardaki nfusumuzun %45'inin okuma-yazma bilmediini, te yandan, yeni harflerle balatlan soldan saa yaznn, din eitimi grn altnda gelitirilen sadan sola yaz karsnda sava verdiini syleyebiliriz. 1 Austos 1933 tarihi ''niversite Reformu'' diye bilinen Darlfnun'dan niversiteye geii noktalamaktadr. Ankara'da eitli tarihlerde temeli atlan yksek retim kurumlar ''Ankara niversitesi''ni olutururken ''stanbul niversitesi''nin yeniden kuruluu, ''Yksek Mhendis Mektebi''nin ''stanbul Teknik niversitesi''ne dnm, giderek Ankara ve stanbul dnda da niversitelerin kurulup gelimesi, kendine has zellikler tayan Ortadou Teknik niversitesi, Hacettepe niversitesi ve Boazii niversitesi'nin ncekilere katlmas Cumhuriyet dneminin, niversite planndaki verimlerini ortaya koymaktadr. niversite Reformu olarak nitelenen 1750 sayl ''niversiteler Kanunu''na (1973) kar eitli niversitelerimizin Anayasa Mahkemesi'ne yaptklar bavurmalar devlet-niversite ilikilerinin henz erginlikten kurtarlamadn belli etmektedir. Herhalde, Cumhuriyetin ilk yllarna kyasla azmsanmayacak bir gelime, bilimsel aratrma ve yayn, bilimin yurt gereklerine ynelmesi alarndan sz konusudur ve tartlan baz noktalar zme kavuunca niversiteler, kendilerine den grevleri yeterince yapmak olanaklarna kavuacaklardr. KY ENSTTLER retimin halk, gereki bir nitelik kazanmas ve krsal alanlara ynelmesi demek olan Ky Enstitlerinin yasal douu 17 Nisan 1940 tarihine rastlamaktadr. Eitmen kurslar denemesinden ulalan Ky Enstitleri nn-Ycel-Tongu adlarn akla getirmektedir. Cumhuriyet dneminin bu zgn eitim ve retim atlm, yalnz Milli Eitim erevesinde deil, fikir ve sanat alanlarnda da gl rnler ortaya koymu ve bu yzden de geni kapsaml tartmalar davet etmitir. Ky Enstits'ne emek ve gnl verenlerden Sabahattin Eyubolu Ky Enstits'nn getirdii dnceleri yle anlatr: ''Bu dncelerden biri, retimle eitimin ayrlmazl ilkesiydi. Bu demek ki, okul insan bir btn olarak ele alacak, ahlkn bilgisinden, kafasn gnlnden ayr dnmeyecek, ders tn, t dersin iine girecek, daha dorusu biri tekinin ta kendisi olacakt... Ky Enstitleri retmenin eitmen olmasn, Cumhuriyet imaml yapmasn istiyordu. Buna bal ikinci bir dnce, retim ve eitimin ile birletirilmesi, bilginin hayat sava iinde kazandrlmas dncesiydi. Ders, ev yapmann, aa dikmenin, hastalklarla savamann, topran tanmann, hayvan, makineyi kullanmann, kooperatifi ynetmenin ta kendisi olacak, hayat ve kltr bir arada kazanlacakt.. Ky Enstitleri, ii sadece bir retim yolu deil, bir ahlk kayna da sayyordu. Ezberci retim kadar, t ahlk da eski okulu hayattan ayrm, szle iin, kafa ile yrein arasn amt. Ky Enstits kurucularnn bir baka ilkesi, her trl eitim ve retim iine, evresinin en kt artlar iinde balamakt. Sulak, urak, yumuak yerlerden mahsus kap enstitleri en olmayacak saylan yerlerde kuruyorlard. Bylece i ve masraf artyor, zaman kaybediliyor ama, rencinin gidecei yeri yadrgamamas, her eit zorluu yenmeye almas gibi baha biilmez bir insan deeri, bir nclk gc kazanlm oluyordu. stelik okul, hazra konan, verilenle yetinen bir kurum olmaktan kp yaratc, yeertici bir ehre kazanyordu... Ky Enstitlerinin kuruluunda etkisi olan bir baka dnce, byk deerlerin byk ounluktan, niteliin nicelikten kaca dncesiydi. Okulun amac sekin bir aznlk deil,
www.kuyruksuz.com
iinden sekin aznln kendiliinden kaca aydn bir ounluk yetitirmek olacakt... Ky Enstitleri turfanda byk aydn yetitirme iini baka okullara brakp grecei iin ehli kltr iilerini, krk bin kyn bekledii Cumhuriyet nclerini yetitirme amacn semilerdi. Asl mesele bu nclere kendi kendini ama, karanlk dnyalarn aydnlatma kaygsn vermekti. Bu kaygysa Ky Enstits rencilerinin ilk gze arpan ortak nitelikleriydi... Btn bu dncelerin ortak zellii kitaptan kma, yenilie zenme olmaktan ok yerli koullar ve denemeler iinde, kendi gereimizden domalaryd. Hepsinin kayna olan etin mesele, ilkokul retmenini bir inklap ncs olarak kye yerletirmek, hi deilse imam kadar ky hayatna etkisi olan bir kuvvet olarak yaamasn salamakt.'' (Mavi ve Kara, stanbul 1973, 2. bask, s. 244-248). Sabahattin Eyubolu'nun temel ilkelerini belirttii Ky Enstitleri, hem de bu kurumlar ''Cumhuriyetin en deerli eserleri arasnda'' sayan bir devlet bakannn zamannda yozlatrlmaya balanm, milli eitimde yeni bir dengenin kuruluunun ''imam hatip okullar'' ile salanabilecei sanlmt. Bylece ''retim Birlii Yasas''nn izdii snrlar aan Yksek slam Enstitleri'nin yan sra ''lise''nin yerini almaya abalayan ok sayda mam Hatip Okulu ortaya karlm oldu. nc Be Yllk Kalknma Plan'nda yer alan u satrlar durumu -yorum getirmeyecek biimdeortaya koymaktadr: ''mam hatip okullarnn II. dneminde kayt artlar ok yksek dzeylere ulam, 1963-1964 ile 1971-1972 dnemleri arasnda renci art yzde 611.5 olmutur.'' (Yeni Strateji ve Kalknma Plan, nc Be Yl. 1973-1977. Ankara 1973, s. 86). smail Hakk Tongu'un kiiliine ve almalarna bal olarak milli eitimimizde yer alan Ky Enstits denemesi, yine bir lk eri olan Rt Uzel'in abalaryla gelien mesleki ve teknik retim alanndaki baarlar akla getirmektedir. Geri bu alandaki gelimelerde duraksamalar olmu, 1960-1970 yllar arasnda planlarn ngrd amalara ulalamamtr. 1960 ylnda toplam a nfusunun % 9'unu kapsayan lise dzeyindeki okullarda mesleki eitim % 2.1 ve teknik eitim % 1.1 orannda yer alrken, toplam a nfusunun % 17.7'sini kapsayan 1970 ylnda bu oranlar srasyla % 4.6 ve % 2.1 olmutur. Bu saylara bakarak, milli eitim cihaznn Trkiye'nin iktisadi kalknmasna ne lde destek olduu tartlabilir. VE K BAKAN Dr. Rza Nur'dan Orhan Dengiz'e kadar uzanan Cumhuriyet dneminde Milli Eitim Bakanlar arasnda zellikle ikisi, Mustafa Necati ve Hasan li Ycel zerinde durulmas gerekir. 20 Aralk 1925 - 1 Ocak 1929 tarihleri arasnda grev banda bulunan Mustafa Necati'nin ad, Trk retmenine gven, sevgi ve sayg fikrine skca baldr. Gen Cumhuriyetin nderlerine destek olmak, onlar yreklendirmek ve lkc bir gerilimde tutmak, ad gnllerde yaayan Mustafa Necati'nin ba kaygs olmutur. Grev sresinin uzunluu ile Cumhuriyetin ilk elli ylnda dikkati eken Milli Eitim Bakan Hasan li Ycel (28 Aralk 1938 - 5 Austos 1946) dnemi, Trk aydnlanmasnn milli eitim alanndaki eitli almalarn ve atlmlarn kapsamaktadr. Daha nce adlarn andmz Tongu ve Uzel, kendilerine gnl vermi arkadalaryla birlikte en nemli baarlarn Ycel'in Milli Eitim Bakanl yllarnda kaydetmilerdir. Kltr ve sanat, eviri, yayn alanlarndaki atmalarn yan sra zellikle ilkretimde ulalan hedefler, Ycel dnemini cumhuriyet milli eitiminin parlak bir aamas haline getirmitir. 50. Cumhuriyet ylnn baarl Milli Eitim Bakanlar arasnda Reit Galip ve Saffet Arkan adlarn da saymak hakseverlik olur. Milli eitimimizin ''altn a'' olan Ycel dneminden sonra, zellikle de 1950'lerden 1960'lara doru bir yaz-boz karakteri, bocalama dneminin ana izgisi olmutur. 18 Temmuz 1959'da bakanla sunulduu halde 27 Mays sonrasnn ilk Milli Eitim Bakan Prof. Fehmi Yavuz'un nszyle yaymlanabilen ''Trkiye Eitim Milli Komisyonu Raporu''nda (1960) yer alan eletiri ve neriler, bugn deerlendirmemize de yardmc olabilir: c ''Her ne kadar btn yurttalara Anayasa hkmleri gereince asgari be yllk bir tahsil verilmesi derpi edilmi ise de, aradan 36 yl gemi olmasna ramen, bu esas henz gerekletirilebilmi deildir. c Eitim durumlar tetkik edilen memleketlerde bugnk kltrel, teknik, sosyal ve ekonomik seviyenin icab olarak ortaretimden btn ocuklarn geirildii dikkate alnrsa memleketimizde orta ve teknik retimin bu manada daha ok gelitirilmesi gerektii neticesine varlr. c Memleketimizdeki yksek retim durumuna gelince, ortaretim messeselerinde yksek tahsile hazrlanmakta olan genlerin says ve memleket nfusu dikkate alnnca, mevcut niversite
www.kuyruksuz.com
ve yksek okullarn ihtiyaca kfi gelmedii grlyor. Ayrca bu messeselerin memleket meseleleriyle daha yakndan ilgilenmeleri, bir yandan rencileri yetitirirken bir yandan da toplumun gelimesine hizmet edici faaliyetlerde bulunmalar hususu zerinde dikkatle durulmaldr. c Trkiye'de blge artlar, ihtiyalar, ehir ve kasabalar ile kylerin ve buralarda yaayan ocuklarn ve genlerin hususiyetleri dnlmeden tek tip okullarda ayn retim programlar tatbik ediliyor. c Ziyaret ettiimiz memleketlerde eitim almalarnn, niversiteler ve ilmi aratrma merkezleri tarafndan yaplan tetkiklerin neticelerine dayand mahede edilmitir. Memleketimizde buna daha ok ve iddetle ihtiya bulunmasna ramen, bu hususa gereken nemin verilmediini sylemeliyiz. c Modern eitimde ocuklara yalnz kuru ve hafzaya dayanan bilgiler vermek yerine, onlarn bedeni, zihni, hissi, iradi ve ahlaki bakmlardan olgunlap gelimeleri esas tutuluyor ve retim bunu gerekletirmede bir vasta olarak kullanlyor. Halbuki okullarmzda bilginin esas olarak alnd, ocuklarn ve genlerin umumi gelimeleriyle ahsiyet ve karakterlerinin teekklne kfi derecede nem verilmedii ve ksaca retimin hafzaya dayanan bilgiyi hedef tuttuu grlyor. c Eitim sistemlerini incelediimiz memleketlerde eitimin ve her dereceli okulun hayati ve fonksiyonel olmasna, dolaysyla ocuklar ve genleri hayata intibakl, i sahibi ve mstahsil hale getirmesine ve bu gayeye hizmet edecek surette organize edilmi olmasna mukabil, memleketimizde okullarn ocuklar ve genleri hayata kifayetli ekilde hazrlayamadklar, yani eitimin bilhassa sosyal, kltrel ve ekonomik manada toplumun gelimesi bakmndan fonksiyonel olmad bir gerektir.'' (Ad geen rapor, stanbul 1960, s. 17-22). 27 MAYIS SONRASI 27 Mays 1960 sonrasnn genilik kazandrd ve rgtlendirdii planlama dneminde bir yandan bilimsel yntemlerle gereklere yaklalrken, bir yandan da olanaklarmz en verimli biimde kullanmann yollar aratrlmtr. ''Milli Eitim Plannn Hazrl ile Grevli Komisyonun Raporu'' konumuz asndan bugn de uyarc niteliini koruyan aadaki ilkeleri getiriyordu: ''a) Her trl i eitimi ile ilgili faaliyetler her dereceden okullarmzn plan ve porgramlarna hkim olmaldr. Hatta ana-babalar vastasyla bu anlay aile evrelerine de sokulmaldr. Beklediimiz alkan, iini sever, iinin zevki ile yaayan nesiller yetitirmede, gvenilir yollardan biri budur... b) Eitim amalarmz arasnda zerinde durulacak en nemli noktalardan biri de ilkokullardan itibaren ocuklarmz rasyonel, mspet dnme tarzna altrmaktr. Toplum olarak, dn ve bugn karmza kan en nemli bir mesele de budur. ocuklarmz hurafelerden korumal, kurtarmalyz. Onlara, karlarna kan veya dnyada olup biten olaylar akl szgecinden geirerek bir anlaya ve bir davrana varma alkanln mutlaka kazandrmalyz. Eitim sistemimiz, ilkokulu bitirdikten, lise ve yksek renim yaptktan sonra meczuplara, eyhlere mrit olabilecek kimseler, az sayda da olsa, yetitirmemelidir. c) Trkiye'nin medeni ve milli yryn tayin eden Atatrk Devrimleri arasnda laiklii ana temel olarak grmekteyiz. Uzak ve yakn mazimizde millete ilerlememize, Bat uygarlndaki yerimize gememize engel olan glklerin ancak ve ancak laiklikle yenilebileceine kuvvetle inanyoruz. ) Yurttalarmzda kk yatan itibaren okul iinde ve okul dnda, gzellie kar ilgi ve sevgi yaratmak, onlar gzel sanatlar anlayacak, sevecek bir hale getirmek, bu alandaki noksanlarmzn byklnden dolay baka toplumlardan farkl olarak, srarla zerinde durmamz gereken bir lkdr. Bu yolla nesillere yaama zevkini daha kolaylkla alayabiliriz. d) Beden eitiminin ferdi ve milli karakteri olgunlatrmak bakmlarndan eitim hayatmzdaki zel nemine inanmaktayz. Bu sebeple btn eitim kademelerinde rencilerin yalarna uygun spor ve izcilik faaliyetleri gereken ekilde tekilatlandrlmaldr. Szn ksas, toplumumuz iin hayati bir nem tayan laiklik anlaynn gerekletirmeyi ama edindii dinamik Trk cemiyetinde hr ve mspet dnceli, yapc ve yaratc Trk insann vcuda getirmek balca grevimizdir." (Ad geen Komisyon Raporu, Ankara 1960, s.14-15) 11'LER RAPORU
www.kuyruksuz.com
Ord. Prof. Dr. Ratip Berker'in bakanlnda, aralarnda bizim de bulunduumuz ve Milli Eitim evrelerinde "11'ler Raporu" diye adlandrlan metnin sorumlu ve yetkili evreleri ne lde etkiledii ve aydnlatt sorulabilir. Milli Eitim servenimizi gnmze kadar izleyenler, herhalde bu soruya olumlu bir cevap bulamayacaklardr. nce, alttan alta, sonra "aikre" bir kar-devrim dorultusu izledii grntsn veren merkez rgt, zellikle "glklerin ancak ve ancak laiklikle yenilebileceine" inanmam grnmektedir. Be yllk kalknma planlarnda milli eitimimizin i ac olmaktan uzak durumu objektiflikle sergilenmektedir. Cumhuriyet Trkiye'sinin ilk genel nfus saym olan 1927 ylnda nfusumuz 13.647.270 olarak saptanmt. Cumhuriyetimizin ilk 50 ylnn son genel nfus saym olan 25 Ekim 1970 tarihinde ise nfusumuz 36.605.176'ya ulamtr. Eer bu verileri 1923'e ve 1973'e doru ilerletecek olursak, Cumhuriyet'in ilk 50 ylnda nfusumuzun 12 milyondan 38.5 milyona vard sanlabilir. Nfus artnn yan sra gen kuaklar kavrayan ya dilimlerinin genel nfus saym olan 25 Ekim 1970 tarihinde ise alanndaki sorunlara sayca arlk kazandrrken, toplumun yeni gereksinmeleri de nitelik bakmndan bir basn yaratmaktan geri kalmamtr. Bu durumda, herhangi bir konuda 50 ylda meydana gelen artlarn izelgelerde gsterilmesinin yanltc bir yannn da bulunaca kukusuzdur. Bunun iindir ki, okuyucular saylarla yormak yerine, sz nc 5 Yllk Kalknma Plan'na brakmay ye tutuyoruz: c "Genel olarak planl dnemde okul, renci ve retmen saylar nemli lde artm olmakla birlikte, eitim sisteminde planl dnemin bandan bu yana ekonomik ve sosyal yapya ve plan hedeflerine tam olarak uyan bir gelime gerekletirilememitir. zellikle genel eitimden mesleki ve teknik eitime kaydrmada baar salanamamtr. Eitime duyulan sosyal talebin basks, ekonomnin talep etmedii eitim dallarnda gereksiz kapasite artlarna yol amtr. c lkretimde mezunlarn yarsna yakn bir oran orta retime devam etmektedir. Orta retimin ilk kademesi planl dnemde hzl bir gelime gstermitir. Ancak buna dayal genel lise, mesleki ve teknik okullardaki gelimeler planlarn ngrd ynde olmam, genel liselerde ve zellikle teknik okullarda ekonomik talebe uygun gelimeler salanamamtr. c Orta retimdeki bu gelimelere bal olarak, yksek retim kurumlar plan hedeflerine ve insan gc ihtiyalarna uymayan bir biimde gelimitir. Teknik alanlarda cret dzeyi, sosyal stat ve deer yarglarna gre oluan ar talebi zel yksek okullar karlamaya almtr. c eitli eitim kademelerinden igc piyasasna geecek insan gcnn retim srecinde gerekli yeri almasn salayan yaygn eitim, eitim sistemi iindeki yerini alamamtr. Yaygn eitim almalar daha ok okuma-yazma ve kltr programlarndan ibaret kalmtr. Bununla beraber, planl dnemin son yllarnda sisteme giren pratik sanat okullar yaygn eitim alannda nemli bir gelime olarak belirmektedir." (Ad geen kaynak, s.85, paragraf 106-109.) RETMEN KIYIMI Panoramik bir grle "eitim sistemindeki gelimeler"i izledikten sonra, derinlere inen kkleri ve yaantmzn her alannda uzanan dallaryla heybetli bir nar grnnde olan "milli eitim aac"na dnebiliriz. Aacn canll ve gelimesi iin zsuyu ne ise, "milli eitim aac" iin de retmen odur. "retmen kym" ad verilen ve "zsuyu" horlayan bir tutumun belgelerini ve yanklarn "TB-DER" bltenlerinde izlemek mmkndr. retmene toplumdaki onurlu yeri geri verilmez ve milli eitimin vazgeilmez esi olduu inanc kkletirilmezse, yeni atlmlar bir yana, bugnk ar aksak gidii bile srdrmek mmkn olamaz. Bu nedenle, yksek kademelerde "ba" ve "zihniyet" deiikliine iddetle ihtiya vardr. Cumhuriyetimizin ilk 50 ylnn, eitim ve retimin verileri, toplum yapmz etkilemesi, iktisadi kalknmamza destek olmas gibi bakmlardan milli eitimimiz iin baarl bir snav olduu sylenemez. Konu Atatrk ilkeler asndan ele alndnda ise durum yle zetlenebilir: "Gereki ve lkc atlmlar giderek yerini umursamazla, bir yozlamaya brakm, Atatrk zlemlerin kartlar serpilme olana bulmutur. Bunu, toplumumuzun eitim ve retim kesiminde, gncel olaylar iinde bol bol buluyor ve gryoruz. Byle bir ortamda yaplacak ey, herhalde kaynana dnerek g tazelemek ve Atatrk'n yaptklar syledikleri dnda Atatrk retiye kaynak tanmamaktr." (Bk. Ttengil, Ulusal Eitimin Atatrk lkeleri, Trk Dili, S.254, s.188, Kasm 1972).
www.kuyruksuz.com
"Bu byk millet bayram"nn 50. yln, okumasz-yazmasz ve Trkesiz yurttalarmzla birlikte kutlamann hznn duymamalydk. Tek bana bu baarszlk bile Cumhuriyet'in ilk elli ylnda tmyle "ulusal" olamayan "milli eitim"imizin "btnleme"ye kaldna tanklk etmeye yeter.
50. YILINDA CUMHURYET'N LK GNNE BAKI Atatrk'n "byk millet bayram" olarak niteledii Cumhuriyet'in 50. yldnm, insan mr lsyle yolun yarsndan tesi, tarihin lsyle ksa saylacak bir zaman parasdr. Ne var ki, toplumsal deimelerin hz kazand bu 50 yllk dnem Trk toplumunu atdan temele etkileyen kkl oluumlar birlikte getirmi, yaayta ve dnte, dnya grnde ve hayat anlaynda yer alan keskin dnemeler "Trkiye Cumhuriyeti"ni yeni bir "mission"la tarih sahnesine karmtr. Bu yeni "grev" bamszln kazanmak yolunda "mazlum milletler"e umut olmaktr. Gazi Mustafa Kemal Paa dman denize dkp ayann tozuyla Ankara'ya dnnce, Klebi'nin dedii gibi, "atnn teri kurumadan" yeni bir Trk Devleti'ni Anadolu bozkrnda oluturmak iin "yeni yeni savalarn peinde" yklendii grevi amacna gtrecektir. Cumhuriyet'in ilan, devletin niteliini gsteren nemli aamalardan biri olmutur. "Nutuk"ta bu nemli douun yksne geni bir yer verilmitir. 28 Ekim gn akam yemeinde ankaya'da bir araya gelen "paa"lara ve "mebus arkadalar"na sylediklerini yle anlatr: "Yemek esnasnda; yarn Cumhuriyeti ilan edeceiz! dedim. Hazr bulunan arkadalar, derhal fikrime itirak ettiler. Yemei terk ettik. O dakikadan itibaren, sureti hareket hakknda, ksa bir program tespit ve arkadalar tavzif ettim." yknn gelimesi nce bir hazrlk almasndan geer: "O gece birlikte bulunduumuz arkadalar, erkenden beni terk ettiler. Yalnz smet Paa, ankaya'da misafir idi. Onunla yalnz kaldktan sonra bir kanun lyihas msveddesi hazrladk." 1921 tarihli Anayasa'nn baz maddelerini deitirmek suretiyle Cumhuriyet'in ilann dnp kararlatran Kemal Paa, ertesi gn, yani "29 Terinievvel (Ekim) 1923 Pazartesi" leden nce saat 10'da "Halk Frkas"nn Grup Ynetim Kurulu'nda ele alnan "Heyet-i Vekile intihab" sorununun kmaza girmesi zerine kendisine bavurulunca 28/29 Ekim gecesi hazrlad kanun taslan nerir. Uzun tartmalardan sonra nerinin kabul edilmesi zerine de konu Meclis'e gelir. Teklifin kanunlamas zerine alklarla "Yaasn Cumhuriyet!" sadalar birbirine karr. "Nutuk"ta "tarihi an" ksaca anlatlmtr: "Efendiler, Meclise Cumhuriyet karar 29/30 Terinievvel (Ekim) 1923 gecesi saat 8.30'da verildi. On be dakika sonra, yani 8.45'te Reisicumhur intihap olundu. Keyfiyet ayn gece btn memlekete tebli ve her tarafa gece yarsndan sonra, yz bir pare top endaht edilerek ilan olundu." 158 yenin oybirlii ile "Ankara Meb'usu Gazi Mustafa Kemal Paa"nn Cumhurbakanl'na seilmesinden sonra yapt ksa konumada yer alan u szleri bugn de hatrlanmaya deer: "Daima, muhterem arkadalarmn ellerine ok samimi ve sk bir surette yaparak onlarn ahslarndan kendimi bir an bile mstani grmeyerek alacam. Milletin tevecchn daima noktai istinat telkki ederek hep beraber ileriye gideceiz. Trkiye Cumhuriyeti mes'ut, muvaffak ve muzaffer olacaktr." Cumhuriyetin ilann izleyen yllar yeni atlmlarn yneticileri ve aydnlar sard yllar olur. Devrimler birbirini izler. Devrimin ideolojisini yapmak iin bir araya gelen aydnlarn oluturduu "Kadro" hareketinin 1932 ylnda balayabilmesi kadar, "lkknun-Sonknun 1934-1935" iaretini tayan 35-36. say ile sona ermesi de Trk Devrimi asndan onulmaz bir kayp olmutur. Derginin 1. saysnda yer alan imzasz bayazda sylenenler dndrc bir tank saylabilir: "Trkiye, bir inklap iindedir. Bu inklap durmad. Bu gne kadar geirdiimiz hareketler, ahit olduumuz muazzam kyam manzaralar, onun yalnz bir safhasdr. Bir ihtill geirdik. htill, inklabn gayesi deil, vastasdr. Bu ihtill safhasnda dursaydk inklabmz akim kalrd. Halbuki o, geniliyor, derinleiyor. O henz son szn sylemi, son eserini vermi deildir. Tesviye edilmi bir zemin stnde yarnki Trk cemiyetinin, kendine has ve kendine uygun binas kurulabilmek iin, inklabmz, derinleme ve genileme istikmetindedir." Biz, yine Cumhuriyet'e dnelim.
www.kuyruksuz.com
Kuruluunun 10. ylnda Atatrk'n Ankara'da yaplan byk trende syledii ve tarihe "Onuncu Yl Sylevi" olarak geen konumada, Cumhuriyet'in 50. ylnda da dnlmeye deer kl tmceler yer almaktadr: "Az zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli, Trk kahramanl ve yksek Trk kltr olan Trkiye Cumhuriyeti'dir." "Yaptklarmz asla kfi gremeyiz. nk daha ok ve daha byk iler yapmak mecburiyetinde ve azmindeyiz." "Yurdumuzu dnyann en mmur ve en medeni memleketleri seviyesine karacaz. Milletimizi en geni refah, vasta ve kaynaklarna sahip klacaz. Milli kltrmz muasr medeniyet seviyesinin stne karacaz." "Geen zamana nisbetle, daha ok alacaz. Daha az zamanda, daha byk iler baaracaz." "Trk Milleti, Ebediyete akp giden her on senede, bu byk millet bayramn daha byk ereflerle, saadetlerle huzur ve refah iinde kutlaman gnlden dilerim." Atatrk'n byk "Nutuk"u sona erdirirken 20 Ekim 1927 gn syledikleri "Cumhuriyet" ve "Genlik" kavramlarn birbirine balamaktadr: "Bugn vsl olduumuz netice, asrlardan beri ekilen milli musibetlerin intibah ve bu aziz vatann, her kesini sulayan kanlarn bedelidir. Bu neticeyi, Trk genliine emanet ediyorum. Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir." Zihinlere yer eden bir uursuz tabloyu izdikten sonra da szlerini yle balayacaktr: "Ey Trk istikbalinin evld! te; bu ahval ve erait iinde dahi, vazifen; Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr." Cumhuriyetimiz ikinci 50 ylna balarken, "yata" ve "bata" gen "cumhuriyeti"ler olarak grevimizi bilelim. (*)
TRKYE: GE TOPLUMU Cumhuriyetin ilk 50 yl, lkemizde meydana gelen toplumsal deimeler asndan belli bir dorultuyu izlemektedir. Bylece, k noktas ile ulalmak istenilen ama arasnda, hz ve yaygnlk alan tartma konusu olsa bile, srekli bir deimeler dizisi sz konusudur. lk bakta deiik kkenli, fakat kendi aralarnda balantl olan toplumsal deimeler, hayatmzn btn alanlarn kapsayan bir ''gei''i biimlendirmektedir. Buna dayanlarak Cumhuriyet Trkiye'sinin bir ''gei toplumu'' olduu rahatlkla sylenebilir. Toplumsal hayatmzdaki deime olayn evreleyen 50 yl, Trkiye'de yaklak olarak bir insan mr, gelimi lkelerde ise mrn te ikisidir. Bireyler iin olduka uzun saylan 50 yl, toplumlar iin ksa bir zaman araldr. Ne var ki son 50 yl, toplumumuz iin, durukluktan dinamizme ynelmeye balatan nemli itici glerin tarih sahnesine kna rastlamaktadr. Bunlarn ilki, Ulusal Bamszlk Sava'na dayanan Trk Devrimi, ikincisi, yzyllardr zlemle beklenen uzun bar yllar, ncs de Anadolu'nun bugne dein tank olmad bir nfus artdr. Toplumsal olanla iktisadi olann, bir kuman iki yz gibi birbirinden ayrlmadn ve karlkl bir etkileim iinde bulunduunu gzeterek, iktisadi gelime iin ne srlen bir aamalar dizisinin, toplumsal hayat iin de geerli olduunu ne srebiliriz. Bu takdirde, nl iktisat tarihi profesr W. W. Rostow'un iktisadi bakmdan btn toplumlar iine yerletirdii be kategori, toplumumuzun aamalarn da aklamamza olanak hazrlayan u be aamaya dnecektir: Geleneksel toplum - Hazrlk aamasndaki toplum - Harekete geme aamasndaki toplum Toplumsal olgunlama yolundaki toplum - Kitle tketimi andaki toplum. Bu emadan yola klarak, 1937'lerde harekete geme aamasna varan Trkiye'nin 1973'lerde olgunlama yolunda ilerledii sylenebilir. Elbette bir aamadan baka bir aamaya gei, toplumlarn btn kesimleri iin geerli olmamaktadr. Toplum yaps ve dokusu, baz kesimlerinde deimeye ve yenilemeye daha yatkn, baz kesimlerinde ise yeterince hazrlkl deildir. Bunun
www.kuyruksuz.com
bir sonucu olarak, 1973'lerin Trk toplumu, oranlar deiik drt blml bir toplum grnts vermektedir: nemi gittike azalan ''geleneksel toplum'', henz ''hazrlk aamasnda'' bulunan bir toplum blm, ''harakete geme aamasnda'' grdmz nemli bir blm ve byk kentleri evreleyen bir ada grnnde de olsa ''olgunlama yolunda toplum''. Hemen belirtelim ki, cumhuriyetin 50. ylnda toplumumuzun gze arpan belirgin nitelii bir gei toplumu olmaktr. Gei ann temel zelliini ise yle zetleyebiliriz: Tarm kesimine dayanan toplumun yerine sanayi, ulatrma, ticaret ve hizmet kesimlerini egemen klmak. Genel dorultusunu iaret ettiimiz bu deime, toplumsal hayatmz drt bir yanndan kuatan u ''gei''leri ortaya karmaktadr: cTarm toplumundan sanayi toplumuna, c Krsal yerlemelerden kentsel yerlemelere, c Biim kazanmam, iki katl sosyal yapdan, ok katl ve tabakal sosyal snf yapsna, c Teokratik bir toplumdan laik bir topluma. c Teki (monist bir toplumdan oulcu (plralist) bir topluma, c Yasal eitlikten ve zgrlkten, gerek bir eitlie ve zgrle, c e dnk ve grece kapal bir toplumdan, da dnk ve ak bir topluma, c Ulatrmasz-habersiz-rgtsz ve birbirinden kopuk bir yaantdan, toplumsal btnlemeye ve rgtlenmi bir topluma, c Padiahlarn, kiilerin ve dar kar evrelerinin buyruundan, halkn hkmdarlna, yani genel seim mekanizmasna dayal demokratik bir topluma, c Kaderci, geleneki ''bir lokma, bir hrka'' toplumundan, aklc, yeniliki ve sosyal zlemlerle dolu bir topluma. On noktada topladmz ''gei''ler, bize kalrsa cumhuriyetin ilk 50 ylnda, yazmzn banda sz konusu ettiimiz ''itici gler''in derin etkisiyle meydana gelen yapsal deiiklii dile getirmektedir. Olaya iktisadi bakmdan bir yaklam, kuman teki yznde ''kapitalistleme sreci''nin bulunduunu, zmir'de 1923 ylnda toplanan ''Trkiye ktisat Kongresi''ne balanan umutlar boa knca devletin iktisadi hayat zerindeki etkisinin arttn, 1950'den bu yana da yapsal deiiklikleri hzlandran, gittike plana balayarak yrten bir ''Byk burjuvazi''yi oluturma ve glendirme abalarn su yzne karmaktadr. 1923 ylnda nfusu 10 milyon olan Trk toplumu, 1973 ylnda 38 milyona varmtr. Nfusumuzun sayca ve nitelike deimesinin yan sra, yukarda sraladmz ''gei''lerde ''kii'' ya da toplumsal bir kurumun ''ye''si olarak kazand zellikler, gereksinmeleri ve zlemleri gittike byyen bir toplumu da ortaya karm bulunmaktadr. Ne var ki gei dneminin en byk zellii olan ikili deerlendirme ve bak as henz zme ulam olmaktan uzaktr. Bu nedenle toplumumuzun her kesiminde karlatmz iyimserlik / ktmserlik, huzursuzluk / mutluluk, eskiye ballk / yenilemeye istek, dzeni tutma ve koruma / dzeni deitirme abalar, ''gei olgusu'' karsnda taknlan tavrlarn kiilere ve kurumlara yansmas olarak deerlendirilmek gerekir. ''Varlan Nokta''y merak edenler, aradklar cevab, 1973 ylnda yaymlanan ''Trkiye'de Toplumsal ve Ekonomik Gelimenin 50 Yl'' adl kitabn 488. sayfasnda bulacaklardr: ''Trkiye Cumhuriyeti'nin 50 yllk mrn geirdii zaman aral dnyann ileri toplumlar iin byk atlmlarn gerekletirildii bir dnemdir... Trkiye'yi gelimi toplumlarla karlatrarak belli lde karamsarla dmek yerine elli yllk kalknmann somut rnekleri zerinde durmak daha gereki olacaktr. Bugn Trk toplumu umutlaryla, yaama dzeyiyle ve zlemleriyle 1923'lerin toplumunu ok geride brakmtr. 1973'lerin Trk toplumu sanayileme srecine girmi, ekonomik ve sosyal lleri bym, hzl gelimenin ortaya kard toplumsal devinimin sorunlarn zmeye alan yepyeni bir toplumdur.'' 1973 Trkiyesi, bir yandan 50 yln somut verilerini objektiflikle deerlendirirken, bir yandan da karamsarla dme pahasna olsun, gelimi lkelerle bir karlatrmay gzden uzak tutmamaldr ki, ikinci 50 yl, gereken atlma ve ynteme kavuma umudunu canl tutabilsin. MUSTAFA KEMAL ZGS Ulusal Kurtulu Savamzn tarihe armaan ettii Mustafa Kemal izgisi aradan yllar getike yeni boyutlar kazanyor. r ac yan, bakaldrdka gzel rnlerini veren ulus glleri gibi,
www.kuyruksuz.com
dnyamzn eitli kesimlerinde tarihe yeni sayfalar ekliyor. Bylece, dnyann drt bir kesinde tank olduumuz bamszlk savalarnda Mustafa Kemal izgisi belirginlik kazanmakta, baka bir deyile, yirminci yzyln niteliini ortaya koyan tarihsel parlt btn grkemiyle dnyamz aydnlatmaktadr. Aradan yllar getikten sonra, soukkanllkla olaymza eildiimizde, Mustafa Kemal izgisini oluturan noktalar ak-seik izleyebiliyoruz. Trkiye rneinden yola ktmzda ''k noktas''nn Atatrk'n ''Nutuk''unda iki lek iinde dile getirildii grlr. ''Vaziyet ve manzara-i umumiye'' adn tayan Trkiye lei, 19 Mays 1919'da Samsun'dan lkemizin grndr: ''...Saltanat ve hilfet mevkiini igal eden Vahdettin, mtereddi, ahsn ve yalnz tahtn temin edebileceini tahayyl ettii deni tedbirler aratrmakta. Damat Ferit Paa'nn riyasetindeki kabine ciz, haysiyetsiz, cebin, yalnz padiahn iradesine tabi ve onunla beraber ahslarn vikaye edebilecek herhangi bir vaziyete raz. Ordunun elinden esliha ve cephesi alnm ve alnmakta... tilf Devletleri, mtareke ahkmna riayete lzum grmyorlar. Birer vesile ile, itilf donanmalar ve askerleri stanbul'da. Adana vilayeti Franszlar; Urfa, Mara, Ayntap ngilizler tarafndan igal edilmi. Antalya ve Konya'da talyan ktaat- askeriyesi; Merzifon ve Samsun'da ngiliz askerleri bulunuyor. Her tarafta, ecnebi zabit ve memurlar ve hususi adamlar faaliyette. Nihayet, mebde-i kelm kabul ettiimiz tarihten drt gn evvel, 15 Mays 335'te tilf Devletlerinin muvafakatiyle Yunan ordusu zmir'e ihra ediliyor'' (65). Onurdan yoksun yneticiler, elinden silah ve cephanesi alnm bir ordu, dman izmeleri altndaki yurt keleri ve zmir'e kan Yunan ordusu ''Trkiye lei'' iindeki ''Durum ve genel grn''tr. Atatrk, Byk Sylev'ini tamamlarken ''k noktas''n bir kez de ileriye dnk bir grnt plannda ve ''Dnya lei''nde gzler nne serer: ''... stiklal ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann btn kaleleri zaptedilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elim ve daha vahim olmak zere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dellet ve hatta hiyanet iinde bulunabilirler. Hatta bu iktidar sahipleri ahsi menfaatlerini, mstevlilerin siyasi emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakru zaruret iinde harap ve bitap dm olabilir'' (66). Grld gibi, Mustafa Kemal izgisinin ''k noktas'' koullar ne denli ar olursa olsun, en byk glerin ve yengilerin temsilcisi dmana, onun ibirlikilerine kar bamszl elde etmek iin bakaldrmadr. Mustafa Kemal izgisinde bu ''bakaldrma''nn yneldii ''ama'' da nemli bir ''nokta'' olarak belirlenmitir: Tam bamszlk (istikll-i tm). Dikkate deer yan, amalanan tam bamszln dn tanmazl, ''durum ve genel grn''le balantsnn ancak inanla, umutla, aln teri ve kanla kurulmakta oluudur. Btn bamszlk savalarnn pusulas olan ''tam bamszlk'' Mustafa Kemal izgisinde, ekile demir der gibi, evresine kvlcmlar saarak vurgulanmtr: ''stikll- tm, bizim bugn, deruhte ettiimiz vazifenin ruhu aslisidir. Bu vazife btn millete ve tarihe kar deruhte edilmitir... Bizden evvelkilerin irtikp ettikleri hatalar yznden, milletimiz, lafzan mevcud zannolunan istikllinde, mukayyed bulunuyordu. imdiye kadar Trkiye'yi cihan medeniyette kusurlu gsteren neler mutasavver ise, hep bu hatadan ve hep bu hataya tebaiyyetten neet etmektedir... Biz; yaamak isteyen, haysiyet ve erefiyle yaamak isteyen bir milletiz. Bir hataya tebaiyyet yznden bu evsaftan mahrum kalmaa tahamml edemeyiz. lim, cahil bilistisna, tekmil efrad milletimiz, belki iinde mndemic mklt tamamen idrak etmeksizin, bugn yalnz bir nokta etrafnda toplanm ve sonuna kadar kann aktmaa karar vermitir. O nokta; istikll-i tmmmzn temini ve idamesidir. stikll-i tam denildii zaman, bittabi, siyasi, mali, iktisadi, askeri, hars ve ilh, her hususta istikll-i tam ve serbesti-i tam demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde istikllden mahrumiyet, millet ve meleketin, manay hakikisiyle istiklalinden mahrumiyeti demektir'' (67). Altn izdiimiz tmcelerin de gsterdii gibi, btncl bir bamszlk anlayndan yola kan Atatrk, yklenilen grevin yalnz ulusa kar deil tarihe kar da yklenildiini sylerken Mustafa Kemal izgisinin evrensele uzanan yann da ''nokta''lamaktadr. Bize kalrsa ulusal olandan evrensel olana uzanan ve Trkiye'nin nclnn yaratt umut halkalarn belirleyen bu ''nokta'' iki konumasnda (1922 ve 1933) dile getirilmitir: - ''Trkiye'nin bugnk mcadelesi yalnz kendi nam ve hesabna olsayd belki daha ksa, daha az kanl olur ve daha abuk bitebilirdi. Trkiye azim ve mhim bir gayret sarfediyor. nk mdafaa
www.kuyruksuz.com
ettii btn mazlum milletlerin, btn ark'n davasdr ve bunu nihayete getirinceye kadar Trkiye, kendisiyle beraber olan ark milletlerinin beraber yryeceinden emindir'' (68). - Bugn, gnn aardn nasl gryorsam, uzaktan btn ark milletlerinin de uyanlarn yle gryorum. stiklal ve hrriyetine kavuacak olan ok karde millet vardr. Onlarn yeniden douu, phesiz terakkiye ve refaha mteveccih vuku bulacaktr. Bu milletler btn glklere ve btn manilere ramen muzaffer olacaklar ve kendilerini bekleyen istikbale ulaacaklardr. Mstemlekecilik ve emperyalizm yeryznden yok olacak ve yerlerine milletler arasnda hibir renk, din ve rk fark gzetmeyen yeni bir ahenk ve ibirlii a hkim olacaktr'' (69). Mustafa Kemal izgisi, belirtmeye altmz gibi, ulusal'dan evrensel'e doru uzanan ''nokta''lardan olumaktadr. Yeni bir devletin Anadolu bozkrnda kuruluuna varan Ulusal Kurtulu Sava, tarihe kar da bir grev ve sorumluluk yklendiinin bilincindedir. Bu bilin, cann diine takarak savaan bir ulusu, azgelimi lkelerin, gnmzde yaygnlk kazanan deyimle nc Dnya'nn n-siperlerine getirmektedir. Ne var ki, ''mazlum milletler''e byk bir umut , izlenmesi zorunlu bir kurtulu yolu gibi grnen Mustafa Kemal izgisinin, reti plannda eksik kalan nemli bir yan olmutur. Bu eksik yan, Trkiye'nin, giderek nc Dnya lkelerinde etkinliinin azalmasna yol at gibi, lke iinde de bunalmlara srklenmesinin ba nedenlerinden biridir. reti plannda eksik kalan yan, evrensel bir olgunun ahdamar grnndeki Mustafa Kemal izgisinin yklendii tarihsel ''mission''un bir sisteme ulatrlamam olmasdr. Fikir hayatmzda ''Kadro hareketi'' diye adlandrlan ilgin atlm, derginin ilk saysnda da akland gibi, Trkiye'deki oluumu sistemletirmeyi amalyordu: ''Trkiye bir inklp iindedir. Bu inklp kendine prensip ve onu yaatacaklara uur olabilecek btn nazari ve fikri unsurlara maliktir. Ancak bu nazari ve fikri unsurlar inklba DEOLOJ olabilecek bir fikriyat sistemi iinde terkip ve tedvin edilmi deildir. Gerek milli mahiyeti gerek beynelmilel mul ve tesirleri itibarile, tarihin en manal hareketlerinden biri olan inklbmzn, zatinde mndemi bu ileri fikir ve prensip unsurlarn, imdi inklbn seyri iinde ve onun icaplarna uygun bir ekilde izah ii, bugnk Trk inklp mnevverliine den vazifelerin en acil ve en ereflisidir.. nklbn kendine has CHAN TELKK TARZI byle vcut bulacaktr'' (70). Atatrk'n Cumhuriyetin 10. yldnm vesilesiyle Kadro dergisinde yer alan szleri (s. 22, s. 3, Ekim 1933) kendisinin de bu dorultuda zlemler tadna tanklk etmektedir: ''Hatrlyorum ki, Kadro intiar ederken maksadnn Trk milletine hs meslek ve medodun millet ve memlekette teesss ve inkiafna hizmet olduunu yazmt. Kadro'ya bu maksadnda geni muvaffakyet temenni ederim''. Atatrk'n ''evk ve cesaret veren'' szlerine karn Kadro'nun yaam yl sonunda tamamlanmtr. (S. 35-36, Aralk-Ocak, 1934-1935). Kadro hareketi iinde yer alan dnrlerden evket Sreyya'nn (Aydemir) nce bir kitapta (nklp ve Kadro, Ankara 1932) zerinde durduu, sonra bir yaz dizisinde Kadro'da gelitirdii ''nklbmzn deolojisi'' (say 18-21) ''muhtelif itima hareketler iinde Milli Kurtulu hareketimizin asliyetini ve esizliini isbat ve teyide'' alyordu. Ne var ki, ad geen kitabnn ''Son sz''nde yer alan u satrlar 1975 ylnda da geerliini korumaktadr: ''Btn tarih devirlerinin en derin manal hareketlerinden biri olan Trk Inklbnn mana ve mahiyetini izah yolunda gen neslin, kendi stne den fikri vazifeyi, bu inklb baaranlarn esiz kahramanlklar ile mtenasip bir enerji ile henz kavramadn burada iaret etmek lazmdr''. (s. 174). Yar-smrgelikten ulusal kurtulu hareketlerine geii simgeleyen Mustafa Kemal izgisinin dnrn yeni kuaklardan aramas, belki de onun hem talihi, hem de talihsizliidir.
ATATRK' KUAKLARI BEKLEYEN GREV Krmz gln al var Kolay kolay gelir miydi bir Mustafa Kemal Bir Mustafa Kemal yetmedi bre ahin aman Bir Mustafa Kemal daha Bedri Rahmi Eyubolu
www.kuyruksuz.com
1975'ler Trkiye'si, srp gelen inan bunalm nedeniyle, kanlmaz iki soruyu gzler nne sermektedir. Bu sorular yle biimlendirilebilir: Atatrk nasl tamamlanr? Kemalizm bir reti midir? Birinci soruyu douran eylemdeki ve kuramdaki gedikler, yle grnyor ki, deiik evrelerce de kabul edilmekte, fakat eksiklerin nasl giderilebilecei konusunda bir gr birliine varlamamaktadr. Bunu doal karlamak gerekir. ki u nokta olarak, eskiye dn amalayan ''restorasyon'' zlemcileriyle Trkiye Cumhuriyeti'nin yrngesini deitirme heveslilerini bir yana brakacak olursak karmzda iki seenek kalmaktadr: Atatrk tamamlanmasn ikinci bir Atatrk'ten bekleyenler; Atatrk'ten yola karak ve Atatrk' anlayarak Atatrk' tamamlamay dnenler. zm yolunu ikinci bir Atatrk'te arayanlar benzer koullarn m, genel seim mekanizmasnn m, yoksa ''Kahramanlar'' yazar Thomas Carlyle'n dledii gkten zembille yryzne inen ''byk adam''n m tarih sahnesine kacan belirlemi deildirler. Akla daha yakn grnen ikinci seenek ise, baz varsaymlar birlikte getirmektedir: a. Belli koullarn bir sonucu olan tarihsel olayn en belirgin nitelii ''biricik'' oluu, bu nedenle de tekrarlanmasnn sz konusu olmayacadr. b. Gerek eylemde (pratikte), gerek kuramda (teoride) saptanabilecek eksik - gedikler tarihsel olaya zgrlk kazandran niteliklerden yola klarak tamamlanabilir. c. Yeni koullar ve gereksinmeler, yeni yorumlar, aklamalar ve uzantlar zorunlu klmaktadr. . Demokratik zm yolundan vazgeilemeyeceine gre, kltr ve bilinlenme dzeyinin ykseltilmesi gerekmektedir. d. ''Yeni Atatrklk'' diyebileceimiz politika dizgesi toplumsal bir ierik kazand lde halk kitlesinin onayn alabilir. nsan Haklar Bildirgesi ve Anayasa ilkeleri bu dizgenin kanlmaz boyutlardr. Atatrk'ten yola karak Atatrk' tamamlamann dnce plannda balca iki k noktas vardr: 1. Atatrk' btn eylem ve dnceleriyle yakndan tanmak. 2. Evrensel bir nitelii de olan Atatrk'n tarih sahnesine k ve Trk Devrimi zerine yaplan yaynlar ve yorumlar izlemek. Atatrk biyografyas, Atatrk'n btn sylev ve demeleri, evirileri, mektuplar, anlar vb. birinci k noktasnn ieriidir. kinci k noktas, yaymland lde birinci k noktasn da kapsayan almalardr. Bu almalarn ''kronoloji'' ve ''bibliyografya'' beklerinde topland grlr. Balanglarnda yabanc aratrclar bulduumuz bu tr almalar gnmzde sevindirici bir olgunlua ulamtr. Prof. Dr. Gotthard Jaeschke'nin 1939 ve 1941 yllarnda dilimize de evrilen ''Trk nklb Tarihi Kronolojisi''ni izleyen Sami N. zerdim'in 1963 ve 1966'dan sonra ''yeniden yazlm 3. basm''n 1974'te sunduu ''Atatrk Devrimi Kronolojisi'', Dr. Utkan Kocatrk'n 1973'te yaymlanan ''Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi'' yararl ve gvenilir kaynaklardr. Prof. Dr. Herbert Melzig'in 1941'de balatt ''Atatrk Bibliyografyas'' almalar, Muzaffer Gkman'n srekli abalariyle gnmzde olgunlua ve btnle kavuturulmutur. 1963 ylnda yaplan birinci basksn bir yana brakacak olursak, ''Atatrk ve Devrimleri Tarihi Bibliyografyas''nn 1968'de yaymlanan ''ilaveli 2. bas''s, 1974'te birinci cildi izleyen ikinci cildi (Ek: 1) yurt iinde ve dnda yaplan eitli yaynlar izlememize olanak hazrlam bulunmaktadr. yle grnyor ki, gnmze dein yurt iinde ve yurt dnda yaplm olan almalar, sz konusu ettiimiz varsaymlar dorultusunda bir ''tamamlama'' ilemine giriebilmek iin ortam yetesiye hazrlam saylabilir. nemli olan, srp giden inan bunalmndan kurtulabilmek iin Atatrk'ten yola kmak seeneinin yaygnlk ve olgunluk kazanmasdr. kinci soru, konunun baka bir adan tartlmas saylabilir. Kemalizm bir reti midir? sorusu karsnda, biraz da retinin tanmnn geni ya da dar tutulmasndan kaynaklandn sandmz, iki kart gr belirmitir. 1936 ylnda yaymlanan Tekin Alp'n ''Kemalizm''i, adnn da gsterdii gibi, Kemalizmin bir reti olduu grndedir. 1933 ylnda ''Trk nasyonalizmi''nin uluslararas fikir akmlar karsndaki yerini belirleyen evket Sreyya, yaz dizisini u zetle sona erdirir: ''Milli kurtulu hareketleri gerek tarihi meneleri, gerek ana prensipleri, gerek inkiaf istikametleri itibariyle asrmzn beynelmilel fikir ve cemiyet hareketlerinden faizm ve ihtilalci sosyalizmden tamamiyle ayr bir keyfiyet arzetmektedir. Harice kar kaytsz ve artsz istikll, siyaseten ve iktisaden cztam olmak davas, dahile kar ileri teknikli, tekilatl, en, mtecanis ve yksek kltrl bir millet olmak davas milli kurtulu hareketlerinin bilhassa Trk nasyonalizminde kemalini bulan objektif prensiplerdir''. (Kadro, S. 21, s. 13). Yapt kyaslamaya ve sralad
www.kuyruksuz.com
niteliklere baklrsa 1933 ylnn evket Sreyyas da, 1965 ylnn evket Sreyya Aydemir'ine kyasla, Tekin Alp'a daha yakndr. ''nc Adam'' da ''doktrin''in tanmn yaptktan sonra . S. Aydemir ''hayr'' diye yantlad ''Atatrk bir doktrin adam myd?'' sorusunu sorar. Ona gre, ''Atatrk bir doktrin adam deildi. nki Atatrk, nceden sistemletirilmi ve tartlabilse dahi fikir ve hareket prensipleri belli, snrl bir fikir sistemine kendini balamad. Zaten fikri hazrl, nazari formasyonu da buna gre deildi''. (Ad geen yapt, stanbul 1965, C. III, s. 501). Bizim burada deinmek istediimiz bir eliki deil, Kemalizm'in bir reti olarak dizgeletirilmesinin Mustafa Kemal'den beklenemeyeceidir. Birbiriyle btnleen dnce ve eylemleri, teki retilere kar taknd tavr ve dnya gr, kendisine zg yanlar olan bir retinin malzemesini gzler nne sermitir. Cumhuriyet'in 15. yldnmne kadar kendi salnda, 1938'den bu yana da Atatrk'sz Trkiye Cumhuriyeti'nin karlat her glk ve atlatt her ''badire'', esasnda kemalist retinin geirdii bir snama, verdii bir snavdr. Atatrk kuaklar bekleyen grev, dnceyi ve gelimeyi boan kalplarda skboaz etmeden, Atatr anlay dorultusunda ve yeni gereksinmelerle yatkn bir dzenlemenin gerekletirilmesidir. Bedri Rahmi Eyubolu'nun dile getirdii zlemi Mustafa Kemal'in yolunda yryen bir ''ideolog'' olarak tasarlamak, bize kalrsa, akla daha yakn olan bir yorum olur. Bu bekleyiin nasl sona ereceini ''zaman'' gsterecektir.
KNC BLM ATATRKLKLE LGL SORULAR VE YANITLARI 1961 S. - niversite'de Bir ''Atatrk Enstits'' Kurulmal mdr? C. - Bilindii gibi ''Enstit''ler, zellikle niversitelere bal olanlar, belirli bir konuda derinliine almalar ve aratrmalar yaplmas iin kurulmaktadr. ''Atatrk Enstits'' adn alacak bir aratrma merkezi Ankara niversitesi'ne bal olarak yllardr faaliyette bulunan ''nklap Tarihi Enstits''n akla getirmektedir. nk, sz konusu ettiiniz enstit, devrim konularn ilk planda ele almak lazmdr. Ankara'daki enstit, Trk Devrimi'nin Tarihi konusunu ele alarak zellikle belgeleri toplamakla ilgilendiine gre, ikinci bir enstitden de ayn ii beklemek fazla olur. yleyse, ''Atatrk Enstits'' daha farkl bir alanda almaldr. Bu alan, kanaatimce, Atatrk Devrimleri'nin sosyal yn, olu artlaryla ball ve cemiyete kazandrmaya alt yeni deerlerin yorumlanmas ve anlatlmasdr. Bu maksad gerekletirebilmek iin zel bir kitapln tekili, yerli ve yabanc aratrclar belirli konular ilemeye tevik, konferans ve seminerler tertipleyerek Atatrk konusunu ''duygu'' planndan ''dnce'' planna aktarma gibi almalar byle bir enstitnn kurulmasn gerektirmektedir. ''Dogma'' haline getirilen fikirlerle beslenen kstekleyici bir tutum ve iin kolayna kama, Atatrk ve eserleri iin de en byk tehlikedir. yleyse bu konuyu akln dnda ve ilmin objektiflii ile ele almak Atatrk'n isteine uygun bir anlay olacaktr. Atatrk konusunu ve devrimleri kendi karlarna gre anlayp bir paravan gibi kullananlara kar koymann en isabetli yolu budur: 1962 S. - Son yllarda bir rejim buhran iinde bocalayp duruyoruz. Sizce yurt ynetimi ilerinin Atatrk ilkelerine ve yurt yararna uygun olarak en sarsntsz bir ekilde yrtlebilmesi iin nasl bir yol tutulmas gerekir. Yani, memleketimizin artlarna en uygun decek demokrasi ekli hangisidir ve particiliin bizde kii karlar peinde bir meslek haline gelmesini nlemenin areleri nelerdir?
www.kuyruksuz.com
C. - Trkiye'nin Batl bir toplum olmasnn koullar Atatrk Devrimleri ile hazrlanmtr. Yurt ynetimi bu ilkelerin nda ve Batl bir toplum olma amacnda drstlkle ele alndka rejim buhranna dlmesi nlenebilir. Ne var ki, Atatrk Devrimleri nasl, aydn bir aznln yukardan aa doru gerekletirdii bir hareket olmusa, Devrimlere kar halk kitlelerini yekindiren tutum da yine aydn bir aznln kiisel karlar yararna ve yukardan aa ynetilmektedir. Devrimleri blp paralama abalar da ''cahil ounluk''tan deil, hep ''aydn aznlk''tan gelmektedir. u halde, aydnn sorumluluu ve karakteri konular rejim buhrannda kmsenilmeyecek bir yer tutmaktadr. Trkiye'de demokrasi de, teki az gelimi lkelerde rneini grdmz gibi, sosyal bir muhtevay gzetmek zorundadr. Feodal bir topluluun izlerini silmek iin ister istemez otoriter olmal, snrlandrc ve eitlik gzetici bulunmaldr. lkenin insan ve madde kaynaklarn toplum yararna ve en verimli bir biimde iktisadi kalknmann hizmetinde bulunduracak planl bir alma yurt ynetiminin ayrlmaz bir parasdr. Halk iin bir siyasal eitim okulu olmas gereken partiler snf yapsnn temel grleri zerine dayanmal, parti disiplinli karc davranlara frsat vermemelidir. Szn ksas, demokrasi adn verdiimiz ''halkn, halk tarafndan ve halk iin idaresi'' bir ama olarak deil, yurt gereklerinin gerekli kld dorultudaki bir ynetimin arac olarak anlalmaldr. Bunun dnda kalan her ey bir ayrnt olmaktan teye gidemez. 1971 S. - Son zamanlarda Atatrk'e ve Atatrk Devrimlerine sadan ve soldan saldrlar ok artm ve sertlemitir. Hatta Atatrkl temelden ykmaya alanlar da grlmekte bu arada. Zaten yeteri kadar blnm olan halkmz arasnda yaylmaya allan bu ykc akm hakknda ne dnrsnz? Bu ortam yaratan nedenler nelerdir sizce? C. - ''Atatrk Devrimi'' dediimiz yeni bir ''deerler dzeni''nin ve ''dnya gr''nn 1970 Trkiye'sinde eletirilmesi olaan, ''saldrlar''a uramas ise artc deildir. Sorunuzda belirsizlik iinde dile getirilen ''sadan ve soldan saldrlar''n iyice anlalmas iin u noktalar zerinde durmamz gerekmektedir: 1) ''Atatrk Devrimi''nin olduu gibi ''saklanmas'' elbette sz konusu edilemez. Bu devrimin anlalmas, tamamlanmas ve gelitirilmesi Atatrk dncenin ba kaygs olmaldr. Bunun iindir ki, dnce ve eylem plannda bir eletiri ok olaandr; stelik, Atatrk Devrimi'ni (isterseniz daha dorusu olan ''Trk Devrimi'' diyelim) canl tutmak iin de zorunludur. 2) ''Trk Devrimi''nin getirdii ''deerler dzeni''nin ve ''dnya gr''nn yerine, bu devrimle badamaz grleri koyarak yeni bir ''devrim'' yapmay amalayan ''ar''larn tutumu da artc saylmaldr. nk ''dondurulan'' her dnce sistemini, ''geri''ye, ya da ''ileri''ye doru deitirme abalar var olaca gibi, yerine geirilmesi iin ''mevcut olan''n ypratlp yklmas da, ister ''kar devrim'', ister ''devrim'' niteliinde olsun, ''ar''larn istedii bir eydir. 3) Laiklik platformu zerinde ykselen Trk Devrimi'ni teokratik platforma yerletirme grnde birleen ''kardevrim''ciler, konunun dnce plannda tartlmasndan dikkatle kanarak ''saldr''larna Atatrk' semi grnmektedirler. Ortaya srdkleri iddialarn ''Atatrk imaj'' ile bir ilgisi bulunmad gibi, kiisel kusur ve zaaflar ''doru dnce ve eylem''leri rtmek iin ne srmenin de bilimsel bir dayana yoktur. 4) Snf asndan Trk Devrimi'ne bakan ve Atatrk' bir ''burjuva devrimcisi'' gibi yorumlayan kelimenin gerek anlamndaki ''solcu'' gr, teokrasi zlemcilerinin aksine, tartmay, kuralna uygun bir biimde yrtmektedir. Yaplacak ey bu tartmalara ayn kural erevesinde kalarak karlk vermektir. 5) Trkiye'de hl edebiyatn ncl sregeldii iin, nemli baz konular roman kahramanlarnn aracl ile kamuoyuna yanstlmaktadr. Bylece, bir yandan dndklerini ortaya koyarken bir yandan da ''kk'' kahramanlarnn glgesine snr grnen yazarlarmzn, akyreklilikle dncelerini ortaya koymalar beklenir. Fikir zgrln gerekten benimsiyor ve bizim gibi dnmeyenlere de, objektif tartma lleri iinde, ayn zgrl tanyorsak ''doru''yu bulmann yolundayz demektir. Bize yle geliyor ki, Atatrk ve Trk Devrimi konularndaki yanl tutumlar bugnk durumu yaratmtr. te yandan, itenlikten yoksun ve ''politika esnaf'' diye niteleyebileceimiz bir ''karc''lar takm da iktidar ve oy hesaplar uruna byk tahribata sebep olmutur ve olmaktadr.
www.kuyruksuz.com
1972 S. - 1. Bugnk renim ve kltr artlarmz iinde bizi Atatrk'n izdii ''ada uygarlk dzeyine erimek'' hedefine en ksa yoldan ulatracak bir ''Milli Eitim Reformu''nun temel ilkeleri sizce neler olmaldr? 2. Bu reformun kapsam iinde orta renimin Trke ve edebiyat dersleri programlarnda ne gibi deiiklikler yaplmasn gerekli grrsnz? C. - 1. ''Milli Eitim Reformu''nun temel ilkeleri konusunda dndklerimi belirtmeden nce, ''k noktas'' niteliindeki bir grm hatrlatmak istiyorum: ''teki yurt sorunlarndan bamsz olarak kendi bana bir eitim ve retim sorunu yoktur. Eitim ve retim sorunu sosyal yapya bal olarak biim kazanmakta, bu grn ile bir determinizmin neticesi olmaktadr. Bir veri olarak ele alnan eitim ve retim sorununun karsna, sosyal yapy belli ynlerden deitirmek amacn gden eylemci grler konulabilir. lkelere ve alara gre deien bu iki u anlayn yan sra, ''gerek''lerle ''lk''leri belli oranlarda badatran grler ortaya kmaktadr''. (Bk. Sosyal Yapmza Bal Eitim ve retim Sorunlar, stanbul 1971, Refi kr Suvla'ya Armaan kitab iinde, s. 185). Sorunuzda yer alan ''Atatrk'n izdii (ada uygarlk dzeyine erime) hedefi'', yukarda iaret edilen seeneklerden ''gerek''lerle ''lk''lerin badatrlmasna ncelik verildiini gsteriyor. Soruya bal kalarak, ''temel ilkeleri'' yle zetleyebilirim: a) Kapsam bakmndan: Bir ayrm gzetilmeksizin herkes iin parasz ve zorunlu olan, kydekentte %100 gerekletirilen ilkretimden sonra, eitim ve retim, insangc planlamasnn gerektirdii nitelik ve nicelik lsnde, yalnz istidat ve kabiliyeti objektif llerle saptananlara salanmaldr. b) Ynetimi bakmndan: Milli Eitimin, sadece devletin gzetimi ve denetimi altnda bulundurulmas yetmez. ''Eitim ticareti''nin, her kademede, nlenmesi ve retim Birlii Yasas'nn zne ve szne bal kalnarak sadece devlet eliyle yurtlmesi zorunludur. c) Yntemi bakmndan: Yakn evreden, ''bugn''den ve toplumun yetenekli bir yesi yapma amacndan yola karak, gerekli olan, geerli olan, ada uygarlk dzeyine erimeyi ngren ve uygulamaya dayanan yntemlerle akln yaantmza katlmas yksek oranda gerekletirilmelidir. ) Evrene dnkl bakmndan: Sanlann aksine, ulusallk ve evrensellik kart kavramlar deil, birbirini tamamlayan ve glendiren kavramlardr. Bunun iindir ki, evrene dnkln baar ans ulusalln salanmas lsnde artar. Tarihin topluluumuza mal ettii ''gerek''ler ve ''lk''ler, bata ''dil bilinci'' olmak zere, Milli Eitim Reformu'nun yap talar olarak ilenmelidir. d) Reform stratejisi bakmndan: Milli Eitim Reformu, bir yandan ''veri'' olarak bugnk eitim karmaasn deerlendirirken, bir yandan da eitsizlik ve dengesizliklere yol aan sosyal yap sorunlarna ynelmelidir. Toplumun gelime eilimlerini ve dinamik oluumunu hesaba katmayan ''reformcu'' bir tutumun, kum zerine yaz yazmaktan fark yoktur; bugne dein ''reform'' adna yaplanlar da, bu nedenle, szde kalmtr. 2. Ksaca unlar syliyeyim: - Dil bilincini ve sevgisini glendirici bir tutum, - rneklere dayal dilbilgisi, - ''ada'' sorunlara ynelen metinler, - Gereki yazarlar - yaayan yazarlar nceliinde bir edebiyat anlay, - Toplumumuzun ilerlemesinde edebiyatn nclnn belirtilmesi. 1973 S. Trkiye'mizin Atatrk dnce ve eylem asndan bugnk durumu nedir ve ne olmas gerekir? C. - Atatrk dnce ve eylem asndan bugnk Trkiye'nin durumunu ''nedir?'' ve ''ne olmas gerekir?'' alarndan saptayabilmek iin, bir kuman iki yz gibi olmas gereken ''dnce'' ''eylem'' ikiliinden yola kabiliriz. Grnen odur ki, geen yllarn ''Trk Devrimi''ni blmeye ynelen abalarndan sonra imdi de sra arptlm dnce/eylem temeli zerine kurulu ''Atatrklk''lere gelip dayanmtr. Bir yandan, kendi ''eylem''lerine uygun den ''Atatrk dnce'' imalcilerine, bir yandan da ''Atatrk dnce'' ile ilgisi bulunmayan anlaylara dayal szm ona ''Atatrk eylem''lere sk
www.kuyruksuz.com
sk rastlamamzn kkeninde bu arptlmlk yatmaktadr. Btn bu olup bitenlerin kkeninde ise Atatrk' ''olduu gibi'' kabul etmek yerine, kk-byk karlar uruna ve kendimize gre, ''olmas gereken'' bir Atatrk grnts yaratmak istei vardr. Sonu olarak, herkesin ''Atatrk'' olduu, fakat trl-eitli Atatrklklerin kol gezdii bir dnem yayoruz. ''z'' yitirilince ortada ''biim'' kalyor, daha dorusu ''biim'' ne geerek ''z'' arka plana itiyor. Bundan da kocaman bir ''biimsellik'' douyor. Atatrk' anma trenlerinden tutunuz, bir kenti ziyaretinin yldnmne ya da rencilik yapt okulun ''yoklama''sna kadar karmza kan hep bu biimselliktir. Bu biimsellik uruna O'nun yerine koyduumuz bir ''bst'' karaya kmakta, trenden inmekte, lmnn yldnmne rastlayan 10 Kasm'larda gazete ve dergiler kara balklarla donanp elence yerleri tatil edilmektedir. Bylece, ''Atatrk'e sayg''da kusur edilmemeye allmaktadr. Ne var ki, Atatrk'e saygnn yolu, bu yol deildir. Bize bir efsane kahraman gibi grnse de Mustafa Kemal Atatrk'n 1881-1938 yllarn kapsayan bir yaam, sava ve devrimci karakterini oluturan, birbirinden ayrlmas imknsz, dnce ve eylemleri vardr. Dncelerini ve eylemlerinin kendi asndan aklanmasn basl kitaplardan renmek zor deildir. Bata ''Nutuk'' olmak zere ''Atatrk'n Sylev ve Demeleri'', gvenilir bir ''biyografi'' ile birlikte bize ''Atatrk'' verebilir. u halde, Atatrk'e ulamak hi de g deildir. nemli olan, Gazali'nin krleri gibi ''fil''i bir yanndan yakalayp tutarsz ve dayanaksz sonulara varmak yerine, ''btn'' olduu gibi kavramaktr. Bylece, ''tactique'' zorunluluklardan ileri geldii kukusuz olan baz kvrmlar dnda, bir kuman iki yz durumundaki dnce/eylem btnlemesinden doan ''gerek Atatrklk''e ulalr. Atatrk' bir ''evliya'' mertebesine ykselterek dokunulmaz hale getirenlerle kendi karlar dorultusunda Atatrklkler yaratanlar, Atatrk dncenin zne kar olmakta birlemektedirler. Gerekte, ok ''Atatrk''ler olmad gibi birden ziyade ''Atatrk''lk de yoktur... stelik, Atatrklk bir ''tarih'', olup bitmi bir ''olgu'' deil, yarna ak bir ''sre'', yeni gereksinmelerle tamamlanp olgunlaacak canl bir rgendir. Atatrk'n ''devrim'' anlay, gelecee uzanan bu yenilenme ve tamamlanma srecini iermektedir. yle grnyor ki, iin banda yer alan ''Atatrk' anlamak'', iyi ve doru deerlendirmektir. Bir ''yol ac'' olduu kukusuz bulunun Atatrk'n ''yol gsterici'' olmakta devam etmesi ''Atatrk' tamamlamak''la salanabilir. Bunun da yolu, Atatrk'e itenlikle bal kalmak, karlalacak yeni ''durumlar'' kendilerini onun yerine koyarak zmek geleneini srdrecek sorumlu yneticilere sahip olmaktr. Bana kalrsa iyimser olmamz iin sebep oktur.
1974 S. - Cumhuriyet'imizin 50. ylnda, bunca bocalamalardan sonra toplumsal yaammzn, kltr ve eitimimizin Atatrk Devrimleri izgisinde yeniden deerlendirilmesi iin neleri gerekli grrsnz? C. - Cumhuriyet Trkiye'sinin ilk 15 yl (1923-1938) Cumhurbakan olarak Atatrk'le birlikte gemi, ''Yeni Trkiye''nin zerinde ykseldii kkl dnmler ve temel deiiklikler bu sre iinde gerekletirilmitir. Atatrk'n lmnden bu yana ise, ''Atatrksz Cumhuriyet'' 35. yln tamamlam bulunmaktadr. 29 Ekim 1923 ncesini de, en azndan 23 Nisan 1920'de balatarak, ''Cumhuriyetsiz Atatrk'' diye adlandrmak mmkndr. Cumhuriyet ynetimini Atatrk'e bal grerek onun lmne umut balayan evreler bo bir hayale kapldklarn anlamakta gecikmemilerdir. Baz bakmlardan eletirilere ak olsa da smet nn'nn iktidardaki ve muhalefetteki kararl tutumu Cumhuriyet'i glendirmekte etkili olmutur. Her eye ramen 35 yllk bir ''Atatrksz Cumhuriyet'' dneminin varl bile, ''Yeni Trkiye''nin salam temeller zerinde ykseldiinin ve kkletiinin kant olarak deerlendirilmelidir. Cumhuriyet'imizin 50. ylnda, sorunuza deiik alardan bakmakta yarar vardr: 1) Cumhuriyet'in ilk 50 yl, beklenen ve umulanla, gerekletirilen ve ulalan bakmndan yeterli ve doyurucu olamamtr. ''Kadro'' yetitirmeye gereken nemin verilmemesi ''bocalama''larn balca nedenlerinden biri olmu, tek parti'den ok partiye geiin yaratt alkalanmalar ve acemilikler zaman kaybna yol amtr. 2) Toplumsal yaammzn, kentlerde olduu kadar kylerde de byk bir deiiklie uradn, adalama, yenileme ve zgrleme zleminin, biraz yava ve ge de olsa, toplumumuzun btn kesimlerini sardn syleyebiliriz. Ne var ki, yzeysel ve biimsel izlenimlere bal kalanlar
www.kuyruksuz.com
iin, yanltc sonulara gtrebilecek bir ortam, yer yer, bugn de sz konusudur. Bize kalrsa, nemli olan insann giysileri deil, dnceleri ve zlemleridir. 3) Kltr ve sanat alanlarnda, yerli, geleneksel ve halk kavramlarna bal deerlerimizin ada teknikle yeniden yourulmas amac, bir ara yknmeye arlk verildikten sonra, Yahya Kemal Beyatl'nn ''kk gemite olan gelecek'' formlne uygun bir biimde yaratlara ynelmitir. Ulus, lke ve tarih olarak kendimize zg olan k noktas yapmadan, soylu kltr ve sanat yaptlarna varlamyaca artk anlalmtr. 4) Eitim alannda olduu gibi teki alanlarda da nemli olan, Atatrk Dnce'nin ''z''nde yer alan ilkeleri ve deerleri egemen klmaktr. Bunun yolu, demokratik anlay erevesinde, anlatma inandrma ve benimsetme yntemidir. Halka kar klarak bir dnceyi zorla ve tartmasz topluma kabul ettirme biimi gerilerde kalmtr. Ynetici ''kadro'' ve aydnlar, Atatrk Devrimi izgisindeki bir yeniden deerlendirmeyi ancak bu yolla baarl klabilirler. ''Halka ramen''in yerine ''Halkla birlikte - Halk iin'' almtr.
KAYNAKLAR Bu kitapta bir araya getirdiimiz yazlarla yantlarn ilk yayn yerleri ve tarihleri yledir: 1. izgi (Diyarbakr), say 1, 1 ubat 1953. 2. Vatan, 10 Kasm 1958. 3. Cumhuriyet, 11 Kasm 1964. 4. Trk Dili, say 170, Kasm 1965. 5. Trk Dili, say 182, Kasm 1966. 6. Yeni Ufuklar, say 187, Aralk 1967. 7. Yeni Ufuklar, say 222, Kasm 1970. 8. Cumhuriyet, 12 Kasm 1970. 9. Trk Dili, say 242, Kasm 1971. 10. Yeni Ufuklar, say 230, Kasm 1972. 11. Cumhuriyet, 11 Kasm 1972. 12. Trk Dili, say 254, Kasm 1972. 13. Yeni Ufuklar, say 240, Eyll 1973. 14. Atatrk ve Devrim, Ankara 1973, s. 61-69. 15. Cumhuriyet, 30 Austos 1973. 16. Cumhuriyet, 29 Ekim 1973, (50. Yl Eki). 17. Yeni Ufuklar, say 242, Kasm 1973. 18. Cumhuriyet, 2 Aralk 1973. 19. Trk Dili, say 290, Kasm 1975. 20. Yeni Ufuklar, say 266, Kasm 1975.
YANITLAR 1961: Gece Postas, 11 Aralk 1961, s. 4. 1962: Varlk Yll 1962, stanbul 1961, s. 204-205. 1971: Varlk Yll 1971, stanbul 1970, s. 236-237. 1972: Varlk Yll 1972, stanbul 1971, s. 258-259. 1973: Varlk Yll 1973, stanbul 1972, s. 242-243. 1974: Varlk Yll 1974, stanbul 1973, s. 231-232.

Atatürk'ü Anlamak Ve Tanımlamak

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Atatürk'ü Anlamak Ve Tanımlamak

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.kuyruksuz.

ATATRK' ANLAMAK ve TAMAMLAMAK Prof.Dr.CAVT ORHAN TTENGL

CUMHURYET GAZETESNN OKURLARINA ARMAANIDIR.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

www.kuyruksuz.com sitesinin web sunucularnda barndrlmtr.

You might also like