AHMET ZER

DOU ANADOLUDA ARET DZEN

Bu almam Doudaki airetlerin ileke insanlarna ithaf ediyorum.

ii

NDEKLER
kinci Baskya NSZ................................................................................................................................... vi NSZ......................................................................................................................................................... viii GR .............................................................................................................................................................. 1 I. BLM TANIM - SINIFLANDIRMA VE TARHE.................................................................................. 7 A. ARETN TANIMI VE YAPISI................................................................................................................. 7 1. Kan Balar: ............................................................................................................................................. 7 2. Belli Bir Alan: .......................................................................................................................................... 7 3. Hayvanclk ve Gebelik: ........................................................................................................................ 7 4. Kendine Has Yaama Tarz: ...................................................................................................................... 8 5. Airet Sisteminin Tarihte Baka Bir Yaps................................................................................................ 9 B. ARETN KLTR VE BU KLTRN KAYNAI ..........................................................................10 1. Airet Kltr..........................................................................................................................................10 2. Airet Kltrnn Kayna ......................................................................................................................11 3. Kamucu Toplum Biimi (Olarak Airet)...................................................................................................11 4. Kadnn Gebe ve Yerleik Hayattaki Konumu ve Stats ......................................................................13 C. DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI............................................................................13 D. GNEY DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI .............................................................20 1. Gneydouya Dardan Gelen Gebe Airetler.....................................................................................20 2. Gneydouda Yaayan Gebe, Yar Gebe ve Yerleik Airetler .........................................................21 3. Airetler ve Yaadklar Yerler .................................................................................................................22 3.1. Diyarbakr li Snrlar inde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler ...............................................22 3.2. Mardin li Blgesindeki Airetler ve Yaadklar Yerler .....................................................................23 3.3. Siirt li Blgesinde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler...............................................................23 3.4. . Urfa Blgesinde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler...............................................................24 3.5. Adyaman ve Gaziantepte Yaayan Airetler ....................................................................................25 4. Blgedeki Airetlerin Yaama Biimleri...................................................................................................25 5. Mezra ve Komu Ortaya karan Nedenler...............................................................................................26 5.1. Dengesiz, Kontrolsz ve Hzl Nfus Art........................................................................................26 5.2. Hayvanclk Yapma Eilimi ..............................................................................................................27 5.3. Kan Davalar.....................................................................................................................................27 E. KISA BR TARHE..................................................................................................................................28 1. Osmanl Dnemi......................................................................................................................................28 1.1. Yavuz'un Dou Seferi .......................................................................................................................28 1.2. Hamidiye Alaylar.............................................................................................................................28 1.3. Bu Dnemde Brukan Airetinin Durumu ...........................................................................................32 2. Cumhuriyet Dnemi.................................................................................................................................33 2.1. Cumhuriyet Dneminde Airetlerin Politik Yaps .............................................................................34 2.2. Reislik Kurumunun Cumhuriyet Dnemindeki Biimlenii ve ilikileri: .............................................36 2.2.1. Sadece Airet Reisleri.................................................................................................................36 2.2.2. Dini Liderlikle Btnleen Airet Reislii ...................................................................................37 2.2.3. nc Gurup Reislik ................................................................................................................38 II. KISIM: .......................................................................................................................................................40 BRUKAN ARETNN SOSYO EKONOMK, KLTREL VE POLTK YAPISI...................................40 I. BLM.......................................................................................................................................................41 GLER VE ARETN BLGEDEK KONUMU .......................................................................................41 A. KARACADA, KAFKASYA, RAN GENNDEK G VE TRKYE'DEK YERLEM ALANLARI ....................................................................................................................................................41 l. Karacada'dan G ...................................................................................................................................41 2. Kafkasya'dan G ....................................................................................................................................43 3. ran'dan G ............................................................................................................................................43 B. ARETN BLGEDEK KONUMU .........................................................................................................45 1. Ynetimsel Konum ..................................................................................................................................45 2. Corafi Konum........................................................................................................................................47 2.1. klim .................................................................................................................................................47 2.2. Ya ve Bitki rts ........................................................................................................................48 3. Ulam.....................................................................................................................................................48 II. BLM .....................................................................................................................................................49 ARETN EKONOMK POLTK VE TOPLUMSAL YAPISI ......................................................................49 A. EKONOMK YAPI ....................................................................................................................................49 I. Hayvanclk..............................................................................................................................................50 iii

1.1. Pazarlama Biimleri ..........................................................................................................................51 1.2. Yaylaya G .....................................................................................................................................52 1.3. Yayla Hayat .....................................................................................................................................53 2. iftilik ...................................................................................................................................................55 2.1. Kiraclk............................................................................................................................................56 2.2. Marabaclk.......................................................................................................................................56 2.3. Yarclk............................................................................................................................................57 2.4. Gndelikilik ....................................................................................................................................57 3. Kaaklk ...............................................................................................................................................58 B. TOPLUMSAL (SOSYAL) YAPI ................................................................................................................59 1. Aile .........................................................................................................................................................59 2. Soy likileri ve Akrabalk .......................................................................................................................62 2.1. Evlenme ve Akrabalk likileri .........................................................................................................62 2.1.1. Evliliklerin Yn Evlilik.........................................................................................................63 a. Evlilik ......................................................................................................................................63 b. D Evlilik....................................................................................................................................63 c. "Berdeli" (Deiik) Usul Evlilik..................................................................................................63 2.1.2. Evliliklerin Tipi ..........................................................................................................................64 a. Tek Eli (Kadnl) Evlilik..............................................................................................................64 b. ok Eli Evlilik............................................................................................................................64 3. Airet i likiler ve Hiyerari .................................................................................................................65 3.1. Airet................................................................................................................................................66 3.1.1. Airet Ynetimi ..........................................................................................................................66 a) Divan ...........................................................................................................................................66 b) Gelavilik......................................................................................................................................66 c) Airet Reislii ..............................................................................................................................66 3.1.2. Airet Reisinin Grevleri ............................................................................................................69 3.1.3. Reislik Kurumunun El Deitirmesi ............................................................................................71 3.2. Airetler Aras ilikiler ......................................................................................................................71 3.2.1. Ekonomik ilikiler ......................................................................................................................71 3.2.2. Sosyal ilikiler ............................................................................................................................72 3.2.3 Siyasi ilikiler..............................................................................................................................72 3.3. Yeni Bir Airetin Ortaya kmas ......................................................................................................72 3.4. Kabile ...............................................................................................................................................73 C. SOSYO-KLTREL YAPI .......................................................................................................................76 1. Eitim - retim Durumu ........................................................................................................................76 1.1. lkokul (ilkretim) ...........................................................................................................................77 l .2. Ortaretim (Ortaokul ve Lise)..........................................................................................................77 1.3. niversite .........................................................................................................................................78 2. Gelenek, Grenek ve Treler....................................................................................................................81 2.1.Oyunlar..............................................................................................................................................82 2.1.1. Halk Oyunlar:............................................................................................................................82 2.1.2. Cirit............................................................................................................................................82 2.2. Belirli Gnler ....................................................................................................................................83 2.2.1. Ko Katm.................................................................................................................................83 2.2.2. Kse...........................................................................................................................................83 2.2.3. ille (Krklk).............................................................................................................................84 2.2.4. Hdr Nebi ..................................................................................................................................84 2.2.5. Hdr Elyas .................................................................................................................................84 2.2.6. Nevroz .......................................................................................................................................85 2.2.7. Cemreler ....................................................................................................................................85 2.3. Doumdan lme Gei Pratikleri ....................................................................................................85 2.3.1. Doum .......................................................................................................................................86 a. Ad Koyma ....................................................................................................................................86 b.ocuun Cinsiyeti .........................................................................................................................87 c. Di Hedii ....................................................................................................................................87 d. Nazardan Saknma........................................................................................................................88 2.3.2. Snnet ve Kirvelik......................................................................................................................88 a. Snnet ..........................................................................................................................................88 b. Kirvelik........................................................................................................................................89 2.3.3. Askerlik .....................................................................................................................................90 2.3.4. Evlilik ve Dn ........................................................................................................................90 a. Dn ncesi................................................................................................................................91 iv

i. Kz steme.................................................................................................................................91 ii. Sz Kesme (Belge) ...................................................................................................................91 iii. Nian.......................................................................................................................................92 iv. Balk......................................................................................................................................92 v. eyiz........................................................................................................................................94 b. Dn ..........................................................................................................................................94 i) Rovi ..........................................................................................................................................94 ii) Kna Gecesi..............................................................................................................................96 iii. At Yar (Balgi)......................................................................................................................96 iv. Para Toplama ..........................................................................................................................97 c. Nikh ...........................................................................................................................................98 d. Gerdek .........................................................................................................................................98 2.3.5. lm..........................................................................................................................................99 D. KAN BALARI VE POLTKA ..............................................................................................................100 1. Genel Durum .........................................................................................................................................100 2. Seimlerin Nitelii.................................................................................................................................101 3. Merkezi dare ile likiler ve Parlamentoya Giden Yol............................................................................103 4. Srgnler ve Reisin Politikadaki Fonksiyonu..........................................................................................104 II. BLM ...................................................................................................................................................108 KAN DAVALARI ........................................................................................................................................108 A. KAN DAVASI NEDR? ...........................................................................................................................108 B. KAN DAVASININ SEBEPLER ..............................................................................................................109 1. Ekonomik Nedenler ...................................................................................................................................109 2. Sosyal Nedenler.....................................................................................................................................110 3. Kan Davasnn Baz Karakteristik zellikleri ........................................................................................111 D. KAN DAVASI OLAYININ NLENMES VE KAN GTMEME............................................................112 l. Halk Tarafndan Uygulanan Toplumsal nlemler....................................................................................112 2. Devlet Tarafndan Alnmas Gereken nlemler ......................................................................................114 IV. BOLUM..................................................................................................................................................115 ARET YAPISINDAK ZLMELER VE BU ZLMENN NEDENLER........................................115 A. YERLEK HAYATA GE..................................................................................................................115 B. GELEN (DEEN) KOULLARIN ETKS .......................................................................................117 1. Nfus Art...........................................................................................................................................117 2. Tarmda Makinalama ve Yeni Teknikler ...............................................................................................118 3. Kitle iletiim ve Ulam Aralarnn Etkisi .............................................................................................120 4. ehir ve Ky Arasndaki Mobilite ( Gler).........................................................................................121 5. Sanayileme...........................................................................................................................................121 6. Dier Faktrler ......................................................................................................................................122 SONU.........................................................................................................................................................124 EKLER .........................................................................................................................................................126 EK A: BRUKAN ARETNN SOSYO-EKONOMK VE KLTREL YAPISIYLA LGL YAPILAN ARATIRMANIN ANKET SORULARI...................................................................................................126 EK B: TABLOLAR VE EMALAR.......................................................................................................129 EK C: BR ARET RESNN ANOTOMS: KNYAS BEY ...............................................................133 YARARLANDIIMIZ KAYNAKLAR ve KNYAS BEY HAKKINDA BAZI NOTLAR .....................134 I- KARACADADAN G................................................................................................................144 II- KNYAS BEYN DOUU VE RUSYADAK DURUM ................................................................144 III-RUS HTLAL VE TRKYEYE GER DN ( G ) .............................................................149 IV-TRKYEDEK GELMELER VE YEN DURUM ......................................................................150 V- GEN KNYASIN DN .........................................................................................................153 VI. SRGNLERLE AT BAI GDEN POLTKA ve KNYAS BEY..................................................158 VII. GENEL DEERLENDRME .........................................................................................................162 EK 4: VAN VE HAVZASININ SOSYO-EKONOMK YAPISI HAKKINDA BR ANALZ (1999) ......166 KAYNAKLAR .............................................................................................................................................176

kinci Baskya NSZ Elinizdeki almann ilk basks 1990 ylnda Boyut Yaynlarndan kt. Aradan geen srede Boyut Yaynlar baka nedenlerle kapand. Bu arada kitabn birinci basks oktan tkenmiti. imdi Belgeden biraz gecikmeli de olsa ikinci basks kmaktadr. Kitabn ikinci basksnda birka ufak deiiklikle beraber bir de yeni baz eklemeler yaptm. Dou Anadoluda Airet Dzeni yaynlanm ilk almam, deyim yerinde ise ilk gz armdr. O nedenle hem ok nemsiyorum hem de ilk olmann baz eksikliklerini yaadm. Bu baskda bunlar gidermeye, dzeltmeye altm. Kitap ilk ktnda ok tartld. zellikle konuyla ilgili olanlar ve airet mensuplar arasnda. Kimi baz yerleri eksik bulurken kimi fazla buldu, kimi de ok sbjektif yarglarla yaklat. Oysa bilimsel bak sbjektif yaklamlar kabul edemez. O nedenle bu tuzaa dmemeye, objektif olmaya byk gayret gsterdik. Dolaysyla yaplan mdahaleler ve deiiklikler, (sosyal bilimlerdeki zorluklarna ramen), mmkn mertebe objektif bir yaklamla yapld. nk bilimsel bak, obje edindii konular sadece siyah ve beyaz gibi kesin kategorilere ayrarak incelemez, aradaki gri tonlar da gz ard etmeden akla kavuturmaya alr. Biz de bunu yapmaya altk. Bu baskda ayrca Douda yer alan Hertoi airetinin yan sra Gneydoudaki airetlerin bir listesini de bulacaksnz. Elinizdeki alma iki ksmdan oluuyor: Birinci Ksm, airetlerin teorik bir erevesini izerken, kinci Ksm buna bir rnek tekil edecek olan bir aireti, Bruki Airetini, ele alp inceliyor. Bu nedenle, ikinci baskya yaptmz eklemelerden biri de Bruki Airetinin reisi Kinyas Kartaln biyografisidir. Bu biyografiyi iki nedenle ekledik: Birincisi, bu almay yaptm yllarda, bu aratrma erevesinde Kinyas Bey ile ilgili bir alma yapmtm, ancak bu alma Kinyas Beyin lmyle yarm kald, uzun yllar tamamlanamad. Buna ramen ve tamamland kadar ile fotokopi edildi, elden ele dolat. Daha sonra ise istenen dzeyde olmasa da almay sonlandrarak bu baskya yetitirdik. Aratrmann nemli bir blm Brukan Airetini kapsadndan ve reislik kurumunun da airette nemli ve belirleyici kurumlardan biri olmasndan tr, bu kurumun biraz daha yakndan tannmas ve incelenmesi nem tayordu. Bu, ayn zamanda airetin daha iyi tannmasn ve kavranmasn salayacakt. Bu eklemeyi yapmamzn birinci amac budur. kincisi, Kinyas Bey, farkl lkelerde uzun yllar yaam renkli bir kiiliktir. Gnahlaryla,
vi

sevaplaryla artk airetin toplumsal tarihine mal olmutur. Yeni kuaklarn da bu kiilii bilmelerinde ve tanmalarnda ve kendilerine gre dersler karmalarnda yarar vardr. Kald ki bu kuaklarn airet olgusunu reislik kurumu ile birlikte bir btnlk iinde daha yakndan tanmalar bu anlamda bilgilenmeleri haklar, bundan gelecek iin toplumsal dersler karmalar ise grevleri olsa gerektir. Bu ynyle yararl bir i yaptmz dnyorum. Sonuta bu ekle bu alma daha da ilgin bir hal ald ve bir eksiklik bylece giderilmi oldu. imdi almay, bir btnlk iinde okuyucuya ulatrmaktan dolay mutluyum. Son olarak, bu almann yeniden yaplanmasnda katks olan btn dostlarma, bilgisine bavurduum airet mensuplarna, yaynlanmasnda emei geen herkese en iten teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim.

Ahmet ZER 2000/ Mersin

vii

NSZ Dou Anadoludaki toplumsal yap ve bu yap iinde zel bir yeri olan airet sistemi eskiden beri dikkatimi eken bir tamayd. Hacettepe niversitesinde yksek lisans yaparken konuyu daha derinlemesine ve detayl bir biimde inceleme olana buldum. Grdm ki, bu sorun birok sanatsal etkinlie, filme, romana tiyatroya konu olmasna ramen, asl aratrlmas irdelenmesi gereken bir alan olan bilimsel alann merceine tabi tutulup yeterince incelenmemi. Bu alanda yaplan birka alma ise konunun boyutlar (bykl, karmakl ve ok ynll) ile karlatrldnda yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle Yksek Lisans (Master) tezimi bu alanda yapmaya karar verdim. Amacm yapacam aratrma ile bu alanda yaplacak almalara k tutmak, sosyal bir olgu olarak konuyu bilimsel bir biimde aydnlatmakt. te elinizdeki bu kitap, bu vesile ile 1988 ylnda H.. Sosyal Bilimler Enstitsne verilmi ve kabul edilmi olan "Master" tezinin baz ufak deiikliklerden sonra daha geni bir okuyucu kitlesine sunulmak zere hazrlanm halidir. Kitap okunurken bu noktann hatrda tutulmasnn yararl olaca kansndaym. Bilinmesi gereken bir dier nokta ise udur: Aratrma yaparken konumuz olan "Brukan Airetinin Sosyo Ekonomik ve Kltrel Yaps"n daha iyi anlayabilmek iin genel olarak airet sistemini ve doudaki airetlerin konumunu da ortaya serdik. Bir blm Bat ran'da ve Kafkasyada da yaayan airetin yalnzca Trkiye'de (Van ve Havzasnda) yaamakta olan ksmn inceleme olanan bulduk. Gelecekte dier blmleri ile birlikte kapsaml bir inceleme yapmak daha da yararl olacaktr. Dolaysyla kitabn bu balamda, eletirel bir gzle okunmasn, eksikliklerle beraber varsa yeni bilgilerin iletilmesi bizi memnun edecektir. Son olarak unu sylemek isterim ki, bu aratrmay yaparken bana yardm ve tevikleri ile destek olan ve aratrma boyunca hibir konuda yardmlarn esirgemeyen Brukan airetine teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Ayrca beni, bu almay yapacak dzeye getiren ve bu gne kadar maddi ve manevi desteini esirgememi olan aileme -zellikle babamateekkrlerimle birlikte kranlarm sunarm. Ahmet ZER

viii

GR Aratrmamzn konusu, genel olarak doudaki airetlerin toplumsal konumudur. Bu dorultuda teorik bir ereve izildikten sonra "Sosyal Deime Srecinde Doudaki

Airetlerin Toplumsal Yaps" incelenecektir. Bunu yaparken, bu arada, konuyu daha da somutlatrmak ve snrlarn belirlemek iin bir adm daha ileri giderek Douda ok sayda var olan airetlerden biri olan "Brukan aireti zerinde detayl durulacaktr. Brukan aireti, yaad mekanda aratrlp incelendiinden alma, saha aratrmas nitelii kazanmtr. Ayrca airet olgusunun bu gnnn daha iyi kavranabilmesi iin dn, yani ksa bir tarihi gemii irdelenmi, bu veriler nda, gnmzdeki konumu aydnlatldktan sonra gelien ve deien koullar karsnda durumunun ne olaca, bir anlamda, yarn da irdelenmi ve incelenmitir. Aratrmamzn ama ve hedeflerine gelince: Konu gnmze kadar detayl ve salkl bir biimde ele alnp incelenmemitir. Bu alanda yaplan birka aratrma ise, bizce, yeterli ve doyurucu deildir. Sosyal bir olgu olarak konunun ilginliine, onca film ve romana konu olmasna ramen bilimsel bir mercee tabi tutulup irdelenmemesi hi kukusuz bu alandaki bir eksiklii gstermektedir. almamzn bir amac bu eksikliin giderilmesine katkda bulunmak ve bundan sonra bu alanda yaplacak almalara k tutmaktr. kincisi, 20. yzyln son eyreinde dnya uluslar "atom" ve "kompter ana" girerken gelimekte olan Trkiye'de hl eski ve geleneksel toplum yap birimleri diyebileceimiz toplumsal yaama biimlerinin varl ilgintir ve kukusuz bu byk bir elikidir. Birok toplumsal sorunu iinde barndran ve zlmesi gereken bir eliki. Bu anlamda konu, birok yn ile problematiktir. Bilimsel bir bak, toplumsal bir olgu olan konuyu anlalr klaca gibi, zmne de katk salayacak ve alternatif zmler iin bavurulacak bilgiler ortaya koyacaktr. nk genelde bilimin, zelde sosyal bilimlerin bir amac da toplumdaki "sosyal olgular aratrmak, bulmak, anlamak ve aklamaktr. Bu yolla ulalan bilgilerin ve "bilimin uygulama sonular", yaammz giderek artan lde her cephede etkilemektedir. Bu nedenle bilimsel yollarla elde edilen bilgiler insanoluna doal evresini kontrol altna alma olana salam, problemlerini zmede yardmc olmu ve nihayet bilgilerini daha rahat, daha gvenilir ve daha uzun yaama yolunda kullanma yeteneini vermitir. (Yldrm 1979: 11-12) Bu dnce ve inanla, bu almann baarya ulamas veya baarl saylmas bilimsel bir fonksiyonu gerekletirmesi bakmndan anlaml olacaktr.

ncs ve en nemlisi - almann varsaymlarn da iinde barndran bir konu olangelien ve deien koullar karsndaki airetlerin durumudur. Aratrmamzn bu yannn saha ile karlkl etkileim ierisinde gerekletirilmi olmas almann bilimsel bir faaliyet olarak kendi iindeki amacna ulamasna da hizmet etmektedir. Bu balam ve ereve ierisinde varsaymlarmz yle sralanabilir: Toplumsal Yap 1. Sosyal bir organizasyon olarak airet, geleneki bir toplumsal rgye sahiptir. 2. Airet kapal bir toplum yapya sahip olup, bu yanyla, kltrel zelliklerini gnmzde de muhafaza etmektedir. 3. Airet ite geleneki bir toplumsal yapya sahip olduu gibi dta da iinde barnd toplumun geleneki olduunun bir kantdr. 4. "Otoriteye ballk", "mutlak itaat", "doutan gelen stat", "biz duygusu"na dayanan ilikiler yaama biimine hakim olan davran biimlerinden sadece birkadr. 5. Airet gebe ve yari gebe bir yaama biimi ile, hareketli bir nfus ve hzl bir nfus artna sahiptir. Bu nfusun ekonomisi hayvanclk temeline dayanr. Sosyo Kltrel Yap (Kan davas, Ekyalk, Kaaklk) 6. Bata doal evreye (vahi hayvanlara, doaya, soua, doal afetlere) kar sonra sosyal evreye (insan gruplarna) kar korunmak iin insanlarn bir araya gelerek

meydana getirdikleri airet birlii "aile - adr - zom - oba - kabile" gibi birimlerden olumaktadr. Bu, oluumun kkleri bozkr kltrne dayanr. 7. Yukardaki 4. 5. ve 6. maddelere bal olarak airet, birlikte saldr ve birlikte savunma mekanizmas gelitirmitir. Bu yntem airetin bavurduu doal ve en byk savunma aracdr. 8. Sosyo-ekonomik ve kltrel sorunlarn neden olduu ldrme olaylar birlikte savunma ve birlikte saldr zihniyetinin yardm ile kan davasna dnr. Kan davas kendine has kurallarla iler ve barma ile zmleninceye kadar birka kua kapsayarak devam eder. 9. Ekyalk, bask unsurlarna, zelliklede aalk ve reislik rolne kar ortaya kan bir direnme biimidir. 10. Kaaklk, snr boylarndaki hzl nfus artnn ortaya koyduu gerilimleri nleyen
2

bir tampon mekanizmasdr. Bu mekanizma airetin dil, din, aile ve akrabalk kurumlar tarafndan desteklenmektedir. Aile ve Akrabalk likileri 11. Airet sisteminde kan ba ok gl olup bu ba, aile, akrabalk, soy ilikileri ile birlikte airet ii ve airetler aras ilikileri de belirlemektedir. 12. Airet, ataerkil bir aile yapsna sahiptir. Bu aile yaps ierisinde erkek ocuun yeri ve nemi ok byktr. 13. Aile ii ve aileler aras sosyal ilikiler geleneksel olarak sregelen belirli rf, adet ve tre gibi normlara baldr. Politik Yap 14. Bu sosyal ve ekonomik dzen iinde airet, kendine zg kurum ve kurulular gelitirmitir. Airet reislii, eyhlik -kimi yerde reislik ile birlikte aalk- vardr. 15. Zaman zaman kontrol altnda tutmak ve bu gibi kurumlan ortadan kaldrmak iin, airet reisleri srgne gnderilmitir. Srgnlerden sonra meydana gelen otorite boluu devlet tarafndan doldurulamam; bylece srgnler reislerin glerini zayflataca yerde, aksine otoritelerini pekitirmi ve saygnlklarn arttrmtr. 16. ok partili sisteme geilmesi ile birlikte airetler, birer oy deposu olarak, ok byk nem kazanmtr. Bu durum airet reislerinin politikada fiilen yer almalarna yol am; politika reislerin gcne g katm sistemin ilemesini -adeta- tevik etmitir. 17. Airet reislerinin bir ksm merkezi idare ile attklar halde, dier bir ksm idare ile badam ve btnlemitir. dare ile badaanlar yalnzca reislik roln stlenenler olduu halde, kar gelenler airet reislii yannda ulusal liderlik ve dini liderlik fonksiyonlarn da benimsemiler. 18. Bu atmalarn kkeninde ve atmann ynnn ekillenmesinde, Alevi-Snni atmasnn rol byktr. Deime Olgusu 19. Hzla gelien ve deien koullar karsnda aireti yap her gn biraz daha

zlmektedir. Bu sre, nfusun hzl bir ekilde art, sanayileme-kentleme, tarmda makinalama ile birlikte yeni tekniklerin kullanlmas, gelien ve yerleen kitle iletiim aralar ve yeni kurulan alt yap sistemleri karsnda, yakn bir gelecekte tamamlanarak aireti ve geleneki yapy tamamen paralayacaktr.

20. Halen gebelikten yar gebelie ve giderek yerleik hayata, hayvanclkla birlikte tarmcla doru da bir nfus hareketlilii -g- vardr. Bu mobilite baz zel koullarn dnda sanayilemenin, gelien ve deien koullarn bir sonucudur. 21. Yerleik hayata gei, ehir ile ky arasndaki mobilite aireti sistemin zlmesini hzlandran baka iki temel etkendir. Yukarda saylan 21 varsaymn doruluk ve yanllklar her zaman aratrlabilir. Biz bu varsaymlar aratrma sresince snamaya alarak yanllar ayklayp doru olanlar kabul edip doruluklarn uygun bulgularla temellendirmeye altk. Bunun iin iki yol izlendi: Birincisi, bu alanda yaplm aratrmalar, yazlm eserler ve dokmanlar incelendi; dier bir deyile literatr taramas ile birlikte gerekli mukayeseler yapld. Bu srecin sonunda elde ettiimiz bilgiler salam bilimsel bilgi olmaya aday olarak belgelendi (dierleri ise reddedilerek elendi). kinci olarak, yukarda belirlenen varsaymlar alanda kullanlan aratrma teknikleri yoluyla snand. te aratrmamzn en nemli ve belirgin olan amac bu sreci baar ile tamamlamak, dier bir deyile varsaymlar snayarak sonuca ulamakt. Bir anlamda almamzn baars bunu gerekletirdii oranda sz konusudur. YNTEM VE ARATIRMANIN SAHA VE SRES Brukan veya Bruki airetinin byk ounluu Van merkezinde, Van'a bal merkez kylerinde, Van'n Muradiye ve Grpnar ile ve kylerinde yer almaktadr. 1600 yllarnda, Diyarbakr'n Karacada blgesinde gebe bir biimde yaarken bir olay zerine g edip Ar blgesine gelmiler. Ar dann eteklerinde iki kola ayrlarak bir kolu douya doru ran'n Maku ve Hoy mntkasna, dier kolu kuzeye doru Kafkasya'ya (Erivan-Rusya) giden Brukiler, 300 yl sonra, 1920-30 yllar arasnda tekrar Trkiye'ye dnmlerdir. almann yapld 1990l yllara doru, toplam nfusu yaklak 400 bine vard tahmin edilen dounun en byk airetlerinden biri olan Brukilerin nemli bir ksm Sovyetler Birlii ve ran'dan dnerken bir ksm geri dnmeyip oralarda kalmtr. Sovyetler Birlii'nin ve ran'n snrlan iinde kalanlar airetin mevcut nfusunun onda biri kadar bir blmn oluturduu tahmin edilmektedir Bilinen nedenler ve baz olanakszlklardan dolay aratrmann yapld alan airetin Van'da yaayan blm ile snrldr. Aratrmamzn younlat blge ise airetin byk blmnn hl yaamakta olduu Van merkez kyleri ile Muradiye ilesine bal kylerdir.
4

Bu aratrma iin veri toplama iine Temmuz 1987'de baland, bu i ayn yln sonuna doru tamamland. nk yaz ve gz aylarnda airetleri her ynyle, zellikle de gerlik ve yaylaclk olgusunu tanmak asndan en verimli aylardr. Ayrca bu aylarda airetlere ulamak daha kolaydr. K mevsiminin etin ve uzun srmesi veri toplamay g bir hale sokmaktadr. Bu nedenle, aratrmamzn alana dnk ksm yaz ve gz aylarnda yrtld. Bu srenin dndaki zamanlarda ise airetin Van merkezinde ve Ankara'da yaamakta olan eitli bireyleri -zellikle reisleri- ile grmeler yapld. Bylece tm veriler bir araya getirilip karlkl etkileim ilerisinde deerlendirildi. Aratrmamzda monografi yntemi kullanld. Dier bir deyile aratrmamz hedefine monografi yntemi rehberliinde ulatrld. Veri toplamak iin karlkl etkileim ierisinde birden ok "veri kullanma teknii" kullanld. Daha sonra bu veriler "veri deerlendirme teknikleri"nin yardm ile deerlendirildi. Bu erevede izlenen yol udur: a. Verilerin Toplanmas 1. Airetin yz binleri aan tm bireyleri ile konumak mmkn olmadndan aratrma evrenini (aireti) temsil etme gc yksek (geerli) ve yeter sayda (gvenilir) birimler (rneklemler) seildi. Bu ilem iin rnekleme tekniklerinden faydalanld. 2. Tespit edilen geerli ye gvenilir rneklem gurubu veya guruplarna toplumsal konumu ve sosyal yapy (belki de gelecekte deimeyi) tespit etmek ve lmek iin anketler uyguland. 3. Anketler zaman zaman -gerektii yerde- mlakatlar yoluyla desteklenip zenginletirildi. Bu ksmda zellikle airetin yallar (ruspiler) ve tarih bilenleri ile grld. Objektiflii salamak iin gerektiinde baka airetlerden bilgi alma yoluna gidildi. 4. Ayrca baz kurumlar ve sosyal olgular daha iyi tanyp tasvir edebilmek iin hayat hikayesi tekniine bavuruldu. zellikle, airet reislii messesesi bu teknikle kavranmaya alld. 5. Bu szl kaynaklardan elde edilen bilgiler, yazl kaynaklardan elde edilen bilgilerle karlatrlp pekitirildi. Kaynak kiiler metin iinde numara verilerek gsterildi. Ayrca, her blm sonunda kaynak kiilerin detayl knyesi verildi. b. Verilerin deerlendirilmesi Aratrma sonunda elde edilen bilgiler hem nitel (kalitatif) hem de nicel (kantitatif) dolduundan deerlendirme yaplrken iki ayr grup teknik kullanld: 1. Kalitatif zellikteki veriler iin karlatrma, kavramsal ema ve muhteva analizi
5

teknikleri i ie kullanld. 2. Kantitatif (niceliksel) zellikteki veriler ise istatistikler, grafikler ve tablolar yoluyla deerlendirildi. Birincil ve ikinci gurup teknikler birbirinden tamamyla soyutlanm biimde deil aksine birbirini tamamlar nitelikte kullanlmtr. Sonu olarak; diyebiliriz ki aratrma bu konumu ile- iki ksmdan oluuyor: ncelikle doudaki airetlerin bir dkm, snflandrmas, tarihi geliimi ksaca aklanmtr. Bu ksm ayn zamanda aratrmann teorik erevesini oluturuyor. Brukan aireti, bu teorik ereve ierisinde ele alnm ve bu dzen iki bal bir etkileimle nemli bir fonksiyonu gerekletirmitir. yle ki; izeceimiz teorik ereve airet olgusunu dolaysyla bu olgunun somut bir rnei olan Brukan airetini daha iyi anlamamz salayacaktr. Sonra kendi sosyal gereklii ierisinde ele alp incelediimiz Brukan aireti bu teorik ereveyi temellendirecek ve bu teorik ereve, sunulan -yukarda saydmz- hipotezleri snama olana salayacaktr. Bu balamda aratrmann bulgular ve sonular ana hatlar ile biri teorik dieri alana ynelik olan iki blm zerine oturtulacaktr.

I. BLM TANIM - SINIFLANDIRMA VE TARHE A. ARETN TANIMI VE YAPISI Airet, eitli kan ballar ile birbirine bal, belli bir alan zerine kendilerine has bir yaama tarz ile hayvanclk yaparak yaayan gebe insan topluluudur. Ancak daha sonra baz airetlerin ksmen yerleik hayata gemesi, yukardaki tanmlama iine yar gebe ve tarma bal topluluklar da katmamz gerektiriyor. imdi bu tanm bir zmlemeye tabi tutup, tanmda vurgulanan 4 temel zellii srasyla biraz daha aalm: 1. Kan Balar: Aireti meydana getiren yeler arasnda eitli dzeylerde kan balar vardr. Kan ba, ana tarafndan ziyade baba tarafnn kan ba dikkate alnarak oluturulur. Bu nedenle, aileye yeni katlan bir gelin kken olarak iinden geldii airetin mensubu olduu halde, baba evinden ayrldktan sonra, gelin geldii airetin yesi saylr artk. Kan balarn, airetin genilik ve byklne gre ok uzak derecelere, mesela 20-30 nesile (babaya) kadar gtrmek mmkndr. 2. Belli Bir Alan: Gebe airetler her ne kadar geni alanlarda hzl hareket edebilme kabiliyetine sahiplerse de, bu hareket alan doudaki airetlerde ayn kalmakta ve belli zaman dilimlerinde bu dolam tekrarlanmaktadr. 3. Hayvanclk ve Gebelik: Airetlerdeki mobilite (hareketlilik) yaanan arazinin konumuna sk skya baldr. Doudaki airetlerin yaad blgeler dalk, engebeli ve sarp bir corafyaya sahiptir. Bu konum hayvancl bir geim kayna olarak gndeme getirmektedir. Airete gebe karakterini kazandrp onu hareketli yaamaya sevk eden zellik budur. Bu koular hayvancl dourur. Bylece hayvanlar doyurabilecek otlaklarn aranmas, airetleri yazn serin, kn scak blgeler arasnda konup-gen topluluklar haline getirir. rnein; Bingl ve Elaz dolaylarndaki baz airetler kn Diyarbakr Urfa, Mardin gibi scak alanlara inerken, yazn Bingl yaylalar, erafettin Dalar ve Sphana kmaktadrlar. Van havzasndaki airetler ise genellikle ayn yrede, yazn daha serin olan yksek yaylalara kar, kn tekrar ayn (eski) yerleim alanlarna (kye) dnerler.

4. Kendine Has Yaama Tarz: Bu kendi iine dnk gebelik hayat, kapal bir ekonomik yap ile kapal bir airet toplumu yaratmaktadr. Airet yaamn idame ettirmek iin, hem doa koullarna hem de dier airetlere kar savamak, gcn ortaya koyup varln srdrmek durumundadr. Bu yaama biimi, doal olarak, kendine has gelenek, grenek ve kurumlar retmektedir. Bu karakter tamamen ilk aamadaki bir aireti karakteri gsterir. rnein, airet hayatnda kamu hukuku ve zel hukuk kavramlarna rastlanmaz. Bu durum airetin toplumsal gvenlik anlayndan kaynaklanr.Herhangi bir sua kar, yalnz suu ileyen deil, tm airet sulanr; ayn biimde yalnz kii deil, tm airet sular. Bu olgu toplumsal gvenlik anlay sonucunu dourur. Bu katmerlemi yap gebeliin azalmas, yerleik hayata geilmesi orannda yumuar. Eski gelenekler zlr, yerine yenileri gelip yerleir. Sz konusu deiim, konunun btnl iinde yeri geldike vurgulanacaktr. Genel hatlar ile verdiimiz airetin yaps kendine has bir toplumsal organizasyon gsterir. Bu organizasyon tarihi sre ierisinde basitten karmaa, homojen yapdan heterojen yapya doru bir gidi izlemektedir. Ayn hiyerarik yap aireti meydana getiren birimler arasnda da mevcuttur. yle ki; Airet, (hanedan) aile, adr, zom, oba, tayfa ve kabile gibi bir sra dzeninden oluur. Airetin ekirdeini (hanedan) aile oluturur. Geleneksel airet reisleri de genellikle bu tr ailelerden kar. Hanedanlk, ynetme zelliinin yan sra, byk aile olma, zengin olma, evre airetlerle ilikilerde etkili rol oynama ve en nemlisi i ve d ilikileri salama ve her an buna hazr olma gibi zelliklere sahiptir. Birok ailenin bir araya, gelmesi "zom"u oluturur. Zom, evre artlarna adapte olmada, hasm gurup ve topluluklardan gelecek saldrlara kar koymada birlikte hareket etmenin teminatdr. Zom'un yeleri hayvanlarn ayn srede birletirmek, mera veya yaylak kira bedellerini ortak demek gibi ekonomik nedenli biraradanla sahiptirler. Birka zomun bir araya.gelmesi obay oluturur. Oba zom'a gre daha gl bir birliktir. Obalar kabileyi, kabilelerde aireti oluturur. Kabile, ekonomik, ekolojik ve kan balarnn meydana getirdii siyasi birlikler olma zelliine kavuurlar. Kabile bu siyasal zelliini dier airetlere kar uygulad gibi airetin (kendi) ierisinde de uygular. Her birimin bir reisi (lideri) vardr. Ama sonuta bu reislerin tm btn birliin reisi olan "airet reisine" baldr. Airet reisine koulsuz itaat etmekle ykmldrler. Airet reislii birok fonksiyonu ile kurumlaarak airet reislii messesesini oluturmutur. Ancak unu
8

belirtmeliyim ki yukarda belirttiimiz blmlenme ve alt birimler her zaman birbirinden kesin izgilerle ayrlmazlar, ilikiler ok sk ve youn olduundan, bu rgnn biimsel yapsnn tmne bir airette rastlayacamz gibi sadece birine sahip olan airetlere de rastlamak mmkndr. nemli olan bu rgnn potansiyel olarak her airetin bnyesinde mevcut olmasdr. (Bkz. ema 1)

DEVLET

ARET

KABLE

TAYFA OBA
ZOM

ADIR

ALE

ema 1. Aireti meydana getiren birimlerin hiyerarik yaps 5. Airet Sisteminin Tarihte Baka Bir Yaps Yukarda anlattmz aireti yapdaki hiyerarik yapnn tarihteki baka bir biimine baktmzda ise, Ou, Uru, Boy, Bodun ve li gryoruz. imdi sras ile bunlarn ne olduuna ok ksa olarak bir gz atalm. Ou (Aile): Monogami, exogami olup geni bir ataerkil prensibe dayanr. Byk ocuklar sras gelince ayrlr. Kk ocuk baba mirass olarak kalr. Uru (Aile) Birlii: Ailelerin bir araya gelmesi ile oluur. Boy, Bod (Kabile): Aileler veya urularn birlii olan kabile siyasi birliktir. Belirli bir arazi ve sava gc vardr.
9

Bodun (Boy Birlii= Airet): Daha ok boylarn meydana getirdii siyasi topluluktur. Siyasi olarak bamsz olabilir de olmayabilir de. l veya El (mparatorluk = Devlet): Bamsz topluluktur. Yasama ve yrtme organlar vardr. l'in tmnde, yani memleket apnda vergi ve asker toplama, orduyu tanzim etme sevk ve idare etmenin yannda vergi haklar, lin mali, idari ve kltrel ilerini dzenleme yetkisi hkmdara aittir. (Kafesolu 1983:215-220)

B. ARETN KLTR VE BU KLTRN KAYNAI 1. Airet Kltr Yukarda akladmz sosyo-kltrel yap "bozkr kltrnn" bir uzantsdr diyebiliriz. Bozkr kelimesinden de anlalaca gibi, bu kltr ismini yaanan yerin zelliinden almaktadr. nk insan evre etkileimi (ekoloji)nin yaanan evrenin corafi koullarndan bamsz olmas dnlemez. Bu nedenle corafya kltrn vazgeilmez temel bir unsuru olarak nmze kar. Hele insanlarn evrelerini deitirmek ve ona hkmetmek iin fazlaca imkanlarnn olmad dnem ve yerlerde bu zellik daha da nem kazanr. Her kltrde olduu gibi bu kltrn de temel dayana vardr. Bunlar: 1. Corafya, 2. insan Unsuru, 3. Cemiyettir. imdi ksaca bu temel zelliin -douda- nasl olduuna bakalm. 1. Corafya: Dalk, sarp ye engebelidir. Rakm kimi yerde 1000 metrenin stnde iken, kimi yerde 2000 metrenin stne kyor (Van, Ar, Erzurum, Kars, Hakkari gibi). 2. nsan unsuru: Bu koullara uyum gstermi sert, kll, iri yar, derisi kalnlam ve esmerdir. Bu eler evre ile canl (insan) arasndaki etkileimi gstermesi bakmndan nemlidir.1 3. Cemiyet: Bu corafyaya uygun topluluklar, airet, kabile ve obadr. Bunlarn temel zellikleri, hzl hareket etme (gebe-yar gebe) kabiliyeti, hayvancla bal ekonomi, zgn gelenek ve greneklerdir (Kafesolu1983:202). 4. Aratrmamzn kayna olan Brukan aireti de yukarda tarif edilen corafya (Van, Ar, Kars illeri) zerinde yayor ve gene yukarda tasvir edilen insan tipinin hakim olduu bir airettir. Tabii ki bu kltr, tarihi bir geliimin rndr. Ancak, zel olarak Brukan airetinin kltrel zelliklerini anlatmadan nce, genel olarak, bozkr kltrnn kaynana bakmakta yarar vardr.
1

Bu zellik ekolojinin sosyal yap zerindeki belirleyici ve baskn ynn gstermektedir diyebiliriz. 10

2. Airet Kltrnn Kayna Bozkr kltrnn kayna, farkl teori (nazariye) tarafndan, ayr biimde aklanmaktadr. 1. skit Teorisi (Nazariyesi): Bozkr kltr atl gebelikten ibaret olup merkezinde at yetitiricilii ve obanlk yer almaktadr. Alan Kuzey Karadeniz ve Kuzey Trkistan aras skitler blgesidir.2 Bu atl gebe kltr M.: 5. 4. yy. doup gelimitir (Kafesolu1983: 204) 2. ndo German Teorisi: Bu teoriye gre, Hint Avrupa Kavimleri3 ok erken devirlerde Asya'ya yayldklar, bunlarn gebe olduklar, atn ilk defa onlar tarafndan ehliletirildii ve dnyann ata binme sanatn onlardan rendii ileri srlmektedir. Bu bak asn benimseyen S.Gallus, T. Horvath'n ortak grne gre hayvan slah ile birlikte atl kltr olumu ve bu oluumda en byk rol Mezopotamya oynamtr (age. 205) 3. Altayl Teorisi: Bu teoriye gre sras ile kemik kltr, hayvan besleme kltr ve at yetitirme kltr yaanm, at yetitirme kltrn ilk defa Proto Trkler oluturmutur (age. 204, 205,208). Ayrca W.Koppers, Atl oban kltrnn kavimlerin gelimesine etki ettii gibi byk devlet esas iin gerekli artlar hazrlad ileri srmektedir.4 nk yerleik hayata gei aireti yapy giderek ortadan kaldrmakla kar karya brakyor, insan ilikilerinin baka biim almalarn ve giderek farkl toplumsal yaplar meydana getirmelerini salyor. O halde at ve airet arasnda ok sk bir iliki vardr diyebiliriz. Grld gibi bu da bizi eskiye nazaran, biraz farkl olsa bile, bozkr kltrne gtryor. 3. Kamucu Toplum Biimi (Olarak Airet) "Edmond Demolins (1825-1907) dnya toplumlarn kamucu ve bireyci diye ikiye ayrr. Demolins'e gre bu tipleri yaratan balca neden corafyadr. (evki 1968,12) Bozkr kltrnn yaratt toplum tipi kamucu, ya da kamuya dayanan toplum tipidir. nk bozkr ancak kendiliinden biten otlara dayanan gebe obanlar barndrabilir. Bu topraklar tarm yapmaya elverili olmadndan ekip biilemez. O nedenle buralarda byk emek
2 3

Bu blgenin isminden tr bu teori skit teorisi olarak anlr. Bu kavimler Eski Hint, Mezopotamyal, rani ve Avrupal kavimlerdir. Bunlarn atas Arlar (Aryalar)dr. Doudaki airetlerin kk buraya dayanr. Bu yzden bu teoriye Aryanizm veya Aryaclk da denir. 4 Nitekim at tarihte Partlar, skitler, Hunlar ve zellikle de Moollar tarafndan ok ustaca ve etkili kullanlm, bu sayede byk devletlerin varlk nedeni olarak hayli nem tamtr. ranllar atla yaptklar Part at ile dnyada nlenmi, Atilla'nn Dou Roma mparatorluuna etki eden Hun imparatorluu atllarla salanmtr (Dou Roma surlarn kendilerini korumak iin srf bu yzden ina edildii sylenir). Moollar kuzeyden gneye, doudan batya atlar sayesinde ulam, in eddini atlarla amtr. Bu birka rnek tarihte atn yerini ve nemini, kltr ve devlet ilikisindeki etkisini fazlasyla gstermektedir. 11

sarfetmeden bolca hayvan srleri yetitirilir. Hayvan srleri iin ise gtmek ve samaktan baka i yapmak gerekmez. Bozkrn oluturduu gebe bireyci toplulukta gtmek erkeklerin, samak ise kadnlarn iidir. Dolaysyla gebe aileler topluluunun geimini (pek yorucu bir i olmayan obanlk ve bu ii yapan) obanlar salar. Otlar kendiliinden bittiinden topran ilenmesi iin rnn uzun zaman beklenmesi gerekmez. Nfus oalp da o blgedeki otlar tkenince, baka blgelere g edilir. Bu nedenle stepte kiisel mlk yoktur. Stepte varolan srler ise ailenin veya airetin maldr. Aile ataerkildir. Bireyi aile topluluu besler, bytr, korur; buna karlk birey kendisi iin deil aile topluluu, airet iin alr ve yaar. Yani bu toplum tipinde birey ve bireysel zellikler gelimemitir. Bireysel teebbs yoktur. O nedenle de bu toplum bireyci deil, kamucudur. Bu toplum tipinde corafya ve doal evre belirleyicidir. M. Ali evki'nin dedii gibi "nsan topra ilemedike, kendiliinden yetien rn toplamakla yetindike; doal evre toplumsal evreyi egemenlii altna alr, toplumun btn kurumlar donmu bir hal alr; ilerletici dn deil, durdurucu, statkocu, geleneki dn ruhlar sarar, egemen olur. Bu tr (gebe, aireti) toplumlarn ileri gitmemesi bundandr" Nfus oalp, stepler zayflaynca ve mevcut nfusu beslemeyince etrafa gler ve yaylma hareketleri balar. Bunlar bir nevi istila gleridir. stilac glerin ve aknlarnn en korkuncu Orta Asya yaylalarndan kmtr. Burada balca tama arac at olduuna gre bu istilann aknlar da atla olmutur. Ve bu gleri de yollarn ve corafyann kendisi belirlemitir. Orta Asya yaylalar bir ynyle Trkistan, Hazar, Rusya ve Baltk'a uzanrken, dier ynden (batya doru) Irak yoluyla Anadolu'ya uzanmakta olduunu hatrlayalm. Bu gler, aile-airet ve airetler birliinin kervanlar biiminde gereklemitir. Kervann ordudan bir fark yoktur. Tpk ordu gibi kervanlar da ve g kolunda silahl atllar, yayalar bunlar tayan, besleyen, konakladklar yerde adrlar kuran, zen, tayan tam bir orduyu andrr. G eden bu kervanlar herhangi bir direnle karlatlar m korkun bir askeri g kesilirler, kervan reisleri ise kumandan fatih olurlar, (Atilla gibi). Gebeler istila ettikleri yerleik topluluklar, korumaya alr; koruma bedeli olarak aldklar vergilerle geimlerini salarlar. Baut kltr yerleik olan olduu iin gebeler yerleikleri kendilerine benzetmek yerine zamanla onlara benzemeye balam istila ettikleri toplumlarn etkisinde kalarak onlarn toplum dzenine gre rgtlenmilerdir. Bylece gebe atl (ve silahl) oban vaktiyle geimini salayan, kendini koruyan ataerkil aileye-airete olan balln kaybetmeye ondan kopmaya balar. Aileden kopan bu kiiler bamszlamaz, bu sefer klcnn zoruyla koruduu ve geimini salad yerleik topluma bal hale gelir. Bir nevi "kl hakk" almakta ve giderek kl hakk ald topluma baml
12

hale gelmektedir. Bylece "oban ifti" karm bir airet ortaya kmaktadr. M. Ali evkiye gre Anadolu'ya hakim olan Seluklularn, Osmanllarn kkenini de burada, bu tarihi srete aramak gerekir. Douda yaayan airetlerin gerek bu g yollarnn zerinde bulunmas gerekse de zaman zaman bu kesimlerle i ie yaamas karlkl bir etkileimi ve etkilenmeyi gstermesi bakmndan ilgintir. 4. Kadnn Gebe ve Yerleik Hayattaki Konumu ve Stats Kadn gebe toplumda alan yaratan bir kii olarak belli baz fonksiyonlara sahiptir. Hatta erkekler gibi pazarlk edip mal alp satabilme yetki ve hnerine sahiptir. Bir anlamda erkek ile eit haklara sahiptir. Ataerkil bir aile yaps gsteren airette nasl olurda kadn erkek ile eit olur? Diye sorulabilir. Bunu kadnn gebe yaamdaki almasna ve yaratclna balamak gerekir. Srekli hareket halinde olan gebe toplumun kadn obanlk dnda her ii yapmakta bylece evresine, doaya hakim olabilmektedir. rnein, g ynlendirir, obanlara ve hizmetilere i verir, onlar denetler, srnn samn ve gidiatn izler. Hasl, fonksiyonlar olan bir role sahiptir. Btn bu iler onu erkekler karsnda konumaya, tartmaya hatta etkin kararlar alma srecine fiilen katlmaya hak kazandrr. Ne zaman ki gebe topluluk/airet yerleik hayata geer, o zaman kadn giyiminde kapanr, evinin drt duvar arasnda hapsolur. ocuklarnn annesi olmann tesinde hibir hakka sahip olmayan bir yapya kavuur. Bu ilikide yle bir tezat vardr: Yerleik hayata geerken topluluk daha st dzeyde bir organizasyona getii halde nceleri sahip olduu daha olumlu baz deerleri de brakr, terkeder. nk iine geldii toplumun kadn (feodal toplumun kadn) evinde ocuklarna bakar erkein ilerine karmaz, almaz ve drt duvar arasna haps olmutur. Gebe iken evresine hakim olan kadn bu sefer- iine geldii toplumun sosyal yapsna, deer ve normlarna uyar. Bu deer ve normlar daha negatif olmasna ramen baskn ve baat olan bir toplumun deer ve normlardr. Bu nedenle kltrleme burada yerleik toplumun lehine, gebenin aleyhine iler. Kadn da, bylece, artk gebe iken sahip olduu staty kaybeder. retime karmaz, almaz, bamszln yitirerek daha belirgin bir ekilde ekonomik olarak- bamllar ve bunun sonucu, erkek karsnda psar kalr. Halbuki amzda kalknmann ana gereklerinden biri de kadnn temel haklara sahip bir birey olarak alma hayatna katlmas ve retime katkda bulunmasdr. C. DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI Kkl bir tarihe sahip olan doudaki airetler "Asya steplerinde ve Mezopotamya'da uzun bir
13

mddet dolatktan sonra Dou Anadolu'ya gelerek bugnk yerlerini almlardr" (Beiki 1969: 18). Dou Anadolu'ya gelip yerleen bu airetler zamanla genilemi saylar ve mensuplar artmtr. Bunlar daha yakndan tanmak iin hangi airetler olduklarn ve akrabalk derecelerini aklamada yarar vardr. Bunun iin iki yntem izlemek mmkn: 1)Tek tek airetleri belirtmek 2) Bunlar eitli guruplara ayrarak incelemek. O halde bugnk duruma bakarak var olan airetleri sayacak, daha sonra baz kaynak ve kiilere dayanarak temel baz snflandrmalar yapacaz.. Gnmzde, doudaki, Van havzas ve gneyinde yer alan airetlere baktmzda ilk etapta grebildiklerimiz unlardr: Alikan, Avasori, Barzan, Batyan, Bedirhaniler, Berezan, Bekare, Bekr, Beritanl, Berjeri, Birimi, Bruki, Celali, Cbran, ekurl, Davudyan, Duderan, Garsan, Gevdan, Graviyan Gudki, Hertoi, Heyderi, Hormek, Karakei, Kiki, Marhuran, Mamhuran, Mehmediyan, Memani, Milli, Milan, Mirekler, Mukuri, Pinyan, Remedotki, Sipikan, avak, erefan, emski, Zeydan, Zilan, Zrk, Zivikan airetleridir. Bu airetler gebe, yar gebe ve kimi tamamyla yerleik dzene gemi airetlerdir. Bunlar Ar, Bingl, Diyarbakr, Van ve Hakkari yrelerinde yaamaktadrlar. Bu yrelerin belli bal yayla ve airet alanlar ise Tendrek (Ar), erafeddin (Bingl), Sphan, Kekebulak, Sphangl, Arank (Van), Avasor, Avaberhan, Nemrut (Bitlis), Cilo (Hakkari), Zavasor ve Sason (Siirt) yaylalardr. smail Beikinin Ziya Gkalpe dayanarak yapt snflama ise daha ok soy-sop esasna dayanmaktadr. Bu snflama soy-sop ilikisine gre airetleri 4 guruba ayrmaktadr. Bunlar: Mil ve Zil partileri ile Babakurdi ve Trkmen airetleridir. Tasnifleri, yaadklar blgeler, bal olduklar tarikat mezhep ve medreseler yledir (Beiki 1969: 40,198). Genel olarak bu, airetlerin yaadklar yer, yaylak ve klaklarn durumuna gre dalmlar:

14

DOUDAK ARETLERN KILAK VE YAYLAKLARI KISIM KILAK Urfa Ovas Viranehir Ovas YAYLAK erafeddin Elaz Tunceli Munzur Kurtk (Mu) Zovasor (Mu) Sason (Siirt) Nemrut (Bitlis) Suphan (Bitlis) Avabehran (Bitlis) Duav (Bitlis) Vangl gneyi atak (Van) Harakol (Siirt) Harakol (Hak.) Alada (Ar) Tendrek (Ar) Sinek (Ar) Bulbulan (Kars) BLGEDEK ARET Beritanl avak

II

Kozluk (Siirt) Beiri (Siirt) Kurtalan (Siirt) Batman (Siirt) Silvan (Diyarbakr) Hazro (Diyarbakr) Mardin Cizre (Mardin) Silopi (Mardin)

Alikan Duderan stkran Milan Mahmudyan

III

IV Idr (Kars) V

Milan, Soran Alikan, Zvkan Davudan, spirti Batyan, Kitan Garsan, Kar Spakan Zilan Milan Celal Ertui, Gevdan erefan, Zrkan Sidan, Gravyan Mamhuran, Pinyan Asi, Birimi, Memani, emski Heyderi, Remedotki Berjeri, Mukr, Bekiranl, Brukan, Beritan, Heloyi, Adamanl, Atmaneki

VI

Yksekova (Hakkari) emdinli (Hak.) Uludere (Hak.) Beytlebap Bakale (Van) Kars Ar Van Muradiye (Van) zalp (Van) Grpnar (Van) Sarkam (Kars) Alada (Ar) Tendrek (Ar) Suphangl (Van) Kekebulak (Van) Arank (Van)

VII5

emadaki VII. Ksm tarafmzdan eklenmitir. 15

ARETLER, BULUNDUKLARI YERLER, BALI BULUNDUKLARI TARKAT VE MEDRESELER

Airet ve Kabileler

Bulunduklar Yerler

Tarikatlar

Mezhep ve Medreseler

I. ML PARTS (Kumanolar) Garsan, Bateriyan Heyderan, Shhesenan Balaban, Hormek Lolan, Cbran Yusufan, Alyan Hran, Kureyan Demenan, avak zol, Kogiri Arl, adilli, Badll Tunceli, Pertek, Plmr afii Erzincan Nakibendi Bingl Solhan, Karlova, K Kadiri Mu, Varto, Bulank Sason, Mutgi, Lice Garzan, Beiri Bat ran eyh Abdullah (Solhan) eyh irin (Elegirt)

II. ZL PARTS (Kurmanolar) Kkleri Pnyan olan Airetler Brukan, Milan, emsiki Hesenan, Heyderan, Ebdoyi, Takori, Zilan ipikan, Zrkan, adilli Adenan, Torunlar Celal III: BABAKURDLER6 I. Ertoi olan Airetler Gevdan, Garsan, Ezdnan Alan, dan, erefan Mamhuran, Berdan, Jirki Zrkan, Dekran Zevki Kalyan, Zeydan Mehmedan Tetkan Hakkari (Yksekova) Bakale, atak afii Grpnar emdinli, ukurca Nakibendi Uludere rnak, Beytulebap Pervar, Cizre, Silopi, Eruh, Hzan, Gney Bat ran, Kuzey Irak Seyit Ali (Hizan) Kufrevi (Bitlis) Norsanl Hazret (Pervari) eyh Seyda (Cizre) Van, Ar, zalp, Erci, Kadiri Muradiye, afi Malazgirt Tekman, Hns Karayaz, Tutak, Talay Dyadn, Idr, Bat ran, Ar, Doubeyazt eyh Sait Nakibendi (Hani) eyh Ali (Palu)

Bu ksm baka bir kaynaa gre ele alnm biimi olan (Hertoi Kabileleri) iin ema 2e baknz). 16

Baka bir snflandrmaya gre douda u airetler vardr: Zilan, Karapapak, Adamanl, Heyderanl, Celali, Sazl, Cemedanl, Ciranl, Zrkanl, Cbranl, Sipikanl, Hesenanl, Mukr, Milan, emski, Sukufi, Takuri, Mili, Karakei, Tay, Miran, Ertui, Kays, Berezan ve Hazeran airetleridir bunlar (Arvas1986:16). Mehmet Erzn, Dou Anadolu Hakknda Sosyo-Kltrel Bir Aratrma adl incelemesinde yapt snflama ise yledir: "I. KISIM, KARAKELLER: Bunlar han Oymaklar (hlar), Cereban Oymaklar (Cebiler), Belekan Oymaklar (Beldler), Aminan Oymaklar (Aminiler) olup Urfa, Siverek, Bilecik, Gaziantep Kokar, Barak, Hac Bayram kylerinde bulunurlar. II. KISIM, MREKLER: Suruta III. KISIM, ATMALI ARET: Mara, Diyarbakr, Ceyhan'da IV. KISIM GNEYDOU ZAZALARI (DIMMILLI) olup Urfa, Diyarbakr, Tunceli ve Bingl'de yaamaktadrlar. 'Bunlarn tm Siverek Karakeilerini oluturmakta olup birde Siverek Zazalar vardr. Bunlarda Siverek'te yaarlar (Erz: 19,22,41,51, 52,56)." Ayrca baka bir yaklam 14. 15. 16. yzyllarda yaam airetleri KARAKOYUNLAR ve AKKOYUNLAR diye ayrp bunlarn bnyesinde de bir ok kabile sayan aratrmalar da vardr. "KARAKOYUNLULAR: Karakoyunlu, Sa'dlu, Duharl, Karamanl, akrl, Bahar, Alpagut, Ayunlu, Aaeri, Hacl, Der, Bayraml, Sleyman, Zrk ve Mahmudi kabileleridirler. AKKOYUNLULAR ise Bayndr, Purnek, Musullu, Hamzahacl, Karahacl ve Gedin Hacl kabilelerinden olumaktadr (Arvas1986:29-35). Btn bu aratrmalar her ne kadar, farkl biimlerde farkl snflamalarla soruna yaklamaktalar ise de sonuta birletikleri bir nokta vardr. O da douda yaam ve yaamakta olan bu airetlerin - eksik veya fazla- vurgulanmas ve dile getirilmesidir. Kukusuz Doudaki airetler bu saydklarmzla snrl deildirler. Yukarda dile getirilen ama bugn artk bu isimle anlmayan, baka airetlerle birlemi, onlarn yaplan iinde eriyerek ayn ismi alm ya da gnmzde deiik bir isimle anlmakta olan airetler de mevcuttur. Bizim iddiamz ve amacmz burada btn airetleri saym olmak deildir. Zaten konumuz asndan nemli olan bu airetlerin says deil, byle bir toplumsal yapnn u veya bu airetin bnyesinde varlk gsterip tarihi srete sre gelmesidir.

17

HERTO ARET (Bir baka kaynaa gre kkleri, kayna, kabileleri ve dalm) Hertoiler Hana Mezin (Byk Han) denilen bir kkten geliyor. Bu byk handan kan 5 karde airet var. Bunlar, Barzan, Muzuri, Mamedi , Zibari, ve Nirvey airetleridir. Bu byk ve nl airetlerin byk ounluu Kuzey Irakta yayor. Bunlardan Mamedi aireti ise Hertoi airetinin asl dayand airettir. Kurucusu Mamed isimli kiidir. Mamedi ismi de Mamedden gelir. Mamedten gelen, Mamede dayanan anlamndadr Mamedi. Zaten airetler genellikle kurucularnn isimleriyle anlrlar. (Bir kk airetten veya airetin liderinin ya da ileri gelenlerinden birinin olu ya da oullar silah, insan says, ekonomik bakmdan glenip belli bir ounlua ve organizasyona ulatnda, bir kk olarak byr sonra airete dnr ve airet o kiinin adyla anlmaya balar. Bu, sonraki kuaklarda da byle devam eder gider.) Bu sre muhtemelen Mamedi aireti iin de byle gelimitir. Hertoilerin atas olan Mamedilerden zamanla 4 airet tremi. Baka bir deyile 4 kardein ayr ayr rgtledii 4 karde airet meydana gelmi. Bu kardeler Bahdur, Hesen, Heyder, ve Mumxurdur. Bahdurdan Bahduran aireti; Hesenden Hesanan aireti; Heyderden Heyderan aireti, Mumxurdan ise Mumxuran aireti domutur. Airetin kurucusu Mumxur, Mumxuran airetinin temelini Hakkari-Irak snrna yakn Herto kynde atmtr. Bu nedenle bu airet ilk kk olan kyn ismiyle anlr. Hertoiler de kendi iinde iki kola ayrlr: Mend ve Hac Mend kollardr bunlar. Mend kknden (ya da Mend kkne bal) 6 kabile, Hac Mend koluna da bal 6 kabile olmak zere Hertoi aireti toplam 12 kabileye ayrlm bulunmaktadr. Bu kabileler bu gn kimi zaman airet olarak da anlmakta ya da bir alkanlk sonucu airet muamelesi grmektedir. in gerei ise, bu 12 kol birer airet olmaktan ziyade birer kabiledir ve bu 12 kabile birlikte Hertoi airetini meydana getirmektedir. Bu kabileler ve yaadklar yerler aaya karlmtr. (Bkz: ema 2ye)
Mend koluna bal kabileler, kurucular ve yaadklar yerler: 1. 2. 3. 4. 5. 6. Gevda; kurucusu: Mameyn; yaadklar yerler: Germaz, Geliye Gevda (Gevda vadisi), Hakkari, Van, Bakale,Beytlebap Mamxura; kurucusu: Mamed; yaad yerler: Beytulebap, Hakkari, Bakale, Van ida; kurucusu: ide; yaad yerler: Grpnar (Van) erefa, kurucusu: eref; yaad yerler: Bakale, Van Qeuran; kurucusu: Qeo; yaad yerler: Irak snr, ukurova Jirki ; kurucusu Jiro ; Yaad yerler: Beytlebap, Hakkari

Hac Mend koluna bal kabileler ve yaadklar yerler: (Bu kabilelerin de kurucular byk ihtimalle kabile ismiyle aa yukar ayndr. Ancak tam emin olmadmz iin buraya almadk.) 1. Alan (Grpnar, atak ,Van)) 2. zdinan (atak, Van) 3. Xelilan (atak) 4. Xabtan (atak) 5. Mehmed Piran (Grpnar,Van) 6. emzinan (emdinli (Hakkari) 18

ema 2: HERTO ARETNN KKLER ve KOLLARI

XANA MEZN (Byk Han): (Karde Airetler) (Ailenin k nokras, yer ve kabile ismi muhtemelen)

Barzan

Muzuri

(Mamed)Mamedi (Hertoilerin atas)

Zibari

Nirvey

(Karde Airetler)

Xelil

(Zibar-Irak)

Bahdur* (Bahduran)

Hesen (Hesenan)

Heyder (Heyderan)

Mamxurin (Mamxuran)

(Herto Ky- Hertoi) Mend Hac Mend Kabile Krucusu Gevda - Mameyn (Germaz Geliye GevdaHakkari - Van - BeytlebapBakale) (Beytlebap - Hakkari, Bakale-Van) Xelilan (atak) da - de (Grpnar) Xabtan (atak) erefa - eref (Bakale-Van) Mehmed Piran(Grpnar) Qeuran - Qeo Jirki - Jiro (Irak snr-ukurova) (Beytlebap-Hakkari) emzinan (emdinli) Kaynak : Arif ACAR Grme : 01/08/1989 Alan (Gurpnar-atak)

Izdnan (atak-Van) Manxura - Mamed

* Bahdur: Hacal, Quliya, Seyda, Mehmeda, Ztka (Irak), Zevki (Mardin-Silopi)

19

D. GNEY DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI7 1. Gneydouya Dardan Gelen Gebe Airetler Blgede yaayan airetleri genel anlamda ksma ayrabiliriz:
1. KISIM: Blgeye dardan gelen gebe airetlerdir. Bunlar yazlar Dou Anadolu

Blgesindeki yaylaklarda konaklar, klar scak olmas nedeniyle Gneydou Anadolu Blgesine inerler. Temel geim kaynaklar hayvanclk olan bu airetler kapal bir ekonomi, geleneksel bir yaama tarz ve srekli bir yere balanmadan hareket etme-g etme- zelliklerinden dolay tam gebe bir karakter gstermektedirler. Blge ile ilikileri bu blgeyi klak olarak kullanmalarndan kaynaklanr yazlar ise tekrar srleri ile birlikte Dou Anadoludaki yksek platolara, vadilere ve yaylalara karlar. Eskiden yaya veya binek ve yk hayvanlar (at, eek, deve, kz vb.) ile g eden airetler bu gn artk blgeler ve iller arasndaki gidi-gelilerde genellikle kamyon kullanmaktadrlar. Kendileri, ykleri ve eyalar ile birlikte hayvanlarn da kamyonlara yklemek sureti ile yola kmaktadrlar. Bazen g ve uzun olmasna ramen ucuz ve verimli olmas nedeni ile gebeler srlerini obanlar eliinde otlatarak ve srerek klaklara getirmeyi tercih etmektedir. Sonbaharn sonlarna doru .Urfa Siverek - Diyarbakr karayolu kenarnda sk sk srlere rastlamak mmkndr. Eskiden klak ve yaylaklar arasndaki gidi gelilerde mesafelere ok uzun olduundan yol boyu veya bozkrlarda hedefe varncaya kadar birok yerde konan gebeler bugn artan bu problemden-kamyonlar sayesinde kurtulmular. Kamyonla yola kan gebe airet hibir yerde konaklamadan asl istedii yere bir gn iinde gelip ulamakta, kara kl adrlarn (konlarn) kurmaktadrlar. Kn srlerini burada kiraladklar otlaklarda otlatan, yaylaklardan getirdikleri st, yourt, ya, peynir ve kurutulmu etleri tketerek geinen gebe airet mensubu insanlar arada bir ay, eker, giyecek vs. gibi ihtiyalarn karlamak iin en yakn ehir merkezine inerler. Satabildikleri, dier bir deyile, paraya evirdikleri tek ey ise hayvansal rnlerdir. lkbaharla birlikte havalar snmaya balaynca da gene kara kl adrlarn zer eyalarn denk eder, oluk ocuk kamyonlara doluarak yaz geirecekleri yaylalarn (Dou Anadoludaki illerin) yolunu tutarlar. Bu sre byle dngsel olarak devam edip gider.

Bu blm, yazarn GAP ve Sosyal Deime kitabndan alnmtr. 20

2. Gneydouda Yaayan Gebe, Yar Gebe ve Yerleik Airetler

II. KISIM: Blgede yaayan gebe ve yar gebe airetlerdir. III. KISIM: Blgede yaayan yerleik airetlerdir.

Bu iki ksmda yer alan airetlerden bir ksm gebe bir ksm yar gebedir ama ounluu yerleiktir. Bir airete mensup baz kabileler veya kabileye bal baz aileler gebe yaadklar halde bazlar yargebe bazlar da yerleik olabiliyor. Yani bir airet iin tamamyla gebe veya tamamyla yerleiktir denemez. Bu airetin, kabilenin veya airete bal kolun yaad yere, semi olduu ekonomik yaam tarzna bal olarak biimlenmekte ve deimektedir. Dolaysyla bu yaam tarzlarnn kesin izgilerle birbirinden (gebe, yar gebe ya da topraa baml, yerleik olarak) ayramayz. Bu nedenle de ikinci ve nc ksm airetleri bir arada incelemek daha uygun olacaktr. Bununla beraber Karacada ve evresine yerlemi olan airetlerin baz blmleri arazi koullarndan dolay bu tarz srdrmektedir. Bunlar Viranehir ve Siverekte yaayan Karakeili, zollu, Babl, Bucakl, Krvarl ve Milli airetine mensup gerlerle, srekli gebe tarz bir yaam srdrdkleri iin blgede Ker (= g eden, ger demek) ve muhacir diye adlandrlan topluluklardr. Bunlar yazn Karacadan ykseklerine kar, kn Siverek, Viranehir, .Urfa ve Diyarbakr ovalarna inerler. Temel geim kaynaklar hayvanclktr. Mlksz ve arazisizdirler. Yar gebelik ise gebelie nazaran daha yaygndr. Yrede yaamakta olan btn airetlerde yar gebeleri grmek mmkndr. nk bunlar hayvanclk yapmalarna ramen genellikle da yamalarnn ova ile bitiii yerlerde kurulmu yerlekelerde yaarlar. Bu yzden az da olsa ovada birka dnm veya birka dekar araziye sahiptirler. Hayvanclkla beraber iftilik de yaparlar. Ancak yaptklar iftilik Pazar ekonomisine ynelik deildir. Kt kaynaklarla snrl dzeyde yaplan, tketime ynelik bir iftiliktir. Bunlar genellikle Harakol, Sason dalar ve yaylalarnn, Karacadan ve Nemrutun ovaya bakan ve ovayla bitien yerlerinde ve yamalarnda yer alan kylerde yaarlar. Yer yer yazn scaktan kurtulmak ve hayvan beslemek iin baka yerlere giden/yaylaya kan ova kylerinin mevcudiyetinden de sz etmek gerekir. Tamamen yerleik olan airetler ise topraa bamldrlar. Tarm yaparak yaamlarn idame ederler. Bu arada arazisi ve meras msait bu tr kylerde hayvan beslendii de grlmektedir. Ancak temel ilikiler topraa bal olarak biimlenmektedir. Airetilik de
21

giderek mlkiyet ilikilerinin etkisinde kalr. Aireti yapnn dnda kalan, kyleri de dahil ettiimizde krsal alan yerleim yaps yle bir grnm sergilemektedir. Yerleik durumda olan kyleri mlkiyet ve kan balar ilikisinde dndmzde ortaya 4 grupta toplayabileceimiz ky tipi ortaya kar. Bunlar: 1. Aa Kyleri: ahsa, yani aaya ait olan kylerdir. 2. Slale Kyleri: Kyde aralarnda kan ba olan ayn airete bal ayn slaleden birka ailenin oturduu kylerdir. 3. Ahali Kyleri: Kyde mlkiyet farkllamasnn ok az olduu, kyllerin mlkiyet aralarna aa yukar eit seviyede sahip olduu, siyasi otoritenin muhtarda topland kylerdir. Unutulmamaldr ki aa kylerinde muhtar aa, slale kynde ise slalenin ileri gelenidir. Muhtarlk bunlarn dnda birinde olsa bile siyasi otorite gene ahslarda toplanmaktadr. 4. Karma Kyler: Aa gibi byk mlkiyete sahip olanlarn yannda hi mlkiyeti olmayan veya ok az olan kyllerin bir arada yaad kylerdir. Byle kylerde siyasi otorite, resmi devlet kurulularnda alan ve mlkiyet ilikilerini denetleyen kiilere geer. 3. Airetler ve Yaadklar Yerler II. ve III. Ksmda yeralan airetler ve yaadklar yerler bakmndan dalmlar yledir: 3.1. Diyarbakr li Snrlar inde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler BEKRHAN aireti (Silvan ilesi, Yayageer, Grenky ve evresu kyleri ile Kulp ilesi, Hoigen ky), MLL airetinin Gavesti ve Gamiri kollar (Diyarbakr ve Silvan evresi), BADKAN aireti (Kulp ilesi, Babu, nkaya, Kayahan, Yayk, Kocada, Kollukayak, Yarmca, Erenler, Unal, Yavuz, Karaorman, Alaca, Taysever, Yertutan, eyh-yapya, Cebeci kyleri, Silvan ilesi ve Mu ili ). ARUMA aireti (Silvan ilesi, Malabadi, Bahe, Sarbaak, Gzderesi, Akeltik kyleri). DODKAN aireti (Merkez ilesi, Tadirek, Yalankaz, Krtepe kyleri). HANCUK aireti (Hazro ilesi, Gzeba, Kavaklboaz, Gzl kyleri ve Hanik mezras). HESEN aireti (Merkez ilesi, Tiloli ve Kuburnu ky), HEVEDAN aireti (Kulp ilesi, Baclar, Akbulak, Bayr, Gle ve Takpr kyleri). HYAN aireti (Kulp ilesi, Hamzah, Uzunova, aygn, Saroban, Akayr, Yuvack kyleri).
22

ZOL (Ergani ilesi, Demirli, Alita, Daldalk, Kavak, Toytarlas ve ncehisar) kylerinde yaayan airetlerdir. 3.2. Mardin li Blgesindeki Airetler ve Yaadklar Yerler BUBELAN aireti (Merkez ile: Tandr, Gneyli, Ahmetli, Esentepe, Yolba kyleri). EMKAR aireti (Cizre ilesi: Yeilyurt, Dzova ve Dirsekli kyleri). EMNEHR aireti (Mazda ilesi: Durakl, Derecik, Kebap, merli ve Grgze kyleri). AAN (Kzltepe ile merkezi). AYI (Mazda ilesi: anl, Gmpnar, Hazzas, Tanryolu, ayn, Atalar, kisu, Evciler, Meeli, Yalnaa ve Saman kyleri) T (Nusaybin ilesinin dou blgesi). DEKOR (Midyat ilesi: Merkez ve Dargeit Bucann Temelli, Kayalpnar, Alayurt, Alagz, Ksmetli, atalan, atalam kyleri). DEKUR (Ger ilesi: Merkez ile ve Baarky, Grbz, Yarca, Basova, Gnlki, yol, Akyar, Karaky, Gkepnar, Dzmee, Meeli, Rzgarl, Arca, Doruk, Tepecik ve Gke kyleri). TRK aireti Mardin ve Derik ilesi ve evresinde yaamaktadrlar. 3.3. Siirt li Blgesinde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler DAVUDYAN (Kn Mardin ilinin dil ilesi blgesinde, yazn Pervari ve Van ilinin Geva ilesi yaylalarnda yaar, yaylaya ini klarnda rnak ve dolaylarnda konaklarlar). HACIBAYRAM (rnak ilesi: Merkez ile, Toptepe, Geitboyu, Cevizdz, Kumat, Kemerli, Balveren, Anlm, Yourtular, Boyunyaka, Araky, Dakonak, Baaa ve akrsgt kyleri). HYAN (Sason ilesi: Heybeli, Balba, Acar, Cal, Koyaka, Gnlce, Binekli, Kayayla kyleri veYceda Bucak merkezi). KEKOLAR (Kn nar ky civar, yazn Bitlis ilinin Meydanandi yaylas). KIAN (Kn Cizre ve Silopi blgesi, yazn atak ve Pervari yaylalar) MALA DBO (Beiri ilesi: Yazhan ky, Ikveren ky ile Kitkl, Hanl, Aydnck mezralar).

23

MALA ERO (Kozluk ilesi: Kolludere, Uzunyaz, nsald kyleri ile ayrl, Akku, Yemilik, Kesmeta, akrlar mezralar). MEHMEDYAN8 (irvan ilesi: zpnar buca, Merkez ile, Bostanck ve Klack kyleri). HEVERK ve DEKUR airetleri Midyatta. MEHMUDEK ve ATMANEK airetleri Savurda. MRAN, DUDERAN; MUSAREAN (ksor bendi) airetleri ile, BATURAN, ZRKAN, KEJAN (Silif Bendi) airetler ide Cizre, Silopi, Eruh dolaylarnda yaamaktadrlar. 3.4. . Urfa Blgesinde Yaayan Airetler ve Yaadklar Yerler DNAY, SEDAD, PYAN, BEREZAN, HALTI airetleri Suru ilesi ve dolaylarnda. BAZK, ANLI, HRTAVI airetleri Birecik ve Bozova ileleri ile bu ilelere bal kylerde. BADILLI; DDAN ve AN airetinin bir blm ile SORK aireti . Urfa, Hilvan merkez ve kylerinde. KARAKEL (Siverek kyleri ve Karakeili Buca ve kyleri). ZOLLU (. Urfa-Siverek merkez ile ve kylerinde). BUCAKLI (Siverek ilesi, Bucak Nahiyesi ve kylerinde). BABLI veya BABJLER, KIRVARLI, MLL, BRODREJ; BAHSERL airetleri Siverek ve Viranehir merkez ile ve kylerinde yaamaktadrlar. Ayrca; BNZEYT,9 BNECL, BNHAMAT, BNUBEYT, SYALE, BNNAM,

CUMEYR, BNMUHAMMET, HUBEYT, BADE, SELEMDE, BN YUSUF airetleri Akakale, Ceylanpnar, Harran Ovas Suriye snr boyunca uzanmakta olan ova kylerinde yaamaktadrlar. TRKMEN, KARAKEL VE MLAN airetinin bir blm Karacada ve evresinde, Deliki aireti Bozova ve Frat kenarnda yaayan airetlerdir.
8 9

kibine Doru, 1987, Say: 51. Bini kelimesi Arapada olu anlamna gelir. Binizeyt, Zeyt olu/oullar demektir. smi nnde Bini szc bulanan airetler Arap kkenli airetlerdir. Airet oluum sreci genellikle en gl kardein silah gc, ekonomik ve nfus olarak glenip ana airetten/birlikten ayrlmas ve kendi adna bir birlik kurmas ile oluur. Bylece o birlik veya kabile zamanla glenerek airet haline gelir ve artk o kiinin yani aireti kuran ve bana geen kiinin ad ile anlr. Bu isimletirme ve airetin gl ve prestij sahibi bir reisin ad ile anlmas Gney ve Dou Anadolu blgelerinde yaygndr. 24

. Urfa ve Bozova merkez ile ve kylerinde ise u airetler yaamaktadr. DGERLER veya DGERL aireti (. Urfa merkez ile: Kabahaydar, Maarack. Tileyli kyleri ve evresi ile Adyamann Tokris kynde). SEYD10 ve bal kabileleri olan ELO, ELEYHAN, CEMKA; ELMUSAN; HESENKAN; HECYAN (. Urfa merkez ileye bal stkale, Mustafack ve Krkpnar kylerinde). BESK veya BESK aireti ile buna bal Gerger, Rastgeldi ve Rzvanolu kollar (. Urfa merkez ilede, Byk Tlmen, Kk Tlmen kyleri ve evresinde). COKUNLAR ve HAMAVENTLER (. Urfa merkezinde). MERSAFLAR ise Bozova ve Suru snrlarnda yer alan kylerde yaamaktadrlar. 3.5. Adyaman ve Gaziantepte Yaayan Airetler Adyaman ilinin evre kyleri ile Gerger ve Kahtada ile ve kylerinde KAVU; HIDIRSARI; DGERLER ve GERGERLER airetleri Gaziantep ve dolaylarnda ELBEYL ve TRKMEN airetlerini sayabiliriz. 4. Blgedeki Airetlerin Yaama Biimleri Bu airetler eskiden tam ve yar gebe yaarlard. Gebelerde hayvanclk yan gebelerde hayvancla ynelik iftilik yaplmakta idi. ou silah ve askeri ynden de gl idi.11 Bu gn bu airetlerin byk bir ksm yerleik hayata gemelerine ramen dier bir ksm yukarda da belirttiimiz gibi hala tam ve yan gebe hayatn srdrmektedir. Yerleik hayata geen airetler iin toprak ve tarm n plana gemi airetilikten feodal sisteme (toprak mlkiyet iliki ve elikilerin youn olduu sisteme) geilmitir.

10 11

Seyidi olmak Arapada Kureyi Slalesinden yani Hz. Muhammedin soyundan olmak demektir. rnein : Milli aireti tarihi srete yrenin byk ve gl airetlerinden biridir. 1000 adrlk aireti ile Viranehir Suriye . Urfa genindeki llerde at ve dier binek hayvanlar ile dolap durmulardr. ok geni arazilerde hzl hareket edebilme kabiliyetine sahip olan bu airet hayvanclkla geinmekte olup tam gebe idi. Bu nedenle II. Abdlhamit bu airet iinden askeri amal 5 alay (Hamidiye Alay) kurar. Bana da bu airetin reisi olan brahim Beyi getirir, brahim Bey, 1891 ylnda Dou ve Gneydou Anadolu Blgesinde yaayan airetlerden kurulan her biri 1200 airet mensubu svariden, l miralay (Alay komutan ki bu airetin ayn zamanda reisi idi) ve 8 kurmaydan (Bunlar da airetin ileri gelenleri idi) oluan ve saylan 36 olan Hamidiye Alaylarnn gney kolunun Mirlivas (Paas) olur. Ve tarihe brahim Paa-y Milli olarak geer. Mahiyetine kendi airetinden 5 alay olmak zere 17 airet alay verilir. Bu da yaklak 20 bin kadar asker, komutan yani airet reisi, ileri geleni ve mensubu demektir. Bu alaylar 93 harbine kadar varlklarn srdrmlerdir. Daha sonra Milli aireti (eitli sebeplerle ve mparatorluun dayatmas ile) dalmtr. Bir ksm . Urfa Siverek'te kalrken bir ksm Suriye'ye gemitir. Byle bir organizasyonun ruhu, birlii ve balar ile yetien airet mensuplar uzun sre bu yapy kramamtr. Bu da tarihi sre ierisinde gelenee sk skya bal aireti yapnn nasl olup da bu gne kadar geldii ve zlmeye olan direncin nedenleri konusunda bize nemli ipular vermektedir. 25

Bu yerleik airetlerin sosyal-kltrel ve ekonomik adan nitelikleri, ehir merkezlerine ve yol kenarlarna yaknlk ve uzaklklarna, yerleik hayata getii zamana, toprak mlkiyet ilikilerine, mekanizasyona yaadklar yerlerdeki iletiim ve ulam olanaklarna gre deimektedir. rnein yol kenarnda ve . Urfa'ya yakn Tlmen ky zelliklerini fstk retimi yapan ekonomisiyle birletirince darya alm yani pazar ve para ekonomisini kurmutur. Bunun sonucu olarak kyde dourganlk oran dk (ort:5) eitim dzeyi yksek (okuma-yazma oran %90, okula giden renci a nfusu %95, lise, ortaokul ve niversite de okuyan ok sayda rencisi var, bu kyn) sosyal yap ve hayat standartlarda evre kylere nazaran ok gelimitir. Biraz daha ieride olan dier kyler (rnein Krkpnar arazi mlkiyet ilikisindeki dengesizlik sonucu kyn byk ounluunun sosyo-ekonomik ve kltrel dzeyi ok dktr) bu zelliklerine, arazi sorunu, ulam ve dier hizmetlerdeki yetersizliklerde eklendiinde Tlmen tr kylere ok tezat bir yap arzetmektedirler. 5. Mezra ve Komu Ortaya karan Nedenler Krsal alan yerleim birimleri olan kylerin dnda mezra ve kom diye adlandrlan yerleim birimlerine yrede ok sayda ve ska rastlanmaktadr. Resmi rakamlara gre blgedeki ky says 4110dur. Mezra, kom (ve yayla) gibi iskan biimlerinin says ise 5148dir. Buna mukabil blgedeki belediyelik alan yerleim yeri says 170dir.12 Bu rakamlar bize mezra ve komlarn yerleim asnda blgedeki arln ve hakimiyetini gsterir. Mezra ve Kom eklindeki yerleme biimleri bu kesimlerdeki mlkiyet ve retim biimlerine uyuma halinde olan yerleme tarznn ortaya kmasnn 3 ana nedeni olduunu syleyebiliriz. 5.1. Dengesiz, Kontrolsz ve Hzl Nfus Art Bu faktr ailenin iktisadi bir birim olmasna da bal olup sonuta arazinin blnmln gndeme getirir. Blnen araziye yerleip iletilmek istenmesi yeni yerleim birimlerinin domasna neden olur. Bu formulasyonu aarsak grnm yledir: Geni, ataerkil aile yapsna sahip olan krsal kesimdeki aile; nfusun kendi i dinamikleri ile dengesiz ve kontrolsz olarak artmas sonucu aile yaps ksa srede blnr (Bu blnme ailenin sahip olduu arazinin de blnmesi demektir). Yani evli erkek ocuk saysnn artmas sonucu byk evli erkek aileden ayrlr. Ayrldktan sonra ailenin sahip olduu ve kyden
12

1989da blgedeki belediye says sadece 90dr. 26

uzakta yer alan arazinin/tarlann bir ksm (veya tamam) kendisine ayrlma pay olarak verilir. Arazisini iletmek iin (ayrlan kii) kendine verilen tarlann bana gidip bir ev kurar. Hayatn orada idame etmeye alr. Zamanla onu dier karde ve akrabalar izler. Bir sre sonra da orada kk bir yerleim birimi -yani mezra- oluur. 5.2. Hayvanclk Yapma Eilimi Mezralarn zellikle de komlarn ortaya kmasna neden olan ikinci sebep hayvanclktr. Hayvan beslemek mstakil ve meralarn bulunduu yerlerde daha rahat ve randmanl olduundan kyl aile hayvanlar iin kyn uzak bir yerinde kom yapar (Kom, aslnda kk ba hayvan barnma yerine verilen addr). Evini de buraya tar. Sonra ailesi oalp blnr. Etrafnda kendi ocuklarndan oluan bir kme meydana gelir. Derken kom bir yerleim birimi haline dnr. Dikkat edilirse bu kk yerleim birimlerinde yaayan aileler ayn slaleden olup akrabadrlar (Slale ky). 5.3. Kan Davalar Kom ve mezra gibi yeni yerleim birimlerinin baka bir nedeni ise yrede yaygn olan Kan Davalardr. Kan davas sonucu, ortaya kan duruma gre, taraflardan birin (genellikle ldren tarafn) kyden kmas gerekir. nk artk kanllarnn gzleri nnde dolaamaz ve ayn kyde yaayamazlar. Bu nedenle ldren taraf genellikle akrabalar ile birlikte gidip tarlasnn banda veya ald bir arazinin iinde eve kurup yerleir. Zamanla oalmak suretiyle buras bir yerleim nitesi olur. Yukardaki nedenle her ne kadar ayrlma sebepleri ayr ise temelde yeni kurulan yerin yerleim birimine dnmesi nfusun oalarak blnmesinden kaynaklanr diyebiliriz. Bu tr yerleim birimlerinin genellikle, Dank ve uzak olmas, Sanayi merkezlerin dnda yer almas, Tarmda Pazar ve para ekonomisinin kurulamamas, Kitle iletiim ve ulam olanaklarnn kt olmas, Mlkiyet ilikilerinin dengesiz olmas ve bu ilikileri denetleyenlerin ayn zamanda otoriteyi de elinde bulundurmas, kr ve kenti keskin izgilerle ayran, krsal alan geri brakmaya devam ettiren, krsal alann ve blgenin toplum geneliyle btnleip gelimesini engelleyen, dolaysyla blgenin kalknmasna ayak ba olan unsurlardr.

27

E. KISA BR TARHE Mezopotamya'dan gelip Dou Anadolu'ya yerlemi airetler uzun ve kkl bir tarihe sahiptirler. Bu tarihi sreci Osmanl ve Cumhuriyet dnemi altnda ele alarak bu dnemlerde de birka nemli olaya deineceiz. nk gnmzdeki airetlerin (ve zellikle Bruki airetinin) yapsnn biimlenmesinde, airetler aras iliki ve elikiler ve bu dnem olaylar nemli rol oynamlardr. Osmanl dneminin konumuz asndan iki nemli boyutu Yavuz'un Dou Seferi ve II. Abdlhamit'in kurmu olduu Hamidiye Alaylardr. imdi bunlar biraz daha yakndan inceleyelim: 1. Osmanl Dnemi 1.1. Yavuz'un Dou Seferi Yavuz Sultan Selim iiliin Anadolu'ya yaylmasn nlemek iin 1514 ylnda dzenledii sefer, doudaki Alevi ve Snni airetler arasnda byk atmalara yol am bu atmalar Alevi Krt airetlerin byk kayplar ile sonulanmtr. Bu sonucun iki nemli nedeni vardr. Birincisi, Osmanl ynetiminin hilafet kurumunu iinde tayan Snni bir nitelikte olmasdr. ii akmna kar baar elde etmek iin Padiah, tebaasndaki din adamlarna "iilere cihat ama" yolunda fetvalar yazdrp uygulama safhasna koymutur. Bu fetvalar ve uygulamalar, Alevileri ii sayan Snni airetlerin bu airetler zerinde bask kurmasna yol amtr. Bu yzden Alevi airetlerle Osmanl ynetiminin aras alm mcadele alttan alta hep srmtr. Yavuz Sultan Selim'in Seferi ise bunu su yzne karm, Hilafeti almas ise olay hem hzlandrm hem de dramatik hale getirmitir. kincisi, Yavuz seferi srasnda kendisine katlmadklar bahanesi ile Alevi airetleri cezalandrm, Snni airet reislerine ise topraklar, sancaklar ve beylikler, vererek dllendirmi, Snnilerin Alevilere kar uyguladklar basklar destekleyip tevik etmitir. aldran Savann kazanlmasnda bu Snni airetlerin rol byk olmutur. Nitekim Yavuz; drisi Bidlisi, eref Bey ve Murderi aireti reisi Cemid Beyle birlikte 16 airet reisini dou ve gneydounun kontrol edilmesinde, savan kazanlmasnda, iiliin szmasn nlemede ustaca tekilatlandrmtr. (Arvas1986: 38)" Bu kontrol ve tekilatlandrma Snnilerin Alevileri kontrol etmeleri anlamna da gelmekteydi. Bylece doudaki Snni ve Alevi airetler arasnda kolay kolay dinmeyecek olan atmann tohumlar atlm, bu atma eitli biimlerde gnmze kadar sre gelmitir. 1.2. Hamidiye Alaylar Hamidiye alaylarnn kurulmasnda Ermeni ve Krt meselesinin yan sra yukarda belirttiim
28

ama (Alevilere kar koyma amac) da gdlmtr. Asl ama ise Sultan Abdlhamit'in doudaki Ermeni ve Krt sorununa bakndan kaynaklanyordu. Bu tarihlerde bir tekilatlanma sz konusu idi. Bunu nlemenin bir yolu doudaki airetleri rgtlemekten geiyordu. Abdlhamit'e gre bu rgtleme ayni zamanda, airetlerin de bu tr giriimlerini nlemi olacakt (Beiki 1969). Bir baka kaynaa gre ise Hamidiye Alaylar ile Krtleri Rusya karsnda gl bir askeri siper, rana kar ise saldr arac durumuna getirme amac yannda Krt babozuklarnn nn almak, Krtleri Trk idari makamlarnn sk gzetimi altnda durmaya altrmak amacn da gdyrdu. Bununla birlikte Hristiyan ulusal aznlklarn zellikle de Ermenilerin ykselen zgrlk hareketlerine kar kullanmak amac da vard. Hamidiye Alaylarnn kuruluuyla ilgili deiik anlatmlar var. Bunlardan biri de airet mektebi mezunu Heyderan airetinden ve ilk dnem TBMM mebusluu yapan Hasan Sddk Heyderani Hamidiye Alaylarndan Ky Koruculuuna kitabnda (Medya Gnei Yayn, 1992 s. 54) yle anlatyor: Sultan Abdlhamitin fikir ve dncelerine nem verdii eyh amilin torunlarndan Mir Mehmet Zeki Paa Van, Erzurum ve Bitlis taraflarna yapt bir seyahat dnnde Padiahn Anadoluyu nasl buldun sorusuna u cevab verir: Padiahm, Anadolu her bakmdan ihmal edilmitir. Hududumuzun br tarafndaki Moskoflar ise bize rnek tekil edecek ekilde gayret gstermektedir. Mesela bir Kazak tekilatlar var ki, hakikaten rnek alnmaya deer. Ruslar hudutlar iindeki airetlerden ok istifade ediyorlar. Bunlar silah altna almyorlar ama ylda bir buuk ay belli bir yerde topluyorlar, talim ve terbiyeye tabi tutuyorlar ve sonra hepsini serbest brakp evlerine gitmelerine izin veriyorlar. Ba, bahe ve tarlalarnda, srlerinin banda alma imkan veriyorlar. M. Zeki Paann bu raporundan hemen sonra padiahn emri ile brahim ve Kerim paalarn nclnde Hamidiye Alaylarnn kuruluuna baland ve Alaylar Nizamnamesi yaymlanmadan kuruldu. Bu alaylarla ilgili ilk yasal dzenleme 1891, ikincisi 1896 ve son dzenleme ise 1910 ylnda yaplmtr. Ancak son nizamname, ttihat ve Terakki Partisi iktidarnda yapld iin Hamidiye ad nizamnameden karlarak Airet Hafif Svari Alaylar Nizamnamesi adn almtr. Rumi 1308 ylnda yaynlanan 53 madde ve bir de son blmden oluan alay nizamnamesine gre o gne kadar askere gitmeyen airetlerden Hamidiye Svari Alaylarnn oluturulaca belirtiliyor. Alaylarla ilgili kanunname Babakanlk arivi, Yldz evrak ksm 37, evrak no: 47-27, zarf 47, karton 113de bulunuyor ve tam ad Tenkisat- askeriye cmlesinden olarak Hamidiye Svari Alaylarna Dair Kanunnamedir. Kanunun ikinci maddesine gre kurulacak olan alaylar drt blkten az, alt blkten fazla
29

olmayacaktr. Her alay en az 512, en ok 1152 kiiden oluacaktr. , drt ve beinci maddelere gre byk airetlere bir ve birden fazla, kk airetlere ise birka blk kurma hakk veriliyordu. Bu maddelerde en dikkat ekici nokta uydu: Kk airetlerin alay kurmak ve eitim iin bir araya gelmesi yasaklanyor, sadece sava halinde merkezi hkmetin veya ordu komutannn lzum grmesi halinde birlemesine izin veriliyordu. Hamidiye Svari Alaylarn oluturacak erkekler ksma ayrlyordu: 17-20 ya aras btidaiye (balang), 20-32 ya aras Nizamiye (ilk askerlik evresi), 32-40 ya aras Redif (ikinci askerlik devresi) snfna dahil olacaklard. Her alaydan iki avu Ordu-yu Hmayun merkezine gnderilerek Mektep Alaynda eitime tabi tutulacak ve sonra stanbulda veya baka yerde iki yl hizmet yaptrlp terfi ettirilerek alaylara

gnderileceklerdi. Ayrca her alaydan bir ocuk seilerek stanbula gnderilecek ve orada Svari Mektebinde eitim grdkten sonra mlazm (temen) rtbesiyle memleketine, alayna dnecekti. Hamidiye Alaylar bizzat kendileri elbise, hayvan ve eer takmlarn temin edecekler; tfek, cephane ve stoklarn devlet verecekti (Erdal imek, 12.01.2002, Yeni afak). Ayrca Abdlhamit tarafndan stanbulda bir Airet Mektebi kurulmutur. Airetlerden devirilen airet reisleri ocuklar bu mektepde eitim grdrldkten sonra tekrar airetlerine ve alaylarna gnderilmekte idi. 1891 ylnda kurulan 36 adet Hamidiye alaynn rgs yle idi: Her alay ya da birka alay belli bir airetten tekil olunuyor, her alaydaki erat says 1200 kiiyi buluyordu: Bu 1200 kiilik alayn banda bulunan alay komutan (Miralay) airetin reisi -yahut ileri geleni- olup ayn zamanda yrenin de idaresinden sorumlu kaymakam saylrd. ou okuma yazma bilmeyen alay komutanlar alayn kumanda heyetini kendi akrabalar veya airetin ileri gelenleri arasndan seer ve ynlendirirlerdi. Bu kumanda heyeti, her alayda 2 binba, 4 yzba, 8 mlazm ve bir katipten oluuyordu. Yaklak 43.730 kiiyi bulan bu ordu iki kola ayrlm iki liva (Bugnk karl Tugeneral) tarafndan ynetiliyordu. Kuzeydoudaki airetlerin -Zil Partisi- Livas Patnos'ta (Ar) oturan Heyderan. aireti reisi Mirliva (Kr) Hseyin Paa idi. Bu paann komutas altnda Muradiye, Patnos ve Van blgelerinde oturan 5 adet Heyderan aireti Hamidiye alay, Arda 1 Heyderan ve 1 Takoriyan airet alay, Merkezi Arda 2 Zilan ve 1 adet Celali airet alay, Elekirtte de l tane Spkan airet alay vard. Mil partisinin Livas ise Viranehir blgesindeki llerde 1000 adrlk airet ile dolaan Milan aireti reisi brahim Paa idi. Bu paann komutasnda Varto, Karlova ve Bulank'ta oturan Cbran airetinden olumu 4 Hamidiye alay, Malazgirt blgesinde 6 Hesenan
30

Hamidiye alay, Tekman, Koksu, Hac mer blgelerinde iki tane Zirkan aireti Hamidiye alay ve Urfa'nn Suru ilesinde 2 tane Berezan Hamidiye alay ile 3 Blge Alay Komutanl vard. Bunlardan baka Zilanl Selim Paaya bir mirlivalk rtbesi, Babakrdi ubesinden Msto Miran'a Paalk verilmiti. Bu alaylar sras ile birden 36'ya kadar alay numaras ile sralanmlard (Frat 1981: 134). Bir baka kaynaa gre ise akir ve Zeki paalarn Sultan Abdlhamide gnderdii telgrafta belirttiklerine gre airetlerin isimleri yledir: Birinci Liva, merkezi Karakulliya: Zilan Aireti, Karakalpak Aireti, Ademanl Aireti, Hayderanl Aireti, Celali Aireti, azili Aireti. kinci Liva, merkezi Hns: Cemdanl Aireti, Cibranl Aireti, Zirkan Aireti. n liva, merkezi Malazgirt: Sipkanl Aireti, Karakalpak Aireti, Husnanl (Hasenan) Aireti. Drdnc Liva, merkezi Erci: Hayderanl Aireti. Beinci Liva, merkezi Bakale: Mukri (Muqri) Aireti, Milan Aireti, emski Aireti, ukufti Aireti, Takuri Aireti. Altnc Liva, merkezi Mardin: Milli Aireti, Karakei Aireti, Tay Aireti, miran Aireti, Ertui Aireti. Yedinci Liva, merkezi Ruha (Urfa): Kays Aireti, Berazi Aireti. yle ki Merutiyetin ilan ile Hamidiye alaylarnn rgs srm, daha sonra l. Dnya Savanda doudaki cepheleri Ruslara ve Ermenilere kar tamamen bu airetler ve alaylar savunmutur. II. Abdlhamit iradesiyle kurulan Hamidiye Alaylar Sultan Reat zamannda ttihatlar yznden merkezle ilikileri soumaya balad ama Rus harbinden, Kurtulu savana kadar btn savalara katldlar. Bir kez daha padiahn iltifat ve ltfuna mazhar olan bu Snni airetler Alevi airetlerle amansz bir atma srecine girmiler. Bu atmalarn en uzunu ve iddetlisi Karlova yresindeki Snni Cbran aireti ile Varto'daki Alevi Hormek ve Lolan airetleri arasnda sre gelenidir. 1891'den 1908'e (II. Merutiyete) kadar sren bu airetler aras atmada, (zaman zaman dier airetlerinde katlmas ile) binlerce kii lmtr. Bu gebe airetleri rgtleyen "Abdlhamit airet reislerinin ocuklar iin stanbul'da okullar ayor, getirilen ocuklar bu okullarda (airet mektebinde) istenilen kltr verilerek yetitirildikten sonra geri gnderiliyordu (Arvasi1986: 38). Ve padiah arada bir Hamidiye Alaylarnn Komutanlarn, Mirlivalar ile ayr ayr hediyeler vererek dllendiriyordu.13
13

Baz tespitlere gre Abdlhamit airetlerin birbirleri ile uramas hatta birbirlerine girmesini isteyen bir politika izlemitir. Bylece airetler srekli birbirleriyle megul olacak Ermeni veya Krt meselesine ayracak zamanlar olmayaca gibi istenildiinde bastrlabilecek dzeyde zayf olacaklard. Bu durumu salamak iin Abdlhamit, stanbul'a ard kk airetlerin reislerine byk, byk airetlerin reislerine de kk armaanlar veriyordu. Yaadklar blgeye dnen reisler -zellikle kk airet reisleri-padiahtan aldklar byk hediyelerin yrenin by (lideri) ve hakimi saylmas anlamn tadn ileri srm ve egemen olmak istemilerdir. Bunu hazmedemeyen byk airet liderleri ise bu kk airetleri ortadan kaldrmak iin, en azndan zayf drmek iin onlara sava amlardr. Neticede ok kan dklm, her iki taraf da zayf dm ve baka meselelerle ilgilenecek zaman ve gc bulamamlardr. Bylece Abdlhamit amacna ulamada baarl olmutur. (Beiki 1968: 206). 31

Bu ilikilerin Saltanata, Padiaha ve onun ahsnda dine meydana getirdii ballktan dolay, daha sonra, bu airetlerden bazlar Kurtulu Savanda Sultan destekleyip Cumhuriyetin yeniliklerine kar direnme gsterecek; hatta merkezi otorite oluturulduktan sonra bile onunla zaman zaman atacaklardr. Bir baka kaynaa gre ise I. Dnya Sava patlak verdiinde Hamidiye Alaylar ok az bir fire ile devletin yannda yer aldlar. Osmanl Devleti saflar yannda savaa katlan airet birliklerinin toplam 32 alaydan oluan 4 tmen ve bir yedek tugaydr. Bu arada airetlerin her iki balkan savana katldklar ve gsterdikleri muvafakiyetlerden dolay dl ve madalyalarla taltif edildiklerini, Uzunkprden stanbula kadar halk tarafndan sevgi gsterileri ve trenlerle uurlandklarn belirtmekte fayda var. 1915 ylnda mektepli bir kumandan nderliindeki bir avu Hamidi bugn ran topraklar iinde olan Mahabada ilerlediler. Ruslar Tebrize kadar pskrtp bu ehri onlardan aldlar. Ayn ylda Zorlu Deresinde Kazak svarileri tarafndan kstrlan Cibranl Halit Bey kendisinden on kat byklkteki Kazak Svari Birliini yeniyor ve birliin komutann bizzat kendisi ldryordu. Kazm Karabekirin ynlendirmeleriyle Hamidiler Rus ordusunu Kafkaslara kadar kovalamlardr. Kafka cephesinde Ruslara kar savaan Spikanl (Binba

Kaymakam) Abdlmecid Beyin bir avu adamyla bir Rus birliine saldrarak toplarn ele geirmesi hala dillerde ve arklarda sylenmektedir. Hamidiye Alaylarndan bir ksm daha sonra Kuvvayi Milliye hareketine katlm ve blgelerinde nemli fonksiyonlar icra etmilerdir. Tam yz yl sonra 1990l yllarda tarih adeta tekerrr edercesine bu birlikler bu kez Korucu Birlikleri ad altnda kurulmulardr. 1985 Maysnda Eski Hamidilerle devlet yetkilileri temasa geti, Helikopterle merkezi Diyarbakrda bulunan 7. Kolorduya gtrlen Tahir Adyaman, Hac ter, Ebubekir Aydemir ve Kkel zdemir burada Kolordu Komutan Korgeneral Kaya Yazgan ile anlatlar ve Airet Reislerine Kuran- Kerime el bastrlarak, Talak- Salise attrlarak yemin ettirildi. Daha sonra irtibata geilen baz airetler koruculuu kabul ederken bazlar da yzyln ilk eyreinde kapanan defteri bir daha amadlar (imek, 14.01.2002, Yeni afak). 1.3. Bu Dnemde Brukan Airetinin Durumu Hamidiye alaylarnn tekilatlanmas esnasnda Brukan aireti ounlukla, Kafkasya (Erivan) ve ran (Hoy ve Maku)'da bulunuyordu. Bu nedenle Abdlhamit'in alaylar arasnda Brukan airetini grmyoruz. Ancak daha sonra Ruslar, bu rgtlenme biiminden etkilenmi olacaklar ki iki tane airet alay kurmulardr. (Aslnda Abdlhamitin de bu rgtlenmeyi Kazaklardan kopya ettii sylenir) Ruslar bu alaylardan birini Zilan airetinden Gne

32

ailesine kurduruyor, dierini ise Kafkasyadaki Brukan airetinden oluturuyorlar. Zilan alaynn bana Gne ailesi, Brukan alaynn komutasna ise dnemin Kafkasya Brukileri reisi Fethi Bey getiriliyor. Fethi Bey'in alay 93 harbinde Ruslarla birlikte savaa giriyor. Alay savata saf deitirip Enver Paann Kuvvetlerine katlyor. Ancak sava Osmanl kuvvetlerinin yenilip geri ekilmesi ile sonulannca alay da dalyor. Daha sonra alaydan geri kalan 400 Bruki svarisinin bana Fethi Bey.'in olu Bedir Bey geiyor. Bedir Bey Kafkas cephesinde arprken birlii ile birlikte Erzurumda Rt Paa komutasndaki 9. Kafkas Tmenine iltihak ediyor. Bu iltihaktan ksa bir sre sonra (3 gn sonra) bir arpmada vurularak ldrlyor. Birlik de dalyor: 2. Cumhuriyet Dnemi Atatrk Kurtulu Savan bir yandan dtaki glere kar yrtrken, bir yandan da Saltanata kar yrtmekte idi. Bu koullarla baa kmak iin seferberlik ilan edilmiti. Seferberlik ilan ile asker toplamaya balandnda douda bu konuda glk ekildiini gryoruz. Bunun nedeni yukarda anlattmz olaylara-dayanmaktadr. nk askeri yetenee sahip olan airet insanlar; Hamidiye alaylarnda yetimi padiahtan ve padiahlktan, yana eilimleri olan insanlard. Bunlar saltanatn saflarnda yer almak zorunda hissediyorlard kendilerini. Nitekim asker toplanrken bunlar ya askere gitmiyor yahut gittikten sonra firar ediyorlard. Bu durum ileri aksatp geciktiriyordu. Bylece amansz bir kovalamaca balyor. Jandarma dipii hissedilmeye balanyordu. Bu da meseleye zm getirmemi sistem oturuncaya kadar bu trden olaylar devam etmitir. Buna karn Snni airetler arasnda zellikle Erzurum ve Sivas kongrelerinde Atatrk'n yannda yeralm airetler ve reisleri mevcuttur. Hatta Erzurum kongresinde Mustafa Kemalin Kongre bakanlna, dolaysyla liderliine, Bat ve Karadeniz delegeleri kar km ve istememi olmasna ramen, Dou delegeleri desteklemi ve onlarn yardm ve oylaryla seilmitir. Saltanatn Aleviler zerinde kurmu, olduu bilinli bask Alevi airetlerin Sultan ve Saltanata, kin balamasna neden olmutur. Bu iten ie sren ama, saltanatn gcne kar da bir ey yapamayan "kin", Kurtulu Sava srasnda doal olarak Atatrk'n yanna kanalize olmu ve onun etrafnda kmelenmitik. Alevi airetlerin Atatrk ile ibirlii etmeleri, Atatrkn daha nce verdii szlerin ve kurduu ilikilerin onlara gre gereini yerine getirmemesi bata Snniler olmak zere airetleri kzdrm ve hareketin dini yannn

meruluu tartmas gndeme getirilmitir. Bu nedenle.merkezi idare ile baz atmalar olmu ve bu atmalar daha sonra da devam etmitir. Bunlardan biri de eyh Sait

33

hareketidir.14 zellikle apka giymenin, gayrimslim bir i olduunu ileri sren -Snni- airetler apka giymeye kar direnmiler (bunun zerine) Ar ve Muradiye de kan atmalarda ok kan .dklm ve airetler bu atmalar sonucu Trkiye'yi terk ederek ran'a g etmek zorunda kalmlardr. Geri kalan baz airet reis ve aalar sindirilmi ya da srgne gnderilmitir. Sonra ortalk durulunca, ran'daki airetler, Atatrk'n direktifiyle Van'daki Vali tarafndan 1930'da geri arlm, bu ar zerine Brukan, Heyderan ve Takoriyan airetlerinin byk bir ksm geri dnerek Van'n Muradiye ve zalp ilelerine yerlemi, bir ksm ise ran'da kalmtr. Airetin bu kesimi hala orada yaama ya devam etmektedir. 2.1. Cumhuriyet Dneminde Airetlerin Politik Yaps "Airet reisleri ou zaman airet lideri, kimi zaman dini lider bazen de etnik ve ulusal liderlik iddialar ile ortaya kmlardr. (Beiki 1969:210)." Bu liderlik rollerinde yalnzca birini benimseyen (Brukiler - Kinyas Kartal- Van) airet reisleri yannda kimi yerde ikisini yani airet reislii yannda dini lider olanlar da vardr. Ar ve Bitlis'te yaayan Kfrevi ailesine mensup Kasm, Cesim Kfrevi kardeler, Bitlis'teki nan ailesinden eyh Selahattin ve Gney Douda (Hakkari) yaayan Bradost aireti reisi eyh Reit buna rnek verilebilirler. Bu iki liderlik rollerinin yannda n de stlenip benimseyen airet reislerini de gryoruz. Bunun en tipik rnekleri eyh Sait (Palu, Karlova, Hns), eyh Abdullah (Solhan) ve eyh Ubeydullah (emdinli) dir. Yalnzca airet reislii roln benimseyenler, idare ile uyumulardr. Bununla beraber ticaret erbab ile iliki iine girip byk yararlar salam ve parlamentoya girmilerdir. Airet reislii yannda dini liderlik (eyhlik) messesini birlikte tayanlar da airet reislii yanlar ile merkezi idare ile uyumu, ancak dini liderlik (eyhlik) vasflarndan dolay Atatrk'n getirmi olduu yeniliklerle, genellikle de laiklik ilkesi ile atmlardr. Yukarda anlattmz rol birlikte stlenenler ise merkezi otorite ile atmlardr.15 Bu atmalar sonucunda idare yeni politikalar tespit etmi ve hzla uygulamasna gemitir. Bu politikalarn banda mecburi iskanlar ve srgnler yer almaktadr.
14

rnein, Snni-halk, Malazgirt'te Hesenanl Miralay Halit Bey, Karlova'da Cbranl Miralay Halit Bey, Hns, Palu ve Piranda eyh Sait, Solhan ve Bingl'de eyh Abdullah nderliinde balatlan isyan desteklemi ve bu hareketin askeri gcn oluturmulardr. Buna karlk Karlova ve Varto Alevi airetleri olan Hormek ve Lolanlar bu hareket srasnda merkezi idarenin yannda yer alarak ad geen Snni airetlerle atmtr. atmalarda oka kan dklm her iki taraf da ar kayplar vermitir. eyh Sait Ayaklanmas olarak tarihe geen bu hareketin nderleri olan eyh Said, eyh Abdullah ve arkadalar Diyarbakr'da, Cbranl Halit ile Yusuf Ziya ise Bitlis'te (bu i iin kurulan ark) stiklal Mahkemeleri tarafndan aslmlardr (15 Mays 1925). 15 1925 eyh Sait, 1926 Zilan, 1930 Ar (Hesananl Halit, Zirkanl Kerem gibi), 1938 Dersimli Rzo, 1894 eyh Ubeydullah bunlardan birkadr. 34

Mecburi iskanlar bir ky doudan alp batya getirip iskan etme veya airetin bir ksmn bu yolla yer deitirme eklinde gerekletirilmitir. Srgnler ise daha ok aa, airet reisi ve dini liderlere (eyhlere) uygulanmtr. Bu srgnlerin en nlleri 1926'da zmir'e, 1937'de Trakya'ya, 1960'da da Sivas'a yaplm olanlardr. Iskan ve srgnler -airetlerin reislerini srmekle onlar idaresiz brakm, ancak bu uygulama airetleri zaman zaman gsz drmekle birlikte sosyo-ekonomik yapdan ve yaplan uygulamalarn baarya ulaamamasndan tr airetilii datamamtr. nk airet reislerinin srlmesiyle meydana gelen otorite boluu idare tarafndan doldurulamamtr. Dolaysyla srgnler airetleri ilk etapta gsz drmesine ramen, reislere ve reislik kurumuna ise airet mensuplarnn gznde itibar kazandrmtr. Ancak bu olaylara maruz kalan airetler bir sre politik glerini (byk oranda) yitirmilerdir. Fakat, 1945 de ok partili sisteme geilmesiyle birlikte halk ynlar, zelliklede oy deposu olarak grlen airetler byk deer kazandlar. nk politikaclar (dolaysyla partiler) iktidar olabilmek iin oy potansiyelinin byk bir blmn ellerinde tutmak ve kendilerine kanalize etmek zorundaydlar. Bunun iinde halkla iliki kurmak ve onlar kendilerine ekmek gndeme gelip dayanmt. Bunu Bat Anadolu'da salamak mmknd. Ama Douda kalabalklar kan bana gre, doal bir biimde organize olmu ve airetleri meydana getirmi olduklarndan, birlikte hareket etme ilkesi hakim klnm ve bu ilkeye sadk kalnmtr. Bu yzden airet reislerine tekrar ihtiya duyuldu. Uygulanan sk politika gevetildi. Airet reisleri gndeme getirilerek partiler tarafndan iltifat grp desteklendi. Airetler, eski glerine bu dnemde tekrar fazlasyla kavutular. Sonu olarak diyebiliriz ki, Atatrk dneminde zlme ve dalma ile kar karya olan aalk (eyhlik) ve aireti sisteme 1945'ten sonra tekrar ilerlik kazandrlmtr. Bunun iki ana nedeni vardr: 1. Oy kaygs. Politikaclar iin tek tek kylere, kasabalara gidip halkla konuup oylarn elde etmek yerine, kasabalara ve kylere hkmeden, onlara sz geen airet reislerini elde etmek, reisleri devreye sokmak daha kazanl ve kolay bir yol olmutur. 2. Birincisine bal olarak gelien ortamda; halk temsil edecek yerel kiilerin, politik gleri yannda ekonomik gleri de ellerinde tutan bu kiilerden seilmesinin avantajlarnn kullanlmas eklinde izah edilebilir.

35

Bylece "1965'de yaplan seimlerde batda katlma oran %77 iken douda %82'dir" (Beiki 1969: 218). Bu oran, airet reisleri ile birlikte airetlerin siyasi arenaya katlmasyla, siyasete getirdii canll ve dinamizmi gsterir. Bu dinamizmi siyasete katlan aalar, eyhler ve airet reisleri ayakta tutmulardr. Burada arpk bir .gelimeye tank oluyoruz. ok partili siyasi hayata gei, halk glendirecei yerde aalara, eyhlere ve airet reislerine g kazandrmtr. Yani politika burada ilerici deil gerici bir fonksiyon oynamtr. 2.2. Reislik Kurumunun Cumhuriyet Dnemindeki Biimlenii ve ilikileri: eit airet reislii, merkezi idare ve batl hakim snflarla 3 eit iliki ierisine girmilerdir: 2.2.1. Sadece Airet Reisleri Bunlar ok zel ve znel bir neden olmadka merkezi otorite ile bir atma ierisine girmemiler, aksine idare ve batdaki ticaret ve hakim snflarla ibirlii yapm, bu yolla zenginlemilerdir. Bu zellikten dolay, bunlar, deimelere, -zellikle 1923 yeniliklerinetepki gstermemi aksine btnlemeye almlardr. Getirilen baz yenilikler (laiklikkyafet devrimi gibi) bu airetlerin deer yarglarna ve dini inanlarna pek uymasa bile, merkezi idare ile atmamak iin bu deiiklikleri benimsemi yahut benimsemi gibi grnmlerdir. znde bu airetlerin deer yarglar ahlaki ve dini yaama biimleri bu yeni getirilmi olan yeniliklerle hep atma iinde olmutur. Merkezi idareye ve onun yeniliklerine bakaldrmadklar iin bu airetler -bir nevidllendirme saylabilecek davran ve ilikilerle karlamlardr. Bylece bu airet reisleri batdaki ticaret snf ile ilikiye sokulmu bu yolla hem zenginletirilmi hem de yeni kltr ve deerler almlardr. Bu yolla yaratlm doulu tccar snf (bunlar ayn zamanda airet reisleridirler) ehirlere g etmi, ehrin olanak ve nimetleri karsnda akna dnen feodal airet reisleri, bir daha krsal alana dnmemitir. Ancak ehirden, mlkiyet ve airet ilikilerini ynetmeye devam etmi, daha sonralar politikaya atlarak, bu gei evresinde sarslan gcn tekrar yenilemi ve politikayla perinlemitir. Kendi lehine olan bu gelimeyle beraber ocuklarn okutmutur. Bylece ilk batan, bey ve airet reislerinin etrafnda ve onlara bal okumu bir kesim meydana gelmi, daha sonra bu geliime krsal alanda yaayan airet mensuplarna da yansmtr. Okumu kesim uzun bir sre airet ile devlet, zellikle de brokrasi arasnda iliki ve diyalogu salam ve hzlandrmtr. Okuma oran arttka bu diyalog kurma grevi de

36

azalm, airet mensubu okuyanlar brokraside ve dier devlet ilerinde bizzat yer alm hatta giderek, airet ilikilerini kullanarak, politikaya aktif olarak katlmlardr.16 Bylece, merkezi idare ile uyum ierisinde olan airetler zellikle de airet reisleri, merkezi idarenin de yardmlar ile desteklenerek gelitirilmi kendi alanlarndaki mlkiyet ve insan ilikilerini denetlemeleri, garanti altna alnmtr. Bu durumun salanmasnda iki nemli faktr rol oynamtr. Bunlar maddi g ve politik gtr. Bir birini karlkl olarak ve gelitirici ynde etkileyen bu iki g, insan gc ile de birleerek ehirde yaayan -ve ehir yaamnn temelde ona aykr ve onu zc bir fonksiyona sahip olmasna ramen- aalk ve airet sistemi ilikileri kurumlam, etkili ve uzun yllar srecee benzeyen kalc bir yapya brnmtr.17 2.2.2. Dini Liderlikle Btnleen Airet Reislii kinci eit airet reislii dini liderlikle btnleen airet reisliidir Airetin yan sra bir tarikatn reisi ya da bir mezhebin lideri olan bu airet reislii kan bann yan sra devreye dini duygu ve inanlar da soktuu ve bunu kulland iin otoritesini daha fazla pekitirmitir. Hatta kimi zaman din, mezhep veya tarikat balar kan balarna ar basmaktadr. Bylece kan ballar bu durumda sadece tarikat ve mezhebin oluup gelimesine araclk eder duruma gelmektedir. Buna karn tarikat ve mezhep balarnn airet ba sayld durumlar da sz konusudur. Bu durumlarda tarikat kendi airet yeleri ile snrl kalmaktadr.18 Bu yapy tayan airetler, aireti yanlarndan dolay 1923 idaresi ile uyumu ama dinci yanlarndan dolay ise ayn idare ile atma iine girmitir. zellikle laiklik ve klk-kyafet devrimlerine kar koymu, eski dzenin geri gelmesini savunmulardr. Ancak bu bakaldr ve atmalar gce ve bataki reislerin yapsna gre deimitir.19 Eer airet reisi, dini.duygulardan ok airet deerlerine nem veren bir kii ise, airetin menfaatini dnerek herhangi bir uyumsuzluk ve atma iine girmemitir. Tersine, dini duygularn n planda tutan bir reis ise, idareye "cihat" amtr. Yeni durumu kabul etmeyi ise "kafirlikle itham etmitir. Bu yzden birok atma km ve kan dkld grlmtr. Ancak unu belirtmekte yarar vardr: Bu trden atmalarn ap kk, says
16

Byk kentlerde okuyan, mrekkep yalam airet mensubu renci genlik, baz gei dnemleri ile toplumsal bunalmlarn yaand 1950, 1970 ve 1980'lerde eitli tavr allar ierisinde yer alm ama temelde niversite mezunu genlik iin yukarda izdiimiz tablo deimemitir. 17 yle ki, 1987 seimlerinde, Mardin'de Trk aireti reisi Ahmet Trk, hapisteyken aday gsterilmi ve SHP'nin liste birincisi olarak Meclise girmitir. 18 Hakkari blgesinde yaamakta olan ve reislisini ayn zamanda Nakibendi tarikat lideri de olan eyh Reit'in ynelttii Bradost aireti bunun tipik bir rneidir (Erdost l987:42). 19 Bilindii gibi bakaldr bir g meselesidir. Byle bir niyetleri olsa dahi kendilerini gsz hissettikleri iin merkezi idare ile atma iine girmemi uyum iinde olmu veya byle gzkm airetler de vardr. 37

da azdr. Buna karlk bir airete mensup olmayan eyh aileleri ve tarikat dier airetler merkezi idare ile olan uyumlarndan dolay birinci gurup iinde, saydmz olanak ve imtiyazlardan fazlasyla yararlanmlardr. nk bu gruptakiler, airet balan yan sra din balarn da devreye sokmu ve gerektiinde kullanmlardr. Deer yarglarna ve dini inanlarna geleneki yaantlarndan tr- iten ve kat biimde bal olan halk, kimi zaman din ilikilerini airet iliki ve karlarndan bile nde tutmutur. Hal byle olunca, insan etkilemenin sz konusu olduu durumlarda, ncelikle politikada, eyhlerin, eyh veya tarikat bakan reislerin daha baarl ve etkili olduklarn gryoruz.20 2.2.3. nc Gurup Reislik nc gurup reislik, airet reislii ve dini liderliin yansra etnik ve ulusal liderlik iddiasn da gtm olanlardr. Bunlar srekli merkezi idare ile atm ve douda meydana gelen birtakm hareketlere nderlik etmiledir. Bu airetlerin reisleri zamanla yakalanm, kimileri stiklal Mahkemelerince aslm (eyh Sait, eyh Abdullah -Diyarbakr, eyh Rza-Tunceli) kimileri de muhtelif atmalarda lmlerdir. (Yado-Bingl, Rzai-Halit-Mu). Kimileri snr dna ekilmi (Ar syannda hsan Nuri, Hesk Bro Telli, Kereme Kolaas, Hesananl Halit, Seyitxan- xer, Kerem- Zrrki gibi).Bu reislerin airetleri de dalm, merkezi otoritenin imeklerini zerlerine ektiklerinden dolay bir daha toparlanamamlardr. Sonu olarak yukarda saydmz liderlik tr ve meydana getirdikleri atmalar zel baz nedenlerin (ki bu nedenler ulusal ve etnik niteliklidir) yansra geleneki bir yapdan modern bir toplum yapsna geerken toplumun geleneki yaps ile modern yapsnn almasdr diyebiliriz. nk geleneki deerlerle modern deerler ve ltler birbirine zttrlar. Bu ztlamann gndeme gelip dayand yerde iki k yolu vardr. Ya yeni yap ile eski yap arasnda atma grlr ve eski geleneki .yap yaama biiminde deer ve alkanlklarnda direnir, baars da gc orannda olur; ya da modernleme ve yenileme yapan glerin gc ve rgtll karsnda sesini kartmaz ona uyum gsterir. Ayrca gerekli koullar varsa ve hazrlanma, gei ve uyum daha hzl ve daha rahat gerekleir. Nitekim, dounun yansra Anadolu'nun eitli yerlerinde, bu yenilemeye kar km hatta gleri orannda atm olan tepkiler gzlenmitir. Fakat sonuta hepsi etkisiz hale getirilerek, Cumhuriyet ve bu gnk Misak- Milli snrlar perinletirilmitir.
20

Arda Kfrevi ailesi, Bitlis'te nan ve Mutlu aileleri, Van'da Arvas ailesi bunun en belirgin rnekleridir. Nitekim Kasm (ve Cesim) Kfrevi, Kamran nan, Muhiyettin Mutlu, Aydn Arvasi birka dnem parlamenter olarak seilmeyi baaran kiiler arasnda bulunmaktadrlar. 38

Bu arada birok airet reisi, eyh ve batdaki sermaye ile koalisyon yapan tccar snf birok alanda (bata mal-mlk, zenginlik ve politik olarak) glerini artrrken, te yandan bu eilimleri tamayanlar srlm, ldrlm veya aslmlardr. Bir anlamda d basklar dinamikleri paralam, hatta, belirleyerek kendine uygun bir tarzda biimlendirmitir.

39

II. KISIM: BRUKAN ARETNN SOSYO EKONOMK, KLTREL VE POLTK YAPISI

VAN L HARTASI leler ve Aratrmann Yapld Kyler

40

I. BLM GLER VE ARETN BLGEDEK KONUMU A. KARACADA, KAFKASYA, RAN GENNDEK G VE TRKYE'DEK YERLEM ALANLARI l. Karacada'dan G Brukan airetinin, bildiimiz tarihi en son Karacada (Diyarbakr)'da yaanan 1600'l yllara dayanr. Bu alandaki bilgiler iin bavurulacak; yazl bir kaynak yok. Eldeki bilgiler, kuaktan kuaa aktarlm ve airetin ileri gelenleri ile Ruspileri (ak sakalllar) tarafndan anlatlan szl tarihtir.21 Bizim bu ksmda anlatacamz gn hikayesi de airetin gnmzde, yaayan reis ve ruspilerinden elde edilmitir. Bu gn yks yle anlatlmaktadr: Brukiler 1600 yllarnda Diyarbakr'n Karacada mntkasnda gebe olarak yaamakta iken, bir gn grevli olarak o dalardan geen bir Osmanl mfrezesini konuk eder. Airet reisi emdin Bey emreder, hizmetkrlar seferber olur; koyunlar kesilir, airetin kymet ve deer verdii misafirlerine yapt ve ismine "got-brn (kavurma ve pilav) denilen yemekler yaplr. Bu yemein stne ran tarafndan getirtilen seme ve ekirdeksiz zm serpilir. Ayrca gelenee gre kesilen kolarn kelleleri pilavn stne konur. Bu, ka tane koun kesildiinin anlalmas iin yaplan bir jesttir. Hasl, gelen misafirler makbul ve mnevver kiiler statsnde grldkleri iin hizmette kusur edilmeden arlanr. Yemek esnasnda mfreze kolunun gen komutan, emdin beyin ok gzel, anl anl kzn grr. Kz ok beenir ve istemeye karar verir. Biraz da cretkar ve ftursuz bir tavrla dnnde ne pahasna olursa olsun bu kzla evleneceini metazori bir ekilde dile getirdikten sonra obay terkeder. Bunun zerine airet divan emdin Bey'in bakanlnda toplanarak, karar alr. Byle bir zorlama karsnda kzlarn baka bir "ele vermek, kendi anlarna yakmayaca gibi, blgede prestijlerini de drecektir. Bu nedenle kzn verilmemesine karar verilir. Ancak bir sorun vardr. Kz vermedikleri taktirde gelen mfreze ve dolaysyla Osmanl imparatorluu ile atmak zorunda kalnacak ve nihayetinde Osmanl ile aralar bozulacak, koca imparatorluu karlarna alm olacaklardr. Oysa, hzla oalan, zenginleip byyen airet, devletle dmanlk politikasn benimsemez. Dnte mfreze kolu ve bandaki isteyen komutan obaya gelir. Anlamazlk zerine atma
21

Ruspi'nin szck anlam her ne kadar ak sakall ise de bu kavramn asl ierii, grm geirmi ve bilen anlamndadr. Buradaki bilme etkinlii ise ounlukla tarihi bilgiyi iermektedir. 41

kar, istenmedii halde, komutan ve birok asker atmada lr. Bunun zerine tek kar yol kalr. O da g etmektir. Bylece Karacada'dan g etme karan alnr. adrlar zlr, denkler hazrlanr, srler yola karlr. ....Ve Karacadadan g balar. G esnasnda airet bir ok glkle karlar. Mevsim sonbahar ve gn yn douya doru olduundan, souk havalar aniden bastrr. Yamur, kar ve kn giderek yaklamas herkesi ok tedirgin etmitir, stelik Diyarbakr gibi scak bir iklimden, dounun 2000 metreye varan, yksek sarp ve dalk blgesinin serin ve souk havas ile aniden karlanca, birok hayvan telef olur, ocuklar, hastalar yolculuk esnasnda lr. emsettin Aa, Silvan zerinden Cebel dalarna vurur. Oradan Mu ve Varto'yu aarak Hns dalarna yetiir. Bu dalarda bir mddet konaklar. Birinci konaklamadan sonra dalar ap Ala dan Tci yaylalarna gelir. Sonra, Ar dann eteklerinde Idr ovasna, oradan da Aras nehrinin kenarna gelip konarlar. Bylece Diyarbakr Karacada'dan sonra, Mu ovas geilip, Tendrek (Ar) da alarak, Idr (Kars) ovasna gelindikten sonra g iki kola ayrlmak zorunda kalr. Bir ksm kuzeye kmak isterken, dier bir ksm daha douya ran'n ilerine doru gitmenin hem kendileri hem de srleri iin daha iyi olacan dnr. Gn yn konusundaki anlamazlk giderilemeyince de kollar burada vedalap ayr ayr yollarna devam ederler. Kuzeye gidenler nde Dil blgesine, sonra Kafkasya (Erivan, Bak)ya gelip yerleirler. Daha nce ran'n elinde olan Dil blgesi sonra snr deiiklii yznden Ruslarn eline geince, Brukilerin bu kolu da Rusya'nn snrlar iinde kalr. Douya doru yol alanlar ise ran'n ilerine doru gidip Maku ve Hoy blgesine yerleirler. Fakat bu iki kol (Kafkas-ran kollar) arasnda ilikiler hepten kesilmez, aralarnda devaml gidi geliler olur, birbirlerini sorar ve ararlar. Nihayet her iki kol 250-300 yl sonra geri dnp Van snrlar iinde bir araya gelir ve birleirler. 1.1. Gn Dzeni G dzeninde atllar en nde yer alr, bunlarn arkasnda ykl kzler, arabalar, develer daha sonra gelir. ocuklarn bir ksm araba, at ve kzlere bindirilirken dier bir ksm -zellikle din ve dinamik olanlar- g kervan ile birlikte koyun, kuzu, kei, inek ve benzeri hayvanlar srerler. G kervan bir hengame ve debdebe iinde yol alr. Kervann en ucunda airetin, en sava ve binici genleri yer alr. Bunlar nc kollar eklinde kervann gidecei yolu kefeder, nden giderek tehlikeleri saptar, g yolunun uygun olup
42

olmadn bildirirler. Grdkleri glk, zorluk ve tehlikeleri airet reisine rapor eder, gerekirse bu glkleri giderme emrini aldktan sonra onlarla mcadele eder ve kervann gvenliini salarlar. Bylece kervan yoluna devam edip gider.22 2. Kafkasya'dan G Brukan airetinin Kafkasya kolu Erivan-Baku ve evresinde yaamakta iken 1917 ylnn Ekim aynda devrim olur. Hzla bir rejim deiikliine gidilirken i sava balar. Birok cephede kar saldrlar meydana gelir. Kafkasya'nn kuzeyinde Kazaklar isyan eder. Yeni rejime ve dzene uyum salamak hayli g ve zor olur. Bu arada intibak, salayamayan, yeni rejimi benimsemeyenler eitli yollardan Sovyetleri terketmektedir. Yeni iktidar da eitli cephelerde savamakta olan askerlerini geri ekip ierdeki meselelerini halletmeye alr. Ve Osmanl imparatorluunun 9. Kafkas Tmeni Erivan'dan geri ekilir. Buradaki sava dengesi, Ruslardan destek gren Ermeni etelerinin lehine dner. Brukilerin lideri Bedir Bey bu savata ldrlr. Airet burada bir yl daha kaldktan sonra geri dn kararlatrr ve Kafkaslardan g balar. Ancak airetin tm geri dnmez. Bir ksm kalmaya devam eder (Bunlar halen orada yaamaya devam etmektedirler). Trkiye'ye geri g edenler eitli kollardan hudutlar aarak binbir glk ve belay defederek Kars'a gelir (1920), Kars'tan; Idrdan sonra yola devam edip Ardan sonra Van'a gelirler. Van'a bal merkez kylerine yerlemeye balanr. Bu arada bir ksm akraba ve airet mensubu Kars'ta, Idrda ve Arda kalmay tercih eder ve oralara yerleir. 300 yl nce Karacada'dan Kafkaslara olan g, bu sefer Kafkaslardan Van'a doru ayn glk ve zorluklarla 3 yl devam ederek son bulur (1920-1923). 3. ran'dan G23 Karacada'dan g edip Ar'ya gelmi oradan da ran'a geen Brukiler ocukluk dneminde olgun davranlar gsteren (Vrn) Mamed ismindeki kiinin nderliinde rgtleniyor.24 Ve bu birlik daha sonra glenerek kabileye dnyor. Kabile ismini kendini oluturan reisinin isminden alarak Mamevirni kabilesi olarak anlyor. Uzun sre ran'da yayor Mamevirni kabilesi. 1920lere gelindiinde kabile Trkiye'ye geri dnmeye karar verir. Bu geri dnn, o dnem 3 temel nedeni vardr. Birincisi bu yllarda ran'n ekonomisi bozuktur. Halk alk ve sefalet
22 23

Gnmzde g mesafesi ksaldndan bu tr yntemlerin geerlilii artk kalmamtr. Trkiye ile Iran arasndaki mobiliteyi iyi aklamas asndan bir kabile (Mamevirniler) rnek olarak alnmtr. Dier kabilelerin de durumu aa yukar ayndr. 24 Bu Mamed'in -muhtemelen- ismini daha nceki airet by olan Mamed'ten ald sylenir. 43

iinde yaamaktadr. kincisi, Dou Anadolu Ermeniler tarafndan terkedilmitir. Terkedilen yerler botur. Bo olan otlak ve yaylaklar yar gebe yaam iin uygun bir hal almtr. ncs Kafkas Brukileri, yani akrabalar, Kafkasya'dan Trkiye'ye (Van'a) geri dnmlerdir. Onlarn da dnmesi birliklerini daha da glendirecektir. Bu unsur bir araya gelince, ran Brukileri Vana g etmeye balarlar. Trkiye'ye g eden (geri dnen) Brukilerin Mamevirni kabilesi nce Van'n Muradiye ilesinin Iran hudutlarnda bulunan Snd kyne yerleir. Snd isminden de anlalaca gibi bir Ermeni kydr. Ermeniler g edince ky bo kalyor. Dnen Mamevirniler de bu bo kye gelip yerleiyorlar. Ancak, Mamevirniler daha randa iken, Ermeniler g eder etmez bu kye yerlemi olan Mirsiyaf isminde gl bir aa vardr. Mirsiyaf aa seferberlikte askere alnr. Seferberlik, Mamevirniler Snd kyne yerletikten ksa bir sre sonra kaldrlr. Mirsiyaf aa da kyne dner. Bunun zerine Mamevirniler oradan da g edip Gneye inerler. Bu sefer, gene Ermenilerden kalma bir ky olan Korsot (Uluar)a yerleirler. Korsot corafi konum itibari ile hem Muradiye'ye hem de Van ve Erci'e daha yakndr. Kabile Korsot'ta iki k geirir. Bu arada ran'dan dier akraba ve kabileler de akn akn gelmekte, Anzaf (Yumakl)' ve Ut (Beyda') kylerine yerlemektedirler. Mamevirniler daha sonra dier akrabalarn gelip yerletii Azkara kyne gelip yerleiyorlar (1922). Drt yl sonra apka devrimi oluyor. apka devrimine tepkiler byyor. apka giymek istemeyen Mamevirni ve dier kabileler tekrar ran'a dnyorlar (1626). ran'da kabilenin ileri geleni ve en zengini olan erkez aann obalarna katlyorlar. 1929'da Van'a Vali Paa diye anlan bir Vali geliyor. Bu geen sre zarfnda Ermeniler Van' kyleri ve kasabalaryla iyice boaltm ehir adeta bo bir grnm kazanmtr. Atatrk Vali Paa'ya ran'daki Brukilerin geri arlmas iin talimat veriyor. Talimat alan Vali Paa harekete geerek, ran'daki airet ve kabilelerin ileri gelenleri ile temas kurar. Brukilerin geri gelmesi konusunda reisleri ikna edince, Brukiler 1929-1930 yllarnda tekrar Vana geri dnerler. Bylece son defa geri dnen Iran Brukileri Van'n Muradiye ilesine bal Korsot (yeni ismi Uluar), Sumtatos (Yalndz), Angzek (Topuzarpa), Anzaf (Yumakl) ve Ut (Beyda) kylerine yerleirler. Bir ksm da Van merkeze bal Azkara kyne geiyor (1929-1931). Bir yl sonra oradan da Sarmamet kyne geiyorlar (1923). Kabilenin bir ksm en nihayet Ut (Beyda) kyne gelip yerleiyor ve burada kalyor. Mamevirni kabilesine bal olanlarn hareketlilii (mobilitesi) kronolojik olarak g srasna gre aada verilmitir: 1919-1920: 1920-1922: ran'dan gelip Snd kyne yerleme Korsota (Uluara) g
44

1922-1926: 1926 :

Korsot'tan Azikara kyne g apka Devriminden dolay tekrar ran'daki Hoy kentinin Serap kyne g Iran dan Trkiye'ye (Azkara kyne) g Sarmamet kyne g Ut (Beyda kyne) g

1929-1930: 1931-1932: 1933 :

B. ARETN BLGEDEK KONUMU 1. Ynetimsel Konum Airet Van glnn dou ve kuzey dousuna dank bir ekilde yerlemitir. Van ile merkezi glden 7 km. uzakta olup, deniz seviyesinden 1750 m. yksekliktedir. Merkez ile, gneyde Geva, atak ve ksmen Grpnar, douda Grpnar, zalp ye kuzeyde Muradiye ile snrlar ile evrili bir alan ierisinde yer almakladr. Ayrca Van gl kuzeyinde yer alan ve Van'n en byk ilesi olan Erci'te de airet mensuplar vardr. Bu alan ierisinde airetin toplam 75 ky bulunmaktadr. Kylerin byk ounluu tamamen Brukan aireti mensuplarndan olumaktadr. Geriye kalan kk bir blmnde ise dier airetlerden insanlar olmasna karlk byk ounluk Brukanldr. Airetin 75 kynn il merkezi ile bucaklar arasnda ynetimsel bakmndan dalm yledir; Van-merkeze bal 49 ky, Muradiye'ye bal 5 ky, Grpnar'a bal 9 ky, Geva'a bal 2 ky, Erci'e bal 3 ky, zalp'a bal ise 3 airet ky bulunmaktadr. Ayrca resmi kaytlarda yer almam 4 ky (2 Gatala, Irgatl, Yeni avu ve Yayl kaya kyleri) vardr. Van'n Merkezine bal 49 kyden 7'si Gmdere bucana, ll'i Erek bucana, 18'i Tmar bucana, geri kalan 13 ky ise Merkez ileye bal olan kyleridir (Bkz. Liste 1) Ayrca Van merkezinde, Muradiye, Geva, Grpnar, Erci ve zalp ile merkezleri ile Tmar (Gedikbulak veya Canik) ve Erek bucak merkezlerinde de Brukan airetine mensup aileler vardr. Bu durumda airetin Van snrlar iinde bulunmad iki ile vardr. Bunlar Bakale ve atak ileleridir. Airetin Van ehir merkezine en yakn ky 5 km. ile Kalecik ky, en uzak olan ise 60 km. ile Gedikbulak (Canik) bucak merkezidir. Airetin nfusu 1000'i akn en byk be ky ise unlardr: 1. Karlyayla ky, Erci'in Kocapnar bucana bal, nfusu: 1721
45

2. Uluar ky, Muradiye bucana bal, nfusu: 1370 3. Bakml ky, merkez ilenin Gmdere bucana bal, nfusu: 1116 4. Kycak ky, merkez ilenin Gmdere bucana bal, nfusu: 1041 5. Bayraml Ky, Erci ilesine bal, nfusu: 1028 (DE, 1985)
LSTE 1

NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40

KYN ADI Van Merkez Adgzel Akaren Akit Alabayr Ansu Aa itli Aa Golalan Ayazkap Azkara Bakacik Bakml Baklaepe Bakral Bealak alml ayrba iftren obanolu omakl Derest Deirmen Deirmenark Derst Dibekdz Dibekli Dilkaya Dilimli Doanlar Derest Esenpnar Gedelova Gedikbulak Golka Gl Yaz Gveli Hdr Irgatl Kalecik Kaymakl Kyacak

NO 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75

KYN ADI Kolsatan

Kozluca
Kk Kumluca Meydanck Ocakl zkaynak ahgeldi Tevekli Topakta Yalnzaa Yeni avu Yaylkaya Muradiye lesi Beyda Uluar Topuzarpa Kocasapan Yumakl Grpnar lesi aknl Erkald (Elkald) Golard Koyunyata Parmakkap Otbier Yataan Yolaan Yoldt Geva lesi Atalan Kzlta Erci lesi Bayrml Grl Karlyayla zalp lesi Haceli Yukar Akaglle Pimeyrem

46

2. Corafi Konum Konumuza kaynak tekil eden Van ili evresi (ki burada Kafkas Brukileri yaamakta) ile Muradiye ilesi ve evresinin corafi konumu yledir. Van ili evresi genel olarak bir ova grnmnde olup, bu ova kuzeye, douya ve gneye doru gidildike kaybolur ve yerini engebeli bir yaylaya brakr. Bu havzann ortasnda yer alan yayla ortalama 2200-2400 m. ykseklikte olup, zerinde Erek Da, Cuh Da, Hazan Da ve Irgat Da gibi ykseklii 2500 metreye varan dalar bulunmaktadr. Bu dalarn arasna skm irili, ufakl ovalar ve derin vadiler vardr. Yayla doudan batya doru bir eim izmekte bu eime paralel olarak akarsular Van glne dklmektedir. Bunlardan Mermit ve Hoap aylar airetin yerleim alanlar iinden geer. Ayrca douda Erek gln besleyen Mamedik ay vardr. Erek gl, Van glnn 30 km. dousunda yer alp, yzeyi 100 km2dir. Bu gln deniz seviyesinden ykseklii 1890 m. dir. Erek glnn dousunda Erek buca yer almaktadr, isminden de anlalaca gibi gl, adn bu bucaktan almtr (Van il yll, 1967). Muradiye ilesi ise, Van glnn kuzey dousuna doru uzanan burundan 17km. kuzey douda yer almaktadr. lenin dousunda Kekebulak yaylas ve Suphan gl, gneyinde Pereit da kuzeyinde Tendrek dalar yer almaktadr. Bu blgede bulunan Brukan kyleri, ile merkezinin gneyi ile Van glne kadar uzanan bir yarm daire zerinde 3'er km. aralkla yer almaktadr. Bu kylerin nnden Van-Muradiye karayolu gemektedir. Kyler yol ile dalar arasnda uzanan yamata da ile ovann birletii noktada yer almaktadrlar. 2.1. klim klim yrede yazlar scak ve kurak, klar souk ve kar yal olan karasal iklimdir. Kar kalnl klar yksek yerlerde 2 m'ye kadar kmaktadr. Nisan ay ile birlikte karlar erir ve bahar havas grlmeye balar. Scaklk Temmuz ve Austos'ta en yksek seviyeye ular. Ocak ay scaklk ortalamas 3.5, Temmuz ay ortalamas ise 23.5 olup, yllk ortalama scaklk fark 26 derecedir. Genel olarak Kasm ay sonuna doru scaklk dmeye balar. Dalara ilk kar ise Aralk aynda -kimi yerde ise Kasm aynda- dmeye balar. K, Ocak aynda btn iddeti ile hissedilir ve bu durum Mart sonuna kadar srer. Bu aylar zahire (yiyecekleri) ve yemleri tketen aylardr. Yredeki Azeri kyleri "Mart'a girdim derde girdim, Mart'tan ktm dertten ktm" eklindeki tekerleme ile Mart aynn skntsn dile getirirler. Baharn balangc Nisan aydr. Mays'tan itibaren de havalar snmaya balar.
47

Temmuz aynda scaklk maksimum seviyeye ular. Kasm'da ise scaklk der, sonbahar da ilkbahar gibi lk geer. 2.2. Ya ve Bitki rts Van'da yllk ya ortalamas 387.2 mm.dir. Yln en yal geen mevsimi ilkbahar ile sonbahar mevsimleridir. En yal aylar ilkbaharda Nisan, sonbaharda da Ekim aydr. Bitki rts daha ziyade step bitki rtsdr, ilkbaharda eriyen karlarla birlikte dalarn etekleri ovalar ve yaylalarda otlar yeerir. Bu yeillik dalk kesimde yaz boyunca da tazeliini korur. Buna karn ovalk kesimlerde -zellikle kurak geen yazlarda- otlar sararmaya balar. Bu nedenle hayvanclk ovaya nazaran yksek yerlerde daha verimli ve daha yaygndr. (Kartal, 1972) 3. Ulam Van' ilelerine balayan yollarnn tm asfalttr. Ky yollar ise stabilize ve toprak yollardr, ileler ile Van merkezi arasnda ulam salayan aralar otobs, taksi, minibs gibi aralardan olumaktadr. Ky ile ehir merkezleri arasnda ise ounlukla ky minibsleri ulam salar. Bunun yannda krsal kesimde traktr ve kamyon insanlar iin halen etkili birer ulam aracdrlar. Van ilinin en byk devlet ulam yolu E-5'in devam olan, Mu ve Bitlis'ten gelip eski ipek yolu ile birletikten sonra Van zerinden Erci, Ar, Dou Beyazt ve ran'a geen yoldur. Bu yolun bir ucu da Van il merkezinden ayrlp gneye, Hakkari'ye geer. Ayrca Trkiye-ran demiryolu da bu blgeden gemektedir. Tatvan'dan Van iskelesine feribotla gelen vagonlar, Van iskelesinde lokomotife takldktan sonra zalp, Kap ky gmrk kapsndan geerek ran'a gider. Yazn ulam asndan pek sknt ekilmemesine karn, kn sert getii aylarda bazen zellikle ky yollar gnlerce, haftalarca kapal olur. Bu srede ehir ve ky irtibat kesilir. Bu durum, salk, eitim, haberleme hizmetlerinin aksamasna yol aarak olumsuz sonular dourmasna yolaar.

48

II. BLM ARETN EKONOMK POLTK VE TOPLUMSAL YAPISI A. EKONOMK YAPI Airet sistemi yap olarak feodal geleneki yapdan bir adm daha geride saylr. Bu gerilik sosyal yapda olduu gibi ekonomik yapda da sz konusudur. retim ilikileri ve tarz da bunu gstermektedir. Bu ilikileri anlatmadan nce Brukilerin yaad alan ve birimlere bakmakta yarar vardr. nk ekonomik hayat ile yaanlan blge-alan ve yer arasnda ok sk bir iliki vardr. Bu ilikinin akla kavuturulmas, ekonomik yapnn anlalmasna katkda bulunacaktr. Gebe airetlerin kabile, zoma ve obalar halinde yaadklarn daha nce belirtmitik. Ancak daha sonra yeri geldike aklayacamz sebeplerden dolay, Brukan airetinde tam gebe olarak yaayan bir kabileye veya kye imdi rastlanmamaktadr. Tam gebe yaama biimi eskiden airete -zellikle ran Brukilerine- hakim bir yaama biimi iken gn getike ve artlar biraz daha iyiletike braklm, gnmze gelindiinde ise tamamen terk edilmitir. Bununla birlikte yar gebe yaam halen hkm srmektedir. Yar gebelik Brukiler, iin yayla hayat demektir. Yaylaclk yazn serin ve yksek dalara kp birka ay kaldktan sonra souklarn balamas ile, ka doru, tekrar kylere geri dnmekten ibarettir. Yayla hayatndan airet halknn kolay kolay vazgeemeyecei anlalyor. nk aireti, yaylada hem yazn scandan kurtuluyor, hem hayvann besliyor hem de klk yiyeceklerini (zahireyi) oluturuyor. Bu yaama biimini halen keyifle srdren kylere ve kabilelere rastlyoruz bu nedenle. Fakat yar gebelik de yava yava azalyor. Denilebilir ki airetin % 50'si artk yaylaya kmyor. Onun iin Brukileri temelde yaadklar yer bakmndan iki guruba ayryoruz. 1. Tamamyla ehirde Yaayanlar: Bunlar ehire yerlemi olmalarna ramen kyde de baz olanaklara (arazi-hayvan v.s.) sahiptirler. Tamamyla yerleik olup kentlilemilerdir. Giyim, kuamlar, yeme, imeleri ve sosyal ilikileri, ehir insannki gibidir. 2. Kyde Yaayanlar: Bunlar da yine gebe ve yerleik olmak zere iki ksma ayrlr. a) Yar Gebe, Yaayanlar: Yaylaya kanlar bunlardr. Temel geim kaynaklar hayvanclktr. Ancak ifti-ubuu olanlar da vardr. Muradiyedeki Brukilerin % 90 ile Grpnar Brukileri bu yaama biimini srdrmektedirler. Van'a bal merkez kylerinde ise bu yaam biimine ok sk rastlanmaz. b) Tam Yerleik Olanlar: Bunlar arlk yayla hayatn brakm olanlardr. Hayvan beslemekle birlikte daha ok tarmla uramaktadrlar. Bu kylerin sosyal yaps daha gelimitir.
49

Elektrik, su, PTT hizmetlerine sahiptirler. Bu yaam biimi Van merkez kylerindeki Brukiler ile ana yollar zerine kurulu dier Bruki kylerinde grlr. Bu yerleim birimlerini grdkten sonra ekonomik hayat ve geim kaynaklarna bakabiliriz. Ekonomik hayat ve geim hayvanclk ve iftilik zerine kurulu olup yer yer kaaklk da grlmektedir. imdi bu temel geim kaynaklarn tek tek ele alp inceleyelim: I. Hayvanclk Hayvanclk Brukilerin en ok uratklar, geimlerini saladklar bir ekonomik yapdr. Bunun da iki temel nedeni vardr. 1. Hayvanclk, gebe ve yan gebe olarak yaayan, airet yapsna uyan zellikler arz eder. 2. Tarihten kaynaklanan bir gelenei, arazi ve yaama biiminden kaynaklanan nedenlerle bir nevi alkanlkla srdrlmesi sz konusudur. Tabii, bunun da ekonomik temelleri vardr. Airetin yaad yerleim birimi olan koy ve yaylada, (oba-zoma ve el de denir) hayvanlarn kmeletii srler vardr. Bu srlerin says ve iinde barndrd hayvan says deimekle birlikte, her birimde on binlere varan kk ve byk ba hayvan mevcuttur. Hayvanlarn kiilere gre dalm ok farkl bir biim arz etmektedir. Bir ailenin bazen tek bana bir veya birka srs olduu halde (Bu aileler genellikle kabile reisleri veya ileri gelenlerinin aileleridir) birok kiinin bir araya gelerek ancak bir sr oluturmas da sz konusudur. Hayvanlar kk ve byk ba olarak ayrld gibi, ksr ve samlk olarak da ayrlr. Byk ba hayvanlar genellikle airet hayvanlarnn az bir miktarn tekil eder. Bunlar at, kz, inek, eek v.b. hayvanlardr. ok eskiden deve besleyenler de varm. Ancak imdi airetlerden zellikle at, kz ve eek gibi hayvanlarn binek ve yk hayvan olarak kullanlmasndan dolay yar gebe olan airet hayatnda yeri ve nemi byktr. Bunun yan sra eskiden iftte- ubukta kullanlan kzler, bugn traktrleme ile yok olmakta yerini bu alanda kullanlan makinalara brakmaktadr. Fakat st kayna olarak beslenen inek v.b. hayvanlar ise nemlerinden hibir ey kaybetmemitir. Zengin fakir -baz istisnalar hari- hemen herkesin en az bir inei vardr. Bunlarn says st ihtiyac ile snrldr. Oysa kk ba hayvanlar, yar gebe olan Brukan airetinde byk bir sayy oluturmaktadr. Koyun, kei, toklu, kuzu, ko gibi hayvanlar kk ba hayvanlar, arasnda en ok beslenenlerdir. Bunlarn diileri st ve rnleri ile birlikte, bir dahaki dnemde sry oluturacak kuzular iin saklanr. Ksr (erkek) kk ba hayvanlar ise ticaret iin beslenir. Bunlar bir veya iki yaz beslendikten sonra toklu veya ko olarak pazarlanp satlr. Elde edilen para ile tekrar kuzu alnarak gelecek seneye satlacak olan sr hazrlanr. Bu sre ayn

50

dng iinde srp gider. Hayvanlarn satlmas ise iki pazarda gerekletirilir: Bunlar i ve d pazarlardr. D pazar, Iran ve Irak oluturur. ok eskiden am'a ve Halep'e srler gtrlrd. Gtrme ve satma ilemi, l ile 3 ay arasnda bir zaman alr, bu nedenle gidi ve dnler bir bayram havas iinde karlanr ve arlanrd. Daha sonra gelien teknoloji ve iletiim olanaklar bu pazarlar, zorunlu bir biimde snrlandrp daraltmtr. Buna ramen, ran ve Irak'taki tccarlar yksek fiyatlar verdiklerinden, airetin, baz mensuplar koyunlarn buralarda pazarlamay ve daha yksek krlar elde etmeyi -baz risklere ramen- uzun mddet tercih etmilerdir. Snr geileri esnasnda zaman zaman atmalar km hem airet mensuplar hem de kolluk kuvvetleri kayplar vermitir.25 1.1. Pazarlama Biimleri pazarda hayvanlar 3 eit pazarlama usul ile satlmaktadr. Bunlar airetin yaad yakn evre tccarlar, et ve balk kombinalar ve zellikle son yllarda hzla gelien Antep pazarndan olumaktadr. 1. Tccarlar: Bu uslde tccar reticinin ayana gelir. Srnn iine girildikten sonra koyun gzden geirilerek incelenir. Kilosuna gre pazarlk yaplr. Pazarlk yapldktan sonra koyun artk satlm saylr. Tccar koyunu bir iki gn iinde alr veya kendi obanlarna teslim eder. Tccar bu esnada mal sahibine, semaver veya bir top kuma gibi "helat" denilen hediyeler, obana da para veya bazen bir altn verir. Koyunu alan tccar ya yurt dnda veya i pazarlarda belli bir krla satar. 2. Et Kombinas: Birka yl nce hizmete giren Van Et ve Balk kombinas, ehrin knda Erci yolu zerinde bulunmaktadr. Buraya getirilen hayvanlar tartldktan sonra belli bir rayi bedel zerinden alnr. Kombinann hemen yannda bulunan hayvan pazar (mezat) ise hayvan ticaretine canllk kazandran baka bir alm satm alandr. Burada al-veriler gnlk ve ayakst yaplr. Bunun yansra Van'da halen yapm srmekte olan Van-Et Entegre tesisleri ina edilmektedir. Yetkililerden aldmz bilgilere gre bu tesis bittiinde Ortadounun en byk et entegre tesisi olacaktr. Gnlk kesim kapasitesi 1500-2000 koyun veya sr olacak olan bu tesis, etleri paketledikten sonra d ve i piyasada satacak; deri, yn
25

Bu olaylara Muradiye ve zalp'in ran'la olan snrlarnda ska rastlanr. 1980'de Muradiye'nin aldran bucana bal Golesar kynde 20 bin koyunun ran'a kaak olarak geirilmesi esnasnda 10 saat sren atmada, l temen, 3 er ve 3 oban lm, 300 kadar da koyun telef olmutur. Olaydan sorumlu bir sank Erci cezaevinde yatmaktadr. Burada bir noktay vurgulamakta yarar var: Airet her trl hasml ve dmanl yaayp- iine sindirdii ve nice kan davalar yaad halde, devletle atmay -bu atmann kendisine getirecei kayp ve basklar bildiinden- gze alamaz ve byle bir atmaya girmek istemez. Buna ramen hayvanlarn kaak olarak yurt dna geirmek istemesi ve devletle olabilecek atmalar gze almas airet iin bu iin nemini vurgulamaktadr. nk snr boylarnda yaayan airet iin nemli olan, hayvanlarn biraz daha fazla bir fiyatla satmaktr. 51

ve dier yan rnleri de ayrca tesiste islenecektir. Halka ak olan bu tesisin en byk ortaklar Trkiye Bankas, Ziraat Bankas, Arap-Trk Ortak Yatrm Bankasndan olumaktadr. Sermayenin %10'luk blmnn sahibi ise yre halkdr. Bu tesis bittiinde, hayvanclk ve besiciliin tevik edilecei ve modern bir tarzda hayvanclk yaplaca ileri srlmektedir.26 3. Gaziantep Pazar: Gaziantep, Trkiye'nin nemli hayvan ticaret merkezlerinden biri hatta en nemlisidir. Son yllarda yabanc tccarlarn -zellikle Araplarn- burada karargh kurup ihracat yapmas bu nemi artrd gibi, koyuna olan talebi de oaltm giderek fiyatlarn ykselmesine neden olmutur. Bu nedenle retici son yllarda Antep pazarna ynelmitir. Dier yandan, (son zamanlarda) zalp ve Muradiye'nin ran'la olan (snrlarnn maynlanmas) karakollarn oaltlmas, snrlar zerindeki denetimin artrlmas, aireti i pazara dolaysyla Gaziantep pazarna yneltmitir. 1.2. Yaylaya G Airet, hayvanlarn barndrmak ve otlatmak zere yazn yayla denilen geni ve otlar bol olan alanlara kar, buralarda 3-5 ay gibi bir sre kalr. Yaylalar ya airetin yerleik olduu ky veya mezrann ortak maldr veya kiralanr. Kimi yerde tek bana yayla sahibi olan kiiler de vardr. Yayla kiralama iini eskiden airet reisleri imdi ise kabile reisleri yrtmektedir. Yayladan ka doru -havalar soumaya balaynca- geri dnlr. K artlar Van ve yresinde uzun ve etin olur. Kasmn sonlarna doru balayan k, Nisan'n banda yerini bahara brakr. Bu sre zarfnda koyunlar ierde "Kom" veya "Allar" da tutulur. Yazn biilmi ve hazrlanm ot ynlar saman, arpa, yulaf ve kspe ile birlikte hayvanlara yedirilerek beslenir. Baharda karlarn erimesi ile birlikte koyunlar tekrar yaylaklara dner. Bu nedenle yayla, hayvanclkla geinen aireti iin ok nemli bir yere sahiptir. nk yaz boyunca Brukiler yaylada yalnz srlerini otlatmakla kalmaz ayn zamanda kn yiyecekleri zahire (=yiyecek) olan ya, yourt, peynir, st ve mamullerini burada tular. Ayrca hayvanlarn ynnden, derisinden, etinden faydalanr. Bu ynyle konarger olan Brukiler tam bir kapal ekonomide yayor diyebiliriz. Yiyeceklerini hayvanlarn etinden ve mamullerinden karan airet, giyeceklerini de koyun ynnden retebilmekte, adr ve kon (byk kl adrlarn) da bu kl ve ynlerden yapmaktadrlar. Yani, airet, ehirle uzun sre iliki kurmadan kendi kendilerine yetecek bir ekonomi retebiliyor. Bu ekonomik yap gebeliin azalmas orannda azalmakta ve yok olmaktadr. Bylece topraa ve ehir pazarlarna giderek artan lde bir bamllk meydana gelmektedir. Bu da gebelikten
26

Halkn bu tesisteki pay bilahare Bankalarn artrlan sermayeden yksek paylar almalar sonucunda %2.5 civarna dmtr. 52

yerleik hayata doru bir kaymann olduunu gsterir. Gebe yaam byk, lde doa, arazi ve iklim koullarna bal olduundan aireti de ister istemez bu koullara gre hareket eder. Havalar souyup k balaynca yar gebe kabileler (Hcmk, Mamevirni, Elka, Namra) srleri ile birlikte ovaya inip, orada klarlar. Yar gebe kabilelerin kyde kendilerine ait evleri vardr. Bu evler genellikle kerpiten ve tatan yaplmtr. Buralara gelip klayan aireti bir yan ile de topraa baldr. Dier bir deyile hayvanclk yannda tarmda yaplr. Eer airet tam gebe ise -ki artk Brukiler iinde tam gebe kabilelere rastlanmamakta- kendine ait bir kla da yoktur. Klak ayrca kiralanr. Burada nemli olan bir noktay vurgulamakta yarar vardr: Bu hareketli yaama biiminin insan, ovada topraa yerlemi "aaln" grld yerdeki insana nazaran daha "laik"tir. Bu durum retim ilikileri bakmndan feodalizmden bir adm geride olan airetiliin baz ynleri ile zellikle insan ilikilerinde- ondan daha ileri ve pozitif yapya sahip olduunun gstergesidir. Nitekim feodalizm ve geleneki yapnn hakim olduu yrelerde kadn ok negatif bir statye sahipken, bunun aksine airetilikte kadn nemli ve pozitif bir role sahiptir. Bu rol onun alma, koruma dzenleme fonksiyonlarndan kaynaklanr ve kadna byk nem kazandrr. yle ki bazen kadn (zellikle eskiden ran Brukileri arasnda) sivrilerek airet divannda yer almakta, kararlara bile katlmaktadr. Yrede bu tr kadnlara "hakimi kadn" (karar veren, karar verme srecine aktif olarak katlan, hakim gibi kadn) ad verilmektedir.27 Kadnn bu fonksiyonlarn en iyi kulland yer yayla ortamdr. 1.3. Yayla Hayat Yayla hayat her ynyle airet iin byk neme sahiptir. Yayla kl veya beyaz bez adrdan oluur. Bu adrlara gc yetmeyenler ise tatan rlerek yaplan ve ismine "kolk" denilen barnaklar yaparlar. Yaylaya zozan veya oba da denilir. Bu yrede Oba genellikle yeilliklerle kapl-yksek-ama dalarla evrili dzlklerde kurulur, Obann ortasnda airet reisinin, konu (adr) kurulur. "Kone Re" diye adlandrlan ve byk bir grkeme sahip olan reisin konann nemi i ve d ilikilerin burada rgtlenmesinden ve obann en zengin konu olmasndan kaynaklanr. Bu konularda misafirler arlanr, lenler yaplr. Brukilerin kt en nemli yaylalar Suphan, Avabehran, Duav, atak, Tendrek, Suphangl, Kekebulak, Beyda, Sirimgol ile Sidir, Glda ve Diyadin (Ar) yaylalardr.

27

Baz kylerde grtmz kadnlar bu vasflara sahip kadnlardr. nk bunlarn hizmetkarlara emir verdiini, gnlk ileri dzenleyip kontrol ettiini ve g esnasnda g ynetip sorumluluk stlendiini gryoruz. Bu da bize kadnn len kocasnn toplumsal roln stlendiini ve bu statsnden kaynaklanan roln gerei gibi yaptndan yadrganmamakta aksine takdir edilmesine sebep olmaktadr. 53

Yaylaya kmadan nce kyn sr sahipleri ve ileri gelenleri toplanp g gnn kararlatrr. Bu gn en az 3 gn nce airet halkna duyurulur. Bylece hazrlklar yaplp kydeki iler tamamlanr. G yemekleri ve helvalar piirilir. Ortal bir heyecan sarar. Gten bir gn nce koyunlar yaylann yolunu tutar. Arkasndan airet halk ge balar. Gn ykn genellikle at ve kz gibi binek hayvanlar eker. Denk yaplan eyalar atlara ve kzlere yklenir.28 Sabahleyin afakta yola kan g yaylaya doru yol alr. G genellikle 3 gn srer. Ondan sonraki gn ise adr ama yerleme v.s. ileriyle uralr. nc gnn sonunda obanlar ve kuzucular ev sahiplerinden aldklar yiyecekleri bir yerde toplanarak enlik iinde yerler. Buna "se rojk" (nc gn) denir. Bu davete obadan kiiler de arlr. Airet halk bylece gn yorgunluunu stnden atm olur. Yayla yaamnn nemli bir yann da yaylada yaanan geceler tekil eder. Btn gn koyunkuzu ile uram delikanl ve kzlar ayr yerlerde toplanr, kzlar kendi aralarnda syleir, trkler syleyip i ile yn eirirler.29 Delikanllar ise genellikle oynamak iin obann dnda bir yer tercih ederler. Orada oyunlar oynayp trkler syler ya da yksek bir yere kp kaval alar veya ismine "kulam" denilen enlikli ak ya da atms arklar sylerler. Bu esnada yallar da bir adrda toplanarak kayaza-ota-samana dair sohbet eder veya yaklan atein etrafnda hafzalarnda canlanan anlarn anlatrlar. Gndzleri ise yaam, ounlukla hayvanlarn peinde koturmakla geer. Samlk koyunlar, le ve ikindi olmak zere, iki kez sama gelir. Sam iini, ismine "Berivan" (koyun saan) denilen kadnlar gerekletirir. Bir kii koyunlarn ban tutar biri de koyunu sam yerine doru srp dzene koyar. Elde edilen stlerden gnlk yiyecekler karldktan sonra arta kalan ya-peynir kurut yaplp klk zahireye katlr. Bylece bir yandan yazn serinliinde koyunlar -beslenip tavlanrken bir yandan da ka hazrlklar (kn/yiyecekleri) yaplr. Bu yanyla yayla ikili bir fonksiyona sahiptir diyebiliriz. Yeterli derecede zahire tutulup, koyunlar beslendikten sonra souklar da yava yava bastrr. Artk gzn son aylarna girilmitir. Dn hazrlklar balar. Ykler denk edilir, kon ve adrlar zlr, atlar kuatlr, bir hay-huy ve enlik havas iinde geriye doru g balar.

28

Bazen bu denklerin ykn kk ocuklar da oluturur. ocuklar, "Hur" denilen torbalara konduktan sonra kzlere veya atlara bindirilir. Bu olay ge ayr bir grnm verir. 29 , yn eirmek iin tahtadan yaplm br aratr. Airet arasnda ynden yaplan mamul says oktur. Bu nedenle i ok yaygn kullanlan bir alettir. 54

2. iftilik Ziya Gkalp bir aratrmasnda doudaki airetleri 5 guruba ayrmaktadr. 1. Tam gebe airetler 2. Yar gebe airetler 3. Yerleik airetler 4. Aa kyleri 5. Ahali kyleri Bunlardan son drt airet biimi iftilik yapan airetler kapsamna girer. Ancak bunlarn hepsinin topraa bamllk derecesi ve dolaysyla iftilik yapma derecesi ve biimi ayn deildir. Gebelikten yerleik dzene -topraa baml bir dzene- geildike buna paralel olarak iftilik yapma oran ve dzeyi de ykselmektedir. Brukan aireti, byk ounlukla, yar gebe bir airettir. Bu yar gerler, yaz aylarnda yayla hayat yaarlarken ayn zamanda ky ve mezralarnda bulunan arazi, ba ve bahe ileri ile uramaktadrlar. K geldiinde ise kendi mlkiyetlerinde olan yerleim birimlerindeki (ky, mezra, ehirlerdeki) evlerinde yaarlar. Baz kylerde -zellikle Van merkezine bal kylerde- toprak unsuru nemlidir. Toprak unsuru ie kart- oranda feodal ilikiler grlmekte hatta giderek airet sistemini zorlamaktadr. Bu blgelerde airet reisi veya kabile reisinin kimliine bir de aalk eklenmektedir. Airet reisi ve onun altnda bulunan kabile reisleri veya ileri gelenleri en ok srye sahip olmann yansra en ok topraa da sahiptirler. Reiska kabilesinin ve ayn-zamanda Brukan airetinin reisi olan Kinyas Kartal, Krmzka kabilesinin lideri Mehmet Eryiit, Kerka'larn lideri Ali avu, bunlardan bir kadr. Bu zellik -yani zenginlik- liderlik ve ekonomik g arasndaki fonksiyonel etkileimi gstermesi bakmndan dikkat edilmesi gereken bir husustur. Reisin yerleik mevcut gc yerel ve merkezi idarelerle iliki kurmasn salayp gcne g katmaktadr. Buna karlk airet bnyesinde aa kyleri, dier bir deyimle tmyle aann kontrolnde olan kyler yoktur. Her ne kadar yukarda adn andmz kiiler ok miktarda araziye sahiplerse de ayn kyde airetten olup toprak sahibi olan baka kyller de vardr. Sahip olduu toprak miktar bakmndan airet mensuplarm yle tabakalandrabiliriz: a. Toprakszlar b. Az toprakllar (0-50 dnm) c. Geimlik topra olanlar (50-150 dnm) d. Orta byklkte topra olanlar (150-300 dnm) e. Byk toprak sahibi olanlar {500 ve yukars) - (B.Kartal 1972)

55

Toprakszlar, toprak datmndan sonra airetin bulunduu yere gelip yerleenlerle airet nfusunun kendi i dinamizmi sonucu oluan yeni ailelerden olumaktadr. Airet iinde ikinciler daha ounluktadr. nk ailede evlenen erkek ocuklar belli bir sre sonra aileden ayrlarak yeni bir ev (aile) kuruyor. Eer ana aile toprak sahibi ise aile reisinin rzas ile czi bir miktarda toprak kendisine verilir. Eer ayrlan kii topraksz veya az toprakl bir ailenin ocuu ise bu durumda kendisine hi toprak verilmemektedir. Bu nedenle topraksz ailelerin giderek airet iinde oaldn gryoruz. Bu aileler ya tarm iilii yapp gndeliki olarak alnmakta ya da kurtuluu ehre g etmekte bulmaktadr. Buna karn byk toprak sahibi kiilerin says 20-30'u gemez. Bunlar airetin en zengin ve en st tabakasnda yer alrlar. Modern tarm aralarna sahip olan aileler ksmen de olsa ehre yerlemi, ehirde siyasal alanda olduu gibi sosyal ve ticari alanlara da el atm nfuz sahibi ailelerdir. Kabile reisleri ve airetin ileri gelenleri bu tabaka iinde yer alrlar. Bu kesimin kydeki ilerini ounlukla kendi adlarna tuttuklar temsilcileri yrtmektedir. Airetin bu elit tabakasnn altnda bulunan aileler ise kendi arazilerini ekip bimekte, ilerini kendileri organize etmektedir. Bakalarnn yannda almayan ye ocuklarn bakalarnn yannda altrmayan bu aileler aksine ii altrmaktadrlar. Bunlar da gleri orannda modern tarm aletlerine -traktr, bierdver v.b.- sahiptirler. Bunlarn da airet iindeki saylar ok fazla saylmaz. Bu kesimin dnda kalan kesim(ler) ise kiraclk, marabaclk, yarclk veya "gndelikilik" yaparak geimlerini salamaktadrlar. Yrede oka grlen bu toprak iletme ve alma biimleri u esaslar zerine kuruludur. 2.1. Kiraclk carclk da denilen bu uslde topraksz kii (veya fazla rn elde etmek isteyen toprakl bir kii de olabilir bu) byk toprak sahiplerinin arazisinin bir ksmn belli bir cret karlnda kiralayp iletmektedir. Kiralama, bir sezonluk, yllk veya bir ka yllk olabilir. Burada esas olan ey toprak sahibinin kr ve zarara karmamasdr. Kira bedelini aldktan sonra kiralama sresince kiracya karmaz. Kirac da ilerini rahat rahat yrtr. 2.2. Marabaclk Topraksz ve ok ocuklu ailelerin rabet ettii bir iletme biimidir. Bu aileler byk toprak sahipleri veya orta byklkteki toprak sahiplerinin topraklarn tarla ve tohum karl iletip rnn belli bir miktarn alrlar. Marabaclk rnn retici (maraba aile) ile toprak sahibi arasnda tarla ve tohum karl paylalmasdr diyebiliriz. Burada maraba aile btn

56

iilii stlenir. Yalnzca tohum ve tarla toprak sahibinindir. Sonuta rn paylalr. Bazen toprak sahibi tarlay srme ve rn ekme karlnda saman ve rnn 2/3'ni alr. Bu anlamaya baldr. Anlama fesh edilmedike her rn dneminin sonunda otomatik olarak yenilenir ve bu sre yllarca byle devam edip gider. Harmanlama ilemi, genellikle toprak sahibinin harmannda olur. Maraba ailesi toprak sahibine giderek bir bamllk kazanr. 2.3. Yarclk Yarclk toprak sahibinden alnan topran retici (yarc) tarafndan ekildikten sonra dier ilemlerin ortak yrtlmesidir. Burada toprak sahibi rnn tarladan ekilmesine ve harman edilmesine ortaktr. rn de yar yarya bllr. Bu sistem daha ok orta byklkte topra olanlar ile toprakszlar arasnda gerekletirilir. 2.4. Gndelikilik Kol gcnden baka hibir eyi olmayan kii veya ailelerin toprak sahibi ailelerin topraklarnda gnlk olarak belli bir cret karlnda almasdr. Geimini gnlk kazanlarndan salayan bu aileler airetin en fakir ve alt tabakasn oluturur. Bu kesim tarm daha ok karasaban, pulluk (kotan) gibi aletlerle yapmaya almaktadr. Dier yandan traktrleme sz konusudur. Bylece modern tarm aletleri ile ilkel tarm aletlerini bu yrede bir arada grebiliyoruz. Ancak tarmn giderek hzla artan bir ekilde modern aletlerle yaplmas bu tabakay bsbtn isiz brakmtr. Dier bir deyile tarmda makinalama traktrleme- isizlie bu da ehire ge neden oluyor. Bu durum gndelikiler dndaki aileleri de etkilemektedir. nk bir kyde alan bir veya iki traktr yzlerce tarm iisinin iini bir iki gnde yapmakta dolaysyla tarm iileri isiz kalmaktadr. Buna hzla artan nfusu da eklersek durum daha da vahim bir hal almaktadr. siz aileler ehire g ettikten sonra inaat iilii, arabaclk, garsonluk v.b. ilerde alyorlar. Ancak ehire yeni gelen ailelerin sorunlarla kar karya geldikten sonra intibak edemeyii yeni sorunlar yaratmakta ve tekrar geri dnlere ahit olunmaktadr. Ancak her eye karn ehre g edenlerin ve g ettikten sonra kalmakta srar edenlerin says gn getike daha da artmaktadr. Yar ger olan Brukilerin en belirgin zelliklerinden biri de yaptklar iftiliin hayvancla dnk olmasdr. Yani, bunlar geni arazilerde modem tarm alanlar oluturmaktan ziyade (ki coraf ve iklimsel koullar bunu zorlatrmaktadr. Buday, arpa, yonca, yulaf gibi bitkiler ekip bierek kendilerinin ve hayvanlarnn klk besilerini oluturmaktadrlar. Yalnz son yllarda sulama sistemlerindeki gelimeler modern tarm aralar ve yeni gbreleme sistemleri airet mensuplarn ticaret ve (pazar) iin tarm yapmaya yneltmi, eker pancar, fasulye gibi maddelerin ekimi artmtr.
57

3. Kaaklk Kaak, komu lkelerden yasal olmayan yollardan muhtelif mallar getirip belirli bir kr pay katarak satan, geimini bu yolla salayan kiidir. Yukarda hayvanclk ve iftilii anlatrken topra ve hayvanlar olmayan bir kesimden sz etmitik. Bu kesimden baz insanlar kaakl, marabalk, kiraclk ya da obanla tercih etmektedir. Geim artlarnn dayatmas, olanakszlklar, kaakln bir nedenini tekil ederken, ran ve Irak'n komu lkeler olmas ve snr kyleri arasnda yakn iliki ve akrabalklarn bulunmas kaakl tevik eden dier unsurlardr. Kaaklk blgede, genellikle yaya ve atlarla yaplr. Corafi artlar baka aralar kullanmaya engeldir. Arazi sarp ve engebelidir. Kaaklar bu arazi artlarndan yararlanarak srtla veya atlar ile yurda soktuklar mallar satmakta, karlnda para almakta veya ran'da para eden kuzu yn, koyun v.b. mallarla trampa etmek yoluyla kaakl

srdrmektedirler. Bundan baka, byk apta kaaklk da yaplyor. Byk apta dediimiz kaakln aralar, mallar ve miktarlar da deiiklik gsteriyor. Bu kaaklar genellikle Dou Beyazt (Ar), Kapky-zalp (Van) ve Yksekova (Hakkari) gei kaplarn kullanyorlar. Bu tip kaaklk geim kayna olma yerine bir zenginlik arac olarak gndemdedir. Van'da son yllarda ykselen ok katl binalar ve bir anda artan son model Mercedes arabalarn says bu gerein bir sonucudur. Ayrca buna -eskiden daha youn olan- airetin kaak olarak srlerini komu lkelerde biraz daha yksek fiyatla pazarlamasn eklersek kaakln boyutlar daha iyi anlam olur. unu da belirtelim ki messeselemi bir yap olarak kaaklk, Van (Dou Beyazt ve Yksekova) da aireti yapdan kapitalist ilikilere geite, dier bir deyile, toplumun bnyesinde meydana gelen deimelerde ve gerilimlerde bir "tampon kurum" grevini grmektedir. Veya bu geilerdeki kopukluklar gidermede tampon bir blge oluturmaktadr. yle ki, rnein Iran snr hatt-boyunca retimin ve gelirin dk olduu, eitim ve refah dzeyinin de ok alt dzeylerde seyrettii, geleneki bir toplumsal yapnn hkm srd sz konusudur. Bu durumda, i dinamiklerin etkisiyle hzla artan nfus, krsal alanda mekanizasyona gemenin, etkisiyle byk miktarda "bota kalan i gc" meydana getirecektir. te yandan geleneki yapdan kapitalist retim tarzna geerken, toplum zorlanacak, istihdam d o youn nfus(unda etkisiyle) baz toplumsal alkantlarn ve tazyiklerin meydana gelmesine neden olacaktr. Yrenin snra yaknl ister istemez kaakl gndeme getireceinden,
58

bo igc herhangi bir yolla kaakla kanalize olacaktr. Dolaysyla bu yolla hem istihdam salanm olacak hem de bu iteki getirisi ile kapitalizm ncesi "bir tampon mekanizma veya tampon blge meydana gelerek/getirilerek "tazyikleri" dindirecek gei srecini kolaylatracaktr.30 Kaakln dier bir zellii, ekiyalk da badamas ve ibirlii iinde olmasdr. Bu zelliin eskiden ok yaygn olduunu reniyoruz. Maln ran'a geirecek olan sr sahibi, ekiya ile belli bir mnasebete giriyor. Yaplan anlamada srnn Trkiye'den belli bir yerden alnp ran'a geirilmesi ekyann kontrol ve denetiminde geliiyor. Bu geiin karlnda ekiya belli bir pay alyor. Ancak gnmzde bu tarz kaak mal geirme ok azalmtr. Ekyalk da, artk ocuklara anlatlan ykleri sslemekten teye gidemez hale gelmitir. Tabii bu yalnz ran snrndaki Brukiler iin geerli. Blgenin kuzeyinde ve gneyinde bu tr ilikiler halen sz konusudur. ran snr gnmzde artk sk kontrol ve denetim altndadr. Snrdaki karakol ve asker says eskiye oranla ok artrlmtr. Bu nedenle ran'a geiler ve kk apta kaaklk (bu kaaklk trne geimlik kaaklk da diyebiliriz) ok azalmtr. Bu durum artk kaakl giderek bir geini kayna olmaktan karyor. Bylece airetin kendi i dinamizmi sonucu hzla artan nfus fazlas baka alanlara kanalize olmaktadr. Bunlar ya yakn ehire g edip yerlemekte ya da evlerini kyde brakp batdaki ehirlerde inaatlarda almaya gitmekte veya kyde yarc, ortak veya gndeliki olarak almaktadrlar. Bir ve ikinci kk tekil edenlerin says ounluu oluturmakla birlikte gn gittike daha da artmaktadr. B. TOPLUMSAL (SOSYAL) YAPI 1. Aile Airete hakim olan aile tipi geleneksel geni babaerkil aile tipidir. Aile fertleri birbirlerine son derece kuvvetli olan duygusal balarla baldrlar. Kanba ok kuvvetli olmakla birlikte, srekli gndemde tutulmas, dier ailelere ve giderek dier airetlere kar ailenin gl bir birlik olma eiliminden kaynaklanmaktadr. Aile reisi genellikle ailenin by, yneticisi ve otoritesi olan babadr. Ailede belirlenmi baz ilikilerle birlikte hiyerarik bir dzen sz konusudur. Bu hiyerari ana-baba, kz ve erkek ocuklarn yer ve statlerini, iliki ve evlenme biimlerini belirlemektedir. Ayrca evlilikte sra gtme hl Brukiler arasnda hakim bir geleneksel
30

Bu tampon mekanizma, aniden sanayilemeye geen geri kentsel yaplarda (rnein; Zonguldak, Ereli gibi yerlerde) arac bir tccar gurubun oluumuyla fonksiyon grmektedir. 59

anlaytr. Aileler, kz ve erkek ocuklarn evlendirirken bykten ke doru bir sra gderler. Byk olan erkek ocuk evlenmeden k evlendirilmez. Ayn ekilde ablas evlenmeyen bir kz ocuu evlenemez. Sra gtmeye uymayan aile, airet halk arasnda ayplanr. Sra gtme yalnzca hemcinsler arasnda sz konusudur. Kar cinsler iin geerli deildir. Yani bir kz ocuu abisi evlenmeden evlenebilecei gibi erkek ocuk da ablas evlenmeden evlenebilmektedir. Erkek evlatlar evlendikten sonra, sras gelince, maldan-mlkten paylarn alarak ayrlr yeni bir aile kurarlar. En kk erkek ocuu ise baba ile birlikte kalr ve son aile mirass olma zelliini tar. Baba ldkten sonra da ailenin bana geip idare eder. Bu idare etme fonksiyonu, ounlukla ailenin kendi iindedir. Ani ve olaanst bir durumda -eer baba yoksa- aile by olarak en byk evladn aile otoritesini ele ald grlr.31 Karlkl itaat, koulsuz boyun eme, fedakarlk ve feragat ve biz duygusu aile ii ilikilerine hakim olan geleneki toplumun deerleridir. Burada nemli olan bir nokta da, erkek evlatlar mirastan pay alma hakkna sahip olduklar halde, kz evlatlarnn byle bir hakka ve talebe sahip olmamasdr. Cinse gre yaplan bu ayrmn erkek evlada ailede, giderek airet iinde bir ayrcalk bir stnlk salamaktadr. Bu durum aile yapsnn "pederahi" olma zellii ile ilgili olup airetin oluumunun temelde erkek ocuk zerine ina edildiini vurgulamaktadr. Aile ok fertten oluan byk bir birlik oluturmaktadr. Bazen kardeler evlendii halde ayrlmamakta birok evli karde, amcalar ve baba bir arada, uzun mddet kalp geni ve hanedan denilen aile nlerini meydana getirmekteler. U saylabilecek ve bu aile rnekleri dnda kalan aileler de genellikle bu sayda olmazsa bile bunlara yakn genilik gstermektedir. Ailenin bu denli geni olmasnn nedenlerini yle sralamak mmkndr: 1. Geni (byk) ailenin gl aile saylmas ve yredeki airetlerin glerinin insan saysnn okluu ile llmesi. 2. Emein youn bir ekilde kullanlmas. 3. Hayvanclk yapan airetlerin hayvan besleme, bakma, satma, g esnasnda abuk olma ve gten geri kalmamak iin gerekli tm ilerin aile fertleri tarafndan yrtlmesi. 4. Bir yan ile topraa bal olan ailelerde makinalamann olmamas veya ok clz olmasndan dolay ba, bahe ilerinde insana duyulan ihtiyacn aile fertlerince karlanmas. 5. Topran, blnml ve snrllnn kiiyi bir geim kayna durumuna getirmesi.

31

Bu da yaa, yani bye olan saygy gstermektedir. 60

6. ok sayda alan olan ailenin gl olaca inanc. 7. Bu aireti ve geleneki sebeplerin yansra doum kontrolnn olmay. 8. Modern bir yapnn yani sanayilemi bir toplumun olumamas veya var olann clz olmas, aile tipinin geniliini yeterince aklamaktadr. Tarmda yava yava makinelemeye geilmesinin yaratm olduu isizlik; sanayilemenin gerektirdii i gc talebi, kentlemenin hzla gelimesi sonucu (meydana gelen, bir takm olumsuzluklara ramen) kentlerin sahip olduu olanaklarn ekicilii yeni nfs hareketlenmelerine ve glere neden olmaktadr. Bu olgunun airetlerin yaad alanlar etkilemesi orannda geleneksel aile tipleri paralanp zlmekte kendi yapsna uygun yeni tip aileler olumaktadr. Ailede kocann yani babann, kadnn yani anann ve ocuklarn kendilerine has grevleri vardr: Babann Grevleri: retim sonunda elde edilen rnn pazarlanmas, ekin ve otlaklarn sulama bakm ve biimi, yansra tama ve harmanlama ilerini yrtmek; hayvanlarn alm, satm, beslenme ve barnma ilerini yapmak veya yaptrmak ve g zaman g ynlendirmek ve gerekli tedbirleri almak babann grevidir. Ayrca ocuklar sevk ve idare etmek, okutmak, snnet ve dnlerini yapmak, askerdeyken finanse etmek -varsa- olunun ailesine bakmak da babann grevleri arasndadr.32 Ancak belirtelim ki bu yardm ve ilikiler ocuk, baba ile birlikte ise -yani ayrlp ayr bir ev bark kurmamsa- sz konusudur. nk erkek ocuk babadan ayrldktan sonra kendi ailesinin reisi olup ayn grevleri kendisi stlenmektedir. Yukarda grld gibi baba ailede hayati nemi olan ve yaamn idamesi iin gerekli ve zorunlu olan ilerin yrtlmesinden sorumludur. Bu da onun ailedeki yerini ve otoritesini tartlmaz klmaktadr. Bylece erkek evin reisi olduu gibi mlkn de sahibi unvanna kavuur. Kadnn (Anann) Grevleri: Ailede kadn her ne kadar babadan sonra ve ikinci planda gelirse de, evin dzeni, ocuklarn yeme-ime-beslenme, okuma ve ynlendirilmeleri andan hayati bir neme sahiptir. Kimi zaman, ailede n saflara gemi aile divannda belli bir yere ve otoriteye sahip olmu kadnlara da rastlarz. Bu kadnlar bilgi, beceri ve zekalar sayesinde yaptklar ilerle kendilerini ailesine ve iinde yaad topluma kabul ettirdiinden, serbest davranlarndan dolay, yadrganmazlar. Nadir olan bu tipe, airet iinde "hakimi kadn" denilir. te yandan ocuklara bakmak, ekmek piirmek, yemek yapmak, yn eirmek, kilim, hal, orap, kazak, eldiven dokumak, evin temizliini yapmak, koyun samak, ocuklara 32

Airet iindeki inana gre babann kendisi zerinde denmeyecek kadar oka hakk bulunan (erkek) ocuunun da baba zerinde temel hakk fardr: Bunlar srasyla oluna toplumda horlanmayan bir (ad) isim brakmak (vermek), snnet ettirmek, evlendirmektir. 61

varsa- hizmetilere grev vermek, dn veya lm ziyafetlerinde kocasna refakat etmek ve g ynetmeye katkda bulunmak da kadnn balca dier grevleridir. Bunun yannda gelir seviyesi dk ve fakir ailelerde kadn ifte-ubua, harmana ve tarla ilerine da yardmc olur. Zengin aileler ise kadnlarna bu tr ileri yaptrmazlar. Bu da aileler arasndaki snfsal stat farklln vurgular, zengin kadnlarna dierlerine nazaran toplum iinde daha ok saygnlk kazandrr. ocuklarn Grevleri: ocuklarn grev dalmnda erkek ve kz farkllnn nemi byktr. Bu nedenle ocuk olmalarna ramen erkek ve kz ocuuna verilecek grevler ayrdr. Kuzu otlatmak, sam zaman koyun srmek, harmana yardm etmek, tarla ve otlakta alan amelelerin yemeklerini gtrmek erkek ocuun grevleri arasndadr. te yandan ocuk kk yalarda ata bindirilir, g zamannda kendisine bir kafile verilip sorumluluk alanr. Bylece daha erken yalarda piip olgunlamas salanr. Kz ocuu ise evde annesine yardmc olmak, kk kardelerine bakmak, anne yokken evi gzetmek, dzenlemek, yrtmek, su tamak, yn eirmek, harmanda "dven" srmek gibi grevlerle ykmldr. Hem erkek hem de kz ocuun grevleri her ne kadar yukardaki gibi ayrlmsa da, bu ayrlk her zaman kat bir biimde srmez. Zaman zaman grevlerin birletii ortaklaa i yapld da grlr. Ancak ocuklar byyp, delikanllk ve gen kzlk ana ulatka grevlerdeki ayrlklar da belirginleip katlar. 2. Soy likileri ve Akrabalk 2.1. Evlenme ve Akrabalk likileri Airetin en nemli zellii soy ilikileri zerine kurulmu olmasdr. O halde aireti oluturan esas etken kan ve akrabalk balardr. Kan ve akrabalk ba evlenme kurumu ile kurulur ve srdrlr. Bu nedenle evlenme, soyun sopun srdrlmesinde olduu gibi airetin olumasnda, geliip bymesinde de nemli bir unsurdur. Airette nemli olan iki tip evlilik vardr. Bunlar i ve D evliliktir. te yandan, Berdeli (Deiik) tipi evlilik de akrabalklarn pekimesine hizmet etmektedir. Bu evlilik tr evliliklerin ynn bize gsterir. Dier bir adan baktmzda ise tek ve ok eli evlilikleri gryoruz. imdi sras ile bunlar inceleyelim.

62

2.1.1. Evliliklerin Yn Evlilik a. Evlilik Bir airet ferdinin airetin dier bir ferdi ile evlenmesidir. Baz aileler daha da ileri giderek kzlarn sadece kendi yakn akrabalarna vererek byk aileler olutururlar. Yani baba kzn kardeinin oluna vererek kzlarnn dar gitmesini nler.33 Bu airet halk iin, bir nevi akrabaln tazelenip pekimesi ve kuvvetlenmesi demektir. nk aralarnda kan ba ve akrabalk derecesi kuvvetli olan airetler daha gl bir birlik oluturmaktadr. Yaknlk derecesi arttka, sorunlara ortak zm arama dier airet ve toplumsal birliklere kar birlikte hareket etme ve karar alma sreci kolaylar. Fedakarlk ve feragat artar. Airet ii evliliin bir sebebi de airetin kendi iinde daha yakn balarla hzla oalmas isteinden kaynaklanr. Bu iki unsur akraba evliliklerinin oalmasna etki etmektedir. Hatta giderek baz airetler kzlarn yabancya vermeme gibi bir eilim gstermektedir. Brukiler arasnda da baz kabileler (Hcmka, Reiska) bu anlay dierlerine nazaran daha ok benimsemi grnyorlar. Ayrca, airet ve birimlerinin kendi kendilerine yetecek bir ekonomik ve sosyal yaama biimi gstermeleri bu trden evlilie zemin hazrlamaktadr. b. D Evlilik D evlilik, dier airetlerden kz alma biiminde gerekleir. Bu evlilik tr ou zaman airetler aras dostluklar salama, politik birlikler meydana getirme, eer airetler atma durumunda ise bar salama amacna hizmet eder. rnein: Bir airet reisi oluna dier bir airet reisi veya ileri gelenin kzn alarak evrede gl bir kombinezon oluturabilmekte airetlerin gcn maddi ve manevi olarak birletirme yolunu seebilmektedir.34 c. "Berdeli" (Deiik) Usul Evlilik Bu aile tipinin meydana gelmesi iin, evlilik ana gelmi bir kz bir olana sahip iki ailenin bulunmas lazmdr. Bylece her bir aile kzn dier ailenin oluyla evlendirmekte dier bir deyile kzlar deitirmektedirler. Yani her damat dierinin bacs ile evlenmi olmaktadr. Bu usul balk parasn ortadan kaldrdndan daha ok fakir aileler arasnda rabet grr. Ayrca yeni pekimi ve derin dostluklar kurmak isteyen aileler de bu yola bavurmaktadr. nk bu evlenme biiminde ift bal bir akrabalk meydana gelmektedir (Bkz. ema 1).
33

Bu usule hemen hemen btn kylerde bir iki ailede rastlamak mmkndr. Topakla kynde nar ailesi Topuzarpa kynden Ukan ailesi, Beyda kynde Bier ailesi bu usulde evliliklerin olduu ailelerdir. 34 Bruki aireti halihazrda, Berjeri, Takori, Mukuri, Asi, Gudki, Milli, Livi airetlerine kz vermi ve kz alm bulunuyor. Bylece bu airetlerle Brukan aireti day-yeen ilikisi yaamaktadr. 63

A Ailesi
Olan X Evleniyorlar

B Ailesi
X Olan

Evleniyorlar

Kz Y

Kz Y

ema 1. Berdeli (Deiik) Usul Evlenme emas

2.1.2. Evliliklerin Tipi a. Tek Eli (Kadnl) Evlilik evrede en yaygn evlenme tipi budur. Koca ve kadnn tekil ettii bu evlilik tr, dini nikahn yan sra ounlukla resmi nikah zerine kuruludur. Erkek bazen istedii halde karsnn stne kuma (ikinci kadn) getirememektedir. Bunun en, bariz nedeni kocann geimsizlikten korkmas, ilk karsnn ailesi tarafndan tecrit edilmesi korkusu ve balk parasdr. ocuklar olan bir kiinin ikinci kez evlenmesi pek ho karlanmaz. b. ok Eli Evlilik Airet iinde birden ok kadnla evlilik yapan kiiler de vardr.35 Bu tip evlilikler eskiye nazaran gnmzde daha azdr. Kanuni olarak kii ancak bir kadnla evli olabileceinden dier kadnlarla imam nikah yaparak evlenebilmektedir. Bylece evlilii, iinde yaad toplum ve airet tarafndan onaylanmaktadr. Airette en yaygn ok kadnl evlilik 2 veya 3 kadnl evliliklerdir. Ancak evrede 9 kars
35

Aratrma yaptmz btn kylerde ok kadnl evliliklere rastladk Topakta, Gedelova, Beyda, Topuzarpa kyleri gibi) 64

Karde

Karde

olan kiilere de rastlanyor. ok evlilii tevik eden iki belirgin neden vardr: 1. Zenginlik, 2. Ksrlk. Zengin kiiler ev ilerinin okluunu ve younluunu gereke gsterip evlenebilmektedirler. Balk paras da bu kiilerce nemli olmadndan, ok kadnl evlilik zenginler arasnda dier airet halkna nazaran daha ok grlmektedir. ok kadnl evliliin dier bir nedeni de kadnn ksr olmasdr. Bu gereke yeniden evlenmek iin yeterli ve gerekli bir sebeptir. Bu nedenle evre, aile, airet hatta yeniden evlenecek kiinin kars bile bu evlilii benimseyip kabul etmektedir. Airet iinde evlat edinme diye bir ey yoktur. nk bu ilikide nemli olan ocuun babann kanndan olmas ve zrriyetini srdrmesidir. Bu ikinci k ayrca ocuun erkek olmasn zorunlu klar. Bu nedenle yalnz kz ocuu douran annenin zerine tekrar evlenmek de yaygndr. Koca, erkek ocuk sahibi oluncaya kadar dier birok arenin yansra bu areyi de dener ve erkek ocua kavuuncaya kadar bunu srdrr. stne kuma (veya kumalar) gelen kadnlar da buna itiraz etmeyerek sabr ve sebatla katlanrlar. Bu durum, airet iinde erkek ocuun nemini gstermesi bakmndan dikkate deerdir. 3. Airet i likiler ve Hiyerari Daha ncede belirttiimiz gibi, evlenme bir sra dzenine baldr. Bu dzen eitli kurallarla ynlendirilir. Byk ocuk evlendirilmeden kk ocuk evlenemez. ounlukla grc usul ile gereklesen bu evliliklerde evlenen kiilerin istek ve iradeleri nemli deildir. nemli olan aile ve airetin yarar ve prestijidir. Evlilie, evlenen kiilerin iradeleri dnda aile ve airetin iradesinin hakim klnmas, bu nedene dayanmaktadr. Bu trden evlenmelerle meydana gelen airet yapsnn balca kademeleri: Zom - oba -tayfa - kabile olup zom, oba ve tayfalar kendi balarna ayr birer toplumsal yap gsterdiklerinden toplumsal ilikileri kabile ve airete bal olarak onlarn evreleri iinde varolup gerekleirler. Bu nedenle akrabalk ve soy ilikileri bakmndan kabile ve airet n plana kp nem kazanmaktadr. Birer toplumsal yap olan bu hiyerarik organizasyonun dayand soy-sop ve kan ba ilikileri ise yledir: Airet evlenme yoluyla meydana gelen akrabalklarn btndr. Bu btnn temeli ise kabilelerdir. Kabilelerde tayfalara, tayfalar obalara, obalarda zomalara dayanmaktadr. Son birim.daha ok airet iindeki yerleme biimini gsterdii halde airet ve kabile siyasi bir birlik gsterirler (Beiki 1986). Ancak kabile de bir st birlik olan airete baldr. Airetin byklne gre kabile says artmakta ya da azalmaktadr. Kabile reisi de sonuta airet reisine kan ve siyasi balarla baldr.

65

Brukan airetinin -bu balamda- sosyal rgt hiyerarisi yledir: 3.1. Airet Kabilelerden meydana gelmi birliktir. Bir airetin bykl veya kkl bnyesinde barndrd ve o aireti oluturan kabile says ile llr. Airete bal kabile says arttka airete o denli byr. Bu birlii evlenme yoluyla meydana gelen akrabalk ve kan ba oluturur. Toplumsal bir rgs ve rgt olan airetin ynetim ve siyasi kurumu divandr. 3.1.1. Airet Ynetimi a) Divan Airetin sorunlarnn grlp zme baland ve airetin yaay ve ilerleyii ile ilgili kararlarn alnd bir nevi meclistir. Bu meclisin (divann) bakan airetin de reisidir. Divann yeleri olan kabile reisleri airetin nfuzlu ve ileri gelenleri ile ruspilerinden (ak sakalllarndan)36 oluur. Divan, k aylarnda toplanr almalarn srdrr, yazn gebelik dnemi ise almalar tatil edilir. Tatil dneminde airet reisi airetten sorumludur. Ancak kabile reisleri, airet reisine siyasi danmanlk ederek bu sorumluluu paylarlar. Bruki aireti Kafkasya'dan ve ran'dan Trkiye'ye dnd dneme kadar, hatta dndkten ksa bir mddet sonraya kadar st ynetim kurumu olan divan tarafndan ynetilmitir. Ancak yar gebe hayat ile divan yerini baka bir ynetim biimi olan Gelavilie brakmtr. b) Gelavilik Daha ok Kafkasya'da grlen bir ynetim biimidir. Bir nevi nahiye mdrl olan gelavilik airet halknn seimi ile oluan bir kurumdur. Glave, bakan sfatm tar. Ayrca Glaveye bal 4 ye airet halk tarafndan seilir. Bylece "Glavelik" airet reisi ve divann yerini alr ve ayn fonksiyonlar yerine getirir.37 Daha dorusu airet reislii ile gelavelik kaynap tek bir ahsta birleiyor. Bu iki ynetim biimi de artk tarihte kalm olup yerini Airet Reislii kurumuna brakmtr. c) Airet Reislii Gnmzde "divan" ve "glavelik" artk kalkm yerini airet reisliine brakmtr. Airet reislii de airetin en st ynetim organ olmas dolaysyla tad fonksiyondan ve oynad rolden dolay giderek kurumlamtr. Bu kurumun temsilcisi ve lideri airet reisidir.

36 37

Ruspi, genellikle, ekonomik durumu iyi olan ok ey grm geirmi, tecrbeli ve bilgili kiilere denir. Gelavilik, airetin Kafkasya dneminde uygulam olduu bir ynetim biimidir. 66

"Airet

reisi,

airetin

ynetiminden,

teki

airetlere

kar

soy-sopu,

devamnn

salanmasndan, stnln korunmasndan sorumludur. Airetin kabileleri arasndaki ahenkli ilikilerden ve bu ilikilerin gelitirilmesinden sorumludur. (Beiki 1968: 225).

BRUKAN ARETNN SOSYAL RGT

MEMAN (ULU K)

BRUKAN ARET

1. Kol Karelya

Reiska

2. Kol Gagura

Prka

Hecmka
Goska

Prka

Prka Qerka Alka Beka Grehomiza erka r Ebuzdya Mamka Azoya Krmska Kutka Gaska

Meleya

Sawelika

Kulka Elka

Nemra

Not : Bu tabloya baz ran Kabileleri dahil edilmemitir.

67

Brukan airetinin gnmzdeki reisi Kinyas Kartal'dr. Bugn, 1988 yl itibariyle 88 yanda olan Kinyas Kartal'n "Biri lm, 9 ocuu, 21 torunu var. Bildii yabanc diler arasnda Rusa, Franszca, biraz Almanca biraz Arapa vardr. Kinyas Kartal Rusya doumludur (1900). Kartal, arlk Rusyada bir arada olup adna Gmnaziye denilen ilk ve orta okulu bitirdikten sonra, 1918 ylnda Tiflisteki Askeri liseden mezun olur. Daha sonra Bak'deki Harp Okulunu bitiren Kartal, arlk Rusyasnda Temen olarak grev alr. 1917 ihtilalinden sonra "Kzl generaller" kursuna arlan Kinyas Kartal bu kursa katlmaz. Yeni devrimi iine sindiremeyen ve onunla btnleemeyen Brukan airetinin byk bir blm 1920 ylnda Trkiye'ye geri dndkten iki yl sonra Kinyas Kartal da Sovyetler Birliini terk ederek Trkiye'ye (Van'a) dner (1922) (Bkz. Ek:C. Bir Airet Reisinin Anatomisi). Gen Kinyas bu yalarda kendini eitli davranlaryla gsterir ve daha sonraki yllarda koskoca Brukan airetinin Kafkas kolunun bana geer. Bu yeni reisi ran Brukileri de benimser. Bylelikle tek ve rakipsiz lider olarak airet reisliini stlenen Kartal reisliini srdrerek gnmze kadar getirmi bulunmaktadr (Kinyas Kartal'n hayat ile ilgili bilgiler, kendisinden, "Erivan'dan Van'a" adl kitabndan ve Gne Gazetesinin 7 Aralk 1986 tarihli saysndaki hayatndan derlenerek aktarlmtr.) Kinyas Kartal, Rusya'da ar, gei dnemi ynetiminde Lenini iktidarda grm, ran'da ahlk rejiminde bulunmu, Trkiye'de Atatrk, nn, Bayar, Grsel, Sunay, Korutrk ve nihayet Evren'in Cumhurbakanl dnemini yaam ve hl yaamakta olan bir airet reisidir. Bu zaman zarfnda saylan yzleri aan Babakan, bakan, milletvekili ve dier st dzey yetkililerini tanm, 15 yllk parlamenterlik hayatnda bunlardan, kimisinin alma ve mesai arkada olmutur. Byle bir renkli kiilii ve etkinlii olan ve airetin gcn politik gce ustaca dntrp birletiren Kinyas Kartal', arlk Rusyas'ndan katktan sonra Brukan aireti reisliine getiren ve ona yukarda izdiimiz tabloyu yaatan iki temel etmen vardr. Bunlar: 1. Ailesinin mlkiyet ilikilerini kontrol etmesinden doan stnl. 2. Kinyas Kartaln karizmas. 1). Ailenin Mlkiyet likilerini Kontrol Etmesi: Kinyas Kartal'n ailesi airetin en zengin ailelerinden biridir.38 Bu nedenle -batan beri- mlkiyet ve sosyal- ilikileri zaman zaman bu aile denetlemitir. Ve Trkiye'ye gelip yerletikten sonra en geni (balangta 20-30 bin dnme varan) araziye bu aile sahip olmutur. Bu durum gen Kinyas'a reislik yolunda en nemli avantaj salamtr.

38

Daha nceleri mlkiyet ilikilerini elinde tutan baka bir nder gurup (ki bunlarn ocuklar -zgkeler- halen Kalecik kynde yaamakladrlar) Kafkas Brukilerini bir sre ynetmitir. Ancak Trkiye'ye dndkten sonra mlkiyet ilikileriyle birlikle reislik de el deitirmitir.

68

2). Kinyas Beyin Karizmas: Bunu da ikiye ayrmak lazm Birincisi, Kinyas ailesinin okumu nadir ocuklarndan biridir. Ve stelik airet tarafndan nemsenip benimsenen askeri okullarda okumu ve hatta Sovyetlerin subay olmutur. Bu zellik onu emsallerinden ve ailenin dier fertlerinden ayrm ve ona tartmasz bir stnlk salamtr. kincisi, Kinyas Beyin kiisel karizmasdr. Zeki atak ve cesurluu ile ocukluundan beri gz doldurmutur (Bu nedenle ta Kiev'e, Bak'ye askeri okullara gnderilmitir). Meziyetlerini gerek yaamda yer yer gstermi ve Sovyetlerden ka bu uygulamalardan biri olarak grlp deerlendirilmitir. renimi yannda birka dil bilmesi, yeni durumu abuk kavrayp renmesi, gelecek ile ilgili kestiriler de (ndeyilerde) bulunmas, gen yana ramen bu yolda uyarlarda bulunmas, onu giderek n plana karmtr. Nihayet uzun boyu ve kendine has fizii de (Nitekim bu gn 88 yanda olmasna ramen halen srt kamburlamam ve yatlarnda grlmeyen bir fizik ve dinamie sahiptir) onun kiisel karizmasn etkileyen bir faktr olarak saymak lazm. te bu nedenlerle Van'a dndkten sonra kendi konumunda olanlar ve yaa daha byk olanlar arasndan syrlarak baa gemi daha dorusu baa geirilmitir. 1927'de zmir'e, 1938'de Sivas'a ve 1960'da Trakya'ya olmak zere kez srlmtr. Bundan sonra geen zaman -srgnlerin salad prestij ve politikaya fiilen atlmak- Kinyas Kartal'n reisliini daha da pekitirip glendirmitir. Bylece, dnte Trke bile bilmeyen gen Kinyas'n yaam -serven demek belki daha doru olacak- gen reis olarak balam "Knyas Bey" olarak srm, nihayet Trkiye Cumhuriyeti parlamentosunda Meclis Bakan Vekilliine (1979) kadar uzanmtr. 3.1.2. Airet Reisinin Grevleri Airet reisi airetin ynetiminden, teki airetlere kar stnln korunmasndan airetin kabileleri arasnda ahenkli ilikilerin srdrlmesinden sorumludur. Reisin siyasi saylabilecek bu faaliyetlerinin yan sra, otlak kiralama, yayla seme, kuraklk ve ktlk dnemlerinde nlemler alma gibi grevleri de var. Bu ilerin yrtlmesinde yukarda bahsettiimiz evresine danr. Bazen birka airetin arasndaki atmalar zp dier airetlere kar bir birlik salad da grlr. Bu birlii salayan kii ya da airet reisi de bu konfederasyonun (birliin) bana geer. te bu kii bu zellii ile byk reis yahut "ulu kii" unvanna kavuur. Airet reisinin etrafnda oluan bir gurup vardr. Bu gurup reise siyasi, ekonomik ve dier airetler arasndaki ilikilerinde bir nevi danmanlk yapar. Bunlar airetin ileri gelenleridir. te yandan kabile reisleri de ayn zamanda airet reisinin doal yardmcs ve danman durumundadrlar.
69

ema 2. Kabileler ve Reisleri

Burukan

Reis Bedir Bey

Reiska = KNYAS KARTAL

Hecmka

(ARET RES)

KARELYA

Alka Kerka (II. Ali Balolu) erka (Baloy Kaso) Mamka (Subu Oullar)

Pertekli Ali avu Emerka (H. Emer) Mamevrnya (H. Sleyman)

Nemra (H. Mustu)

Krmska (Mehmedi Hac Ali)

GAGURA

Pirka (M. Kurunluolu) Beka (H. Alikinli) Gaska (Mehmedi Filit) awelika (Hindistanl mer Kotoolu) Kulka (Aloy Cebbar ran)

70

3.1.3. Reislik Kurumunun El Deitirmesi Airet reislii iki trl el deitirmektedir. 1. Airet iinde bir gurup sivrilerek ne kar ve retim ilikilerini denetler. Bu gurubun lideri de airet reisi olur. Bu tarz deiiklik daha ok airetin anlamazlk iinde olduu buhranl dnemlerde gerekleir. Anlamazlk aileler ve kabileler ansnda olabilir. Bu durumda liderlii ele alan ve reis olan kii karizmatik zelliklere sahiptir. Kinyas Kartaln reislii de byle buhranl ve krizli bir dneme rastlar. nk airet Kafkasya'dan yeni gelmitir. Ekonomik sosyal sorunlar ile birlikte, lke koullar ve evre airetlerine uyum sorunu vardr. Bu arada airetler aras atma ve airet ii ekimeler vardr. Rusya dnnde reislik bugnk Kalecik kynde ocuklar oturan Hseyin aann elindedir (1922-1926; 1930-1940). Byle bir ortamda Kinyas Kartal karizmasn kullanarak, daha sonra, baa gemitir. 2. ikinci tarz deiiklik ise, olaan geleneksel gidile gerekleir. Reis lnce yerine olu geer. Bu bir nevi kaltmla reisliin babadan oula getiini gsterir. Bu yolla baa geen kiide nderlik iin gerekli ve stn yeteneklerin olmas (ille) aranmaz.39 Ancak her iki durumda da reis olma ya da reislii srdrmenin mlkiyet ilikilerini denetleme, yani maddi olarak gl olma ile yakndan ilikisi vardr. Bu nedenle ekonomik olarak gl olan, reislii ele geirmekte aireti sevk ve idare etmektedir. 3.2. Airetler Aras ilikiler Airetler arasnda siyasi, sosyal ve ekonomik olarak deerlendireceimiz balar, ilikiler vardr. 3.2.1. Ekonomik ilikiler Bu ilikiler koyun alverii, birlikte tarm yapma, birlikte ticaret yapma ticarethane ama biiminde grlr. Koyunculuun youn olduu Muradiye Brukileri evrede bulunan ve kendileri gibi koyunculukla uraan Mukuri, emski, Asi, Berjeri, Gudiki, Sipiki, Birimi, Abdoyi gibi airetlerle srekli bir canl hayvan alverii iindedirler. Ticaretin giderek artmas ve younluk kazanmas aireti duygular artk yava yava arka planda brakmaktadr. Bu nedenle yksek dzeyde kr elde edebilmek uruna kendi airetinden kopan, hatta ortakln bozup baka airetlerle ortaklk kuranlarn says artmaktadr. Bu da bize yeni durumun
39

Kinyas Kartal bir gazetecinin "airet reislii sizce nedir? sorusunu yle cevaplamtr. "Dededen, babadan, intikal eden bir messesedir. Sevgi ve saygya dayanr. Ne kanunu, ne anayasas ne nizam var. Yazl olmayan kurallar vardr. Sevilirsen, seversen yaarsn (7.12.1986 Milliyet. Rportaj: Yener Ssoy). 71

aireti sistemin nne getiini ve airetilie ramen para ve ticaret ilikilerinin ar bastn gstermektedir. 3.2.2. Sosyal ilikiler Bu balar airetler aras yaplan evliliklerle oluturulan hsmlk (kadna dayal akrabalk) ve yeni akrabalklarla oluan balardr. Airetler aras evlilikler amaca hizmet eder. 1. Yeni akrabalk ve kan ba kurularak ailelerin geniletilmesi yoluyla prestij ve g salanmas. 2. Airetler arasndaki anlamazlk veya kan davas gibi sorunlarn zmnde etkili bir ara olarak kullanlmas.40 3. Aile, kabile ve giderek airetler aras siyasi g birlikleri oluturmaya zemin hazrlanmas. Ulu kii (Byk reis)lerin nderliklerinde birleip konfederasyonlara ulalmas.41 3.2.3 Siyasi ilikiler Airetler arasndaki savalarda birbirleriyle anlaabilen veya gl bir airetin otoritesini kabul eden airetler bir araya gelir ve en gl bir kimsenin bakanln da kabul ederler. Bylece teki airetlere kar karlar ayn olan bir siyasi birlik doar (Beiki 1986: 225). Bu konfederasyonun bakanl da bu birlii salayan airet reisine geer, nemli olan bir hususta udur: Bu birlik zamanla tek bir airete dnebilecei gibi en gl ve birletirici airetin ismi ile de anlabilir.42 3.3. Yeni Bir Airetin Ortaya kmas "Herhangi bir airetin bir kabilesi kuvvetini civarda hissettirmeye balad zaman airet oldu demektir. Zira airet olmak nfus bakmndan kalabalk olmak, ekonomik olarak glenmek ve silahlanmakla ilgili bir husustur. Zaten airetler ou zaman kendi reislerinin ad ile anlrlar.43 Bu reisten doan ocuklar kuvvet ve prestij durumlarna gre kabileler meydana getirmekte, bunlardan da sivrilenler, yani nfus ve silah gcn artranlar airet olmaktadr (Beiki 1968:229). nk airet kan ba esasna dayanan bir birliktir. Bu birlik sosyal ve ekonomik olduu kadar siyasal bir birliktir ayn zamanda. Byle bir birliin koullarn yerine getiren toplumsal yaplar, o srete bakaldrp kendini kantlayarak -nce kabile- sonra airet
40

Topuzarpa, Uluar, Yumakl, Beyda kylerinde evredeki evi, Mukuri ve emski airetleri ile olan "kan davalar"nn zmnde karlkl kz alp vermeler vardr. 41 Muradiye'de bulunan Memani aireti, mensuplar baz Mukuri kabileleri ve Remedotkiler, Brukilerle day yeen ilikileri iinde koordinasyon ve g salamaktadrlar. 42 Yrede bulunan Memaniler Brukilerin bnyesinde birlemi bu yrede artk Bruki diye anlmaktadr. Ayrca Muradiye'de 13 kye sahip Mukuri aireti ile Bruki aireti arasnda 1965'ten bu yana zaman zaman siyasi birlik salanm, seimlerde bu airet hep Kinyas Kartal' desteklemitir. Bu birliktelikte Mukuri airetinin 1980'de siyasi nedenle Ankara'da ldrlen airet reisi Selahattin Mehmet Aaolu'na eitli etkin grevler verilmitir. 43 Brukan aireti de, airetin bilinen ilk ncs olan Bro ya da Bro adl bir ahstan geldii sylenir. "Kan" eki de mensupluk ekidir. Brukan, Buro'nun tayfas, ona bal (ona mensup) olanlar demek oluyor burada. 72

olabilmektedir. Nitekim, yukarda ad geen Memani aireti ok nceleri Meman isminde birinin nderliinde Brukilerden ayrld, daha sonra bu ayrlmadan yarar grlmedii iin tekrar yuvaya dnld iddia edilmektedir. te yanda gnmzde airetler, gelime yerine zlme ve giderek yok olmayla kar karya olduklarndan yeni oluan airetlerden bahsetmek mmkn grnmemektedir. 3.4. Kabile "Kabile birbirlerine kan akrabal ile bal olan bir yapdr. Evlenmede esas kabiledir. Fakat ikinci dereceden airet iindeki teki kabilelerden de evlenme olabilir. Kabile iinden evlenme airet iinde kabileleri bir varlk haline getirip kuvvetlerini artrmaktadr" (Beiki 1968:224). Airetlerin birlemesinden airetler birlii, kabilelerin birlemesinden ise airet meydana gelir. Airet iinde en gl kabile airetin "Serkani" (nc) kabilesidir. Airetin ve dolaysyla o kabilenin reisi de genellikle bu kabilenin en gl, en zengin ve en kkl ailesinden kar. Brukan airetinin Kafkas kolunun nc kabilesi Hecimkilerdir. Bu kabile daha sonra dier kabilenin de birlemesinden meydana gelen Brukan airetine nclk yapmtr. Hali hazrda Brukilerin reisi olan Kinyas Kartal airetin "Keralya" kolunun "Hecmka" kabilesindendir. Brukilerin bir de ran kolu vardr. Bunlar da Cumhuriyetin kuruluu ile Trkiye'ye gelmi, Van'n Muradiye ilesinin kylerine yerlemilerdir. Trkiye'deki Brukiler esas olarak ikiye ayrlyorlar. Ve bunlar son geldikleri yerin (devletin veya blgenin) adyla anlyorlar. Kafkas Brukileri ve ran Brukileri diye. Kafkas Brukileri, Kerelya ve Gagura (kz post edenler) kolu diye ikiye ayrlmaktadr. Kerelya koluna bal kabileler Kerka, erka, Hcmka, Mamka, Krmzka ve Elka kabileleridir. Gagura koluna bal olanlar da Pirka, Beka, Kaska, Kutka ve avelika kabileleridir. ran Brukileri ise Mamevirniya, Emerka, Nemra ve Kulika kabilelerinden olumaktadr (Bkz. ema 5). Bu kabilelerin birlii Brukan airetini meydana getirir. Aralarndaki ba hem kan ba hem de siyasi, kltrel ve ekonomiktir. Ancak airetin kola ayrlmas, bir kola bal kabilelerin dier kola bal olan kabilelere kyasla birbirine daha yakn ve daha sk balarla bal olduunu gsterir. Kaluka kabilesi randa yaamaktadr. Dier kabilelerden Mamavirni ve Nemra kabilelerinin bir ksm randa, bir ksm Trkiyede, geriye kalan kabilelerin ise

73

bir ksm Trkiyede, bir ksm Sovyetler Birliinde yaamaktadr.44 Trkiyedeki yerleme genel olarak kabile ve ona bal slale esasna gre olumutur. Yani, bir kabileden olan insanlar bir kye veya birbirlerine yakn olan kylere yerlemilerdir.

EMA 3. MAMAVRN KABLESNN SOY AACI

BRO SERKAN (KABLE BAI)

Mamet

emsettin

Bado

Halid

Yeni Treyen Baka Kabile Hseyin Mamo o

Yeni Treyen Baka Kabile

ALO

USO

MAMO

44

Kulika ve Nemra kabilelerinin dnda yukarda anlan kabilelerin bir ksm ran ve Sovyetlerde (bugnk Kazakistan, Azerbaycan ve Ermenistanda) bulunmasna ramen nfuslarnn ounluu Trkiyede yer almaktadr.

74

ema 4.

75

C. SOSYO-KLTREL YAPI Gnmzde geleneki toplumlar, ekonomik baz kstaslarla birlikte, okuma yazma dzeyleri ayra olarak kullanlarak modern toplumlardan ayrlrlar. Ekonomik dzey ile okuma dzeyi (oran) arasnda sk bir iliki vardr. nk okuma (eitim ve retim) oran ve dzeyini yksek tutarak kaliteli elemanlar yetitirildiinde istenilen dzeyde bir ekonomi kurulabilir. Bu gelimi ekonomi de ayn zamanda (gene) eitim srecinde olumlu ynde katkda bulunacaktr. Modern toplumlarda bu iliki salanm durumdadr. Oysa geleneksel deerlerin hakim olduu topluklarda bu iliki yok denecek kadar azdr. Bu toplumda henz eitimin nemi anlalmad gibi nitelikli bir eitimi tevik edecek ve ona yatrm yapacak bir ekonomi de grlmez. Bu adan doudaki airetlere baktmzda ok dk bir kltrel dzey grrz. Brukan aireti de bunlardan biridir. Okuma yazma oran ok dktr. Baka bir deyile Trkiye'de mmiliin en yksek olduu yer buralardr. Ancak giderek bu alanda bir dzenlemenin olduunu syleyebiliriz. On yl nce, bir ile merkezinden 5-10 ylda, bir iki niversite mezunu karken, gnmzde artk her kasabadan (dk seviyeli kalitesiz ve olanakszlklar iinde de olsa) kurulmu ve eitim-retim yapan liseler vardr. Bu liseler mezunlarndan birkan niversiteye soktuunda kendini baarl saymaktadr. Bu dediimiz oran kyler iin daha da dmekte, gebe airetler sz konusu olduunda sfra inmektedir. Yani, artk "ka obadan, ka yerleim biriminden ka kii niversite okuyor?" sorusu yerine "airette yksek mektepte okuyan var m?" sorusu sorulmaktadr. Bu soruya verilecek cevap bazen "evet" bazen de "hayr"dr. Evet yantn aldmz zaman okuyan kii saysn sorduumuzda aldmz yant birka kiiyi gememektedir. Eitim ve dolaysyla kltrel durum byle bir panorama gsterirken, dier yandan bu panoramann bir paras olan din eitimine byk bir nem verilmektedir. Bu yzden eski medrese geleneinin dini talebe yetitirme istei az da olsa yer yer grlmektedir. zellikle aireti zihniyet her ocuun hi olmazsa "Kuran' hatim" etmesini ngrmektedir. Fakat son yllarda geleneki yapdan meydana gelen deimeler bu durum stnde de etkisini gstermitir. Nitekim eskiden ocuklarn bu yolla eitim iin mam Hatip okullarna gnderenler, artk mesleki sanat okullarna veya liselere gnderiyorlar. 1. Eitim - retim Durumu Airette, eskiye oranla okuma yazma bilenlerin says ok artmtr. Buna paralel olarak ocuklarn okula gnderen ve kz ocuu okutan aile says gn getike artyor. Varlkl aileler, ilkokulu bitirdikten sonra orta renim yapmak zere ocuklarn ehre (Van, Erci,
76

Grpnar, Muradiye, veya zalpa) gnderiyorlar. Orta renimden sonra niversite kazanmak bu ocuklar iin ok zor bir olaydr. nk buradaki eitim olanaklar okullarn sahip olduu laboratuar, retmen ve dier imkanlar ok kstldr, hatta bazen hi yoktur. Halbuki son yllarda okumann nemi airet iinde kavranm bulunuyor. Okuyanlara. sayg duyuluyor. Kymet veriliyor. Bu yaklam zellikle gen kuaklar okumaya tevik eden nemli bir unsurdur. 1.1. lkokul (ilkretim) Bundan birka yl ncesine kadar ok az kyde ilkokul olmasna karn bugn hemen her kyde ilkokul var. lkokul zorunlu olduu halde eskiden pek az kii ocuunu okula gnderirken gnmzde, okumann nemi daha iyi kavranldndan olsa gerek, ocuklarn okula gnderenlerin says gn getike artyor. Yalnz okula devam etme konusu her dnemde olduu gibi bugn de sorun olarak gndemde durmaktadr. Airet kylerinde gz ve bahar dneminde devamszlklar artmakta, zellikle de erkek renci saysnda bariz bir azalma grlmektedir. Bu durum airetin ilerinin gzn youn olmas, baharda da ocuklarn kuzularn nne gnderilmesinden kaynaklanyor. Hele yaylaya erken kan kylerde, okullar bahar dneminde adeta boalyor. Kn ise pek devamszlk grlmez. etin k artlarna ramen, ocuklar sabahlar ve lenleri koltuklarnda gtrdkleri ve krsal alanlarn temel, yakt maddesi olan tezek (kurutulmu hayvan dks) ve gevenleri yakarak snyorlar. Ky okullarnn dnda Van ve Erci'te birer yatl blge okulu bulunmaktadr. Bu okullara fakir aileler ilgi gstermekte ocuklarn burada okutmaya gayret etmektedirler. Bu temel yatl blge okullarnda okuyan ocuklar dierlerine nazaran Trkeyi daha abuk kavryor ve daha baarl oluyorlar. Okul giderlerinin bu okullarda devlete karlanmas yatl okullar airet insan iin daha cazip hale getirmektedir. Bu nedenle son yllarda yatl okuyan renci says artmtr. Yatl okullar bu fonksiyonlarnn yannda, ocuu geldii kltrnden kopararak baskn kltr alama (asimilasyon) ilevi de grmektedir. Son yllarn nemli bir gelimesi de kz ocuklarn artk okutulmasdr. Eskiden kz ocuklarn okula gndermeyi kendi gelenek ve greneklerine uygun grmeyen airet mensuplar gnmzde kzlarn da olanaklar elverdiinde okutmaktadrlar. Ancak gene de erkek renci says kzlarla kyaslanamayacak oranda fazladr. l .2. Ortaretim (Ortaokul ve Lise) Zengin aileler ocuklarn ilkokuldan sonra en yakn ehir merkezine ortaokul ve liseye
77

gnderiyorlar. Bu ehir merkezleri bata Van il merkezi olmakla birlikte Erci, Muradiye, Grpnar ve zalp ileleridir. Ancak buradaki retmen, laboratuar ve dier eitim artlar kstldr. Ayrca, her ilkokulu bitiren ortaokula gnderilmez. Bu nedenle ilkokuldan sonra orta retim gren ocuklarn saysnda byk bir d grlr. Bunun iki ana nedeni var: Birincisi, ekonomik olanakszlklar, ikincisi gene buna bal olarak ilkokulu bitirdikten sonraki ocua bir retim arac (i gc) gz ile baklmasdr. ocuk ilkokulu bitirdikten sonra ya obanlk yapmakta ya da iftte-ubukta almaktadr. Ayrca insan saysnn nemli bir g sayld airette, airet mensubu ocuklarn etrafnda grmekten maddi olduu kadar manevi bir g almaktadr. 1.3. niversite Airet ocuu olup ta btn engelleri ap niversiteye gelenlerin says azdr. Hem iyi bir lise eitimi gremeyen, hem de maddi olanaklar byk bir ehirde niversiteyi okumaya elvermeyen renci, liseden sonra ksa yoldan hayata atlmak istemektedir. Dier yandan tm bunlara karn airetin reis ve lider aileleri ile varlkl aileleri -ki ounlukla bunlar ayn ailelerdir- ocuklarn ne pahasna olursa olsun okutmak istemekte ve bunu baarmaktadrlar.45 Bu kesim okumann nemini kavram ve brokrasi ile ilikileri iyi olan ailelerdir. Okuyan ocuklar sayesinde devletle olan kontaklarn daha da glendiriyor, yredeki okuma boluunu dolduruyorlar. Ayrca okuyanlar arasnda lider kadrolar devirilmekte, airet ve kabile reisleri bunlarn sayesinde ekonomik ve politik glerine g katmaktadrlar. Hasl bu kesim, okumann geri kalm bir blgedeki avantajlarnn farkndadr. Bundan baka bu yolla belli grevlere gelmi kiilerin yredeki rollerinin ne .kadar nemli ve etkili olacan biliyorlar. Bu nedenle zellikle hakimlik, savclk, doktorluk ve mhendislik mesleklerinin airet mensuplarnn gznde yeri, kymeti ve prestiji ok byktr. Onun iin yrede niversite adaylarnn tercihleri Hukuk ve Siyasalla (SBF) balar, tp ve mhendisliklerle srer. Nitekim Brukan aireti iinde okuyanlarn ou bu mesleklerde grlyor. Yapamz aratrmada yalnz Kartal ailesi iinde -halen niversitede okuyanlar hari- 3 avukat, 2 doktor, 2 eczac, 3 mhendis ve l teknisyen bulunduu tespit edilmitir. Tm airet iin bu alandaki meslek dkm aada gsterilmitir. Teknik eleman retmen46
45 46

: Mhendis 8, Doktor 5, Eczac 3, Hukuku 7, : lkretim 10, Ortaretim 2, Dier 7.

Osmanl dneminde bu kesim ocuklarn saray ocuklarnn gittii okula gndermek sureti ile okutmulardr. Bunlardan 5 retmen -ki bunlar 2 yllk Van Eitim Enstitsnden mezun olan lkokul retmenleridir- (3 retmen Yumakl, l retmen Topuzarpa, l retmen Beyda kynden) l Siyasal mezunu (Uluar kynden) ve l niversite mezunu (Beyda) toplam 7 kii Muradiye Brukilerindendir. l Mhendis, l Ekonomi Fakltesi terk zalp(Yukar Akcaglle kyn)den l Akademi mezunu, l doktor Grpnar'dandr. (Bkz. Tablo 1) Geri kalan 6 hukuku, 5 doktor, 5 mhendis, 3 eczac, 3 retmen, l muhasebeci, 3 tekniker de merkez kylerine baldr. Bunlar ehirde veya ehire yakn kylerde yaayan Brukilerdir. 78

Bu durum bize unu gsteriyor. Yerleik hayata geen ve ehire yakn olan aileler iin okuma (eitim) oran daha yksektir. nk bu aileler ehir ile olan temaslarndan tr daha modern ve ada dnebiliyorlar. Bu yzden aa ayak uydurmaya alyor, evrelerinde bulunan insanlar gibi yaamak istiyorlar. Hatta bu alandaki ar istek ve hrslar onlar evrelerine oranla daha baarl klyor diyebiliriz. Okuyan kiinin baka bir zellii de yrede kendisine kurtarc gz ile baklmasdr.47 Bu nedenle gzler hep niversitelinin zerindedir. Ona umut ve gven balanr. Varlndan haz ve eref duyulur. Ailesi iin artk bir gurur ve ayrcalk vesilesidir niversitede okuyan kii. Gen airet mensubu niversitedeyken tatil iin memlekete geldiinde kendisine hep iki soru sorulur: 1. "Ne zaman okulu bitireceksin?", 2. "Okul bittiinde ne olacaksn?" Yani meslein neyle ilgili. nk kiiye bitirecei okula bal olarak alaca grev orannda sayg ve kymet biilir. Ve okuyan kiinin dndkten sonra evresindekilerin sorunlarn zeceine inanlr. Bunun manevi hazzn yaar okuyan kiinin ailesi, evresi, aireti. Bu sebeplerden tr daha lisedeyken niversiteye gidecek ocuk ynlendirilir. Zihni ona gre oluturulur. Kii niversitede okuduu srece bu toplumsal itilim ve bask altndadr.

47

Bir arkadamn babas bana yllar nce "doulu okuyan genler niversiteyi bitirince kendini milletvekili sanyorlar" demiti. Nedenini sorduumda ise "koullanma, toplumsal artlar-istemler ve sorumluluk duygusu ile" aklamt. O zaman yadrgadm bu grn doruluunu zamanla bizzat yaayarak grdm. Tabii bu milletvekillii illa parlamenter olmak eklinde gereklemeyebilir. Burada nemli olan kiinin kendisini "milletin vekili" saymas. Halkn sorunlarna ilgi gstermesi ve meselelere duyarl olmasdr. 79

ema 5.

BRUKANLAR

MEMAN (Ulu Kii)

Brukan Aireti

Kafkasya Brukileri

Keralya Kolu

Gagura Kolu

Reiska Pirka Qaska Hecmka Elka Grehemiyar Ebuzidya

Prka Beka Kaska

Kutka avelika (Kulika)

Kerka

erka RAN BRUKLER Azova Mamka Memeya Krmska Mamevrniya

Emerka Nemra

Elka (Nemra)

Kulika

80

2. Gelenek, Grenek ve Treler Yukarda akladmz bir eitim: dzeyine sahip geleneki airet insan tamamen deiik deer ve deer yarglarna sahiptir. Airet sisteminde, en byk ve kutsal deerler namus, dostluk, an, eref ve hret gibi unsurlardr. Biz duygusu; kan balar, soy ve akrabalk ilikileri airet iinde ve airetler aras ilikilerde nemsenen deerlerdir. Deer yarglar ise bu deerlere bakta (bak asnda) ortaya kar ve yklmaz birer tabu haline dner. Giderek kanunlarn ve nizamlarn tesinde bir ilerlie sahip olurlar. Bu yarglar sre ierisinde (zamanla) aireti ynlendiren sosyal birer norm olup karlar. Sonra kuaktan kuaa aktarlarak gelenek haline gelirler. Bunlarn erevesi izilerek treye dnr. Treye gre, geleneklere uygun bir biimde yaamak gerekir. Airette biz duygusu ok gelimitir. Bu duygu tarihi sre ierisinde airete her trl olay karsnda birlikte saldn ve birlikte savunma mekanizmas gelitirmitir. Byklere sayg, otoriteye ballk, mutlak itaat, doutan gelen stat gibi geleneksel toplumlarn temel zelliklerine sahiptir airet yaps. yle olaylar vardr ki lmeye ve ldrmeye sebeptir bu geleneki ve tresel yap rnein; airet yaamnda "Erkein byna, kadnn sana, atn kuyruuna dokunulmaz". Bu kutsal eye dokunan kii aka dmanlk ilan etmi demektir. Yani bunlardan birine dokunmak lmek veya ldrmek iin yeterli bir sebeptir. O zaman silahlar konuur insanlar lr, yeni kan davalar balar. te yandan "at, avrat, silah" ann, erefin ve hretin vesilesi olduklar gibi kt olaylara ve prestij kaybna da sebep olabilirler. Airet deyiiyle bu l, kiiyi "vezir"de eder "rezilde. Bu nedenle bu deerler nazik ve hassas deerlerdir. Dikkat etmek gerekir. Bu tre ve tabular yer yer srmekle birlikte artk eski iddetini kaybetmitir, diyebiliriz. Ancak geleneksel deerler hakim olduka, yani geleneki (gebe) yaama biimi ve onun iliki ve koullan var olduka bu treler ve tabular da olacak ve koullarn elverdii oranda hkm srecektir. te yandan bu koullar ortadan kaldrmaya ynelik olan sanayileme esnasnda bu deerler yerini sanayilemi toplumun deer ve yarglarna brakacaktr. Bu tre ve -zaman zaman katmerlemi- tabularn yansra airet yapsna hakim ok ekici ve renkli gelenekler de mevcuttur. imdi srasyla bunlar inceleyelim:

81

2.1.Oyunlar48 2.1.1. Halk Oyunlar: Airetin yaama biiminden kaynaklanan eitli oyunlar vardr. Bu oyunlar dnde, bayramda, seyranda oynanr. Tek bana kadnlarn ve tek bana erkeklerin oynad oyunlar olduu gibi kadn ve erkeklerin birlikte oynadklar oyunlar da vardr. Kadn ve erkein birlikte oynadklar oyunlara "ergobez" ad verilir. ergobezde sesi gzel ve gr olanlar oynanan oyunun ritmine gre trkler sylerler. Bir bakas evirir, yani sylenenleri ayn makamda tekrarlar. Bazen syleyen ve evirenden biri kz biri delikanl olabilmekte ve aklarn rtk bir biimde bu trkler araclyla dile getirebilmekteler. Airetin oyunlar ar ve hareketli oyunlar olmak zere iki ksma ayrlr. Hareketli, kvrak ve bol figr olan oyunlar genellikle erkekler tarafndan davul zurna eliinde oynanr. Hzllk ve abukluk bir anlamda gebe ve hareketli yaamn bir ifadesidir diyebiliriz. Ar oyunlar, kadn ve erkekler elele vererek oynarlar. Davul zurna ile oynand gibi algsz sadece trk eliinde de oynanr bu oyunlar. Airetin oynad hareketli ve ar oyunlar unlardr: Ar Oyunlar ayak (sepe) ki ayak (d pe) Tek ayak (yek pe) Kl (eitli tarzlarda) Koeri Xerzani Nar Baso Temiraa Lurke 2.1.2. Cirit Eskiden -zellikle- ran Brukileri tarafndan oynanp imdi pek oynanmayan bir oyundur. Oyun yle oynanr: At zerinde geni bir dzlkte iki ekipten olumu iki svari takm tarafndan ismine cirit denilen bir metre uzunluktaki ubuklarla oynanr. Cirit elindeyken atini dier takma doru sren oyuncu o takmdan bir isim arp ciriti ona frlatr, ismi arlan kii kendisine frlatlan ubukla bu svariyi kovalar ciritini tekrar ona frlatr. Cirit yalnzca oyuncuya frlatldndan ata dememelidir. Ata dedii taktirde oyuncu puan kaybeder. Sonuta en ok isabetli at yapan takm kazanr. Bu oyun ok tehlikeli olup byk oranda marifet ister (Yldz, Dursun ve di. 1986:116).
48

Hareketli Oyunlar

Bu konudaki baz gelenekler konusunda Burhan Kartal'n st. n. yaynlanmam tezinden de faydalanlmtr. 82

2.2. Belirli Gnler 2.2.1. Ko Katm Ekim veya Kasm aylarnda knalanm ve sslenmi kolarn enlikler arasnda koyuna katlmas olaydr. 20 gn kadar srer ko katm ve enlikleri. Olayn enliklerle kutlanmas airetin geim kayna olan koyununa verdii nemi gsterir. Ko katmnda kou olmayana kou fazla olan tarafndan tekrar iade etmek zere ko verilir. Karlkl yardmlamalar olur, insanlar birbirine daha yaknlar. zel yemekler yaplr. obanlarna armaanlar verilir. O yln kuzulama bakmndan bol ve bereketli olmas iin dilek ve temennilerde bulunulur. Bylece sosyal ilikilerin ok youn olduu bir sosyal ortam yaanr. Tpk birlikte saldr ve birlikte savunmada olduu gibi burada da biz duygusunun hakimiyeti sonucu bir birliktelik oluur. Bu vesile ile toplumsal bir birliktelik ve btnlk yaanr ve dostluklar pekiir. 2.2.2. Kse Ko katmndan sonraki 105. gnde, koyunlarn doum zamannda, yaplan bir bayramdr. Bu bayram genellikle ubat balarna veya ortalarna rastlar. Gece genler ve orta yataki kiiler bir eve toplanrlar. Aralarnda yetenekli bir genci kse olmak zere seerler. Sonra bu kii makyaj yaplarak tannmaz hale getirilir. Yzne ynden sakal taklr, bana bezden klah giydirilir. Yz un ve kmrle boyanr ve en nihayet btn vcudu kaln rlm otlarla rtlerek adete ot giysili heybetli ve dev yapl bir hale sokulur. Dier bir kii de kadn klna girip ksenin kars olur. Ksenin karsna "nar" denir. Bu ilemler bittikten sonra byk amata ve grlt iinde ev ev dolalr; un, eker, ya gibi eyler toplanr. Gittii evi ayaa kaldran kse isterse ekstra isteklerde de bulunabilir. Dilei yerine getirmeyen kiiyi dvmeye kalkar, kovalar. Kimse kseye kar gelemez. Kyn genlerinin, ocuklarnn da ksenin ekibine katlmas ile bu bir enlie dnr. Sonunda kse ky bynn evine giderek gsterilerine orada devam eder. Taraftarlar ile birlikte cemaatten bir eyler ister vermeyenleri tehdit eder, dvmeye kalkr. Ksenin kars "nar" karlr. Kse, onu bulup getirir. Bazen, nary dvmeye kalkr, bazen sever. Kimse kse ile baa kamaz. Bu olaylar zincirleme srer giderken herkes kseyi nee iinde izler. Gecenin ge bir saatinde ise toplanan ya, un, eker gibi eyler kse ve taraflarnca bllr. Bolluk ve bereket dileinde bulunularak dalrlar. Tm bunlar koyun doumlarnn bol olmas iin bir nevi bereket dileme trenidir (Yldz, Dursun ve di. 1986: 122).

83

2.2.3. ille (Krklk) ille, byk ille.(ille mezn) ve kk ille (ille puuk) diye ikiye ayrlyor. a. Byk ille (ille-Mezn): 21 Aralktan sonra gelen 40 gndr.49 Yani 21 Aralk ile 30 Ocak arasnda kalan 40 gn byk illenin hkm srd gnlerdir. Bu illeye "ille Erbain" ve "Zemheri" diye isimlerde verilmektedir. ille Erbain veya byk ille kn souk, iddetli getii dnemdir. Uzun k geceleri de bu dneme rastlar. Airet insan bu etin gnleri atlatmak iin nceden tedbirini alr. Kimi zaman koyunlar ve bykba hayvanlar youn kar ya ve iddetli souklar yznden ieride yemlenip sulanr. Oysa normal zamanlarda bu ilemler darda yaplr. b. Kk ille (ille Puk): Byk illeden sonra gelen 20 gn kapsar. Dier bir deyile 30 Ocak ile 20 ubat arasnda kalan gnlerdir. Bu illede k giderek iddetini kaybeder. Artk youn k gnlerinin geride kald bu gnlerde insanlar biraz ferahlar. Dar kmalar gidigeliler hatta komu kylere ziyaretler artarak srer. 2.2.4. Hdr Nebi Bu illenin son gn Hdr (Hzr) Nebidir. Aslnda Hdr Nebiye ubatla birlikte hazrlanlr. zellikle aramba geceleri nemlidir. Bu geceler yemekler yenir. Kavurma, tuz ve un kartrlarak aza atlr. Konumadan uykuya dalnr. O gece grlecek ryalarn gelecekle yakndan ilgili olduuna inanlr. Ve sabah bu ryalar tefsir edilir, (yorumlanr). Bu geceler zellikle gen kzlar ve kadnlarca nemsenir. Kendi aralarnda konuan kzlar Hdr Nebi gecelerinde bir araya gelip dilek tutar, konuup sohbet ederler. te yandan bu gnler baharn mjdecisi gnler olarak kabul edilir. 2.2.5. Hdr Elyas Alt mays gndr. evrede bulunan Azeriler "Hdr Elyas K gitti kald yaz" deyimini bu gn iin kullanrlar. Airet mensuplar ise "Hdr Elyas, run, penir, helas" (Hdr Elyas oldu ya ve peynirde bitti) derler. nk artk bahar gelmitir. Tutulan, klk ya ve peynirlerin de sonuna gelinmitir. Bu gnde kra gidilir niyetler tutulup adaklar adanr. Baz kiiler de kendilerinin ve ocuklarnn gelecekleri ile ilgili niyetler tutup komularn pencerelerine yaklaarak ierden duyduu ilk cmleye gre yorumlar yapp geleceklerini ve niyetlerini deerlendirirler.

84

2.2.6. Nevroz 21 Mart gndr. Yeni yl eski yldan ayran "yeni gn" anlamna gelir. Yln ilk gn, dier bir deile ylba demektir. Kutlamalarla karlanr. Nevrozla birlikte baharn, yeilliin bolluun ve bereketin ve de iyiliklerin geldiine, ktln, zulmn, smrnn, ktln ve kn bittiine inanlr. "Bu nedenle nevroz ok pozitif bir anlama sahiptir." Airet halk baz tekerlemelerle bu durumu dile getirir. rnein, aadaki tekerlemede nevrozun anlam ve nemi dile getirilmitir. (Nevroza sltan, daru gopal hlan, Ziviztan Bahar hev deran) Sultan Nevroz Aa bastonunu kaldrd, K ile Bahar birbirinden ayrd. Nevrozda airet genleri ev ev dolap damdaki pencereden eve torbalarn sarktp nevrozla ilgili tekerlemeler syleyerek ev sahibinin yeni yln kutlarlar. Buna karlk ev sahibi de torbasna bir eyler koyarak genleri sevindirir. Gece de genler ate yakar, etrafnda dner ve oynarlar. Bezden gaza batrlm toplar yaklp alevler iinde havaya atlr. Sabaha kadar yanan ve gklere frlatlan atelerin alevleri ile ortalk aydnlanr. Trkler, arklar sylenerek yaplan kutlamalar bir enlie dntrlr. 2.2.7. Cemreler 20 ubatta havaya, 27 ubatta suya, 6 Martta topraa der. Anlam, havann, suyun ve topran snmas demektir. Airet halk bu gnleri kimi zaman hayvanlarn dar salmann veya allara karmann belirtisi saydndan nemser. te yandan bu gnlerin kiileri hi olmazsa psikolojik ynden rahatlattn gzlemlediimizi syleyebiliriz. 2.3. Doumdan lme Gei Pratikleri "Bilindii gibi insan yaamnda balca nemli gei dnemi vardr: Doum, evlenme ve lm. Her birinin kendi bnyesi ierisinde birtakm alt blmlere ve basamaklara ayrld, bu nemli aamann evresinde bir ok inan, adet, tre, tren, ayin, dinsel ve by-sel zl ilem kmelenerek sz konusu "gei"leri bal bulunduklar kltrn beklentilerine ve kalplarna uygun bir biimde ynetmektedir... Bylece gei dnemlerinde kmelenen adetler gelenekler, treler ve trenlerle bunlarn ierisinde yer alan ilemler ve uygulamalar bir lkenin ya da belirli bir yrenin geleneksel kltrnn ana blmlerinden birini oluturur. (rnek 1977: 131)

49

ille szc il szcnden gelmektedir. il: Krk, ille ise Krklk anlamna gelir. 85

2.3.1. Doum nemli geiten ilki doumdur. Doum bata anne baba olmak zere btn aile, akraba ve aireti sevindiren bir olaydr. nk bir kiinin dnyaya gelmesi, ailenin nfusu dolaysyla gcnn artmas demektir. Dolaysyla airet iinde ok nfusa sahip olan aile kendisini daha gl ve gvenli hissetmekte, evresinde de yle grlmektedir. Hele doumda erkek ocuk olmas halinde hi kimsenin keyfine diyecek olmaz. Doumun bir fonksiyonu da anne ve babaya kazandrd toplumsal saygnlktr. Doum yapmayan kadn aalanp horlanr. Kt muamele grr. Kocas yeniden evlenmeye stne kuma getirmeye tevik edilir.50 Kadn ksrlktan kurtulmak iin yatrlara, hocalara gittii gibi adak adar eitli ttsler yapar, hasl hamile kalmak iin aba sarfeder. Dier yandan kars ocuk dourmayan erkek de erkek yerine konmayarak toplum iinde kltc hareketlere maruz kalr. Bu nedenle airet iinde ocuun -zellikle de erkek ocuun- aile, akraba ve airet iin nemi byk olduu kadar anne ve babann toplumda toplumsal rollerini yerine getirmesi asndan da son derece nemlidir. Onun iin her doum bir bayram havasna dnr. a. Ad Koyma ocuk doduktan sonraki en nemli ilem ocua ad koyma ilemidir. ocuun adnn belirlenmesinde doduu ortamn, doduu tarihin ve yrenin belirleyici etkisi olduu gibi silsile ve slaledeki isimlerinde etkisi vardr. Airet iinde en ok kullanlan isim ata-baba isimleridir. Bununla, kii nesebindeki ve slalesindeki deer verdii ve nemli sayd kiileri yaatmak ister. Bu isimler Halit, Serdar, Serhan, Mehmet, Hamit, Sleyman, Baro, Ado, Uso gibi isimlerdir. Ata baba ismini takip eden en youn isimler Peygamber isimleri ile dini isimlerdir. Onun iin isim bulmakta glk eken veya isim vermek isteyen kii nce din hocasna danr. Hoca da genellikle Mehmet, Muhammet, Musa, sa, brahim gibi peygamber isimleri koymaktadr. sim belirtlemekte bir etken de doum tarihi ve zamandr. rnein ramazan aynda doan kiilere "Ramazan", bayramda doan ocuklara da "Bayram" isminin verildii yaygndr (Mermit ky -nar ailesi). sim belirlemede baka nemli bir etkense ocuun doduu yer ismi veya doum zaman gidilen yer ismi olmaktadr. Sabahleyin ran'a gidecek adamn akam bir kz olmu, ran'a gidecei iin kzn ismini "ran" koymu (Topakta/Van). Gene Brukiler iinde ska Zozan kz ismine rastlanmaktadr. Yaptmz aratrma Zozan
50

ocuk sahibi olma ailede o kadar, ok nemlidir ki bazen ksr kadnn kendisi kocasn yeniden evlenmeye zorlar. Bu fedakarl bile bile gze alr. Yrede birok ikinci evliliin byle gerekletiini syleyebiliriz. 86

isimli kzlarn yayla anlamna gelen "Zozan "da doduklarn rendik. b.ocuun Cinsiyeti Erkek ocuk airette kz ocua nazaran daha ok nemsemekte ve deer verilmektedir. Bu nedenle erkek ocuk douran kadna daha ok deer verilir. Hep kz douran kadn ise erkek ocuk douruncaya kadar, douma aralksz ve srf bir erkek ocuk dnyaya getirmek iin devam eder. Buna ramen erkek ocuk olmazsa ziyaretlere, yatrlara ve tekkelere gidilir. Son yllarda doktora da bavurulduu grlmektedir. Bu da fayda etmezse tpk ocuu olmayan ailelerde grld gibi koca yeniden evlenmekte yeni bir e almaktadr. Bu yeniden evliliin amac evre tarafndan bilindiinden yadrganmaz. Erkek ocuun airette bu kadar ok nemsenmesinin ana nedeni var: 1. Erkek ocuk soyun devam ettiricisi saylmaktadr. Bu nedenle erkek ocuu olmayana "zrriyetsiz" gz ile baklr. 2. Ailenin, kabilenin ve giderek airetin gc sahip olduu erkek says ile llr. En fazla erkek ocua sahip aile evrede en gl prestije sahip oluyor. Bu durum "eli denek tutan, parma tetik eken" kii says olarak deerlendiriliyor. G savann insan saysna dayal olarak hkm srd airet sisteminde bu nedenle erkek says ve dolaysyla erkek ocuk nem kazanyor. 3. Erkek, airet sisteminde retime kadndan daha aktif ve daha etkili olarak katlyor. Sr gtme, koyun besleme, yk ykleme, tarla bime, ot kaldrma, koyun krpma gibi airet iin hayati nem tayan iler erkek tarafndan gerekletiriliyor. Ve en nemlisi obadan obaya at srme; an, eref ve nam sahibi olma erkee mahsus bir gelenektir. Kadn bu tr ilerde ve olaylarda baz istisnalar dnda kendini gsterememektedir. te tm bu nedenler bir arada dnldnde aireti iin erkek ocuun nemi kendiliinden ortaya kmaktadr. c. Di Hedii ocuk di karmaya balad zaman olay ailesi tarafndan kutlanr. Bu vesile ile ocuun ailesi buday, nohut, fasulye gibi baz tahl maddelerini kaynatp komulara gnderir. Bu tahldan armaanlar ocuklarn diinin ktn komulara mjdeler. Komular da gnderilen tepsilere ocuk iin elbise, sabun, nazarlk, giyecek gibi maddeler koyarak geri gnderir, olaya sevindiklerini bildirirler.

87

d. Nazardan Saknma ocuk doduktan sonra zellikle erkekse nazardan saklamak iin eitli arelere bavurulur. Bunlar yle sralayabiliriz. - 40 gn kadar saklanr, kimseye gsterilmez. - Belli bir yaa gelinceye kadar erkek ocuk kimliini gizlemek iin kz elbisesi giydirilir. - Katran dktrlr, yz, gz boyanr. - Muska ve Vefk yaptrlarak boynuna aslr. - Alnna sakzla yeil boncuk yaptrlr. Bu arada ocuk hastalanrsa geleneksel saaltma metotlar kullanlr. Yukarda nazardan saklamak iin yaplanlar ocuk lmlerinin ok olduunu gsteriyor. Bunun iin ocuk hastalandktan sonra -kimi zamanda hastalanmadan evvel- uruna adaklar adanr, zellikle Van yresindeki airet halk ocuklarn Zeve ehitliine (Muradiye yresindeki Brukilerde Babageyleni diye anlan bir ziyarete) gtrmektedirler. Srta bardak atma, eitli ifal otlar kaynatp iirme de geleneksel salatma areleri arasnda saylabilir. Son yllarda yrede oalan ocuk doktorlar ve airet halknn tbbn iyiletirici fonksiyonuna giderek artan inanc doktora gitmeyi artrmaktadr. Artk bir hastalk annda ocuunu hocaya veya yatra gtrme yerine doktora gtrenlerin saysnda belli art gzlenmektedir. 2.3.2. Snnet ve Kirvelik a. Snnet "Dinsel, tresel ve trensel ilemler arasnda en kats ve en yaygn olan snnet geleneidir (rnek 1977: 170)." Snnet dinsel bir zellie sahip olmasna ramen yresel baz farkllklar gstermektedir. Airet iinde en ge 14 yana kadar snnet ilemi tamamlanr. nk bu ya evliliin mmkn olabilecei yatr. Kii airet sisteminde evlenmeden nce snnet olmak zorunda olduundan, ocukken bu i halledilir.Yaygn olan snnet ya ise 0-7 ya gurubudur. Snnet edilecek ocuk (veya ocuklarn) ailesi kendine uygun den bir zaman setikten sonra konuklarna haber verir.51 Krsal alandaki airet mensuplar arma ilemini eliler (kiiler)ce gerekletirirken ehirde yaayanlar bugn bu ilemi artk matbu davetiyeler araclyla gerekletirmektedir. Snnet cinsel organn u ksmndaki derinin epeevre kesilmesinden ibarettir. ocuk, varsa kirvesi yoksa bir yaknn kucana oturtulur. Kesme ilemi srasnda ocuu oyalayc szler sylenir. Kesilme srasnda da "Allahu Ekber" denilerek tekbir getirilir. Snnet ilemi esnasnda hem gizlilii salamak hem de nazardan
51

Bu mevsim genellikle ilerin youn olmad sonbahardan ka girilen zamandr. 88

saklamak iin ocuk ve kirvesinin stne petamal rtlr. Snnet ilemini gerekletiren kii snnetidir. Snneti genellikle ya yrede pratikten yetimi kiidir veya genellikle Siirt'ten gelen bir kiidir. Son yllarda doktor ve uzmanlarn gerekletirdii snnetler ise giderek artmaktadr. Snnetten sonra ocua ve ailesine, davetliler ve kirvesi tarafndan armaanlar verilir. ocuun ailesi de kirveye armaan verir. Bu armaanlar ko, bir takm elbiselik, gmlek, ayakkab gibi eylerdir. ocuk iin getirilen armaanlar arasnda stnde "Maallah" yazl elbise, ayakkab, oyuncak, eker ve lokum yaygndr. Snnet sresince davul zuma aldrlr, enlikler yaplr. Oyunlar oynanr. Snnet de bir nevi dn kimlii kazanr. Airet iinde olan ocuun erkeklemesinin ilk evresi snnet olaydr. Bu, askerlikle srer, dnle pekiir. Bu nedenle bu gei pratii yaplrken nemsenir ve gzel yaplmaya allr. Ayrca tantanal ve gsterili dn yapmak o aileye, kabileye ve giderek airete g ve prestij salar. Bazen de bu dnler dmana bir nispet yapma, mesaj yollama aracna dntrlr. b. Kirvelik Kirvelik, bir erkek ocuun snnet treninin klfet ve masraflarn baka bir aile bynn zerine almas ile iki aile gurubu arasnda kurulan sanal akrabala verilen addr. ocuklarn birbirleriyle evlendiren aileler, nasl adna hsmlk denilen kurumlam bir dostluk ve yaknlk kurarlarsa, bir ocuun snnet treninin stlenmesi ile birbirine balanan ailelerde kurumlam bir yaknlk kurarlar (rnek 1977: 183). Bu ekilde kurulan akrabala kirvelik diyoruz. Bylece kirve ocua kar bir takm sorumluluklarla yklenmi olur. Airette kirve, "kiriv" veya "kirva" diye de arlr. Airetteki kirveliin yaygn kirvelik anlayndan fark, kirve olan kii kendisi yalnz deil tm ailesi ile kirvesi olduu airetin veya ailenin yakn bir akrabas gibi grlr, ilikilerde buna gre dzenlenir. Onun iindir ki airetler aras koordinasyon ve birlik salanmak istendiinde veya kan davas sona erdikten sonra tamamen unutturulmak istendiinde bavurulan en etkili yollardan biri de kirvelik kurumdur. nk yukarda da belirttiimiz gibi kirvelik kurumu var olan ilikileri pekitirdii gibi, aileler arasnda yeni sosyal ilikiler an meydana getirir ve bu ilikileri geniletir. Ayrca "farkl dil, din ve etnik guruplardaki aileleri birletiricidir" (rnek 1977:183).

89

2.3.3. Askerlik Askerlik gei dnemlerinden ayr bir zellik gsterir. Herkesin uymas gereken bir zorunluluk olmasndadr bu farkll. Bir nevi ulusal bir gelenektir diyebiliriz. Ancak yresel olan airet halknn bu olaya olan bak asdr. Airet sisteminde yaayan kii askerliini yapmadan erkek saylmad gibi pek adamdan da saylmaz. nk askerlik delikanllk andaki kiiyi olgunlatran, piiren, ona sorumluluk duygusunu kazandran nemli evredir. O nedenle kii askere davul zurna eliinde gnderilir, gelirken davul zurna ile karlanr. Bazen de kyde askere gideceklerin says artnca gidi geliler tam bir dn ve enlik havasnda olur. Askerde "hemericilik" baka deyimle ayn yreden olanlarn birbirini tutmas kollamas gayet yaygndr. Hele ayn airetten olunca bir ailenin iki ocuu gibi birbirine sahip klr. Birliktelik ve biz duygusunun n plana kt yerlerden biri de askerliktir. Askerde ve askerden sonra hkm sren bir de "tertipilik" vardr. Ayn tertipten olanlar ayn dnem askere alnan kiilerdir. Bu nedenle bu kiiler arasnda bir yaknlk, bir scak iliki doar. Bu iliki askerden sonraki yllarda da srer. Asker arkada nemlidir. Asker beklemek, bin trl duygusallkla ykl bir olaydr. Hele askerin anas, yavuklusu, nianls veya kars ayr bir Hasretin iinde olduklar gibi ailede de zellikle bu kiilere askerden dnlnceye kadar scak, hogrl, bir yaknlkla yaklalp muamele edilir. Kocas askerde len gelinin gnl krlmaz, anasnn gnl ho tutulur. Kii askere gitmeden ve askerden geldikten sonra konu-komu ve akrabalarca davet edilir. Askere gittii zaman ise herkes gnlnden koptuunca yardmda bulunur. 2.3.4. Evlilik ve Dn Evlilik ve dn adetleri dn ncesi ve dn sonras olarak iki ana ksma ayrlr. Dn ncesi kz isteme faslndan balayp gelin getirme sreci olan dne kadar srer. Bu srede kz isteme, nian ve balk parasnn tespiti yaplr. Alnan balk paras ile eyiz hazrlanr. Ancak eyiz hazrlklarna kz ve ailesi tarafndan ok nceden balanm olabilir. Her iki durumda da eyiz hazrlklar dnden nceye tekabl ettiinden dn ncesi adetleri iinde ele alacaz. Dn ise gelinin gvey evine gtrlmesinin hazrlklar ile balar, rovi (gn belirleyicilik adeti) balg (at yar), kna, nikah (dini nikah)la srp gerdek gecesi ile son bulur. imdi bunlar teker teker ele alp daha yakndan inceleyelim.

90

a. Dn ncesi i. Kz steme Eskiden tamamen grc usul ile gerekletirilen kz isteme, gnmzde artk yava yava yerini olann gnlne gre kz istemeye brakmtr. Bu gelenek "gelin, damadn gnlne gre olmaldr" tekerlemesi ile dile getirilir. Kz isteme yerinde, zamannda ve de sca scana gerekletirilmesi gereken ok hassas ve nazik bir konudur. Bu hususta Mra bukuzn nerme nerm, kiza bxazn germe germ(kzlar isteyin scak scak, erkekleri ldrn yumuak yumuak) sz hala airette geerliliini korumakta ve kz isteme srecinde sk sk vurgulanarak dile getirilmektedir. Kz istemek iin, olan taraf nceden belirledii bir kii veya heyeti kz evine gnderir.52 Bu kii veya kiilerin evrede saygnl olan ar bal, konumasn bilen, olan tarafna yakn, kz taraf zerinde ise nfuzu olan bir heyet olmasna dikkat edilir. Heyet (eliler) kz evine gittikten sonra niyetini aklar. Kendileri ile akraba olmak istediklerini dile getirip makul bir ekilde kz isterler. Kz taraf bu istei kabul ederse kendilerinin de bu akrabalktan eref duyduklarn belirtip o anda veya sonradan kararlatrlan bir gnde olan tarafn evine bekler. Eer kz taraf bu istei paylamazsa baz bahaneler ileri srp isteklerini red eder.53 Olan tarafnn srar etmesi halinde ise, kz taraf dorudan doruya kzlarn vermek istemediklerini syler. O zaman isteme heyeti dargn bir ekilde evi terk eder ve iki aile arasna dargnlk girer. Ancak genellikle olan taraf krlmamak iin nceden kz tarafnn azn arar. Eer isteklerini kabul edecek bir hava sezinlerlerse elilerini gnderir. Kz taraf da kabul eder. ii. Sz Kesme (Belge) Erkek taraf kararlatrlan gnde ailenin ileri gelenleri ve kadnlar ile kz evine gider. Beraberinde gtrdkleri helat (armaan) ve taklar gelin adayna taklr. Bu arada erkein babas, abisi veya dier bir yakn cebinden kard bir "altn belge"yi kzn boynuna takar.54 Bylece kz, belge edilmi olur. Dier bir deyile kz iin sz kesilmi olur. Bu ileme taknn kendisinden kaynaklanan "belge" ad verilir. Fakat belge gnmzde zellikle ehirdeki yaayan airet mensuplar arasnda yerini yze terk etmi durumdadr.
52 53

Bu heyete eli anlamna gelen "Xazgini" ad verilir. Bu bahaneler genellikle ya "kzmz henz evlilik anda deil" ya da"kzmz szldr"eklindeki telkinlerle veya ok ar bir balk islemek eklinde olur. 54 Belge boyuna taklan bir eit altna verilen addr.

91

Yani kza sz kesilirken, bir yzk taklarak "nianlanm" olur. Bu da bize airet halknn iinde yaad toplumun sosyal basksyla kendi geleneini yava yava terkedip evresinde youn ve baskn bir biimde yaanan gelenee uyduunu gstermektedir. iii. Nian Belgeden sonra nian tarihi belirlenir. Nian tarihinin uzun ya da ksa olmas erkek tarafnn maddi olanaklarna gre deiir. Nian tarihinin belirlenmesinden sonra davetliler arlr. Davet edilen kiileri, ismine "topay" denilen birer "mendil" veya birer "orap" v.b. gibi hediyeler gnderilir. Topay ayn zamanda nianda davetliler tarafndan sofraya para atlmasn simgeler. Uzak yerden gelecek davetliler bir gn nceden gelerek damat evinin yaknlar ve kyller tarafndan arlanr. O gece dn alaynn atlar hazrlanr. Sabahleyin dn alay enlik iinde yola kar. Davul zurna eliinde gelin evine varlr. Gelin evi izzet ikram iinde davetlileri ieri alr. eride "dengbej" denen ozanlar erkek misafirlere kahramanlk veya ak trkleri syler. Darda rengarenk elbiseler iinde genler, kadnlar, kzlar el ele girerek trkler syleyip oyunlar oynarlar. Nian bir cmb ve enlik havas iinde srp gider. Bu srada tak takmak iin bir ara verilir. Damat adaynn babas, kardeleri ve yaknlar kza altndan yzk, bilezik, beibirlik gibi taklar takarlar. Olann annesi de geline getirdii, renkli earp, mendil, sabun, ayna, tarak gibi hediyeler sunar. Hediyelerin miktar ve kymeti damat evinin maddi durumuna gre deiir. Taklarn taklmas ile gelin aday nianlanm olur. Bu ilemden sonra nian enliklerine devam edilir. Nian enlikleri sresi l ila 3 gn arasnda deiir. Bu arada taklar taklmadan nce balk kararlatrlr. iv. Balk Balk nian treninde miktar belirlenen,55 erkek tarafnn kz tarafna vermesi gereken para veya maldr. Eskiden balk bedeli olarak daha ok koyun alnrd. ok eskiden deve alnd da bilinir. Ve buna bazen "xelat" olarak bir mavzer silah veya bir kheylan at eklenirdi. Ancak gnmzde tamamen paraya dnm bulunan balk ve miktar aileden aileye, kabileden kabileye deiiklik gsterir. Kanmzca balk airette, kiiye retim arac olarak bakmaktan kaynaklanan bir bedeldir. yle ki; Kz ocuu belli bir yaa geldiinde hayvanclktan ge, oradan ifte-ubua kadar her ie komakta ve retime katlmaktadr. Aileye faydasnn azami dzeyde dokunmaya balad dnemde evlenerek baba evinden ayrlmaktadr. Bylece baba nemli bir dayanan, yani

92

aileye katks dokunan bir "retim aracn" kaybetmi oluyor. Bir anlamda madur oluyor. Buna karlk olan babas retime ve gnlk ilere katkda bulunacak bir elemana sahip olmu oluyor, ite balk, kz babasnn maduriyeti ile olan babasnn bu iteki kazancn eitlemek iin kullanlan bir dengeleme arac olarak ortaya km diyebiliriz. Nitekim balk parasnn ortaya k dnemlerinde aa yukar standart bir miktar olmas bunu gsteriyor. Ancak bugn balk tamamyla amacndan saptrlarak bir sosyal dzey (ve stat) gstergesi haline dntrlmtr. Bu nedenle zengin bir adamn kznn balk paras ile fakir bir adamn balk paras arasnda ok byk farklar vardr. Ayn ekilde airet reisi ile sradan bir airet mensubunun kzlar iin biilen balk da ok byk farkllklar gsteriyor. Bylece balk paras sosyal tabakalara gre bir deiiklik gsterir. Brukan aireti iinde bu dalm yledir: a) Zengin tabakada b) Orta tabakada c) Fakir tabakada 5-10 milyon 2-4 milyon 500 ile 1.500.000 TL aras56

Kz taraf ald balk parasn eyiz iin harcar. Kzna yklce eyiz brakmak isteyen kii ald balk yetmezse kendisi para ekler. Bazen balk parasndan eyiz paras alndktan sonra bir miktar artar. Artan para, kzn ailesine kalr. Baln Kararlatrlmas: Balk, davetlilerin topluca bulunduu odada, herkesin yannda ak bir biimde kararlatrlr. Kz by alaca balk miktarn olan tarafnn ahsnda cemaate syler, olan taraf sylenen miktara itiraz etmez. Bu tavrn da airet iinde sylenen T qeri ez penrm, t geliyi ez mj-m "sen baksn ben peynirim, sen vadisin ben sisim" zdeyileri ile dile getirir. Bunun anlam udur: Biz bu gn senin evinde kzna talip bir aile olarak bulunuyoruz. Boynumuz kldan incedir. Ne dilersen o olur. Ancak elini vicdanna koy, yle konu. Bylece bu mtevaz yaklam karsnda kz taraf olan tarafyla bir ztlamaya girmemeye alr. Balk parasna ilk itiraz cemaatin nfuzlu ve varlkl kiilerinden gelir. Onlarn hatr iin kz babas bir miktar iner. Sonra dier davetliler iin bir indirim yaplr. En nihayet olan tarafnn kadnlar kendi hatrlar iin de bir miktar indirmesini isterler. Bu indirim de yaplnca balk miktar son halini alr ve bu rakam kesinlemi balk paras olarak kararlatrlm olur.

55 56

Kimi aileler bal dnde de belirleyebilmektedir. Ancak izlenmesi gereken prosedr deimiyor. Rakamlar 1987 itibariyledir. 93

v. eyiz Kz babas, balk parasn aldktan sonra kz iin eyiz hazrlklarna balar. Bunun iin evin kadnlar ile ehre gider. Kzn odasna sermesi iin hal, kilim, perdelikler, yn yatak takm, battaniye, koltuk yastklar, minderler, lks lambas v.b. gereler alr. Ayrca kap kaak, ine, iplik, bir torba sabun, bir torba ekirdeksiz zm eyiz eyalar arasnda grlebilir. Bunun yannda bir eyiz sand hazrlanr. Bu sandkta kz iin elbiselikler, ayakkablar, orap, mendil gibi eyler, damat iince gmlek, orap kravat i amar mendil gibi eyler konur. Bu arada davetlilere hediye olarak verilen orap, mendil v.s. de eyiz eyas arasnda saylr. Alnan eyalarn yan sra eyiz eyalar, zellikle hayvancln youn olduu kylerde, kzn ailesi tarafndan yaplr. Bunlar aranda elle yaplm hal, kilim, battaniye, yastk, orap kz iin hazrlanr. Ayrca yeni bir evin ihtiyalar saylan yn ipleri, at beresi, adr ve kon ipleri ve kzleri yklemek iin cacm, hur eklindeki yklklerde eyiz iinde bulunur. Bu eyalar, yar gebe yaayp hayvanclk yapan Bruki kylerinde halen yaygndr. Buna karlk ehirde oturan airet kzlarnn eyizlerinde radyo-televizyon, amar makinas, koltuk takm, porselen yemek takm tl ve perdelikler grlebilir. eyiz hazrlklar bittikten sonra gerekli ambalaj ve denkler yaplr. Dnden nce gelen davetlilere eyiz tehir edilerek gsterilir. Bu arada davetlilerin gelin iin getirdikleri hediyeler de eyize katlr. Sonra eyiz bir araca yklenerek damat evine gnderilir. b. Dn Dn evliliin gerekletii olaydr. Kz evi, hazrlklarn tamamlamsa olan evini haberdar eder. Her iki ailenin zerinde anlaaca bir tarih tespit edilir. Bu, dn tarihi olarak ilan edilir. Davetliler son grevlerini yapmak zere tekrar arlr. arllar enlik ve adlk iinde bir araya toplanr. Dn evlenme srecinin en canl ve en heyecanl dnemidir. Bundan sonra kz evinde bir haberci gnderilir. Bu haberciye "Rovi" denilir. Rovi de iinde olmak zere aada anlatlan kna gecesi, at yar (balgi), para toplama, nikah ve gerdek dn olgusunun birer paralandr. imdi bunlara srasyla bir gz atalm. i) Rovi Dn gnne 2-3 gn kala erkek evinin kz evine gnderdii bu haberciye airet.'iinde "Rovi" denir. Rovi kz evine, ka tane svarinin geleceini, ne zaman geleceini bildirmeye giden ahstr. Rovi tilki anlamna gelir. Bu kiiye Rovi ad verilmesi tesadfi deildir. Kz evine giden habercinin ok kurnaz ve hnerli bir kii olmas gerektiini dile getirir. nk rovi, kimseye haber vermeden, gizlice gelin evinin bulunduu kye ve gelin evine
94

gitmeye alr. Eer Rovi'nin geldii anlalr ve Rovi tespit edilirse kyn genleri pusu kurup Rovi'yi beklerler. Yakaladklarnda souk suya batrr, dver, hrpalar, yzn boyarlar. Rovi bu hareketlere karlk vermez. Sadece kurtulmaya alr. Kurtulmadka rovi'ye eziyet edilir. Kyn genleri bu davran, kendi kylerinden kz gtrmeyi ilerine sindiremedikleri iin yaparlar. Rovi, genlerin elinden kurtulup, kz evine kendisine hazrlanm mindere kendini atp oturuncaya kadar, hrpalama ve kovalamaca devam eder. Mindere oturduktan sonra her ey biter. O zaman Rovi'ye kimse iliemez. Aksine iyice bir arlanr. Yemek getirilir. Kendisine izzet ve ikramda bulunulur. O da gelecek svari ve misafir saysn bildirir ve dner. Bylece kz taraf gelecek dn alay iin hazrlklara balar. En hnerli ve becerikli rovi kimseye yakalanmadan mindere ulaan kiidir. Bu hner ve yetenei evrede takdir edilir. Rovi'ye saygnlk kazandrr. Rovi'nin becerisi dnde konuulur. Bu durum, kz kynn genlerini zer. Bu nedenle Rovi kendine gvenen en pratik ve yetenekli genler arasndan seilir. Rovi daha kz evindeyken, davetliler erkek evinde toplanmaya balar. Davetliler kyn zengin aileleri damat evinin akrabalarnca bllerek misafir edilir. Sekin ve ok yakn davetliler ise damat evinde konaklar. Ertesi gn kz evine varldnda misafir arlama iinin ayns kz tarafnn kyllerince yerine getirilir. Yalnz burada bir noktay belirtmekte yarar var. Her ne kadar davetliler baka evlerde yatp kalksalar da yemek dn evinde yenir. Misafirler yatmadan yatmaya konaklarna giderler. Dn enlikleri niandaki gibi ancak daha da bir coku ve heyecan kazanm bir ekilde srer. Kadnlarla erkekler el ele girip "ergobez" oluturur. Davul zurna eliinde oynarlar. Bu srada evrede seyredenler davulcu ve zurnacya oynayanlarn erefine ismine "aba" denilen paralar savurarak, verir. Davulcu bu paray aldktan sonra erefine aba verilmi oyuncunun yanna yaklar, oman kafasnn stnde uurarak ismini yksek sesle arp oma davula vurur. Bu arada evinin en olmas, erefinin bol olmas temennisinde bulunur. Airette davul zurna alan kiilere hor bir gzle baklr. Bu ilerin dnda kendilerine nem verilmez. Bunlara "mrtv" denir. Mrtv denilen gezgin topluluu, airetin Kafkas kolu Rusya'dan g ederken bunlar da pelerine taklp gelmilerdir. Bu nedenle aralarnda dn dernek ilikilerinden dolay bir yaknlk olumutur. Ancak buna ramen "mrtv"larn sosyal ve toplumsal statleri airetin ve dier yre halknn gznde dktr. Bunun bir nedeni de bu kesimin at arabacl, hamallk v.b. gibi ilerde almalar ve fakir bir gurup olmalarnda yatmaktadr. Her ne olursa olsun, "mrtv"lar zellikle Van'da dnlerin kopmaz doal birer paralar haline gelmilerdir. Yalnz unu belirtelim ki mrtvlar arasnda da herkes deil, bu ii meslek
95

haline getirmi kiiler davul-zurna almaktalar. Zaman zaman davul zurnalar sustuunda govend57 te bulunan ahslarca kvrak ve oyunun ritmine uyan trkler eliinde oyunlar oynanr. Bu srada ierde de yallara deng-bejler kahramanlk trkleri syler.58 Bu enlikler komu kylerden ve uzak yollardan dadaki, bayrdaki obanlarca bile duyulur. Bylece dadan, bayrdan, yoldan geenlerin ve komu kyde duyanlarn ve isteyenlerin katlmas ile dn alay kalabalklar, enlikler grleir. Bunlar kna gecesine kadar srer gider. ii) Kna Gecesi Kna gecesi gelini getirmeden bir gn evvelki gece yaplr. Genellikle bu, erkek tarafnn kz evine vardklar geceye denk der. Bu gecede enlikler srerken gelinin eline olan tarafnn kadnlar tarafndan kna yaklr. Bu arada gelinin arkadalar da ellerine kna yakar. Bir tepsi kna da erkeklerin oturduu odaya gnderilir, isteyen erkekler de ellerine kna yapabilir. Dier tarafta ayn gece damadn yannda toplanan sadc, arkadalar ve kylleri onunda ellerine kna vururlar. Bylece gelin ve damat sn hazrlklarndan geirilerek bulumaya hazr bir hale getirilirler. Berbuk59 geceleyin gelinin ban ykar. Salarn tarar ve rer. Sabahleyin giydirip ssleyerek "xeli"sini (duvan) balar.60 Toy beylerine haber vererek gelinin hazr olduunu bildirir.61 ierde gelinin etrafnda toplanan arkadalar koro halinde heval (arkada) isimli arky syleyerek ondan ayrlmaktan duyduklar acy ve eziklii dile getirirler. Gz yalan arasnda onunla vedalarlar. Bundan sonra berbuk ile gelinin annesi arasnda sevin ve kzgnlk dolu trkler karlkl olarak sylenir. Buruk bir yalvar, bir yakar ierisinde gelinin annesinden kzn ister. Gelinin annesi bir takm artlar ile srer. Bu artlarn yerine getirilmesi iin olumlu cevap alnca gelin ikisinin kollar arasnda dar karlr. Gelin kendisi iin zel olarak hazrlanm ve sslenmi araca bindirilir. Bu geleneksel ara, attr.62 Gelin at veya otomobil v.b. bindirilirken eitli dualar okunur. Silah olanlar havaya ate ederler. Atllar gelinin etrafnda cirit yaparak kez dnerler. eitli gsteriler arasnda sevinle ar ar yola klr. Uzaklaan dn alaynn ard sra gelinin annesi xeriv (garip, gurbeti) isimli bir arky alamakl bir sesle syler. iii. At Yar (Balgi) Dn alaynn erkek evine doru yola kmas ile at yar balar. Bu yara atna gvenen biniciler katlr. Atlar yarn balayaca noktaya toplanr. Bu srada toy beyi balama iareti
57 58

Govend: Oyunda bulunan kiilerin meydana getirdikleri ember biimindeki dn halay. Dengbej: Oturarak atms ve algsz olarak kahramanlk veya ak trkleri syleyen kii. 59 Berbuk: damat tarafnn, geline elik eden belli bal kadnlar. 60 Xeli: Gelinin bana balanan etraf ilemeli ve pullarla sslenmi balk. 61 Toy beyi: Dnn by saylan kii. 62 Ancak gnmzdeki koullarn ve sosyal yapnn deimesinden tr bu ara yerine gre otomobil, minibs, otobs, traktr, kamyon vb. olabilmektedir. 96

vererek yar balatr. Damat evinde toplanm halk damlara ve yksek yerlere karak bu yar izlemeye alr. Atllar kyasya yarr ve ilk gelen atl birinci saylr. Bu atl ayn zamanda gelin alaynn yola ktnn ve gelmekte olduunun habercisidir. Bu nedenle kendisine ko, altn veya elbiselik kuma armaan edilir. Atnn gsne birinci geldiini simgeleyen bir ipek pui balanr. Yarta ikinci ve nc gelen atllara da benzeri armaanlar verilir. Yara katlanlarn ounluu 15-30 ya grubu arasndaki genler olduundan yar ok heyecanl geer. zleyenler bu nedenle ok keyifli dakikalar geirirler. Yartan baka nemli bir oyun da kep karma olaydr. Atna ve kendine gvenen binici rakip sayd ve gzne kestirdii kiiye yaklar. Birden kafasndan kepini veya apkasn alarak atn mahmuzlar. Kepi alnan binici at birden yerinden frlatp drt nala kaldrarak bu kiiyi kovalar. Kepini geri almaya alr. Kepi alp uzaklaan kiinin bu davran baarya ularsa n kazanr. yi binici olduuna dair szler sylenerek takdir edilir. Gelin alay bu yarmalar, kovalamacalar, amata ve enlikler iinde damat evine varr. Bu srada damat, sadc ve arkadalar ile gelini beklemektedir. Damadn bir elinde bir elma bulunur, br eli ise iinde ekerleme, zm ve madeni para kartrlm olan kalburdadr. Gelin atndan indirilip eve girince, damat nce elindeki elmay geline atar, sonrada yemi ve paralar saar. Bu arada gelinin etrafnda toplanan ocuklar bunlara hcum ederek onlar toplar. Gelin atndan indikten sonra bir gen gelinin atna binmeye alr. Gen orada bulunanlarca engellenmeye allr. Ancak bu gen binmede srar eder, atna bindikten sonra da kovalamaca ve hcumlar arasnda atn srer. Bunu talihinin almas, gvey olmas iin yapar. Gelin ieri alndktan sonra sra yemek yemeye gelir. Yemek iin damat evi nnde koyunlar kolar kesilip hazrlklar yaplr. Geleneksel ve nl dn yemei et ve stne seme (ekirdeksiz zm) serpitirilmi pirin pilavdr.63 Yemek yenmeden nce para toplama ilemi gerekletirilir. iv. Para Toplama Daha nce nianda davetlilere topay gnderildiini ve bunun ayn zamanda dnn paral olduunu simgelediini belirtmitik. Bu nedenle dne katlanlar nceden hazrlkl gelirler.
63

Bu pilav nceleri bulgurdan yaplrd. Ancak imdi pirin daha bol ve makbul sayldndan pirinten yaplmaktadr. 97

Ortaya zeri ipek mendille kaplanm sini gelince herkesin gz toy beyine dner. nk; ncelik ve en byk paray atma erefi toy beyi yaplmakla ona verilmitir. Toy beyi paray attktan sonra srayla dier konuklar onu izler. Paray toplayan ahs paray verenin ismini yksek sesle okuyup ne kadar verdiini cemaata ilan ederek bu esnada "mal aba", evi abad ola, diye arr. Buna karlk olarak da cemaat da koro halinde "kuri vi zava", olu damat ola diye karlk verir. Yalnz burada nemli bir husus udur: Davetlilerin para atma sras ve dzeni olanlarn ayn zamanda toplumsal stat ve sra dzenini belirtir. En zengin ve saygn kiiler en fazla paray atarken en fakirlerle de olanaklar dahilinde en az paray atarlar; ancak hi kimse toplum iindeki yeri ne olursa olsun toy beyinden daha fazla para atamaz. Byle bir hareket toy beyine hakaret saylr. Para toplandktan sonra davul zurna almaya devam eder. Dn gece yarlarna kadar srp gider. c. Nikh Genellikle resmi nikah ya kylmaz veya dnden sonra kylr. Ancak gnmzde artk nfus kaytlarndan ve dier baz sorumluluklardan tr resmi nikah yaplmas giderek yaygnlk kazanmaktadr airet iinde. Dinsel nikah ise, genellikle gece damat ile gelin gerdee girmeden nce kylr. Hoca tarafndan nce geline, ahitleri nnde, sonra damada baz sorular sorulup telkinlerde bulunur, daha sonra da nikah kylr. Ancak medeni nikah kylsa bile dini nikah gene de kylr. nk airet halkna gre medeni nikah sadece dnya evi baz vecibeler iin gereklidir. Oysa asl olan ve zorunlu olan nikah dini nikhtr. Bu nedenle ok eli evlilik yapan kii, ilk evliliinde resmi nikah varsa dierlerinde yoktur. Bylece "ok eli evliliin yasak olmas nedeni ile birden ok kadnla evlenen erkek, yasa gznden kard yasak evlilii dinsel kiinin tankl ve ilanyla bal bulunduu gruba kabul ettirmektedir" (rnek 1977: 198). d. Gerdek Nikahtan sonra gerdee girilir. Medeni ya da dinsel nikahtan sonra, gelinle gveyin bir araya gelmelerine gerdek denir. Bylece gelini ve gveyin evlilii, yasa, din ve bal bulunduu toplum yelerinin onay ile geerli saylm olur. (Veyis1977: 197). Gerdee girmeden nce geline berbuk (gelini bekleyen kadn kii) ve kyn belli bal
98

kadnlar tarafndan gerekli cinsel bilgiler anlatlr. Gelin korku ve endieleri giderilerek gerdee hazrlanr. Damat da ayn biimde sadc tarafndan bilgilendirilir. Geline sevgiyle yaklalmas telkin edilir. Bata kzn bekareti ve bu sorunun zm ekli olmak zere dier btn hususlar konuulur. Genellikle damat gerdek gecesine kadar gelini grmez. Bu yzden heyecanldr. Bu heyecan giderilmeye allr. Gece yatma zaman damat sadc ve dier arkadalar ile kapya gelir. Kap atrlr, damat sadc (klavuzu) tarafndan ieri itilir. Bu geceye gerdek gecesi denildii gibi zifaf gecesi, odaya da gerdek veya zifaf odas denir. Bekaret Bezi: Sabah erken saatlerde, damadn annesi gelin ile damadn yatandan ald kanl beyaz bezi komularna gsterir. Bu beze bekaret bezi denir. Bu gelinin kzln ve bekaretini damadn da erkekliini kantlar. Bekaret bezi onurla, ak yzle gsterilir ve gelin gvey takdir edilir. 2.3.5. lm "lmn herkes iin kanlmaz bir son oluu dnyann her yannda lm evresinde toplanan adetlere ve ilemlere evrensel bir karakter kazandrmtr (rnek 1977: 207)". Bu evrensellik iinde de olsa Brukan aireti iinde lm olay kendine has bir yresellik arz etmektedir. Hasta kii lmeden nce etrafnda zellikle kan ba ile bal olan akrabalar akn akn hastay ziyaret etmeye gelirler. lm halinde ise64 olay nce "sala" ile yaanan birimdeki halka bildirilir. Sonra da olay kulaktan kulaa en cra kylere ve kasabalara kadar yaylr. ehre veya baka bir kye giden bir kiiye rastlayan ora halk hal hatr sorarken, kii ilk etapta meydana gelmi yeni bir olay varsa hemen onu anlatr. Bu olaylar arasnda lm nemli bir yeri kapsar ve nemsenir. nk airet halk olayda ok yakn bir birlik iine girerek birbirlerine yaknlklarn gsterir. Bunlar srasyla askerlik, dn ve lm olaylardr. Bu nedenle lm olay duyulur duyulmaz toplanan akraba ve ahali, gerekli vecibeleri yerine getirdikten sonra l evinde bir araya gelir. Mezar elbirliiyle kazldktan sonra hep birlikte mezarla gidilir ve defnedilir. Ayn kalabalk birlikte dner, fatiha okuyup evinin byne basal diler ve o gn dalrlar. Daha sonra "in" (yas) balar. Yas len kiinin bykl, etkinlii, saygnl ve ailedeki yerine gre deiir. lmn ilk gnlerinde kadnlar bir araya toplanr at yakarlar. Bu sre, in devam ettii srece devam eder. in, yani yas, l ay, 40 gn, 3 ay, l yl ve birka yl srebilir. Ama Brukilerde, baz istisnalar hari en yaygn yas sresi 40 gndr. Bu sre zarfnda komu l-le ve kylerden gelen akraba, tandk ve komular l evinin acsna ortak olmaya alr. l evine gelirken bir eyler getirirler. len
64

lm olay, hastalanma veya normal lm srecinin dnda bir vaka ile de meydana gelmi olabilir. Kan davasnn dnda kalanlar ayn ilemi grr. Kan davas sonucu olan lmlerde ise daha sonra anlatacamz gibi ayr bir prosedr izlenir. 99

kii byk ve saygnsa getirilen yaslk, ya bir kotur veya bir torba ekerdir genellikle. Bununla, l evine gelen misafirlerin arlannda ev sahibine yardm etme, katkda bulunma amac gdlr. Ancak, dnde olduu gibi lm olaynda da toplanan misafirleri komular kendi aralarnda paylaarak arlar. Fakat dnden farkl olarak, dnde yalnz yatmaya giden misafir lm olaynda yemee de davet edilip arlanr. lmnden belli bir sre sonraya kadar, lnn akraba ve yaknlar sa sakal tra olmazlar. Kadnlar siyah elbiseler giyer siyah pusular balarlar. Ayrca salarn kesme ve datma ilemi de yas eylemi arasnda grlebilir. Belli bir sre sonunda komu veya akrabadan biri lnn yaknlarn berbere gtrp tralarn yaptrr. Ayn kiinin ailesi de kadnlarn siyah elbiselerini deitirmelerini salar. Buna airet iinde rerakn (siyah kaldrma) ad verilir. Bylece lm ve yas psikolojisi ve duygusundan kurtulan l evi normal gnlk yaantsna dner. Daha sonra len kiinin ya ve mal varl msaitse skat, okutulur. Ayrca her bayramda mezarna gidilip zm, eker gibi eyler hayr olarak datlr ve mevlt okutulur.

D. KAN BALARI VE POLTKA 1. Genel Durum Brukan airetinin siyasi, merkezi Van (Merkezi) saylr. Bu arada ile ve kylerde de merkeze bal olarak secim zaman youn bir ekilde siyaset yapld grlr. Balca siyaset ura alanlar 2 gurupta toplanabilir: 1. Parlamento Seimleri 2. Yerel Seimler Yerel seimler, krsal kesimler iin nemli olan muhtarlk seimleri ile il ve ile belediye bakanlklar ve encmen azas seimlerini kapsamaktadr. Airet mensuplarnn en ok i ie olduu ve bu nedenle kendilerini en ok ilgilendirmesi gereken seimlerin yerel seimler olmas gerektii halde, airet halk daha ziyade parlamento (milletvekili) seimlerine youn ilgi gsterir. yle ki bu seimlerde zaman zaman kavga grlt kt hatta lmle sonulanan olaylarn yaand grlmektedir.

100

2. Seimlerin Nitelii Airet ayn zamanda siyasi bir birliktir. Bu birlik airet reislii kurumu tarafndan idare edilir. Airet reisi airetin mlknn manevi sahibi, airetin de babas saylr. Bu nedenle airetin karlarn korumak, prestijini srekli yksek tutmak,onun grevleri arasndadr. Bu karlar unlardr. Airetin dier airetler arasnda nemli olan yerini korumak hatta daha st dzeylere karmak. Airetin veya mensuplarnn devlet ile olan ilikilerinde, araclk yapmak. Brokrasi ile kurulacak kontak yoluyla, aireti devlet katnda temsil etmek ve olup bitecek ilerini halletmek. Btn bu fonksiyonlarn reiste bulunmas onun maddi gcnn beraberinde getirdii politik gcn de gsterir. Ayrca kan balar politik yaplanmada herhangi bir parti, ideoloji veya rgtsel yapy tanmaz. Onun esas ald ve destekledii yegne unsur kendisi ile kan ba iinde, olan kiidir. Bu kii airet reisi olunca destekleme daha da pekiip kuvvetlenmektedir. Airet sisteminde politikaya gladyatr faaliyeti olarak (fiilen) katlan yalnzca airet reislii messesesi ve bu messesenin evresinde oluan airet reisinin yardmc ve danmanlar durumunda olan ileri gelenlerdir. ou zaman bunlar, kabile reisleri sfatn tayan kiilerdir. Airetin geri kalan ounluu ise, destekleme, oy verme, maddi, manevi yardm salama biimi ile politikaya katlrlar. Bu politik katlm politikaya olan yaknlklarndan ziyade airetin prestiji ve airet reisinin an ve hatr iindir. Airet reisinin fiilen politikaya katlmas bir parti yesi olmak, bir parti adna propaganda yapmak, oy toplamak, parti bakanl yapmak ve hatta milletvekili aday olmak eklinde gerekleir. Milletvekili saysnn yrelerin nfus durumlar ile snrl olup, az sayda olmas, yrede yaayan airetlerin ise ok sayda olmas ilk bakta ters bir iliki gibi gzkmekte. Ancak durum hi de byle deil. Ylarca politika iinde yaaya gelerek deneyim sahibi olan airet reisleri ve ileri gelenleri, denetlenmi olduklar bu ilikileri kendi aralarnda paylamaktalar. Baka bir deyile bazen birka airet bir araya gelip bir aday desteklemekte siyasi kombinezonlar oluturmaktadrlar. Kazanmann bir eref ve prestij sayld bu seimler, nceleri yalnz airet reislii ile snrl olan siyasal katlm bu durumda artrmakta ve halk bylece politize olmaktadr. Yredeki seimler milletvekili, (eskiden) senatrlk, yahut belediye bakanl, il encmen yelii seiminden ziyade airetler aras bir savaa dnr. Bu sava ou kez politik alanda tartma ile yetinmez, birok can alma pahasna scak bir sre izleyip gider. Mcadeleden nfus younluu, maddi olanaklar ve evre airetler zerinde nfus bakmndan daha gl
101

olanlar zaferle kar emellerine kavuurlar. Doudaki birok ilin ve ok sayda ilenin belediye bakanlar, yerleik yaama biimini seip, halen krda hkm sren airet gcn kullanarak i bana gelmi airet mensuplardr. l encmeni ksmen, muhtarlk seimleri ise tamamen bu yaplanmann etkisindedir. Kukusuz bu seimlerin en nemlisi parlamento seimleridir. Parlamento seimleri kan balar ile meydana gelmi siyasi bir birlik olan airetin gcnnken belirgin gstergesidir. Bu gcn belirmesinde merkezi otorite ile olan iliki ve elikiler ok byk nem kazanmaktadr. Bu nedenle, devlet kademeleri ile iyi ilikiler kurmu ou zaman airetin reisi veya ileri geleni durumundaki hanedan aileler ve bu ailelerin etkin (dierine nazaran daha okur yazar, daha gz ak ve becerikli saylan) kiileri n plna kar. Ve bu aileler srekli bu sreci kontrol altnda-tutup seim dnemlerinde parlamento yolunu kendilerine rahatlkla aabilmekteler. Nitekim bu tezimizi aadaki veriler belirgin bir biimde temellendirmektedir: Van gl havzasnda yaptmz aratrma ve incelemede, siyasal katlm kontrol edip ynlendiren bylece politik etkinlie sahip olan srekli seimlere girip kazanan aileler unlardr: Van'da Kartal ailesi, Bruki airetinden, Cumhuriyetin kuruluundan bu gne dek hep seimlere katlm ve kazanmlardr. nce aabey Hamit Kartal milletvekillii, sonra uzun yllar Kinyas Kartal (Kinyas Kartal ayn zamanda airetin reisidir) milletvekillii, meclis bakan vekillii, yeeni olan Fevzi Kartal senatrlk yapmlardr.65 Airetin eitli kademelerinden insanlar (ki artk bugn bu insanlar okumu hatta niversite mezunu kiilerdir) parti il bakanlklar, genlik kollar ve dier rgtlenme faaliyetlerini ellerinde bulundurmaktadrlar. Dier airetlerde de durum ayndr. Berjeri airetinden hsan Bedirhanolu gene uzun yllar Van'dan milletvekili seilmi, bir baka airetin ileri gelenidir. Muhsin Grenta, Salih Yldz, Arvasilerden Aydn Arvasi ayn yreden bu ilikilerle parlamentoya girmi kiilerdir. Ar'da Sipikan airetinden Halis ztrk, Kufrevilerden Kasm ve Cesim Kufrevi kardeler gene uzun yllar milletvekillii yapmlardr. Bitlis'te de etkinlii olan Kufreviler airet ilikilerinin yan sra daha etkin bir biimde tarikat ilikilerini kullanarak seilmekteler. Gene Bitlis'te Mutlu ailesinden Muhuyettin Mutlu, inanlardan da Abidin ve Kamuran nan kardeler ayn ilikilerle meclise giren kiilerdir.
65

Fevzi Kartal, Babakanlk da yapm olan ama aireti olmayan Ferit Melen'in rakibi olarak seime katlm, oylarn byk ounluunu (30 bin civarnda oy) alarak senatoya girmitir (1977). Bu olay airetlerin glerinin bir gstergesi olmas bakmndan kayda deer grlmekledir. 102

Hakkari'de Pnyani airetinden Zeydanlar airet reislii konumu ile parlamentonun kaplarn aan bir baka airettir. Bunlardan baka Van'da Graviler (Ebubekuri Gravi) Ar'da Heyderanlar (Bu aileden Hseyin Paa Hamidiye Alaylarnn kuzey kolunun mirlivalm yapmtr). Hakkari'de olemerikler politikaya etkin ve youn katlan dier airetlerdir. Bu ilikiler yle youn yle kuvvetli ki, Mardin'de yaayan Trk aireti, Diyarbakr cezaevinde yatan reisleri Ahmet Trk', 6 Kasm 1987'de, Milletvekili semi SHP'nin listesinden parlamentoya gndermitir. Bu seimde ilgin bir gelime olmu, SHP Ahmet Trk' merkez yoklamasnda veto etmi olmasna ramen, daha sonra n seim karar alnm, bu lde yaplan n seim sonucu Ahmet Trk, gyabnda, liste birincisi seilmi ve parlamentoya girmitir. Bunun en byk nedeni milletvekillii seimlerinin airetin gcn ve etkinliini gstermesi bakmndan bir prestij yarna dnmesidir. Ki zaman zaman bir airet dier airetlerle siyasi kombinezonlar oluturarak rakiplerini yenmeye alr. Brukan airetinin bnyesinde zaman zaman birletirdii airetlerin banda, Memani, Mukuri, evi, Etmaneki gibi airetler yer almaktadr. Yerel seimlerde durum biraz farkldr. Geri parlamento seimlerinin aritmetii, zaman zaman belediye bakanl ve il encmen azalarn seimlerine yansr, Ama genelde yerel seimlerde ilin farkl ile ve kylerinde farkl durumlar gzlemek mmkndr. Muhtarlk seimlerinde ise ayn kyde ayn airete bal farkl kabile adaylarnn birbirleriylemcadele ettikleri yerel seim ekimeleri olarak kaydedilebilir. 3. Merkezi dare ile likiler ve Parlamentoya Giden Yol Siyasal likiler Brukan airetinin siyasi merkezi Van demitik. Bu merkezin nderlii ise uzun sre Reiska kabilesinin elinde bulunmutur. Reiska kabilesinin ve dolaysyla Brukan airetinin reisi de Kinyas Kartal'dr. Kinyas Kartal ayn zamanda airetin siyasi lideridir. Kinyas Kartal'n uzun sren siyasi ve sosyal reislii onu artk sembolik ve doal bir lider haline getirmitir. Ancak unu rahatlkla belirtebiliriz ki Kinyas Kartal'n otoritesi ile Reiskalarn nder kabile olma zellikleri, eski yllara nazaran zayflam, gittike daha da zayflamaktadr. Gelien olaylar bize bunu gstermektedir. Burada kayda deer olan iliki, zayflanan bu nderlik ve otoritenin yerini baka bir ynetim ve otoritenin almamasdr. nk bu zayflama eitli gler ve kabileler arasndaki ynetim kavgasndan ziyade dorudan doruya, airet olaynn
103

(sisteminin) gn gittike zayflamas ve kmesi ile ilgilidir. Ancak buna ramen Reiska kabilesi ve onun ileri gelen mensuplar rollerini onlara saladklar saysz avantaj ve stnlklerden dolay srdrme abas iindedirler. Brukan aireti blgede siyasi olarak en nfuzlu airet olarak bilinir. Yaklak 30 bin semeni vardr. 1945'te T.C.nin ok partili sisteme gemesi ile airet siyasi alanda daha da glenmi bu siyasal g ynetim dzeyindeki kiilerin ekonomik glerini de olumlu ynde etkilemitir. ok partili sisteme geilmesi ile birlikte Brukan airetinin (dolaysyla Kartal ailesinin)66 siyasi panoramas ise yledir: lk defa 1950 ylnda yaplan milletvekili seimlerinde airetin aday olarak, airetin gnmzdeki reisi olan Kinyas Kartal'n kardei Hamit Kartal ortaya kmtr. Hamit Kartal, D.P.den aday olmu, ancak seimi az bir farkla kaybetmitir. 1954 seimlerinde ise Hamit Kartal, Brukilerin politikaya biraz daha snp aktif katlmas ile, seimi kazanp Brukilerin setikleri ilk milletvekili olarak parlamentoya girmitir. Hamit Kartal, 1957 seimleri arifesinde D.P. tarafndan veto edilmitir. Airet, bu davrana tepki olarak bu sefer CHP'nin kazanmasn salamtr. Kinyas Kartal ise bu dnem bir ara DP'nin il bakanln yapmtr (Kinyas Kartal'n bu dnemde aday olmayp sadece il bakanl ile yetinmesi daha nce yaad iki srgn olayna balanabilir). 4. Srgnler ve Reisin Politikadaki Fonksiyonu Douda geni apta kez srgn yaplmtr. Birincisi 1926 da, ikincisi 1937 de, ncs ise 1960 da yaplmtr. 1926 ve 1937 de yaplan srgnler milli devlet politikasna dayanyordu. Amac ise milli birlik ve btnl salamakt. nk bu iki srgn dneminden nce douda merkezi otorite(idare)ye kar isyanlar dzenlenmitir. Bu isyan ve hareketlerde airet reisleri ve feodal beylerin byk fonksiyonlar olduu gibi dini lider, eyh ve tarikat bakanlar da byk grev almlardr. te bu nedenle srgnler aa, reis ve eyhleri kapsyordu. Nitekim 1926 srgnlerinden nce eyh Sait isyan (1925 - Palu, Dicle, Solhan, Diyarbakr) ve Nehri (emdinan - 10 Haziran 1925 Nehri) isyanlar olmutur. 1937 srgnlerinden nce ise emdinli (Hakkari 1928-30) Ar Zilan (1929-30) ve Dersim (1937) isyanlar meydana gelmitir. Bu isyanlar nlemek ve isyanlarn rgtleyicileri
66

Geni, anlamda Brukiler iin siyaset denildiinde uzun yllar hep Kartal ailesi akla gelmitir. nk bu aile mlkiyet ilikilerini ve sosyal nderlii kontrol etmekle birlikte siyaseti de hep elinde tutmutur. Ancak politikadaki bu hegemonya gnmzde artk (Daha sonra gstereceimiz gerekelerden dolay) zlmeye balamtr diyebiliriz. 104

durumundaki liderleri, halkn tepkisini artrmadan, pasifize etmek yolu benimsenmi, bu yol srgn olarak uygulamaya konulmutur. Bu ereve ierisinde, Kinyas Kartal 1926'da zmir'e, 1937'de ise Trakya'ya srlmtr. Daha sonra karlan af kanunu ile aa, bey ve reisler geri dnm, 1945'ten sonra -ok partili ortama geme ile birlikte- bu gler -zelikle airetler- zerindeki basklar kaldrlm aksine bunlar siyaset sahnesine ekilmilerdir. Kinyas Kartal'n 1950-1954 ve 1957 seimlerinde milletvekili adaylndan alkoyan neden bu srgnler idi. Bu sre iinde arka planda kalarak kardeini milletvekili setirmitir. 27 Mays (1960) ihtilalinde ise Kinyas Kartal, 105 sayl kanunla yurdun eitli yerlerine srlen 55 aa ierisinde yer alm, iki kardei ile birlikte Sivas'a srlmtr (Bu srgnde yer alan Kinyas Kartal'n kardeleri Bahri ve Hamil Kartaldr). 1960 srgnleri dierlerinden farkl olarak ihtilali yapan gurubun siyasi felsefesinin bir sonucu olarak gndeme gelmitir. Yani direkt isyan ve hareketlerle ilgili srgnler olmam, fakat feodalite ve aaln yklmas "adalamann" gerekletirilmesi amacna ynelik iddia tamtr. Nitekim 55 aann 1960'ta srgne gnderen 105 sayl kanunun gerekesinde yle denmektedir: "Sosyal birtakm reformlar yapabilmek, ortaan Trkiye'de yaayan dzenini ykmak, aalk ve eyhlik gibi messeseleri yok etmek, 20. yzylda devlet stnde devlet kuvveti olmadn anlatmak, vatandan smrlmesine, istismar edilmesine, insanlk haysiyetinden

uzaklamasna, engel olmak gayesi ile bu kanun karlmtr" (Beiki 1968: 218). Fakat srlen 55 aa ve eyhin otoritesinin yerini devlet dolduramam, srgnlerle birlikte bir otorite boluu domutur. Ayrca aaln kalkmas iin gerekli altyap

oluturulmadndan, bu boluk eskiye oranla daha da artm, bylece aalarn, eyhlerin ve reislerin srgnden dnmeleri adeta gzlenir olmutur. Bunun iindir ki -daha sonra karlan bir afla- aa, eyh ve reisler geri dndklerinde, ahahayla ile karlanm, otoritelerini de eskiye oranla daha glenmi bir ekilde srdrmlerdir. Nitekim Kinyas Kartal srgnden geri dndkten sonra 1965 seimlerinde AP (Adalet Partisi)den liste birincisi olarak seimlere girmi, seimi kazanmtr. 1969 seimlerinde gene aday olmu, gene kazanmtr. Daha sonraki btn seimlerde de ayn ekilde Van milletvekili olarak parlamentoda yer almtr. Bu durum 1980 Eyll askeri darbesine kadar kesintisiz bir ekilde srmtr. K. Kartal 7 Aralk 1986 tarihli Milliyet gazetesinde Yener Ssoy'la yapt mlakatla Ssoy'un srgnlere ilikin sorduu soruda verdii yant ilgintir. yle der Kartal: "Bu srgnleri sineme ektim. Houma gitti. Dedim ki dolu yad benim tarlama isabet etti."
105

1983'de APden siyasi yasakllar arasnda yer alm olan Kartal, bu dnemde de Demirel'in yakn adamlarndan biri olarak ondan ayrlmam, Demirel'in yurt apndaki gezilerine sk sk katlmtr. Nihayet 6.9.1987'de yaplan halk oylamasyla (referandumla) sonunda siyasi yasa kalkm, hemen ardndan 6 Kasm 1987 erken genel seimlerinde, Van'dan DYP'den liste birincisi olarak seimlere girmitir. Ve Kinyas Kartal kendi siyasi tarihinde ilk kez bu seimde yenilgiye uram ve parlamentoya girememitir. Bu yenilginin irdelenmesi gereken nemli iki nedeni vardr: Birincisi, airet balarnn artk eskisi kadar gl ve youn olmamas. Birlikte hareket etme ve biz duygusunun artk kesintiye uramas ve zayflamasdr. Bu durum airet sisteminin giderek zayfladn ve zldn gsteren nemli bir kanttr. Yenilginin ikinci nemli nedeni gene birinci nedene bal olarak, meydana gelen bu zlme iinde yeni bir uyann ba gstermesi ve ayn airetten birden ok alternatif adayn kmasdr. Nitekim, 6 Kasm 1987 seimlerinde, Bruki airetinden Kinyas Kartal'dan baka ona rakip olarak DSPden gen bir aday (Sabri Donat) ile bamszlardan baka gen bir aday (Paa Kurunluolu) Kinyas Kartal'a kar mcadele etmi (birincisinin partisi 17 bin, ikincisi tek bana 5 bin oy alarak) Kinyas Kartal'n kazanmasn engellemilerdir. Ayrca nemli bir blnme de Brukanl aday olmamasna karn SHP'ye ve ANAP'a giden oylarla salanmtr. Bylece Kinyas Kartal kendi zgl tarihinde siyaset arenasnda ilk defa (DYP'nin 24 bin oy almasyla) yenilgiye uratlmtr (Bkz. Tablo, 8). O Kinyas Kartal ki 1979 ara seimlerinde yeeni Fevzi Kartal' Trkiye'de babakanlk ve eitli bakanlk grevlerinde bulunmu Ferit Melen gibi gl bir rakip karsnda senatr aday olarak karm ve ezici bir ounlukla Ferit Melen'i yenilgiye uratarak galip gelmesini salamt. Artk bu son gelimeler bize airetilik sisteminin kmekte olduunu gstermektedir. nk daha nce airet reisi hangi partiden aday olursa olsun airet onun etrafnda tek bir g olarak kenetlenir, baka aday karamaz ve kendi adayn muhakkak kazandrrd. Oysa durum imdi tamam ile deimitir. Bu balamda Van'daki siyasi yapnn analizi ksaca yle yaplabilir: 1. Van merkezi siyasi olarak kozmopolit bir yap arz etmektedir. Bu yap iinde Vann yerlileri ve Siirtli (Siirt kkenli) denilen kesimlerin yan sra airetlerden Brukiler, Ertoiler (ve bal kabileleri), Kurhesiniler, dier baz airetler ve bunlara bal kabilelerle birlikte memur kesimi yer almaktadr. Ayrca yadsnmayacak bir sol siyasi potansiyelin varln da vurgulamak lazm. 2. Siyasi platformda airet temelinde kan ba esasna gre rgtlenmi gruplarn etkinlii birinci planda yer almakla beraber, geleneki ve feodal yapya dayal bu birlikler az da olsa

106

kentlerde sanayilemenin, krda da tarmda makinalamaya gemenin etkileriyle zlmeye yz tutmu bulunmaktadr. Ekonomik yapdaki bu deimenin siyasi yapya yansmamas ve siyasi yapda da buna uygun ilikilerin gelimemesi dnlemez. Nitekim son yllarda birok airet reisi ve byk toprak sahibinin politika sahnesindeki etkinliklerini yitirmesi, yllarca milletvekillii yapm aa, eyh, airet reisi, bey gibi ahslarn seim kaybetmesi, ilk defa kendi siyasi tarihlerinde seilemeyileri, bunu gstermektedir. Bu sonularn meydana gelmesinde gen kuan, zellikle de okuyan genliin pay byktr. 3. Bu siyasi yaplanma, airet yapsna byk oranda bal olsa bile geni halk kitlelerinin artk bilinlendiini, tercihlerini artk buna gre yaptn gstermektedir. Sonu olarak, bundan sonra, rgtleme, siyasi alma, seim (seme ve seilme) ve benzeri siyasi faaliyetler artlarn zorlamasyla, bu temel noktalarda odaklanp gelime eilimi iindedir.

107

III. BLM KAN DAVALARI A. KAN DAVASI NEDR? Kan davas, airet veya aileler aras" atmalarda dklen kann bedelinin yeniden kan dklerek karlk verilmesi biiminde alma duygusuyla srdrlmesidir. Bu atmalarda esas alnan kan balardr. "Dklen kan yerde kalmaz" ilkesinin hakim klnmas sonucu bir dava grlr. Grlen dava "dklen kann davasdr." Dier bir tanma gre, kan davas kkeninde alma duygusu bulunan ksas geleneinin gnmze dein gelmi bir biimidir. Kan davas douda ciddi bir sorun olarak nemini gstermesi bakmndan ilgintir. Bu yzden pek ok aile ocaklar snmekte, kadnlar dul, ocuklar ksz kalmakta, arpanlar mutlaka ya lmekte ya da yaralanmaktadr (Tezcan 1974, 1981). Sorunun ortadan kaldrlmas iin geleneki yapnn zlmesi uygarlk dzeyinin gelimesi ve de kitlelerin insann temel deer olduunu anlamas gerekir. nk bugn kan davalarnn grld airetlere baktmzda, gelimemi, akldan ziyade gelenek ve greneklerin hakim olduu kapal ve "biz" duygusunun etkin olduu topluluklar olduklarn gryoruz. Kan davas genellikle farkl airetler arasnda hkm srer. Her hangi bir kii kar airetten bir dierini ldrdnde hasmlk (dmanlk) hali meydana gelmi olur. Bu durumda, suu ileyenle birlikte btn airet sulu saylr. Ve dmanlk tek kiiye kar deil tm airete kar gdlr. Ayn biimde su ileyen kiiyle birlikte mensup airet tmyle savunmaya geer, ldrlen kiinin yaknlar kar taraftan bir kii ldrerek alrlar. Bu alma ou zaman direkt suu ileyen kiiye deil de airetin ileri gelenlerine ynelir. Bir o airetten bir dierinden ldrmeler srer gider. Airetin yapsnn homojen olmas, yakn kan balar, ekolojik artlar, yz yze duygusal ilikiler birlikte saldr ve birlikte savunma mekanizmas gelitirdiinden airet veya airete mensup aileler byle olaylar karsnda birlik oluturur bu birliktelik duygular ile hareket ederler. Bu da kan davasnn bymesine ve uzun srmesine neden olur; Bu nedenle, birka kua kapsayan ve birka yzyllk zaman diliminde srp giden kan davalar grmek mmkndr. Kan davalar, belirttiimiz gibi, iki airet arasnda grld gibi ayn airetten iki kabile

108

hatta iki aile arasnda da grlebilir.67 Kan davasnn az ya da ok sayda olmas bizce nemli deildir. Saylar zaman ve artlara gre deriebilir. nemli olan kan davasnn niteliidir. Dier bir deyile onu dier toplumsal olaylardan farkl klan ayrc ve arpc zelliidir. Arkasnda yatan nedenler ve sorunlardr. 1979'da Van'n Muradiye ilesine bal Kocasapan kynde Brukilerin kendi arasnda kan, atmada 4 kii hayatn kaybetmi, 2 kii de yaralanmtr. Bu atmalarla oluan ya da daha nce srp gelen kan davalar gnmzde de halen srmekledir. Kan davasna kendi zgl niteliini kazandran ey, yrenin kendi deerleridir. Birlikte yaama, doaya birlikle kar koyma herhangi bir saldrya kar birlikte savunma davran biimlerini gelitirmitir. Her an ve her yerde birliktelik paylama gdsn psikolojik olarak yerletirmitir. Bu duyguya sreklilik kazandrlp gelenek haline getirilmi olmas onu tamamen pekitirip yerletirmitir. Bu sosyal psikolojik nedenler, tmyle sosyolojik olan toplumsal yaplarn rgtlenme biiminden kaynaklanan, gl olma dncesiyle birleince, kan davasnn srekliliinin neden bu kadar iddetle srdrld daha iyi anlalr. Airet gl olmak zorundadr. Doaya kar, doal afetlere (sele, frtnaya, depreme v.b.) kar, srlerine ve kendilerine zarar veren vahi hayvanlara kar, zellikle de dier airetlere kar gl olmak zorundadr. Aksine yok olmaya mahkum olur. nk o kendinden baka kurtarcsnn olmadn bilir. Bu bilinle hareket eder. Airetinin bu istemi, belki de kendi dnda olumu en nemli tarihi misyonudur. Ekonomik, politik ve sosyal karlarn atmas ise bunu gn na karr: Bu duygu ve dnceleri besler ona zemin hazrlar. Dier bir deyile ekoloji ve retim biimi bu yapy oluturur. Oluan bu karakter tekrar bu ekoloji ve sosyal yap iinde gerekleme zeminini bulur.

B. KAN DAVASININ SEBEPLER Kan davalarnn sebepleri ok eitlidir. Ancak nemli olan iki neden vardr ki dier nedenlerde bu ikisinin etrafnda kmelendirilebilir: Bu iki nemli neden ekonomik ye sosyal (toplumsal) nedenlerdir. 1. Ekonomik Nedenler Kan davalarnn grld alanlarda (kasaba ye kylerde) toprak anlamazlklar ok
67

rnein, 1981'de Mu'un Malazgirt ilesinde, Hesenan airetinin iki kabilesi arasnda meydana gelen atmada, ilk etapta 13 kii lm, bu say kan davas zihniyeti sonucu ayn yl 14 ve daha sonra 32 kiiye kmtr. 109

yaygndr. Ve bu baat (baskn) bir nedendir. Bir ok toprak parasnn snflar devlet tarafndan belirlenmemitir. Kadastro girmemitir.68 Bunun sonucu olarak ayn toprak paras zerinde.birden fazla aile hak iddia edebilmekte bu da kanl olaylara neden olmaktadr. Nitekim 1974'te Muradiye'ye bal Yumakl kynde Brukan airetinin iki kabilesi arasnda meydana gelen ve l kiinin lm ile sonulanan, gene ayn kyde 1980de Brukanllar ile emskiler arasnda meydana gelen ve 4 kiinin lm ile sonulanan; 1975'te Beyda kynde meydana gelen ve bir kiinin lm ile sonulanan olaylarla balayandan davalarnn kkeninde topraa bal snr anlamazl, su sorunlar ve snr ihlali yatmaktadr.69 2. Sosyal Nedenler Sosyal nedenin temelinde ise kadn unsuru vardr. Kadnla ilgili sebepler yle sralanabilir. Kadna kar gelenee uymayan herhangi bir davranta bulunma, kz karma, ayn kzn iki kii tarafndan sevilmesi, kzlarn iddetle okumaya zorlanmas, karlmas ve rza geme olaylar saylabilir. Silah tama gelenei, adaletin yerine getirilmedii inanc ve devlet kurumlarnn zayfl kan gtmenin ve almann telkin gelenei ile srdrlmesi,70 toplumsal nedenlerdir. Yukarda saylanlardan baka, kan davasnn srdrlmesinde karlar olan blgedeki nfuzlularn etkisi kabadaylk, yiitlik, mertlik unsurlarnn srekli ilenmesi, senlik benlik kavgalar, ocuk kavgalar, adi kavgalar, particilik ve nihayet kltrel yetersizlik kan davasn tevik eden, krkleyen dier sosyal sebeplerdir. Ayrca yrenin fakir olmas isizliin st dzeyde seyretmesi, srekli allan ilerin olmamas, sosyal uyumsuzluu krkleyen teki nedenlerdir. te yandan geleneksel deerlerin insan ilikilerine atfettii yarglar da sz konusudur. Kadn sosyal ve siyasal haklarndan mahrum olma gibi bir deer yitirimi ile kar karya olduu
68

namus, eref anlay dier

zellikle Topakta, Topuzarpa, Beyda, Akaglle (ve Merkez) kylerinde bu durum ok yaygndr. Sz konusu kylerde kullanlabilir Arazinin ou hazinenin elindedir. Kyller hazineden kiralamak koulu ile bu arazileri kullanma yoluna gitmektedirler. Bu da anlamazlklara ve atmalara neden olmaktadr 69 Bu olaylarn hepsinde ldren taraf ky terketmi, kydeki arazi ve dier mlk ve varlklar hasmlarnn elinde kalmtr. 70 Telkin gelenei ve ierdii szlerin etkinliini gstermesi asndan aada verilmi olan ve yrede ska kullanlan baz deyimlerin Trkesi yledir: - Yol bir kar olur ama dman dost olmaz. - Siyah kpek ak olmaz. - Aslann diisi de erkei de aslandr. - Deyip yapan erdir, demeden yapan aslandr, deyip de yapmayan eektir. - Erkek kuzu bak iindir. - Kz isteyin scak scak, Erkek ldrn yumuak yumuak / sessiz sedasz. 110

halde namus kavramna verilen nem ve yaklam biiminden dolay kadn "ldrme" olaynn ba nedenlerinden biri olmaktadr. Dier yandan an, hret, namus, eref gibi kavramlar yksek derecede pozitif ieriklere sahiptirler. Bunlardan birinin inenmesi srp gidecek yeni bir atma in yeterli bir sebeptir. Bu nedenle "Erkein byna, kadnn sana ve atn kuyruuna dokunulmaz". Bu empretif buyruklar sosyal ve etik birer norm olarak ortaya kmtr. Bu deyite erkein by yiitlii, kadnn sa namusu, atn kuyruu ise an, eref ve hreti simgeler. Treye gre bunlar bilek, yrek ve silah gc ile korunur. Yukarda belirttiimiz, gibi airetin ve feodal sistemin ortaya kard bu sosyal normlara uyulmad veya inendii takdirde cezai meyyideleri hukuksal normlarn dnda ve onlardan daha sert ve iddetli bir biimde iler. Bu kendi iinde baka bir hukuksal sistem olan yaptrmlar yazl deildir. Ancak benimsenen toplum tarafndan gerektii yerde iler Kendine has sosyo-ekonomik ve kltrel yapnn sonucu olarak ortaya kan bu deerler, hayati bir neme sahip olduklarndan, bunlardan sapma kan davas iin yeterli bir gereke olabilmektedir. 3. Kan Davasnn Baz Karakteristik zellikleri Kan davas, klan kabile veya airet yelerinden birinin baka bir aile kabile (airet) veya klann yelerinden birini ldrmesi sonucunda meydana gelen dmanlk halidir. Kan davas yaand toplum yapsnda kendine has bir organizasyon gsterir. Ve bu blgeler sosyal, ekonomik ve kltrel ynden geri kalm geleneki yapnn hakim olduu blgelerdir. Bylece kan davalar meydana geldii toplumun koullarna gre yapsna uygun baz ileyiler ve kurumlar gelitirir. rnein intikam almak kutsal bir grevdir. Ve ayn zamanda bir eref meselesidir. Kan davasna karm birok insan iin gelenekler ve grenekler de ayrca intikamcy tevik eder. Bu kiinin sosyal stats ve saygnl buna gre belirlenir, intikamn alamayan bir kiiye (kendi kynde) kz verilmeyecek kadar ileri gidilerek, o kii zayf telakki edilir. Ve yre halknn inanlarna gre "ksas kyamete kalmaz", "Gn geer kin gemez", "Kanla denir kan" eklinde dile getirilir. Bu inan ve dn biimi, kan davasn srekli canl ve gndemde tutar. Dolaysyla, her iki taraf kiisel olarak bu konudaki yanllar grseler bile bu sosyal baskdan kurtulamazlar. Aada anlatlan iki rnek olay, bu balamda ok arpc birer rnektirler. Urfa'da drt ocuu olan bir ailenin bir ocuu kan davasnda ldrlr. Katil stanbul'a kaar. Kardelerden biri katili bulup ldrmek iin grev alarak stanbul'a gider. Bir zaman sonra kardeinin katilini bulduunda ldrmez. nk geen sre iinde evlenmitir ve
111

stanbul koullar onun yapsnda ve grnde baz deiikliklere yol amtr. Birka yl sonra, Urfa'daki iki kardei stanbul'dakini ziyarete giderler. stanbul'a intikam iin gnderdikleri kardelerinin "kutsal grevi"i yerine getirmediini renirler. Grevi yerine getirmedii iin kendi z kardelerini ldrr ve Urfa'ya dnerler. nk bunu yapmazlarsa kylerine dnp erefli insanlar olarak yaayamayacaklarn, toplum tarafndan hor grleceklerini bilirler (Nimetolu. Kan davalar, Urfa. s.10. Baslmam materyal. Urfa Maiyet Memurluu, Kaymakamlk Tezi -Tezcan s. 155). Bir dier olayda da, stanbul'da babasnn katilini bulup ldrdkten sonra yakalanan bir kiinin gazetecilere u szleri syledii tespit edilmitir: Fotorafm gazetelerde yaynlanmaldr. Komular gazeteyi okuyacak ve fotorafm grecekler ve Bravo, ne iyi evlat... Babasnn intikamn ald. erefli bir kiidir o diyecekler. ok mutluyum imdi demitir (Tezcan 4981: 155). Bu iki olay bize sosyal basknn kan davasndaki roln yeterince aklamaktadr. Kan davasnda intikam, mutlaka katilin kendisinin ldrlmesini ngrmez. ldrlecek kii katilin kardei, babas, amcas ya da akrabas da olabilir. nk olay meydana geldikten sonra (ldrme olay bir tek kii tarafndan gerekletirilmi olsa bile) iki aile, kabile veya airet tm bireyleri ile birbirine dman olur. Kan davas herhangi bir yolla son bulmadka zme ulatrlmadka bu dmanlk hali srer. Bu durum, birlikte saldr ve birlikte savunma mekanizmasnn geleneki topluma hakim olmasnn bir sonucudur. Kan davasnn nemli bir zellii de, kadnn intikam almak iin ldrlmeyeceidir. Kadn kan davasna gerek neden olmas asndan, gerekse de intikam alnrken intikam alacak kiiye yani oluna, kocasna, kardeine veya akrabasna salad yardm ve yararllkla belli ve etkin bir role sahip olduu halde asla ldrleceklerin listesinde yer almaz. nk "gelenee gre kadn ldrmek zayflk ve erefsizliktir". Bu durum kadnn sosyal konumuna bal olarak ortaya kan bir sonutur.

D. KAN DAVASI OLAYININ NLENMES VE KAN GTMEME l. Halk Tarafndan Uygulanan Toplumsal nlemler Kan davalar ounlukla bar ile son bulur. Barma iki kanl airetin veya ailenin bir araya getirilmesi ve kararlatrlan yerde -ki bu yer ou kez, hasmlardan birinin daha ziyade l saysnn ok olduu tarafn veya ailesinin evidir- yemek yenilmesi, karlkl el ya da yz plmesi ve bar sz verilmesi ile gerekleir. Barma, toplumsal atmann herhangi bir yazl belgeye indirgenmeden ortadan
112

kaldrlmas yolunda yaplan bir anlamadr. Bu anlamann "ilkesi ve kurallar ifahen (szl) belirlenir. Bu da szn, bu toplumda ne kadar nemli bir yere sahip olduunu gsterir. Bu norm, bir deer olarak ilhamn feodal gelenein tarihsel szgeten geerek gelip yerleen kltrnden alr. Barmay salayan ya yrenin ileri gelen insanlar, airet reisleri, eyhleridir ya da devletin yredeki temsilcileridir. Barmada madur tarafa kanlk (diyet) denir. Kanlk, para olabilecei gibi koyun, kuzu, at gibi hayvanlarla tarla, ba, bahe gibi gayrmenkuller de olabilir. Bu tr kanlk, genellikle, tm akrabalarn destei ile denir. Ayrca kar tarafa kz verilmek kaydyla da bar salanabilir. Burada kz, bir tr kanlk yerine geer. Esasnda kz vermenin yansra aileler aras evlenmeler kan davasn nlemede etkin bir yoldur. Bu evliliklerle akrabalk ve kan "ba kurulduundan, intikam ve kin unsuru zayflayarak, zamanla yok olabilmektedir. Barmada etkin rol oynayanlar genellikle belli karlar gzetirler. Bu karlar kendilerinin veya bar gerekletirenlerin temsil ettikleri gurubun karlardr. Bununla beraber baran taraflardan en ok mal ve can kayb olann bu kayplar tazmin edilir. nk ilk ldren taraf, bir nlem olarak yerleim birimini terk eder. Dier bir deyile g eder. Geride kalan tanmaz mallar ise kanls tarafndan yamalanr ya da durum akla kavuuncaya kadar el vurulmadan yle kalr. Bar salandnda ise yerleim yerini terk eden taraf arazisinin bana dnerek tekrar iletir. Barma ile bu toplumsal yara geici de olsa balanr. Yreye huzur ve gven gelir. Ekim, biim ve verim artar. Buna bal olarak refah ve mutluluk dzeyi de ykselir. nk kan davas hkm srd srece yrenin gndeminde zellikle ilgili ailelerin gndeminde birinci maddeyi, tekil eder. Btn dikkat, bedensel ve zihinsel faaliyetler bu konuya evrilir. Bu sorun halledilmedike, baka bir deyile kayb olan taraf hasmlar ile eitlik salamadka kendini eksik ve aciz hisseder. evrenin onu kmsedii ve horlad duygusuna kaplr. ou zaman bu duygularnda hakldr. nk, evrenin byle bir durumda onu kmseyip horlad bir gerektir. te yandan barmann yan sra, kirvelik kurumu da kan davalarn nleyen baka bir unsurdur. Daha nce belirttiimiz gibi kirvelik snnet olaynda meydana gelir. Snnet edilen ocuklarn kirvesi ocuklarn manevi babas, babalarnn da kardei sayldndan, aileler arasnda gl bir ba meydana gelir. Bu nedenle, blgede yaygn olan kirvelik kan davalarnn azalmas ve nlenmesinde etkin bir rol oynamaktadr. Halk tarafndan alnan bu toplumsal nlemler yannda devletin alaca nlemler daha nemli bir fonksiyona sahiptir.
113

2. Devlet Tarafndan Alnmas Gereken nlemler Kan davasnda bar ve dier benzeri zmler hi kukusuz kalc deil geici zmlerdir. nk kalc olan zm sonutan ok nedenleri ortadan kaldran zmdr. Barma bir airet reisinin, dini liderinin, eyhlerin veya -son zamanlarda yaygnca grlen, devletin yredeki temsilcilerinin (Vali, Askeri komutanlar v.b.) araya girmesi ile- belli, baz karlar gzetilerek salanyor. Ama sorunu kkten zemiyor. Bu nedenle, her eyden nce sosyo-ekonomik koullar iyiletirilerek halkn kltrel dzeyinin ykseltilmesi, devletin alaca ve almas gereken en nemli nlemdir. Ekonomik yapnn gelitirilmesi dier bir deyile blgenin sanayiletirilmesi, krsal alanda yeni tarm tekniklerinin uygulanmasnn salanmas, dier taraftan sosyal yaam ve refahn yksek bir seviyeye ulatrlmas yani yol, su, elektrik, okul ve iletiim olanaklarnn salanmas geleneki ve kapal yapy paralayacak, halkn sosyal ve kltrel durumunu olumlu ynden etkileyecek, soruna bak asn deitirecektir. Bu sayede "kana kan" diyen halk, "kan kanla yumazlar, kan su ile yurlar" demeye balayacaktr. nk aratrmamzda, kan davalarnn getii blgelerin eitim dzeyinin dier yrelere gre ok dk olduunu grdk. Ayrca, devletin alaca nlemler arasnda toprak reformu ve snr belirleme kanunlar da nemli bir yer tutar. nk olaylarn ounun toprak kaynakl, ekonomik bir nedene dayandn yukarda nedenler blmnde belirtmitik. Bu nlemler alnd takdirde kan davalar azalacak, giderek yok olacaktr.

114

IV. BOLUM ARET YAPISINDAK ZLMELER VE BU ZLMENN NEDENLER Airet sistemi, hzla gelien, deien koullarn etkisiyle ve giderek yerleik hayata gemesiyle zlmeye yz tutmaktadr. Bu zlme ve deimenin nedenlerini

irdelediimizde yerleik hayata gemenin ve modernlemenin nemli etkileri olduunu gryoruz. imdi bunlara bakalm. A. YERLEK HAYATA GE Aireti sistemi ayakta tutan temel karakter onun gebe yandr. Gebelik azaldka, yani yerleik hayata geildike sistemde yaanan ilikilerin nitelii giderek deimekte, kendine zg bir hal almaktadr. Bruki aireti de ilk zamanlar yani Karacada'da, ran'da, Kafkasya'da ve Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiye'de gebe olarak yaam bir airettir. Ama gn getike topraa balananlarn says artm, hayvancln yansra tarmclkla da uraanlar oalmtr. Bylece tam gebelik, tarma ve topraa ballk orannda braklm, bir yandan yerleik bir yaama geilirken dier yandan yar gerlik domutur. Yar gerler Brukiler arasnda kn kyde yazn yaylada yaamak biiminde ortaya kmtr. Bylece aireti ne hayvanndan, dolaysyla yaylasndan ve obasndan uzaklam ne de topraktan vazgeebilmitir. Ancak bu denge, gittike yerleik hayata geme lehine bozulmutur. nk gnmzdeki gelimeler bunu zorunlu klmtr. Daha sonra deineceimiz nfus art, tarmda modernleme, kentleme ve sanayileme bu deimede temel rol oynamtr. Bylece bir kye yerleen airet veya airet bireyi, bir nevi bir igdyle yapt ve ondan hi vazgeemeyecek gibi drt elle sarld hayvancl, yeni yerleim birimlerinde srdrmeye almtr. Yani giderek asl ii iftilik veya dier zanaatlardan biri olmaya balayan kyl, bu arada rnleri iin hayvanda beslemektedir. Bunun yan sra ticaret iin sr besleyen aileler de mevcuttur. Bunlar genellikle airetin zengin ve nfuzlu kiileridir. Bir ksm tamamyla ehre yerlemi, eitli iletmeler am, dier bir ksm da kyde yaayan zenginlerdir. ehirde yaayanlar kendileri ve aileleri daimi olarak kye gitmeksizin obanlarnn refakatinde srlerini kiraladklar bir yaylaya gndermektedirler. Hayvanclk bu kiiler iin sadece bir yan i, bir para kazanma kayna haline gelmitir. Bunlarn ky ve kyllkle ilikileri yoktur. ehirde evleri, apartmanlar, dostlar, altklar siyasi partileri vardr. Bu durum bize bu kiilerin airet ve feodal toplumla yaant bakmndan bir balar ve ilgilerinin kalmadn gstermektedir nk bunlar, Mersedes otomobile binen, kk veya orta boyda ticarethane ileten ya da iletme veya fabrikalar olan, apartmanda yaayan,

115

ocuklarn niversiteye gnderen kiilerdir. Bu zmreye ky kkenli yeni kentliler diyebiliriz. Ky kkenlilik kavram burada ok nemli bir anlam tar. nk bu kesim bahsettiimiz erevede -her ne kadar- bir yaant sryorsa da eskisi kadar youn olmamakla birlikte, henz aireti ve feodal zihniyeti tamamen zerinden atamamtr. Bu kesim zellikle siyasi seimlerde veya bir g birliinde veyahut bir kan davasnda aireti ve geleneki zihniyeti -zellikle kendi ocuklar iin- her seferinde yeniden gndeme getirmektedir. Bunlarn says kmsenemeyecek kadar oktur. Bu kesim Van, Muradiye, Grpnar, Erci, Geva ehir merkezlerinin yan ra, stanbul ve Ankara ehir merkezlerinde yaamaktadr. Bu ailelerden bazlar unlardr: Kartallar (Van-Ankara-stanbul), Eryiit, Donat, Taylan, Kran aileleri (Van-stanbul), Eli, zgke (Van-zmir), Kurunluolu (Grpnar-Ankara)- zerler, Yalvalar, elikler, Ukanlar, iftiler v.b., (Muradiye-Van), Ate, Mermit, nar aileleri ile Hac Ali Balooullar, ubu oullar, Hac Ali oullar, Hac Mstoullar, mer Katoullar kylerin yansra Van merkezde de yaayan ailelerdir. Bu, aileler ou "bir kolun veya kabilenin lideri durumunda aileler olup her biri geni ve ok sayda yeye sahiptirler. te yandan kyde yaayan zengin ailelere gelince; bunlarn bir ksm yukarda saydmz ailelerin kydeki uzantlardr. Dier ksm ise burada yaamakta olup, topraa balanm ancak yazlar hayvanlar iin yaylaya kan ailelerdir. ounun ba, bahesi tarlas, hatta bazsnn traktr, otomobili, kamyonu, otobs vardr. Yani bu kesim giderek tam ve yar gebelikten topraa balanmaya ve yerleik hayata gemeye ynelmitir. Bylece airet reisi, topra ve mlkiyet ilikilerini kontrol etme fonksiyonundan dolay clz da olsa aa kimliini kazanmtr. Ayrca eyhlik bu yapda etkin bir kimlie brnmektedir. Brukiler iinde airetten eyh olmamasna karlk, eitli eyhlerin airet yeleri arasnda mritleri vardr. Bunlar ekin ve rnlerinin 9 da birini gelirlerinin (parann) bir ksmn ve de 40 koyundan birini bu eyhlere zekt olarak vermektedirler. Bylece eyhler ksa bir srede bu rn ve sermaye birikimiyle zenginlemekte ba, bahe, tarla hatta sr sahibi olmakta ve giderek- onlar da mlkiyet ilikilerini denetleyerek nfuzlu ve etkin kiiler olmaktadrlar. Tm bunlar, bize u gerei ak bir biimde gsteriyor: Airet gelien ve deien koullarn etkisiyle, gebelikten yar gebelie, oradan da giderek yerleik hayata gemektedir. Bu meyanda ehre g ve kentleme de devam etmektedir. Bu deime ve mobilite, insan ilikilerinde hatta sistemde deimelere neden olmakta, yeni gelimeler ve ilikiler ortaya karmaktadr.

116

B. GELEN (DEEN) KOULLARIN ETKS amzda bilim ve teknoloji ba dndrc bir hzla gelimekte bu hz 20. yzyln son eyreinde astronomik boyutlara ulamaktadr. Rnesansla balayan bilimsel gelime, aydnlanma anda olgunluk ve yetkinlik dzeyine ularken, 19. yzyln balarnda Rnesans dnr saylan F. Becon'un "Bilgi kuvvettir" tespitini adeta dorularcasna, bilgiyi uygulama safhasna byk bir etkinlikle geirmi, bu yolla evresini denetleyerek deitirmi ve ona hakim olmaya balamtr. Bilimin teknikle birleip uygulama safhasna geirilmesi makinalamay o da sanayilemeyi yaratmtr. Bundan sonradr ki sanayi, teknoloji ve bilim lemesi birbirini karlkl etkileyerek yukarda bahsettiimiz hzl gelimeler ortaya karmtr. Sz konusu gelimeler sosyal, siyasal ve kltrel alanda hzl deimelere yol am, bu deime ve deitirme ii insan ve toplumla snrl kalmayarak onlarn ilikilerinde ve bu ilikileri dzenleyen siyasal sistemlerde de deiikliklere yol amtr. Bu deime sz konusu gelimenin boyutlarna gre yerden yere, lkeden lkeye deimektedir. Gnmz Trkiye'si de bu gelimelerden kendine den pay alm bylece yeni bir toplumsal yaplanma ortaya kmaya balamtr. Bu deime ve gelimelerin gnbegn artarak srp gittii bir yerde elbette airetler de bundan nasibini alacaktr. Bu durum sz konusu sistemlerin zlmesine giderek karmak ekonomik ve toplumsal ilikilerin grlmesine neden olmaktadr. Baka bir deyile, yap deiiklii grlmekte, airet ve geleneki yap giderek zlmektedir. Airet sisteminin deimesini salayan nedenler genel olarak amzda bu tr deiikliklerin de kknde bulunan nedenlerdir. Bu balam ve iliki iinde aireti (ve feodal) yapnn zlmesinde tespit ettiimiz nedenler unlardr: Nfus art, tarmda makinalama ve kullanlan yeni teknikler, yeni kitle iletiim ve ulam aralar, sanayileme, ehir ve ky (krsal alan) arasndaki mobilite ve dier faktrlerdir. imdi srasyla bunlara biraz daha yakndan bakalm. 1. Nfus Art "Dou Anadolu'da feodal yapy, yani statkoyu paralayacak tek unsur, nfus art ve bu oluumun tarmdaki makinalama ile ok dinamik bir kimlie brnmesidir" (Beiki 1968: 117). te yandan normal bir kentlemeden bahsedemeyiz. Sz konusu nfus art sadece

demografik: bir ylmaya neden oluyor. nk "nfus art ve makinalamann balamas

117

kapal guruplarn, zellikle d ilikiler alannda deimeler meydana getirmekte, retim ve tketim mallarnn alnp satld yerler, idari ilerin cereyan ettii yerler, nfus ve askerlik ile ilgili ilerin yapld yerler bu koullar altnda deimektedir" (Beiki: 161). "'Mesela Van (ve ilelerinin) nfusu Cumhuriyet kurulduktan sonra hzla artmtr. 1927'de 75.329 olan Van'n nfusu, 1960'ta 211.034 olmutur. Bu sre iinde nfusun yllk ortalama art oran yaklak olarak %3,4'dr, 1960'tan sonra bilim, teknoloji ve sanayilemenin sonular daha da etkin grlmeye baladndan bu gelimeler nfusun bymesine de etki etmitir. Nitekim 1960'ta 211.034 olan Van'n nfusu, 1965'te 266.840, 1970'te 325.763, 1975'te 368.314, 1980'de 468.646 olarak tespit edilmitir. Bu sredeki yllk ortalama nfus art %39.89'dur yani %40'dr. 1985'te yaplan saymda ise Van'n nfusu 547.216 olarak tespit edilmitir; Bugn bu rakam 607.400 kii olarak tahmin edilmektedir (1965, 1985 Genel Nfus Saym D.I.E. yayn) (Bkz.Tablo 2). ehir merkezlerine gelince: Van merkez ile 1980 nfus saymnda kyleri ile birlikte 143.865 nfusa sahip, sadece-ehir ii nfusu ise 92.602'dir. 1985'te ise bu rakamlar kyleri ile birlikte 169.602, ehir merkezi nfusu ise 121.306'dr (Bkz. Tablo 3 ve 4). Nfus younluu dalm ve bu nfusun erkek ve kadn olarak ayrm iin Tablo 5'e baknz. Yukarda vermi olduumuz istatistikler ve Tablo 2'de gsterdiimiz rakamlar hzl bir nfus bymesini bariz bir ekilde gzler nne sermektedir. Fakat buna paralel olarak modern anlamda bir kentleme imdilik grlmyor. Yani normal bir kentleme olay olmad, tamamen demografik bir ylma olup bu ylma fonksiyonel bir duruma getirilmedii, kentleme ile birlikte sanayileme ve tarmda modernleme gereklemedii halde, bu demografik ylma ve onun sonucu oluan artlar gene de feodal yapya dayanan statkoyu er ge paralayacaktr (Beiki 1968: 117). te yandan kaynaklarn kt olmas, olan kaynaklarn da yeterince verimli bir biimde kullanlmamas artan nfusu beslemeyince yani i olanaklar bulmak iin "g" oluyor. G ky, kent arasnda diyalog vesilesi" olmakta, deerler aktarmm gerekletirmektedir. Baat olan deerler, kentin ve sanayilemenin deerleri olduundan bu ilikide denge krsal alann (kyn yani bir anlamda geleneki yapnn) aleyhine bozulmak zorundadr. 2. Tarmda Makinalama ve Yeni Teknikler Birka yl ncesine kadar Brukan airetinde (ve yrede) yaygn olan tarm aralar karasaban, kan, kotan (pulluk), trpan, trmk gibi ilkel tarm aralar idi. Ziraat, nadasa dayanan kuru ziraat eklinde yaplrd. Az miktarda olan su, ok uzak
118

yerlerden, kylnn kendi olanaklar, ile at arklarla getirildiinden yeterli olmamakta idi. nk gelen su, 60, 70 hanelik kylerde muhtarn denetiminde sraya tabi olduundan, sra geldiinde sulama mevsimi bitmi oluyordu. Bu ekliyle kendi olanaklar ile ark ap su getiren kyler arasnda Beyda, Yumakl, Dibekz, itren, Arsu, Tevekli, Topakta kyleri saylabilir. Bunlardan Beyda ve Yumakl ovadan yzlerce km. uzaklkta bulunan Suphan glden su getirmektedir. Su yolu engebeli ve sarp dalar ap ovaya geldiinden su, tarlaya ok azalm olarak ancak varabilmektedir. Dibekdz, itren, Arsu, Tevekli, Topakta gibi kyler ise Ermenilerden kalma kanallar onarmlardr. Hdr ve omakl gibi birka kyde ise devlete yaplan bir glet veya havuza rastlanr. Buna bal olarak gene bir ka yl ncesine kadar ifti gbre nedir bilmez ve kullanmazd. Tarm yapmak ise u dzeni izlerdi: Farkl yrelerden genellikle tarmn olmad dalk kesimden gelen mevsimlik tarm iileri tarlay trpan veya orakla bier, 40 dnmlk bir tarlann biimi bazen bir ay srmektedir. Biilen ekin, kan ile tanr, cercer veya den denilen ve kzlerin ektii bir aletle harmanlanr, harmanda rn dirgen ile savrularak sap ile saman bir birinden ayrlr. Bylece bir ahsn tarlasnn bana varp bimesi ile harmann kaldrlmas bir mevsim 3-4 ay (Haziran sonu - Austos-Eyll bana kadar) srer. Harman kaldrldktan sonra yeni tarlann ekimine balanr. Bu srete ok sayda tarm iisi yer alr, buna gre ilikiler geliirdi. Ancak bu durum 1965'lerde giderek deimeye balad. Gnmzde durum artk tamamyla farkldr diyebiliriz. Son grlen tablo yledir: Tarmda makinalamaya geilmitir.. Aa yukar btn kylerde -her birinde en az 2 tanetraktr vardr. Traktrlerin en az birer takm dier tarm aralar vardr: Bunlar rmork, pulluk, patos, savurma (Tarm aralar iin bkz. Tablo 6) ve bazlarnda bier makinalar vardr. Ayrca bier-dver makinasna sahip kyler de mevcuttur. Bieri olmayan ve ok miktarda ekini olan baz kyler (Kalecik, Hdr, omakl, Topuzarpa gibi) dardan (Siirt, Urfa, Viranehir, (Mardin) gibi yerlerden bier-dver getirtmektedirler. Bylece tarm sreci batan sona kadar makinalarla yrtlmektedir. Tabi bu arada tek tuk de olsa, zellikle bimede trpan, orak; kaldrmada karasaban, pulluk; tamada kan gibi aletlere rastlanmaktadr. Her kyde saylan bir iki kiiyi gemeyen ve ok fakir olan iftiler ekini dvmek ve savurmak iini gene patos ve savurmalarla yapmaktadrlar. Ayrca traktrn girdii alanlar yalnz karasaban deil, ayn zamanda ortakl da tasfiye etmitir. Ksas, genel olarak traktr, pulluk, harman makinas (patos ve savurma) ve bier dver gibi modern tarm aletleri den, cercer, kan ve karasaban gibi ilkel tarm aralar ile bir arada
119

grlm zamanla birinciler ikincilerin aleyhine artarak oalm, gnmzde ise birinciler tamamyla hakim duruma gelmitir. Modern tarm aralarnn mlkiyeti, belirli kiilerin elinde bulunmakla birlikte, bunlardan yoksun olan geimlik kyllerle, orta halli airet kyls de yararlanabilmektedir. Burada airet toplumunda hkm sren kan ve akrabalk balarn hatrlamak gerekir. imdi gelelim bu panoramann sonularna. Tarmda makinalamaya gidilmesi (zellikle, traktrn kullanlmaya balanmas) ok nemli iki sonu dourmutur. 1. Tarmda makinalama retim .tarznn ve biiminin deimesine yol am, bu deiiklik giderek- aireti yapy (ve aireti zihniyeti) ve deerlerini paralayarak yerine yeni deerler getirmitir. 2. Traktrleme nispetinde isizlik ak bir ekilde ba gstermi, ehire ynelmeye yol amtr. Dier bir deyile makineler ok sayda insann yapabilecei ii ok daha az bir zamanda daha iyi yaptndan isizlik meydana gelmi, bota kalan igc ehirlere akn ederek deiim srecini hzlandrmtr. 3. Kitle iletiim ve Ulam Aralarnn Etkisi Eskiden kyden kye, ehirden ehire bir ulam ve yk arac olarak kullanlan at, eek, kz, kan ve at arabalarnn yerini artk dolmu, minibs, kamyon, traktr ve kk otobsler alm bulunuyor. Airetin btn kylerinin birer minibs vardr. Bunlar sabah kyden kar, ilelere veya vilayet merkezine kyden yolcu gtrr, akam zeri tekrar yolcularm alarak kye dnerler. Bu arada kydeki ticari ve zel otolarn, kamyon ve traktrlerin de ulamda nemli rol oynadklarn vurgulamak gerekir. Bylece her gn kyden ehire - ehirden kye oka insan tayan yeni ulam aralar, yeni bir toplumun inasna nclk etmektedir. zellikle bu inada ulamn yan sra iletiim aralarnn yerini vurgulamak gerekir. Kye yol gittikten sonra ehrin olanaklarn da gtrr. Ardndan elektrik, radyo, TV, amar makinas, buz dolab, gazete, kitap v.b. gidince, artk gnmzde yeni bir tartmaya tank oluyoruz. Kyler ehirleip de yok mu olmakta, yoksa ky ehir ayrm ortadan kalkmakta mdr?" Geri bu tartmay Dou Anadolu ve dolaysyla Brukan airetinin kyleri iin yapmak imdilik erkendir. Ama bu olanaklarn clz da olsa yaratlmas bu srecin balatlmas asndan nemli ve anlaml grnyor. Dier taraftan iletiim ve ulam aralarnn gelimesi sonucu teknik bilginin younlamas, bunun da sonucu olarak eitim-retimin neminin anlalmas, eitim ve retim dzeyini ykseltmekte mmilik giderek azalmaktadr.

120

4. ehir ve Ky Arasndaki Mobilite ( Gler) ehire olan g orannn fazla olduu grlmektedir. Van ehir merkezinin nfusu l960ta 22.043, 1965 nfus saymna gre nfusu 31.010 iken, 1980'de 92.801, 1985te ise 121.306' y bulmutur (DE. Genel Nfus- saym 1965-1980-1985). Bugn ise bu nfus150.000 olarak tahmin edilmektedir. le merkezlerinin nfuslarnda da aa yukar ayn oranlarda bir art kaydedilmitir (Bkz.Tablo3). Bu artlar doal nfus artndan teye byk oranda kentleme ve kyden kente g olaynn sonucudur. G nedenlerinin banda, artan ky nfusuna karlk retimin fazlaca artmay ile airet kylerinde traktrlemenin (makinalamann) yol at isizlik ve bu yzden doan geim sknts gelir. Geim sknts iindeki fakir ailelerin genleri stanbul, Ankara, zmir, Adana gibi byk kentlere mevsimlik inaat iisi olarak gitmekte, inaat sezonu sonunda tekrar kylerine geri dnmektedirler. Bazen de kyller arasnda meydana gelen anlamazlk ve kan davalar ehre g etmeye neden olmaktadr. Dier yandan zenginleen kyllerin ehirde yaama istek ve drtleri ve ehirde yaamann ekicilii bu kesimi ehire yneltmektedir. Bu durum aa, eyh, reis ve dier zenginleri, bir yanlar hayvancla ve topraa bal olduu halde dier yandan onlar ehre balamtr. te bir yanlar ile ilkel retim biimlerine bal olan bu kesim, dier yn ile kapitalist ilikilere ynelmekte, kazanlarn ehirde herhangi bir iletmede deerlendirmektedirler. Bu ehir merkezleri yaadklar yere en yakn ehir merkezleri (Van, Muradiye, Erci) olabildii gibi zellikle ok zenginler iin, stanbul, Ankara, Mersin gibi byk merkezler de olmakladr. Bylece ehirde oturmaya balayan ve yeni denetim ve ticaret alanlar bulan aa ve airet reisi kydeki arazisi veya srsn kahyas ya da ba hizmetisi yoluyla denetliyor. Artk ehirde airetin bu andmz kesiminden, byk irketlerin yetkili satcs, babayii, otel sahibi ve ileticisi, maaza sahibi, otobs iletmecisi hatta fabrika sahibi olanna bile ska rastlanmaktadr. Ksacas ehir ve ky arasndaki mobilite ve ilikiler ehrin lehine gelimekte ilikiler yaama biim ve deer yarglar da bu mobilite ve ilikiler orannda deimekte, yeni bir hal almaktadr. 5. Sanayileme Sanayileme yok denecek kadar azdr. zellikle airet kylerinin youn olduu ve bal bulunduu ile merkezlerinde sanayilemeden sz edilemez. Ancak Van merkezinde az da

121

olsa son yllarda baz gelimeler kaydedilebilir. Van'n en byk fabrikas Van imento Fabrikasdr. Bunun yannda Smerbank'n l adet deri ve ayakkab fabrikas, l adet yn fabrikas, 2 adet un, l adet de bulgur fabrikas mevcuttur. Ayrca ok uluslu(Arap-Trk) ve bir ok bankann (T.C. Ziraat Bankas, T.C. Bankas, D Ticaret ve Yatrm Bankas) ortak olduu bir Et Entegre Sanayii tesislerinin inas devam etmektedir. Bu tesis bittiinde, kendi alannda Ortadounun en byk Et Entegre Tesisleri arasnda yer alaca kaydedilmektedir. Van'n ayrca eski bir sanayii sitesi mevcut olup yrenin motorlu ara tamir ve bakm ilerini yapmaktadr. nas henz biten ve sahiplerine yeni (Mart 1988). teslim edilen yeni sanayi sitesinin daha gelimi ve daha modern bir ekilde alaca tahmin ediliyor. Bu sanayi sitesinin zelikle krsal alandaki isiz kesimini ekmesi bakmndan nemi vardr. Bu nedenler ile kyden kopup gelen ve sanayii sitelerinde rak, kalfa olarak alanlarn, hatta ustalaarak burada bir dkkan iletenlerin says bir hayli yksektir. Bu amala gelenler daha sonra ailelerini de yanlarna almaktadrlar. Bu yolla kyden gelmi kk esnaf ve zanaatkr kesim yeni alkanlklar edinmekte, tamamyla de kyden kopmad iin, ky ve akrabalar ile ilikilerini srdrdnden yeni alkanlklarn oraya tayarak evresini etkilemektedir. Dier tarafta, ayn iliki biimini srdren bir kesim de, ehir merkezinde kk bir devlet memurluu elde etmi kesimdir. Bunlar bu deiim srecini etkileyip hzlandrmaktadrlar. 6. Dier Faktrler Nfus art, modern alet ve teknikler, yeni ulam ve iletiim aralar, sanayileme, ve dolaysyla ehre g bizce aireti ve geleneki yapy zen, yerine yeni yaama biimleri ve deerlerini getiren temel nedenlerdir. Ancak bunlar temel neden olmakla beraber bu deiim srecini etkileyen ve hzlandran oka baka unsur da vardr. rnein yeni alt yap tesislerinin inas, yeni yollarn yaplmas, eskilerin slah, yeni barajlarn, su kanallarnn inaa edilmesi ve yeni gbreleme sistemlerine ilerlik kazandrlmas gibi gelimeler bu deiimde stlerine den etkiyi yapmaktadrlar. Bylece, her alanda yeni bir nfus yeni bir i potansiyeli bunlar yapan, idare eden, iiler, teknisyenler, brokratlar ve devletin resmi grevlileri... Bunlar ister istemez airet halk ile fonksiyonel bir iletiim ierisindedirler. Zaten bu yzden airet sadece kendi tketimi iin retim yaparak kapal bir ekonomik tarz oluturmaktan kurtulup, airet reisi ve aa ile birlikte ekonomik gc ellerinde bulunduranlar, mlkiyet ilikilerini denetleyenler artk ticaret iin fazla retim yapmaya balamlardr. Bylece yeni bir ticaret erbab ortaya karak aa, reis ve eyh ile birlikte mlkiyet ilikilerini kontrol etmekte, yeni bir ticaret snf oluturarak yeni bir g elde etmektedir. Ksaca diyebiliriz ki, btn bu saydmz nedenler airet ve feodal yapy hzla ve giderek artan bir iddette paralayp zmekte, yerine yeni deerler ve sistemler yerletirmektedir.
122

Bylece gebe toplumdan yerleik ve zirai toplum yapsna, zirai toplum yapsndan da giderek sanayi toplum yapsna bir gei sz konusudur. Dier bir deyile, Brukan aireti kapal ekonomik yapdan, ak ekonomik yapya bir gei izgisi izlemektedir. Bu da, ekonomik olarak kapal toplum yapsndan ak topluma gemenin ifadesidir.

123

SONU Sonu olarak diyebiliriz ki, gnmzde geni anlamda iki tr toplum sz konusudur. Bunlar modern toplum ile geleneki toplumdur. Bu toplumlar birbirinden ayran temel zellikler vardr. Gnmzde geleneki toplumdan modern topluma -blgeden blgeye hz deimekle birlikte- bir gidi vardr. Yani bir deime vardr ve bu deime modern toplumun lehine gelimektedir. Airetlerde elbette bu srecin iinde yer alacak ve bu deiimden nasibini alacaktr. Modernleme, iktisadi alanda sanayileme, siyasi alanda halk kitlelerinin idareye artan lde katlmalaryla llr. Modernleme srecinin banda bulunan .toplumlara "geleneksel", var noktasnda bulunan toplumlara ise "sanayii toplumu" diyebiliriz ve bu iki toplum tipini u zellikleri ile birbirinden ayrabiliriz: Geleneksel toplum, topraa, yani tarma bal bir ekonomi, ilkel bir teknoloji, zayf retim, toprak sahibi sekinlere, blgecilie ve kan bana dayal bir siyasi yap, stte sekin ynetenler altta ise idare edilen basit halk kitlelerinden oluan hiyerarik ve iki eli bir sosyal snf yaps, geni ve retim birimi olan aile yaps, yaygn bir cehalet ve kaderci bir hayat gr arz eden bir karaktere sahiptir. Ayrca stat ve rollerin kiilerin ne yaptklarna gre deil, kim olduklarna gre dalmas, kanun ve kurallarn kiiye gre deien biimlerde uygulanmas, grev ve haklarn snrlarnda belirsizlik olmas da bu toplumun temel zellikleridir. Byle bir toplumun insan tipi ise otoriter insan tipidir. Bu tip, kendinden yallara sorgusuz sualsiz sayg gsterir, kendinden kklerden ise byle bir sayg ve itaat bekler. Kiiler aras ilikilerde dengesizlik hakimdir, bir tarafn kuvvetli, bir tarafn zayf olduu dncesi vardr (Ozankaya: Trkiye'de ve Japonya'da Sosyal Deime ve iktisadi Gelime. Master Tezi 1969). ncelediimiz airet de (Brukanlar) yukarda bahsettiimiz zellikleri ieren veya bu zelliklere uygun davranlar, ilikiler gsteren bir toplumdur. Bundan trdr ki biz almamzda bu aireti yeri geldike geleneki bir toplum olarak andk. Ve bu toplumun giderek -amzdaki gelime ve deimelere uygun olarak- modern topluma doru bir gidi izleyen zellikler gsterdiini ortaya serdik. Sz konusu modern (sanayilemi) toplumun zellikleri ise unlardr: Yalnz tarma deil sanayii ve hizmet sektrne dayanan iktisadi bir yap, yksek bir iktisadi verimlilik, tarmn ticaretlemesi, yani tketim iin deil pazar iin retim yaplmas ve para ekonomisinin kurulmu olmas, iki geli toplumsal snf yaps yerine geni, yatay ve dikey toplumsal hareketliliin olmas, iktisadi bir birim olmaktan km dar bir aile tipi, nfusun tarm sektrnden sanayii sektrne g sonucu meydana gelmi byk kentlerin varl bu
124

toplum tipinin temel zellikleridir. Bu toplumsal yapnn insan ise evresine hakim ve evrede hkm sren kanunlarn anlalr olduunu bilen, bylece evresini kontrol edebilen, kendinden aadaki insanlara bakp teselli bulan deil, kendisinden nde olanlar rnek alan bir insan tipidir. Byle bir toplumda siyasi, iktidar farkllaan grevlerle ileyen ve mesleki bir brokrasinin ortaya kt bir hkmet biiminde kendini gsterir (Ozankaya 1964: 294). En nihayet aireti yap veya sistem gerek kendi i dinamiklerinin gelimesiyle, gerekse de d basklarn sonucu olarak giderek zlmekte, yeni bir toplumsal yapya (Modern topluma) doru yol almaktadr. Bu yolun sonunda duran modern topluma ne zaman ulalaca ise bu gelime ve deimenin hzna baldr. Hza ivme kazandracak olan faktrler ise yukarda andmz i dinamiklerdeki gelime ile d basklarn (bilim, teknik ve sanayilemenin) etkisidir. Ama ada dzeye ulamak, hatta bu dzeyin stne kmak ise grevde bu amaca ulatrlacak olan yollara ilerlik kazandrmak olmaldr. Bylece ada, mreffeh, demokratik bir topluma, yani zlenen dzeye ulalabilir.

125

EKLER EK A: BRUKAN ARETNN SOSYO-EKONOMK VE KLTREL YAPISIYLA LGL YAPILAN ARATIRMANIN ANKET SORULARI 1. Cinsiyetiniz : Erkek ( ) Kadn ( ) 2. Ka Yandasnz ( )

3. Medeni Durumunuz Evli ( ) Bekar ( ) Dul ( )

4. Eitim Durumunuz Okuma Yazma biliyor ( ) Okuma Yazma Bilmiyor ( ) 5. Okuyup-Yazma biliyorsanz hangi okulu bitirdiniz. lkokul ( ) Orta veya dengi bir okul ( ) Lise veya dengi bir okul ( )

6. Aileniz toplam olarak ka fertten olumaktadr ve bunlarn ka erkek, ka kadndr? Erkek ( ) Kadn ( ) Toplam ( )

7. Geiminizi ne ile salyorsunuz? Hayvanclk ( ) iftilik ( ) ilik ( ) Marabaclk (carclk ( ) 8. Ailenizde aadaki mesleklerden birinde alan var mdr? Memur ( ) Taaron ( ) Ynetici ( ) retmen ( ) Kalfa ( ) Ustaba ( ) Dz ii ( )

Mteahhit ( )

9. Ailenizde geimini salamak iin baka illere almaya giden var m, varsa ka kii? Bir kii ( ) ki kii ( ) kiden fazla ( ) Yok ( )

10. Varsa ne tr ilerde alyorlar?

.....................................................................

11. Toplam olarak ne kadar hayvannz var? Kkba ( ............ ) Bykba ( ............ ) Toplam ( .............. )

12. Ailenizin ka dnm arazisi var ( ..........................) Ve bu arazinin ne kadar tapulu? Hepsi ( ) Bir ksm ( ) Hepsi tapusuz ( )
126

13. Tarm yaplan arazinizde ne ekerek deerlendirmektesiniz? Buday ( ) Arpa Yulaf avdar ( ) eker pancar ( ) Sebze ( ) Meyve ( )

14. Toplam yllk geliriniz ne kadardr? ( .............................. TL) 15. Yazlar yaylaya kar msnz? Evet ( ) Hayr ( ) ( .............ay)

16. Yaylada ka ay kalyorsunuz

17. Hayvanlarnz olmasayd yine yaylaya kar mydnz? Evet ( ) Hayr ( ) 18. evre ky ve airetlerle aranz nasl? Gayet iyi ( ) Normal ( ) Kt ( ) Dmanlk halindeyiz ( )

19. Aileniz hi kan davas yaad m? Evet ( ) Hayr ( ) 20. Yaadysa bu kan davasnda her iki taraftan ka kii ld? ( ...................... kii) 21. Bu kan davasnn sebebi / sebepleri ne idi? Arazi ve snr anlamazl ( ) Su meselesi ( ) Namus meselesi ( )

Baka varsa belirtiniz ( ...............................................................................) 22. Daval olduunuz aile veya airet arasnda barma oldu mu, yoksa kan davas halen srmekte mi? Bartk ( ) Aramzdaki kan davas halen srmektedir ( )

23. Eer sryorsa ka yldr bu kan davas srp gelmektedir? ( .................. yldr) 24. Siyasetle ilgilenir misiniz? Yakndan ilgilenirim ( ) Sadece oyumu kullanrm ( ) Hi ilgilenmem ( )

25. Ailenizde herhangi bir seimde adayln koyan var m? Nerde? Muhtarlk ( ) Belediye Bakanl ( ) l Encmen yelii ( ) Parti l Bakanl Millet Vekillii ( )

veya Ynetim Kurulu yelii ( ) 26. Hangi partiyi destekliyorsunuz?

( ............................................ )

27. Ailede farkl partileri destekleyen var m?

127

Evet ( ) Hayr ( ) 28. Airetiniz halen bir reisi (lideri) var m? Varsa adn yaznz? ( .................................) 29. Airet reisiniz herhangi bir yerden adayln koyduunda herhangi bir sebeple ona oy vermediiniz zamanlar oldu mu? Bakalarna oy verdiim oldu ( ) Yalnzca kendi airetimin adayna oy verdim ( ) 30. Yaadnz yerde aadaki hizmetlerden hangileri var? Elektrik ( ) Yol ( ) Telefon ( ) Ky minibs ( )

31. Aadaki tarm aletlerinden hangisine sahipsiniz? Traktr ( ) Bierdver ( ) Karasaban ( ) Pulluk (Kotan) ( ) Orak/Trpan ( )

32. Yaadnz evde aadaki eyalardan hangileri var? Televizyon ( ) Buzdolab ( ) Elektrik Sprgesi ( ) Diki makinas ( )

Mobilya Takm ( ) Porselen Yemek Takm ( ) Alminyum ve Bakrdan Yaplm Yemek Takm ( ) 33. Sizce airetilik daha ok srer mi? Srer ( ) Srmez ( )

34. Cevabnz Srmez ise sebebini aklayabilir misiniz? ............................................................................................... 35. Bo zamanlarnz var m? Varsa nasl deerlendiriyorsunuz? TV seyrediyorum ( ) Kitap okuyorum ( ) Ky odasna gidiyorum ( )

Komu kylere gidiyorum ( ) Kyde oyun oynuyorum ( ) Yatp uyuyorum ( ) 36. Gelecekle ilgili sizi en ok dndren ve kayglandran sorun nedir? .....................................................

128

EK B: TABLOLAR VE EMALAR Tablo 1. Brukan Airetinin 1987de Bilinen Yksek retim Durumu KOL
olduu

YER
VEYA

MESLEKLER
lise Mhndis retmeni lkokul

retmeni Dier

ve

Kafkas Brukileri

Van Merkez ve Kyleri Grpnar

Kartal Ailesi Dierleri

5 1

3 3

2 2 1

2 1

1 1

2 2

1 3 1

Yumakl Beyda ran Muradiye Uluar Brukileri Topuzarpa Kocasapan zalp TOPLAM Y. Akagil 7 1 7 5 3 3 3 1

1 1

1 9 4

* Bu rakamlara 1987 yl itibaryla niversitede okuyanlar dahil deildir. 400 bine yaklaan nfusu olan bir airet iin 39 az bir rakamdr. Hele bu saynn da airetin st tabakasna mensup kiileri daha ok- gsterdiini dnrsek durumun vehameti daha da ak grlr. Dier nemli bir nokta da udur: Bu saydan sadece bir tanesi kadndr.

129

Toplam

merkez

Doktor

dareci

Hukuk

Eczac

ALE

Bal

KY

Orta

18 10 2 3 1 2 1

1 39*

Tablo : 2 Van linin Saym Yllarna Gre Nfus Saymlar Aras Yllk Art Oran ve Yl ortas Nfus Tahmini*
YILLAR 1927 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 SAYIM YILLARI NFUSU 75.329 143.434 -47.74 YILLIK ARTI ORANI YIL ORTASI NFUS TAHMN 145.500 138.800 132.300 126.100 120.200 114.600 114.900 117.800 120.800 123.800 126.900 130.200 133.700 137.300 141.000 144.700 149.600 155.200 161.000 167.000 173.200 179.800 186.600 193.600 201.000 208.600 217.900 228.300 239.300 250.800 262.900 274.200 285.300 296.900 309.000 321.600 333.600 333.300 344.900 356.900 369.200 382.100 397.100 412.800 429.000 445.900 463.500 481.700 500.700 520.500 541.000 562.300 584.400 607.400 631.400 656.200 682.100

112.975

24.75 127.858 26.46

145.944 36.60

175.250 37.10

46.93

266.840 39.90

325.763 34.10

368.314

38.64 468.646

547.216

* Genel Nfus Saym. 12.10.1980 D..E. (Devlet statistik Enstits).

128

Tablo : 3 1960 - 1965 GENEL NFUS SAYIMLARINDA VAN L MERKEZ VE LELERNN EHR MERKEZ, BUCAK, KY TBARI LE NFUSLARI (1965 GENEL NFUS SAYIMI*) L VE LE ADLARI Merkez 1960 SAYIMI KESN SONULARI ehir Nfusu 22043 2383 1126 9927 3580 1006 1864 1630 43859 Bucak ve Toplam Kyler Nfusu 29402 15818 11058 27563 18555 19951 29615 23665 175627 51445 18201 12184 37490 22135 20957 31479 25595 219486 1965 SAYIMI GEC SONULARI ehir Nfusu 31010 4013 1636 14050 4036 996 2307 2255 60303 Bucak ve Kyler Nfusu 34301 19430 12649 12675 21629 24042 33996 28086 206808 Toplam

Merkez Bakale atak Erci Geva Grpnar Muradiye zalp TOPLAM

65311 23443 14285 46725 25665 25038 36303 30341 267111

*1965 Genel Nfus Saym, D..E. Yayn.

129

Tablo: 4 1960 1965 L VE LELERE GRE NFUS VE YILLIK NFUS ARTI ORANI* l ve le Adlar Merkez 1960 Saym Kesin Sonular Toplam l ve le Merkezler Nfusu Bucak ve Kyler Nfusu 1965 Saym Geici Sonular Toplam l ve le Bucak ve Merkezler Kyler Nfusu Nfusu Yllk Nfus Art Oran

65 VAN 00 Merkez 01 Bakale 02 atak 03 Erci 04 Geva 05 Grpnar 06 Muradiye 07 zalp TOPLAM 143865 40948 22225 73343 40152 38289 61253 48571 468646 92801 9770 2442 27582 7410 3228 10321 3660 157214 51064 31178 19738 45761 32742 35061 50932 44911 311432 181215 47918 24821 96594 46454 42136 75946 58727 573801 121306 12538 2932 42881 9470 3533 15552 4250 212462 59909 35380 21889 53713 36984 38593 60394 54477 361339 46.16 31.44 22.09 55.07 29.16 19.10 43.00 37.97 40.49

*1965 Genel Nfus Saym, D..E. Yayn.

130

Tablo : 5 Van l ve lelerinin 1980 Yl tibaryla Ky ve ehir, Kadn ve Erkek Nfus Durumu TOPLAM
leler Toplam Kadn Erkek EHRLER NFUSU Toplam Kadn Erkek KYLER NFUSU Toplam Kadn Erkek

Toplam 00 Merkez 01 Bakale 02 atak 03 Erci 04 Geva 05 Grpnar 06 Muradiye 07 zalp

468616 143865 40948 22225 73343 40152 38389 61253 48571

244802 75885 22063 11593 38368 20320 19927 31995 24651

223844 67980 18885 10632 34975 19832 18362 29258 23920

156852 92801 9770 2442 27582 7410 2866 10321 3660

85213 50039 5718 1240 15166 3879 1539 5692 1940

85213 42762 4052 1202 12416 3531 1327 4629 1720

311794 51064 31178 19783 45761 32742 35423 50932 44911

159589 25846 16345 10353 23202 16441 18388 26303 22711

152205 25218 14833 9430 22559 16301 17035 24629 22200

* 12.10.1980 Genel nfus Saym, D..E.

131

Tablo 6. 2000 Yl Van li Kent ve Ky Nfuslar

Tablo : 7 VAN Tarmsal Ara ve Gere Says * ARA VE GERELER Karasaban Hayvan pulluu Kulakl traktr pulluu Dner kulakl traktr pulluu Diesel traktr pulluu Toprak frezesi (Rotavatr) Ot trm Tahl mibzeri Kombine tahl mibzeri Harman makinas Dven Sapdver Kendi yrr bier dver Traktrle ekilen ayr bime makinas Krema makinas Tarm arabas (Rmork) Traktr
* Tarmsal yap ve retim 1986, D..E.

ADET 3639 1005 2292 3 435 6 2999 582 166 1464 1320 270 6 448 10713 2899 2773

132

EK C: BR ARET RESNN ANOTOMS: KNYAS BEY Yararlandmz Kaynaklar ve Kinyas Bey Hakknda Baz Notlar. Giri........................................................................................................ I. Karacadadan G.........................................................................

II. Kinyas Beyin Douu ve Rusyadaki Durum................................ III. Rus htilali ve Trkiyeye Geri Dn ( G )................................ IV. Trkiyedeki Gelimeler ve Yeni Durum....................................... V. Gen Kinyasn Dn................................................................... VI. Srgnlerle At Ba Giden Politika ve Kinyas Bey........................ VII. Genel Deerlendirme.................................................................... VIII.Sonu ........................................................................................... Kaynaklar.............................................................................................

133

YARARLANDIIMIZ KAYNAKLAR ve KNYAS BEY HAKKINDA BAZI NOTLAR Bu alma kaynaktan beslenerek yazlmtr. Birincisi Kinyas Kartaln kendisidir. kincisi yazl kaynaklardr, ncs ise airetin yaayan ruspi (aksakall) denilen bilgeleridir. Bu kaynaklarla bulumam ksaca anlatmam gerekiyor. nk beslendiim kaynan ne olduu bilinmezse ortaya kan rn anlalmayabilir. Kinyas Beyle ilk defa 1986 ylnda Ankarada tantm. O yl niversiteyi yeni bitirmi, H.. Sosyoloji blmnde yksek lisans yapyordum. Yksek lisans tezimin konusu airetlerdi.. Dolaysyla hem iinden geldiim iin daha yakndan tandm, hem de glk karlmadan aratrma yapacam bir airet. nk o yllar yayla-mera yasaklar balam, yle dada-yaylada aratrma yapmak her babayiidin harc deil. te bu nedenlerle Brukan airetini aratrma konusu olarak seiyorum. Bylece hem beni okutanlara ve bu aratrmay yapma noktasna getirenlere kran borcumu deyeceimi, hem yaananlar yazl hale getirerek bir yazl kltr balatacam hem de bu anlamda tarihe Brukanlarla ilgili bir not deceimi dnyorum. Bu dnceler beni Kinyas Kartala srklyor. O Kinyas Kartal ki yllarca aa-reis, feodal bey diye benimde o yllarda iinde bulunduum genlik grubu tarafndan hep sulanm, dlanm ve eletirilmiti. Bu yzden genliimden beri Kinyas Beyi bildiim duyduum halde o gne kadar yz yze tanmlm olmamt. Kimi zaman aa diye eletirmiiz, kimi zamanda aann airetinden olmaktan dolay eletirmiiz. Byle karmak, paradoksal bir durum sz konusu.. Yani aramzda zmnen de olsa bir ba var, ama aa kmam. Sonra telefonla ulatm kendisine ve grmeye karar verdik. te bu duygularla 1986nn baharnda (sanrm nisan ayyd) daha nce telefonda szletiimiz zere Ankara Kzlayda bulunan, daha ok eski parlamenterlerin urak yeri olan Anadolu kulpteki buluma yerine gidiyorum. Bu benim Anadolu kulbne ilk gidiim. eri girip nc kata kyorum. Biraz sonra Kinyas bey geliyor. Kendisini karlyorum: Uzun boylu, yana ramen din grnen, o yl 86sna gelmi olmasna ramen beli bklmemi bir koca nar gibi duruyor karmda. Tanyoruz. lk etapta kocaman gzlerini saran beyaz gr kalar dikkatimi ekiyor. ok sakin. Hareketleri yavalatlm gibi. Szckleri seerek konuuyor. Cmleler dolu ve etkileyici. nsan hemen etkileyen bir tarz var. Telefon grmelerimizde bahsetmitim ama biraz daha kendimden sz etmemi istiyor. Anlatyorum. Ailemi soruyor onlar da anlatyorum. Anlattklarm kendisine tandk geliyor. Babam yakndan tanyor. Bana kan snyor, durum houma gidiyor. Hem okumu olmam, hem de Burakan airetini ve kendisini inceleme, aratrma konusu yapmam mthi etkiliyor kendisini. Dostluumuz byle balyor. Onun sevecen davranlar bende sayg uyandryor.
134

Benimde eski kanaatlerim, n yarglarm yava yava siliniyor. Airet, airetilik, gemi, tarih gelecek konusunda konuuyoruz. Konu konuyu ayor. Ben anlatlanlar hem dinliyor hem de yazmaya, not etmeye alyorum. Zaman su gibi akp gidiyor. Zaman daralyor. Konumann, anlatlacaklarn deil ama o gn iin vaktimizin ve grmenin sonuna geliyoruz. Ama yle anlalyor ki bu grmede daha konuacaklarmzn ancak onda birini konuuyoruz. Sonra ben kendisini daha fazla yormamak iin izin isteyip kalkyorum. Ayrlrken tekrar gelmemi, tekrar grmemizi sk skya tembih ediyor. Benim de istediim bu zaten. Daha renmek istediim, konumak istediim ok eyler var nk. Bu konutuklarmzn bir ksm kendi otobiyografisinde ve Airet Dzeni almasnda da yer ald. Kinyas Beyle grmem byle balad, aralksz ve kesintisiz srp gitti. Artk aramzda kurulan ba aratrmann boyutlarn amt. mrnn ancak son 7 ylna yetiebilmitim. Ama bu son 7 ylda ok youn bir diyalog olutu aramzda. O dnemler kendisi istenmeyen baz olaylara kar karya kalmt. Uzun yllar siyasetten men edilmiti. Bu yllarda (benim de tandm) bir olu (Bekir) ldrlmt, bir olu (ahin) baka bir nedenle tutuklanmt. Bunlarn verdii ac ve hzn vard iinde. Beni grnce bir nebze teselli oluyordu adeta. Bende genliini grdn sylyordu, olu gibi yaknlk duyuyordu. O nedenle Ankarada evde olduu zamanlarda, ounlukla da kulpte ziyaretine gidiyordum. Hem aratrmam srdryordum hem de bu koca nardan ok ey reniyordum. Dorusu bu yaknlama ve aramzda kurulan ba beni de etkilemiti. Aratran ile aratrlan arasnda kurulmu sk bir bad bu. Ama bu durumun aratrmaya yansmamasna dikkat ediyor ve objektif davranmam gerektiini biliyordum. Olan biteni o zaman tez danmam olan hocama anlattm. Anlattklarm ilgin buldu. Kendisinde merak uyandrmtm. Hocam da kendisiyle tanmak istediini syledi bana. Ama bir trl ksmet olmad. Bir gn beni Demirel ile tantrmak istediini syledi Kinyas Bey. Demirel o zaman siyasi yasaklyd. Zincirbozandan dnm, Gniz Sokaktaki evinden Trkiyeyi rgtlyor, siyasete girmeye hazrlanyordu. nce beklemediim bu teklif karsnda ardm, tereddt ettim. Genlik heyecan ve dikball ile kar ktm. Sonra beni ikna etti, birlikte gittik. Demirel kapda karlad Kinyas Beyi, ieri girdik. Her taraf kitaplarla doldurmu, adeta dzensiz bir ktphanenin ortasnda bulduk kendimizi. Saa sola savrulmu kitaplar. Masa ve sehpalarda at biblolar duruyordu. Ortadaki kocaman bir sandalyede Demirel oturuyor. nnde sandalye ile kyaslandnda kk kalan bir masa. Masada baz dokmanlar, dosyalar saa sola savrulmu kitaplar v.s. Demirelin sana soluna baz sandalyeler konulmu gelen konuklarn oturmas iin. Bizde geip oturuyoruz. Kinyas Bey Demirelin yanna ben de

135

Kinyas Beyin yanna oturuyorum. Sandalye says yetersiz olduundan gelen baz konuklar yerlere, plak betona olduu gibi kp oturuyor. Bu durumu yadrgyorum iimden. Sonra Demireli yakndan incelemeye koyuluyorum: Yz buru buru, akaklar km, avurtlar km, yzndeki etleri aaya doru sarkyor. Kelimeleri yuvarlayarak sylyor. Sanki glkle sylyor. Konuuyor gibi. imden geiriyorum: Demirel bu mu diye. Hi resimlerdeki, televizyonlardaki Demirele benzemiyor sanki. Yllardr ismini duyduumuz, gazetelerde her gn boy boy resmini grdmz, televizyonda nerdeyse hemen hemen her gn seyrettiimiz, san babas, MClerin mimar, darbeleri grnce apkay alp kaan, gnde on aydnn ldrld bir zamanda siz bana saclar adam ldrd dedirtemezsiniz diyen, defalarca babakanlk yapm, Trkiyeyi yllarca ynetmi, 7 defa gelip 8 defa gitmi olan (o zaman), 25 yldr fiilen politikann iinde, Trkiyenin gndeminde olan Demirel bu mu? diye geiriyorum iimden. Bu demek. Byk bir hayal krklna uruyorum. nk bunca eyin msebibi, bunca olayn kahraman ve bu kadar Trkiyeyi peinden srkleyen, oyalayan adam daha farkl canlandrmtm muhayelemde. Etraftaki kiilerle konuuyor Demirel. Konumalarn ou o zaman iktidar olan zal ile ilgili. zal hazmetmedii her halinden belli. Konumalarnda da ak ak dile getiriyor bunu. zaln srtn yere vurun ocuklar, srt st dsn, oradan yldzlar saysn deyiini hi unutmuyorum. Gelenlerin arasnda her trden adam var. Ordu mensuplar generaller bile var. rnein Orhan Kilerciolunu o gn orada Demirelin yannda gryorum. Orhan Paa diyor. ltifat ediyor. Sanki kendisini Zincirbozana paalar gndermemi gibi. Kendisini siyasete ve iktidara yine paalarn tayacan bilmenin hesabn yapyor herhalde. Son derece pragmatik. Hedefe varmak iin her trl arac kullanmay mubah gryor besbelli. Diyelim bir hedef bellemisin. Hedefin merdivenin krknc basamana kmak olsun. 15 basamaa geldin, birisi seni itti. 5 basamak geri dtn. Ylp, bu i olmuyor deyip, srtn dnp gidecek misin? Yoksa, stn ban silkeleyip tekrar merdivenleri trmanmaya devam m edeceksin? Ben ikincisini setim, diyor. nk merdivenin birinci basama ile krknc basama arasnda ok fark vardr. Krknc basamakta ufuk bakadr, dnya bakadr diyor. Kendi baarsnn felsefesini byle iziyor. Ve bu szler bir daha unutmamak zere beynime, hafzama kazlyor.71
71

Bu szler daha sonra (benzer biimiyle) Demirelin Baar Anahtar ad altnda baz gazetelerde yaynland. Yaynland biimiyle buraya alyorum: Zorluklarla karlaan kii ne yapacak? Bu i olmuyor deyip, tuttuu yoldan vaz m geecek? Yoksa, inat edecek, kararllk iinde olacak, sebat gsterecek, o zorluu aacak... Yoldan dnmek en kolay itir. Ama, bir yere varamazsnz. nk, ancak yolun devam sizi bir yere gtrr... Ne gibi? Merdiven kyorsunuz. Krk ayakl bir merdiven. Krknc basama karsanz; bu sahanlktr. Oradaki ufuk merdivenin tabanndaki ufuktan farkldr. Ve nemli olan oraya eriebilmektir. Oraya srayp kamazsnz 136

Kinyas Bey konuuyor kendisiyle. Beni tantryor. Kinyas Bey ismimi syledii halde bir kez de Demirel soruyor. Ne i yaptm, nerde okuduumu, ne yapmak istediimi falan soruyor. Politikaya girmemi neriyor. Dinliyorum sadece. Derken bir sre sonra kalkyoruz. Kinyas Bey o an tarihletirmek, dondurmak istiyor. Birlikte bir resim ekilmemizi neriyor. Demirel talimat veriyor. Bir yerden biri kyor, elinde fotoraf makinesiyle, karmzda duruyor, deklanre basyor, ve Kinyas Beyin dedii oluyor. O an o resimle sabitleniyor.(Bkz. Ekteki resimlere) Demirel bir adam yanna aryor. Orta yal post bykl biri. Hayri bey diye biri. Benim telefonlarm adreslerimi kaydetmesini sylyor. Sonra kyoruz. Demirel kapya kadar Kinyas Beyi uurluyor. Kinyas aa diye hitap ediyor kendisine. Sonra talimat veriyor kendi arabasyla bizi brakmalar iin. Kinyas Bey itiraz ediyor, ama nafile. Demirel srar ediyor. Ve stnde Demirel plakas olan beyaz bir mersedes bizi Gniz sokaktan alp Anadolu kulbne brakyor. Kinyas Bey Demirel ile ilikilerimi srdrmemi neriyor. Ben biraz mahupa da olsa reddediyorum. Demirel iktidarlarnda, bata douda olmak zere, halkn ve genliin bana gelenleri heyecanl bir biimde anmsatyorum. Bunun zerine Kinyas Bey Demirelle olan bir ansn bir grmesini anlatyor, beni ikna etmek iin. Diyarbakr senatr ile birlikte Demireli ziyarete gitmitik. kta zel grme talebimiz zerine yan odaya getik. mz yalnzdk. Ben Demirele unlar syledim: eitli nedenlerle eline silah alan daa kan herkese ekya diyorlar. Oysa bunlar ekya deil. bir ou zulm zelalet grm yaknlarn hakszlklar sonucu kaybetmi insanlardr dedim. Yani hasl douda hakszlk ve zulm yaplyor dedim. Demirel bana dnerek doru diyorsun Kinyas Aa. Bak hak taala tarafndan ilahi adalet tecelli etti adalet yerini buldu. imdi burada yaplanlar bir benzeri Bulgaristanda Trklerin bana geldi, onlara yaplyor. O nedenle de binlerce Trk kkenli Bulgar vatanda ile ve perianlk iinde srnmekte, yollara dmektedir. dedi. O yllarda Bulgaristandan bir g ve ka balamt. Kinyas Bey o olayla Demirelin aslnda farkl biri olduunu, dndklerini yapamadn anlatmak istiyordu. Ben ise daha ok Demirelin bu sylemle ve ince politikayla dou milletvekillerini kendine baladn dnyordum.
mutlaka basamak kacaksnz. Derken... Mesela, yirminci basamaa geldiniz. Birisi, orada hulk oldu (ortaya kt), sizi aaya itti. Be basamak dtnz aaya. Ne yapacaksnz? Kalkp bu merdiven klmaz deyip ktnz basamaklar inerek, baladnz yere mi dneceksiniz; yoksa stnz banz dzeltip tozu, topra silkip yeni batan o merdiveni kmaya m devam edeceksiniz? Merdiveni kmaya devam etmezseniz, tepesine varamazsnz. Binaenaleyh, karlatnz zorluk ne olursa olsun, belki biraz zaman alr, ama inat edin, merdiveni kn. Bu benim, arkadalarma sylediim szdr: Mkllerden ylmaynz 137

Byle bir ok anmz oldu. Zaman geiyordu. Artk yava yava iin sonuna geliyorduk. Kinyas Beyde yllarn yorgunluu vard. Erivanda, Bakde, randa, Vanda, Ankarada, Sivasta ve Trakyada (srgnde), kah siyasette, kah airette, kah srgnde yaadklarnn yorgunluu vard yznde. Yaadklar tarih olup, izgi olup yzne yansmt sanki. Yzndeki her izgi her bir olayn tan gibiydi. Zaman ferman dinlemiyordu. Zaman akp gidiyordu. Ve iin sonuna doru geliniyordu. 1992nin yazyd. Tatil iin Vandaydm. Vann mehur Cumhuriyet caddesinde arkadalarmla yrrken omzuma bir el dokundu. Dnp baktm, tandk biri. Kinyas Beyin kendisine ait olan i hanndaki avukat yeeninin dkkannda beni beklediini syledi.

ardm. Sonra denilen yere gittim. Kinyas Beyi iki adamla beraber oturur buldum. Bir sre ho beten sonra bana dnerek; Ik (sevdii insanlara gzmn anlamnda byle hitap ederdi) bir mektup yazdrmam gerekir, sen yazabilirmisin? diye sordu. Kinyas Bey o sralar 92 yanda. Mektubu kendisi yazacak durumu yok. Ben de tabiki, elbette yazarm dedim. Bu cevaptan sonra durumu anlatt: Yanndaki adam Merkez Gendelava kynden Gemo olu Abdullah (Abdullah- Gemo) denilen biri idi. nce politikayla uraan olu Nadir Beyi arm mektubu yazmas iin. O da kendisini seimlerde

desteklemediinden Abdullah- Gemo iin mektup yazmayacan syleyerek kp gitmi. Bunun zerine ben aklna gelmiim ve o gn o mektubu o syledi ben yazdm. Mektubun ierii ksaca yle: Gendelavali Abdullay Gemo denilen airet mensubu kii Diyarbakr havalisinden bir tccara bir sr byk ba hayvan (sr) satm. Ancak Diyarbakrl tccar zaman gelip getii halde paralar dememi. Abdullah yardm iin Kinyas Beye bavurunca, oda Diyarbakrl dostu eski senatre Abdullaha parasn geri almas iin,

nfuzunu kullanarak, yardmc olmasn istiyordu. Mektup ksaca byle. Ama kinyas Beyi asl zen olunun Abdullahn siyasetteki tutumunu gereke gstererek mektubunu yazmam olmasyd. Oysa diyordu Kinyas Bey: olum siyaset baka, oy baka, akrabalk baka eydir. Bunlar iin akrabalktan vazgeilir mi? diye sitem ediyordu. Kendilerine oy vermemi olmasna ramen orda Abdullaha yardm etme abasna tank oldum. Bu da aslnda airette kan bann nedenli gl olduunun bir gstergesiydi. Mektuptan sonra birlikte ay iip sohbet ettik. Bana sz verdi. Kendi hikayesinin zellikle aydnlanmam blm olan Rusyadan ka ve Leyla Hanmla olan ilikilerini anlatacakt. Bende bylece hikayenin sonuna gelmi olacaktm. Ve bana dnp dedi ki: Sen Diyarbakra grevinin bana dn ( O sralar, ayn zamanda , GAP Belediyeler Birlii Genel Sekreterlii grevini yrtyordum.) ben de bir sre Vanda kaldktan sonra Ankaraya dneceim. O zaman haberleiriz. Ankaraya gelirsin. Sonra hayatmn merak ettiin blmn, yani
138

Sovyetler Birlii ile ilgili son perdesini de anlatrm. dedi. Vedalap ayrldk. Ben daha sonra Diyarbakra dndm. Bir hafta sonra Kinyas Beyin lm haberi geldi. ok zldm. Yllarn siyasete vermi koca nar lm siyaset krssnde yakalamt. Olu bir parti almasnda (parti il kongresinde) krsde konumasn istemi. Konuurken yal kalbi dayanamam, krsde duruvermiti... Bir anda lm drt bir yanda yankland. Hemen atlayp Vana geldim. Cenazeye yetitim. Maheri bir kalabalk vard. Demirel bata olmak zere Demokrat partiden bu yana bir ok siyaset arkada zel bir uakla Vana gelmilerdi. ne atsan yere demezdi. yle byk bir kalabalk vard. skele Caddesi dolup tayordu. Kalabalk daha sonra cenazeyi defnetmek zere Kinyas Beyin kyne harekete geti. Hi unutmam. Ortalk ana baba gnyd. Hem Vanl Hemehrileri, hem akrabalar, Brukan aireti, siyasetten dostlar Trkiyenin drt bir yanndan gelmi, son yolculuunda kendisini yalnz brakmamlard. Cenaze defnedildikten sonra Vana dnld. Taziye iin gittiimiz evde olu Nadir Beye taziyelerimi sunduktan sonra konutum. Projemi anlattm. Brukan aireti, ve Kinyas Bey zerinde altm syledim. Projenin yarm kalmamas gerektiini, Kinyas Beyin artk gnahyla- sevabyla airet tarihine ve kitlelere mal olduunu, biyografisinin yazlmas gerektiini syledim. Bunun iin eer varsa elinde belge, bulgu bana iletmesini rica ettim. Ama maalesef bu istemim ya belge bulgu olmad iin ya da nemsenmedii iin hibir zaman yerine gelmedi. Ben de elimdekiyle yetinmek zorunda kaldm. Ve bu elinizdeki almay yaklak on yldr elimde tuttuktan sonra yaynlyorum. Zaman zaman bu iin nemini kavram kiilerle (rnein yeeni Halit Kartal burada anmam gerekir) karlatmzda hep bu proje zerinde durduk konutuk. Hatta bazlar bitmemi dokman fotokopi ekip aldlar benden ve elden ele dolatrdlar. Byk bir istek vard. Bu nedenle artk bendeki almay olduu gibi veya var olduu kadaryla gn na karmaya karar verdim ve almay yaynladm. Kinyas Beyle olan ilikim ksaca byle. Ama kendisi yaarken yeterince faydalandm syleyemem. Bugn bu eksiklii daha iyi anlyorum ve kendisini rahmetle anyorum. Biyografi iin beslendiim ikinci tip kaynaklar ise yazl olanlardr. Ancak bu konuda, yazl kaynak yok denecek kadar azdr. nk airetin yazl bir kltr yoktur. Bilgiler, sylenceler kulaktan kulaa aktarlr genellikle. Ancak btn bunlara ramen Kinyas Beyle ilgili bilgilere dolayl olarak bir lisans bitirme tezinde, dnemin baz gazetelerinde kendisiyle yaplan bir iki syleide rastladm. zellikle bunlardan en kapsaml denilebilecek olan 1998 ylnda Milliyetten Yener Susoyla yaplm olan syleidir. Ayrca Anadolu Basn Birliinin yaynlad Erivandan Vana Hatralarm adl bir kitap da eklemek lazm. Bu kitapta anlatlanlar, Yener Susoyla yaplan rportaj arasnda baz elikiler mevcuttur. rnein
139

Yener Susoyla yaplan rportajda Krt olduunu syleyen Kinyas Bey, Erivandan Vana Hatralarm adl kitapkta Trk olduunu ileri srer. Bu eliki Erivandan Vana Hatralarm kitapnn Kinyas Beyin ok isteyerek yapt bir i olmad daha ok dnemin ruhuna uygun mesaj verdirmek amacyla Anadolu Basn Birliinin zorlamasyla yapldn akla getirmektedir. Kinyas Bey son yllarnda Sosyal Demokrat Partilerde politika yapmann daha doru olduunu etrafna telkin ediyordu. Vanda yllardr doktorluk yapan, aslen Ar Diyadin kkenli olan Dr. Mehmet Ali Mzrak bana Kinyas Beyle arasnda geen u diyalou aktard: Kinyas Bey bir gn bana muayeneye gelmiti. Arada gelir, salk kontrolnden geirirdim. Muayeneden sonrada oturur sohbet ederdik. Bir gn muayeneden sonra bana Eer politika yapacaksanz Sosyal Demokrat Partilerde yapn dedi. Sebebini sorduumda yle cevap verdi: nk sa partilerde faizan eilimler ve Krtlere kar ar tutumlar var dedi ve bandan geen bir olay nakletti. Olay ksaca yle: 1980li yllarda Kinyas Bey Vann merkeze bal olan kynde dinlenmektedir. O sralar Alman ZDF Televizyonundan bir ekip kendisi ile rportaj yapmak ister. Kinyas Bey kabul eder, grme gerekleir. Bu grmede kendisinin aa olmadn, airet mensubu olduunu, airetinin de Krt olduunu v.s. vurgular. Trkiyede Krtlere yaplannn bir benzerinin de (o gnlerde) Bulgaristanda Trklere yapldn anmsatr. Bu iki durum arasnda bir analoji kurmaya alr. Buna benzer eyler syler. Bu rportaj daha sonra Almanyada yaynlanr. Muhtemelen Almanyadaki Trk Byk Elilii ve oradaki istihbarat grevlileri tarafndan izlenmi olacak ki Trk makamlarna rapor edilir ve olay Demirele kadar gelir, daha dorusu intikal ettirilir. Bir yere gidecei zaman Kinyas Beyi zel arabas ile aldrtan Demirel bu durum zerine Kinyas Beyi artr ama bu kez arabasn gndermez. Kinyas Bey bu ite bir i olduunu dnr, kalkar, bir taksiye atlar Demirelin evine gider. (Gniz sokaktaki mehur eve). erde Demirelin yannda Nahit Mentee ve birka kii daha vardr. Demirel son derece sinirlidir. Orada bulunanlara dar kmalarn, Kinyas Beyle kendisini yalnz brakmalarn syler. erdekiler dar ktktan sonra Kinyas Beye dner, sinirli bir ses tonuyla sorar: Senin bunlar yapmaya, bunlar demeye hakkn var m? Ne hakla byle konuursun? Bizi zor duruma soktun. Yaptklarn askerlerin bile kulana gitmi v.s... Sakin sakin dinleyen Kinyas Bey sorar Beyefendi ben ne yapmm, ne su ilemiim onu sylemediniz. Syleyin bende bileyim. Demirel Alman ZDF Televizyonunda yaynlanan mlakattan bahsetmektedir. Kinyas Bey aslnda durumu anlamtr, ama bunca yldr beraber olduu Demireli hi byle grmemitir. Bu olay karsnda son derece akndr. Demek ki kapal kaplar arkasnda baka, halka baz gerekleri deklere etmeye gelince baka olunuyordu.

140

Kinyas Beyin aknlnn nedeni buydu. Aslnda bir ey yapmam; sadece kendince baz gerekleri dile getirmeye almtr. te bu olay kendini etkiler, sarsar. Ama konumu bir trl Demirelden ayrlmaya da elvermez. Ya da byle bir riski gze alamaz. Demirelin bu yapsna ramen onunla politikaya devam eder. Ama Demirel gereini de bizzat Demirelin kendisinden renmi olur; gene Demirelin ahsnda sa gereini de kendince zer. Nitekim Dr. Mzraka anlattklar da bunu gstermektedir. Ben, Kinyas Beyin, son dnemlerinde yle bir ruh haleti iinde olduunu grdm: randanTurana, Rusyadan Ermenistana ve oradan Trkiye Cumhuriyetine uzanan uzun, meakatli ve bir o kadar renkli yaam deneyiminde sanki bir eyi sorgular gibiydi: Ben ki bu kadar yaadm, bu kadar badireden getim, bu kadar byk bir airete nclk ettim... Geldim, yaadm, ama ite gidiyorum.imdi elde ne kald? Adeta yaamn anlamn sorgular gibiydi. Evet ne kald elde. Yani geriye ne kalacak? Tarihe ne kalacak? Btn bu sorularn cevabn arar, sorgular gibiydi. O nedenle Erivandan Vana kitapn bana imzalayp verirken ok istekli deildi. nk bu kitab bu haliyle, adeta dikte ettirilmi biimiyle iine pek sindiremiyordu. Gerein, asl gerein bir kez daha gn na kmasn istiyordu. Ve o yzden benim kendisini, mensup olduu aireti aratrmam hem nemsiyordu hem de houna gidiyordu. Beni bu yzden takdir ediyor, tevik ediyor ve yardmc oluyordu. Elinizde bulunan biyografide Kinyas Beyin kendi azndan anlatlanlar bulacaksnz. Bana anlattklar ile, gerek Erivandan Vana, gerekse de Milliyette kan rportajda anlattklar arasnda (iin ideolojik politik yan dnda) benzerlikler de vardr. Bu nedenle bu kaynaklardan da yararlandm. zellikle de politika d hayati ile ilgili olan ksmlarnda. Yararlandm nc tip kaynaklar ise szl kaynaklardr. Daha nce belirttiim gibi airetin yazl bir kltr olmad iin yaanan nemli nemsiz her ey szl bir biimde aktarlmtr. Tabi her aktarma ayn zamanda biraz deime biraz anma demektir. Herkes kendi penceresinden bakm olaylara ve kendi bak as ile aktarmtr. Dolaysyla szn, szl kltrn aktarlma ii biraz znel bir i olmutur. Yaananlar bazen dengbej denilen sz ustalarnn kulam (kelam) larnda dile gelmi/getirilmi, bazen bir destann msralarna szl olarak yansm, bazen de (ara ok uzaynca) bir masaln temas haline gelmitir.Ancak btn bunlarn dnda tarihin szl anlatm daha ok ruspileri tarafndan aktarlmaktadr. Ruspi aksakall demektir. Ancak ak sakal burada bilmenin, bilgeliin bir ifadesidir. Bilgi ile yan birleimi bavuru kayna asndan ve airetin yeni kuaklar asndan hep bir saygnn ifadesi olmutur. Zaten tre gerei airette kendinden yal olana sayg gsterme, itaat etme, kendinden gen olanlardan ise sayg ve itaat etmeyi beklemek adeta bir gelenek haline gelmitir. Hatta kimi yerde bu bir
141

hak gibi grlmtr. Bu iki unsur birleince airetin tarih bilicileri her zaman aranm, sayg grmlerdir. Bu gn her ne kadar soylar ve saylar azalm olsa da. te nc kaynak olarak da bu airet bilgilerine bavurduk. Bu bilgeler iin gemiini bilmek, seceresini bilmek ve bu bilgilerini bitmez tkenmez bir akla etrafna ve kendinden sonra gelen kuaklara aktarmak hem bir yaam tarzdr hem de yaplmas gereken bir grevdir. O nedenle bilenler bilgilerini esirgemezler. Tam tersine anlatrlar, anlatrlar, anlatrlar. Uzun k gecelerinde, ky odalarnda; serin yaz gecelerinde obada, kara kl adrlarda, kimi zaman kentte bir cemaatte kimi zaman kyde bir sohbette hep anlatr, anlatr, anlatrlar... Bazen enlikte bir dnde, bazen yasta bir lmde. Kimi zaman yeni bir doumu, ou zamanda deerli bir kayb, bir lm vesile ederek anlatrlar. Geceler biter, obalarda adrlar zlr, gler yollara dizilir, klar gelir geer bu anlatlar bitmez. Her ne kadar bu gn bu anlatnn soyu, says ve kalitesi giderek azalm olsa bile... te aireti kklerine balayan bu anlatdr. Reisi ve onun yaamn ycelten bu anlatdr. Hatta ou zaman hep eski reislerin, feodal beylerin, aalarn evlerinde besledikleri birer dengbejleri vard. Birer anlatclar. Yaptklarn kahramanlk edasyla aktaran, trkletiren, atlatran, destanlatran dengbejler. Ve hasl sz ok eydir yazl gelenei olmayan topluluklarda. Ama szn znn uup gitmemesi iin bugn, bu modern ada yazya dklmesi gerekiyor. te bu nedenlerle biz bilgelere de, aksakalllara da, tarih anlatclarna da bavurduk yer yer. Sz yaznn zne dkmek iin. Yaananlarn, aclarn, sevinlerin, nemli olaylarn, yaam pratiklerinin uup gitmemesi iin, kalc olmas, gelecek kuaklara da kalmas iin yazdk. Bu, gemie kar vefa borcumuz, gelecee kar ise yerine getirilmesi gereken grevimizdir, diye dnyorum.

142

BR ARET RESNN ANATOMS GR Kinyas Kartal ar gei dnemi ynetiminde, Lenini iktidarda grm, randa ahlk rejiminde bulunmu; Trkiyede Atatrk, nn, Bayar, Sunay, Korutrk ve nihayet Evren ve zaln Cumhurbakanl dnemlerini yaam olan bir airet reisidir. Bu zaman zarfnda saylar yz aan babakan, bakan, milletvekili ve dier st dzey yneticilerini tanm, kimisinin alma ve mesai arkada olmu kimisinin ise almalarn dardan izlemitir. Bu olana, airet reisliinin kendisine ykledii roln yan sra aktif politikaya atlm olmas ve 15 yl bilfiil parlamentoda milletvekili olarak bulunmas ile elde etmitir.72 Byle renkli bir kiilik hi kukusuz incelenmeye deer bir aratrma konusudur. ncelemenin bir amac budur. kincisi, baz sosyal olgular tasvir edebilmek ve aklayabilmek iin kimi zaman hayat hikayeleri ve otobiyografiler nemli bir rol oynarlar. Sosyal bir olgu olan airet yapsnn incelenip aratrlmas, liderlik messesinin daha iyi tanmlanp tannmas bir airet reisinin biyografisi ile daha iyi anlalacaktr. Bu inceleme bu nedenle belli bir tarihe k tutaca gibi bir toplumsal rgnn ve bunun bir somut grnm olan belli bir airetin (Brukan airetinin) daha iyi aklanmasna katkda bulunacaktr. kinci ama da budur. almada, mlakat tekniinin yan sra hayat hikayesi tekniine bavurulmu, Kinyas Kartaln dnda airetin baz dier ileri gelenleri ile de grmeler yaplmtr. almann teorik erevesi iin ise katlml gzlem teknii kullanlmtr. almann asl iskeletini Kinyas Kartaln hayat meydana getirmi olmasna karlk bu olgunun daha iyi anlalmas iin yer yer olaylarn getii zaman ve mekann sosyo ekonomik koullar da irdelenmitir. Bu koullar konuya teorik bir ereve oluturmu, deyim yerinde ise Kinyas Kartaln yaamnn stne kurulduu (ilendii) tuvali oluturmutur. almann bu gzle okunup deerlendirilmesinde yarar vardr. Esasnda bugn Vanda bulunan Bruki airetinin asl bilinen kkleri Diyarbakrn Karacada blgesine dayanr. Airet bundan yaklak 400 yl nce Karacadada yaarken bir olay zerine g eder. Meakatli bir yolculuktan sonra Ar dann eteklerine gelir. Burada iki kola ayrlan Brukilerin bir kolu randaki Hoy ve Bak blgelerine,br de bugnk Erivan ve evresine gelip yerleir. Bu gn stnden yaklak 300 yl getikten sonra 1920lerde her iki kol (hem Sovyet hem de ran Brukileri) Trkiyeye geri dnerek bu gnk Van merkez ve
72

Kinyas ismi arlk Rusyas dneminde ar tarafndan hizmetlerine gre belli kiilere verilen ad veya nvandr. arn Kinyas nvan verdii kiiye iinde alanlar ve insanlaryla birlikte toprak paras balad da olur. Dolaysyla Kinyas Kont gibi, Derebey gibi bir titrdir. Daha sonra bundan etkilenen baz insanlar ve airetler bu ismi kendi ocuklarna vermitir. Kinyas Beyin babas da muhtemelen bu duygularla oluna bu ismi vermitir. 143

evre kyleri bata olmak zere Muradiye-Grpnar ve evresine yerleirler. Ksaca zetlediimiz bu tarihi sreci ve gelimeleri nce Kinyas Beyin azndan dinleyelim sonra olaylarn geliimini ayrntlaryla izleyelim. I- KARACADADAN G Beinci gbekten dedem emdin, Diyarbakrn Karacada blgesinde yaamakta iken bir olay zerine Idr-Aralkn Dil blgesine g edip yerlemiler.Ondan sonra gelen kuaklar srasyla emdinin olu Mehmet, onun olu Nadir, onun olu Fethi, onun olu Bedir ve onun da olu ben Vana gelinceye kadar hudut deiiklikleri ve olaylara gre Rusya, daha sonra Sovyetler Birlii, ran, Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyeti iinde yaadk. Kinyas Bey Rus snrlar iinde kallarn yle anlatyor: Bizimkiler Tendrekten sonra Dil blgesine gelip yerleirler. Biz Dil blgesine geldiimiz zaman bu blge ran snrlar ierisinde idi. Bu blge bilahare Ruslarn eline geti. te bu snr deiiklii yznden biz Rusya snrlar iinde kaldk. Rusyada, randaki Brukilerde olduu gibi, gebe yayorlar. Kn Aras Nehrinin iki yakasnda konaklyor, yazn Kafkaslardaki Elegez Yaylalarna kyorlar. Karn bittii noktada konaklyorlar genellikle. Kar eridike yukarlara, doruklara ekiliyor, onlar da karla beraber, kar izleyerek, yukarya doru, doruklara doru kyorlar. Bir nevi kar ile birbirlerini takip ediyor, karde oluyorlar ikiz karde gibi. Kar yukarlara ktka onlar da kyor, kar aalara inince (kar yanca) da iniyorlar. Gerekte gebenin kaderi biraz da kara baldr. nk kendisinin dnda hayvanlar vardr. Btn geim kayna bu hayvanlardr. Onlara bakmak iin, yazn yksek yaylalarda otlatmak, kn ise hayvanlarn telef ettirmeden bahara karmak bir yaam sava, bir hner haline geliyor. te Brukiler de, Paulo ellonun deyimi ile, kiisel ve airetsel menkibelerinin peine Elegez yaylalarnda, Kafkaslardaki bozkrlarda, Mak ve Hoydaki dzlklerde dyorlar. Sonra bu menkibe 300 yl sonra onlar Van dznde, Pereitte, Sphanda, Gola Kadoda bir araya getiriyor. II- KNYAS BEYN DOUU VE RUSYADAK DURUM Dil blgesi Ruslarn eline getikten sonra, halen Sovyetler Birlii snrlar iinde bulunan Ermenistann baehri olan Erivanda dnyaya geldim. Bu gnk devlet iftlikleri o zaman Ruslarnd. Ben o devlet iftliklerinde Tarmkent ,73 dedikleri kyde 1900 ylnda domuum. Babam zengin ve gz ak bir adamd. Beni de ok severdi. Bana <Seni subay yapacam. Ama svari olacaksn, atnn nallar gm olacak. ivilerini altndan vurduracam> derdi.
73

Baz yerlerde de (rnein Yener Susoyla yapt rportajda) Tarmkent yerine Torunkent diyor Kinyas Bey. 144

Bu nedenle beni kendi istei dorultusunda askeri liseye gnderdi. Ondan nce ilk tahsilime Tarmkentte baladm. O dnem Ruslarn ilk ve ortaokullar bir arada idi. Bu okullara Gimnaziye deniliyordu. Gimnaziyeyi bitirdikten sonra askeri liseye balamak iin Tifliste imtihana girdim ve kazandm. Bylece Ukraynann Kiev ehrinde askeri liseye baladm. Biz Diyarbakr blgesinden gtkten sonra benimle o nesil arasnda 300 yl gemi. Yani aa yukar 5 nesil. Trkiyeye 1922de geldiimiz zaman ben 22 yandaydm. Bugn 86 yandaym.74 birisi ld 9 ocuum ve 21 torunum var. Bildiim yabanc diller arasnda Rusa, Franszca, biraz Almanca, biraz Arapa vardr ve ayrca airetlerde konuulan Krteyi de bilmekteyim. Rus ihtilali gen Kinyas askeri lisedeyken yakalar.( Ekim 1917 )Bu yllarda ailesinin yanna dnmek ister, fakat bu mmkn olmaz. Rus ihtilali benim askeri liseyi bitirdiim yl balad. O yllarda Azerbaycanda bamsz bir Trk devleti vard. Ben Bakde Harp Okulunu bitirip bir yl temenlik yaptktan sonra Ruslar Azerbaycan istila ettiler. Bana da Kzl Generaller Kursuna katlmam teklif edildi. Fakat gitmedim. Bu yllarda Kievden Erivana dnmek istedim. nk ailem Erivanda idi. phesiz byle bir durumda ailem de beni yannda isterdi. artlar bana bu imkan vermedi. Azerbaycann Bak ehrinde Harp okuluna gitmitim. Buradaki tahsilim 2 yl srd. 2 yl sonra harp okulu mezunu olmutum. Mezuniyetten sonra bir sre Bakde kaldm. Sovyet Ordusu rana giderken ben de kendi ordumla beraber rana getim. Kazbin blgesinde bir sre kaldm. Bilahare Sovyet Genel Kurmay Bakanlna mracaat ederek Erivan ehrinin Nahvan blgesi askeri komiserliine atanma talebinde bulundum ve orada greve baladm. Kinyas Bey Nahvanda grevli iken Rt Paa komutasndaki Osmanl 9. Kafkas Tmeninin Erivanda olduunu renir. Babas Rt Paann kuvvetlerinin safnda arpmaktadr. Tmen komutan Rt Paann airetlerle zellikle de Brukilerle ok salam bir dayanmas ve diyalou vardr. Babasnn komutasnda blgeyi ok iyi bilen, blge artlarna uyumlu, iyi binici ve iyi atc kimselerden olumu 400 kiilik bir kuvvet vardr. Nitekim 9. Kafkas frkas kumandan Rt Paann verdii taktir vesikas bunu belgeliyor.
74

Bu mlakat 1986 da kendisiyle yaplmtr. Daha sonra 1987 ylnda ise Anadolu Basn Birliinin istei dorultusunda bir mlakat yaplm ve bu mlakat Erivandan Vana Hatralarm ad altnda yaynlanmtr. Bu alma incelendiinde bir otobiyografi olmaktan ziyade siyasi ve ideolojik bir mesaj grlr. Bundaki ama, o dnem siyasal mecrada yer alan genlere belli bir zihniyeti empoze etmek ve bu ynde bir mesaj sunmaktr. Fakat daha sonraki yllarda Kinyas Bey, byle bir ie bulatndan dolay rahatszlk duymutur.

145

Daha sonra Kinyas Bey bu takdirnameyi 11 Aralk 1962 tarihinde Ankara yedinci noterinde tasdik ettiriyor. Hangi amala bunu yaptn bilmiyoruz ama byle bir belge karmaya ihtiya duymu. Ekte bir sureti verilmi olan belge aynen yle (Bkz. Belge):

Bruki airet reisi Bedri Bey, airet efradndan cemi eyledii drt yz kadar atl ile daima hudutta askerlerle birlikte ileri karagolda mtereken nbet devriye ve keif hidametinde bulunduu ve evelce bu mntkadaki harekette dahi cesareti grld ktat zabitan ile kamerlu mevki kumandanlnn verdikleri vesikalardan anlalmale i bu takdirname ita klnd 9.11.334. 9. Kafkas frkas kumandan Rt. 9.Kafkas Tmeni oradayken gen Kinyas Erivana gelir. Babas onu Rt Paaya gtrp tantrr. gn sonra da babas ehit olur. Frka da ekilir. Frka ekildikten sonra Trkiyeye dnmek ihtiyac gndeme gelir.75 Kinyas Beyin babasnn lm aadaki belgede yle anlatlmaktadr.

Van Vilayeti Celiliyesine Bruki aireti 334 ve 336 senelerinde airet ile beraber hkmetin gendusine tevdi eyledii vazife ifaye itap eylemitir. mstedi Kinyasn pederi mcadelede ehit olmu ve nadir bey mahdumu aairin sah muhafz evladim her ikisi de airetleri ile birlikte maruz tarihlerde Idr civarnda cidal milliyeye itirak etmi efendiler 4-17/7/40 518 numruludur. Airet Frka 8 K. Miralay Sleyman Sabri

Brukiler yaadklar blgenin jeopolitik konumlar gerei asker bir airet olmulardr. Nitekim Bedir Beyin resmi olmayan 400 kiilik kuvvetinden nce babas Fethi Bey bir alay ynetmitir. Bu alay Hamidiye alaylar rnek alnarak kurulmu bir alaydr. Kimine gre ise Hamidiye Alaylar bu ve benzeri Alaylar rnek alnarak oluturulmutur. Bylece o dnemlerde askeri tarzn airette yaama biimi olarak bir gelenek halini ald grlyor. Bu gelimeleri Kinyas Beyin azndan dinleyelim. Bu atmalardan nce dedem Fethi Beyin komutasnda bir airet alay vard. Bunu anlamak iin padiahlk devrini airetlerle
75

Nitekim Kinyas Bey daha sonra Trkiyeye kaak yoldan girdiinden tutuklanacak onu Rt Paann bu ilgisi sayesinde Kazm Karabekir kurtaracaktr 146

padiahlk ilikilerini iyi bilmek lazm, zellikle de Abdlhamit Dnemini. nk Hamidiye alaylar onun devrinde kurulmutur. Bir tarihi vaka olarak airetlerde ciddi bir padiahlk sevgisi vard. Padiahlar daima bir airet politikasna sahip olmulardr. Araplar bile srail gerei karsnda Abdlhamiti daha yeni anlayabildiler. Padiahlk dnemi ynetimi airetlere o zaman corafi, siyasi ve ekonomik artlarn bir sonucu olarak baz rahatlklar getirmiti. Bunu aklarken o dnemin zlemini duyuyorum anlamna gelmesin. Hamidiye alaylar Trk askeri tarihinde bir gerektir.76 Alaylar bu millete hizmet vermitir. Ruslar da Trkleri rnek alp iki alay da onlar kurdular. Birine benim dedem Fethi Bey Komutanlk yapt. Dierini de Zilan airetlerinden Gne ailesine kurdurmulard diyor Kinyas Bey. Dedem Fethi Beyin komutanlk yapt bizim Bruki airetinin meydana getirdii svari alay 93 harbinde Ruslarla beraber itirak etmek zorunda kalyor. Airet bykleri aralarnda karar alyorlar ve dedem Fethi Bey askerlerine emir veriyor sava alannda Ruslara kar arpacaklar diye. Durumu anlayan Rus ynetimi dedem Fethi Beyi ortadan kaldrmak iin Doubeyazttaki komutana verilmek zere onunla bir zarf gnderiyor. Yaptklar plana gre dedem zarf verdikten sonra airetinin dnda bir blgede ldrlm olacakt. Durumu anlayan dedem cann kurtarmay beceriyor. Daha sonra da airet alaymz Trk kuvvetleriyle birleiyor. Bunlar daha sonra bana amcam anlatmt. Kinyas Kartal Rusyadaki yaamlarn, deer yaplarn ve zellikle talebelik yllarndaki bu ilikileri ( belleinde kald kadaryla ) yle anlatyor. Bizim Erivanda kendimize has gelenek ve greneklerimiz vard. Tremiz vard. Bunlara gre yaardk. Giyim kuamdan sosyal yaamdan, yaama biiminden dini deerlere kadar her eyimiz farklyd. Mslman toplumun gereklerine gre yetitirildik. Babam beni askeri liseye yazdrd zaman arlk dnemi idi. Okulun direktr ile bir grme yapmt. Bizim Mslman olduumuzu, bana domuz eti yedirmemelerini sylemiti. Direktrmzn emri ile domuz eti yedirmemeleri sylenmiti. Domuz piirildii zaman bana ayr masa alrd. Ben yemekhaneye girince gzlerimle zel masam aratrrdm, grmeyince o gn domuz eti olmadn anlayp arkadalarmla yemei yerdim. Bir gn domuz eti piirilmiti, bana da ayr masa ayrlmamt. Direktr ieri girip benim yemek yemeyip bir kenara oturduumu grnce anlad. Bunun zerine personelden 80-90 kiinin
76

Hamidiye Alaylar 1891de II.Abdlhamit tarafndan kurulmutur. Saylar 36 olan bu alaylar uzun sre Dou ve Gney Dou Anadolu Blgelerinde hkm srmler. Abdlhamitin tahttan indirilmesiyle birlikte bu alaylarda resmi olarak kaldrlm ancak alaylar uzun sre rglerini ve rgtlemelerini bozmadan srdrmler. Daha sonra bu alaylardan bazlar Kafkas cephesinde de grev almlardr. Kuzey kolunun mirlivas Patnosta oturan Heyderan aireti reisi Hseyin Paa, Gney kolunun mirlivasi ise Siverek civarndaki Milli aireti reisi brahim Paa idi 147

iine son verip yerine yenilerini aldlar. arlk Rusya koyu Ortodoks bir ynetim idi. Dine nem verir bu konudaki messeseleri salamd. Bazen de arkadalarm beni kzdrmak iin hakaret anlamnda Tatarin derlerdi. Bu onlarn Tatarlara kar olan duygularn aa vuruyordu. Ben de onlara emsali kelimelerle mukabele ederdim. Bazen de dini deerlerimi hedef alan szler sylerlerdi. Bu yzden bir kez bir talebe arkadam dvp iki diini krdm. Disipline verildim. Savunmam yaptm. Durum aydnla kavuunca da hakkmda herhangi bir ilem yaplmad. stelik bana ve dini deerlerime saygszlktan dolay renci azarland. Kinyas Kartal btn grmelerinde, verdii mlakatlarda Mslmanla zel bir vurgu yapyor, Ruslarla birlik olmadn syleme ihtiyacn hissediyor, zelliklede Ermenilerle olan atmalarn n plana karyor. Burada gle gelen ilk kuak olmasnn yan sra alm olduu byk sorumluluun pay yadsnamaz bir gerek gibi grnyor. Rusyadaki yllarda zellikle Ermenilerle olan atmalar anlatmlarda ba listeyi almaktadr. Gneyde Osmanllarn Enver Paa komutasndaki Kafkas cephesi kuvvetleri etrafnda Ermenilerle atmalar var. Bu atmalar Trkiyeye gelinceye kadar srp gider. Rusyadaki yaammz boyunca birok glk ve atmayla karlatk. Birounun ortasnda kaldk. Kafkas cephesi, Ermenilerle olan atmalar 93 harbi bunlardan bir kadr. Bunlarla ilgili birka anm anlataym: renci olduum yllarda paskalya mnasebetiyle kydeki evimize gelmitim.. o yllarda ordularmz Sarkamta General Ka yenilmiti. Enver Paa hareketinden sonra askerlerimiz donmu. Silahlar yerde kalmt. Blge halk bu silahlar topluyor airetlere satyordu. Bu silahlardan 6 at yk tfekte bizim airete getirilmiti. Rahmetli babam kyller adna pazarlk yaparak satn alyordu. Babamn amcasnn olu Mehmet Bey de babamn yannda idi. Mehmet Bey bir silah seti ve babama bunu size alalm. dedi. Silahn dipiinde kan izi vard. Mehmet dedi babam bu silahta ecdat kan vardr. Benim iim bu silah kullanmaya elvermez. Allahtan dileimdir. Askerler buraya kadar gelsin onlarn safnda dvp ehit olaym Allah babamn duasn kabul etti. 9. Kafkas Fkrasnda dvrken babam Ermeni kurunuyla ehit oldu. Sz Enver Paadan almken, onunla ilgili bir anm anlataym. Onunla karlatm zaman ben Harp Okulu rencisiydim. Bakdeki Byk Tiyatrodan Kuran- Kerim aleyhinde bir konuma oldu. Enver Paa bu toplantdayd. Sz ald ve Kuran- Kerimi gzel bir slupla mdafaa etti. Daha sonra ben birka arkadamla Enver Paann yanna gittik. Paam, bize bir hatra olarak kartvizitinizi verir misiniz. diye sorduk. Bir kk kat parasna adn ve adresini yazd, bize verdi. Onu uzun zaman saklamtm sonra kaybettim.
148

Biz Kafkasyadaki Airetler Kafkas cephesinde Enver Paaya ok yardm ettik. Birok kii hayatn onun yolunda gzn krpmadan verdi. Fakat harbin sonucu maalesef mspet olmad. Alk, yokluk ve birde k eklendi. Ecdat milli karlar iin atlarn tersindeki arpalar ok yemitir. Ruslarla arpan askerlerimiz buday kavurmas ( kavurga) ile karnlarn doyuruyordu. Babam ecdat kan ile onurlanm silah Kafkas cephesinde kullanp henz ehit olmadan bu silahla ilgili bir anm hatrlyorum. O ilkbahar adrlarmzda 5 erkek 1 kz karde oturuyorduk. Kahvaltdan henz kalkmtk. Babam da aramzdayd. 1-2 km tede srlarmz yaylmt. Sonra birilerinin bunlar kovaladn grdk. Babam benden silahn istedi. Silah getirdim. Bir iki el ate etti ve dereye doru indi. Ancak dereye inince bunun bir Ermeni pususu olduunu anladk. Ermeniler tuzak kurmu. Azerileri de bu dereye ekmiti. Airetimizden bir anda dereye 1000-1500 svari indi. etin bir atma oldu. Azerilerin ve bizim srlerimizi kurtarmtk. Dostluklar yenilendi. Babam bu silaha, bu atmada veda etti. Bundan sonra apl ald ve onu kulland. Rusyada iki tr Ermeni vard. Balangtan beri bizim komumuz olan Ermenilerin yan sra birde Osmanl mparatorluunu terk edip gelenler vard. Bunlara kahdogom deniliyordu. Btn huzursuzluu bunlar yaratt. Btn ileri gleri etecilikti. Bu etelerin birisi bir gn (1918) bizim airetin kylerinden Zeveye geldi. Kadn oluk ocuk ne varsa hepsini katlettiler. Evleri ve tarlalar yaktlar. Bizim airetin yallarndan Kafkasyada Zevede Ermenilerin yaptn bilmeyen yoktur. Bu ac hatrann aclar hala vardr. Ermenilerin bize yapt asl byk mezalim randan geerken yol boyunca oldu. G kervanna hi beklenmedik anda saldryor, srlerimizi mahvediyor ya da gtryorlard. III-RUS HTLAL VE TRKYEYE GER DN ( G ) htilalin ben Askeri lisedeyken olduunu daha nce sylemitim. Stalinin gz kr olsun. Sabah okula geldik. leye doru ihtilalciler okula baskn yapt. Ellerinde silahlar ve sopalaryla. Kimse bir ey yapamad. Kar gelmeye imkan yoktu ve her ey onlarn istei dorultusunda oldu. Bu arda hzla rejim deiiklii olur. Birok cephede kar saldrlar meydana gelir. atmalar balar. Kafkasyann kuzeyinde Kazaklar isyan eder. Yeni rejim ve dzene uyum salamak hayli g ve zordur. Bu arada intibak salamayan, yeni rejimi benimsemeyenler eitli yollardan Sovyetleri terk etmektedir. Yeni iktidar eitli cephelerde savamakta olan askerlerini geri ekip ierideki meseleleri halletmeye alr. Bu gelimeler zerine 9.Kafkas Tmeni de Erivandan geri ekilir. Denge Ruslardan destek
149

gren Ermenilerin lehine dner. Bedir Beyin ehit olmasndan sonra airet randa bir yl daha kalr. Sonra geri dn kararlatrlr. randa kalnan yl takip eden ylda tekrar asl topraklara, Trkiyeye dnlr. Ancak airetin hepsi geri dnmez. Bir ksm kalmaya devam eder. Halen de orada yaamaktadrlar. Gelenler eitli kollardan hudutlar aarak bin bir glk ve belay defederek Karsa ular (1920). Karstan sonra yola devam ederek Vana gelirler. Bu arada bir ksm akraba ve airet mensubu Karsta kalmay tercih eder ve oraya yerleir. 400 yl nce Karacadadan Kafkaslara olan g bu sefer Kafkaslardan Vana doru ayn glk ve zorluklarla devam eder. G epey zaman devam eder. Nitekim gelenlerin bir ksm yeni duruma intibak etmezler ve geri dnerler. Geri dnenlerin banda zellikle Canik ve etrafna yerleenler gelir. Bugn hala bu ailelerin ardllar Rusya, Kazakistan, Nahcivan snrlar ierisinde yaamaktadr. 1920-1923 yllar arasnda Van blgesine olan ilticamz devam etti. Van ve ilelerine bal kylere ( Van merkez-merkez kyleri,Muradiye kyleri, Grpnar, zalp ve kylerine ) yerletiimiz zaman 5000 aile kadar vardk. phesiz hkmetten scak ilgi grdk. Buna ramen yerlemedeki gei dneminde bir hayli skntlar geirdik. 5000 civarndaki hane yals, hastas, oluu ocuu ile yeniden yerlemeye alyorduk. Ermenilerden ektiklerimiz adeta unutulmutu. Biz millet olarak zaten kindar deiliz. Ama hi olmazsa yakn gemiin olaylarn ocuklarmza anlatmal ve onlarda tarih uurunu yaratmalyz. imdi ise airetimiz 400-500 bin kiilik nfusa sahiptir. Bunlarn her biri bir baka aileye gelin verdi ve gelin ald. Hsm-akrabalaryla Trkiyenin eitli illerine dald. stedikleri yerlere gidip yerletiler. IV-TRKYEDEK GELMELER VE YEN DURUM Bilindii zere bu yllar (1920li yllar) Trkiye Cumhuriyetinin kurulu yllardr. Ve Osmanl mparatorluu zerinde bir rejim deiiklii sz konusudur. Padiahlk kaldrlm, monariden Cumhuriyete geilmi ve TBMM kurulmutur. Atatrkn nderliinde meydana getirilen bu deimeler, yapya uygun kurumlarn ve yeniliklerin inas ile yeni boyutlar kazanmtr. Her reform ve yenilik doas gerei nceleri bir takm tepkiler ve direnmelerle karlar. Atatrkn yapt yenilikler de yer yer tepkiler grmtr. Airetler tarafndan en ok tepki gren unsurlar ise klk kyafet deiiklii ile dine dayanarak yaplan ilemler olmutur. Airetler ise dini deerlere geleneksel ller iinde bal olan kapal toplumlardr. nceki giyim kuamlar da bir anlamda dini destekler ve tamamlar nitelikteydi. O nedenle yeni klk kyafet deiikliini kolay ve abucak benimsemediler. Bu gelimeler olurken randa bulunan Brukilerin dier kolu da yava yava Trkiyeye
150

gelmi, Muradiyenin etrafndaki kylere yerlemekteydiler. Ancak 1926 ve sonrasnda yukarda ksaca izah ettiimiz nedenlerle idareyle, ihtilafa dm tekrar rana dnmlerdir. Bu gidi ve geliler ok eitli ve ska olmutur. Nihayet iler rayna girip adaptasyon salandktan sonra 1930da Vanda bulunan Vali Paa vastas ile rana giden airetler ve dolaysyla Brukilerin ran kolu geri arlmtr.nk daha nce blgede yaayan Ermeniler yaanan olaylar sonucu tehcire tabi tutulmu (1915) blge adeta

insanszlatrlmtr. Bu boalan yerlere yerlemeleri iin ran bata olmak zere yakn yerlerdeki airetlerin gelip yerlemeleri tevik edilmitir. Bylece geri dnen ran Brukileri Muradiyenin Beyda (Ut), Yumakl (Anzaf), Uluar (Korsot), Topuzarpa (Anguzek), Yalndz (Simtatos), zalpn Azikara Kylerine yerlemiler.77 Daha dorusu boaltlm olan bu kyleri yeniden kurmular. Bu kyler Ermenilerin g etmesi sonucu bo bulunmaktayd. Ayrca 5-10 aile halinde baka kylere gidip yerleenler de olmutu. Bunlarda genellikle bu saydmz kylere yakn olanlardr. Kafkasyadakiler gibi randa kalp yaamn orda srdrenlerde olmutur. Aralarnda akraba ziyaretleri yakn tarihlere kadar srmekte olan airet mensuplar snrlardaki gvenliin arttrlmas, ran-Irak sava nedeniyle azalmtr. ok az sayda gitmeye alanlarda gnmzde pasaport kullanarak bu ziyaretlerini gerekletirmektedirler. Bylece Karacadadan balayan Ar Dann eteklerinde ikiye ayrlp iki koldan Kafkasyaya ve rann Mak ve Hoy blgelerine doru uzanan Bruki airetlerinin bu iki kolu 300 yl sonra Van snrlar iinde tekrar bir araya gelmitir. Daha artm bir nfus ve zenginlemi ekonomik bir yapyla bir araya gelen bu airet bylece blgedeki dier airetler karsnda baat bir gce sahip olmutur. Brukiler dier airetlere gre daha farkl bir yapya sahip olduklar gibi kendi ilerinde de farkllk gstermektedirler. Bu farkllk sosyo-ekonomik koullarda olduu gibi giyim, kuam, gelenek ve greneklerde de kendini gsterir. Bunun balca nedeni airetin tarihi servenidir. Ufak farkllklar bir tarafa brakarak genel bir gzlem yaptmzda unlar grrz. Bruki aireti gebe ve yar gebe kabilelerden olumaktadr. Ancak bu kabileler zamanla giderek yerleik hayata gemitir. Tam gebelik tamamyla son bulmu ama yar gebelik yer yer srmektedir. Gebelikten yerleik hayata geite ehirlerin byyp gelimesinin ve yeni i olanaklarnn rol byk olmutur. Bu sebeple ehre yaknlk derecesine gre yerleik hayata gei artmtr. Baka bir deyile ehre uzaklk derecesiyle yerleik hayata gei arasnda bir korelasyon vardr. ehre yakn olanlar daha hzl yerlemiler. ehrin bykl, kapasitesi ve olanaklar da yerleiklii etkilemitir. Halen Vana bal kylerdeki Brukiler,
77

Parantez iindeki isimler kylerin Ermenice isimleridir. Ve bugn hala halk arasnda bu isimler kullanlmaktadr. Daha sonra Krte isimlerle birlikte bu isimlerde yasaklanarak yrrlkten kaldrlm, yerlerine Trke isim konulmutur. Ancak Trke isimler resmi dairelerde kullanlmtr. 151

hayvanclk yapyor olsalar bile, yerleik dzene gemi olmalarna ramen, ayn koullardaki Muradiye Brukileri yar gebeliklerini srdrmektedir. K dzdeki kylerinde geiren Brukiler yazn dalara doru yaylalara gmekte ve yaz orada geirmektedirler. Yaylada kalma sresi mevsim koullarna ve hayvanlarn barnma ve beslenme durumuna gre deiir. Ayrca Muradiye blgesindeki Brukilerin halen yar gebelii srdrmelerinde rol oynayan baka (nemli ) bir faktr de randaki yaamlarnn da bu yaam tarznn nemli bir benzerlik arz etmi olmasdr. Airet tarafndan saklanan hayvanlar, kk ve byk ba olmak zere ikiye ayrlr. Kkba hayvanlar okluk srasna gre toklu-koyun-sr-koyun-ko ve keiden olumaktadr. Bykba hayvanlar say olarak kkbatan az olup inek, kz, manda, camz, at, eekten oluur. Bunlar srler halinde bir arada tutulur. Bir koyun srs en az 300 en ok 600 koyundan oluur. Her srye en az 2 en ok 4 oban ve silahl koruyucular refakat eder. Srler genellikle 8. ve 9. aylarda satlr. Daha nceleri daha yksek fiyattan pazarlamak iin rana gtrlen srler snrlarn sk denetimi sonucu gnmzde G. Antepin i ve d pazarlarnda satlmaktadr. Koyun satlarndan elde edilen paralarla yeni srler alnmakta bu srler gelecek sezondaki satlara hazrlanmakta ve bu dng byle srp gitmektedir.78 Airetin geim kaynaklarndan bir bakas da iftiliktir. Verimsiz ve geni araziler zerinde yakn gemie kadar ilkel metotlarla yaplan tarm herkesin kendi i tketimine ynelikti. Fakat gnmzde makineleme ve toprak slah yeni gbreleme sistemleri verimi artrmakta, tarm yaplan alanlarn says da oalmaktadr. Bu durum yerleik yapya gemeyi tevik etmekte ve hzlandrmaktadr. Kafkasyadan gelen Bruki'ler ran Brukilerine nazaran daha geni araziler zerinde daha etkin bir tarm yapmaktadrlar.Bunun temel nedeni var : 1. Daha nce gelip geni arazilere sahip olmalar 2. Yerleik hayata ran Brukilerinden nce gemi olmalar 3. Van merkezine daha yakn olmalardr. Bu avantajlar bu grubun mlkiyet ve ynetim ilikilerini de denetlemesini salam nitekim liderlik messesesi bu grupta teekkl etmitir. (Kinyas Bey bu grubun bir yesidir.) nc bir geim kaynan da ehirlerdeki iler tekil etmektedir. Bugn nfusu 500 bini aan bu airetin bir ksm hala krsal alanda yaamaktadr. Ancak ehre yerleenler daha
78

Ancak son yllarda uygulanan yayla ve mera yasaklar hayvancl adeta can ekiir hale getirmitir. Bu nedenle airetin hayvanclkla geinen kolu madur olmu, gittike yoksullam, sonuta kentlere g etmek zorunda kalmtr. Bu yanl politika sadece Brukileri deil ayn zamanda blge hayvancln ve giderek Trkiye apnda hayvancl sarsm ve kt sonular dourmutur. Nitekim daha nceleri komu lkeler bata olmak zere d lkelere canl hayvan ve krmz et ihra eden blge ve Trkiye bugn canl hayvan ve krmz et ithal eder hale gelmitir. 152

glenmekte ve gelimekte olduklarndan ehre giderek rabet artmaktadr. Tamamen krsal alandan kopmak isteyenler ehirde bir i tutmakta yada bir ie (kamu kuruluunda) girmekte ayn zamanda kydeki hayvancl ve iftilii de dier yaknlar veya marabas (kydeki temsilcisi) tarafnda yrtmektedir. Ayrca maddi durumlar ok iyi olanlar Ankara-zmirstanbul gibi kentlere yerleerek burada byk iletme, imalathane hatta sanayi kollarndan birini iletmektedir. ehre gn ve yerlemenin dier bir etkin yolu da okuma dzeyi ile ilgilidir. renim gren airet genlerinin says gn getike artmaktadr. Okuyanlar lise veya niversiteyi bitirdikten sonra ya serbest almakta ya da devlet dairelerinde yer almaktadrlar. Bylelikle tamamyla ehre yerlemektedirler. Ayrca ehre yerleenler yakn evrelerini ya dorudan yanna almakta ya da dolayl olarak rnek olmak yoluyla ehre gelmeleri konusunda onlar etkilemektedir. Airet kendine has gelenek, grenekleri, dnleri, oyunlar ve yaama biimiyle de deiik bir sosyal ve kltrel yap gsterir. Ancak bu geleneki yap gn getike zlmekte yerini yeni toplumun yaratm olduu deerlere brakmaktadr. Bunda hi kukusuz yeni alt yaplarn inas (kyn yolu-suyu elektrii)nn yan sra artk kylere de televizyonun girmesinin, PTT hizmetlerinin oluturulmasnn byk ve belirleyici rol vardr. Kitle ulam ve iletiim aralar gelitike, ehirler modernletike, sanayileme arttka, eitim ve retim dzeyi ykseldike aireti yap paralanmakta, geleneksel yaplar terk edilmektedir. Bu gelime ve deimenin etkisi orannda eski deerler yerini modern toplumun yeni deer ve kurumlarna brakmaktadr. Bu kurumlar bylece fonksiyonel bir biimde hem birbirinin geliim ve deiimini hem de kendi dndaki kurum ve kurulularn deiimine sebep olmaktadr. Kafkasya ve randan dnp Vanda birleerek bir birlik meydana getiren, ayrca kendi aralarnda da Mamevrni, Krmzki, Hecimki, Pirki, Kerki, erki, Mamka, Beka, Kaska, avalika ve Kulika gibi kollara ve kabilelere ayrlan Bruki aireti byle bir sosyo-ekonomik ve kltrel konjonktr zerinde yer almakta, yaamlarn bu artlarda srdrmektedir. Hi kukusuz Kinyas Kartalda eskiden var olagelen byle bir sosyal organizasyonun sonucudur. Baka bir deyile bu toplumsal yap airet reislii diye bir messeseye (kuruma) sahiptir. Bu kurum Trkiyeye dnten sonra Kinyas Kartaln ahsnda somutlam ve onun eline gemitir. V- GEN KNYASIN DN Kinyas Bey Trkiyeye 1922 ylnda dner. Ailesi ve akrabalar airetle birlikte Karsn Idr
153

blgesine gelir. Buraya 1920 de gelirler ama gn arkas kesilmez, frsat bulduka airetin geri kalan ksm peyderpey g ederek Trkiyeye gelir. Bu srada gen Kinyas Bakdedir. Ailesiyle diyalou kesilmitir. Ailesinin yanna gelmek ister fakat artlar buna elvermez. Nihayet bir frsatn bulup gelmek istediinde ise ailesinin g ettiini renecektir. Airet g etmeden nce ileri gelenleri (Glave) toplanp karar alr. Bu arada Kinyasn durumu da tartlr. Bir yandan Trkiyeye gelecek 5000 aile br yandan gen Kinyasn durumu vardr. Kinyas ailesinin okuyan (stelik askeri harp okulunda okuyan) tek kiisi olarak hem aile hem de airet iin byk nem arz etmektedir. Bu nedenle Rusyada brakmak istemezler. Ama sonuta gelecek 5000 ailenin durumu ar basar ve g balar. Gen Kinyas ise Sovyetler Birliinin Bak kentinde kalmtr. Uzunca bir sre ailesinden haber alamaz. Merak eder. Ancak bir trl ulaamaz. nk Sovyet Devrimi daha yenidir ve devrimin inas, yerletirilmesi son hzla devam etmektedir. Bir yandan devrimin lideri Leninin nderliinde bu iler yaplrken te tarafta i isyanlar bastrlmakta, Kazaklar ayaklanmakta, muhalifler dzene uydurulmaya allmaktadr. Bu nedenle her tarafta bir korku, bir tedirginlik ve bir belirsizlik hakimdir. te bu ortamda Rus Harbiyesi saylan bir okulu yeni bitirmi olan Gen Kinyas, kendi deyimiyle Kzl Generaller Kursu na gitmeyi geri evirmi, merak ve endie iinde ailesine ulamaya alr. Ama bunu baaramaz. Bu yzdende kendisi gitmeye, daha dorusu kamaya karar verir. Ancak bir engel vardr: Leyla ya da airetin deyiiyle Leylo. Leylo Kinyas Beyin sevdii kzdr. Gen kz da uzun boylu yakkl Kinyasa tutkundur. Kamaya karar verdiinde bir ikilem iinde kalr gen Kinyas. Ne eli Leylodan olur ne de Rusyada kalmak ister. Kararn Leylaya aar. Gen kz arr, panikler, zlr ok dnr. Ama sonuta Kinyassz yapamayacan anlar onunla birlikte kamaya karar verir. Hem de her trl riski gze alarak. Ancak Leylonun da bir handikap var: Ailesi. Sonuta subay olan babasna haber vermez. Annesine kararn ve derdini aar. Annesi Leylay vazgeirmeye alr, ama nafile. Gen kz kararldr. Kendisini kararndan vazgeiremeyeceini anlayan annesi bunun zerine kendisine biraz para (ve altn) verir, yolluk hazrlar. Ana kz bir daha birbirlerini grmemek zere vedalarlar. Leylo, Kinyasn ak uruna dn olmayan yollara koyulur. Bylece Kinyas bir subay kz olan Leylo ile beraber gizliden Erivana gelir. Aileden kimseyi bulamaynca arr. ok iyi Rusa bildiinden kendisini Kinyas olarak tantmaz. Nihayet airetten geri kalan ve orada bulunan bir aile ile temas kurar ve airetin Trkiyeye g ettiini renir. Bunun zerine o da dnmeye karar verir. Kar srarlara ramen Leyloda bu karara katlr. Karara katlmann tesinde kendisi ile birlikte gelmek istediini ve bu konuda kararl olduunu belirtir. Nihayet yola kma karar alnr. ki at

154

bulunduktan sonra gerekli giyecek ve yiyecekler temin edilir ve yolculuk (Sovyetlerden ka) gece balar. Atlarla sren yolculuk koullarn elverisizliinden dolay yaya olarak devam eder. Snrdaki bozkr, Araz nehri, bataklklar ve sarp dalarn almas hayli zaman alr ve ok g olur. Yol arkadann kadn olmas ii daha da gletirir. Ka yolculuu gnlerce srer ve nihayet Karsa oradan da Idra gelirler. Idra geldikten sonra Kinyas baz kiilerce ihbar edilir ve Trk Yetkilileri tarafndan tutuklanr. Bu Kinyas Beyin Trkiyedeki ilk tutuklanmasdr. Bu tutuklanmay kendisi yle anlatr: Trkiyeye 1922 ylnda geldim. Idrda beni ihbar ettiler Rus subaydr diye. O srada Kazm Karabekir Paa Karsta idi. Karabekire telgraf ektik. Bu Bedir beyin oludur. Rusyada subayd. imdi Trkiyeye gelmitir diye. Sonra beni serbest braktlar. Sovyetlerden gelen Bruki aireti bir mddet Karsn Idr blgesinde kaldktan sonra buray yerleim iin yeterli ve uygun bir blge olarak grmeyerek Vana doru yol alr. Ardan geilir. (ancak bu gei srecinde hem Karsta hem de Arda baz aileler kalr. Bugn bile bata bu iki il snrlar iinde olmak zere evre illerde ok sayda Bruki vardr.) Ve nihayet Van ve yresine (evresine) kesin yerleme balar. Airet geldii zaman Van kk bir ehir, evresi ise sakin ve sszdr. Bu blgedeki topraklarn ise byk bir ksm botur. Bu topraklara yerlemeye balanr. Yerleme ve buraya olan srekli g. yl srer. nc yln sonunda buraya gelip yerleen aile says 4500-5000 ne ular. Gten nce Rusyada durum yledir: Kinyas Beyin babas dnda 3 amcas vardr. Bedir (babas), Ahmet, Hasan, Hseyin (amcalar). Bedir ile Ahmet Rusyada ldrlyor. Bediri Ermeniler, Ahmeti ise Acemler ldryor. Hseyin ile Hasan ise Trkiyeye g ile geliyorlar. (imdiki Kalecik ky ve civarna yerleiyorlar. Kalecikte bu gn bu iki kardein ocuklar ve torunlar yayor.) Glavinin ba Hasan Beydir. Hasan Bey Trkiyeye geldikten sonra reislii Hseyin Beye brakyor Hasan Beyin elebi tavrna karlk Hseyin Bey otoriter, despotik bir yapya sahiptir. Tebasn zapt-u rapta alarak ynetme eilimine girer. Bu yzden bazen airetin ileri gelenleri ile tartr. Bir zaman Kinyas Bey de bu tartmaya dahil oluyor. Ancak sonu alamaz. Kinyas Bey sonuca ancak Hseyin Bey ldkten sonra ulayor. Hseyin Bey 1943de lyor. Hseyin Beyin olu Mehmet Bey Reislik talep etmiyor. Biraz sonra anlatacamz nedenlerle Hseyin Beyin yerine Kinyas Bey geiyor, 1940l yllarn ortalarna doru. Hemen sonra da DP kuruluyor. Daha sonra Kinyas Beyin kardei Hamit Bey siyasete atlyor. Siyaset konumlarn daha da glendiriyor, pekitiriyor. Hasan Bey ise
155

ok sonralar (muhtemelen 1960larda) lyor. nceleri Hamit Bey ilgileniyor politikayla. DP kurulduu yllarda Hamit Bey stanbulda, bir bankada veznedar olarak alyor. Yeni kurulmu olan DPde kendileri iin bir gelecek gryor, bu nedenle yeni parti ilgisini ekiyor, izliyor. Ayrca yllarca CHPnin tek parti dneminde uygulad bask ve zulm politikasna alternatif yaratma iddias ile ortaya kyor DP. Bu CHP kartlarn, CHPden bask gren, CHP dneminde srgn edilen aileleri, airetleri otomatik olarak DPye itiyor, orada saflamalarn salyor. Hamit Bey ve ailesi de bask ve srgn gren ailelerden. O nedenle DP saflarnda politika yapmaya karar veriyorlar. Bu durumu K. Kartal bir gazetenin muhabiri ile yapt bir mlakatta yle dile getirmektedir. Bu bak ayn zamanda Kinyas Beyin bir dnem (1923-1945) deerlendirmesi ve DPli olmasnn da gerekesidir. Tek parti olarak CHPnin ynetimde olduu dnem zulm grdk. Jandarma dipii altnda memleket inliyordu. Yaadm grdm bunlar. Hak hukuk yoktu. Daha fazla kimseye oraya buraya saldrmak istemiyorum, saldrrsam beni koruyacak kimse yok. diyor.79 Bylece siyaset kendilerini eski konumlarndan syracak, artk devlet tarafndan itilip

kaklmayacaklar diye dnyorlar. Srtlarn dayadklar bir siyasi g olacak DP onlar iin bundan sonra. Bu sayede maddi ve manevi olarak glenecekler. DP Van rgt ilk nce Vanda Kr Ahmet diye bilinen birine veriliyor. Hamit Bey bu arada parti yetkililerine mracaat ederek partinin Van tekilatnn kendilerine verilmesini istiyor.Kendi durumlarn, konumlarn, oy potansiyelini parti yetkililerine anlatyor. nceleri dikkate alnmyor anlattklar. Sonra Kr Ahmet baarsz olunca parti Hamit Beye dnyor, onu grevlendiriyor. Bylece DPye resmen giri yaplyor. Kartal ailesinin DP ile balayp APde devam eden ve DYPde noktalanan siyasal serveni ve sreci Hamit Beyin bu giriimi ile balam oluyor. Hamit Beyin bir dnem (den daha az) millet vekilliinden sonra Kinyas Bey yerine geiyor, uzun yllar hem milletvekili hem de airetin ba olarak kalyor. Peki bu sre nasl gerekleiyor? Bu sorunun cevab, reislik kurumunu ve bu kurumunun Kinyas Beyin ahsnda kurumlamasnn tahlilini gerektiriyor. Rusya sonras bir g serveni, reislik kurumunun el deitirmesi, Hseyin Beyle beraber yaanan baz huzursuzluklar ve biraz dank bir yap var. Bir tarafta Kafkas Brukileri te taraftan ran Brukilerinin durumu var, hasl bir toparlanmaya ihtiya var.
79

Burada dikkat eken nemli bir noktada udur: Ayn mlakatta Demirele taptn ve ok yakn olduunu belirten Kartal, byle bir sorunda kendini yalnz hissetmektedir. Kanmzca nereye dayanyor olursa olsun airet mensubu kii kendisini yalnz hissetmektedir. Sanki dayand yce dalardan baka dostu yok gibi... Bu durum airetin iinde (kapal bir toplum olarak) biz duygusunu gelitirmekte, her hangi bir saldrda birlikte savunmay gelitirmektedir. Bir yerde bu duygu airetiliin yaayp srmesinde motorize bir g olmaktadr. 156

Artk sra bu ailelerin birlik ve beraberliini salamaya, blgede kendine bir yer edinmeye gelir. Uzun ve yorucu geen gten sonra aileler paralanm, lenler olmu, can ve mal ynnden airet yorgun ve bitap dm, moral olarak zayflamtr. Bu durum yrede bulunan dier airetler iin bir avantaj salar. nk batan beri bu airetin buraya gelmesini istemeyen baz airetler ve aileler vardr. Bu airetler kalabalk olan Brukilerin blgeye yerlemesinin g, kar ve prestij dengesini kendi aleyhlerine deitireceini dnrler. Bu nedenle ayrlklar ve ztlamalar zaman getike daha da kesinleir. Onun iin Brukiler elden geldiince abuk toparlanmak ve glenmek ihtiyacn hissederler. Zaten eskiden beri varolan kan balarn pekitirmek ve yredeki varlklarn ve arlklar kaybetmemek aksine daha da arttrmak abasna giriirler. Bunun iin de bir airet reisine gereksinim duyarlar. nk bu topluluu derleyen, toparlayan lider durumundaki kiiler daha nce Trkiyeye dnmeden eitli sebeplerle lm ya da ldrlmlerdir. G srasnda liderlii srdren Hasan Bey Trkiyeye gelince kesine ekilmi, idareyi ele alan Hseyin Bey ise lmtr. Kinyas Beyin geliinin stnden ise yaklak 20 yldan fazla zaman gemi, Kinyas Bey biraz daha yakndan her eyi tanmaya balamtr. Zaten Gten sonra hep yolu gzlenen gen Kinyas geldikten sonra da tm gzler stne evrilir. Bunun nemli nedeni vardr: 1. Mlkiyet ilikilerinden doan stnlk 2. Ortaya kan yeni koullar 3. Kinyas Beyin karizmas 1.Kinyas Beyin ailesi gelen aileler iinde zengin olanlardan biridir. Bu nedenle batan beri mlkiyet ve sosyal ilikileri zaman zaman bu aile denetlemi ve Trkiyeye gelip Van yerletikten sonrada en geni araziye (balangta 20-30 bin dnme) bu aile sahip olmutur. Bu durum gen Kinyasa reislik ynnde nemli bir avantaj salamtr. 2. Kinyas Beyin babas ldrlnce reislik amcalarna (nce Hasan Bey ardndan Hseyin Beye) geiyor. Hem Hseyin Beyin bu konumu iyi deerlendirememesi hem de Hseyin Bey ldkten sonra olunun byle bir taleple k yapmamas yeni bir durum ortaya karyor. Bu yeni durumun yaratt boluk ve yeni koullar Kinyas Beyin karizmas ile birleince yeni lider domu oluyor. 3. Kinyas Beyin karizmas: Bunu da ikiye ayrmak lazm. Birincisi, Kinyas ailenin okumu nadir ocuklarndan biridir ve stelik airet tarafndan nemsenen askeri okullarda okumu ve hatta Sovyetlerin subay olmutur. Bu zellik onu emsallerinden ve ailenin dier fertlerinden ayrm ona tartmasz bir stnlk salamtr. kincisi, Kinyas Beyin kiisel karizmasdr. Zeki, atak ve cesurluuyla ocukluundan beri
157

gz doldurmu (bu nedenle zaten nemsenip ta Kieve, Bakye askeri okullara gnderilmi) meziyetlerini gerek yaamda yer yer gstermi, Sovyetlerden ka bu uygulamalardan biri olarak deerlendirilmitir. renimi yannda birka dil bilmesi, yeni durumu abuk kavrayp renmesi, gelecekle ilgili kestirilerde bulunmas, gen yana ramen baz hususlarda uyarlarda bulunmas onu giderek n plana karmtr. Nihayet uzun boyu ve kendine has fiziini de (nitekim 92 yanda ldnde srt hala kamburlamam ve yatlarnda grlmeyen bir fizik ve dinamie sahipti) onun kiisel karizmasn etkileyen bir faktr olarak saymak lazm. te bu nedenlerle, Vana dndkten sonra kendi konumunda olanlar ve yaa daha byk olanlar arasndan syrlarak baa gemi daha dorusu baa geirilmitir. Bundan sonra geen zaman Kinyas Beyin reisliini daha da gelitirip glendirmitir. Ayrca yapt icraatlarla kendisini kabul ettirmesini bilmitir. Bundan dolay randan dnen Brukilerde Kinyas Beyin reisliini kabul etmi, kendi reisleri de bir ulu kii (byk reis) olarak ona itaat etmilerdir. Bylece dnte Trke bile bilmeyen gen Kinyasn Trkiye yaam (serveni demek belki daha doru olacak) gen reis olarak balam, Kinyas Bey olarak srm. Nihayet T.B.M.M. parlamentosunda meclis bakan vekilliine kadar uzanmtr. Kendisi bu durumu ve kurumu (reislik kurumunu) kendi bak asyla yle deerlendirmektedir: Trkiyeye geldiimde Trke bilmiyordum. Azeri Trkesini biliyordum. Daha sonra at pat renmeye baladm. Meclise intisap edince biraz daha tekemml etti. Ve airet reislii hakkndaki grn ise yle dillendiriyor: Airet reislii dededen babadan intikal eden bir messesedir. Sevgi ve saygya dayanr. Ne kanunu, ne anayasas, ne nizam vardr. Sevilirsen, seversen yaarsn. likiler hakkndaki grne gelince: Kul hakk yenilmiyor, suistimal yaplmyor desem yalandr. Fakat onlarn mr ksadr. Ben onlarn bir tek meteliine tenezzl etmem. Onlarn bana ihtiyalar dt zaman imkanlarm dahilinde btn arzularn yerine getiririmdemektedir. VI. SRGNLERLE AT BAI GDEN POLTKA ve KNYAS BEY Bruki aireti Vana yerletikten sonra ksa srede genileyip glenir. Blgedeki en gl ve etkin airetlerden biri durumuna gelir. Gn getike nfus olarak ta artar. Yerleme dzeni tamamlandktan sonra ekonomik olarak da bir refahlama olur, aclar unutulur, airetin morali tekrar dzelir.
158

Bu yllarda (1924-1925) Douda eyh Sait isyan balar. eyh Sait ve Cibranl Halit nderliinde balayan isyan 1925te bastrlr. Bu arada stiklal Mahkemeleri kurulur. eyh Sait Diyarbakrda, Cibranl Halitte Bitliste stiklal mahkemeleri tarafndan arkadalaryla birlikte aslrlar. (1925) 1926 ylnda hkmet dou iin bir slahat lahiyesi hazrlar. Lahiye ile doudaki bu trden giriimler iinde bulunan aalar, eyhleri, airet reislerini batya srer.80 Bu srgnler iinde Kinyas Beyde vardr. 1926 da o da zmire srlr. Daha sonra Cumhuriyet istedii sistemi dou illerinde tam olarak kurmu bunun sonucu 30.11.1927 de rfi idare ve istiklal mahkemeleri kaldrlm, Byk Millet Meclisinde kan 28.Mays.1928 tarihli kanun gereince btn adli ve siyasi mahkumlar yurtlarna ve ocaklar bana dnmlerdir.81 Bylece Kinyas Beyde ocann ve airetinin iine tekrar dnmtr. Nihayet srgn ve ardndan dn airet ileri gelenlerinin gcn ve otoritesini arttrm yredeki prestijini ykseltmitir. 1930li yllarda gene douda isyanlar (Zilan ve Ar isyan gibi) ba gstermi bu isyanlar 1937 Dersim isyan ile noktalanmtr. Bunun sonucu 1937de doudaki nfuzlu baz kiiler (ve zellikle airet reisleri) batya srlmtr. Bu srgnler iinde de yer alan Kinyas Bey bu sefer Trakyaya srlmtr. Daha sonra oradan da dner. 1940larn banda amcas Hasan Beyin kz ile hanm ile evlenir. Bu evliliin bir sebebi de Rusyadan beraber getirdii Leylann ocuk dourmamasdr. Onun da rzasn aldktan sonra evlenir. nk Leylo adeta kader arkada, can yolda olmutur. Rusyada iken zor gnlerinde yannda olmu onun uruna ailesini terk etmi, her trl zorluu, lm bile gze alarak lkesi olan Rusyay brakarak Kinyas Beyin uruna Trkiyeye kamtr. Uzun yllar yaayan Leylo 1960n banda lyor. Leylo lmeden nce zaman zaman Rusyaya baz adamlar gnderiyor, ailesinin durumunu renmek iin. Gidenlerden nn ad Yakup, Yasin ve Temir aadr. Bunlar orada bu faaliyetleri esnasnda yakalanarak tutuklanyorlar. Yakup 12 sene Rusyada kalyor, Yasin oradaki zindanlarda lyor. Temir Aa ise Sibiryaya srlyor. Orada bir Rus generali ile karlayor. Aralarndaki konumada Temir aa Kinyas Beyin akrabas olduunu syleyerek servenini anlatyor. General Kinyas Beyi tanyor. Eski dnem arkada muhtemelen. Ve Temir Aaya yol veriyor, bir nevi kamasna yardmc oluyor, snrda braklmasn salyor; bylece Temir aa Rusyadan kaarak gizlice Trkiyeye geliyor. Bir daha da gitmiyor.
80

Frat, 1981,s.207 159

Bu olay Kinyas Beyin Leyloya verdii nemi gsteriyor. Onun uruna gzde adamlarn tehlikeye atmaktan saknmyor. likileri bu denli ileri... Bu yllarda amcasnn kzyla evlenmi olan Kinyas Bey bir yandan airet meseleleri ile ilgilenirken bir yandan da hayvanclk ve iftilik yaparak ekonomik durumunu glendirmeye alyor. 1945te ok partili sisteme geildikten sonra birer oy deposu olarak grlen airet reisleri gene airetlerinin bana dnmlerdir. Bu sefer dnen airet reisleri fiilen politikaya da atlm, partilerin yredeki, ocak bakan, bucak bakan, il bakan veya belediye bakanl grevlerini stlenmi veya dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisine girmilerdir.82 Kinyas Beyde bu durumdan istifade eden airet reislerinden biridir. Kinyas Bey srgnden dndkten sonra dnemin DP Van il bakanln yapmtr. Bu dnem Kinyas Beyin fiilen Trkiye siyasi hareketi iinde yer ald dnemdir. Bundan sonra siyasetle ilikisi hi kesilmemi eitli kademelerde kesintisiz srp gitmitir. Bylece airet reislii ve parti yneticilii giderek onun yredeki siyasi liderlik fonksiyonu ile birlemi, otoritesini pekimitir. Bu durum, Kinyas Beyin devletin st dzeydeki kademeleri ile kontak kurmasn salam, siyasi hayatta ilerlemesine neden olmutur. Dier taraftan siyasi liderlik, airet liderliini daha da gl ve etkili klmtr. Bir anlamda Kinyas Bey airetin devlet nezdindeki temsilcisi durumuna gemi, idare (brokrasi) ile airet arasnda kontak noktas olmutur. Arazi davasndan, kan davasna, barma ve mahkeme sorunlarnn zmnden, i bulma gibi konulara kadar (yapsa da yapmasa da) halk kendisine ynelmi bu durum kendisine olan itaat ve ball arttrmtr.Baka bir deyile Kinyas Bey politikay kendi lehine kullanmay iyi bilmi ve bu sayede politik yaamnda baarl olmutur. Ve en nihayet 1960 da askeri ihtilal olduktan sonra gene doudan 55 aa, airet reisi, eyh vb. (54 kii DPden, 1i Cumhuriyeti Kyl Millet Partisinden) 105 sayl kanunla srgne gnderiliyor. 105 sayl srgn kanunun gerekesi yle zikredilmektedir. Sosyal bir takm reformlar yapmak, orta an Trkiyede yaanan dzenini ykmak, aalk ve eyhlik gibi messeseleri yok etmek, 20.yzylda devlet stnde devlet kuvveti olmadn anlatmak, vatandan smrlmesi, istismar edilmesine, insanlk haysiyetinden uzaklamasna engel olmak gayesi ile bu kanun karlmtr.
83

te bu gerekelerle srlen 55 kiiden biri de

Kinyas Kartaldr ve bu sefer Sivasa srlr. Daha sonra kan bir af kanunu ile srgnler serbest braklr. Srgnden dnen bu ahslar tekrar ilerinin, airetlerinin ve politik grevlerinin bana geerler.
81 82

a.g.e, s.208. Beiki, 1969, s.218. 160

Yukarda da belirtildii gibi, srgnlerle birlikte yaanan otorite boluu ynetim tarafndan doldurulmad iin, halk ve airetler tekrar eski yneticilere rabet etmi bu kiiler de otoritelerini daha da kuvvetlendirerek srdrmlerdir. Srgnlerden dolay krlmadn ne sren K. Kartal bu konuda unlar sylemektedir. Airetle birlikte geldik yerletik. Maalesef 1925te eyh Sait isyan oldu. 1926da bizi mutegallibe diyerek zmire srdler. 1937de Trakyaya srdler. 1960 ihtilalinde Sivasa srldm. Bunlar bakas yapsayd krlrdm. Fakat ben harite bydm. Harite yaadm. Trkiyenin hasretini bu kadar ektiim iin bu srgnleri sineme ektim. Houma gitti. Dedim ki Dolu yad.Benim tarlama isabet etti.. Burada Kinyas Beyin ok ince bir politika yrtt gzkyor. Devletle takmak, kar karya gelmek istemiyor. Her frsatta devletten yana olduunu vurgulamay ihmal etmiyor.84 Kinyas Kartal bu dnten sonra il bakanl ile balad politikay milletvekili olarak srdrmtr. Srgn dnnden sonraki ilk seimde (1965) parlamentoya girmi ve 1980deki Askeri mdahaleye kadar kesintisiz olarak her seimde milletvekili seilmitir. 1979 ylnda bo olan Meclis Bakanln vekaleten yrten Kinyas Kartal 1980 Eyll hareketiyle APden 10 yllk siyasi yasakllar listesinde yer almtr. Gemite de Demirelle ok yakn ilikisi bulunan Kinyas Kartal her dnem Demirele yaknlyla tannmtr. O dnem Demirelin gezilerine katlan, tm davetlerinde bulunman Kinyas Kartal APnin devam olarak ne srlen DYPde politik izgisini srdrmtr. Gemite AP il bakanl yapan olu DYP Van il bakanl grevini yllarca yapmtr. (Sonra ayn partide bir dnem milletvekili seilmitir.) Demirel ile olan beraberlii uzun yllara dayanan Kinyas Kartal Adalet Partisini Vanda eline getikten sonra bu partiyi bir nevi Vanda Brukiler partisine dntrmtr. Partinin il bakanln her zaman kendi ailesinden bir (ounlukla olu-yeenleri) yrtm, ynetim kurullar ve ile ynetimlerindeki kiileri de elden geldiince Bruki airetinden teekkl ettirmitir. Bylece aslnda politikaya ilgisi az olan airet mensuplar srf dier airetler veya gler karsnda airet reisleri kazansn diye Kinyas Beyin bulunduu partiyi desteklemitir. Bu nedenle airet mensuplar u yada bu biimde politika yapm ve seimlere katlma oran bu blgede her zaman yksek olmutur. Politikayla ilgilenmeyen airet mensuplar da giderek politize olmu ve her alandaki seimlerde politik katlm yksek olmutur.

83 84

Beiki, 1969,s.218 lgintir, airetler birbirleriyle kavgay, yllarca sren kan davalarn gze almlardr. Ama devlet sz konusu olduunda bunu gze alamam hep geri adm atmlardr. Kinyas Beyde her frsatta devlete olan balln ilan etme gereini duyuyor. Devletin kukucu zihniyeti sonucu, bunca ballk ilanna ramen, kukular datmadn, gideremediini dnyor hep. lnceye kadar da bu byle srp gidiyor. Bir airet reisi devlete srekli (kendisine yaplanlara ramen) ben sana balym, sadm diyor. eitli defalar bu anlama gelecek davranlar sergiliyor. Devlet gene de gven gstermiyor Aslnda Doudaki bir ok airetin (ve onlarn liderlerinin) trajedisidir bu. 161

VII. GENEL DEERLENDRME Grld gibi airet ve siyaset ayrlmaz iki btn haline gelmitir. Ve bu sonu her seferinde airet reisinin yararna ilemi, airete ve reisine onlara (airetin srekli oy depolar olmalarndan dolay) parti liderleri ve lke yneticileri yannda belli bir yer ve yaknlk salamtr (bugn hala bu anlay srmektedir). Kinyas Bey bu durumu kendi yorumu ile syle izah etmektedir. Ben anadan doma politikann iindeyim. Sebebine gelince, arkta bir adam bir partiye dayanmazsa yaamas biraz gtr. Benim mensup olduum bir airet var ve ok genitir. 20 000 bin ksr oylar vardr. Ben milletvekili olmak istediimde onlarn oylar bana kafi geliyor. Onlarn dnda da tutuluyorum, seviliyorum. Onlara yardm edebilmek iin bir partiye intisap ediyorum. O yzden Adalet Partisine intisap ettim. 15 sene inkitasz milletvekilliim vardr. 12 Eyllden sonra meclis kapand, bende ekildim. Kendi cephesinden politikaya bak bu. Kendisinin belirttiine gre airetin ayakta durabilmesi iin arkasn bir yere dayamas gerekiyor. Ancak daha sonraki dnemlerde yrede bir ok airet koruculuu kabul ettii halde Brukiler arkalarn devlete dayamyarak koruculuu kabul etmeyen nadir airetlerden biri olmutur. Bu yrede hi kukusuz devlet ynetiminde en byk ve belirleyici fonksiyonu partiler sivil-asker brokrasi ve onlarn rettikleri politikalar olmutur. Bylece yukarda anlan (1960 konumu) kanunda belirtildii gibi aa uygun dmeyen airet sistemi ortadan kaldrlmam, kaldrlmak istenmemi, tersine airetlerin daha gl yaamalar iin srtlarn dayadklar dayanaklar bizzat siyasi partiler olmutur. Airetler partilere oy salam, buna karlk partiler ve iktidarlar da airetin st kademelerini (airet reislerini) yanna alm, koruyup kollamtr. Bu karlkl ilikilerdeki karlar airetilii douda bir anlamda cazip hale getirmitir. Airetilik gelien koullar ve deien artlar karsnda yukardaki sebeplerden dolay zlmemek iin direnmi, diren gstermi ksmen gstermeye devam etmektedir. Esasnda bu durum politika bilimi asndan ilgin bir tezat ortaya koymaktadr. znde ilerici bir kurum olan ve toplumlar ileri gtrmesi gereken politika kurumu Dou ve Gneydouda (bu anlamda) gerici bir fonksiyon oynadn grmekteyiz. nk clzda olsa sanayileme, kentleme ve kapitalistleme ile birlikte zlmekte olan yar feodal yapy 5 ylda bir yaplan seimler nedeniyle adeta engellenmekte, kan balar ve feodal deerler kullanlarak feodal ve aireti duygularla bir arada tutulan insanlar ve onlarn prestij uruna meydana getirdikleri siyasi birlik bu zlmeye adeta direnmekte, diren gstermektedir. Ama hi kukusuz bu diren belli bir yere kadar srebilecek, bir yerden sonra koullar karsnda zlmek zorunda kalacaktr. Bugn artk airetilie dayanarak yaplan politikann gc gittike azalyor. nk koullar
162

deiiyor. Halk bilinleniyor. Kapitalizm Feodalizmi zorluyor. Airet halkndan eitim grenlerin, niversite bitirenlerin says gittike artyor. Btn bunlarn sonucunda politika yapan airet reislerinin, toprak aalarnn ve eyhlerin gleri eskiye nazaran azalyor. Bu durum pek tabi ki Kinyas Bey iinde geerli idi. Nitekim 1987 seimleri bunu gstermitir. Kinyas Bey bu seimde kaybetmi, ilk defa aday olduu halde parlamentoya girememitir. Bu seimle ilgili gelimelere ve sonulara ksaca bakalm: 1986da referandum ile siyasi yasaklar kalkt. Kinyas Bey hemen ardndan 1987 seimlerinde Vandan DYPden liste birincisi olarak aday gsterildi ve seime girdi. Ancak ne var ki Kinyas Bey seimi kaybetti.85 Bu seimi kaybetmesinin bizce iki nedeni var. Birincisi, kat aireti sistemin artk zlmeye yz tutmas ile beraber airette tek adam mitosunun yklmasdr. O zamana kadar seimlerde Bruki airetinden Kinyas Beye

alternatif olarak hi kimse aday olarak kmamken, bu seimde (1987) Kinyas Beye ramen Bruki airetinden biri DSPden, biri de bamsz olmak zere 2 aday daha kmtr. Dolaysyla bu ok adayllkla Brukilerin oylar byk lde blnd. Bir ksm Brukiler de SHPye oy verince DYP ancak 23 bin oy alabildi ve baraj geemedi. Bu olay bize artk tek adam mitosunun kalktn, artk airet iinden gerektiinde koullara gre birden fazla adayn kabileceini gstermektedir. Burada nemli olan yalnzca Kinyas Beyin seimi kaybetmesi deil, onun karsnda ayn airetten baka adaylarn kmas ve airetin farkl partilere oy vermesidir. Kinyas Beyin seimi kaybetmesinin kinci nedeni, sosyo-ekonomik ve kltrel dzey ile birlikte ykselen eitim ve retim seviyesinin yaratt birey tipinin artk kendi iradesiyle hareket etme eilimine girmesidir. Airetten bamszlamaya balayan zgr birey gelenekleri aan bir mantaliteyle sorunlara bakyor. Son yllarda blgede meydana gelen siyasal oluumlar ve bunlarn yaratt siyasal bilin bu sreci hzlandrmtr. yle ki ayn airete mensup genlerin siyasal bilinleri airet balarnn nne gemi, daha belirleyici olmutur. Bu siyasal bilinlenmeye bir nevi erken zc etken diyebiliriz. nk daha alt yapda, sanayileme, kentleme ve ekonomik gelime meydana gelmeden st yapdaki siyasal ve kltrel gelime zc etki yapm, airetilik giderek zlmeye balamtr.

163

VIII- SONU Kinyas Kartaln Erivanda balayan yaam Kiev ve Bakde askeri renci olarak sryor. Rus ordusunda temenken Trkiyeye kayor. Eitimini, karizmasn ve mlkiyet ilikilerini kullanarak artlar lehine evirip baa geiyor. Bu otoritesini politika ile pekitiriyor. Bu arada gnderildii her srgnden (1926-1937-1960) daha da glenmi ve saygnlk kazanm olarak geri dnyor. En nihayet fiili politika ve 15 yllk milletvekillii, meclis bakanlk vekillii pe pee geliyor. Politikaya DPden atlyor, AP ile srdryor DYPde noktay koyuyor. 82 anayasas ile siyasi yasakl oluyor... 1986da siyasi yasakl olma hali kalkyor ve Doru Yol Partisinde yandalar ile birlikte politikay srdryor. 1987 seimleri ile

kaybediyor. Politikadan ekiliyor. 92 yl yayor. Bruki airetinin gelmi gemi en popler reisi... Kinyas Kartal douda varlk gsteren airet reislerinden sadece biridir. Kendi bireyselliini kaldrdmzda geri kalan (sosyo-ekonomik ve politik koullar) dier airetler ve onlarn reisleri iin de geerlidir. Ancak unu belirtelim ki gelien koullardan dolay doudaki airet reislerinin ve aalarn saylar gittike azalmaktadr. Kalanlar ise temsil ettikleri kurumlar ile birlikte nitelik deitirerek yaamlarn srdrmeye almaktadrlar. Ancak bu statkonun sonuta koullar karsnda er veya ge zleceini, 21. yzyla girerken modern toplumlarn deer ve sistemlerinin hakim olacan belirtmek gerekiyor.

85

Bu seimlerde ANAP ald 42 bin oyla 5 milletvekilini de parlamentoya gndermitir. 164

KAYNAKLAR A) 1. 2. 3. B) 1. SZL KAYNAKLAR Kinyas Kartal Airetin tarih bilen yallar (Ruspiler) Baka airetlerin (Celali-Milli) tarih bilicileri YAZILI KAYNAKLAR Kinyas Kartal, Erivandan Vana Hatralarm, Anadolu Basn Birlii, Genel Merkez, Genel Bakanlk zel. No:23. 2. 3. 4. Milliyet Gazetesi : 7 Aralk 1986, Yener Susoy, (Kinyas Kartal ile Yaplan Mlakat) Beiki smail. Dou Anadolu Dzeni, E. Yaynlar. Ankara 1969. Frat. M. erif. Dou lleri ve Varto Tarihi, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara. 1981.

165

EK 4: VAN VE HAVZASININ SOSYO-EKONOMK YAPISI HAKKINDA BR ANALZ (1999) TARHSEL YAPI Van ve havzasnda eski medeniyetlerin tarihesinin yaklak 6000 yl nceye dayand biliniyor. lk yerlemenin M.. 6500, ilk kentlerinde M. . 3500 yllarnda ortaya kt dikkate alndnda Van dnya zerinde en eski yerlekelerden biri saylr. M..2000 lerde Hurilerin mekan edindikleri Van'da M..8041-836 yllarnda Urartu devleti kurulmu bakenti ise Tuba yani bugnk Van olmutur. Daha sonra srasyla skitler, Medler ve Persler hakim olmutur. M..66 da ise Van Romallarn eline gemi, M.. II. Yzyldan VII. yzyla kadar Sasanilerin idaresinde kalan Van 1071 de blgeye gelen Trklerle Skmenli devleti egemenliine, daha sonra ksa bir sre Selahaddinin devleti Eyubilerin eline gemi, XIII. Yzyldan itibaren se Seluklularn egemenliinde kalmtr. Daha sonra ksa aralklarla lhanllar, Karakoyunlular ile Akkoyunlular resmi geidi var Van'da. 1507 de ah smail blgede hakimiyet kurmu, 1514 de ii yaylmasndan endie duyan Yavuzun seferi aldran Sava ile Osmanllarn eline gemitir. Van zerk bir eyalet olarak yllarca kendine bal ok sayda sancaa merkezlik etmitir. 1915de Ermenilerin hakimiyetine geen Ruslarn destei ile devlete dnm, 1920 de geri alnm, 1923 de vilayet yaplmtr. Ksaca tarihi byle Van'n. DEMOGRAFK YAPI Van, demografik, topografik, idari, tarihi ve turistik deerleri ile ihtiva ettii potansiyeller asndan kuzeyde Kars ve Ar, gneyde Hakkari, batda Bitlis ve Muun oluturduu gende nemli bir yere sahip olan blgesel bir merkezdir. Demografik olarak, blgenin en byk ilidir. Ariv kaytlarndan anlald kadaryla 1611 de Van'n nfusu 20 bin, 1827 de 10 bin ile 12 bin aras, 1839 da 50 binden fazladr. 1882 tarihli Osmanl istatistiklerine gre nfusu 51.149 idi ve bu nfusun %22 Ermeniydi. 1965 ylnda 547.216 olan nfusu 1990 da 637.433 e, 1997 de 762.719 a ykselmitir. 1985-1990 arasndaki zaman diliminde ilin yllk nfus art oran %3.05 olarak gereklemitir. Bu oran %2.17 olan Trkiye'deki nfus art hzndan yaklak bir puan daha yksektir. Van'daki bu nfusun 258.967 si il ve ile merkezlerinde yaarken 378.466 s bucak ve kylerde yaamaktadr. Buna gre Van ilinde Kentleme oran %40.6 dr. Bir baka deyile Van nfusunun %60 hala krsal alanda yaamaktadr. Van ilinin hala kyl arlkl bir toplum olduu, kentlemenin daha tam olarak gereklemedii, hakim ekonomik yapnn tarm ve hayvanclk olduu sylenebilir. Fakat krsal alanlardaki yerleim birimlerinde 1985-1990 aras yllk nfus art hzn %1.7 olmasna karlk kentsel alanlarda bu orann %5,05 olduu
166

gz nne alnrsa Van'n hzl bir kentleme sreci yaad grlmektedir. Zaten Van merkezi nfusu Ermenilerle yaanan sorunlar sonucu 70 binden (1927 de) 6980 e inmi, 1935 de 9.400, 1944 de 12 bin, 1965 de 31.431, 1975 de 63.663, 1985 de 110.653, 1990 da 153.111, 1997 dede 226.965 olarak tespit edilmitir. (D..E.) 1985 ylnda nfusu 110.653 iken 1990 ylnda, yllk %6.4 nfus art hzyla (ki bu rakam Trkiye kentleri genel yllk nfus art hz olan %3.3 n iki katna eittir.)153.111 kiiye ulam, 1990-97 arasnda bu art devam ederek kent nfusu iki katma yakn artarak 226 bine ulamtr. Ki bunlar resmi rakamlardr. Gayr resmi rakamlar daha fazladr ve daha gerekidir. Van ili 1990 verilerine gre nfus bakmndan Trkiye'nin 32., il merkezi bakmndan da 26. byk kentidir. Bugn ise ky boaltmalar ve ald youn g karsnda Van'n nfusunun 500 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bu demektir ki yaanan olaan st koullar karsnda Van il merkezinin nfusu 4 yl iinde ikiye katlanmtr. Btn bu gstergelere baktmzda Van'n demografik adan Van gl havzasnda yer alan en byk il olduu grlmektedir. TURSTK VE TOPOGRAFK YAPI Topografya asndan Van'n yer ald corafi konum bir yandan tarma el verili ovalar, te yandan hayvanclk asndan sahip olduu yksek platolar ve yaylalar ile byk nem tarken ayrca Van gl Van'a ayr bir gzellik katmaktadr. Km2 den insan says 33 olan, 11 ilesi, 570 bucak ve ky, 478 mezras ile 19.869 km2 ye yaylm olan Van saysz doa harikas ve doal kaynaklar ile dikkat ekmektedir. dari asndan baktmzda konumu itibari ile jeopolitik olarak byk deer tayan bir blgenin odak noktasnda yer alan Van ayn zamanda bir blge kentidir. Kars, Ar, Hakkari, Mu, Bitlis gibi illerin ve bunlara bal ilelerin lkeyle balarn salayan bir kavakta yer almasnn yannda ayn zamanda bu illere eitli hizmetler veren ticari ve idari bir yapya sahiptir. Hava alannn varl, blge baznda rgtlenmi kurumlarn blge mdrlklerinin burada yer almas ilin sahip olduu zelliklerdir. Dousunda ran, daha kuzeyde Azerbaycan ve Ermenistan gneyde ise Irak'a olan yaknl Van' uluslar aras nemi olan bir konuma sahip klmaktadr. Van Kalesi, Hoap Kalesi, Toprak Kale, avutepe eski Tuba kalntlar, Akdamar Adas Muradiye elalesi ve Edremit Beldesi ile beraber sahip olduu saysz tarihi ve kltrel deerler Van' tarihi ve turistik bir belde olarak dnyaya amaktadr. "Van Kedisi"ni adeta sembol edinmi olan Van kendine has toplumsal yaama biimleri, folkloru, trkleri ve kltrel yaama biimleriyle de zerinde nemle durulmas gereken bir ilimizdir.
167

Btn bunlar madalyonun bir yzn tekil etmektedir. Bir de madalyonun bir baka yz vardr. Kukusuz yukardaki gzellikleri anlatrken bunlar da grmezlikten gelemeyiz. Bunlar da tespit edip zmleri iin gereini yapmalyz ki daha gzel daha yaanr ada bir belde yaratabilelim. Bilindii zere Dou Anadolu blgesi lkenin en az gelimi blgelerinden biridir. Van da bu blgede yer aldndan bu geri braklmlktan payn almtr. O nedenle Van' ve sosyo ekonomik sorunlarn irdelerken blgenin bir paras olarak ele almak Van', Van Gl havzasn oluturan bir toplumsal, sosyal ve ekonomik yap iinde deerlendirmek daha doru bir yaklam olarak grnmektedir. Van bir ok yer alt ve yer st zenginlik kaynaklarna sahiptir. Kmr, demir gibi madenler, tarma elverili ovalar, hayvancla elverili yaylalar, enerji ve sulamay salayacak nehirler ve akarsular gen bir nfus Van ekonomisini canlandracak kalknmann doal ve sosyal kaynaklandr. Bylesi zengin yer alt ve yerst zenginlik kaynaklarna sahip olmak kalknma iin ok byk deer tayor. Dolaysyla bu durum, eskiden beri bu blgenin geri kalmln kt kaynaklarla ve iklim koullaryla aklayan tezlerinde ne kadar beyhude olduunu ortaya koyuyor. Aksine kaynaklar ve potansiyeller bol; iklim ve topografik koullar ise gnmzde sahip olunan teknolojilerle alabilir. Ancak buna ramen gnmzde gelime kaydetmenin baz koullar var. Daha da tesi bugn blgede uygulanmakta olan baz projelerin uygulanmas dnlen Dou Anadolu Projesi olan DAP' n baarya ulamasnn nnde duran baz sorunlar ve dar boazlar var. Bu sorunlarn giderilmesi ayn zamanda DAP projesinin hedefe ulamasnn n kouludur. Biz imdi bu sorunlara iaret edecek ve baz neriler getireceiz. Yaadmz sorunlarn nitelik olarak iki ksma ayrldn belirtelim. Sorunun birinci ksm ve nemlisi siyasidir. Tabi siyasi sorunlarnda stnde biimlendii bir ekonomik ve toplumsal (sosyal) sorunlar a vardr. Bunlar meselenin alt yapsn oluturuyor. Biz ncelikle bu yapy irdeleyecek, daha sonraki yazlarmzda meselenin siyasi boyutu zerinde de duracaz. Aslnda siyasi ve ekonomik sorunlar ayn zamanda i ie bir btn tekil ettiini de unutmamak gerekir. Peki nedir bu sorunlar? SORUNLAR: 1: Yar feodal bir dzen. Aireti bir yap. Buna bal geleneki bir toplumsal yaplanma. 2: Adil olmayan bir gelir ve refah blm

168

3: Yukardaki unsurlarn etkisiyle blgesel bazda olumu ksmi bir kapal ekonomik yap ve buna bal siyasi anlamda yer yer kapal bir toplumsal yap 4: Tarm ve sanayiinin nndeki dar boazlar 5: Toprak mlkiyet ilikilerindeki arpk ve dengesiz dalm. 6: Eitim ve salk hizmetlerindeki temel sorunlar 7: Nfusun kontrolsz bymesi ve krdan kente olan g olgusu ve youn isizlik. 8: Krsal alanda yaanan istihdam sorunlar. 9: Kentler zerindeki nfus basks ve salksz arpk kentsel gelime. 10: Bu sorunlarn zmnn koordineli bir biimde yrtlmemesi, nemsenmemesi ve gerekli yatrmlarn zellikle bu alanlara yaplmamas sonucunda yaanan glkler. Van ve blgesinde uygulanan projelerin baarya ulamas, blge insanna yararl hale getirilmesi iin giderilmesi gereken birer n kouldur. Bunlarn ne anlama geldiklerini ve neler ierdiklerini irdeleyerek stnde duracak ve zellikle geleneki yapda, tarmda ve sanayide yaanan sorunlar aklayacaz. Yalnz unun bilinmesi gerekir ki bu sorunlar almadan bir yere varlmayaca gibi, yaplacak baz etkisiz giriimler de bu sorunlarn etkisi ve arl altnda gdk kalacaktr. GELENEK YAPI Blgenin kar karya olduu acil zlmesi gereken sorun yar feodal bir dzen, aireti bir yap ve buna bal geleneki bir toplumsal yaplanmadr. Bilindii zere ilin ve blgenin zellikle krsal alanlarnda bir yar feodal dzen mevcuttur. Bu dzenin en belirleyici esi toprak mlkiyet ilikilerinin hala kk bir aznln denetiminde olmasdr. Bu mlkiyet ilikileri gnmzde kendine has toprak iletme biimlerini yaratmtr. Bunlar marabaclk, ortaklk gibi geleneki tarm iletme biimleri olarak ortaya kmaktadr. Bu durum ayn zamanda retim biimini retim ilikilerini de etkilemektedir. retim biimi, topra denetleyenlerin dnda topra ileyenler iinde yeniden retmekten ziyade tketime ynelik bir retim biimidir. Dolaysyla tarmda "meta" retimine, yani sanayide ilenecek tarmsal rn ya da tketim fazlas bir retim ngrlmedii iin gelimeyi engelleyici bir durum arz etmektedir. Bu durum krsal alnn gelimesi iin mutlak surette almas gereken bir handikaptr. kinci nemli e, blgede hala gebe, yar gebe veya yerleik dzende yaamakta olan airetlerin varldr. 20. yy son eyreinde insanolu aya gidip, teknoloji ve bilim anda dev admlarla ilerken, yerleik olmayan topluluklarn hala kara kl adrlarda oradan oraya
169

srklenerek yaamalar, yerleik olanlarn da ky ve mezralarda buna benzer bir yaam srmeleri kapal bir ekonomik yap ve dolaysyla kapal siyasi yap arz etmektedir. Kapal toplumsal yap ise gelimenin nndeki en byk engeldir. Bu toplumsal yaplanma byk halk kitlelerinden ziyade bunlar yneten airet reisi aa veya beylere yaramaktadr. Dolaysyla airetler siyasi anlamda birer oy deposu olarak deerlendirilmektedir. Byle dnenler airetiliin ortadan kalkmasn da istemezler. nk byle bir toplumsal yaamn olmas onlarn varlk nedenidir. Bir toplumsal yaama biimi statiktir ve en nemlisi statkocudur. Gelime ve deimenin ayak badr, engelleyicisidir. Gelimek ve modernlemek iin bu durumun deimesi gerekir. Deiim iin gebe topluluklarn yerleik hayata geirilmesi, modern tarm ve hayvanclk yapma koullarna kavuturulmas gerekir. Ayrca tketime ynelik retim tarz deitirilmeli, tarmda meta retimine geilmelidir. Bununla beraber modern tarm tekniklerine daha etkili ve verimli kullanabilmeleri iin bugnden balayarak blge kyls, iftisi eitilmeli yarnki koullara hazr hale getirilmelidir. En nemlisi tarma dayal sanayileri gelitirmenin n krsal kesimden balanarak almaldr. Bunlar yaplmadka yani mevcut statko deitirilmedike modern toplumun, geleneki toplumun ciddi bir alternatifi haline getirmek ve bu geii salamak mmkn grnmemektedir. Bu nedenle sorunlarn zmne yarn ge kalmamak iin bugnden balanmaldr. TARIMSAL YAPI Bu blgenin nnde duran nemli bir dar boaz da tarm sektrnde yaanan sorunlardr. Bu sorunun bir toprak reformu yan vardr, ncelikle blgedeki toprak mlkiyet ilikilerinde yaanan arpk ve dengesiz dalm gidererek kalknmay tabana yaymak iin toprak reformu yaplmaldr. Bu ayn zamanda krdan kente yaanan insan gn de durduracak bir uygulama olacaktr, ikinci aama tarm reformu ile desteklenmelidir. Van'da arazi dalm yledir. Mera %60, tarm d %7; ilenen arazi %18; orman-fundalk %1; ayr %5. Arazinin %82 si sulamaya msait olmasna karlk ancak %36 sulanabilmektedir. (Kaan, 200,46) stelik blge insan yllardr kuru ziraate dayal olarak tarm yapmaktadr. Teknik anlamda bilgisi, modern anlamda tecrbesi yoktur. Hangi topografyada hangi rn ekeceini ve hangi tr toprakta daha ok verim elde edeceini bilmemektedir. En nemlisi yarn baz projeler devreye girdiinde ve su geldiinde, bu suyu nasl kullanacak? nk blgede yle toprak eitleri var ki szgelimi be su verildiinde verim elde ederken yedi su verdiimizde toprak oraklamaktadr.
170

Btn bu sorunlar amak iin krsal alandaki reticiyi bugnden balayarak mesleki Tarmsal Eitimden geirmek gerekir. Bu eitimi demostrasyon (uygulama)larla desteklemek ve pekitirmek gerekiyor. Hangi rnn hangi pazarda satlaca konusunda devlet ciddi almalar yapmal, iftiye bu konuda devlet gvencesi vermelidir. Unutulmamaldr ki retici eer rettiini satabiliyorsa bir daha o rnn eker. Eer bir retim srecinde zarar ediyorsa bir daha o ie asla girimez. Demek ki retimin, zellikle belli rnlerde retim yapmann lokomotifi pazarlama mekanizmasdr. Pazarlamann dier bir katks da, reticiyi Pazar ve Para Ekonomisinin iine ekerek geleneksel kalplar ykmasdr. retici pazarla tant oranda retimde verim, kalite artacak buna bal olarak refah dzeyi ykselecektir. Dier bir tarmsal sorun tarmda makinelemeye geilmesi, yeni tarm ve gbreleme tekniklerinin kullanlmasdr. ncelikle blgede tarm mutlak surette "rgtlendirilmeli" dir. Byle bir uygulama alt yapda kkl deiiklikler yapmann yannda yaama ve dnme tarznda da deiiklikleri kanlmaz klacaktr. Yani ilkel tarm aralarnn yerine makinenin kullanlmas ayn zamanda feodal dnce ve deerlerde de deiiklik yaratacak bunu yerine modern toplumsal deerler hakim olacaktr. Ayrca hayvanclk asndan nemli bir potansiyele sahip olan Van ve evresine hayvancl destekleme ve gelitirme kredilerinin verilmesi bu alanda hem i ihtiyac hem de da dnk bir retim srecim hzlandracaktr. 1997 itibariyle 146.152 ba sr, 1.697.199 ba koyun ve 137.364 ba kl keisi vardr. Oysa 1991 ylnda 2.433.763 koyun mevcuttu. Aradaki yllarda uygulanan yayla-mera yasaklamalar hayvancl ldrd. Bu da hem Vana hem de lke ekonomisine byk zarar verdi. Hayvancln nndeki her trl engel (mera-snr yasaklar gibi) kaldrlmal modern hayvanclk iin kredi ve yeni teknikler dahil her trl destek sunulmaktadr. SANAY Sanayide temel sorun var. Birincisi yeterli dzeyde blgesel bazda bir sermaye birikiminin olmamas var olan sermayenin de darya (batya) kamasdr. kinci sorun blgesel pazarn oturmu bir sanayi iin kk olmas. nc ise sanayi iin gerekli alt yap ve teviklerin olmamasdr. Her eyden nce bu blgede yaayan ve bu blgede para kazanan tccarn, esnafn,

171

mteahhidin, sanayici ve yatrmcnn ulamas gereken bir bilin dzeyi var; oda bu kiilerin bu blgeyi ve kendi halklarn sevmeleri ve bu zihniyeti tamalardr. Paray burada kazanyorlar ancak yatrm gidip batya yapyorlar. Bu durum blge halkna byk bir hakszlk olduu gibi blgenin geri kalmasnn da nedenlerinden biridir, zel yatrmlarn kamu yatrmlar iindeki pay blgede %40 civarnda iken Trkiye'de bu rakam %70 dir. Dounun darya olan sermaye ak mutlaka durdurulmas gerekir. Batdaki veya yurt dndaki sermaye blgeye gelmemek iin kendilerince bahaneler bulabilir. Ama bu halkn iinden kan ve stelik bu halka dayanarak kazananlarn bu konuda hakl gerekeleri olamaz. O halde yapacaklar i paray kazandktan sonra hemen batya g etmek deil , blgede kalp yatrm yapmaktr. Bu sorun zldkten sonra blgesel pazarn kk oluu yurt sathnda ve yurt dnda (ihracata) ynelik retim yapmak kaydyla alabilir. 1989 yl itibaryla koca Van ilinde ticaret sanayi odasna kaytl sadece 194 irket vardr. Ve snr bir il olmasna ramen bunlar yalnz 14 ' ithalat-ihracat la uramaktadr. nc sorun olan alt yap sorunum zmek ise tamamen devletin yapaca bir itir. Devlet bu blgeye yatrm yapanlar kredi ve teviklerle desteklemeli. Devlet stanbul, zmir, Adana gibi sanayi baznda doygunluun son aamasna gelen blgelere yeni yatrmlar ar vergilerle nlemeli, bu tr yatrmlar tevikler yoluyla bu blgeye kanalize etmelidir. Ayrca elektrik, su gibi blgede olan girdileri ucuz fiyatlarla salamaldr. Oysa bugn bunun tam tersi bir politika izlenmektedir. D.l.E. verilerine gre tevik furyasnn srd yllardan biri olan 1992 ylnda tevike balanm yatrm tutan 18 trilyon 323 milyar TL. dir. Bunun sadece %3 Dou Anadolu blgesine, %1 i Gneydouya verilmiken, geriye kalan %96 s Bati Blgelerine (%51 Marmara, %20 Anadolu, %9.1 Ege, %8.2 Akdeniz, %7.4 Karadeniz'e) verilmitir. Rakamlar gsteriyor ki Dou Anadolu sylenenin aksine tevikten en az dzeyde yaralanm olan blgedir. Bir de tabi iin baka bir boyutu var: Tevik belgesi yatrm veya retim deildir. ou yatrmc belge alm ama yatrma bi balamamtr. Bir ksm yatrma balam biraz tevik de alm ama yatrm srdremeyerek yarda brakmtr. Bir dier ksm ise yatrm tamamlad halde iletme kredisi bulamad iin kapsna kilit vurmu, iletememektedir. Bu biim altnda retime gememi ama tevik belgeli yatrmlarda sanki blgeye yatrm yaplm (ve retim yaplmaktadr) gibi gsterilmektedir. Oysa bu doru deil, Van bata olmak zere blgede tevik belgesi ile yatrm yaparak bugn retim yapan ok az tesis vardr. Dolaysyla bugnk tevik olaynn blge iin ekonomik canlanmaya ok byk katklar saladn syleyemeyiz. Ama her eye ramen, her bakmdan zengin potansiyeller ieren Van ili sanayi retimi iin byk bir gelecek vaat etmektedir.
172

Yarn retim srecine girildiinde, sanayi girdisi rnleri asndan, dier blgelere gre daha hesapl olacaktr. retim merkezleri blgede olunca ulamdan da kazandracak, blgede ucuz i gcn de hesaba kattmzda sanayi yatrmlar iin blge ok verimli konuma ykselecektir. O halde blgede sanayi yatrm yapacak olanlar fazla zaman kaybetmeden imdiden ie koyulmaldr. DNYADA VAN zlenimlerimi sizlerle paylamak istiyorum. nk Van yazn dnyann en gzel beldelerinden biri. "Dnyada Van; Ahirette iman" sz de bundandr. Tabii Karduka'nn bu irin corafyasnda sorunlar da var. Hem de diz boyu... 1990 verilerine gre nfus bakmndan Trkiye'nin 32., il merkezi bakmndan da 26. byk kentidir. Van'n bugn ky boaltmalar ve youn g karsnda nfusunun 500 bin civarnda olduu tahmin edilmektedir. ...... Van'a girdiimizde ilk gze arpan ey ana caddelerde durmadan akan insan seli... Bir yerden bir yere yetimek iin adeta dirsekleriyle yol aarak kouturan mutsuz, stresli insan kalabalklar... Geim derdine denlerin oluturduu iportaclar ordusu da iin cabas... Btn bunlar 15 yllk atma ortamnn getirdii cerahatlar... G ve ka hareketinin sonucu... Kiminin ky yaklp yklm, kimi mera ve yayla yasana taklm, kimi koruculuu kabul etmedii iin kam... Kimi de i umaryla baba topraklarn terk ederek gelmi Van'a... Aslnda "gelmek" kelimesi yetersiz kalr bu servende, kendilerini can havliyle Van'a atmlar demek daha doru olur. Kentin varolarna savrulan bu insanlar her sabah Xacorttan, amranalt'ndan, Sphan Mahallesi'nden, Shke'den, Akkpr'den, Yeni mahalleden, Karyaka mahallesinden, Muradiye, zalp yolu civarndaki barnaklarndan karak kent merkezine hcum etmekte, ekmek kavgasnda ayakta durmaya almaktadrlar., Aslna baklrsa bu durum Trkiye'nin son yllarda yaad en byk trajedi... Ve stelik bu trajediyi zmek iin siyasi iktidar, samimi bir aba sergilemiyor... Babakan Ecevitin atak ilesine bal ve Konalga merkezi ky projesi ise halkn sorunlarnn zlecei bir projeden ok aalarn, beylerin iine yarayacak bir proje niteliinde... Konalga atak'a bal birka kyn bir araya getirilerek merkeziletirmek istendii ve bu amala devlet tarafndan konutlarn yapld merkezi/ky projesi... Sorun o kadar byk ki hem byle bir iki toplu merkezi ky oluturmakla zlemez, hem de projenin mant yanl. Karlatmz kyllere soruyoruz, "Konalga'ya dnecek misiniz diye... Cevap bak gibi keskin geliyor, "Neden dneyim abi? Tekrar aaya kle olmak iin mi?
173

Malm, canm hatta namusum gasp edilsin diye mi? Hayr kesinlikle dnmeyeceim. Kendi kyme dndreceklerse dneyim" diyorlar. Aslnda projenin, yanl olduu bandan belliydi. Eer siyasi iktidar samimi ise insanlarn tekrar,evlerine, tarlalarnn ve topraklarnn bana dnmesini, zararlarn.tazimin ederek tarm ve hayvanclk alanndaki almalarnn devamn salasn deniyor.. Evet bu kyden kente olan gn dram... Yani Van'n zenginleri, okumular hep gm... Hepsi darda, batda. Buradan bu zenginlere bir armz var: Sizler bu topraklardan ktnz. Zenginliinizin ilk kaynaklar buralar: stanbul'da katnz, Antalya'da yatnz olsun. Bunlara bir ey demiyoruz. Ama Vanda da kk bir atlyeniz olsun. Herhalde hakkaniyet ls bunu gerektirir. Sadece ldnzde cenazeniz gelmesin Vana diriniz nce gelmeli. Yapacanz hizmetler iin inann halk sizi omuzlarda tayacaktr. Baka bir sorun da kentlilememi nfus, o da yok, olan da g etmi... rnein Ermeniler kk el zanaatlaryla nemli bir dinamikmi zamannda. Bunlar g edince ve ettirilince bir boluk domu. Bu boluk ikame edilememi yllarca... Ekonomi son yllarda dviz, beyaz eya ve otomobil sektr temelinde cereyan etmi. Bunun da sebebi parann "gvenlik kaynakl" bir mekanizmaya balanarak" ilenmesi. yle ki buradaki asker, polis gibi memurlarn aldklar yksek maalarla daha kk yataki

kzlarnn eyizlerini bile oluturduklar syleniyor. Ahali ise kilimcilik, snr ticareti, gibi ilere ynelmi son yllarda. Ynelmi ama o kendine has gzelim motifleri ile Van kilimi, kilimci dkkanlarnda alc bekliyor. Alan yok. Son yllarda turist hemen hi gelmemi. Yeni yeni tek tk gelenler var. Eskiden binlerce turist Akdamar Adas'n ziyaret ediyordu. Btn bu tabloya ramen Van'da son model Mercedesler, eroki cipler, yabanc arabalar vzr vzr caddelerde boy gsteriyor. Bu elikinin kayna Yksekova, Bakale ve Doubeyazt'tan akan kayt d ekonomiye balanyor. Bir de tabi son yllardaki snr ticareti, zellikle mazot ithalat, (ki o da imdilerde valilike durdurulmu) bir ksm esnafn batdaki byk firmalarn rnein Ko'un, Sabanc'nn blgede mallarn (bayilik sistemiyle) satarak bir nevi komisyonculukla oluturduklar birikimleri var. Bu birikimlerde sanayiden ziyade katma deeri olmayan alanlara kaymtr. Hayvanclk ise son yllarda uygulanan yanl politikalar mera ve yayla yasaklar sonucu ldrlm, adeta can ekimekte. stne stlk kaakl nleme ad altnda srlara kpe taklmakta, hayvanlara byk brokratik uygulamalar sonucunda kafa kad verilmektedir. Tabi bu uygulama kaakl nleyecekken yeni "resmi" bir kaaklk balatmaktadr. Bir ift sr kpesi iin 100 milyon bastran istedii kadar, hayvan getirip snrdan
174

geirebilmektedir. Anlayacanz kpeli srlarla kafa kadna sahip koyunlar baya revata grnmektedir bu aralar Vanda. Geim amac ile hayvanclk yapanlar ise bu uygulamadan bizar olup nerede ise hayvancl terk etmektedir. Getiimiz gnlerde Tarm Bakan'nn Van'da yapm olduu gstermelik ov da bu ii zmeye yetmemi, kald ki zaten byle bir niyetlerinin olduunu da sanmyorum. Bu tablonun bir de br yz var. Umut veren yz... rnein gidiimizin haftasnda Avrupa Birlii'nin blgesel kalknma ile ilgili yetkilisi Prof. Dr. Peter Trunere'le karlayoruz. Bay Trunere'le daha nce stanbul'dan AB ile ilgili toplantlardan tanyoruz. Kendisi ayn zamanda Stuttgart niversitesi Blgesel Kalknma Enstits Bakan; Van bata olmak zere Hakkari, Mu, Ar da Avrupa Birlii'ne entegrasyon erevesinde, blgesel kalknma konusunda alma yapyor. Belediye bakannn daveti ile biz de Van'da yaplan gezi ve almann bir ksmna katlyoruz. Artma kompleksini, su depolarn geziyoruz. Ama blgesel kalknma erevesinde Van'a aktarlacak kaynaklarn kullanlaca alt yap sorunlarn belirlemek ve bu alanda projeler gelitirmek. Yani anlayacanz Trkiye henz Avrupa Birlii'ne girmedi ama Avrupa Birlii yetkilileri somut almalar iin Van'a girdi bile... Bu da Avrupa yolunda, gelime adna sevindirici tabii ki... Ayrca OHAL Vanda kalkm... Ve her gazete artk Van'da okunuyor. Bunlar ar aksak da olsa demokrasi adna gzel gelimeler. Van Kentleiyor, geliiyor, ilerliyor. Bir de tam anlamyla bir demokratikleme olursa... O zaman zgrlkler yaratcl, yaratclk retimi, retim verimi de verimi ve gelimeyi salayacaktr.

175

KAYNAKLAR ARVAS, Ahmet. 1968, Dou Anadolu Gerei, stanbul: Trk Kltrn Aratrma Enstits. BATES, Damel, G. 1973, Nomads and Farmers: A Stdy of The Yrk of Southeastern Turkey, The University of Michigan. BEK, smail. 1968, Dou Anadolunun Dzeni, stanbul: E Yaynlar. BOTTOMORE, T.B. 1977, Toplum Bilim, (ev. nsal Oskay), Ankara: Doan Yaynevi. BOTTOMORE, T.B. 1966, Dounun Sorunlar, Ankara: Toplum Yaynevi. ERDOST, M. lhan. 1987, emdinli Rportaj, stanbul: Onur Yaynlar. ERZ, Mehmet, Dou Anadolu Hakknda Sosyo Kltrel Bir Aratrma, Ankara: Boylam Matbaas. FIRAT, erif. 1981, Dou lleri ve Varto Tarihi, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits. GVEN, Bozkurt. 1971, Etnolojik ve Sosyal (Kltrel) Antropolojik Aratrmalar, Trkiyede Sosyal Aratrmalarn Gelimesi, Ankara: H.. Yayn . KAFESOLU, brahim. 1983, Trk Milli Kltr, stanbul: Boazii Yaynlar. KARTAL, Burhan, .. Lisans Bitirme Tezi, stanbul, 1972 (Yaynlanmam Dokman). KARTAL, Kinyas. 1987, Erivandan Vana Hatratm, Ankara: Trk Basn Birlii. MAURICE, Duverger. 1983, Sosyal Bilimlere Giri, (ev: nsal Oskay), Ankara: Bilgi Yaynevi. OTTORBEN, F. K. And C. OTTERBEIN. 1965, An Eye For an Eye, A Tooth For a Tooth, A Cross Cultural Study of Feuding, American Ant ropolojist, 57, 6, No.1. OZANKAYA, zer. 1964, Trkiyede ve Japonyada Modernleme Denemeleri, Ankara. RNEK, S. Veyis. 1977, Trk Halk Bilimi, Ankara: Trkiye Bankas. ZER, Ahmet. 1994, GAP ve Sosyalleme, Dicle n. Yayn, Diyarbakr.

176

EVK, M. Ali. 1968, Osmanl Tarihinin Sosyal Bilimle Aklanmas, Elif Yaynlar, stanbul. MEK, Erdal, Kuruluundan Gnmze Hamidiye Alaylar, Yaz Dizisi, 12, 13, 14 Ocak 2002, Yeni afak Gazetesi. TARHAN, Mmtaz. 1959, Kltr Deimeleri, stanbul: EFY. TEZCAN, Mahmut. 1974, Trkiyede Kan Davalar ve nlenmesi areleri, Adalet Dergisi, 65, 8. 1981, Kan Davalar, Ankara: A.. Yayn No: 80. YASA, brahim. 1968, Trkiyenin Temel Yaps ve Toplumsal Sorunlar. (1969), Ankara: SBF (Ders Notlar). YILDIRIM, Cemal. 1979, Bilim Felsefesi, Ankara: Remzi Kitabevi. YILDIZ, H. Dursun, AY A., H. Ve Dierleri. 1986, Trk Milli Btnl inde Dou Anadolu, Ankara: Trk Kltrn Aratrma Enstits.

177

NDEKLER GR I.KISIM: GENEL OLARAK DOUDAK ARETLERN KONUMLARI I.BLM: TANIM, SINIFLANDIRMA,TARHE A.ARETN TANIMI VE YAPISI Kan Balar Belli Bir Alan Hayvanclk ve Gebelik Kendine Has Yaama Tarz B.ARET KLTR VE BU KLTRN KAYNAI 1.Airet Kltr Corafya nsan Unsuru Cemiyet 2.Airet Kltrnn Kayna skit Teorisi ndo German Teorisi Altayl Teorisi 3. Kamucu Toplum Biimi Olarak Airet 4. Kadnn Gebe ve Yerleik Hayattaki Konumu ve Stats C.DOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI D.GNEYDOUDAK ARETLER VE SINIFLANDIRMALARI 1. Gneydouya Dardan Gelen Gebe Airetler 2. Gneydouda Yaayan Gebe ve Yar Gebe Airetler 3. Airetler ve Yaadklar Yerler 3.1. Diyarbakr l Snrlar inde Yaayan Airetler 3.2. Mardin l Snrlar inde Yaayan Airetler 3.3. Siirt l Snrlar inde Yaayan Airetler 3.4. Urfa l Snrlar inde Yaayan Airetler 3.5. Adyaman ve Gaziantep l Snrlar inde Yaayan Airetler E.KISA BR TARHE 1.Osmanl Dnemi 1.1.Yavuzun Dou Seferi 1.2.Hamidiye Alaylar 1.3.Bu Dnemde Brukan Airetinin Durumu 2.Cumhuriyet Dnemi 2.1.Cumhuriyet Dneminde Airetlerin Politik Yaps 2.2.Reislik Kurumunun Cumhuriyet Dnemindeki Biimleri ve likisi 2.2.1.Sadece Airet Reisleri 2.2.2.Dini Liderlikle Btnleen Airet Reislii 2.2.3.nc Grup Reislik

178

II.KISIM: BRUKAN ARETNN SOSYO-EKONOMK KLTREL VE POLTK YAPISI I. BLM:GLER VE ARETN BLGEDEK KONUMU A. KARACADA,KAFKASYA VE RAN GENNDEK G VE TRKYEDEK YERLEM ALANLARI 1.Karacadadan G 1.1.Gn Dzeni 2.Kafkasyadan G 3.randan G B.ARETN BLGEDEK KONUMU 1.Ynetimsel Konumu 2.Corafi Konumu 2.1.klim 2.2.Ya ve Bitki rts 3.Ulam II.BLM: ARETN EKONOMK,TOPLUMSAL VE POLTK YAPISI A.EKONOMK YAPI 1.Hayvanclk 1.1.Pazarlama Biimleri 1.2.Yaylaya G 1.3.Yayla Hayat 2.iftilik 2.1.Kiraclk 2.2.Marabaclk 2.3.Yarclk 2.4.Gndelikilik 3.Kaaklk B.TOPLUMSAL (SOSYAL) YAPI 1.Aile 2.Soy likileri ve Akrabalk 2.1.Evlenme ve Akrabalk likisi 2.1.1.Evliliklerin Yn a. Evlilik b.D Evlilik c.Berdeli (Deiik) Usulu 2.1.2.Evliliklerin Tipi a.Tek Eli Evlilik b.ok Eli Evlilik 3.Airet i likiler ve Hiyerari 3.1.Airet 3.1.1.Airet Ynetimi a.Divan
179

b.Gelavilik c.Airet Reislii 3.1.2.Airet Reisinin Grevleri 3.1.3.Reislik Kurumunun El Deitirmesi 3.2.Airetler Aras likiler 3.2.1.Ekonomik likiler 3.2.2.Sosyal likiler 3.2.3.Siyasi likiler 3.3.Yeni Bir Airetin Ortaya kmas 3.4.Kabile C.SOSYO KLTREL YAPI 1.retim Durumu 1.1.lk retim 1.2.Orta retim 1.3.niversite 2.Gelenekler, Grenekler ve Treler 2.1.Oyunlar 2.1.1.Halk Oyunlar 2.1.2.Cirit 2.2.Belirli Gnler 2.2.1.Ko Katm 2.2.2.Kse 2.2.3.lle (Krklk) 2.2.4.Hdr Nebi 2.2.5.Hdr Elyas 2.2.6.Nevroz 2.2.7.Cemreler 2.3.Doumdan lme Gei Pratikleri 2.3.1.Doum a.Ad Koyma b.ocuun Cinsiyeti c.Di Hedii d.Nazardan Saknma 2.3.2.Snnet ve Kirvelik 2.3.3.Askerlik 2.3.4.Evlilik ve Dn a.Dn ncesi i.Kz steme ii.Sz Kesme iii.Nian iv.Balk v.eyiz b.Dn i. Rovi ii.Kna Gecesi iii.At Yar iv. Para Toplama c.Nikah d.Gerdek 2.3.5.lm

180

D.KAN BALARI VE POLTKA 1.Genel Durum 2.Seimlerin Nitelii 3.Merkezi dare ile likiler 4.Siyasi likiler 5.Srgnler ve Reis(ler)in Politikadaki Fonksiyonu

III.BLM: KAN DAVALARI A.KAN DAVASI NEDR? B.KAN DAVASININ SEBEBLER 1.Ekonomik Nedenler 2.Sosyal Nedenler C.KAN DAVASININ BAZI KARAKTERSTK ZELLKLER D.KAN DAVASI OLAYININ NLENMES VE KAN GTMEME 1.Halk Tarafndan Uygulanan Toplumsal nlemler 2.Devlet Tarafndan Alnmas Gereken nlemler IV.BLM: ARETLN NEDENLER ZLMES ve ZLMENN

A.YERLEK HAYATA GE B.GELEN VE DEEN KOULLARIN ETKS 1.Nfus Art 2.Tarmda Makineleme ve Yeni Teknikler 3. Kitle letiim ve Ulam Aralar 4.ehir ve Ky Arasndaki Mobilite ( gler) 5.Sanayileme 6.Dier Faktrler SONU KAYNAKLAR EKLER Ek.A.Brukan Airetinin Sosyo-Ekonomik ve Kltrel Yaps le lgili Yaplan Aratrmann Anket Sorular Ek.B.Tablolar ve emalar Ek.C.Bir Airet Reisinin Anatomisi: Kinyas Bey Ek.D.Van ve Havzasnn Sosyo-Ekonomik Yaps Hakknda Bir Analiz (1999)

181