KANTIN SAF AKLIN ELET R S N N B R VARLIKB L M OLARAK ANLAILMALIDIR?

Seyit Cokun

ZET
M. Heidegger I. Kantn Saf Akln Eletirisini Daseinn zamansal varoluu temelinde, epistemolojik yorumdan farkl olarak, bir ontoloji olarak anlalmas gerektiini ileri srer. Bu almada Heideggerin Kant nasl ontolojik olarak yorumladn gstermeye alyoruz. Anahtar Kelimeler: Sezgide kavrayn sentezi, tanmann sentezi, Daseinn ekstatik varoluu. mgelemde yeniden-retimin sentezi, Kavramda

ABSTRACT M. Heidegger argues for an ontological interpretation of Kants Critique of Pure Raeson upon the basis of the temporal existence of the Dasien, which differs from the epistemolojical interpretation. In this study we try to illustrate how Heidegger interprets Kant ontologically. Keywords: Synthesis of apprehension in intuition, synthesis of the reproduction in imagination, synthesis of recognition in concept, ekstatik existence of the Dasein

Heidegger, Kantn Saf Akln Eletirisine ilikin fenomeneolojik yorumunda, Eletirinin bir epistemoloji olarak grlmesinin, onun eksik ve yanl anlalmasna neden olduunu

vurgulamaktadr. Kantn asl amac sentetik a priori yarglarn olanakllnn gsterilmesidir. Dolaysyla, bu yarglar, eylerle kurulan ilikide bir n-tasarmlamayla deil, ancak zamansal Varolann (Dasein) varolma tarz iinde eylerle ilgisinde aa karlabilecektir. Heidegger, bu olanakll, Varolann (Dasein) varolma tarzn gstermesi bakmndan temel ontoloji niin saf akln fenomenolojik yorumuyla olmaldr? biimindeki bir soruyla ortaya koymaktadr.

Heidegger,

Kant ve Metafiziin Problemi adl kitabnn nsznde, amacn ksmen

belirtmektedir. Buna gre, O, Saf Akln Eletirisine ynelik incelemesi srasnda emalatrma blmne dikkat ettiinde, kategoriler-probleminde, akn metafiziksel varlk-problemi ve zaman fenomeni arasnda bir balant grdn ve bylelikle Varlk ve Zamanda giriilen sorgulamann Kant-yorumu iin bir n-kavray olarak ilev grdn belirtmektedir (Heidegger, 1998: XIV).

DTCF, Felsefe Blm, Doktora rencisi

Heidegger, Varlk ve Zamanda giritii, Daseinn varlk tarzn gstermesi bakmndan varolu analitiinin ontolojik temellendirmesinin, nasl bir temel ontolojiyle olanakl olabileceini, Kantn Saf Akln Eletirisine ynelik fenomenolojik yorumlamasyla srdrmeye alr. nk temel ontoloji, yitimli insan varlnn ontolojik analitii olarak adlandrlabilir. Bu analitik, insann doasna ait olan metafiziin temeline hazrlk olarak, metafiziin olanakllyla, insansal varoluun talep edilen metafiziini gerektirmektedir (Heidegger, 1998: 1). Dolaysyla, byle bir gereklilik, kendini metafiziin temellendirilmesinde ortaya koyacaktr. Bu olanakllk, kendini Kantta Saf Akln Eletirisiyle ortaya koyduu iin, yaplacak olan, saf akldaki aratrmay sorgulamak olacaktr. Heidegger, Kant iin metafiziin temellendirilmesinin niin Saf Akln Eletirisiyle olduunu sorarak, metafiziin tarihsel geliimi iinde bu soruyu aklamaya alr. Dolaysyla, verilecek cevap temel ontoloji iin byle bir metafizik temellendirmenin gerekliliini de ortaya koyacaktr. nk btnnde metafiziin temellendirilii, ontolojinin isel olanakllnn aa karldr (Heidegger, 1998: 12).

Heideggere gre, metafiziin kkeninde bulunan ifte anlamllk, varolan olarak varolann bilgisi ve varolann mkemmel bilgisi anlamnda, ilk felsefe olarak Aristotelesi anlaytan nce Antik felsefenin balangcndan itibaren varlk sorununda egemenliini srdre gelmitir. Bu anlamda, Metafizik, btnnde varolann varolan olarak gerek bilgisi anlamnda Metaphysika generalistir. Metafizik, duyusal deneyimi aarak, varolann aknsal anlamnn bilgisini aramaktr. Dier yandan, metafiziin, tarihsel srete Hristiyanlk anlayndan kaynakl ieriksel blmlenmesinde, Tanrda, Doada ve nsanda, varolann bilgisinin dzenlenmesiyle teoloji, kozmoloji ve psikoloji bilimlerini ieren Metaphysika specialis oluturulur. Metafiziin bu ifte anlamll, Kantta isel olanakllnn bir snrlandrlmasyla, varolann ontik bilgisinin belirlenmesindeki bir bilim idesi olarak Metaphysica specialise yerletirilir. Ama, Kant unu da sylemek istemektedir: btn bilgi ontik deildir ve nerede byle bir ey bulunuyorsa, o sadece ontoloji araclyla olanakldr (Heidegger, 1998: 13). Hakikatin varolanlara uygunluu olarak metafiziin temellendirilmesinde, Metaphysica specialisin isel olanann tasars, ontik bilginin olanann ne olduu sorusuna geri gtrlr. Fakat, olagelen varlk-anlaynn z problemi, dier deyile, en geni anlamda ontolojik bir bilgi olanaklldr. Dolaysyla, Metaphysica specialisin temellendirme denemesi, Metaphysica generalisin nitelii hakkndaki problematie kadar geri gtrlmelidir (Heidegger, 1998: 11). Bu anlamda problem,

ontik bilginin olanakllndan ontolojinin kendinde olanakll problematiine dnr. Bu, saf akln aknsallnda, varolann gerek-apriori bilgisinin anlamnn nasl olanakl olabileceini yeniden sormaktr. Bu sorgulamada, soruyu soran, soran olarak sorunun iindedir, yani onun iine sokulmutur (Heidegger, 1991: 24). Varolann zn ortaya karmak amacyla varolann btnnde aa kann anlamn aramak, sentetik a priori ya da ontolojik bilgi olanakll olarak, Daseinn

varolu olanakllnn kendinde bunu gstermektir. Varln kavrannn bu aknsal z hakknda soru sormak, ayn zamanda transandantal felsefe yapmaktr.

Heideggere gre, Kant, ontolojinin olanakll problematiini u soruda dile getirmektedir: sentetik a priori yarg nasl olanakldr? (Heidegger, 1998: 13). Bu sorunun yorumlanma biimi, ayn zamanda saf bir akl eletirisi olarak metafiziin temellendirilmesi olanan salayacaktr. Sentetik yarg, a priori bilgi olana olarak varolann kendisinde aa km bir bilgidir. Dolaysyla, soru, sentetik a priori yargnn nitelii problemi, ontolojik bilginin olanakllna gre varolmaktadr. Bu bilginin olanakll iin ilkeler bir aklda bulunuyorsa, ontolojik bilginin olanakll saf bir akln znn aydnlatlmasyla ortaya konulabilecektir. Dolaysyla, ontolojinin znn aa karl olarak metafiziin temellendirilmesi, Saf Akln Eletirisidir (Heidegger, 1998: 15). Ancak, Saf Akln Eletirisi aknsal felsefenin bir sisteminden ok yntemin yorumu gibi gzkmektedir. Heidegger iin Saf Akln Eletirisinin niyeti, deneyimin teorisi veya pozitif bilimlerin teorisi olarak yorumlanrsa, yanl anlalm olacaktr. nk, varolana uygunluu iinde hakikatin ortaya konulmasnda, dier bir deyile ontik gerekliin ontolojiye uygunluu iinde kavranlmasnda metafiziin isel olanakllnn snrlandrlmas, varolann zne ilikin ontolojik bilgiyi elde edemeyecektir. Gerekte, Kant doa bilimlerinin teorisini vermek istemiyordu, aksine metafizik problematiini, dolaysyla ontolojisini gstermek istiyordu (Heidegger, 1998: 275). Bundan dolay, Saf Akln Eletirisi bilgi teorisi anlamnda hibir ey ortaya karmayacaktr. Ama, gerekten geerli bir bilgi teorisi olarak yorumlanrsa, u sylenmelidir: Saf Akln Eletirisi, ontik bir bilginin teorisi deil, aksine ontolojik bilginin bir teorisidir (Heidegger, 1998: 17). Dolaysyla, Saf Akln Eletirisinin imdiye kadarki yorumlarda, zellikle, saf akln a priori ilkelerinin kkeni boyutunda yetersiz ve yanl anlalmas, onun ontik bilgi teorisi olarak grlmesine neden olmutur.

Heideggere gre, metafizik gerekte bir bilim olarak grlecekse, en genel anlamda bilim idesi altnda dnlmelidir. Bu anlamda, insansal varolann varolu olanakll olarak bilim nedir? gibi bir sorgulamada bilim anlay ortaya konulabilecektir. Dolaysyla, varolann varoluuna ait bilimin z iin, Daseinn belirlenimi, dnya-iinde-olmak ve zgrlk, bilimin zn Daseinn varlk tarznda yorumlamak iin yeterlidir (Heidegger, 1987: 20). Bu yorumlama, varolann bir tasarmlamas biiminde deil, zamansal ve tarihsel olarak doann varlnn ve varolma durumunun gsterilmesidir.

Heideggere gre, metafizik iin gerekli olan insan nedir? sorusunun bir temellendirilmesi iin Daseinn metafizii kabul edilmelidir. Dolaysyla, insanda sonluluk sorununun bu temel problemini, metafiziin temel bir yorumuyla aydnlatmak amacyla Saf Akln Eletirisinin temelinde

gerekli olan bir yoruma giriildi (Heidegger, 1998: 218). Sonluluk ve sorunun zsellii, znenin znelliinin aknsal analitiinin isel biimi temelinde aa karlmaldr. nk, Kantn metafizik temellendirmesi, varolann varlnn aklnn isel olanakllna gre kararlatrlan soru, ilk defa olarak sonlu aknln temel belirlenimi olarak zamana rastlamaktadr; dier bir deyile, Varlk anlay ayn zamanda, Daseinda, Varln kendisi tarafndan zamana ynelik tasarmlamadr (Heidegger, 1998: 243). Bu tasarmlama, Varln aklnda duran Daseinn, varolan olarak dier varolanlarla aktaki ilikisinin isel olanakllnda aa kmaktadr.

Ontolojik veya sentetik a priori bilgi olanakll, Saf Akln Eletirisinin temel sorunudur. nk, bu sorun, varolann znn temellendirimi iin, ...ontolojinin veya aknsal felsefenin temellendirilmesi olarak, aknsal bir aratrmadr, gerekte ontolojinin transandantal bir temellendirilmesidir (Heidegger, 1998: 59). Sentetik a priori bilgi olanakll, saf akla yani teorik akln kendisine ynelik bir aratrmadr. Bu anlamda, Heidegger iin de a priori saf bilginin akl, problemi ve konusu bizizdir, insansal akldr (Heidegger, 1998: 69). Byle bir bilgi olana iin, akln kendinde bulunan ilkelerin aratrlmasyla onun ileyiinin znn aa karlmas gereklidir. Dolaysyla aratrmann ufkunda, ayn zamanda Daseinn bilme ilikisi durmaktadr.

Kant gre, insan bilgisinin belki de ortak ama bizim iin bilinmeyen tek bir kaynaktan doan iki kk vardr-duyarllk ve anlak (Kant, 1993: A15-B29). Duyusalla yani sezgiye ynelik bir aratrma, aknsal estetiin konusu iinde mekan ve zamann zne gre yrtlr. Anlama-anlaka yani dnmenin kendine ynelik bir aratrmada aknsal mantn konusu, kategorilerin zne ynelik olmaktadr. Aknsal mantk, genel mantn anlamann kendinde yasalarna ynelik aratrmasndan farkl olarak, anlamann saf kavramlarnn ieriksel znn aa karlmas anlamnda aknsal bir analitiktir. Analitik, saf bilginin rolnde, saf anlamann znn aydnlatlmasdr, dolaysyla, bu anlamda aydnlatma, dedksiyon ifadesinin anlam olmaktadr (Heidegger, 1987: 218-219). Sentetik a priori bilgi olana, dier bir deyile kategorilerin ontolojik znn aa karl, ayn zamanda her iki yetinin ortak kkenini aa karma aratrmas olarak transandantal dedksiyon iinde ematizmde ele alnmaktadr.

Kantta tm bilgi deneyimle balarken, duyusalln saf sezgisi mekan ve zaman nesnelerin veriliinin koulunu olutururlar. Ancak bu sezgisel verili olan dnmenin kendisinde bilme ise kavramlar altnda olanakl olmaktadr. Sezgi ve kavramlar yleyse tm bilgimizin elerini olutururlar, yle ki ne kavramlar belli bir yolda onlara karlk den sezgi olmakszn, ne de sezgi kavramlar olmakszn bir bilgi verebilir (Kant, 1993: A50-B74). Ancak sezgiyle balantl kavram, biim olarak kavramla farkldr. Dolaysyla, sezgisel olandaki tasarmla, bu tasarmn anlama yetisinde-anlakta bulunan kategorilerle ilikisinin aratrlmas deneyimin olanann a priori

koullarn gsterecektir. Kant aratrma transandantal dedksiyonda, bireimsel znel bilgi kayna ortaya koymaktadr: ruhun deiimleri olarak tasarmlarn kavran, imgelemde yeniden retimin bireimi ve kavramda tanmann bireimi.

Heideggere gre, saf sezgiyle ilikisi iinde bu bireimsel yargda Kant, ...kategorileri yalnzca mantksal anlama fonksiyonu balantsyla deil, ayn zamanda onlar saf imgesel-zaman ilikisel sentezin ieriinde gsterdi, ama kategorileri varolanlar, nesneleri hesaba katarak, onlarn objektif realitelerini, varolann kendinde temellendirilen ieriini gstermedi (Heidegger, 1987: 305). Dolaysyla, kategorilerin z, varolan olarak varolanla ilikisellii, dier bir deyile, kavramlarn ontolojik z henz belirsizdir.

Heideggere gre, saf anlama-anlak kavramlarnn karmnn grevi balca kategorilerin kkensel ontolojik znn aa karlnda bulunmaktadr; dier bir deyile, saf sentezin saf yklemsel yapsnda grlen znn, isel olanakllnn aa karlmasdr (Heidegger, 1998: 305). Dolaysyla, deneyimin olanann a priori koullar kategorilerin ontolojik znn, dier bir deyile nesnesel ilikiselliinin ortaya konulmas, sezgide kavrayn (Von der Synthesis der Apprehension in der Anschaung) bireiminde, imgelemde yeniden-retimin (Von der Synthesis der Reproduktion in der Einbildung) bireiminde ve kavramda tanmann (Von der Synthesis der Recognition im Begriffe) bireiminde, fenomenolojik bir aratrmada aa kacaktr. l sentezin yorumunun balca amac, aknsal imgelem-yetisinin yapsnda nesneyle a priori zaman-ilikisel olanaklln temeli olarak gsterilmesidir (Heidegger, 1998: 338).

Heideggere gre, saf anlama-anlak kavramlarnn znn aa karlmas olarak aknsal karm, Kant felsefenin en skntl blmdr. Sezginin nesnelerle zorunlu ilikiselliine karlk, saf anlama-anlak kategorilerinin byle bir ilikiselliinin olmamas, dnmenin znel koullarnn nasl nesnel bir geerlilik tayaca sorununu gndeme getirmektedir. nk Kant anlayta, saf bilginin iki ayr kayna, saf sezgi ve saf dnme, temelde birbirinden yaltlm olarak ele alnmaktadr. Oysa dnme kendi kendisinde sezgi ilikiselliinde ve bundan dolay da nesne ilikiselliindedir. Dolaysyla ...saf anlamann-anlan kavramlar, zamann saf imgesel sentezinde kendini temellendirmektedir (Heidegger, 1998: 312). Bu temellendirme, ayn zamanda kategorilerin ontolojik znn koulu olarak apriori znel karakterin aa karldr.

Heideggere gre, aknsal karm, sorgulamadaki nokta asndan artc bir durum gstermektedir. Birinci olarak, saf sezgiyle, onun zne ilikin kategorilerin balantsnda; ikinci olarak, dnmeyi, yalnzca saf sezgiyle nceden nesnelere verebilmesinde-sezgiler kavramsz krdr; nc olarak da, a priori kavrayn, yaltlm znede bulunan bir ey olarak nesneyle ilikiselliini vermesidir. Oysa, zne, Dasein olarak yaltlm varlk deil, gerek varolutur.

Dolaysyla, bu nokta

Kant kategoriksel sorunlu ifadelerin merkezi temel eksikliinden

kaynaklanmaktadr; bir baka deyile, Daseinn varlk durumunun bir kkensel z belirlenimi olarak akn varoluunun grlemezliinde (Heidegger, 1998: 315). nk yalnzca Dasein aknsal varolan olarak kendi kendinde kalabildii iin, dolaysyla Sen olarak bir baka kendilikle de dnyada olabilmektedir. Onun aknsal zne ilikin ontolojik kavramlarn z, l sentezin zaman ilikisel yorumunda ortaya konulabilecektir.

Sezgide kavrayn bireimi (die Synthesis der Apprehension in der Anschaung) : Sezgide kavrayn bireimi, empirik olarak nesneyle ilikiselliin dier bir deyile apriori zaman ilikiselliin sentezidir. Her sezgi kendinde bir okluu kapsamaktadr diye balayan Kant gerekletirmede bunun anlam, okluun, duyusal etkilenim araclyla verilmi izlenimleri

dnlmektedir (Heidegger, 1998: 343). Sezgi dier bir deyile a priori olarak zaman, okluun izlenimleri imdinin sra-dizisi iinde ruhta ayrt edilmezse byle gsterilmesi olanakszdr. Mekan ve zaman sezgi olarak intuitus originarius (tanrsal sonsuz sezgi) deildir, ama belirli etkilenimlerle karlama olanakll anlamnda intuitus derivativus (sonlu snrl sezgi) da deildir; aksine kendinde sonlu zneden treyen, dier bir deyile aknsal imgelem-gcndeki, intuitus derivativustur; dolaysyla kkenseldir (Heidegger, 1998: 121). Bu kkenselliinde mekan ve zaman apriori sezgi biimi olarak bir okluu kapsamaktaysalar, bu noktada onlarn, sezginin biimi mi yoksa biimsel sezgi mi olduklar sorunu gndeme gelmektedir. Sezgi biimi kkenseldir dolaysyla biimsel sezgi bu kkensellii varsaymaktadr. Eer biimsel bir sezgi olarak grlrse burada sentez olarak bir okluun tasarmlanmas anlamnda kapsanlmas anlalacaktr, ama saf sezgi biimi olarak zaman ve mekan bir sentez deildir.

Heideggere gre, Kantta okluun duyu yoluyla birbiri ard sra bir araya getirilii, synopsis, ifadesi de yanl anlalmaktadr. Bu yzden, burada baka bir terim gereklidir: syndosis...birlikte verilme olarak bir eyi bir eyle ayn anda verme...mekan ve zaman saf sezgi olarak, verilen okluun kkensel birlikteliidir (Heidegger, 1998: 135). Dolaysyla, saf sezgide a priori verilmi okluun zel bir yakalan olarak syndosis, tasarmlama anlamnda bir sentez deildir. Dier yandan, sezginin saf biimi olarak zamann mekan karsnda bir ncelii bulunmaktadr. nk, Kanta gre, ...zaman genel olarak tm grnglerin a priori bir kouludur; dahas, i grnglerin (ruhlarmzn) dolaysz koulu, ve tam bu yolla o denli de d grnglerin dolayl kouludur (Kant, 1993: A34-B51). Bundan dolay Kant, zaman, mekan olarak, znede, Bende, insansal Daseina kkensel ballkta grmektedir (Heidegger, 1987: 149-150). Ancak, Kant zaman saf sezgi olarak verilmesi biiminde yorumlad halde, onu genel anlamnda bilmektedir. Saf sezgi olarak zaman, empirik etkilenim deildir; saf etkilenim, kendinde ruha ait olarak z-etkilenim olarak dnlr. Dolaysyla genel anlamda zaman, saf sra-dizisel bir imdi okluu olarak, dier bir

deyile znede olayn bir geii olarak nceden bir tasarmlamada belirlenmektedir. Her sezgi kendi iinde bir okluu iermekle birlikte, bu okluu an birbirinden ayrt etmedike, mutlak bir birlikten baka bir ey olmayacaktr. Mutlak birlik ise, grnlerin a priori sezgisi olarak belirlenen zamann yokluudur. Dolaysyla, Kant, bir sezginin iletimine ilikin fenomenolojik olay grmektedir: ncelikle etkilenimlerin mutlak bir birliktelikliliini sunmaktadr; bylelikle yalnzca bu-imdi snrlandrlmaktadr ve daha sonra bir baka imdiye itilmektedir (Heidegger, 1987: 345). Bu itilimde, gemi-imdi ve gelecek-imdi, henz-imdinin altnda bulunmaktadr ve her ikisi de dolaysz imdinin karakterine sahip olmaktr. Bylelikle, imdi, kendinde, bir oklua ynelik yargnn olanaklln kurtarmaktadr.1 Bundan dolay saf zamansal sezgi, okluluun zel bir kavranln imdide aa karmaktadr. Yalnzca, bir imdinin analiziyle ortaya

karlamayacak olan sezgide kavrayn (apprehension) sentezi, saf syndosistir; dier bir deyile, alrlln bir kendiliindenliidir (Heidegger, 1987: 347). Bu anlamda, saf zamansal sezgi olarak sezgide kavrayn sentezi, temelde saf imgelemin bir sentezidir.

mgelemde yeniden-retimin bireimi (die Synthesis der Reproduktion in der Einbildung): Heideggere gre, ruh-zihin empirik olanakll, artk-imdi-olmayann boyutunda empirik gerigitmede tutulmaldr. Artk-imdi-olmayann saf tutulmasnn bu sentezi, ayn zamanda srekli, zgr olanakl bir tekrar-kavray olmasna ramen, onun dolaysz bir gsterimidir. Saf sezgi iin zaman, yalnzca imdi olarak deil, ayn zamanda artk-imdi olmayan olarak aa karlmaktadr. Dolaysyla, biz, herhangi bir zaman-noktasn zgrce bir baka yere nakledebiliriz; saf sezgi, bu yzden Kanta gre imgelem-gcnn bir oyunudur (Heidegger, 1987: 353). Sezgiyle ilikiselliinde okluun tasarmn birbirinden ayrt ederek bir ncekinden bir sonrakine geite, nceki yeniden retilmezse, her hangi bir sreklilik salanamadndan tam bir tasarm olanakl olmayacaktr. Bu anlamda, sezgide kavrayn (apprehension) bireimi, kendinde bir imgelemde yeniden-retimin sentezi olmakszn olanakl deildir; ...Kant bu yzden doru sylemektedir: sezgide kavrayn (apprehension) bireimi, yleyse yeniden retimin bireimiyle ayrlmamacasna baldr (Heidegger, 1987: 353). Dolaysyla, saf yeniden-retimin sentezi, zaman ilikisel aknsal imgelem-yetisidir. Ancak bu konuda, Kantn dncesi ak deildir. mgelem-yetisini kkensel anlamda grmez. nc bir kaynak olarak imgelem-yetisi, ...ruhun kr ama yinede vazgeilmez bir ilevinin rndr ki, onsuz ne olursa olsun, hibir bilgimiz olamaz ve buna karn onun ancak seyrek olarak bilincindeyizdir (Kant, 1993: B103-A78). mgelem-yetisi, ncelikle, saf bir etkilenim olduundan, ruha ait bir z-etkilenim olarak grlmekle birlikte, daha sonra saf sezgisellikten dolay anlamannanlan kendiliindenlii olarak dnlr. Bylelikle, imgelem-yetisi gereksiz olmaktadr, dolaysyla btnyle, sezgi ve dnmenin balangcnn yerine gtrlmektedir (Heidegger, 1987: 281). Kant iin, imgelemsel yeniden-retim, sezgisel olduundan nesnesel-grngsel balantsndan

dolay a priori ilkeleri kendinde bulunduramayacaktr. Bu yzden, yeniden-retimin bireiminin deneyi aarak btnyle apriori ilkeler zerine kurulmas gerekecektir ki, bu da ancak kavramda tanmann (recognition) bireiminde olanakldr.

Kavramda tanmann bireimi (die Synthesis der Recognition im Begriffe): Sezgide kavrayn (apprehension) bireimi, imgelemde yeniden retimin (reproduktion) bireimi olmakszn olanakl deilse, imgelemde yeniden-retimin bireimi de, kavramda tanmann (recognition) olmakszn olanakl deildir. (Heidegger, 1987: 355). Dolaysyla, bu nn kkensel birlii kendini Daseinn zamansal varoluunda ortaya konulacaktr.

Kanta gre, dndmz bir an nce dndmz ile tam olarak ayn olduunun bilinci olmasayd, tasarmlar dizisindeki tm yeniden retim yararsz olurdu... kavram szc bu noktaya kendiliinden bir aklama getirebilir. nk, birimsel bilin adm adm sezileni, okluyu ve bundan sonra yeniden-retileni, tek bir tasarma birletirendir (Kant, 1993: A103). Heidegger iin bu noktada sorulacak olan, ar sentezi kavrama gtrmek ne anlama gelmektedir?

Tasarmlama olarak kavram, balca saf okluun bireimi olarak, bu bireimle verilenin z anlamndadr. Evrensel olarak birletirme, bu okluu belirli bir birlik araclyla kurmaktr. Dolaysyla, bu saf sentez, -imgesel yerine getirilii- zamann saf sezgisel okluuyla balantldr (Heidegger, 1987: 282). Ancak, Kant, bu birlii ksaltarak sentetik a priori birlik olarak adlandrmaktadr. Bylesi bir adlandrma, ayn zamanda sezgisel, empirik verilmi okluu ifade etmektedir. Oysa, empirik verilmi i-zamansal okluun bu empirik sentezi, zaman belirlenimsel a priori bireimin gerekletirilmesi altnda bulunmaktadr; bylelikle bu ekilde talep edilen sentez, kavramsal bir ierimle anlak kavramlarn verir. Bu nedenle,

saf anlama-anlak kavramlar, yargnn saf biim-mantksal fonksiyonu araclyla verilmezler; aksine imgesel zaman ilikisel saf sezginin sentezinden kaynaklanmaktadrlar. Anlama kavramlarnn dou yeri mantksal ilev gren anlama yetisinin saf yaltm deildir; dier bir deyile, saf anlama-anlak kavramlar olarak kategoriler, mantksal yarg tablosundan kaynakl basit bir araya getirilme deildir. (Heidegger, 1987: 284)

Heideggere gre, kavramlarn oluumu ayn zamanda bir ontik ve ontolojik kavram ayrmn da gstermektedir. Ontik kavram oluumu, nceden verilmi okluu karlatrma, refleksiyon ve soyutlama arclyla bir birlik altna gtrmedir; ...buna karlk, ontolojik kavram oluumu, nceden

verilmi nesneleri kavramlar altna gtrmek deil, aksine saf okluun saf sezgisini kavramlara gtrmektir (Heidegger, 1987: 286). Saf okluun saf sezgisini kavrama gtrmek, onun zsel yapsyla, bilginin fenomenolojik ontolojik yorumu olarak, kavramlar altna getirilen tasarmlar ifade etmektir. Ancak, Kant, kavramda tanmann bireimini kaba olarak tanmlamakta, empirik bir bireim karsnda kavramda tanmann bireimini, her iki bireimin analizine uygun biimde

gerekletirememektedir. Burada sz konusu olan l bireimin balant sorunudur. Kant, kavramda tanmann bireimini, aknsal tamalgya gtrmekte ve n dzenleyen drdnc bir fenomenden sz etmektedir. Bu sentezi Kant, aknsal tamalg araclyla anlamaya gtrmektedir. Dolaysyla, zamanla balantl olan her iki bireim yannda, aknsal tamalgnn zamanla balantsnn gsterilmesi gereklidir. nk her ikisi de zneye aittir.

Heideggere gre, nasl ki imgelemde yeniden-retimin (reproduktion) bireimi, kavramda tanmann (recognition) bireimini gerektiriyorsa, ayn ekilde kavramda tanmann bireimi de imgelemde retimin bireimini gerektirmektedir; dolaysyla da, sezgide kavrayn (aprrehension) bireimini. mgelemde yeniden-retimin sentezi gemile ilikilidir; tasarmlanm olan yeniden ayn olarak hatrlayabilir. Buna karlk, kavramda tanmann sentezinin gerekletirimi araclyla zdeletirmeyle, blgesel bir btnln nceden yaplandrlmasnda, nceden bir sahip olmay, zamana ilikin bir gelecee-doru olmay gsterecektir. Bu nedenle, kavramda retimin bireimi, bir n-tasarmlama veya kestirim (praecognition) olarak nitelendirilebilir. Bylelikle, sezgide kavrayn (apprehension) sentezi imdiyle, imgelemde yeniden-retimin (reproduktion) sentezi gemile ve nceden-bilmenin (praecognition) sentezi gelecekle balantldr (Heidegger, 1987: 364). Bu anlamda, apprehension bir imdi, reproduktion artk-imdi-olmayan ve praecognition henz-imdiolmayandr. Dolaysyla, sentezin tarz da temelde, aknsal znelliin kkensel birliinde zamanla balantl olarak aa kmaktadr.

Heideggere gre sentetik a priori bilginin olanakll, salt yarg ilevinin bir fonksiyonu olarak deil, imgesel zaman ilikisel bir sentez araclyla aa karlmaktadr. Bu aa karlta, saf sezgisel ve saf kavramsal olann isel olanakll olarak a priori sentezin kkensel boyutunda, aknsal znelliin karakteristii temeldir. Aknsal sentezin tarz, apprehension, reproduktion ve praecognition, Daseinn kkenselliinin kendinde birbirlerine bal olarak, aknsal znellie gre nceden birletirici bir ufukta ele geirilebilen temel biimler olarak aa kmaktadr. Bu ufuk, birliktelik olarak dayanak, balanma ve dzenlemeyi iermektedir. Birletirmenin ileri-geri ileyen kavray, birlikliliin nkoulunun biimi olarak aa kmakta ve l sentezin btnln belirlemektedir. Dolaysyla, birlik-ufkunun ileri-geri ileyen kavray, kendiliin a priori bir zilikiselliidir; dier bir deyile, ...a priori dayanan bu nkoulu araclyla, olanakl Ben-aitliinin boyutunun bu ufku iinde, varolanda karlalan eyin hepsi yaplandrlmaktadr (Heidegger, 1987:

388).

Bylelikle,

aknsal

bireimin-sentezin

ve

aknsal

tamalgnn

birlii,

znelliin

kendiliindenliinin a priori z-ilikiselliinde temellenmektedir.

Heidegger iin zne-Dasein, kkensel kendiliindenliinde kendi zamansalldr; dier bir deyile, zamann kendisidir ve yalnzca ekstatik zamansallk olarak saf imdi dizisellii anlamnda zaman aa karmaktadr. Zaman, a priori z ilgililiktir, ve ayn zamanda kkensel alrlln ve kkensel kendiliin bamszldr (Heidegger, 1987: 395). Ancak, Kant, kendiliindenliin temel zdelemesini ve imdideki biricikliini, Benin her bir imdide kendini ayn biimde bulmas anlamnda almaktadr. Oysa, ...bu momentsel imdi deildir, aksine zdelik ve kendiliindenliin bamszldr; bylelikle o, zgrce Ben-olabilme araclyla belirlenmektedir (Heidegger, 1987: 395). Bu belirlenme, zamansalln btn boyutunu kapsayc biimde kendini-kendinde baka bir yere koymann gerek kavram, kendiliin zdeleyiciliinin varolusal kavram olmaktadr. Buna karlk Kantta, kendilik ya da z-ilikisellik mevcut olann kendi kendisiyle objektif bir zdelemenin sakncal yaknlna dmektedir. Dolaysyla Kant, kendilik-zdeleme

problematiinde, Descartesn res cogitansnn (dnen ey-nesne) sakncal yaknlna dmektedir (Heidegger, 1987: 396). Ego cogitonun z-ilikiselliinde, Beni bir ey olarak dnmek, bylelikle bu dnen ey olarak, kendini her zaman nceden bulabilmektedir. Dolaysyla, Descartesn ontolojik konumunu stlenmesi araclyla Kant, zsel bir hatay gz ard etmi oldu: Daseinn ontolojisini (Heidegger, 2004: 50) Ontoloji ncesi anlay varlkbilimsel deil de epistemolojik olarak belirlenirse bu nesnelie dmek kanlmaz olacaktr.

Heideggere gre kategoriler, aknsal temel olarak aknsal bireimin dnda deil, aksine aknsal bireimle zdetir. Bu zdelik, imgelem-yetisinin kkensel birliinde aa kmaktadr. Ancak, Kant, saf sezgi ve kategorilerin balantsn imgelem-yetisinin kkensel birlii temelinde kurmaz. mgelem-yetisi, duyusallk ve dnmenin kayna olarak gsterilmekle birlikte, onlarn aralarndaki ba olarak kurulmaz. Kategoriler, aknsal tamalgnn kendindeki kavramndan kmaktadr; dier bir deyile, balantnn zorunlu ilkeleri olarak dnmenin kendiliindenliinin bilincidir. Oysa, yeniden-retimsel imgelem-yetisi znelliin olanakllnn kkenidir; o, znenin, Daseinn kendinde ekstatik temel durumudur (Heidegger, 2004: 418). Kategorilerin z, Daseinn ekstatik zne bal olarak saf zaman ilikisel imgesel sentezin olanakllnda aa kmaktadr.

Heideggere gre, aknsal karm, zamann saf sentezi ve saf dnmenin a priori zorunlu bir ilikide olduunu gstermektedir. Sezginin ve dnmenin saf a priori ilikisi ise, saf nesnel sentetik bilgidir. Sentetik a priori bilgi, saf zaman ilikisel aknsal imgelem-yetisinin kkensel sentetik birliinin temelinde, dolaysyla zamansalln temelinde olanakldr. Ama, zamansallk, insansal Daseinn temel durumudur; onun kkensel temelinde, varln ve varlk-belirleniminin saf bir anlamasnda byle bir ey olanakldr; Daseinn zamansall temelinde, varlk-anlay kendini

10

yaplandrmaktadr (Heidegger, 2004: 425). Bu yaplandrma, imgelem-yetisinin zaman ilikisel nanlamasnn yeniden retiminin apriori bireimi altnda, ontolojik olann znde aa kmaktadr.

Heideggerin Saf Akln Eletirisi fenomenolojik yorumuyla gstermi olduu, Eletirinin bir bilgi teorisi olarak grlemeyecei aksine bir ontoloji olduudur. Ontoloji olarak Eletiri, varolann varlk durumunun, sonlu ve aknsal yaps ierisinde sentetik a priori bilgisinin aa karlmasdr; dier bir deyile, sonlu ve aknsal yaps ierisinde saf akln kategorilerinin ontolojik znn aa karlmasdr. Kategorilerin ontolojik znn aa karl olarak, onlarn ortak kkenini gstermedir.

Kant, bilginin iki kayna olarak, dnme-anlak ve sezgi-duyusallk temelinde apriori sentetik yarglar gstermeye alrken, anlamaya ait saf kategoriler ve duyusalla ait sezgisel kavramlar arasndaki balanty, anlamann biimsel fonksiyonu temelinde, bir yarg tablosunda gstermeye altndan, ikilikten kurtulamamtr. Dnme ve sezgi arasndaki ba salayacak aknsal imgelem-yetisi, nce ruhun olanakl temel bir yetenei olarak grlm, sonrasnda anlamann bir ilevsellii olarak ele alnmtr. Dolaysyla, kategorilerin saf imgesel zaman ilikisel zellii, znelliin aknsal btnlnde ve kkensel birliinde gsterilememitir.

Heidegger, Kantn anlama ve duyusallk arasnda yapt ayrma karlk, anlama ve imgelem-yetisi ayrm getirir. Anlama ve imgelem-yetisi, znelliin ya da bamsz kendiliin aknsal tamalgsnda, saf zaman ilikisel imgesel sentezin, sentetik a priori yarglarn, kategorilerin ontolojik znn kkenidir. Bu kken, bamsz kendilik olarak aknsal znelliin, dier bir deyile Daseinn somut zamansal-sonlu varlnn kendisidir. Dolaysyla, ...sorun, insani varoluun zamansal kendilik tasarsnn gerek pratik biimine gre belirlenir (Sandbothe, 2004). Bu belirleme, Daseinn ekstatik zamansal varoluunun gelecek tasarmndaki dnya-ilgisel yneliminde otantik olabilme olananda amlanr.

11

Kaynaka

HEIDEGGER, M., (1998). Kant und das Problem der Metaphysik. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann. HEIDEGGER, M., (1987). Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1923-1944. Pnomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen Vernunft. Frankfurt am Main: Vittorio Klostermann. HEIDEGGER, Martin. (2004). Varlk ve Zaman. (ev. Aziz Yardml). stanbul: dea Yaynlar. HEIDEGGER, Martin. (1991). Metafizik Nedir? (ev Yusuf rnek). Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. KANT, Immanuel. (1993). Ar Usun Eletirisi. (ev. Aziz Yardml). stanbul: dea Yaynlar. SANDBOTHE, Mike. (2004). Die Verzeitlichung der Zeit in der modernen Philosophie. (http: // www. Sandbothe.net).

12