Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi Cilt: 18 / Say: 2 / ss.

135-157

Bir ey Anlat(maya al)mak H. Paul Grice'a Eletirel Bir Bak

Yard. Do. Dr. R. Levent AYSEVER*

zet Konuan kii dinleyen kiiye bir eyanlatmaya alrken ya dild anlatrnlarla dild iletilerde bulunmaya, ya dilsel anlatrnlarla dilsel iletilerde bulunmaya, ya da dilsel iletilerle diltesi iletilerde "bulunmaya alr. Kendi zmlemesinde dilsel anlatrnlarla diltesi iletilerde bulundugumuz anlatma biimini (kendi deyiiyle "dogal olmayan yoldan bir ey anlatma"y, "anlatcnn zel bir durumda bir eyanlatmaya almasn") temele alan H. Paul Grice, dild anlatrnlarla dild iletilerde bulundugumuz anlatma biimini ("dogal yoldan bir eyanlatmaya alma"y) anlatma kavramnn dnda tutar ve temel anlatma biimi dnda kalan anlatma biimlerinin ona dayanlarak akianabilecegini ileri srer. Byle bir aklamay da "ynelim", "ibirligi ilkesi" ve "nitelik, nicelik, bagnt, tarz buyruklar" ve "konuma sezdirileri" kavramlarna dayanarak yapar. Grice' n bu anlatma zmlemesi, dild anlatmlarla dild iletilerde bulunmay darda braktg; temel anlatma biimini aklamak iin bavurdugu "ibirligi ilkesi", "nitelik buyruklar" ve "konuma sezdirileri", tremi anlatma biimi olan dilsel anlatmlarla dilsel iletilerde bulundugumuz anlatma biiminde geerli kavramlar olmadg iin anlatma edimini her ynyle ortaya koyan bir zmleme degildir. Ancak, "ibirligi ilkesi" "nitelik o.. buyruklar" ve "konuma sezdirileri"nin , dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulundugumuz anlatma biimini aklamakta nemli katklar olan kavramlardr; daha da nemlisi, onun "ynelirn" kavramn hesaba katmayan bir zmleme dnlemez.
o o o

Anahtar

szckler:

bir ey anlat(maya al)mak, anlatma biimleri, ynetim, Grice, dilsel anlatm, dilsel ile-

ti, dild anlatm. dild ileti, diltesi ileti

Abstract When the Speaker means something to the Hearer, he tries to give either non-linguistic messages by non-linguistic expression, or linguistic messages by linguistic expression, or over-lingu* Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm

135

Bir ey An1ot(maya al)mak H. Paul Grice'a Eletirel Bir Bak istic messages by linguistic expression. H. P. Grice, building upon the way of meaning in which we try to give over-linguistic messages by linguistic expressions (Le. "non-natural meaning, in other words "utterer's occasion meaning") in his meaning analysis, rules out the way of meaning in which we try to give non-linguistic messages by non-linguistic expression (Le. "natural meaning") by distinguishing it from the concept of meaning something and argues that all the other ways of meaning would be explained in terms of this basic way of meaning; and for him, this can be done only on the basis of the concepts of "intention", "co-operative principles", "maxims of quality, quantity, relation and manner", and "conversational implicatures". Grice's analysis of meaning does not seem to account for the act of meaning totally in that it does not consider the way of meaning in which we try to give non-linguistic messages by nonlingiuistic expressions, and his basic concepts except "intention" cannot describe the way of meaning in which we try to give linguistic messages by linguistic expressions. However, his basic concepts mentioned above, provide us with advantages in explaning the way meaning in which we try to give over-linguistic messages by linguistic expressions; above all, it seems, without taking into consideration his concept of "intention" no analysis can be done.
Keywords: meaning something, the ways of meaning, intention, Grice, linguistic expression,linguistic message message, non-linguistic expression, non-linguistic message, over-linguistic

Anlam sorununa geleneksel yaklam, anlam szck ya da tmce gibi dilsel anlatmlarn, retildikleri iletiim ortamlarndan bamsz olarak tadklar ierik olarak grr ve onun dil-zihin-dnya genindeki yerini saptama alr. Eski Yunan dncesinden balayarak yirminci yzyln ikinci yarsna dek dil felsefesine rakipsiz egemen olan ve yirminci yzyln bana dek anlam, dilsel anlatma karlk gelen, tasarm (ide) ya da dnce gibi zihinsel bir ierik, yirminci yzyln ilk yarsndaysa dilsel anlatrnn iinde yaadmz dnyada gndermede bulunduu nesne, olgu ya da durum olarak deerlendiren bir yaklamdr bu. Anlam iletiim ortam dnda arayan geleneksel yaklama karlk, onu bir de iletiim ortamnda arayan bir baka yaklam daha vardr. Yirminci yzyln ikinci yarsnda ortaya kan bu yaklam, anlam, belli bir iletiim ortamnda, konuan kiinin kendisin dinleyen kii ya da kiilere bir eyanlatmak amacyla rettii tmce gibi dilsel anlatmlarn, o iletiim ortamnda tad ierik olarak grr. Kullanrnc olarak nitelendirebileceimiz yaklama gre, bir dilsel anlatrnn belli bir iletiim ortamnda tad ierik olarak anlam, konuan kiinin o iletiim ortamnda yerine getirdii dilsel davran yneten kurallar belirler. Dili bir davran olarak grmek bakmndan dilbilirnci Leonard Bloomfield, ruhbilimci Charles Osgood, felsefeci Willard van Orman Quine'la; herhangi bir insan davran olmaktan ok zel bir davran biimi olarak grmek bakmndan ikinci dnemindeki Ludwig Wittgenstein'la birleir. Dilsel davran zel bir davran olarak grmek bakmndan Bloomfield, Osgood ve Quine'dan; sonsuz eitlilikte bir oyun olmaktan ok kurallar belli bir oyun olarak grmek bakmndan da ikinci dnemindeki Wittgenstein'dan ayrlan kullanrnc yakla136

Yard. Do. Dr. R. Levent AYSEVER

mn,l gretilerini anlatma anlat(maya al)ma (meaning) kavramndan yola karak iki ayr dogrultuda gelitiren iki nemli temsilcisi vardr: sz edimleri (speech act) kuramnn kurucusu John L. Austin2 (1911-1960) ve konuma sezdirileri (conversational implicatures) gretisinin sahibi H. Paul Grice (1913-1988). Bu yazda, bir iletiim ortamnda konuan kiinin yerine getirdigi dilsel davran olarak anlat(maya al)ma edimi konusunda bata yaplacak bir zmlemenin gnda, Grice'n anlat(maya al)ma kavram irdelenecektir. I. Trkede "anlatmak" derken ANLATTIGIMIZ, daha dojrusu ANLATMAYA ALlTIGIMIZ ya da ANLATMAK STEDGMZ3 her zaman ayn dejildir: 1. "Grdklerini oldugu gibi anlatt" derken, kiinin grdg eyleri ayrntl bir biimde BETMLEDGN; "Sana anlatacagm eyler var" derken, kiiye VERECEK HABERLERMZ oldugunu; "Daveti neden geri evirdigini anlatt" derken, kiinin daveti geri evirme nedenlerini AIKLAOIGINI anlatmaya alrz. 2. "Roman neyi anlatyordu?" diye sordugumuzda ya da "Film kent insann anlatyordu" dedigimizde anlatmaya altgmz, romann, filmin bir eyi KONU EDNMESdir. 3. "Bize servenlerini anlatt" derken, kiinin bandan geen heyecanl olaylar HKA YE ETTGN anlatmaya alrz.

,,, 4. Btn bu rneklerde H" derken'H oldugunu anlatmayaalnz",ya da"KaIa

rn kaldrarak onaylamadgn anlatt", "Baklaryla bana bir eyler anlatmak istiyordu" derken, kiinin, karsndaki ya da karsnda oldugunu varsaydg kii ya da kiilere, bir ey yaparak ya da bir tmce syleyerek BR EY AKTARMAYA, BR EY LETMEYE ya da ksaca BR LETDE BULUNMA YA ALTIGINI anlatmak isteriz.4 II. Bizi burada ilgilendiren anlammda 'anlatmak', ite bu sonuncu anlammda "anlatmak"br; yani BELRL BR LETM ORTAMINDA, LETDE BULUNAN KNN, LETNN ALCs KYE, RETTG BR ANLATM ARACIGIYLA BR LETDE BULUNMASI, BULUNMAYA ALIMASIdr.
i Biraz daha ayrnt iin bkz., R. Levent Aysever, "Dil Felsefesi, Sz Edimleri Kuram ve John R. Searle" ,John R. Searle. Sz Edimleri . ev. R. Levent Aysever (Ankara: Ayra Yaynevi. 2(00). s. LO vd. 2 Austin'in kuramnn ana hatlar iin bkz.. a.g.e., s. 12-26. 3 Anlatmak, Grice'in da gsterdi~i gibi, bir ynelim (niyet) iidir. Bu nedenle bu yaz boyunca 'anlatmak' yerine birok yerde 'anlatmaya almak'. 'anlatmak istemek' denildi. Balklaki parantezli yazm biimiyle anlatlmaya alwlan budur. 4 rnek tmeeler Byk Larousse'tan alnmtr.

137

Bir ey AnllJt(maya

al)mak H. Paul Grice'a

Eletirel Bir Bala

Ancak bu noktada hemen, zmlenmeye allan edirninin, iletiim srasnda iletide bulunan kiinin yerine getirdii bir edim olduunu vurgulamak gerekir. Bu edim, iletiim srasnda alcnn yerine getirdii ANLAMA edimiyle kartrlmamaldr. Anlatmak, anlama edimiyle ilikisinde, iletiim srasnda iletide bulunan kiinin, iletmeye alt ieriin iletinin alcs tarafndan ANLALMAS iin kendisine deni yapmas olarak tanmlanabilir. Bu adan bakldnda, burada bizi ilgilendirenin, iletiim srasnda LETDE BULUNAN KNN PA YNA DENLER olduunu sylemek yanl olmaz. letiim ortamnda iletide bulunan kiinin payna den, onun yerine getirmesi gereken en temel edim, alcya iletmeye alt ierii alcya TAIY ABLECEK bir anlatm retmektir. Bir benzetmeyle dile getirecek olursak, iletide bulunan kiinin, alcya iletmeye alt eyi tamas OLANAKL bir PAKET hazrlamasdr.s Bununsa farkl yolu vardr. rneklerle aklamak gerekirse: A. Arkadalaryla birlikte ormana ava kan bir avc, kular rktp yerlerinden karmak iin kulland boruyu ARA ARA alarak ormann iinde ilerlerken, arkadalarndan, artk sesini duyuramayacak lde uzaklap kayboluyor. Bunu fark edince onlara kaybolduunu anlatmak amacyla yanndaki boruyu SREKL almaya balyor. inde bulunduu durumda, avcnn boruyu srekli alarak kaybolduunu anlatmasnn OLANAKSz olduu sylenemez; ama ayn durumda avcnn boruyu kular rktrnek amacyla ald biimde alarak kaybolduunu anlatmasnn OLANAKL olduu da sylenemez. lkinde olanakldr, nk iinde bulunulan iletiim ortamnda avcnn boruyu srekli almas ile kaybolmu olmas arasnda bir NEDEN-ETK ilikisi kurulabilir; buna karlk ikincisinde olanakszdr, nk ayn durumda avcnn boruyu kular rktrnek amacyla aldnda olduu gibi almasyla kaybolmu olmas arasnda byle bir iliki kurulamaz. Paket benzetmesiyle dile getirecek olursak, sz konusu iletiim ortamnda boruyu srekli almak, "Kayboldum" iletisini tayabilecek bir "paket" olduu halde boruyu ara ara almak deildir. Bu anlatna biiminde, iletiim ortamnda verici konumunda olan insan, yapt eyle anlatmaya alt eyarasnda bir nedenetki ilikisi kurulabilir olmasna dayanarak bir iletide bulunmaya alr. rneimizi srdrecek olursak, avc, iinde bulunulan durumda borunun srekli alnmas ile boruyu alann kaybolmu olmas arasnda bir neden etki ilikisinin kurulabilir olmasna dayanarak bir iletide bulunmaya alr. Avc, arkadalarndan, tank olduklar eye, yani av srasnda kular rktrnek amacyla tadklar av borunun srekli alnyor olmasna, iinde yaadklar dnyaya ilikin bilgileri anlamnda ANSKLOPEDLERnden bir di5 Alcnn yerine getirmesi gereken edim olan anlamay da, bu noktada, iletide bulunan kiinin retti~i anlatma bakarak gerisindeki iletiye ulama; benzetmemizi kuIlanacak olursak. pakete bakp iindekileri grmeye alma, ya da paketi ama edimi olarak tanmlayabiliriz.

138

--

Yard. Do. Dr. R. Levent AYSEVf."'R

zi bilgiyi ekleyip, onun NEDENine ulamalarn beklemektedir: Bir kii eksik, evrede bizden baka avlanan yok, bu boruyu o eksik kii alyor olabilir ... av borusunun bir av srasnda srekli alnmas srad bir durum, boruyu alan kiinin bana srad bir i gelmi olabilir, av srasnda kaybolmak bu srad ilerden biri, ... boruyu alan kii kaybolmu olabilir. Elbette, alc kiinin bir borunun srekli alnyor olmasna, ansiklopedisinden ekledii bilgiler farkllatka, ulat sonular da farkllaacaktr. Szgelii, "Av srasnda kaybolmak srad ilerdenbiridir" bilgisi yerine, "Av srasnda kendini vurmak srad ilerden biridir" bilgisieklendiginde, "Bonyualan kendini vUrmu olabilir" sonucu; bu son iki bilginin ikisi birlikte eklendiinde, "BoruyU alan ya kayboldu, ya da kendini vurdu" sonucu; bakabilgiler eklendiinde de baka sonular
kacaktr.

B. Karsnn danda havann nasl olduunusormas zerine, koca, pencereden bakp yamur yadn grnce, yamur yadn anlatmak iin "Yamur yayor" diyor. A tr anlatma biiminde, iletinin vericisi, alcya iletmeye alt ierii iletmeye alrken, anlatm ile ileti arasnda kurulabilecek bir neden-etki ilikisine dayanyordu. Bu tr anlatma biiminde ise, vericinin iletmeye alt ierii iletmeye alrken dikkate alt ey, doal ya da yapma bir dilin dizim, anlam ve kullanm bilgisi, ksaca doal bir dilin uylamlar, yapma bir dilin uzlamlardr.6 Yamur yadn anlatmak amacyla 'Yamur yayor' diyen kii Trkenin, 'it is raining' diyen ngilizcenin uylamlarn dikkate almaktadr. Srcye durmasn anlatmak iin kavakta krmz yakan otorite "trafike"nin, srcye durakta ineceini anlatmak iin otobsteki zili alan yolcu "otobse"nin uzlamlarn gz nnde bulundurmaktadr. Verici, alcnn, anlatrnn retildii dilin dizim, anlam ve kullanm bilgisine bakarak iletiye ulamasn bekler. C. Souk bir k gn arabayla yol alrken, yanndaki yolcunun daha hzl gitmesini istemesi zerine, src yolcuya hzl gitmenin tehlikeli olduunu anlatmak amacyla "Yolda buz var" diyor. Bu sonuncu tr anlatma biiminde, konuan kii iletisini tayacak "paket"i hazrlarken, her eyden nce B tr anlatma biiminde olduu gibi bir dilin dizim, anlam ve kullanm bilgisini kullanr, ama onunla yetinmez, ona, A tr anlatma biimlerinde olduu gibi, iinde yaanan dnyaya ilikin bir dizi bilgiyi ekler. Bunu rneimizi kullanarak aklamaya alalm. Src 'Yolda buz var' diyerek hzl gitmenin tehlikeli olduu iletisinden nce, yolcuya yolda buz olduu iletisinde bulunur. Daha ak bir deyile, s6 Uylam da uzlam da temelde bir anlamadr. Ancak uylamlarda anlamay belirleyen do~al bir dili kullananIann tamamyken, uzlamlarda Ahmet, Mehmet gibi belirli bir kiidir. Sz konusu olan uylam ise, anlamaya uymamak dsnlemez; uzlamIarda ise anlamaya uymayp baska bir anlama ortaya atmak her zaman ola.

nakldr. 139

Bir ey Ant(maya al)mak H. Paul Grice'a Eleflinl Bir Btlf

rc, yolcuya yolda buz olduu yollu KNCL bir iletide bulunarak, hzl gitmenin tehlikeli olduu yollu BRNCL bir iletide bulunmaktadr. Onun, iletmek istedii bu birincil iletiyi, szn ettiimiz ikincil iletiye ykleyerek, ya da bu ikincil ileti zerinden yolcuya vermeye altn da syleyebiliriz. Ksacas bu anlatma biiminde iki katl bir ileti sz konusudur. Src, birincil iletisini ykledii ikincil iletisini yolcuya ulatrmaya alrken belli bir dilin, rneimizde Trkenin bilgisini dikkate almakta; yolcudan da sz konusu iletiye ulamak iin Trkenin bilgisine bavurmasn beklc:mektedir. Ancak, onqn karsndaki yolcudan bekledii baka bir ey daha vardr: Bu ikincil iletiye a.nsiklopec;iisindenbir dizi bilgiyi ekleyerek bir IKARIMDA BULUNMASI. nk src yolcuya asl v~rmeye alt birincil iletiyi bu karrnn sonucu olarak sunmaktadr: Yolda buz var, buz zemini kayganlatrr, ... arabann tehlikesiz bir biimde sr~lmesini. etkileyen etmenlerden biri arabann yere tutunmasdr, kaygan zeminler arabann yere tutun~asn zayflatr, bir arabann hz arttka y~re tutunmas zayflar, arabann
yere tutunmas zayfladnda kaza yapma tehlikesi artar,

... hzl

gitmek tehlikelidir.

Burada bir noktann belirtilmesi gerekir. A tr anlatma biimleriyle bu C tr anlatma biimlerinde vericinin, iletisini ykleyebilecei anlatm seerken dikkate ald, iletiye ulamas iin dinleyen kiinin bavurmasn bekledii ey, dnyaya ilikin bir dizi bilgidir. Ancak, A tr anlatma biimlerinde bu bir dizi bilgi verici ve alc kiiler tarafndan OLGUSAL bir ba kurmak iin kullanlrken, C tr anlatma biimlerin MANTKSAL bir ba kurmak iin ~ullanlmaktadr. A rneinde borunun srekli ALNMASI ile boruyu alan kiinin KAYBOLMU OLMASI arasnda bir NEDEN-ETK ba kurulmas sz konusuyken, C rneinde yamur yad NERMES ile hzl gitmenin tehlikeli olduu NERMES arasnda bir SEBEP-SONU ba kurulmas sz konusudur. Bunlar dikkate aldmzda, bu son tr anlatma biiminde, iletide bulunan kiinin yaptnn, bir karrnn ilk ncln verip, alcnn, ansiklopedisinden bir ya da bir dizi bilgiyi bu ilk ncle eklemesini ve arkasndan bir karrnda bulunmasn beklemek olduunu sylemek yanl olmaz. III. Bir iletiim ortamnda vericinin alcya bir Uetide bulunmaya alrken bavurduu anlatmlar biri DLDII, teki DLSEL olmak zere iki balk altnda toplanabilir. Anlatmlar, belirtildii gibi, vericinin alcya iletmeye alt ierik anlamnda iletileri iinde barndran "paket"ler, zerinde tayan aralardr. Dild anlaumlar, buna gre, iletide bulunmaya alan kiinin iletisini alcsna ulatrmaya alrkenDOAL YADA YAPMA BR DLN DzM, ANLAM VE KULLANIM KURALLAR DNDA hazrlad "paket"ler olduunu syleyebiliriz. Bunlar, yukardaki A rneinde olduu gibi birtakm olgulardr: Avc, kaybolduu iletisini, av srasnda kular rktrnek amacyla kullanlan av borunun srad bir biimde kullanlmas olgusuna yklemektedir. Daha ak bir biimde sylemek gerekirse, "Kayboldum" iletisini tayan ara ya da paket srekli alan boru deil, bir borunun srekli alnmasdr. ]40

__u___________

fard. Do. Dr. R. Levent Af SEVER

Buraya kadar sylenenlerden anlalm olsa gerekir, ama bir kez de aka dile getirmekte yarar var: rnetimizdeki avc, boruyu, av ncesinde arkadalaryla yaptklar "Kaybolan, boruyu srekli alacak" yollu bir anlamann sonucunda srekli alyor olsayd, boruyu srekli alarken yaptt, Trke 'Kayboldum'un, o av srasnda oluturduklar yapma dilindeki karlgn "sylemek"ten baka bir eyolmazd: Srekli alan boru, tpk 'Kayboldum' tmcesi gibi dilsel, yani BELiRL BR DLiN DzM, ANLAM VE KULLANIM KURALLARI NDE retilmi bir anlatm olurdu. Bu noktada, anlatmlar asndan dild-dilsel ayrmnn daha iyi anlalmas bakmndan iki rnek daha vermek yerinde olacaktr: Aa. Fidye amacyla karlan bir ocuk, kendisini arayanlarn ok yaknlarda oldugunu, ama kendisinin nerede tutuldu~unu bilmediklerini bilerek, yannda bulunan fidyecilere belli etmeden tutuldugu yer konusunda kendisini arayanlara bilgi vermek amacyla, kendisini karan kiilere yksek sesle "Ne olur beni ldrmeyin'" diye yalvarmaya balyor. Ab. kinci Dnya Sava srasnda talyan askerlerince yakalanan bir Amerikan askeri, kendisini yakalayanlarn Almanca bilmediklerini anlaynca, o srada blgede casusluk amacyla Amerikan askeri niformas giymi Almanlarn dolat-g, talyanlara onlara rastladklarnda hemen brakmalarnn sylendii yollu bilgiye de dayanarak, talyanlara kendisinin bir Alman askeri oldu~unu anlatmak amacyla, Almanca adna bildigi tek tmce olan ve "Limon aalarnn iek at o lkeyi biliyor musun?" anlamna gelen 'Kennst du das Land wo die Land Zitronen blhen?' tmcesini retiyor.7 Bu iki rnein ikisinde de, iIetide bulunulmaya allrken bavurulan anlatmlar, ilk bakta, dilsel anlatmlar gibi gelebilir. Evet, ortada srasyla Trkenin ve Almancann dizim, anlam kullanm kurallarna uygun bir biimde retilmi iki tmce vardr. Ancak, vericinin iIetmeye alt malzemeyi iine yerletirdigi paketler bu tmceler deildir. lkinde, karlan ocuk, her ne kadar kendisini karanlara da bir eyanlatmaya alyor grnyorsa da, aslnda kendisini arayanlara bir eyanlatmaya almaktadr. Daha da nemlisi, onlara anlatmaya altg eyi, yani iletisini ykledigi anlatm, 'Ne olur beni ldrmeyin! Babam istediginiz paray verir' tmcesi deil, 'n-e-o-I-u-r-b-e-n-i--I-d-r-m-e- y- i-n-b-a- b-a-m- i-s-t-e-d- i--i-n-i-z-p-a- r-a-y - -v-e-r- i-r' sesini vermesidir; kendisini arayanlardan bekledii, 'Ne olur beni ldrmeyin! Babam istediiniz paray verir' tmcesini degi, ses vermesini dikkate almalarn beklemektedir. Karlan ocugu arayanlardan ancak onun bu beklentisine uygun davrandklarnda sz konusu iIetiye ulaabileceklerdir. kinci rnee gelince, Amerikan askeri de, benzer bir biimde, tal7 rnek, Searle'n, Grice'in iletiim srasnda konusan kiinin (vericinin) anlatmak istediAi ile bu amala rettiAi tUmeenin ai oldu~u dilde tad~ anlam arasnda kurdu~u ilikiye kar karken verdi~i bir rnektir. Bkz. John

R. Searle, a.g.e., s. 116 vd.

141

_n

Bir ey Anlot(maya

al)mak H. Paul Gnee'a

Eletirel Bir Ba""

yan askerlerine anlatmaya altg eyi 'Kennst du das Land wo die Land Zitronen blhen?' tmcesi degil, Almanca konumas araclgyla anlatmaya almaktadr; ellerine dtg talyan askerlerinden bekledigi 'Kennstdu das Land wo die Land Zitronen blhen?' tmcesini dikkate almalar degil, Almanca konumasn dikkate almalardr. Bu noktada, dUsel-dildl ayrmlDlD daha iyi anlalmas ve akla gelebilecek birtakm kar rnekleri nlemek iin iki aynmn daha yaplmas yerinde olacaktr. Verilen rneklerden de anlalacag zere, karmzdakine bir eyanlatmaya alrken kullandgmz anlatmlar SZDII olabilecegi gibi SZEL de olabilir. Daha ak bir biimde syleyecek olursak, anlatmlar, DOOAL BR DLN SZ VARLIGI NDE YER ALMAYAN ge ya da gelerden oluabilecegi gibi, DOOAL BR DLN SZ VARLIGI NDE YER ALAN ge ya da gelerden de oluabilir. Yukardaki rneklere iki rnek daha eklersek bu ayrm daha iyi anlalacaktr: Ba. Bir belediye otobsnde yolculuk eden bir yolcu, srcye gelen ilk durakta inecegi iletisinde bulunmak iin otobsteki zili alyor. Bb. Gen kz yeni aldg elbiseyi gsterip begenip begenmedigini sorunca, arkada, pek begenmedigini anlatmak amacyla dudaklarn bkyor. Bu rneklerden avc rneginde (A) borunun alnmas, otobs rneginde (Ba) alnan zil, elbise rneginde (Bb) bklen dudak hep szd anlatmlardr. Ancak hemen vurgulamak gerekir: Szd-szel ayrm asndan bakldgnda aralarnda hibir fark olmayan (hepsi de szd olan) bu anlatmdan A anlatm dild, Ba ile Bb anlatmlar ise dilsel anlatmlardr. Benzer biimde, yine szd-szel ayarm asndan bakldnda, B rneinde 'Yamur yayor', C rneinde 'Yolda buz var', Aa rneinde 'Ne olur beni ldrmeyin', Ab rneginde 'Kennst du das Land wo die Land Zitronen blhen?' hep szel anlatmlardr, ama bunlardan yalnzca B rnegindeki 'Yamur yagyor' ile C rneindeki 'Yolda buz var' dilsel anlatmlardr.8 Yaplmas yerinde olacak ikinci ayrma gelince, bu, dilsel anlatmlar dikkate alnarak yaplabilecek FRESZ-FREL ayrmdr. Bu ayrm yaplrken gz nnde bulundurulan anlatmlardan biri, ocuklarn saklamba oyununda ebe arkadalarnda GZL olarak yaptklar "'Elma' dersem k, 'armut' dersem kma" anlamasna dayanarak,
8 Dudak bkmek gibi birtakm jest ve mimiklerin szdlI anlatmlar oldu~u sanrm ok ak; ama dild olduklar ayni lde ak gelmeyebilir. Evet. farkl dillerin konusuldu~u birok co~fyada ayn biimde kullanlan birtakm jest ve mimikler vardir. Szgelii insanlar yolcu edilirken birok co~fyada el sallanr. Evet. televizyon ile sinemanm dnyay kk bir kye dntrd~ gnmzde birok jest ve mimik neredeyse her co~afyada ayn biimde kullanlmaya baslad. Szgelii televizyon ile sinemanm gnlk yasammz bugnk kadar derinden etkilemedi~i sralarda. biz Trke konusanar. bir seyi onaylamadgmz. kabul etmedi~imizi anlatmak iin bamz aa~dan yukarya kaldrrdk; ama bugnlerde "Amerikanca" konusanlarla birlikte bamz sa~a tpk szcklerle tmceler gibi bir dilin disola sallyoruz artk. Bu ve benzeri durumlar jest ve mimiklerin de glen derken dudak bkzim. anlam ve kullanm kurallarina bail. ksaca dilsel oldu~u gere~ini gizliyor. "Gle Trkenin anlambilgisi. birar. menize Trkenin dizimbilgisi. dudak bkmeyi "evet" anlamnda kullanmanla kadamza iyi yolculuklar dilernek amacyla dudak bkmenize Trkenin kullanmbilgisi izin vermez.

142

Yard.

Do. Dr. R. Levent AYSEVER

saklanan arkadalarna kmalarn anlatmaya alrken kullandklar 'Elma', saklanmaya devam etmelerini anlatmaya alrken kullandklar 'Armut' tr anlatmlardr. kincisi ise, yine ayn ocuklarn yine ebe arkadalarndan GZL olarak yaptklar, szgelii, 'Burnumu ellersem k, kulagm ellersem kma' anlamasna dayanarak saklanan arkadalarna kmalar ya da kmamalar iletisinde bulunmaya alrken burunlarn ya da kulaklarn ellerneleri trnden anlatmlardr. lk rnegi verilen anlatmlara FREL-SZEL-DLSEL, ikinci rnei verilen anlatmlara da FREL-SZDIIDLSEL anlatm diyebiliriz. IV. Kulland anlatmlar araclyla konuan kiinin dinleyen kiiye vermeye alt iletiler, DLDII olabilir, DLSEL olabilir, DLTES olabilir. Yukarda verilen A, Aa ve Ab rneklerinde dild anlatmlarla (borunun srekli alnmas, 'Ne
olur beni ldrmeyin

...'

ve 'Kennst du das LAnd wo die LAnd Zitronen blhen?'

sesle-

rinin retilmesi) verioinin alcya iletmeye alt ierik, ksacas ileti, dilddr. Burada bir iletinin dild olduunu sylerken, ileti ile onun taycs anlatm arasnda bir neden-etki ilikisi olduu, iletinin vericisinin o anlatmla o iletide bulunmasn, iletinin alcsnn da o anlatmdan o iletiyi almasn olanakl klann bu neden-etki ilikisinden baka bir eyolmad anlatlmaya allmaktadr. B, Ba ve Bb rneklerinde ise ileti dilseldir; yani ileti ile onu tayan anlatm (srasyla, 'Yamur yayor' tmcesi, otobste alnan zil, bklen dudak) arasnda nedenH deil, NEDENSZ, baka bir deyile UYLAIMSAL bir iliki vardr: Belli bir iletiim ortamnda o anlatm kullanmak, o iletide bulunmak saylr. Dolaysyla, iletide bulunmaya alan kiinin o anlatmla o iletide bulunmasn, iletiyi alacak kiinin de o anlatmdan o iletiyi karmasn olanakl klan. anlatrnn retildii dilin uylamlar, baka bir deyile o dilin dizim, anlam ve kullanm kurallardr. C rneine gelince, bu anlatma biiminde, her eyden nce, yukarda (II) belirtildii gibi iki katl bir ileti olduu gzlerden karlmamaldr. Evet, bu anlatma biiminde ikincil ileti ile anlatm arasnda dilsel bir iliki vardr, dolaysyla da ikincil ileti dpedz dilsel bir iletidir. Ne var ki, sz konusu olan birincil ileti olduunda, ileti ile anlatm arasndaki ilikinin dilselolduunu sylemek olanakl deildir. Ancak, bu ilikinin nedenH olmasndan yola karak bunun dild olduunu sylemek de olanakl deildir. Birincil ileti ile anlatm arasnda dilin uylamlarn ieren, ama onlarn tesine geip dnyaya ilikin bilgiyi de kapsayan bir iliki vardr: Bu bakmdan, C rneindeki birincil ileti (hzl gitmek tehlikeli) ile onu tayan anlatm ('Yolda buz var' tmcesi) arasnda, dili varsayan ama onun da tesinde bir dnya ansiklopedisini hesaba katan bir iliki anlamnda, DLTES bir iliki olduunu; bunun iin de bu birincil iletinin DLTES bir nitelik tadn syleyebiliriz. letilerle ilgili olarak belirtilmesi gereken son bir nokta var: Dild bir ileti ancak dil. d anlatrnlarla verilebilir; dilsel iletilerle diltesi iletiler ise ancak dilsel anlatmlarl..

----

Bir ey Anltt(maya

al)mak H. Paul Grice'a

Eletirel Bir Bak

Elbette, bir iletiim ortamnda, alc vericinin rettii szel bir dild anlatmdan, szgelii Aa ve Ab rneklerindeki "tmce"lerden, o "tmceler"i yneten dizim, anlam ve kullanm kurallarna dayanarak, dilsel bir ierik de karabilir: Ancak, sz konusu iletiim ortamlarnda bu ierikler konuan kiinin iletmeye alt ierikler, konuan kiinin sz konusu anlatmlara ykledii iletiler deildir: Dinleyen kiinin o anlatmlardan kard sonulardr yalnzca. V. Grice birine bir eyanlatmaya almanm9 her eyden nce zincirleme bir ynelim (intention) ii olduuna dikkat eker. Ona gre bir iletiim ortamnda anlatcnn (iletide bulunmaya alann, konuann) S szcelemiylelO bir eyanlatmaya almas demek, anlatcnn u ynelim iinde olmas demektir: (1) S szceleminin dinleyende (iletinin alcsnda) e etkisine yol amas ynelimi, (2) dinleyenin, anlatcnn bu yneliminde olduunu kavramas/anlamas ynelimi, (3) dinleyen kiide kendini gstermesini istedii e etkisinin, bu kavramann bir sonucu ~.rak ortaya kmas ynelimi. Tek bir tmceyle dile getirmek gerekirse, anlatcnn szceleminin dinleyende e etkisini gstermesi yneliminin dinleyence kavranmasnn bir sonucu olarak szceleminin dinleyende e etkisini gstermesi yneliminde olmas gerekir. Grice, ayrca, konuan kiinin anlatmaya alt eyin ne olduunu sormann, dinleyende kendini gstermesi istenen e etkisinin ne olduunu sormaktan baka bir eyolmadn da ekler .11 Grice'a gre, zincirleme bu ynelirnin nn birden tanmas durumunda ancak "bir eyanlatmaya almaktan" sz edilebilir. Szgelii mendilini cinayetin ilendii yere brakarak cinayeti aratran dedektifin, cinayeti ileyenin mendilin sahibi X olduuna inanmasn salayabilirim. Ancak byle bir durumda benim mendili oraya brakarak X'in katil oldugunu anlatmaya alt m sylenemez. nk anlatcnn, szceleminin dinleyen kiide (dedektifte) e etkisini (katilin mendilin sahibi X olduu inancn) dourmas yneliminde olmas yeterli deildir; ayrca dinleyen kiinin bu szcelernin arkasndaki ynelimi (szcelernin dinleyende e etkisini dourmas ynelimini) kavramas yneliminde de olmas gerekir. Ne var ki, bu iki ynelirnin ikisinin birden olduu durumlarda da konuan kiinin bir eyanlatmaya alt sylenemez. Szgelii Bay
9 Daha do~usu "do~al olmayan yoldan bir eyanlatmann" (non-natural meaning). Grice. 'mean' fiilinin ngilizcedeki kullanmlarndan yola karak do~al yoldan anlatmak (natural meaning) ile do~al olmayan yoldan anlatmayi birbirinden aynr. O, 'do~al yoldan anlatmak' derken, 'Those spots means (meant) mecv,'les', 'Those spots didn't mean anything to me, bu to the doctor they meant measles' ve 'The recent budget mean,t that we shall hava a hard year' tmeelerindeki 'mean'i; 'dogal olmayan yoldan anlatmak' derkense 'Those three rings on the beli (ofthe bus) mean that the bus isfull' ile 'That remark, 'Smith couldn't get on without his trouble and strife', meant that Smithfound hi-t with indispensable' tmeelerindeki 'mean'i gz nnde bulundurur. Grice'a gre 'anlatmak' ile asl anlatlmak istenen bu ikincisi. yani "dotalolmayan yoldan anlatmak"tr. Bkz., Griee, "Meaning", Studies in the Way ofWords (Cambridge, Mass.: Harvard UP, 1989), s. 213 vd. Lo utterance: Genelolarak, iletiim ortamndan ba~msz tmceden (sentence) farkl olarak, iletiim ortamnda konusan kiinin bir sey anlatmaya alrken retti~i tmce. Griee'ta iletiim ortamlannda bir eyanlatmaya alrken kullanlan dilsel ya da dild anlatmlar. II Bkz., "Meaning", a.g.e., s. 220. Ayrca bkz., P. Grice, "Uterer's Meaning and Intentions", a.g.e., s. 92.

144

Yard. Do. Dr. R. Levent AYSEVER

X'te kars Bayan X'in Bay Y ile ak yaad~ yollu bir inan oluturma ynelimiyle, bu Bay X'e, karsyla Bay Y'nin olmayacak lde samimi bir manzara sergiledikleri bir foto~raf gsterdi~imde bir ey anlatmaya alt~m sylenemez. nk Bay X'te kars ile Bay Yarasnda ak ilikisi oldu~u yollu inancn, benim onda byle bir inan oluturma yneliminde oldu~umu kavramasnn sonucunda olumas yneliminde oldu~um sylenemez: Sz konusu foto~raf kazara odasnda drd~mde de onda byle bir inan oluabilir. Benzer biimde, odamdaki paragz kiinin odadan kmasn salamak amacyla pencereden dar para attmda, ya da durdurmak amacyla arabann nne ktmda da bir ey anlatmaya alt~m sylenemez. Yaptklarmn bu kiilerde kendini gstermesini istediim etkilerinin, bu etkileri grmek amacyla yaptklarmn arkasndaki ynelimlerin sz konusu kiiler tarafndan kavranmalarnn sonucunda ortaya ktklarn sylemek yle ok kolayolmayacaktr: Paragz, atlan paralar toplamak iin dar kabilir; src beni ezmemek iin durabilir. Peki hangi koullarda bu kiilerin bir eyanlatmaya altklar sylenebilir? Grice'a gre Bayan X ile Bay Y'yi samimi bir biimde gsteren bir resim izip Bay X'e gsterdi~imde, paragz hafife kapya doru itti~imde ya da ona kapy gsterdi~imde, arabaya el kaldrdmda ancak bir eyanlatmaya altmdan sz edilebilir. Bu son rneklerde, karmdaki kiiler yaptklarmn arkasndaki ynelimleri kavramadka, onlardan beklediklerim ortaya kmayacaktr . Sz konusu resmi yaparken benim, szgelii bir sanat yapt ortaya koymaya altm dnecek olursa Bay X'te beklediim inan olumayacaktr; paragz kendisini hafife iterken, diyelim biraz ileri gitmemi istediimi dnecek olursa odadan kmayacaktr; src el kaldrrken, rnein iyi yolculuklar dilediimi dnecek olursa durmayacaktr. Vi. Grice'n ortaya koyduu anlatma edimi zmlemesine, yukarda ilk drt blmde yaplan ayrmlar nda bakldnda zellikle bir nokta dikkat ekiyor: O, DLDII ANLATIMLARLA DLDII LETLERDE BULUNMAY ZENLE ANLATMA KAVRAMlNIN DNDA TUTMAYA ALlMAKTADIR.12 Katilin o olduuna inanlmasn salamak amacyla birinin mendilini cinayet yerine braktm\zda bir eyanlatm saylamayz; Herodes Vaftizci Yahya'nn ban tepsi iinde sunduunda Herodes'e bir eyanlatmaya alm olmuyordu; fenalaan ocuk, durumu anlayp yardm etmesi umuduyla ne kadar solgun olduunu gstermeye alrken annesine bir eyanlatm olmaz; kznn krd deerli bir porseleni annesinin grmesi iin olduu gibi brakan baba karsna bir eyanlatyor deildir. ... Bay X'e karsyla ann fotorafn gsterince, pencereden dar para atnca, arabann yoluna knca yine bir eyanlatmaya alyor saylamayz. Grice ak ak dile getirmez, ama onun, bizim dild anlatmlarla dild iletilerde bulunulmaya alldn syleyebileceimiz bu anlat12 "Meaning", a.g.e., s. 217 vd.

145

Bir ey AnlDt(maya al)mak H. Paul Griee'a Eklirtl Bir Bakr

ma rneklerini anlatma kavramnn dnda tutmaya almasnn arkasnda, bataki terim dizgesiyle dile getirilecek olursa, yle bir uslamlamann bulunduunu sylemek yanl olmaz: Anlatmak, yalnzca bir ynelim zincirinin davurulmas deil. bunun yan sra bu ynelimlerin kavranmasn salayp kardaki kiide bir etki meydana getirme edimiyse. bu ynelimlerin kavranmasn salayp beklenen etkiyi douracak aralar olan anlatmlarn. sz konusu ynelimleri tartmasz bir biimde tayacak anlatmlar olmas gerekir. Dild anlatmlar sz konusu ynelimlerin davurulmas asndan gvenilir aralar olmad iin. byle anlatmlar araclyla iletide bulunmaya alanlarn bir ey anlatmaya altn sylemek yanl olur. VII. Anlatma ediminde ie kanan ynelimlerin hangileri olduunu tartlabilir,13 ama ANLATMANN DLDII ANLATIMLARLA DLDII LETLERDE BULUNDUGUMUZ ANLATMA BM DE NDE OLMAK ZERE BR YNELM OLDUGU TARTIMA GTRMEZ. ster dild bir anlatmla dild bir iletide. ister dilsel bir anlath1la dilsel bir iletide, isterse dilsel bir anlatmla diltesi bir iletide bulunmaya alalm, bunlarn hepsinde de. Grice'n terimleriyle. (1) anlatmlarmn karmdaki kiide e etkisini dourmas yneliminde. (2) karmdaki kiinin bu 1 yneliminde olduumu kavramas yneliminde. (3) anlatmmn karmdaki kiide ortaya karmasn istediim e etkisinin. 1 ynelimimi kavramasnn sonucu olarak onda kendini gstermesi yneliminde olurum. Dild anlatmlarla dild iletilerde bulunduumuz anlatma biimiyle balayarak kendimize u sorular soralm: (A.l) Avcnn. borusunu srekli almasnn arkadalarnda kaybolduu inancn dourmas yneliminde olmadn syleyebilir miyiz? Hayr. (A.2) teki avclarn. kendisinin 1 yneliminde olduunu kavramalar yneliminde olmadn syleyebilir miyiz? Hayr. Avc bu iki ynelim iinde olduu iindir ki. boruyu olaan olmayan bir biimde almaktadr. (A.3) Peki. avcnn. boruyu srekli bir biimde almasnn arkadalarnda yaratmasn amalad etkinin, arkadalarnn kendisinin 1 yneliminde olduunu kavramalarnn ya da anlamalarnn sonucu olarak ortaya kmas yneliminde olmadn syleyebilir miyiz? Yine. hayr.14 Dilsel anlatmlada dilsel iletilerde bulunmaya altmz anlatma biimiyle dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunmaya altmz anlatma biiminde de bu sorularn yantlar deimeyecektir: (B.l) Koca. 'Yamur yayor' tmcesinin karsnda yamur yad inancn dourmas ynelimindedir. (C.L) Src. 'Yolda buz var' tmcesinin yolcuda hzl gitme13 me~in, Sea.rle Sz EtJjmleri'nde (s. i 14 vd.), Arda Denkel Anlamn Kkeni'inde (stanbul: Metis Yaynlar. 1984; s. i II vd.) Stefan Schiffer Meaning'e (Londra: Cla'endon Press 1988; s. 17 vd.) bunu' yapar. 14 Grice'in dild anlatmlann iletide bulunmaya alan kiinin ynelimlerini tartmaz bir biimde tamad~ gerekesiyle, onlarla dild ileide bulunmay anlatma ediminin dnda ttmasnn nedeni, anlarna edirninin, dinleyen ki~inin de~il, konusan kiinin yerine gelirdi~i bir edim oldu~unu gzard etmesidir. Searle'n de belirtti~i gibi, onun zmlemesi, konuan de~iI, dinleyen kiiyi temele alan bir zmlemedir. Bkz.. Searle, a.g.e.. s. i iS.

146

_..

--- ..~--~-

ford. Do. Dr. R. Levent AYSEVER

nin tehlikeli oldugu inancna yol amas ynelimindedir. (B.2 / C.2) Koca da src de. i ynelimi iinde olduklarn karlarndaki kiilerin kavramas ynelimindedir. (B.3 i C.3) Koca da src de karlarndaki kiilerde olumasn istedikleri inancn. bu kavramann bir sonucu olarak kendini gstermesi ynelimindedir. Bu durum. hi kukusuz. bu anlatma biimi arasnda hibir fark olmadgn gstermez. Bu anlatma biimleri arasnda nemli farklar vardr. Yine dild anlatmlarla gerekletirdigimiz anlatma biimiyle balayarak kendimize bir soru daha soralm. (A) Avcnn boruyu srekli almas. sz konusu ynelimler iinde oldugunun davurulup kavranmas ve dinleyen kiide beklenen etkinin ortaya kmas bakmndan UYGUN bir ara m? Evet. Peki. GVENLR bir ara m? Hayr, degil. Uygun, nk iinde bulunulan koullarda. teki avclarda boruyu almakta olan avcnn kaybolmu oldugu inancn yaratmas olanakl bir anlatm: Dnyaya ilikin belli bir dizi bilgi dikkate alndgnda borunun srekli alnmas ile boruyu alan kiinin yolunu kaybetmi olmas arasnda bir neden-etki ilikisi kurulabilir. Buna karlk gvenilir degil, nk sz konusu koullarda teki avclarda boruyu alan arkadalarnn kaybolmu oldugu inancn oluturmama olaslgna izin veren bir anlatm: Dnyaya ilikin baka bir dizi bilgiler dikkate alndnda. boruyu alan kiinin szgelii zerindeki gerginlii atmaya alt; daha baka bir dizi bilgi dikkate alndgnda da rnein bu kiinin avda borunun nasl kullanlacan bilmedii yollu bir inanca yol aabilir. Daha da nemlisi, avcnn. boruyu srekli almasnn arkadalarnda bir e etkisi yaratmas yollu eilimini davurmak. daha ak bir deyile. avcnn bir eyanlatma ynelimini yanstmak bakmndan gvenilir bir ara deil: teki avclarn. arkadalarnn boruyu srekli almasn sradan bir olgu olarak deerlendirme olasl her zaman vardr. Dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunduumuz anlatma biiminde de durum bir noktada budur. (c) 'Yolda buz var' tmcesi srcnn ynelimlerinin davurulup kavranmas ve yolcuda beklenen tkinin ortaya kmas bakmndan uygun bir ara: inde bulunulan koullarda, yolcuda hzl gitmenin tehlikeli oldugu inancn yaratabilecek bir anlatm: Dnyaya ilikin belli bir dizi bilgi hesaba katldgnda 'Yolda buz var' nermesi ile 'Hzl gitmek tehlikeli' nermesi arasnda bir sebep-sonu ilikisi kurulabilir. Ne var ki. tmcenin ayn nedenlerle gvenilir oldugunu sylemek kolay degildir: Yolcu o belli bir dizi bilgiyi deil. baka bir dizi bilgiyi dikkate alarak baka birtakm sonulara varabilir. Ancak, dilsel, yani TEMEL LEV LETM OLAN BR DZGELERDEN BR OLARAK belli bir dilin dizim, anlam ve kullanm kurallarna gre retilmi anlatmlar, o anlatm retenin bir eyanlatma, bir iletide bulunma ynelimini, ya da Grice'n terim dizgesiyle dile getirecek olursak, konuan kiinin szceleminin karsndaki kiide bir e etkisi yaratmas ynelimini davurmak bakmndan, BR LETM DZGES DNDA retilmi dild anlatmlardan ok daha 147

---

Bi, ey Alot(uytl tf)mak H. Paul Grice'a Eletirel Bir Balc

gvenilir anlatmlardr. rnegimize dnecek olursak, 'Yolda buz var' tmcesi, srcnn, szc.eledigi tmeenin dinleyen kiide BR e etkisi yaratmas ynelimini ak ak davuran, ama bu e etkisinin hangisi oldugunu ayn aklkta davurmayan bir anlatmdr. Gnlk dille ifade etmek gerekirse, bu anlatma biiminde dilsel anlatmlar iletiim ynelimimizi aka davurur, ama iletmeye altAmz ne oldugunu ayn aklkla davurmaz: Dinleyen kiinin "Bu adam baoa bir eyanlatmaya alyor, ama ne?" demesine izio verirler. Dilsel anlatmlarla dilsel iletilerde bulunduAumuz anlatma rneklerine gelince, durUmolduka farkldr. (B) Kocann szceledigi 'YaAmur yaAyor' tmcesi, ynelimlerinin davurulmas, kavranmas ve beklenen tepkinin yaratlmasbakmndan uygun, uygun oldugu lde de gvenilir bir anlatmdr. Aslnda dilsel bir iletide bulunmaya almak kouluyla,. btn dilsel anlatmlar, yaplan geregi, ynelimlerimizin davurulmasn, kavranmasn ve dinleyen kiide birtakm sonular yaratmasn gvence altna alan anlatmlardr. Avc bulunduktan sonra "Aslnda ben boruyu srekli alarken bir ey anlatmayaa1myordum" diyecek olsa, bunda herhangi bir akldlk olmaz. Byle bir durumda da arkadalannn buna verebilecekleri en makul karlk "Biz yle dndk" olabilir. Fakat, ne "Yolda buz var diyen" src, ne de "Yagmur yagyor" diyen koca, akld bir ey sylemi olmay gze almadan "Aslnda ben' ...' derken bir ey anlatmaya almyordum" diyebilir. Buna karlk, avcnn yanna gelen arkadalarna "Aslnda ben boruyu srekli alarak zerimdeki gerginligi atmaya alyordum" demesinde hibir akldlk olmadg gibi, srcnn "Aslnda ben 'Yolda buz var' derken yalnzca arabann kaydgn anlatmaya alyordum" demesinde de bir akldlk yoktur. Oysa kocann "Aslnda ben 'Yagmur yagyor' derken kedinin masann zerine ktAn anlatmaya alyordum" demesi akld olurdu. Btn bunlardan sonra, sonu olarak belki u sylenebilir: Dild anlatmlar, anlatmay anlatma klan ynelimleri gevek bir biimde tar. Dilsel anlatmlar ise bu ynelimleri, bu anlatmlarla dilsel bir iletide bulunmak sz konusu olduAundan sk bir biimde; diltesi bir iletide bulunmak sz konusu oldugunda ise gevek bir biimde tar. Bu aklamalar gnda Grice'n rneklerine baktgmzda, kimilerinde gerekten kiilerin anlatmay anlatma yapan ynelimlerden kimilerini tamadklar aktr. Szgelii, X'in mendilini cinayet yerine brakarak dedektifte katilin X oldugu inancn yaratmak isteyen kii, mendili cinayet yerine brakmasnn dedektifte katilin X oldugu inancna yol amas ynelimindedir. Ancak onun, bu.yneliminin dedektif tarafndan kavranmas yneliminde olduAu sylenemeyecegi gibi dedektifte olumasm istedigi inancn mendili cinayet yerine brakmasnn bir sonucu olarak dedektifte olumas yneliminde oldugu da sylenemez. Dolaysyla bu kiinin yaptg, bir eyanlatmaya almak olarak de~il, en iyimser yorumla, yanl bir izlenim yaratmaya almak olarak nitelenebilir.

148

ford. Do. Dr. R. Levent AYSEVER

Ancak. Grice'n, sz konusu ynelimler eksik oldugu gerekesiyle bir eyanlatlmaya allmad~n belirttigi rneklerin byk bir blmnde, kiilerin sz konusu ynelimleri tamadklarn, dolaysyla da bir eyanlatmaya almadklann sylemek pek olanakl grnmyor. Szgelii, Herodes ve resim gsterme rneklerinde durum budur. Grice'a baklrsa, Herodes'in, Salome'yi Vaftizci Yahya'nn ldgne inandrma ynelimi ve Salome'nin onun bu ynelimini kavramas ynelimiyle Vaftizci Yahya'nn ban tepsi iinde Salome'ye sunarken bir eyanlatmaya altgin syleyemeyiz. Adamda karsnn Y ile ak yaadgna inandrma ynetimiyle ve adamn onun bunu ynetimini kavramas ynelimiyle kars ile Y'yi samimibir biimde gsteren bir fotograf1 gsteren kiinin durumu da byledir. nk bukiilerde yaratlmaya allan inanlar. baka eyler yapldgnda da kardaki kiide ortaya kabilecekinanlardr. rne~in, kii sz konusu fotograf kazara adamn odasnda drdgnde de ayn inanca yol aabilir. Grice'n, i ie gemi ynelimden ilk ikisi oldugu halde ncs olmayan, dolaysyla de bir eyanlatlmaya a1ldg sylenemeyecek bu rneklere getirdigi aklama budur. Paragz odadan karmak amacyla pencereden para atmay da, durdurmak amacyla arabann nne kmay da byle aklar. Peki, bu rneklerde gerekten sz konusu nc ynelim iinde olunmadg ileri srlebilir mi? leri srlemez. Mendil brakma rne~inde oldugu gibi, szcelemiyle kardaki kiide e etkisi yaratmay amalayan bir kiinin, kardaki kiinin onun bu ynelimini kavramasn istemeden (dolaysyla nc ynelim iin iine karmadan), karsndaki kiide bu e etkisini yaratmaya almas olanakldr. Ancak, hem szcelemiyle karsndaki kiide e etkisi yaratma amac tayan hem de karsndakinin, kendisinin bu amacn kavramasn isteyen bir kiinin. bu e etkisinin, kendisinin amacnn kavramasnn bir sonucu olarak kardaki kiide kendini gstermesi ynelimi iinde olmas olanakl degildir. Grice'n bu durumu. "isteyerek ve ak bir biimde birinin bir ey bilmesini sa~lamak"-"sylemek". "birinin dnmesini saglamak" -"sylemek" ayrmyla aklamaya almas 15 da dogrusu pek anlalr degildir.
.

Grice'n aklamasyla ilgili olarak sorulmas gereken bir ikinci soru daha var: Karmdaki kiide szcelemimin bir rn olarak ortaya karmak istedigim etkinin, baka bir szcelemimin sonucu olarak da karmdaki kiide oluabilecek bir etki olmas, bu etkinin, szcelemimle o etkiyi yaratma ynelimimin kavranmasnn bir sonucu olarak karmdaki kiide ortaya kmas yneliminde olmadgm (ortaya kmasn istemedi~imi) gsterir mi? Anlatmak istedi~im eyi ak ak de~il, dolayl bir biimde anlatmak. benim bu son ynelim iinde olmad~mn kant olabilir mi? yle sanyorum ki, byle bir durumu, benim nc ynetim iinde olmadgmn kant olarak de~il, karmdaki kiide yaratmaya yneldi~im etkiyi yaratmak iin seti~im anlatmn, ynelimlerimin d15 "Meaning. a.g.e., s. 218. Sz konusu aynmlar, olsa olsa, dilsel anlatmarta dilsel iletilerde bulunmay. dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunmay ayrmaya al,rken bir ie yarayabilir.

149

Bir ey An1at(maya lllq)mIJk

H. Paul Griee'a Eklirel

Bir Bak

avurulmas, kavr~nmas ve karmzdaki kiide bekledilimiz etkinin yaratlmas bakmndan uygun, daha ok da gvenilir bir anlatm olmadlnn kant olarak grlmesi gerekir. Grice'm fotolraf gsterme, pencereden para atma ve yola kma rneklerinin ilk bjimleriyle, bunlardan farkl olarak bir eyanlatmann kusursuz rnekleri saylan ikinci biimleri arasndaki fark da aslnda buradadr: Adama kars ile Y'yi samimi bir biimde gsteren bir fotorafgstermekyerine, kars ilt)V'yi samimi bir biimde gsteren bir resim ,izip ad~mn nne koyduumuzda; pencereden para atmak yerine paragz hafife kapya doru ittiimizde ya da paragze kapy gsterdiimizde; arabann nne ,kmak yerineelimizi duranlamna gelecek bir biimde kaldrdmzda, yneJimlerimizin davurulup \(avranmas ve karmzdaki kiilerde beklediimiz etkileri yaratlmas Qakmndan daha amaca uygun, daha gveniliranlatmlar kullanmaktan baka bir ey yapmayz. VIII. Grice'n anlatma edimi zmlemesinde16 dikkati eken bir baka nokta da, bunun SYLEDiGMzDEN DAHA FAZLASINI ANLA TMA Y A ALlTIGIMlZ, ya da yukand~ ilk drt blmde yaplan ayrmlan dikkate alarak dile getirecek olursak, DLSEL ANLATIMLARLA DLTES LETLERDE BULUNDUGUMUZ DURUMLAR TEMELE ALAN bir zmleme olmasdr. Anlatma edimine Gricea bakldnda, bu anlalmayacak bir durum deildir elbette. Bunun arkasnda, onun, 'mean' [anlat(maya al)mak] fiilinin ngilizcedeki kullanmlarndan yola karak anlatma edimi konusunda yapt drtl bir ayrm ve ayrt ettii drt edim arasnda kurduu iliki17 yatmaktadr. Kukusuz, ngilizce 'mean' ile Trke 'anlat(maya al)ma'nn kullanmlar tam rtmez. ama Trkeyi zorlamay gze alarak onun bu drt anlatma edimini ve aralarnda kurulan ba yle zetlenebilir:
(1) "x anlatmnn18 anlatt' ...'dr" (x means

....')

derkenki "anlatmak"

(mean):

rnein, 'O sralar otlarn bymesine katkda bulunuyor olacam' tmcesini alalm. Bu tmcede geen 'ot' szcyle anlatlmaya allan, "topran stndeki ksm odunsulamayan bitkiler" de olabilir, "hintkeneviri" de. Buna bal olarak da koul tmcesiyle anlatlmaya allan, "O sralar, topran stndeki blm odunsulamayan bitkilerin bymesine katkda bulunuyor olacam" da olabilir, "O sralar hintkenevirlerinin bymesine katkda bulunuyor
16 "Meaning" dnda aynca bkz., "Logic and Conversation" (Grice, a.g.e., s. 22-40), "Utterer's meaning and Intentions" (Grice, a.g.e., s. 86-116), "Utterer's Meaning, Sentence Meaning and Word Meaning" (Grice, a.g.e., s. 88-91). 17 Bkz.. "Utterer's Meaning and Intentions", a.g.e., s. 88-91

18 Daha dolrusu x szcelem-tipinin (unerance-type). Grice asndan bu anlatm bir szck ya da bir deyim de olabilir, szck ya 9a deyim benzeri "dilselolmayan" (nonlinguistic) -,bu yaznn banda yapt!mz aynmIan dikkate alarak syleyecek olursak "szd"

ni trafii ellerini kullanarak ynetirken yapt o belirli iaretler gibi tUmce benzeri, "dilselolmayan" dI- anlatmlar da olabilir. (Bkz., "Unerer's Meaning and Intentions", a.g.e., s. 89.)

bir

anlatm

da olabilir;

bir

tmce

de olabilir

,trafik

polisleri-

-sz-

150

--_..-

Yard. Do. Dr. R. Levent AYSEVER

olacam" da olabilir. Bunlar, bir anlatrnn "zamand olarak anlattklar"dr (timeless meanings). (2) "x anlatmnn anlatt' ...' idi" (x meant ') derkenki "anlatmak": Bir anlatm zamand olarak birden fazla eyanlatabilir (birden fazla anlam tayabilir). Nitekim, 'O srlar atlarn bymesine katkda bulunuyor olacam' tmcesinde karlatmz durum buydu. Ancak, bir anlatm kullanld belli bir iletiim ortamnda bunlardan yalnzca birini anlatabilir. Dolaysyla, anlatrnn retildii o iletiim ortamnda bunlardan hangisi anlattn syleyebilecek durumda olmamz gerekir. rnein, "'O sralar atlarn bymesine katkda bulunuyor olacam' anlatmnn bu iletiim ortamnda anlatt ey, 'O sralar, topran stndeki blm odunsulamayan bitkilerin bymesine katkda bulunuyor olacam' idi" diyebilmeliyiz. Bu, bir anlatrnn "belli bir iletiim ortamnda zamand olarak anlatt ey"dir (applied timeless meaning) ve insanlara bir anlatmn kullanld iletiim ortamndaki doru yorumunu verir. (3) "Konuan kii K'nn x anlatmyla anlatt'...' idi" (Utterer meant by x ...') derkenki "anlatmak": K'nn yukardaki 'O sralar atlarn bymesine katkda bulunuyor olacam' tmcesiyle anlatmaya alt, "O sralar lm olacam" da olabilir. Ancak, rneimizde K'nn kulland bu anlatrnda geen 'atlarn bymesine katkda bulunmak' sz, 'toprak olmak' gibi "lmek" anlamna gelen bir deyim deildir. Bu yzden, K'nn 'O sralar atlarn bymesine katkda bulunuyor olacam' anlatmyla "O sralar lm olacamn" anlatmaya almas, bu anlatrnn ne zamand olarak bir eyanlatmas ne de belli iletiim ortamnda zamand olarak bir eyanlatmas olarak nitelenebilir. Bu, "anlatmlarn zel durumlarda anlattklar"dr (utterance-type occasion meaning). (4) "Konuan kii K, x'i szceleyerek ... olduunu anlatt" (U meant by utering x that ...) derkenki "anlatmak": K'nn 'O sralar atlarn bymesine katkda bulunuyor olacam' anlatmyla' "O sralar lm olacam" anlatmaya almasn (3. anlatma biimini); onun 'O sralar atlarn bymesine katkda bulunuyor olacam' tmcesini szceleyerek o sralar lm olacan anlatmaya almasyla (4. anlatma biimiyle) kartrmamak gerekir. Bu son anlatma biiminde K, ncsnden farkl olarak, kendisinin o sralar lm olacan sylemi kabul edilir. nc anlatma biimi aklanmaya allrken trnak iaretlerine bavurulurken, "anlatcnn zel duramlarda anlattklar" (utterer's occasion meaning) olarak nitelenebilecek sonuncusu aklanmaya allrken dolayl anlatma bavurulmas bu yzdendir. Grice'n bu drt anlatma edimi arasnda kurdugu baga gelince, ona gre, anlatcnn zel durumlarda bir eyanlatmas, anlatcnn ynelimlerine; anlatmlarn zamand 151

Birey

Anlal(nya

tl)lIUIk H. Pul Grlce' Elelirel

Bir

Bc

olarak bir ey anlatmalan, anlatmlann belli bir iletiim ortamnda zamand olarak bir ey anlatmalan ve anlatmlarn zel durumlarda bir ey anlatmalar ise anlatcnn zel durumlarda bir eyanlatmas kavramna (dolayssyla da temelde anlatcnn ynelimlerine) dayanlarak aklanabilir ancak.19 Fakat Grice'n, teki anlatma biiminin kendisine bavurularak aklanabileceini (dolaysyla bir anlamda da sz konusu anlatma biiminin kendisinden tretilebileceini) ileri srd temel anlatma biimi olan anlatcnn zel durumlarda bir ey anlatmasn tanmlarken bavurduu tek kavram "ynelim" deildir. Anlatcnn zel durumlarda bir ey anlatmasnn sz konusu olduu durumlarda, sylenenden daha fazlas, ya da baka bir deyile sylenenin tesinde baka bir ey anlatlmaya allr. "Ynelim", Grice'n, deyim yerindeyse, bunun "anlatma" blmn aklarken bavurduu kavramdr; "sylenenden daha fazlas"n aklarkense baka iki kavrama daha bavurur: "ibirlii ilkesi" (co-operative principle) ve "konuma sezdirileri" (conversational implicature).20 rnein, A'nn B'ye, C'nin nerede olduunu sormas zerine B'nin "Be dakika nce postaneye doru gidiyordu" dediini dnelim.21 Byle bir durumda, B'nin sz konusu tmceyi szcelerken, sylediinden daha fazlasn anlatmaya alt, x derken onun tesinde y gibi baka bir eyanlatmaya alt aktr. Peki, rnekte B'nin, benzer durumlarda bakalarnn, x deyip y'yi anlatmaya almalarn olanakl klan nedir? Grice'a gre, bunu, karlkl konuma srasnda hem konuan hem de dinleyen kii tarafndan dikkate alnan ibirlii ilkesidir: "Konumaya katkn, katky yaptn aamann gerektirdii biimde, taraf olduun sz al veriinin kabul grm amac dorultusunda yap."22 Grice bu ilkeyi, Kant'tan esinlenerek "nicelik", "nitelik". "bant" ve "tarz" balklan altnda toplad bir dizi buyrua ayrr: (I) Nicelik buyruklar: (la) Konumaya katkn taraf olduun sz al veriinin o anki amalarnn gerektirdii lde bilgilendirici olsun, (lb) Konumaya katkn gerektiinden fazla bilgilendirici olmasn. (2) Nitelik buyruklan: (2a) Yanl olduuna inandn eyi syleme. (2b) Elinde yeterli kant olmayan eyi syleme,
19 "Utterer's Meanings and Intentions", a.g.e., s. 91. Aynca bkz., "Utterer's Word Meaning", a.g.e., s. 117 vd.; "Meaning", a.g.e., s. 217. 20 Bkz., "Logic and Conversation", a.g.e., s. 22-40. N. E. Meaning, Sentence Meaning and

21 rnek, G. Leech ile J. Thomas'tan uyarlanmtr. Bkz., "Language, Meaning and Content: Pragmatics"; Collinge (yay.), An Encyclopedia of Language (Londra: Routledge, 1990),s. 179 vd. 22 "Logic and Conversation", a.g.e., s. 26.

152

Yard. Do. Dr. R. Levent AYSEVER

(3) (4)

Bant buyruu: Konumaya katkn ilgisiz olmasn. Tarz buyruklar ('Ak ol' buyruunun altbuyruklar): (4a) Anlatrnda bulanklktan kan. (4b) Belirsizlikten kan. (4c) Ksa konu (Sz gereinden fazla uzatma). (4d) Derli toplu konu.

rneimize dnecek olursak, B, A'nn, C'nin nerede olduu sorusuna karlk "Be dakika nce postaneye doru gidiyordu" diyerek A'ya. C'nin aranaca en uygun yerin sz geen postane ya da dolaylar olduunu anlatabilmekte, A da bunu anlayabilmektedir; nk B yukarda sz edilen ibirlii ilkesini dikkate almakta, A'nn da bu ilkeyi dikkate alacan dnmektedir; benzer biimde de A sz konusu ilkeyi dikkate almakta, B'nin de o tmceyi szce1erken bu ilkeyi dikkate aldn dnmektedir. Biraz daha aalm: B'nin syledii ey. ilk bakta A'nn sorusunun yant deildir. Ama bant buyruu B'nin szceledii tmcenin A'nn sorusuyla ban kurar. Nicelik buyruklar, C'nin o anda bulunduu yerin postane ya da dolaylar olduunu; nitelik buyruklar C'nin yine de orada olmama olaslnn olduunu, "Sz gereinden fazla uzatma" biimindeki tarz buyruu da, B'nin C'nin nerede olduunu bilmediini, ama postana ya da dolaylarnda olmasnn byk bir olaslk olduunu dndn anlatr. Grice, B'nin 'Be dakika nce postaneye doru gidiyordu' tmcesini szceledii srada ibirlii ilkesine dayanarak A'ya iletmeye alt btn bu ieriklere "konuma sezdirileri" der. iX. 'Anlatm'dan bata szd ve szelolarak ikiye ayrdmz dilsel anlatmlar anlayan Grice'm, anlatma ediminin yukardaki ilk iki biiminde, dilsel ANLATIMLARm, AT OLDUKLAR DLLERN KURALLAR EREVESNDE tayp iIetebildikleri ierikleri; son ikisinde ise, iletide bulunmaya alan ANLATICILARm, dilsel ANLATMLARla, BRTAKIM ZEL KOULLAR EREVESNDE karlanndaki kiilere iletebilecekleri ierikleri dikkate ald aktr. Bu da, bizim terim dizgemizle, srasyla, dilsel anlatmlarla dilsel iletilerde bulunduumuz durumlarla, dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunduumuz durumlar dikkate almaktan baka bir ey deildir aslnda. Bu yorumu srdrerek, Grice'n bir anlatrnn zamand olarak bir ey anlatmasndan sz ederken, dilsel bir anlatmla iletiim ortamndan bamsz olarak birbirinden farkl dilsel iletilerde bulunabildiimizi; bir anlatrnn bir iletiim ortamnda zamand olarak bir ey anlatmasndan sz ederken, dilsel bir anlatmla belli bir iletiim ortamnda ancak tek bir dilsel iletide bulunabileeegimizi; anlatmlarn zel durumlarda bir ey anlatmasndan ve anlatenn zel durumlarda bir ey 153

Bir ey Anlllt(maya alq)mak H. Paul Griee'a Ele,tirel Bir Balc,

anlatmasndan sz ederken ise, dilsel bir anlatmla, dnyaya ilikin bir dizi bilgiyi varsayarak. o srada dilin kurallarn varsayarak vermeye altmz dilsel iletinin . tesinde baka bir iletide daha bulunabileceimizi ileri srdn syleyebiliriz. X. Dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunmaya altmz durumlarda Grice'n ibirlii ilkesinin, ya da o olmasa bile benzeri baka bir ilkenin; nicelik. nitelik, bant. tarz buyruklar benzeri buyruklarn ie karmad syleyemeyiz. Peki, bir anlatma edimi zmlemesinde, dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunduumuz durumlar temele alp, DLSEL ANLA TIMLARLA DLSEL LETLERDE BULUNDUGUMUZ ANLATMA BMN ONDAN TRETp ONA DAYANARAK AKLAMAK ne lde olanakldr? Baka bir deyile. dilsel anlatmlarla dilsel iletilerde bulunduumuz anlatma biimini Grice'n dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunduumuz anlatma biimini aklamaya alrken bavurduu kavramlarla aklayabilir miyiz? Ortada temel bir kavram ve ona dayanlarak aklanmaya allan tremi kavramlar varsa bir noktann hi gzden karlmamas gerekir: Temel kavram aklanmaya allrken bavurulan ikincil kavramlar, tremi kavramlar iin de -yeterli olmamakla, tretmenin derecesine gre ncl, drdncl kavramlar gerekli olmakla birlikte- geerli 0lmaldr.23 Grice'n anlatma kavramyla ilgisinde syleyecek olursak, temel anlatma biimi olarak alnan dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunduumuz anlatma biimini (yani anlatcnn zel bir durumda bir eyanlatmaya almasn -(utterer's occasion meaning'i) aklamak iin bavurduu "ynelim" ve "ibirlii ilkesi" ve "konuma sezdirileri" kavramlar, dilsel anlatmlarla dilsel iletilerde bulunduumuz anlatma biimi (applied timeless meaning, utterance-type meaning) iin de geerli olmaldr. Peki, gerekten yle mi? Bir eyanlatmaya almann. dild anlatmlarla dild iletilerde bulunduumuz anlatma biimi de iinde olmak zere, her biiminin bir ynelim ii olduu yukarda (VII) gsterilmiti. "birlii ilkesi" ile "konuma sezdirileri"ne gelince, bunlarn dilsel anlatmlarla dilsel iletilerde bulunduumuz anlatma biiminde de geerli kavramlar olduu sylenemez. Evet. "Yolda buz var" diyerek hzl gitmenin tehlikeli olduunu anlatmaya alan src. Grice'n "ibirlii ilkesi"ni -ya da benzeri baka bir ilkeyi- gzetmekte, yolcunun da bu ilkeyi dikkate almasn beklemektedir: "Konumaya katkn, ... taraf olduun sz al veriinin ... amac dorultusunda yap" gibi bir ilkeyi ve onu oluturan sz konusu buyruklar hesaba katmayan bir srcnn, kendisinden arabay daha hzl srmesini isteyen yolcuya, "Yolda buz var" diyerek, yolda buz olduu dnda baka bir ey
23 Ternel kavramlarla tremi kavramlardan ve bunlar arasndaki ilikiden sz ederken, Platon'un Sofist'te (219A vd.) "oltayla balk avcl~"n "sanat" kavramndan tretirken yaptl~1 zmlerneyi dikkate alyorum.

154

Yard. Do. Dr. R. Levent AYSEVER

anlatmas olanakl olmadg gibi, bu ya da benzeri bir ilkeyi hesaba katmayan sz konusu yolcunun da kendisine sylenen "Yolda buz var" szlerinden yolda buz oldugu dnda baka bir eyanlamas da olanakl degildir. Eger benden arabay daha hzl srmemi isteyen yolcuya, benden ne istedigini anladgm ama bu istegini yerine getirmenin tehlikeli oldugunu anlatmak iin "Yolda buz var" gibi "ilgisiz", yani sylediginden baka bir eyanlatan -aktardg ierik ile kendisi arasnda dilsel bir bag olmayan- dilsel bir anlatm kullanyorsam, ya deli olmalym, ya ortada bu ikisi arasnda bir bag oldugunu ve bu bag n nasl bir bag oldugunu syleyen "ibirligi ilkesi" ve sz konusu buyruklar24 olmaldr, ya da hi enmeden iin banda/sonunda btn bunlar tek tek dile getirme m gerekir. birligi ilkesi ya da iin banda/sonunda fazladan sylediklerimden dolay, anlatmaya altm ey ile onu anlatmak iin kullandgm dilsel anlatm arasnda bir ba oldugunu bilen, dnyaya ilikin ansiklopedisini kullanarak da bu bag (yoldaki buz ile hzl gitmek arasndaki bag) kuran yolcunun da "Yolda buz var" diyerek kendisine hzl gitmenin tehlikeli oldugunu anlatmaya altgm anlamasndan daha olagan bir ey olamaz. Peki, bir de srcnn hzl gitmesini isteyen yolcuya hzl gitmenin tehlikeli olduunu anlatmak iin "Yolda buz olduu iin hzl gitmek tehlikeli" diyerek yolda buz olduu iin hzlgitmeni!! tehlikeli oldugunu anlatmaya altn dnelim ve soralm: Byle bir durumda anlatlmak istenen ey ile onu anlatmak iin sylenen szler arasnda bir ba olduunu syleyen bir ibirlii ilkesi ile bu ban nasl bir ba olduunu aklayan buyruklara gerek var m? Ya da, bu ilke ve buyruklar olmasa src anlatmak istediini anlatamaz, yolcu da kendisine anlatlmaya allan eyi anlayamaz m? Onlara hi gerek olmadn, ibirlii ilkesi ile nicelik, nitelik, bant ve tarz olmadan da src ile yolcunun anlaacaklarn grebilmek iin, kendimizi srcnn ya da yolcunun yerine koymak yeterlidir. Onlara gerek yoktur, nk anlatlmak istenen ey ile onu anlatmak iin seilen dilsel anlatm arasnda, kullanlan dilin dizim, anlam ve kullanm kurallarnn belirledii ok sk bir ba vardr. Bir ey syleyip sylediimizden baka bir eyanlatmaya altmz durumlarda bizi zorlayan, dolaysyla bu ikisi arasnda bir ba oldugunu syleyen bir ilkeyi, ya da fazladan byle bir ba oldugunu sylemeyi zorunlu klan da bu tr bir ban olmaydr. XI. birlii ilkesi ve buyruklar, dilsel anlatmlar araclgyla diltesi iletilerde bulunmaya alrken ie kart oranda, DLDII ANLA TIMLARLA DLDII LETLERDE BULUNMAYA ALRKEN de ie karyor mu? Bu anlatna biimi24 Grice'in nicelik. nitelik. bant ve tarz buyruklarnn, 'Yolda buz var'dan "Hzl gitmek tehlikeli" ye geisi, baska bir deyile yoldaki buz ile hzl gitme arasnda nasl bir ba olduunu aklayan deil. yalnzca bu ikisi arasnda bir ba olduunu sylediini gzden karmamak gerekir. Bu yaznn konusu dnda kalyor ama Grice'in ibirlii ilkesinin dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunduumuz anlatma biimine de doyurucu bir aklama getirdiini sylemek olanakl delildir. Bu anlatrna biiminde bize gereken sey, anlatm ile tad ierik arasnda bir ba olduundan ok nasl bir olduunu syleyen kurallardr.

155

--

Bir ey Alot(maya alq)mak H. Paul Griee'a EleJlirel Bir Bak

ni ''ibirlii ilkesi", ''nicelik, nitelik, bant ve tarz buyruklar", "konuma sezdirileri" kavramlarna dayanarak aklayabilir miyiz? Aslnda. dild anlatmlada dild iletilerde bulunmay zenle anlatma kavramnn dnda tutan (Bkz. VI) Grice'a byle bir soru sorulamayaca aktr. Ancak yaznn banda yaplan anlatma edimi zmlemesinde dild anlatmlada dild iletilerde bulunmay da bir eyanlatmaya almann yollarndan biri olarak kabul ettiimize, stelik bu anlatma biiminin de tpk teki ikisi gibi bir ynelim ii olduunu gstermeye altmza (Bkz. VII) gre. bu soruyu en azndan kendimize sormak zorundayz. Yine rnekler zerinden gidelim ve soralm: A vcnn arkadalarna vermeye alt "Kayboldum" iletisi ile bu iletide bulunmak iin kulland anlatm. yani yanndaki av borusunu srekli almas arasnda. 'Kayboldum' dilsel anlatm ile kayboldum iletisi arasndaki gibi dorudan bir ba var m? Hayr. yok. Ancak, daha nce de belirtildii gibi (Bkz. II), avcnn av borusunu srekli alarak kaybolduunu anlatmas da olanaksz deildir: Avc ve arkadalar, tpk yolcu ile srcnn 'Yolda buz var' anlatm ile hzl gitmenin tehlikeli olduu arasndaki boluu doldurduu gibi, borunun srekli alnmas ile boruyu alann kaybolmu olduu arasndaki boluu dnyaya ilikin ansiklopedileriyle doldurabilider. Avcya kaybolduunu anlatmak iin borusunu srekli aldran, arkadalarnn da borunun srekli alnmasndan yola karak onu alann kaybolmu olduu anlamasn salayan bu olanaktr. Kullanlan anlatmlar ile onlar araclyla anlatlmak istenenler arasnda dorudan bir ban olmad, dolaysyla anlatlmak istenenin kolayca iletilemedii. bunun iin de kardaki kiiye "Bu adan bir eyanlatmak istiyor ama ne?" diye sorduran durumlarda. bu "... ama ne?" sorusunun yantn aramak zere bizi dnyaya ilikin ansiklopedimize gnderenin, Grice' n "Konumaya katkn, ... taraf olduun sz al veriinin ... amac dorultusunda yap" diyen ibirlii ilkesi gibi bir ilke olduunu varsaymann. anlatma edimi zmlemesinde bize nemli bir stnlk saladn kabul etmek gerekir. Ancak. dild anlatmlada dild iletide bulunmaya altmz durumlar. dinleyen kiiye. "Bir eyanlatmak istiyor, ama ne?" sorusundan nce "Bu adam ne yapyor?" sorusunu sorduran durumlardr. Dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunduumuzda dinleyen kii". .. ne yapyor?" sorusunu sormaz. nk dilsel bir anlatm retmek. her eyden nce25 bir eyanlatmaya almaktr. Dolaysyla, kardaki kiiye "Bu adam ne yapyor?" sorusunu sorduran durumlarda, ibirlii ya da benzeri bir ilkenin yan sra, bize bu sorunun yantn "Bir eyler anlatmaya alyor" diye verdirten baka bir ilke. szgelii "Dild yollada bir eyanlatmak istediin durumlarda, bir eyanlatma yneliminde olduunu davurmak iin, anlatmak istediin eyi anlatmak amacyla setiin dild an25 Evet, dilsel anlatmlan zaman zaman bir sey anlatmaya almadan da kullannz: Szgelii. 'Bu yogurdu sarmsakasak da m saklasak, sannsaklamasak da m saklasak?' byledir. Onunla bir soru sormayz. birbirine benzeyen bir dizi sesi dilimiz srmeden karabildiimizi gsteririz (ya da gsteremeyiz).

156

fard. Do. Dr.R. Levent Af SEVER

latm, bu ynelimini davuracak biimde kullan" diyen dild iletiim ilkesi diyebileceimiz bir ilke daha olduunu varsaymak zorundayz. XII. Btn bunlardan sonra artk unlar syleyebiliriz: GRICE'IN ZMLEMES, ANLA TMA EDM ASNDAN TEMEL BR ZMLEME DEGLDR. Bu zmleme, her eyden nce, anlatma edimi iinde deerlendirilmesi gereken dld anlatmlarla bir eyanlatmaya almay darda brakmaktadr. Ayrca, temel anlatma biimi olarak kabul edilen dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunmay aklamak iin kullanlan "ibirlii ilkesi", nitelik, nicelik... buyruklar' , "konuma sezdirileri"nin, ondan tredii ileri srlen anlatma biiminde, yani dilsel anlatmlarla dilsel iletilerde bulunduumuz durumlarda ie kartn sylemek de olanakl grnmemektedir. Ancak GRICE'IN ZMLEMESNN ANLATMA EDM AsNDAN OK NEML OK NEML KAVRAMLAR ERDG DE AKTR:
"birlii ilkesi"nin, nitelik, nicelik

...

buyruklar'nn,

"konuma sezdirileri"nin,

dild

anlatmlarla dild, dilsel anlatmlarla diltesi iletilerde bulunduumuz anlatma biimlerini aklamakta nemli katklar olan kavramlar olduu yadsnamaz. En nemlisi, onun "ynelim" kavramn hesaba katmayan bir anlatma edimi zmlemesi dnmek olanaksz grnmektedir.

157

---