HACKER ET Hayatna Aykr Bir Yaklam

YAZARLAR: PEKKA HIMANEN: yirmili yalarndayken Helsinki niversitesi Felsefe blmnden doktora derecesini ald.Teknolojik gelimenin anlam zerine srdrd derinlemesine incelemeleri, onu akademisyenlerle, sanatlarla, hkmet yetkilileri ve irket yneticileriyle iletiime geirdir.Himanen, Helsinki niversitesinde ve Kaliforniya Berkeley niversitesinde alyor. LINUS TORVALDS: 1991de Helsinki niversitesinde renciyken, Linux iletim sistemini yaratarak, bilgisayar camiasnn en ok sayg duyulan hackerlarndan biri oldu.O gnden bu yana linux, dnya apnda binlerce kullancy kapsayan bir proje haline geldi. MANUEL CASTELLS: Kaliforniya Berkeley niversitesinde sosyoloji profesr.Byk vg alan lemenin The Information Age, The City (Kent, Snf, ktidar, ev.: Asuman Erendil, Bilim ve Sanat Yay., 1997), The Grassroots (1983 C. Wright Mills dlnn sahibi) ve yirmiden fazla kitabn yazar.

NGLZCEDEN EVREN: EBNEM KAPTAN YAYIMA HAZIRLAYAN: ZGR SEVG GRAL YAYIN EV: AYRINTI YAYINLARI DZELT: MEHMET CELEP KTABIN ZGN ADI: THE HACKER ETHC A Radical Approach to the Philosophy of Business

E-KTAP : SEFALET

NDEKLER

Giri..................................................................................................9
Hackerlk Drts Nereden Gelir? teki Adyla Linus Yasas...........................................................14 Linus Torvalds A.Linus yasas................................................................................15 B.Hackerlar....................................................................................17

Birinci Ksm

alma etii
I. HACKER ALIMA ET.....................................................21 A. Hayatn maksad........................................................................30 B. Tutkulu hayat.............................................................................35 II. VAKiT NAKiT MtDlR?............................................................37 A. Vakit nakittir..............................................................................37 B. Optimize edilmi zaman.............................................................38 C. Pazarn cumalatrlmas........................................................ ..42 D. Esnek zaman...............................................................................45 E. Cumann pazarlatrlmas........................................................47 F. Yaratcln ritmi.......................................................................52 kinci Ksm

Para etii
III. BiR DRT OLARAK PARA...............................................57 A. Para etii.....................................................................................57 B. Bir drt olarak para................................................................61 C. Kapitalist hacker'lar..................................................................65 D. Serbest piyasa ekonomisi.........................................................68 IV. AKADEMi VE MANASTIR...................................................72 A. Ak model..................................................................................72 B. Akademi ve manastr.................................................................76

C. Hacker renim modeli.............................................................80 D. Net akademisi............................................................................83 E. Toplumsal model.......................................................................87 nc Ksm

Netik
V,. NETKETTEN NETE.........................................................91 A. Netiket ve netik..........................................................................91 B. Konuma zgrl: Kosova meselesi....................................95 C. Mahremiyet ya da elektronik ortamda her eyi bilme.........101 D. Sanal gereklik.........................................................................107

VI. ENFORMASYONCULUUN RUHU................................111 A. zprogramlama yapabilen alanlar...................................111 B. Kiisel geliimin yedi alkanl.............................................113 C. Enformasyonculuun ruhu.....................................................120 D. Network'n etii......................................................................125 E. Bilgisayarn etii.....................,................................................127 F. Duyarl olmak...........................................................................129

Sonu
VII. GERYE KALANLAR.........................................................133 A. Hacker etiinin yedi deeri......................................................133 B. Protestan yaratl miti.............................................................136 C. Protestan ncesinde yaratl...................................................141 D. Cuma ve pazarn tesinde.......................................................142 - SONSZ ENFORMASYONCULUK VE NETWORK TOPLUMU......145 Manuel Castells - Ek BiLGiSAYAR HACKER'LIININ TARHES...................161 - KAYNAKA...............................................................................173 - DZN.........................................................................................184

TEEKKR

Bu kitabn yazl, konusuyla hayat buldu: Hacker etiiyle. ncelikli olan, bir kitap yazma karar deil, belli bir hayat biimine olan inant. Kitap ise bu inancn sonularndan biri oldu. Hayat, bu kitabn yazl srecinde -hem bilfiil yazarken hem de baka eylerle megul olurken- gereklen tutku dolu ve zgr bir ritimde seyretti. Bu bazen byk sorularda durup, acele etmeden dncelerle oynamak; bazense daha telal geen youn bir aba dnemi manasna geliyordu ki byle bir dnem, hacker'larn vurguladklar gihi, znde oyuna benzeyen eylemlerde bile gereklidir. Bu kitap zerinde Linus ve Manuel'le almak ve konularmzn birbirine bu kadar yakn olduunu grmek bir zevkti. Onlara ve ailelerine, birlikte geirdiimiz tm harika zamanlar iin teekkr ediyorum. Birlikte alma frsat bulduum dier zel insanlara, zellikle de bu ruhu youn olarak yaam ve birok konuda yardmc olmu olan dostum Henning Gutmann'a ve yaynevi alanlaryla bir yazar arasndaki ibirliinin en iyi nasl olabileceini gsteren Random House'daki Scott Moyers, Timothy Mennel ve Sunshine Lucas'dan oluan harika takma, en dosta teekkrlerimi sunuyorum. Ve son olarak, sevdiklerime minnettarlm belirtmek istiyorum; nk sizin siz olmanz, benim hayattaki olaanst ilham kaynam.

GR

Teknoloji amzn merkezinde, kendilerine hacker adn veren etkileyici bir grup insan yer alr. Geni kitlelerce tannan televizyon hretleri olmasalar da, herkes onlarn baarlarndan, yani ortaya kan yeni toplumumuzun teknolojik temelinin byk parasn oluturan, internet ve Web'den (ki ikisine birlikte Net denebilir), kiisel bilgisayardan ve bunlar iletmede kullanlan yazlmn nemli bir blmnden haberdar. Hacker'larn, Nette ortaklaa derledikleri "Jargon File" onlar; "hevesle programlayan"1 ve "bilgi paylamnn gerekten etkili ve ie yarar bir ey olduuna ve

1- The Jargon Fite. bkz. hacker. Bu dosya. Eric Raymond tarafndan http://www.tuxe-do.org/~esr/jarqon adresinde tutuluyor. Ayn zamanda The Nem Hacker's Dicli-dyla da baslmtr. (3. bask, 1996)

hacker'larn zgr yazlm yazp, bilgi ve bilgisayar ilem kaynaklarna mmkn olan her yerde ulam salayarak uzmanlklarn paylamalarnn etik grevleri olduuna inanan insanlar"2 olarak tanmlyor. Bu tanm, 60'larn balarnda MT den [Massachusetts Teknoloji Enstits] bir grup tutkulu programc, kendilerine hacker demeye baladklarndan beri, hacker elii olmutur.1 (Sonralar, 80'lerin ortalarnda medya, bilgisayar korsanlarn bu isimle anmaya balad. Hacker'lar, virs yazclar ve bilgi sistemlerinin davetsiz misafirleriyle kartrlmamak iin, bu bahsi geen ykc bilgisayar kullanclarna cracker 4 demeye baladlar. Bu kitapta, hacker'lar ve cracker'lar arasndaki bu ayrm gzetilmitir.) Bu hacker'lara olan ilgim balangta teknolojikti ve u etkileyici gerekle alakalyd: amzn en bilinen sembolleri olan Net, kiisel bilgisayar ve Linux iletim sistemi gibi yazlmlar, aslnda zel irketler ya da hkmetler tarafndan gelitirilmedi; fikirlerini, zgr bir ritimde alan benzer zihniyetteki dier insanlarla birlikte henz hayata geirmeye balam hevesli bireyler tarafndan yaratld. (Geliimlerinin detaylaryla ilgilenenler, "Bilgisayar Hacker'lnn Tarihesi" balkl ek blme gz atabilirler.) Ben bu hareketin, isel mantn ve itici gcn nereden aldn anlamak istiyordum. Bununla beraber, bilgisayar hacker'lar hakknda daha

2. The Jargon File, bkz. hacker ethic. 3. Levy, Hackers: Heroes of the Computer Revolution (1984) adl almasnda, MT hackerlarnn tutumunu, "bilginin tmyle zgr olmas" ve "bilgisayarlara giriin... tam ve snrsz olmas gerektiine" inanrlar (s. 40) diyerek anlatr. 4. The Jargon File, cracker' yle tanmlyor: "Bir sistemin gvenliini kran kimse. Hacker kelimesinin gazetecilerce yanl kullanlmasna kar savunma olarak takriben 1985'te hacker'larca icat edilmitir." Hacker'lar zerine 1984'te yazd kitabnda Levynin, henz hacker ve cracker arasndaki fark aklama ihtiyac duymadn belirtmekte yarar var. Bunun nedeni, bilgisayar virslerinin ve kendi kendine oalan bilgisayar programlarnn tarihinin, tam olarak 80'lerin ikinci yarsnda balam olmasdr. "Bilgisayar virs" kavram ise, Fred Cohen'in konu hakknda 1984'te yazd akademik teziyle geerlilik kazand ve ilk gerek PC virsleri, 1986'da disketler araclyla yayld (bkz. Solomon, "A Brief History of PC Viruses" [1990] ve Wells. "Virs Timeline" [1996]). Bilgi sistemlerine zorla girmenin ilk mehur rnei de, 80'lerin ikinci yarsnda yaand. Cracker gruplarnn en nllerinden Legion of Doom 1984'te kuruldu. Grubun sonradan yesi olan Mentor'un cracker manifestosu 1986'da basld ("Bir Hacker'n Vicdan"' adl manifestoda, "cracker"larn kendilerine "hacker" demeleri dikkate deerdir. Grubun tarihi iin bkz. "The History of the Legion Doom" [1990]).

ok dndke, onlar insani adan daha da ilgin yapann, amza kar ok byk bir ruhsal meydan okuyuu temsil ettikleri gerei olduu kesinleti. Hareket tarzlarnn daha geni alanlarda anlamlandrlabilirliini kendileri de her zaman kabul etmilerdir. "Jargon File", bir hacker'n temelde, "herhangi bir konuda uzman veya hevesli kimse" olduunu vurgular. "rnein, bir kii astronomi hacker' olabilir."' Bu balamda kii, bilgisayarlarla hi bir ilgisi olmad halde, bir hacker olabilir. Esas soru una dnt: Hacker'lara daha geni bir perspektiften bakarsak ne olur? O zaman, meydan okuyular ne anlama gelir? Bu ekilde baktmzda hacker etii, bilgi amzda gelimekte olan, alma ile kurulan genel bir tutkulu ilikiyi tanmlar. Bu adan hacker etii, Max Weber'in klasik yapt, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu'nda (1904-1905) 6 izah edilen, uzun zamandr bizi esareti altnda tutmu almaya olan yaklama, yani Protestan alma etiine meydan okuyan yeni bir alma etiidir. Hacker etiini Weber'le bu ekilde ilikilendirmek, baz bilgisayar hackerlarna ilk bata garip gelebilir. Ancak bu kiiler, hacker etii deyiminin bu kitapta, bilgisayar hacker'ln aan bir anlamda kullanldn ve bu nedenle de, normalde zel olarak bilgisayarlarla ilgili yaplan tartmalarda ele alnmayan toplumsal glerle de kar karya geldiini akllarnda bulundurmallar. Dolaysyla, hacker etiinin kapsamnn bu ekilde genilemesi, bilgisayar hacker'lar da entelektel adan zorlar. Fakat her eyden nce, hacker etii toplumumuza ve her birimizin hayatna bir meydan okumadr. alma etiinin yannda, bu meydan okuyuun ikinci nemli seviyesi, hacker para etiidir; yani Weber'in, Protestan ahlaknn dier ana unsuru olarak tanmlad seviye.

5. The Jargon File, bkz. hacker. 6. Die protestantische Ethik und der Geist des Kapitalismus, Archiv fr Sozialwissenschaft und Sozialpolitik iinde, 20-21. cilt (1904-1905) ve yazarn gzden geirdii yeni basks Gesammelte Aufstze zur Religionssoziologie (1920). [Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev.: Zeynep Grala, Ayra Yay., 2002.] [Weberin u ana kadar yaplan evirilerinde "Protestan Ahlak" kullanlm ve kelime "ahlk" olarak yerlemitir. Bu kitapla Weber alntlar sz konusu olduunda ahlk szc, kitabn geri kalan ksmnda "etik" szc kullanlacaktr. Zira, toplumsal ve bireysel davran normlar koyan "ahlk" kavram yerine, bu normlar bir meta teori olarak ve felsefi adan ele alan "etik" kavram, kitapta geen balam iin daha uygun, (y.h.n,)

Yukarda alntlanan hacker etii tanmndaki "bilgi paylam"nn, gnmzde egemen olan para kazanma yolu olmad aka ortada; tam tersine para, ounlukla bilgiye sahip olarak kazanlyor. lk hacker'larn ethos'u; yani faaliyetin, temelde para ile deil de, kiinin akran topluluu tarafndan deerli bulunacak bir ey yaratma arzusuyla motive edilmesi de yaygn bir yaklam deildir. Hacker alma etii iin iddia edebileceimizin aksine, hacker para etiinin gnmz bilgisayar hacker'larnn tm tarafndan paylaldn veya toplum geneline yaylacan iddia edemeyiz. Ancak hacker para etiinin, amzn oluumunda nemli bir g olduunu ve hacker'larn bilgi ekonomisinin doas zerine tartmalarnn, en az alma etiklerininki kadar radikal sonular verebileceini syleyebiliriz. Alntdaki tanmda, "bilgi ve bilgisayar ilem kaynaklarna ulam salamak" diye deinilen, hacker etiinde batan beri mevcut olan nc unsura, network etii ya da netik diyebiliriz. Netik, Net'te ifade zgrl ve herkes iin Net'e eriim zgrl gibi fikirlere gnderme yapar. ou bilgisayar hacker', netiin yalnzca baz ksmlarn destekler, fakat toplumsal nemi asndan, hepsi bir btn olarak anlalmaldr. Tm bu deinilenler, bilgi ann etik meydan okuyularnn temelinde yatyor. Etkilerini ise zamanla greceiz. Bu kitap, yazarnn halen sren ibirliine dayanyor; ki bu ibirlii senelerdir trl ekillerde gerekleiyor (Manuel Caslells ile, Kaliforniya'da birlikte yrttmz aratrma araclyla; Linus Torvalds'la ise elencenin ortasnda). Hacker etiiyle ilgili bir kitap fikri, mz ilk defa bir araya geldiimizde, yani 1998'in sonbaharnda, geleneksel hacker kalesi olan Kaliforniya Berkeley niversilesi'nin ev sahiplii yapt bir sempozyuma konumac olarak davet edildiimizde domutu. te o zamanlar, bu yaptla ayn konular zerine olan sunumlarmz geniletmeye karar verdik. Bu karara gre Linus, bilgisayar hacker'lnn temsilcisi olarak al yapacak; Manuel, bilgi amz hakkndaki (enformasyonculuun ykselii, yeni bilgi-teknolojisi paradigmas ve yeni bir toplumsal yap olan network toplumu konularn ieren) teorisini sunacak: ben de arka planda Manuel'in amzn daha kapsaml tasviri zerine Linus'un bilgisayar hacker'l rneklemesini yerletirerek, hacker etiinin toplumsal anlamn inceleyecektim. Tabii her birimiz, yine de kendi adna konuacakt. Kitap, u plana bal kalyor: "Hacker'lk Drts Nereden Gelir? teki Adyla, Linus Yasas" balkl nsznde amzn en nl hacker icatlarndan olan Linux iletim sisteminin yaratcs olan Linus, hacker'ln baarsna katkda bulunan etkenlere nasl baktn anlatyor. Manuel, son on be yln amz zerine bir incelemeye harcayp sonuta 1500 sayfalk ciltlik eseri The Informatinn Age'e (gzden geirilmi ikinci bask, 2000) ulat. Aratrmasnn sonularn ilk defa, bu kitabn sonsz olan "Enformasyonculuk ve Network Toplumu"nda, baz nemli eklemelerle, genel okuyucuya hitap edecek bir biimde sunuyor. Benim analizim, Linus ve Manuel'inkilerin ortasnda yer alyor ve hacker etiinin seviyesine uygun olarak blme ayrlyor: alma etii, para etii ve netik. (Bu konularn biraz daha ayrntl haline, kitabn web sayfas http://www.hackerethic.org'dan ulalabilir.)

Benim aklamamdan nce teorik bir arka plan okumay tercih eden okurlar dorudan Manuel'in sonszne atlayabilirler. Bu sonszn balayac bir sistematize etme giriimi olmadn belirteyim. Aksi takdirde, Linus balasn.

nsz Hacker'lk drts nereden gelir? teki adyla Linus yasas Linus Torvalds

Pekka ve Manuel'le ilk defa, Kaliforniya Berkeley niversitesi'nin, Bay Area'da network toplumunun meydan okuyular zerine dzenledii yarm gnlk sempozyumda tantm. Sosyal bilimcilerin kodamanlar, modern teknoloji ve toplum hakknda konuuyorlard. Ben de orada iin teknik yann temsil ediyordum. imdi; kolay kolay gz korkan biri deilimdir ama, bu tr ortamlarda pek de rahat ettiim sylenemez. Teknolojiden bahseden bir grup sosyologla, benim fikirlerim nasl uyuacakt? Ama bir dakika, dedim kendi kendime; eer teknolojiden bahseden sosyologlar varsa, sosyolojiden bahseden teknologlar da pek tabii olabilir. En kt ihtimalle, bir daha hi davet edilmezdim. Kaybedecek neyim vard ki? Konumalarm her zaman son gn hazrlarm ve yine harl harl ertesi gn iin bir "a" yakalamaya alyordum. Anz, yani platformunuzu belirlediinizde, birka slayt hazrlamak, genelde o kadar zor deildir. Sadece bir fikre ihtiyacm vard. Sonunda, hacker'lk drtsnn nereden geldiini ve benim kurduum kk iletim sistemi Linux'un, hacker'lara ve onlarn deerlerine, neden bu kadar cazip geldiini anlatmakla baladm. Dorusu sonunda, yalnzca hacker'lar deil, en st seviyedeki drtlerimizin genelini dikkate alm oldum. Grme, her zamanki mtevaz ve kendimi kmseyen tavrmla, "Linus Yasas" adn verdim. A. LINUS YASASI Linus Yasas der ki, tm motivasyonlarmz temel kategori altnda toplanr. Daha da nemlisi geliim, bu ayn eyleri bir evrim srecindeki "safhalar" gibi yaamaktan; bir kategoriden dierine gei yapmaktan ibarettir. Kategoriler srasyla unlardr: "Hayatta kalabilme", "toplumsal hayat" ve "elence". ilk safha, su gtrmez bir gerek olan, hayatta kalma safhasdr. Hayatta kalma zorunluluu, her canl iin her eyin banda gelir.

Peki ya dier ikisi? Hayatta kalabilmenin, motivasyon iin olduka temel bir etken olduuna katldnz varsayarsak, dier etkenler u sorudan yola kar: "nsanlar ne uruna lmeye hazrdrlar?" Bana gre, insann urunda hayatn verebilecei herhangi bir ey, hayli temel bir motivasyon olmal. Seimlerime kar kabilirsiniz fakat bence i gryorlar. Toplumsal balarna hayatlarndan daha fazla deer veren insan ve dier canl rnekleri bulmak hi de zor deil. Edebiyattaki klasik rnek, tabii ki Romeo ve Juliet'tir; ancak "aile/vatan/din uruna lme" kavramn da, toplumsal balar kavramnn hayatn kendisinden potansiyel olarak daha nemli olmas durumunu aklamann bir yolu olarak grebilirsiniz. Elence, garip bir seim gibi gelebilir fakat elenceyle Nintentoda oyun oynamaktan ok daha fazlasn kastediyorum. Elence, satrantr, resimdir ve evreni anlatrken yaplan zihin jimnastiidir. Einstein'n, fizik hakknda diinrkenki motivasyon kayna hayatta kalabilmek olmad gibi; byk ihtimalle, pek toplumsal bir olgu da deildi. Bunu yapmak onun iin bir elenceydi. Elence, znde ilgi ekici ve zorlu bir olgudur. Elence aray ise, kesinlikle gl bir drtdr. Nintendo'nuz iin lme drts hissetmeyebilirsiniz ama "skntdan lmek" deyimini bir dnn. Baz insanlar, sonsuza dek sklmaktansa, kesinlikle lmeyi yelerler. Skntdan uzaklamak iin, uup duran bir uaktan srf heyecan uruna atlayan insanlar bu yzden var. Bir motivasyon kayna olarak, paraya ne demeli? Parann ie yarad muhakkak olsa da; ou insann katlaca gibi, son kertede motive eden ey tek bana para deildir. Para, beraberinde getirdikleriyle motive eder; gerekten ilgi duyduumuz eyler iin en iyi takas aracdr. Para hakknda farkna varlmas gereken bir ey de, hayatta kalmay satn almann genelde kolay, fakat toplumsal balar ve elenceyi satn almann ok daha zor olduudur. zellikle de byk E'yle Elenceyi, yani hayatnz anlamlandracak trden olann. Bir ey satn aln ya da almayn, para sahibi olmann toplumsal etkisini gz ard etmemeli. Para, halen etkili bir eydir fakat yine de dier daha temel motive edici etkenlere sadece vekillik eder. Linus Yasas, bu durumda, bu eyin insanlar motive ettii gereinden ok; geliimimizin "hayatta kalabilmek"ten "toplumsal hayat'a, buradan da "elence"ye giden tm bu safha atlama srecini geirmekle ilgili olduuna ilikindir. Seks mi? Tabii ki. Hayatta kalabilme amacyla balad ve hl da yle olduu kesin. Buna phe yok. Fakat en gelimi hayvanlarda seks, salt hayatta kalma arac olmann ilerisine geip toplumsal yapnn bir paras haline geldi, insanlar iinse seksin zirvesinde elence var. Yemek ve imek? Doru. Sava? Doru. Sava, daha tam oraya varmad belki ama CNN, onu da o son aamaya getirmek iin elinden geleni yapyor. Sava, kesinlikle hayatta kalmak iin balad, toplumsal dzeni srdrmek iin bir vasta olarak geliti ve elence olma yolunda acmaszca ilerliyor.

B. HACKER'LAR Tm bunlar phesiz hacker'lar iin de geerli. Onlar iin asl gaye, hayatta kalmak deil. Twinkies kek ve Jolt kolayla, pekl sa kalabilirler. Gerekten de, masanzda bir bilgisayarnz olduunda, ilk endienizin bir sonraki nde ne yiyeceiniz ya da barnmaya nasl devam edeceiniz olmas pek muhtemel deil. Hayatta kalmak, bir motivasyon kayna olarak halen mevcuttur; fakat artk dier motivasyon kaynaklarn saf d brakacak trden bir gnlk endie pek deildir. "Hacker", bilgisayarn hayatta kalmak iin kullanmaktan ("eve programclkla ekmek getiriyorum"), dier iki aamaya atlam kiidir. Bu adam (ya da pratikte ok nadir olsa da, teorik olarak kadn), bilgisayar toplumsal balar iin kullanr; e-posta ve Net, bir camiaya sahip olmak iin harika yollardr. Fakat hacker iin bilgisayar, ayn zamanda da elence demektir. Oyunlar ya da Net'teki gzel resimler deil, bilgisayarn kendisi bir elencedir. Linux gibi bir ey, bu ekilde ortaya kar. yle ok para kazanma gibi endieleriniz yoktur. Linus hacker'larnn bir ey yapmalarnn nedeni, onu ok ilgin bulmalar ve bu ilginlii bakalaryla paylamak istemeleridir. Aniden, ilgin bir ey yapyor olmanzdan dolay hem elenirsiniz, hem de toplumsallam olursunuz. Yaptklarndan keyif aldklar iin, birok hacker'n bir arada almas durumu, yani Linux'un temelindeki network oluturma etkisi, ite tam da bu ekilde ortaya kar. Hacker'lar, bundan daha yksek bir motivasyon dzeyi olmadna inanrlar ve Pekka'nn da ortaya koyaca gibi, bu inann Linx alannn ok tesinde de kuvvetli bir etkisi vardr.

BRNC KISIM ALIMA ET

I Hacker alma etii Linus Torvalds'n nszde dedii gibi, hacker iin "bilgisayarn kendisi bir elencedir"; yani hacker programlar, nk onun iin programlama, znde ilgin, heyecan verici ve keyifli bir itir. Dier hacker'larn yaratlarnn temelinde yatan ruh da buna ok benzer. Torvalds iini, "Linux hacker 'lar, yaptklar ii ok ilgin bulduklar iin yaparlar" gibi ifadeler kullanarak anlatan tek kii deildir. rnein, "Internet'in babas" diye de anlan Vinton Cerf, programlamann ekicilii iin, "Programlamann alacak derecede batan karc bir taraf vard'", der. lk gerek kiisel bilgisayar1 yapan Steve Wozniak, programlamann harikalarn kefet-

1.Hafner ve Lyon, Where Wizards Stay Up Late: The Origins of the Internet(1998),s. 139.

mesiyle ilgili, itenlikle unu syler: "En merak uyandrc dnya tam da buydu."2 Bu hacker 'larn genel ruh halidir: Hacker'lar programlarlar, nk onlarn asl derdi programlamann zorluklaryla mcadele etmektir. Programlamaya ilikin sorunlar, hacker'da hakiki bir merak uyandrr ve onu daha fazla renmeye hevesli klar. Hacker, bu ilgin i hakknda ayn zamanda evk duyar; bu da onu harekete geirir. 60'larn MIT'sinden bu yana klasik hacker, evkle programlamaya balamak iin ikindi vakti uykusundan uyanr ve kendisini kodlamaya kaptrm bir ekilde, sabahn erken saatlerine kadar abalarn srdrr. On alt yandaki rlandal hacker Sarah Flannery'nin, Cayley-Purser diye adlandrd ifreleme algoritmas zerine almasn anlat ekli, buna iyi bir rnektir: "Byk bir heyecan duyuyordum [... ] bitene kadar gnler boyunca altm, gerekten coku vericiydi. Hi durmak istemediim zamanlar oldu."3 Hacker faaliyeti, ayn zamanda neelidir. Kklerinde ounlukla, muzip keifler yatar. Torvalds, Linux'un, yeni ald bilgisayarla yapt ufak deneylerden ortaya kp yaylmaya balama srecini, Internet'teki mesajlarnda anlatt. Ayn mesajlarda, Linux'u gelitirmek iin motivasyonunu, "zerinde almak bir zevkti(r)"4 diyerek aklamt. Web'in arkasndaki adam Tim Berners-Lee ise, bu buluun onun tabiriyle "oyun programlar"n5 birletirme denemeleriyle baladn anlatyor.Wozniak, Apple bilgisayarnn birok zelliinin aslnda "bir oyundan geldiini" aklyor:"[...] bilgisayarn iine yerletirilen elence zellikleri yalnzca, Breakout'u [bir oyun] programlayp sergileyecek bir model proje yapmak iindi." 6 Flannery, ifreleme teknolojisinin geliimi zerine yapt almann, ktphanede teoremler zerine yapt aratrmalar ve kefetmeye dnk programclk denemeleri arasnda gidip gelmeler sonucunda ortaya ktn anlatyor: "zellikle ilgin bir teorem olduunda [...] rnekler gelitirmek iin bir program yazar-

2. Wolfson ve Leyba, "Humble Hero.' 3. Flannery ve Flannery, in Code: A Mathematical Journey (2000), s. 182. 4. 19 Aralk 1991'de comp.os.minix'e gnderilen bir mesaj. 5. Berners-Lee, Weaving the Web. s. 9-13. 6. Connick. . . . And Then There Was Apple" (1986), s.24.

dm [...] Ne zaman bir ey programlasam, sonunda kt zerindeki dnmektense, bilgisayarda saatlerce oynar dururdum."7

iime geri

Bazen bu neeli hal, hacker'n "bedensel yaamnda" da kendini gsterir. rnein Sandy Lemer, sadece Internet router'larnn [yneltici] arkasndaki hacker'lardan biri olmakla deil, ayrca ata plak binmekle de tannr. Sa sakal birbirine karm hacker gurusu Richard Stallman, bilgisayar toplantlarna cppesiyle katlr ve hayranlar tarafndan kendisine getirilen makinelerdeki ticari programlar, kt ruh kovar gibi yok eder. Hacker kltrnn tannm savunucusu Eric Raymond, ayn zamanda elenceli hayat tarzyla tannr: Canl role-playing oyunlar merakls, memleketi olan Pennsylvania'nn caddelerini ve evresindeki koruluu; bir antik dnem bilgesi, Romal bir senatr veya bir XVII. yzyl valyesi klnda arnlar. Raymond, Unix hacker'larnn felsefesini anlatt u ifadesinde, genel hacker ruhunun da iyi bir zetini vermi: Unix felsefesini doru yapmak iin, mkemmellie sadk kalmalsnz. Yazlmn, tm akl ve tutkunuzu bir araya toplamaya deer bir zanaat olduuna inanmalsnz... Yazlm tasarm ve uygulamas, keyif verici bir sanat ve yksek seviyeli bir oyun olmaldr. Eer bu tavr size mantk d veya gizliden gizliye utandrc geliyorsa, durun ve dnn. Kendinize neyi unuttuunuzu sorun. Para kazanmak veya zaman geirmek iin, neden baka bir ey yapmak yerine yazlm tasarlyorsunuz? Bir zamanlar yazlmn tutkularnza layk olduunu dnm olmalsnz... Unix felsefesini doru yapmak iin, bu tavra sahip olmal (ya da bu tavr yeniden benimsemelisiniz). nemsemelisiniz.. Oynamalsnz.. Kefetmek iin istekli olmalsnz. 8 Hacker faaliyetinin ruhunu zetlemek iin Raymond. Torvalds'n nszde tanmlad elence kelimesine tekabl eden, tutku kelimesini kullanyor. Ancak Raymond'un terimi, belki de daha yerinde; nk iki kelimenin de bu balamla alakasz armlar olsa

7.Flannary. In Code, s 182. 8.Raymond. "The Art of Unix Programming" (2000), 1. blm.

da tutku, yukarda aklanan aamay (znde ilgin, ilham ve keyif verici bir faaliyete kendini adamay) elence kelimesinden, sezgisel adan daha iyi ifade ediyor. alma ile kurulan bu tutkulu iliki, sadece bilgisayar hacker'larna ait bir yaklam deil. rnein akademik dnya, bu yaklamn ok daha eski bir nceli saylabilir. Entelektel sorgulamann tutkulu tavr, bundan yaklak 2500 yl nce ilk akademinin kurucusu Platon felsefe iin, "ruhta srayan bir kvlcm gibi parlar ve sonra kendiliinden geliir" 9 dediinde benzer bir ifade bulmutu. Ayn tavr, hayatn baka birok alannda da grlebilir. rnein sanatlar, zanaatkarlar, yneticiler ve mhendislerden medya alanlarna ve tasarmclara kadar tm "bilgi uzmanlarnda". Genel anlamda hacker olma fikrini vurgulayan yalnzca hacker'larn "jargon fle" deildir. 1984'te San Francisco'da dzenlenen ilk Hacker Konferans'nda, Apple'a ait Macintosh bilgisayarnn arkasndaki isim Burrell Smith, bu terimi yle tanmlamt: "Hacker'lar neredeyse her ii yapp, yine de hacker olabilirler. Hacker bir marangoz olabilirsiniz. Yksek teknoloji art deildir. Bana gre hacker'lk, hnerle ve yaptnz ii nemsemekle ilgilidir."10 Raymond, "Nasl Hacker Olunur?" adl rehberinde yle der: "[Yazlm dnda], elektronik ve mzik gibi eylere de hacker tavryla yaklaan insanlar var. Aslnda, her bilim ya da sanat dalnn en st seviyelerinde hacker'l grebilirsiniz. 11 Bu adan bakldnda bilgisayar hacker'lar, daha genel bir alma etiinin mkemmel bir rnei olarak (ki buna... buna hacker

9. Mektup 7 341c-d. [Minos. ev.: Hamdi Narolu, Maarif Matbaas, 1943. s. 6061.] Bu akademik tutku, Platon'un tm Sokratesi yazlarnn temel konusudur. /en'de Platon, ona Sokrates'in aktard zere, Alkibiadese "Bakkhalar gibi felsefe delisi olmak'tan bahsettirir (218b) [len, ev.: Azra Erhat ve Sabahattin Eybolu, Trkiye i Bankas Yay., 2000]. Phaidroste, bu kavram sradan insanlarn filozoflar deli kabul ettiini, fakat onlarnkinin ilahi bir delilik (ya da daha yce bir tutku) olduunu belirten bir ifade bulunur. Platon, felsefenin rolne ilikin diyaloglarnda (Devlet, len, Phaidros, Theaitetos ve Gorgias'la birlikte Savunma'da da) felsefenin kelime anlamnn ("erdeme duyulan tutku ya da ak") altn izer. 10. Levy, Hackers, s.434. 11. Raymond, "How to Become a Hacker (1999), s. 232.

alma etii de diyebiliriz) yorumlanabilirler; bu etik, bilgi uzmanlarnn rolnn artt gnmz network toplumunda kendine ver buluyor. Her ne kadar bu tavr ifade etmek iin, bilgisayar hacker'larnn trettii bir ismi kullanyor olsak da, bilgisayarla ilikili insanlara bavurmadan da bu etikten sz edebiliriz. Uzun zamandr hayatlarmz yneten ve hl zerimizdeki gl hkimiyetini srdren Protestan alma etiini sorgulayan toplumsal bir meydan okuyuu ele alyoruz. Bu anlamda, hacker alma etiinin yz yze geldii uzun, tarihi ve gl toplumsal kuvvetleri grelim. Aina bir ifade olan "Protestan alma etii" elbette ki Max Weber'in nl denemesi, Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu'ndan (1904-1905) 12 geliyor. Weber, bir dev olarak alma fikrinin, XVI. yzylda ortaya kan kapitalist ruhun znde olduunu anlatmakla balar: Aslnda, meslek devi'nin o zel, bugn bize o kadar aina gelen ve hakikatte kendini ok az ele veren dncesi, teklerin kendi ilerinde ve 'mesleki' uralarnn ieriine kar hissetmeleri gereken bir ykmllk; bu uran ne olduu, kiinin kendi i yeteneinin kullanmnn doal duygusu ya da sadece maddi mal varlnn 'kapital' olarak grnm olup olmad hi nemli olmayan bir devdir. Bu dnce kapitalist kltrn toplumsal ahlkn bir zelliidir ve bir anlamda bu kltrn yapc anlamdr." Weber yle devam ediyor: "Burada gelimi bir sorumluluk duygusu yalnzca mutlak biimde gerekli olmakla kalmaz, ayrca, en st dzeyde rahat edip, en alt dzeyde alarak allm cret nasl kazanlr sorusundan kendini, en azndan i srasnda, kurtarm bir dnce biimi de genel olarak gereklidir; sanki kendi iinde mutlak ama imi gibi yaplan i, 'meslek' haline gelir." 13 Weber ardndan, tanmlad dier ana gcn, yani XVI. yzylda ortaya kan Protestan retisi alma etiinin, bu hedefleri nasl ilerlettiini gsterir. Protestan vaiz Richard Baxter, bu alma etiini saf ekliyle yle ifade etmitir: "Tanr, varlmzn ve et-

12. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev.: Zeynep Grata. Ayra Yay.,2002 13.a.g.y., s. 44,50.

kinliimizin srmesine, hareket adna gz yumar; almak, gcn hem ahlki hem de doal gayesidir. [almak yerine] tefekkre dalp, ibadet edeceim" demek ise "hizmetkrnzn asl iini reddedip, daha kk ve kolay bir grev stlenmesi gibi bir eydir." 14 Tanr, insanlar sadece tefekkre dalm ve ibadet eder grmekten memnun olmaz; ilerini yapmalarn ister. Baxter, kapitalist ruha uygun bir biimde, iverenlere, alanlarna, almay bir vicdan meselesi haline getirerek ilerini en iyi ekilde yapmak isteme fikrini alamay tler: "Gerekten dindar olan bir hizmetkar, btn ilerinizi Tanrya itaat edercesine, bunu bizzat Tanr istemiesine yapacaktr." 15 Baxter bu yaklam, iten "meslek devi"" diye bahsederek zetler. Bu, Protestan alma etiinin esas yaklamnn iyi bir ifadesidir; alma kendi iinde mutlak amam gibi grlmelidir; alan, zerine deni en iyi ekilde yapmal ve almak, yaplmas gerektii iin yaplmas gereken bir vazife olarak kabul edilmelidir. Hacker alma etiinin tarihteki habercisi akademiydi. Weber, Protestan etiin tek tarihi habercisinin ise manastr olduunu syler. Weber'in kyaslamasndan yola karsak, bu ikisi arasnda phesiz birok benzerlik grebiliriz. rnein VI. yzylda, Benedictus manastr hkm, tm keilerin kendilerine verilen ii dev olarak grmelerini talep eder ve isteksizce alan din kardelerini, "aylaklk, ruhun dmandr" 17 diyerek uyarrd. Ayrca keiler, kendilerine verilen ileri sorgulamamalydlar. Benedictus'un V. yzyldaki ncl John Cassian, kendi manastr hkm srasnda, John isimli bir keiin, cemaatin nde geleni tarafndan kendisine verilen, hibir insann hareket bile ettiremeyecei byklkte bir ta yuvarlama emrine itaat ediini hayranlkla anlatarak, bunu aka belirtmitir; te yandan, bazlar [John'un] itaatkrhk rneiyle terbiye sabrszlanrken, cemaatin nde geleni onu ard ve "John, ko u ta edilmek iin

14. Baxter, Christian Drectory, Weber, Protestan Ethic'teki s. 157, 9 ve. s. 158, 15 sayl notlarda alntlanmtr. [Fakat bu notlar, eserin Trke evirisine dahil edilmemitir .n.] 15. a.g.y.,s. 177, no. 101. 16. a.g.y.,s. 158, no. 18. 17. The Rule of St. Benedict, 48.

olabildiince abuk ileriye yuvarla" dedi. O derhal nce boynu sonra tm vcuduyla, tm gc ve kuvvetiyle, bir adam kalabalnn yerinden kprdatamayaca devasa bir ta yuvarlamaya giriti. Kollarndan akan ter yalnzca giysilerini deil, ta da srlsklam etti. O anda bile, emri verene ve verdii grevin yapmacksz yalnlna olan derin saygsndan dolay, emrin veya iin imknszln aklndan bile geirmedi. nk emri veren ihtiyarn kendisine boa ya da sebepsiz yere bir ey emretmeyeceine tamamen inanmt.18 Bu Sisyphos'vari aba,* manastr zihniyetinin merkezindeki fikri zetliyor; kii yapt iin tabiatn sorgulamamal.19 Aslnda Benedictus manastr hkm, iin tabiatnn bile nemli olmadn gstermiti. Zira artk almann en yce amacnn bir ey yaptrmak deil, sylenen her neyse onu yaptrarak alann ruhuna boyun

18. Cassian, The Twelve Books on the Institutes of the Coenobia, 4.26. *Sisyphos: Mitolojik bir karakter. Tanrlar tarafndan cezalandrld iin ller lkesi Hades'te ar bir kayay yksek bir tepeye itmeye mahkmdur. Fakat tepeye her varnda, bir g onu balad noktaya geri yuvarlar.(.a) 19. IV. yzyldaki Hristiyan manastr sisteminin kurucusu saylan nl kei Antonius alarak, sonraki manastr hareketi iin bir rnek tekil etmiti. Athanasius, Life ol Anthony adl eserinde onu yle anlatr: "O, unu duyduu iin, yine de elleriyle alt: 'almak istemeyen, yemek de yemesin!' [Selanikliler 2. 3:10] ve bir ksmn ekmee harcad ve bir ksmn yoksula verdi' (3). Bkz. bir de Apophthegmata Patrum: "Kutsal Rahip Antonius lde yaadnda, accidie [ruhun huzursuzluu] ile evrelenmi ve bir sr gnahkr dncenin hmna uramt. Tanrya dedi ki, 'Tanrm, kurtulmak istiyorum ama bu dnceler beni rahat brakmyor; bu dertle ne yapmalym? Nasl kurtulurum?' Ksa bir sre sonra, dar kmak iin ayaa kalktnda Antonius, kendisi gibi bir adam alrken, dua etmek iin iine ara verirken, sonra oturup bir urgan rerken ve tekrar dua etmek iin kalkarken grd. Bu Tanrnn ona hatasn dzeltmek ve kaygsndan kurtarmak iin gnderdii bir melekti. Melein kendisine, 'Byle yap, kurtulacaksn' dediini duydu. Bu szlerle Antonius'un ii, sevin va cesaretle doldu. yle yapt ve kurtuldu." (Antonius l, ev. Ward, The Sayings of the Desert Fathers [1975]} Cassian ve Benedictus manastr yasalarnn yannda, Aziz Basilin yasalar da nemliydi. Basil, almann, insan nasl iffetli kldndan bahsediyordu: sa efendimiz der ki: stisnasz herkes veya herhangi bir kimse deil, yalnzca ci kendi yiyeceini hak eder' [Matta, 10.10] ve resulmz bize emek vermeyi ve iyi olan eyler iin kendi ellerimizle almay, muhta olana vermeyi buyurur.Bu yzden ok aktr ki, var gcmzle almal ve Tanrya hrmetimizin amacmzda, iten kamaya ya da aylakla deil, mcadeleye, hep daha fazla abaya ve sknt iin sabra yer olduunu dnmeliyiz ki: Emek verdim, sknt ektim, ok kez uykusuz kaldm. Alk ve susuzluu tattm,' [II. Korintoslulara 11 27] diyebilelim." (The Long Rules, 37)

edirmek olduunu ortaya koymutu: bu, birok i iin hl geerli grnen bir prensiptir.20 Ortaada, Protestan alma etiinin bu prototipi, yalnzca manastrlarda vard. Fakat kilisenin ve toplumun ounluunun hkim tavrn etkilemiyordu. Manastr zihniyetini, manastr duvarlarnn tesindeki dnyaya yayan Protestan Reformasyonu oldu. Weber, kapitalizmin ruhunun znde dini olan gerekesini Protestan etiinde bulduunu dnmesine ramen, bu etiin de bir sre sonra kendisini dinden kurtardn ve kendi kanunlarna gre ilemeye baladn vurgular. Protestan etik, Weber'in mehur metaforunu kullanrsak; dini adan ntr, demir bir kafese dnt.21 Bu nemli bir niteliktir. Kreselleen dnyamzda, Protestan etik terimini, platonik ak gibi bir tabiri dndmz ekilde dnmeliyiz. Biri bir bakasn platonik olarak seviyor dediimizde, seven kiinin bir Platoncu olduunu, yani Platon felsefesine metafizik adan bal olduunu kastetmiyoruz. Platonik bir ak ilikisini, herhangi bir felsefeye, dine ya da kltre mensup birisine mal edebiliriz. Ayn ekilde, inanc ya da kltrnden bamsz olarak,

almay ven tek antika felsefesi, manastr dncesi zerindeki etkisiyle tannan stoaclkt.rnein, Epiktetos un retisi yle derdi: "Ekip biip yediimizde, Tanrya kran duamz etmeyelim mi?" ve "yleyse, insan uyuukluk iin yaratlan bir hayvan mdr?" (Discourses, 1.16 ve 1.10) [Dnceler ve Sohbetler, ev.: Burhan Toprak, nklp Yay., 1994], Doal olarak keiler ve stoaclar, Birgit van den Hoven'in aratrmas, Work in Ancient and Medieval Thoughtta gsterdii gibi, almay takdir etmekte Protestan etii kadar ileri gitmediler. 20. Benedictus yle der: "Ama [alan keilerden] herhangi biri, sayesinde manastra yarar salad sanatndan dolay kibirlenirse, o iten geri dndrlmemek zere alnsn, ta ki burnu srtp, barahip kendisine tekrar almay emredene kadar." (The Rule of St. Benedict, 57) 21. Weber, Protestant Ethic, s. 161-183. Weber'in incelemesinin iki boyutu var. Bir yandan, Protestan etiinin, kapitalizmin ruhunun oluumunda nemli bir etkisi olduuna dair tarihi bir nerme; te yandan ise belli bir toplumsal etiin tarihst ekilde temalatrlmas. lk boyut, ampirik adan bir lde pheli olduundan tr -rnein ayn kapitalist ruh, modern Katolik Venedik'te de gelimiti (Anthony Giddens'n dier temel kar-argmanlarnn ksa bir zeti, Weber'in ngilizce evirisinin nsznde yer alyor)- ve kendi amz ele alrken artk temel bir unsur olmadndan tr ikincisine odaklanacam; burada kapitalizmin ruhu ve Protestan etii terimlerini tarihsel olarak deil, temasal olarak kullanacam. kisinin de ana iki noktas ayn olduuna gre, temasal bir tartmada birbirinin yerine kullanlabilirler. (Daha fazlas in bkz. Weber'in Protestan ahlak ve kapitalizmin ruhu arasndaki ilikiyi tanmlay, s. 54-55, 72, 91-92.) [Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, s. 44-45, 62, 81-B5.n.]

bir kiinin "Protestan etii"nden bahsedebiliriz. Yani, bir Japon, bir ateist, veya koyu bir Katolik, Protestan etiine uygun davranabilir, zaten ounlukla davranr da. Protestan etiin, hl ne kadar kuvvetli bir g olduunu idrak etmek iin, ok uzaa bakmak gerekmez. "imi iyi yapmak istiyorum" gibi sradan laflar veya emeklilik partilerinde, iverenlerin bir kiinin "her zaman nasl alkan/ sorumluluk sahibi /gvenilir/sadk bir alan" olduu hakknda verdii ksa sylevler, iin tabiatna hibir ekilde deinmemesi bakmndan, Protestan etiinin mirasdr. almann hayattaki en nemli ey haline gelmesi -en u noktada, kiinin sevdiklerini tamamen bolamasna yol aacak raddede bir i mptelalna kaplmas da- Protestan etiinin baka bir belirtisidir. Keza, diini skp almak, sorumluluk bilinciyle arlam bir tavr ve ou insann hastalk yznden ie gidemediinde hissettii vicdan azab da bu belirtiler arasndadr. Daha geni bir tarihsel balamda bakldnda, gnmz network toplumu nceki endstri toplumundan, pek ok nemli adan farkl olduu halde; "yeni ekonominin, Weber'in tanmlad kapitalizmden tam bir kopu anlamna gelmediini, yalnzca yeni bir tr kapitalizm olduunu hatrlamak gerekir. Dolaysyla Protestan etiinin sregelen hkimiyeti ok da artc deil. Jeremy Rifkin'in The End of Work gibi, cennet habercisi tahminlerine ramen; Castells, The Information Age'de, almann emek anlamnda sonunun gelmediini vurgular. Teknolojik gelimelerin, bir ekilde, hayatlarmz otomatikman daha az almamerkezli yapaca yanlsamasna kolay kaplyoruz. Oysa network toplumunun ykseliinin u ana kadar ortaya koyduu deneysel olgulara bakarsak ve bunlardan gelecee ilikin ngrler karrsak; hkim dngnn tabiat konusunda Castells'e hak vermek zorunda kalacaz: "almak insan hayatnn zdr ve ngrlebilir gelecekte de byle olacaktr." 22 Network toplumunun kendisi de Protestan etiini sor-

22. Castells, Information Age (2000), 1:468. Martin Carnoy. Sustaining the New Economy: Work, Family and Community in the Information Age'de (2000): Bilgiilem teknolojisi endstrisi ve alan art, ya da isizlik arasnda bir iliki olmamas; isizlik dzeyinin, bilgiilem teknolojisinin yaylma raddesinin dndaki etkenlerin bir sonucu olduuna iaret ediyor' (s. 38).

gulamyor. Kendi haline braklan almamerkezli eilim, bu toplum ierisinde hkim olmay srdryor. Bu genel balamda bakldnda, hacker'ln radikallii, network toplumuna alternatif bir ruh; sonunda hkim Protestan etiini sorgulayan bir ruh nermesinden kaynaklanyor. Bu balamda, btn hacker'lar aslen cracker [krc] yapan noktay gryoruz: kisi de demir kafesin kilidini krmaya alyorlar. A. HAYATIN MAKSADI Protestan etiinin yerinden edilmesi bir gecede gereklemeyecek; tm byk kltrel deiimler gibi vakit alacak. Proteston etii, mevcut bilincimize yle derinden ilemi ki, ounlukla "insan doas"nn byle olduu dnlyor. Elbette ki bu byle deil. Protestanlk ncesi almaya ilikin yaklamlara ksaca bir gz atmak bile, bu gerei salkl bir biimde hatrlatyor. Hem Protestan hem de hacker etii, tarihsel olarak tektir. Richard Baxler'n almaya dair gr, Protestanlk ncesi kiliseye tamamen yabancyd. Reformasyon'dan nce rahipler, "lmden sonra hayat var m?" gibi sorulara vakit ayrmaya eilimliydiler; fakat hibiri, hayattan sonra almak var mdr diye endielenmezlerdi. almak, kilisenin en yce idealleri arasnda yer almazd. Tanr kendisi de alt gn alm, yedinci gn dinlenmiti. Bu, insanlar iin de en yce gayeydi: insanlar cennette almak zorunda kalmayacaklard, tpk pazar gnleri olduu gibi. Cennet modayd, ofisin ise modas gemiti. Hristiyanln, "Hayatn maksad nedir?" sorusuna asl cevabnn u olduu sylenebilir: Hayatn maksad pazardr. Bu ifade, sadece nkteli bir szden ibaret deil. V. yzylda Augustinus, hayatmz, kilise retilerine gre dem ve Havva'nn gnah iledii ve sa'nn armha gerildii cuma gnyle harfiyen karlatrmt. 23 Augustinus, cennette, Tanrnn dinlendii ve

23. Augustine, Concerning the City of God Against the Pagans. 22.30. Augustinus'a gre, "Bizler onun ltf ve Kutsamasyla dolup iyiletirildiimizde, o yedinci gn olacaz" (a.g.y.) Byk Gregorius VI. yzylda yle yazm: Efendimizin hakiki strab ve hakiki Dirilii, onun gizemli Bedeninin strap gnlerindeki hali hakknda nceden haber veriyor. Cuma gn ac ekti, cumartesi mezarnda dinlendi ve pazar lmden dirildi. imdiki hayat bizim iin cuma, nk zntler iinde srdrlyor ve zorluklarla evrili.Fakat cumartesi gn, bir bakma mezarda dinleniriz nk vcuttan ayrldktan sonra ruhumuz huzur bulur. Ne var ki pazar gn, straptan gn sonra ya da dediimiz gibi zamann balangcndan sonraki sekizinci gn, bedenen lmden kalkacak ve ruhun bedenle birlikte grkemiyle enleneceiz. (Homilies an the Book of the Prophet Ezechiel, 2.4.2)

sa'nn cennet katna kt gn olan pazarn daimi halini bulacamz yazmt: "Bu gerekten tatil gnlerinin en by olacak; akam olmayan bir tatil." Hayat yalnzca, hafta sonu iin uzun bir bekleyitir. Kilise nde gelenleri almay, sadece gnaha girmenin bir neticesi olarak grdklerinden, dem ve Havva'nn Cennetteki faaliyetlerini tarif ederken, zel bir kavramsal aba harcamlardr. dem ve Havva orada ne yaparlarsa yapsnlar bu, i olarak grlemezdi. Augustinus, Cennet bahesinde "vgye deer ekilde almann zahmetli olmadn" vurgular - bu, keyifli bir hobiden'den baka bir ey deildi. 24 Protestanlk ncesi kilise mensuplar, alma "zahmetini" ceza olarak alglarlard. Kilise mensuplarnn Cehennem imgelerine seslenen, ortaa dsel edebiyatnda i aletleri; hakiki doalarn, ikence aletleri olarak tamamyla sergilerlerdi; yani gnahkrlar, ekiler ve dier aletlerle cezalandrlrlard.25 Dahas, bu dlere gre, cehennemde dorudan uygulanan fiziksel ikenceden daha da

24. On Genesis Against the Manichees, 2.11. 25. Tundale, dnde bir melek eliinde, te tarafta gezintiye ktnda, Vulcan denen bir yerde ktlk edenlerin eki ve dier aletlerle nasl ikence grdne ahit oldu. Kulaklar, rslere vuran ekilerin korkun sesleriyle doldu, vs. ve almann geleneksel enerji kayna olan ate, gnahkrlar kavuruyordu: Gelen can yakaladlar ve onu tutup yanan demirlerin stne frlattlar, alevleri kabarm krklerle yelpazelendi. Nasl ki demir tartlrsa, bu canlar da yle tarlyordu ta ki orada yaklan kalabalk bir hi oluncaya kadar. Salt su gibi grnecek kadar svlatklarnda, demir yabalarla frlatlyorlard. Sonra bir tan stne yerletirilip ekilerle yirmi, otuz hatta yz can bir ktle haline gelene dek dvlyorlard.' ("Tundale's Vision,' Visions of Heaven and Hell Before Dante, [1989] der. Gardiner, s. 172-73) Eileen Gardiner dsel edebiyatn cehennem imgesi zerine yerinde bir yorum yapyor: Dokunsal ve grsel duyulara yaplan dier saldrlarn yannda, berbat kokular korkun bir grlt de cehennemle zdeletirilir. Cehennem net bir ekilde hayal edilip, tekrar tekrar betimlenir. Detaylar ounlukla ayn -ate, kprler, yakc gller, gnahkrlarn sakatatlarn dar karan korkun Kk yaratklar. Bunlar fiziksel, renkli ve canl imgelerdir. ounlukla, byyen sanayi ekonomisinin masklen alma imgeleriyle ilikilidirler. Demirhaneler, frnlar, ekiler, duman ve yanan metaller bir araya gelip; krsal kesimden, aristokrat ya da ifti bir seyirciye kesinlikle cehennem gibi gelecek bir grnt sunar." (Medieval Visions of Heaven and Hell: A Sourcebook [1993], s. xxviii)

zalimce bir ikence vard: Sonsuza dek almak. VI. yzylda, din kardei Brendan te tarafa ziyaretinde, bir ii grd anda hemen istavroz karr: Btn umutlardan vazgeilmesi gereken yere geldiini anlamtr. Grsn anlatan kii yle diyor: Bir ta atm kadar ileri gittiklerinde, imek gibi arpan krklerin grltsn ve rslerle demirlere vuran balyozlar iittiler. Sonra Aziz Brendan, "Efendimiz yce sa, bizi bu meum adadan esirge" diyerek, tm vcudunu ha iaretiyle donatt. ok gemeden, orann sakinlerinden biri almaya balad. Kll ve ok irkindi; ate ve dumandan kararmt, isa'nn hizmetkrlarn adann yaknnda grnce, "Eyvah! Eyvah!" diye haykrarak demirhanesine ekildi.26 Bu dnceye gre, eer bu hayatta doru biimde davranmazsan, sonraki hayatta bile almaya mahkm olursun. stelik daha da kts, Protestan kilisesine gre orada almak, dnyadaki en kt ignyle karlatrldnda bile asla hayal edemeyecein raddede anlamsz ve tamamyla gereksiz olacaktr. Bu tema, Protestanlk ncesi dnya grnn kutsal sayd eylerde iyice belirginleiyor. Dante'nin lahi Komedyasnda (l 321'deki lmnden hemen nce tamamlamtr), hayatlarn paraya adam gnahkrlar -hem msrifler hem de cimriler- sonsuz bir dairenin etrafnda, devasa kaya paralarn itmeye mahkm olmulardr: Grdm insan says Her yerdekinden fazlayd, lklar atyorlard, Gsleriyle koca ykleri iterken. Birbirlerine de arpyorlard, Sonra geri dnerken "Niye tutuyorsun sen?" "Niye sayorsun sen?" diye baryorlard.

26. "St. Brendan's Voyage," Gardiner, Visions of Heaven and Hell, s. 115-16.

Karanlk dairenin her kesinde ite byle dnyorlard ters yne. Utan verici cmleyi yineliyorlard; Bu karlamann ertesinde Herkes gidiyordu yine kendi yan dairesine.27 Dante, bu fikri Yunan mitolojisinden almtr, insanlarn en ktlerinin gnderildii Tartarus'ta en ar ceza, agzl Sisyphos'a verilmiti.Byk bir kayay, sonunda hep geri yuvarland halde, durmak bilmeden bir tepenin zirvesine itmeye mahkmdu.28Pazar gn, Sisyphos'a ve Dante'nin Cehennemindeki gnahkrlara hep el sallar, fakat asla gelmez. Onlar, sonsuz bir cumaya mahkm edilmilerdir. Bu temel bilgiyi gz nnde bulundurarak, Protestan Reformasyonu'nun almaya kar tavrmzda ne byk bir deiiklii zorunlu kldn daha iyi anlayabiliriz. Reformasyon, alegorik olarak, hayatn ekim merkezini pazardan cumaya geirdi. Protestan etii, ideolojiyi yle bir ekilde tamamen kendisine uyarlad ki, Cennet ve Cehennemi bile tersyz etti. Dnyada i, kendi iinde mutlak ama haline geldiinde rahipler, cenneti sadece vakit ldrlen bir yer olarak hayal etmekte zorland. almak bundan byle, eytani bir ceza olarak grlemeyecekti. Nitekim, XVIII. yzyl Protestan rahibi Johann Kasper Lavater, cennette bile "Bir meguliyetimiz olmadan huzurlu olamayz. Bir meguliyeti olmak demek yapacak bir meslei, bir memuriyeti, kendine zel bir grevi olmak demektir," 29 diye bir aklamada bulunmutur. Baptist kilisesi men-

27. Dante, ilahi Komedya: Cehennem, ev.: Rekin Teksoy, Olak Yay., 1998, 7. Kanto, S5-35 28. Homeros, Odysseia, ev.: Azra Erhat/A. Kadir, Can Yay., 1998, s.200: Sisyphos'u grdm, korkun ikenceler ekerken: Yakalam iki avucuyla kocaman bir kayay, ve de kollaryla bacaklaryla dayanm kayaya, habire itiyordu onu bir tepeye doru, ite kaya tepeye vard varacak, ite tamam, ama tepeye varmasna tam bir parmak kala, bir g itiyordu onu tepeden gerisin geri, aa kadar yuvarlanyordu yeniden ba belas kaya, o da yeniden itiyordu kayay tekmil kaslarn gere gere, kopan toz toprak habire aarken bann stnden, o habire itiyordu kayay, kan ter iinde.' (11.593-600). Sisyphos'vari ilerin dehetinden, Platon da Gorgias 525e'de bahsetmitir, (bkz. Apology, 41c ve Axiochus,371e) 29.Lavater. Aussichten in die Ewigkeit (1773), 3:93.

subu William Clarke Ulyat, XX. yzyln balarnda cenneti tasvir ederken yle bir zet karmt: "Oras adeta bir atlye." 30 Protestan etii yle gl kt ki; almamerkezlilik hayal gcmze bile szd. Bu durumun ok iyi bir rnei, Protestan vaizi olarak eitilmi bir adamn yazd bir roman olan Daniel Defoe'nun Robinson Crusoe'sudur (1719). Bereketli, ssz bir adada kalm Crusoe iin iler kolay deildir; srekli alr. nanlarna o kadar sadk bir Protestan'dr ki, pazar gnleri bile tatil yapmaz; halbuki yedi gnden oluan haftaya yine de uyar.Bir Aborijini dmanlarn elinden kurtardktan sonra, ona manidar bir ekilde Cuma ismini verip, Protestan etiine gre eitir ve sonra bu etiin ideal iisini kusursuzca betimleyen bir biimde onu ver: "Hi kimsenin, Cuma'dan daha bal, daha sevimli, daha iten bir ua olmamtr; Cuma'nn bana, tutkusuz, kar gzetmez, iten bir ball vard; uysal bir ocuun babasna ball gibi, btn duygularyla bana ynelmiti." 31 Michel Tournier'nin Vendredi adl, hikyenin XX. yzyl hicviyle yeniden anlatld romannda, Cuma'nn Protestan etiine geii ok daha btnlkl halde bulunmaktadr. Crusoe Cuma'y, ona Cassian manastr hkmnn emrettiinden ok daha Sisyphos'vari bir grev vererek, bir teste tabi tutmaya karar verir: "Onu, dnyann btn zindanlarnda aalamalarn en alaltcs olarak kabul edilen o anlamsz ii yapmaya zorladm: Bir ukur kazmak, sonra kazlan topra doldurmak iin ikincisini kazmak, ikincisinin topran gmmek iin ncsn kazmak vb. Btn bir gn boyunca, kuruni bir gkyznn altnda, hamam scanda sknt ekerek

30. Ulyat. The First Years of the Life of the Redeemed After Death,s.191. 31. Defoe, Robinson Crusoe, ev.: Akit Gktrk. Yap Kredi Yay., 1997, s. 202. Crusoe, zaman hesaplama gereini yle anlatr: "Geliimin on, on ikinci gn, defter, kalem, mrekkep yokluu yznden gnlerimin saysn aracam, belki pazar gnlerini de alma gnleriyle kartrabileceimi dndm; bunu nlemek iin kocaman bir tahtann zerine bakla, byk harflerle 'Buraya 30 Eyll 1659'da ayak bastm' diye yazdm, bunu bir diree akarak karaya ilk ktm yere bir ha gibi diktim. Bu drt ke tahtann zerine her gn bamla bir izik ekiyor, her yedinci izii tekilerden uzun her ayn ilk gnn de tekilerden daha uzun yapyordum; bylece, gnleri, haftalar, aylar, yllar saymama yarayacak bir takvim yaptm kendime." (s. 71) "ok gemeden pazar gnlerini tekilerden ayrt edemez oldum" (s. 81).

alt...Oysa Cuma'nm bu aptalca ie kar isyan etmemi olduunu sylemek pek yetersiz kalr. Onu bu kadar ateli bir ekilde alrken grdm enderdir."32 Sisyphos, gerek anlamda bir kahraman olmutur.33 B. TUTKULU HAYAT Sadece bilgisayar hacker'larnn etii deil toplumsal bir meydan okuyu olarak alglanp bu geni tarihsel balama yerletirildiinde hacker etiinin, Protestan etiinden daha ziyade, Protestanlk ncesi etie benzediini grrz. Bu anlamda, hacker'lar iin hayatn 32. M. Tournier. Cuma ya da Pasifik Araf, ev.: Melis Ece, Ayrnt Yay., 3. bask 2004,s. 126. 33. Crusoe, almaya ilikin deien yaklamlarmzn kusursuz bir rneidir; nk bir adada yaama fikri, deerlerimizi aklamak iin ok yerinde bir rnek. Crusoe'nun adasnda yaam, eski Kutsanmlar Adas mitinde betimlenenden ok farkldr. Hesiodos'a gre bu mitte, insanlar Altn a'dakjne benzer koullarda yayorlard: "Tanrlar gibi, kalplerinde znt olmadan, zorluk ve acdan uzak yayorlard. Sefil a onlardan gelmedi; kollar ve bacaklaryla yorulmadan hibir ktln eriemeyecei yerde, lenler yaparak elendiler" (Work and Days. 114-17). Bir adada yaam imgeleri topyalar tarihini de etkilemitir ve eskiyle modern grlerin arasndaki fark aktr. Sokrates (yani Platon) ideal toplum fikrinde, Kutsanmlarn Adas kalbndan yola kmtr. Mmkn olan en iyi toplumda, sadece en alt snflar ve kleler alacaktr. Sokrates yle aklyor: 'Bir de kafalar ilemeyip de beden ilerinde alan insanlar vardr. Bunlar da beden glerinden faydalanmak istediklerinden, bu glerini cret karl satanlar, aldklar paraya gndelik, kendilerine de gndeliki, denir, deil mi?' [Devlet. 371d-e '.: Sabahattin Eybolu ve M. Ali Cimcoz, Trkiye i Bankas Kltr Yaynlar. 1999, s. 59; ayrca bkz. 347b, 370b-c, 522b, 590c]. Szn ksas, vatandalar almak durumunda deiller ve zamanlarn felsefeye adamlardr. almayla kurulan Sokratesci iliki, Platon'un tm eserlerine hkimdir. Gorgiasta Platon, Sokrates'e muhatab Kallikles'e zgr bir adam olarak kznn kesinlikle bir mhendisle evlenmesine izin vermeyeceini izah ettirir ve "Bununla beraber sen yine onu ve sanatn aa tutar ve kk grrcesine bir makineciden baka bir ey olmadn sylersin' der (Gorgias 512c, ev: Reyan Erben MEB Yay 113; karlatrn, 518e-19a). Phaidrosta Sokrates, hayattaki ilk on yazgnn bir listesini bile verir. Yalnzca bir sofist, tiran ve hayvan olmak bir ii olmaktan daha aa srada yer alr (birinci kademenin tanrlarn veya tanrla yakn olan insanlarn, yani filozoflarn olmas srpriz deildir) (248d-e). Dier Platoncu eserlerdeki hava da ayndr. (bkz. zellikle Soten. 203a ve Alkibiades, 1:131b). Modern topyalardaki almaya olan yaklamlar,arpc ekilde farkldr. Thomas Moreun topya adasnda aylaklk yasaklanmtr. Bu fikir, Rnesans'tan bu yana tasavvur edilen dier btn bilinen topyalarn ounda paylalr.

maksadnn, cumadan ok pazara yakn olduu sylenebilir. Fakat daha yakndan bakldnda unu belirtmeli ki, sonuta hacker etii hibir ey yapmadan geen bir cennet hayat tasavvur eden Protestanlk ncesi alma etiiyle ayn ey deildir. Hacker'lar, tutkularn hayata geirmek isterler ve ilgin uralarnn bile, her zaman tam anlamyla mutluluk getirmediini kabul etmeye hazrdrlar. Hacker'lar iin, gerekletirilmesi her yanyla tamamen elenceli bir oyun olmasa da tutku, faaliyetlerinin genel anlamn ifade eder. Bu nedenle Linus Torvalds, Linux zerinde almasn, keyifli bir hobi ve ciddi bir almann bir araya gelii olarak betimler: "Linux, ounlukla bir hobi oldu (ama en iyisinden, ciddi bir hobi)." 34 Hack'lemek tutku dolu ve yaratc bir edim olsa da, sk alma gerektirir. Raymond "How to Become a Hacker" adl rehberinde yle der: "Hacker olmak ok elencelidir ama bu elence ok da efor gerektirir." 35 Herhangi baka bir eyi yaratrken de, en azndan bu kadar efor gerekir. Eer gerekiyorsa hacker'lar, btn yaratmak iin gerekli ama daha az ilgi ekici ksmlar iin de hazrdrlar. Bununla beraber, btnn anlamll daha skc ksmlara bile deer ykler. Raymond: "Sk almak ve kendini adamak angarya deil ciddi bir tr oyun halini alacaktr." 36 Hayatta srekli neesiz olmakla: insann gerekletirmek uruna, belki daha az elenceli ama yine de gerekli olan ileri de stlenmeye gnll olduu bir tutku bulmak arasnda fark vardr.

34 Comp.os.minix'e 29 Ocak 1992'de gnderilmi bir mesaj. 35. Raymond, "How to Become a Hacker,' s, 233. 36. a.g,y.,s. 237.

II Vakit nakit midir?

A. "VAKiT NAKTTR" Hacker'larn kendilerine zg alma biimlerinin bir baka temel boyutu ise, zamanla olan ilikileridir. Linux, Net ve kiisel bilgisayar, dokuzdan bee alan bir ofiste gelitirilmedi. Torvalds, Linux'un ilk versiyonlarn programladnda, genellikle gece ge saatlere kadar alt ve devam etmek iin ikindi vakti kalkt. Bazen Linuxu kodlamak yerine, sadece bilgisayarda oyun oynad ya da tamamyla farkl bir ey yapt. Zamanla kurduklar bu serbest iliki her zaman bireysel bir hayat ritminden zevk alan hacker'lara zg bir zellik olmutur. Weber nl eserinde, Protestan alma etii kavramyla zel bir zaman hissini birletirerek, alma ve zaman kavramlar arasndaki organik ba vurgulamt. Weber, Benjamin Franklin'in "Vakit nakittir"1 slogann alntlar. Kapitalizmin ruhu, zamana ilikin bu yaklamdan tremitir.

1.Advica to a Young Tradesman'deki tam metin yledir: "Vaktin nakit olduunu unutma. Emeiyle gnde on ilin kazanabilen ve yurtdna giden ya da o gnn yarsn aylak geiren biri, oyalanrken veya aylaklk yaparken alt peniden fazlasn harcamasa da, tek masrafn bu olduunu dnmemeli; gerekte ilaveten be ilin harcam, daha dorusu ziyan etmitir" (s. 370).

Network toplumunun zamanla olan egemen iliki biimini dndmzde yeni ekonominin; eski endstriyel kapitalizmden birok farkl ynden ayrlsa da, zamann optimize edilmesi hususunda ounlukla Protestan etiinin hkmlerini takip ettii ak. imdilerde, en ksa zaman birimleri bile nakit demek. Castells, network toplumunun zaman sktrma eilimi hakknda ok yerinde noktalara iaret ediyor.2

B. OPTMZE EDiLMi ZAMAN Kimse zamann optimize edilmesinin sonularndan kanamaz. dnyasndan haberlerin sunulu ekli, zamann bizim iin nasl daha youn ilediine dair iyi bir kltrel gstergedir. CNBC'deki ekonomi haberlerinin fon mzii, MTV'deki mziklerden daha lgn bir hale geldi; sratli grsel estetiiyle ise mzik kliplerini bile geride brakt. nsan, haberlerin gerek ieriini anlamasa bile. "acele etmek lazm" mesajn alyor. Haberlerin manasn anlamadan da insan, i dnyasnn haber bltenlerinde sunulan ve hava ra-

2. Bkz. Information Age (2000). 1. cilt, 7. bl. Bilgisel ekonomi, ayn zamanda karakteristik rnleri bilgiilem teknolojisi veya bilginin kendisi olan ekonomi anlamna gelir. Pine ve Gilmore, yeni tecrbe ekonomisinden bahsederek, olaya nemli bir boyut getirmi olurlar. Bilgisel ekonomi ayn zamanda, rnlerin sembolik dzeylerinin gn getike nem kazand bir semboller ekonomisidir. Pind ve Gilmore, bu ekonominin tketicisi iin yle der: "Bir tecrbeyi satn aldnda, bir irketin sahneye koyduu bir dizi anlmaya deer olaydan yararlanmaya zaman harcamak iin; bunun onu kiisel bir yoldan megul etmesi iin para verir - ayn bir tiyatro oyununda olduu gibi' (The Experience Economy, [1999] s. 2) Tketici, zel bir stili olan bir kafede bir fincan kahve iiyorken bir tecrbeyi tkettiinin bilincinde deilse bile, irketler rnlerini daha da bilinli bir ekilde tecrbeler olarak dizayn ederler, nk bu iyi satar.

porlaryla ayn format uygulayan bu sratli ekonominin, hareketlerimizin gidiatn dzenlediinin farkna varyor. kisinde de, "hava durumu" hakknda bilgilendiriliyoruz ve bize sadece kendimizi bunlara gre ayarlamak kalyor: New York'ta gne ve ho bir +80 NASDAQ' derece hkim, Tokyo'da tayfun ve kr art uyarlan... Castells yapt The Information Age'de, kresel bilgi ekonomisinde (veya daha kesin konumak gerekirse, bilgisel ekonomide, nk tm ekonomiler bilgiye dayanr fakat bizimkisi, yeni bilgiilem teknolojisi paradigmasna dayanyor; bilgi ekonomisi deyimi bu fikrin eanlamls olarak kullanlacaktr) rekabetin nasl arttn deneysel olarak ispat ediyor.3 Hzl teknolojik deiimler, rakiplerden nce davranp, yeni teknolojiyi tketicilere sratle ulatrmay zorunlu klyor. Yava olanlar, ellerinde eskimi rnlerle kalakalyor. Bundan daha da beteri, teknolojideki kkl deiimlere verilen gecikmi yantlar oluyor. Bu hz kltrnn mkemmel rnekleri, bilgi ekonomisinin bugnk sembolleri olan Amazon.com, Netscape ve Dell Computer'dr. Eskiden komisyoncu, imdi ise Amazon.com Web maazasnn kurucusu olan Jeff Bezos, teknolojideki ilerlemeleri yakalamann nemini yle anlatyor: "Bir ey ylda yzde 2300 artyorsa (Amazon.com'un kurulu dneminde Net'in artt gibi), hzl hareket etmelisiniz. Aciliyet hissi, en deerli servetiniz haline gelir."4 ikincisi Netscape olan milyar dolarlk irketlerin kurucusu Jim Clark, Web'in sunduu frsat fark ettikten sonra, Web'in en son atlmnda temel rol oynayan Mosaic taraycsnn yaratld Illinois'den Silikon Vadisi'ne geri dnn yle anlatyor: "Saat iliyordu. Illinois'ten San Francisco'ya buuk saat sren bir uak yolculuu bile vakit kayb demekti. Srekli artan hzlanmann yannda, Moore yasas on sekiz aylk artlaryla neredeyse yava grnyordu [Intel'in kurucusu Gordon Moore'a gre, mikroilemcilerin verimi her on sekiz ayda bir iki katna kar].5 Bundan ok

*ABD'deki en byk bilgisayarlam borsa organizasyonlarndan biri. (.n.) 3.a.g.y, cilt 1. bl. 2. Deneysel bilgiler Held tarafndan da, Global Transformations.' Politics. Economics and Culture'da verilmitir. 4. Spector. Amazon.com: Get Big Fast, (2000) s. 41. 5.Moore, yasay ilk kez 1965'le Electronics dergisinin -Experts Look Ahead' ba -lkl yaz dizisinde sunmutu. Bu ilk formle gre, bir birleik devrenin iine sabilecek bileen says her sene ikiye katlanyordu. Sonradan, bu rakam uher on sekiz ayda bir" diye dzeltildi. Yasa bazen, daha kolay hatrlanlr bir ekilde de ifade edilir: Her bir sene verim ikiye katlanr ve bedel yarya iner.

daha ksa bir srede, yepyeni bir rn yapmak ve pazara sunmak zorundaydk [...] insanlar artk Moore yasasnn -ebediyet gibi uzun olan!- on sekiz aylk dnemleriyle deil; n bir fiber optik kablodan geii kadar hzl dneceklerdi." 6 Clark'n "srekli hzlanma yasas", teknoloji rnlerinin piyasaya daha hzl srlmesini zorunlu klyor. Baarl giriimcilerin bu alandaki sermayesi de, ncesinde olmad kadar hzl hareket etmek zorunda kalyor. Yatrmlar; saatler, dakikalar ve hatta saniyeler ierisinde srekli hedef deitiriyor. Sermayenin depolarda beklemesine veya fazla personel uruna durgunluk yaanmasna izin verilmemeli: Teknolojik bir gelimeye ya da finans piyasalarnda srekli deien hedeflere yaplacak hzl yatrmlar iin hazr bulunmal. Zaman sktrmann imdilerde geldii noktada, teknolojik ve ekonomik rekabet; tketiciye gelecein kendisine rakibinin arabuluculuuyla ulaacandan daha hzl ulaacan vaat etmekten ibaret oldu. Yeni teknolojik bulular, bize gelecei imdi getirdikleri iddiasyla pazarlanyor. Buna karlk, ekonomi alannda kimse, gelecei bekleyerek zengin olmakla tatmin olmuyor; bu nedenle de Net irketleri, gelecekten bekledikleri gereklemeden ok nce, rekor zamanda inanlmaz anlk deer kazanyor. Bu hz dnyasnda, evrede hzl bir deiim (rnein teknolojik bir deiim veya finans pazarnda srpriz bir dalgalanma), mkemmel giriimler iin bile sorun yaratp, ilerini ok iyi yapan insanlarn bile iten karlmasna neden olabilir. Bu gibi hzl deiimlere ve hzlandrlm tekno-ekonomik rekabete ayak uydurabilmek iin zel giriimler, daha evik iletme yntemleri benimsediler. eviklik ilk olarak, network oluturarak kazanlr. Sonszde Manuel Castells, network giriimciliinin ykseliini anlatyor.7 Network giriimcileri asl becerilerine odaklanp

6. Clark ve Edwards. Netscape Time: The Makng of the Billion-Dollar Start-Up That Took on Microsoft, (1999) s. 67-68, 62-63. 7.Bir de, bkz. Information Age, cilt 1, bl. 3.

deien ihtiyalarna gre taeronlar ve danmanlarla alp network gelitirirler. Her beceriyi kendi kendine edinmek ok zaman alr ve fazladan personel de sonrasnda yavalatan bir yk haline gelebilir. Network giriimcileri, aslnda enerjik rakipler olsalar da; rakipleriyle proje baznda ortak almalara girmeye bile hazrdrlar. Network giriimi kendi iinde dahi, deiik projelerde birlikte alan, birbirinden olduka bamsz birimlerden oluur. nsanlar, sabit iler yerine esnek ekillerde istihdam edilirler. Castells bunlara esnek alanlar8 der. Network modeli, bir giriimin sadece o ann projeleri iin gerekli olan personeli ie almasn mmkn klar. Bu da demektir ki, yeni ekonominin gerek alanlar, giriimlerin kendisi deil, birbirleri arasndaki ya da kendi ilerindeki projelerdir. 9 ikincisi, iletme dnr Michael Hammer'n Harvard Business Review'deki etkili "Reengineering: Don't Automate, Obliterate" (1990) 10 balkl makalesinde iaret ettii gibi bazen yeniden yaplandrma da denilen, ilemlerin optimize edilmesi vastasyla, network toplumundaki iler hzlanr. Yeni ekonomiye adapte olmak, eski bir iletime yeni bir web sayfas eklemek anlamna gelmez; tm iletimin yeniden dnlmesi gerekir. Deiimden sonra iletim, tamamen yeni aamalardan oluabilir, ama bu gereklemese bile. tm gereksiz ara aamalar atlr. Bylece rnlerin depo-

8. a.g.y., bl. 4. 9. Dell Computer'n kurucusu Michael Dell, network'de az ve z alma prensibini "internet devrimcileri iin kurallarda yle ifade eder: iiniz iin hayati nem tamayan ilemleri bakalarna brakn," ve devam eder, "Nerede uzmanlamak istediinizi sein ve gerisi iin byk ortaklar bulun." Dell ve Fredman, Direct from Dell: Strategies That Revolutionized an Industry, (1999) s. xii, 173. 10. Hammer teorisini, James Champy ile birlikte Reengingering the Corporation'da daha popler bir biimde anlatmt. Orada, baarl organizasyonlarn kendilerine ynelttikleri sorular ele alr: "Onlar 'Yaptmz daha iyi nasl yapaz?' ya da 'Yaptmz daha az bir maliyetle nasl yaparz?' diye sormuyorlard. Bunlarn yerine, 'Sahi, yaptmz ii neden yapyoruz ki?' diye soruyorlard." iletmeye bu soru nda bakarak, Hammer ve Champy u sonuca varrlar: "alanlarn zerine altklar ilerin ounun, mteri ihtiyacn karlamakla yani, yksek kaliteli bir rn yaratmak, o rn makul bir fiyata salamak ve mkemmel hizmet salamakla hibir ilgisi olmadn grdk. Birok i sadece, irketin kendi organizasyonunun iindeki talepleri karlamak iin yaplyordu" (s.4 )- Hammer ve Champy bunun yerine irketlerin, anahtar iletimin etrafnda organize olmalar gerektiinde srarcdr.

larda bekletilmesi durumu en aza indirilir ya da tamamen ortadan kaldrlr. Hz kltrnde hareketsizlik, yavalktan daha beterdir. 11 Ve nc olarak, endstri toplumundan zaten aina olduumuz otomasyon da halen nemlidir. Yksek teknolojiye dayanan iler hakkndaki haberlerin, halen insanlar sklkla bir montaj hattnda gstermesinin anlam vardr. Bir iletim optimize edildiinde, paralar yine de otomasyonla sratlendirilmelidir (bazen iletimin optimizasyonu ve otomasyon ters srayla gerekleir; ki bu da kolaylkla gereksiz ve hatta tamamyla yanl ilerin yaplmasna neden olur), ileri teknoloji endstrinin bile hl maddi retime gereksinimi vardr; fakat insanlar bu retimde mmkn olduunca az rol oynar ve onlara ilerini en ok vakit kazandran ekilde yapmalar retilir. Frederick Winslow Taylor tarafndan endstri devri kapitalizmi iin gelitirilmi, zaman optimize etme metodu olan Taylorizm'in gncel bir versiyonu, network toplumunda hl etkin durumda. Bu hz kltr, gnmzn tipik bilgi uzmannn alma saatlerini, her zaman daha etkin biimde kullanmasn gerektiriyor. gn bir dizi hzl grev arasnda blnm durumda ve kii, birinden dierine koturmak zorunda. Srekli, bir projenin son mhletine yetimeye alrken, alann muziplie vakti kalmaz ve tm bunlarn altndan kalkabilmek iin vaktini optimize etmek zorunda kalr.

C. PAZARIN CUMALATIRILMASI Eski Protestan etiinin almamerkezcilii zaten, ite oyuna yer olmad anlamna geliyordu. Bu etiin bilgi ekonomisindeki mkemmel rnei, vakti optimize etme idealinin imdilerde, iyerinin dndaki hayata da tanmasdr (eer yle bir hayat hl varsa ta-

11. Dell, bu prensibi yle zetliyor: "Srat ya da zamann sktrlmas ve stok zincirinden mteriye doru giden mesafenin uzakl, rekabet avantajnn tek kayna olacaktr. Internet'i, reticiler ve satclar ile reticiler ve mteriler arasnda balant kurmann bedelini drmek iin kullann.Bu, rnleri ve hizmeti, pazara eskiden olmad kadar hzl ulatrmay mmkn klacak.' Dell. Direct From Dell, s. xii.

bii). alma hayat veya birinci blmde nerilen alegorileri kullanrsak, cumann zerindeki optimize etme basks artk o kadar kuvvetli ki, Protestan etiinin dier kutbu olan bo vaktin muzipliini ya da pazar ldryor. alma hayat son raddeye kadar optimize edildikten sonra; optimumu yakalama zorunluluu, insann dier tm yaptklarna da el uzatr. nsan artk bo vaktinde bile yalnzca "olmak" iin zgr deildir; "oluunu" en iyi ekilde icra etmelidir. rnein, ancak bir acemi rahatlama teknikleri zerine bir kurs almadan rahatlamaya balar. Hobi sahibi deil de yalnzca hobi merakls olmak, utan verici bir ey olarak kabul edilir. Muziplik, ilk nce iten karld sonra da oyundan; geriye optimize edilmi bo vakitler kald. Witold Rybczynski Waiting f or the Weekend adl kitabnda, bu deiime iyi bir rnek veriyor: "nsanlar eskiden tenis 'oynarlard'; imdi ise backhand 'alyorlar'."12 Bo vakitleri deerlendirmenin baka bir almamerkezli yolu ise, i iin nemli olan beceriler zerine almak veya almaya en iyi ekilde devam edebilmek iin kendini, mmkn olan en optimum ekilde iten uzaklatrmakla megul olmaktr. Optimize edilmi bir hayatta bo vakit, alma vaktinin kalplarn benimser. Evde geen vakit, iteki vakit kadar sk bir ekilde saati saatine planlanr: 5.30-5.45, ocuu antrenmana grr. 5.45-6.30, spor salonu. 6.30-7.20, terapi seans. 7.20-7.35, ocuu antrenmandan al. 7.35-8.00, yemek hazrla ve ye. 8.00-11.00, ailenle televizyon izle. 11.00-11.35, einle konu. 11.35-12.35, gece yars ovunu izle. 12.35-12.45, eine (zaman zaman) baka trl ilgi gster. Gn, bir i modeline uygun olarak, ak ve net dilimlere blnr ve bu blnme elbette ki televizyon programlar saatleriyle de takviye edilir. Evde geirilen vakit ounlukla, ite geirilen vakit gibi tecrbe edilir; her eyi idare edebilmek iin bir iten dierine koturarak. Bir anne kendisiyle yaplan bir syleide, ailelerin imdilerde yeni bir stat sembollerinin olmasna dair ok yerinde olan hissiya-

12. Rybczynski, Waiting for the Weekend. s. 18. Artk sadece... tenis oynamayp, sistematik olarak backhand zerine almasyla bilinen ilk kiinin Frederick Taylor'dan bakas olmamas makul. Bunun iin zel bir raket tasarm bile yapm * 1881 ABD erkekler iftler ampiyonasn kazanmt. Copley, Frederick W. Taylor: Father ot the Scientific Management, 1:117.

tn yle anlatyor: "Eskiden bu bir ev ya da arabayd. imdiyse, 'Megul msn? Biz nasl megulz bir bilsen.' deniyor." 13 Sosyolog Arlie Russell Hochschild Time Bind'da, bir evin vaktini optimize etmek iin i metotlarnn ne derece kullanldnn mkemmel bir tarifini veriyor. Hochschild, evdeki bu deiimleri bilgiilem teknolojisiyle alakal olarak incelemese de; bu deiimler, i hayatnda kullanlan vakti optimize etmenin eklinin bir uyarlamas olarak ele alnarak, kolayca daha geni balamlara oturtulabilir. Ev de Taylorize edildi; baka bir deyile insann grevini en basit ve en abuk ekilde yaplabilir hale getirmek iin otomasyona sokuldu. Buraya, Hochschild'n "ebeveynleri evde ilevsizletirme" kavram ok uygun dyor: Kiisel tariflerle yaplan ev yemeklerinin yerini mikrodalgada hazrlanan yemekler ald. Aileler artk kendi elencelerini kendileri yaratmak yerine sadece, televizyonun toplumsal toplant hattna dahil olmak iin uzaktan kumandaya basp duruyorlar. Hochschild tam bir ironi yakalam: "Akam yemeinden sonra, baz aileler sessiz ama samimi ekilde birlikte oturup, televizyon anneleri, babalar ve ocuklarnn birbirleriyle hararetle konutuklar sitcom'lar izliyorlar."" Ev hayatnn ynetiminde, baka bir i stratejisi de devreye giriyor: Darda yemekten krelere kadar her yerde network kullanmak; zellikle de d kaynak kullanm eklinde yaplan, (yani yemek retimi ve ocuk bakm taeronlarca yaplyor). Hochschild, bunun sonucunda oluan yeni anne (ya da baba) grntsnn iyi bir betimlemesini yapyor: "Vakit yoksunu anne, giderek daha fazla, ebeveyn olmak ve ebeveynliin rn haline getirilmi bir versiyonunu baka birinden satn almak arasnda bir seim yapmaya zorlanyor. Genileyen bir rn ve hizmet mnsne bel balamakla, gittike daha ok, aile hayatnn d kaynakl ksmlarn denetleyen ve dzenleyen bir ebeveynlik yneticisi haline geliyor." 15

13. Kantrowitz, "Busy Around the Clock', (2000) s.49. 14. Russell Hochschild, Time Bind, (1997) s. 209. Bu, Taylor'un kitabnn nsznde daha geni bir ekilde ifade ettii eyi geree dntrd: "[Bilimsel idarenin] ayn prensipleri, tm toplumsal faaliyetlerde eit bir etkiyle uygulanabilir." ilk rnek olarak, "evlerimizin idaresinden bahseder (s. iv). 15. a.g.y.,s. 232.

nc olarak, srecin optimize edilmesi geliyor. Evde bile; ocuk bakma "sreci" "gereksiz" ksmlar elenerek, optimize ediliyor. Artk ebeveynler, ocuklaryla verimsiz bir ekilde birlikte olmak yerine, onlarla "kaliteli vakit" geiriyorlar. Bu kaliteli vakit, balangc ve bitii itibaryla kesin olarak tanmlanmtr. Bu srede net olarak bir olay gerekleir ya da somut bir karm elde edilir (rnein ocuun okul piyesi veya atletizm yarmas veya lunaparka gitmek gibi), Kaliteli vakit esnasnda aksaklk sresi en aza indirilir ya da tamamen yok edilir. Hz kltrn tamamen iselletirmi bir ebeveyn; ocuun da bunu, ebeveynin ocuuna koulsuz vakit ayrd bir iliki biimine eit hatta daha iyi ekilde tecrbe ettiine inanabilir. Hochschild yle diyor: "Kaliteli vakit, youn birliktelik sreleri ayarlamann, tmden bir vakit kaybn, stelik ilikide hi kalite kayb yaanmayacak bir ekilde telafi edecei umudunu vaat eder."16 D. ESNEK ZAMAN Bilgi ekonomisinde hayatn tm, almaya zg ekilde (eski zamanlarda ise buna bile zg olmayan ekilde) daha da optimize edildi. Fakat hepsi bu da deil. Protestan etii, vaktin almamerkezli optimizasyonu ve ayn zamanda, almamerkezli vakit organizasyonu manasna da geliyor. Dzenli alma vakti fikrini hayatin merkezine ilk defa Protestan etii oturttu. Kendini organize etmek yitirilmi ve almadan artakalanlar blgesine havale edilmiti: Gnden kalan akama, haftadan kalan hafta sonuna ve emeklilie; yani hayattan geriye kalanlara. Vaktin dier kullanm biimlerinin tmn organize eden, dzenli olarak tekrar edilen i, hayatn merkezi olmutur. Weber, Protestan ahlaknda. "Sradan alann ounlukla kabullenmeye zorland dzensiz alma, ounlukla kanlmaz olsa da, her zaman istenmeyen bir gei dnemidir. Meslei olmayan bir adam, dnyevi asketizmin talep ettii sistematik, tertipli karakterden yoksun olur,"17 der.

16. a.g.y., s. 50.

17. Weber, Protestant Ethic, s. 161.

Vaktin bu ekilde organize edilmesi imdiye kadar bilgiilem teknolojisinde fazla bir ey deitirmedi. Yeni bilgi teknolojilerinin, zaman hem sktrp hem de daha esnekletirmesine ramen, ok az sayda kii harfi harfine dzenli alma saatlerinden sapabiliyor. (Castells buna "zamann srasn bozma" diyor.) Net ve cep telefonu gibi teknolojilerle, insan istedii yerde ve zamanda alabilir. Fakat, bu yeni esneklik, vaktin otomatik olarak daha btnsel bir ekilde organize edilmesine yol amaz. Aslnda, bilgi ekonomisindeki hkim gelimeye baklrsa; esnekliin almamerkezciliin kuvvetlenmesine yol at grnmektedir. Bilgi uzmanlar bu esneklii ou zaman, bo vakit kazanabilmek iin almak yerine, bo vakitlerini ksa i nbetleri iin daha elverili hale getirmekte kullanyor. Pratikte, alma iin ayrlan zaman diliminin merkezinde yine, (en azndan) sekiz saatlik bir ign var; fakat dinlenme vakti, i nbetleriyle blnyor; Televizyon, e-posta, ocuklarla darya kmaya ayrlan yarmar saatlik vakitlerin arasna bir-iki tane ile ilgili cep telefonu konumas serpitiriliyor. Kablosuz teknoloji, rnein cep telefonu kendi iinde bir zgrlk teknolojisi deil; bir "aciliyet teknolojisi" de pekl olabilir. Her telefon grmesi kolaylkla acil bir grmeye; cep telefonu da, gnn acil durumlarnn stesinden gelebilmek iin bir araca dnebiliyor. Bu bilgiler nda, ilk telefon edinenlerin (hem sabit hem telsiz telefon), acil durumlara yetimek zorunda olan polisler gibi acil durum grevlileri olmasnda bir ironi var. rnein, Aronson ve Greenbaum, telefonlu doktorlarn, "telefonla her zaman ulalabilmenin ahlki ykmlln yava ama emin bir ekilde stlenmelerini"" anlatyor. Telefon ilk bata, daha geni topluluklara bile, bir hayatta kalma arac olarak pazarland. 1905 tarihli bir reklam, telefonun yalnz bir ev hanmn nasl kurtarabileceini anlatyordu: "Modern kadn, acil durumlarn telefonla korkun olmaktan ktn gryor. Doktorunu arabileceim ya da eer ihtiya varsa, polisi veya itfaiyeyi, normalde bir hizmetiyi armaktan daha k-

18. Aronson ve Greenbaum, Take Two Aspirin. Fischer, America Calling, s. 176'da yer almtr.

sa bir srede arayabileceini biliyor." 19 Baka bir pazarlama fikri ise, bir iadamnn acil bir durum yznden ge kalacan sylemek iin karsn arayabilecek olmasyd. 1910 tarihli bir reklamda bir adam karsna, "Yarm saat ge kalacam," der ve kans neeyle cevap verir, "Peki, John." Daha fazla aklamay fotorafn altndaki metin yapar: "Beklenmedik olaylar, iadamn sk sk brosunda alkoyar. Masasnda ve evinde bir Bell telefonu olduunda, ailesine annda ulaabilir. Birka kelime, tm gerginlii yumuatr."20 Mucidi Alexander Graham Bell'in, 1876'da yardmcsna telefonda syledii ilk szlerinden bu yana ("Bay Watson, buraya gelin, sizi istiyorum"), telefon bir aciliyet kltrne baland. Buradaki paradoks ise en yksek teknolojinin bizi kolayca, acil durumlara yetimek zere srekli hatta olduumuz, hayatta kalabilme yaantsnn en dk seviyesine getirmesi. Bilgi ekonomisinin elit tabakasnn byle grnme ynnde gl bir eilimi var: Eskiden, artk srekli alp, bir yerden bir yere koturma zorunluluu kalmadnda elit tabakaya mensup olunuyordu; imdilerde ise elit tabakay, cep telefonlaryla acil meseleleri halleden ve hep bir iin son mhletine yetimeye alan, srekli hareket halinde olan insanlar oluturuyor. E. CUMANIN PAZARLATIRILMASI Teknolojiyi, almamerkezlilii ilerletmek iin kullanrsak; cep telefonu gibi teknolojiler, alma ve dinlenme arasndaki snrn almamerkezliliin lehine, kolayca yok olmasna neden olur. Vaktin optimize edilmesi de esnekletirilmesi de, pazar gnnn gittike cumaya benzemesine neden olabilir. Fakat bu kanlmaz deildir. Hacker'lar, oyuna daha fazla yer aabilmek amacyla vakti optimize ederler: Torvalds'n grne gre, Linux'u gelitirirken geen ciddi alma srecinde, biraz bilardo oynamaya ve acil amalar olmayan programlama denemelerine her zaman vakit olmaldr. Ayn yaklam, 60'l yllarn

19. Fischer, America Calling, 7. fotoraf. 20. a.g.y., 8. fotoraf.

MIT'sinden bu yana hacker'lar tarafndan da paylalmtr. Esnek zamann hacker versiyonunda i, aile, hobiler, vs. gibi hayatn farkl alanlar kat ekilde birlemez; dolaysyla almak, her zaman haritann merkezinde deildir. Bir hacker gn ortasnda uzun bir le yemei iin arkadalaryla bir araya gelebilir; ya da akam bir bira imek iin dar kabilir. Sonra da akamst ya da ertesi gn almaya devam edebilir. Bazen aniden, tm gn tamamyla farkl bir ey yapmakla geirmeye karar verebilir. Hacker'a gre, vaktin optimize edilmesi ve esnekletirilmesi iin makinelerin kullanlmas, insanlar iin daha az makinelemi yani - daha az optimize edilmi ve daha az rutin bir hayat salar. Raymond. "Bir hacker gibi davranmak iin buna, (insanlarn hibir zaman aptalca kendini tekrar eden ilerde kle gibi almamas gerektiine); skc ksmlar, sadece kendin iin deil herkes iin mmkn olduu kadar otomasyonla halletmeyi isteyecek kadar inanmalsn," der. Hacker'in, vaktini zgr iradesiyle kullanma ideali gerekletiinde, cuma (i haftas), pazarn ("hayattan artakalanlarn") geleneksel haline daha ok benzeyecektir. Tarihsel olarak, vakti kendi kendine organize etme zgrlnn ncs, yine akademidir. Akademi her zaman, kiinin vaktini kendisinin organize etme zgrln savunmutur. Platon, vakitle olan akademik ilikiyi, zgr bir insan skhole'ye yani "ok vakte" sahiptir, "konutuunda huzur ve sessizlikte konuur ve zaman kendisinindir,"21 diyerek tanmlar. Fakat skhole yalnzca "vakti olmak" deil, ayn zamanda zamanla kurulan belli bir iliki manasna geliyordu. Akademik bir hayat yaayan bir kii, kendi vaktini kendisi organize edebilirdi, yani alma ve dinlenmeyi istedii ekilde birletirebilirdi. zgr bir insan, belli iler yapmay stlenebilirdi fakat bu, bakasnn onun vaktine sahip olduu anlamna gelmezdi. Kendi vaktinin ynetimine sahip olmama -askholia-mahpusluk (klelik) durumuyla zdeletirilirdi. Protestanlk ncesi yaamda, akademinin dndaki insanlar bile, vakitlerine Protestan Reformasyonu'ndan sonra olduundan da-

21. Platon, Theaitetos, 172d [Diyaloglar II, ev,: Macil Gkberk Remzi Kitabevi Yay.. 1998]; bkz. 172c-73b, 154e-55ava 187d-e, Apology, 23c ve Phaedrus. 2589

ha fazla hkimdiler. Emmanuel Le Roy Ladurie, Montaillou: Cathars and Catholics in a French Village, 1294-1324 adl eserinde, XIII. yzyln sonu ve XIV. yzyln balarnda bir ortaa kyndeki yaamn byleyici bir portresini sunuyor. Kyllerin, zaman kesin bir biimde tanmlama yollar yoktu. Zamandan bahsettiklerinde, "Karaaalarn yaprak verdikleri mevsimde oldu" veya "iki tespih duas [Paternoster] kadar uzun sryor" gibi belirsiz ifadeler kullanrlard.22 Montaillou'da, ky herhangi dzenli bir i zamanna gre ynetilmedii iin, daha kesin zaman llerine ihtiya yoktu. Le Roy Ladurie unlar yazar: "Montaillou sakinleri, ar iten korkmazlard ve gerekiyorsa aba gsterirlerdi. Fakat sabit ve srekli bir zaman izelgesinde dnmezlerdi... Onlar iin ign, bir dostla sohbet edip, belki de ayn zamanda bir kadeh arabn keyfini kardklar uzun, dzensiz aralarla blnrd. Bu szlerle, diyor Sicre, kepenklerimi indirdim ve Guillemette Maury'nin evine gittim. Arnaud Sicre, benzer baka kesintilere de iaret ediyor: Pierrre Maury beni ayakkab yaptm dkkndan ard... yaptm ii braktm duyunca, Guillemette bana evine gelmemi rica etmek iin haber gnderdi. Ben de gittim...23 Montaillou'da srati byk lde belirleyen yine de zaman deil aland. Gnmzde, gnn ortasnda kp arkadayla bir kadeh arap imeye giden bir ayakkabc, ka ayakkaby ne kadar mkemmel ekilde yaparsa yapsn kovulacaktr. Bunun nedeni, artk gnmz alanlarnn, "karanlk" ortaadaki ayakkab tamircisi veya obann sahip olduu, kendi zamann ynetme zgrlne sahip olmamas. Tabii ki, toprak kleliinden bahsetmeden ortaada almay tasvir etmek yanl olur; fakat bu nemli istisnay darda brakrsak, ortaada alma iin; makul hedefler gerekletirildii srece kimse alanlarn vakitlerini nasl kullandklarn denetlemezdi, diyebiliriz. Hareket, yalnzca manastrlarda saate balyd, yani bir kez daha Protestan etiinin tarihsel nceli, manastrda bugrld gibi,

22. Le Roy Ladurie. Montaillou, (1978) s. 279. 277. 23, a, 9. y., s. 277-78.

lunabilir. Aslnda, manastr yasalarn okurken insan kendini, nemli bir ada irketin icraatlarn okur gibi hissediyor. Benedictus hkm, buna iyi bir rnek. Hkm, hayatn dngsnn, "her zaman ayn Saatler 'de, ayn ekilde tekrar edilmesi" gerektiini retiyor.24 Bu "Saatler", kilise hukukuna ait yedi Grev Saatidir (horas officiis). 25 afak vakti 09.00 le 15.00 18.00 akam gece vg duas (laudes) sabah ayini (prima) le ayini (sexta) ikindi ayini (nona) akamst ayini (vespera) gn bitimi ayini (completorium) gece ayini (matutinae)

Tm faaliyetlerin zaman snrlarn, bu saatler belirlerdi. Bunlara uyulduunda uyanma vakti de yatma vakti gibi hep ayn saatte olurdu. 26 i, ders alma ve yemek saatleri de kesin olarak saptanmt. Hayat dzenleyici bu programdan sapmak, Benedictus hkm altnda cezalandrlan bir hareketti. Fazla uyumak knanrd: "Bunun olmasn nleyecek her tr tedbir alnsn."27 Hi kimsenin, kendi isteine gre attrmak iin ara vermesine msaade yoktu: "Bu i iin tespit edilen zaman ncesinde ya da sonrasnda hi kimse, yemeye ve imeye cret etmesin."28 Kutsal Grev Saatleri'nin balangcn karan cezalandrlrd29 -Grev Saatleri'nde mutlak dakiklik talebine tek istisna olan gece ibadetine, ikinci ilahi okunana kadar geen zaman ierisinde gelinebilirdi ("ayr dzenlenmi bir alma saati"). 30

24. The Rule of St. Benedict, 18. 25. a.g.y., 16. 26. a.g.y., 42. 27. a.g.y., 11. 28. a.g.y. ,43. 29. Hatta ge gelenler, gereine uygun ekilde, belli zamanlarda dakik olarak cezalandrlrd: "Btn Grev Saatlerinde Tanrnn ii sona erdiinde, durduu yerde kendini yere atsn ve bu ekilde tarziye etsin: ta ki barahip ona cezasnn bittiini syleyinceye dek" (a g.y. s. 44) 30. Aziz Benedictus yle yazyor: "Gece toplantlarna ikinci ilahiye kadar ge gelmeye, ancak ilahi bitip de kardeleri duaya balamadan nce cemaatte yerini almak iin acele etmek artyla msaade vardr. Fakat eer ge geli iin izin verilen saat az da olsa geirilirse, daha nce deindiimiz sulama ve cezaya kesinlikle maruz kalnacaktr."

Protestan etii, saati manastrdan dan karp gnlk hayata sokarak; modern alan, onunla zdeleen iyeri ve i zaman gibi kavramlar dourdu. Sonrasnda, Franklin'in otobiyografisindeki szler herkese uyar oldu: "imin her ksmna zel vakit ayrlmal. 31 Bilgi ekonomisi, yeni teknolojisine ramen, bireysel deiikliklere yer vermeden, hl arlkl olarak Grev Saatleri'ni esas alyor. Buras garip bir dnya ve gl bir direni olmadan deimiyor. Toplumsal tarih uzman Edward Thompson, "Time, Work-Discipline, and Industrial Capitalism" (1967)32 balkl makalesinde, endstriyel almaya geite karlalan glkleri tarif ediyor. rnein ortaada, ziraatlarn grevmerkezli almaya alk olmasna dikkat ekiyor. Onlarn geleneksel dncelerinde esas olan, grevi tamamlamakt. Hava koullar harici snrlar koyard ama bu snrlar ierisinde grevlerin stesinden bireysel eilime gre gelinirdi. Dier yandan endstriyel alma, zamanmerkezliydi: , ona harcanan vakitle tanmlanyordu. Endstri a ncesi insanlara yabanc gelen iin kendisi deil, zamanla balantl bir i ilikisi tanmlama fikriydi ve buna direnmilerdi. Yeni bilgiilem teknolojisinin ilgin vaadi, grevmerkezli almann yeni bir eklini mmkn klabileceidir. Fakat bunun kendiliinden gereklemeyeceini hatrlamakta fayda var. Aslnda tuhaf gerek u ki, u anda bu teknoloji daha ok kontrol saati gibi aralarla, alann vaktinin daha youn bir ekilde denetlenmesi iin kullanlyor. (Bu teknoloji uygulamasnn absrdl aklma, endstriyelleen Hindistan'da geirdiim eitici bir ay getiriyor. Her gn yaptm yrylerde, sabahtan gecenin ge saatlerine kadar ke balarnda duran Hindistanl sokak sprclerine dikkat etmeye baladm. Ne var ki, sokaklar, hibir zaman daha temiz g-

31. Franklin, Autobiography, s. 90. 32. Thompson ayn zamanda, The Making of the English Working Class isimli kitabn da yazardr (1963). [ingiliz ii Snfnn Oluumu, ev.: Uygur Kocabaolu. Birikim Yay.. 2004]

rnmyordu. aknlm bir Hindistanl dostuma anlattmda ve bu iilerin amirlerinin, durumdan neden ikyeti olmadklarn sorduumda, olaya tamamen yanl bir adan baktm syledi. Ben yanllkla, Hindistanl sokak sprclerinin iinin soka sprmek olduunu varsaymtm ancak -diye ekledi- Hindistanl sokak sprcsnn grevi soka sprmek deil; bir sokak sprcs sfatnda kusursuzca var olmaktr! Bu ayn zamanda kontrol saatinin de arkasnda olan ideolojinin iyi bir ifadesi. Grdm en gelimi kontrol saatlerinin, insanlarn herhangi bir zamanda, kusursuz varolularnn hangi zel nansyla megul olduklarn belirtmek iin kullanmalar beklenen dzinelerce kodu vardr; ki buna molalarn esas gerekesi olan sindirim sistemlerinin durumu da dahil. te bu, en saf haliyle teknolojinin zamanmerkezli kullanm.) F. YARATICILIIN RTM letme mantmzn, bilgi ekonomisinde irketin baarsn belirleyen yaratcl tevik etmek yerine hl, almann, alann vakti ve mekn gibi d faktrlerine odaklandn, kimse inkr edemez. ou ynetici, iteki gayemizin "gn doldurmak" m, yoksa bir eyler yapmak m olduu sorusunun derin nemini anlayabilmi deil. Yetmilerin balarnda, Stanford niversitesi yapay zek laboratuvarndan Les Earnest, hacker'larn bu soruya yantlarnn iyi bir zetini verdi; "nsanlar, israf ettikleri vakit miktaryla deil; yarm sene ya da bir sene gibi, olduka uzun zaman dilimlerinde neler baardklaryla deerlendirmeye alyoruz." 33 Bu cevap hem salt pragmatik olarak hem de etik adan anlalabilir. Pragmatik mesaj u: Bilgi ekonomisinin en nemli retim kayna yaratclktr ve srekli acele ederek, ya da dokuzdan bee denetim altnda, ilgin eyler yaratmak mmkn deildir. Bilgi ekonomisindeki denetim kltr, arzulanan hedeflere kolayca ters debileceinden, sadece ekonomik nedenler yznden bile muzip-

33. Brand, The Media Lab. s. 53.

lii ve bireysel yaratclk tarzlarn hesaba katmak nemlidir. Tabii ki, nemli bir ek koul da udur: Grevmerkezli proje kltrnn hayata geirilmesinde, belirlenen proje programlar -hayatta kalabilmenin son mhlet tarihleri olmadndan- ok ksa zamanl olmamal ki, yaratclk ritmi iin hakiki bir frsat ortaya kabilsin. Fakat phesiz, buradaki etik boyut, bu pragmatik kayglardan daha da nemlidir; deeri olan bir hayattan bahsediyoruz. alma vaktini denetleme kltr, yetikinleri kendi hayatlarn ynetecek kadar olgun kabul etmeyen bir kltrdr. Bu kltr, herhangi bir zel giriim ya da hkmet kurumunda, kendileri iin sorumluluk alabilecek derecede olgun olan sadece birka kii olduunu ve yetikinlerin ounun, kk otorite grubunun srekli rehberlii olmakszn bunu yapamayacaklarn varsayar. Byle bir kltrde ou insan kendini, itaate mahkm grr. Hacker'lar, her zaman bireye sayg duymutur. Her zaman otoriteye kar olmulardr. Raymond, hacker'n grevini yle tanmlyor: "Nerede otoriter sistem yanls bir tavr grrsen mcadele et ki seni ve dier hacker'lan bastrmasn."34 Hacker etii, bireyin deerinin ve zgrlnn "almak" adna bunca snrlannn ortasnda bize, hayatmzn burada ve imdi olduunu hatrlatr. almak, aralksz devam eden ve iinde dier tutkulara da yer olmas gereken hayatmzn, sadece bir parasdr. alma ekillerinde reform yapmak, sadece alanlara , insanlara da insan olduklar iin sayg gsterme meselesidir. Hacker'lar, "vakit nakittir" zdeyii yerine "bu benim hayatm" kabul ederler. Ve bu artk kesinlikle bizim hayatmz. Paralara ayrlm bir beta versiyonunu deil, kendisini dolu dolu yaamalyz.

34. Raymond. How to Become a Hacker." s. 236.

kinci ksm Para Etii

III Bir drt olarak para

A. PARA ETI Grdmz gibi, hacker etii hl hkm sren Protestan etiine meydan okuyan bir alma etii anlamna geliyor. Hacker'larn almaya olan itirazlarnn ouna katlmak ok da zor olmasa gerek. Aslnda, Protestan alma etiinin bilgiilem teknolojisi zerinde halen gl bir etkisi olmasna ramen: hacker alma etii yava yava, bilgisayar hacker'larndan daha geni bir grup olan bilgi uzmanlarna yaylyora benziyor. Fakat, Weber'in Protestan ahlak kavramnn ikinci temel seviyesine -yani para etiine, parayla olan ilikimize- geldiimizde tepkiler mecburen daha da blnm oluyor. Weber, eski kapitalizmin ruhunun bu boyutu yani Protestan pa-

ra etii hakknda, "Bu etiin summum bonum'u yani en iyi yan, "daha fazla para kazanmaktr," demiti. 1 Protestan etiinde, hem para hem de i, kendi ilerinde mutlak amalar gibi grlrler. "Yeni ekonominin" "yenilii", eski para kazanma amacn reddetmekten ibaret deildir. Dorusunu sylemek gerekirse, bizler tarihin en btncl kapitalist anda yayoruz. Kapitalist ruhun geleneksel telafisi olan, alveri kart ruhlu pazar gnne kendimizi bu kadar yabanc hissetmemiz ve geriye kalan tm pazar gn kapal dkknlardan kurtulup, pazar bir baka cumaya evirmek istememiz, bu aa uygun, ufak bir sembol. Pazar gnyle olan ilikimizdeki deiiklik, yeni bilgi ekonomisindeki Protestan etiinin de, bununla ilgili nemli bir deiim geirdiine iyi bir iaret: Dinlenme demek olan pazar gn, ounlukla bir tketim alandr. Weber'in tutumlu, XVII. yzyl Priteninin yerini; XXI. yzyln her eyi yalayp yutan, hazza srklenmi tketicisi ald. Bunun anlam, Protestan etiinin merkezi atmasnn imdi yeni bir ekilde zlddr. atma, ekonomik refah artran i talebi ve herhangi bir ii dev kabul etme talebinin ezamanllndan tr ortaya kt. Fakat eer kii almay, gerekten en yce deer olarak gryorsa, gelirini azami hale getirmeyi dert etmez. Ve kii paray, en yce hedefi olarak gryorsa almak artk kendi iinde bir deer deil, sadece bir vastadr. Eski kapitalizmde bu atma, almay paradan daha yksek bir yere koymakla zlmt; ki bu da ou insann Protestan etii terimini, Protestan alma etii diye anlamaya meyilli oluundan belli oluyor. Yeni ekonomide, almak hl zerk bir deer, fakat parann yannda ikinci plana atlm. phesiz hl, almay daha yce bir deer olarak gren birok insan var ve toplumlar, almaya ihtiyac olmayacak kadar varlklyken bile, hl aylak olan knama eilimindeler. Fakat yava yava, i ve para arasndaki denge, yeni ekonomide servetin nasl oaldnn cazibesine kaplp, para lehine ar basyor. Bir iyerinin ortaya kard iin maddi sonucu (hisseleri), sermayesinin bymesinden ve hissesinin deer artndan daha nemsiz hale geliyor. (kr) ve sermaye arasndaki ili-

1.Weber, Protestan Ahlak, s. 43.

ki, sermaye yararna deiiyor. Bu, hisse senedi seenekleri, balang ileri, hisse karl cret deme ve borsada yatrm yapmak iin bankaya daha az para yatran kiilerin yaratt bir netice. XVII. yzyln almamerkezci Protestanlar, zellikle bahis oynamay yasaklamlard; yeni ekonomi ise bahise dayanyor. Yeni ekonomi, parann pozisyonunu glendirdii gibi; kapitalizmin eski ruhunun merkezi olan mlkiyet fikrini de benzer ekilde bilgi alanna doru, emsali grlmemi derecede yayarak glendiriyor. Bilgi ekonomisinde, irketler para kazanma amalarn; patentler, ticari markalar, telif haklar, patent hakk bildirimi olmayan anlamalar ve baka yollardan bilgiye sahip olmaya alarak gerekletiriyorlar. Gerekte bilgi o kadar korunuyor ki, bir bilgi-teknoloji merkezini ziyaret ettiinizde, bazen insan, bilgiyi koruyan tm bu kilitlerin, binay had safhada gvenli bir hapishaneye benzer hale getirdii izleniminden kurtulamyor. Bu yeniden canlanan Protestan para etiinin tam aksine zgn hacker etii, akl vurguluyor. nceden deinildii gibi, hacker'larn "jargon file"na gre hacker etii, iinde "bilgi paylamnn gerekten etkili ve ie yarar bir ey olduuna ve hacker 'larn cretsiz yazlm yazp, uzmanlklarn paylamalarnn etik grevleri olduuna"2 dair inanc barndrr. Bilginin zgr akn kontrol etme olgusunun tarihsel habercisi manastr iken (Benedictus, hkm srasnda, ncil'den, birok yeni ekonomi giriimi iin geerli olabilecek bir blm, prensip mertebesine ykseltmiti: "Sessizlii iyi eylerden bile saknnz"3 ve manastrlarda bilgi edinme zgrl drts, yani curiositas, ahlkszlk kabul edilirdi);4 hacker etiinin tarihsel nceli, akademik ya da bilimsel etiktir (bilim sosyologu Robert Merton, Rnesans'ta bilim etiinin geliimi hakknmehur ifadesinde, bu etiin esaslarndan birinin, "komnizm" veya bilimsel bilginin halka ak olmas olduunu vurgulamt. 5(Bu fikir Rnesans'n, ilk bilimsel camiann akademik eti-

2.The Jargon File, bkz. hacker ethic. 3.The Rule of St. Benedict, 6. 4. Tertullianus, bunu ksa ve z ekilde yle ifade ediyor: "Durmayan merak, sapknln ehresidir" (Prescription Against Heretics, 14). 5.Merton'un klasiklemi makalesi, "Science and Technology in Democratic Order"

inden; yani Platon'un, bilginin zgrce paylald ortak hareket yani synusia fikrine dayanan Akademisinden alp, tekrar hayat verdii fikirdir).6 Bu hacker etiinden yola kan birok hacker, yaratclklarnn neticelerini hl, bakalarnn kullanmas, test etmesi ve daha da gelitirmesi iin alenen datyorlar. Bu Net iin geerli; zerinde bo vakitlerini harcayarak alan bir grup hacker'n yaratt Linux da, iyi rneklerden bir dieri. Torvalds, herkese ak geliimini muhafaza etmeyi garantilemek iin, Linux'u batan itibaren "copyleft'letti." ("Copyleft", aslen Stallman'n GNU" projesinde gelitirilmi, tm geliimlerin zgr kullanma ve bakalar tarafndan daha da gelitirilmeye ak olduunu garantileyen bir lisans biimi. Stallman bu ismi, bir mektup zarfnda yazan bir cmleden alm: "Copyleft: tm haklar sakldr.")7

(Journal of Legal and Political Sociology 1[1942]), "The Normative Structure of Science" adyla The Sociology of Science: Theoretical and Empirical Investigations (bkz. s. 273-75.) adl derlemede yeniden basld. 6. Synusiann nemi Platon'un 7. mektubunda tartlmtr. Aratrmalara gre Platon'un Akademisinin Rafaello'nun atafatl tablosu Atina Okulundaki gibi bildik grnts, tarihsel gereklerle uyumuyor. Akademi, modern anlamda bir niversite binas ya da Kampus deil; daha ok insanlar serbest ekilde bir araya getiren belli bir bilim felsefesiydi. Akademi, Atina'nn ehir snrlarnn dnda, Atinal kahraman Akademos'un adnn verildii Akademia parknda bir araya gelen, br grup bilgindi. Baz eski yaztlarn yapt gibi, Platon'un bu park satn aldn sylemek; bugn birisinin gidip New York'taki Central Park' satn alabilecei, ya da buraya zel bir niversite kuracan lan edebilecei iddias kadar absrd olur. Platon'un parka yakn bir evi olmu olabilir. Bkz. Baltes, "Platos School, the Academy" (1993); Cherniss, The Riddle of the Early Academy (1945); Dillon, "What Happened to Plato's Garden?' Hermathena (1983); Glucker, Antiochus and the Late Academy (1978); Dusanic, "Plato's Academy and Timotheus' Policy, 365-359 B.C.' (1980); Billot, "Academie" (1989) ve Gaiser, Philodems Academica: die Boricht ber Platon und die Alte Akademie in Zwei Herkulanensschen Papyri (1988). Buna benzer olarak, Platoncu Akademiye tekrar can veren Ficino'nun akademisinin aslnda bir bina deil, bu bilim felsefesinin tekrar hayata geirilii olduu anlalyor. Bkz. Hankins, "The Myth of the Platonic Academy of Florence". *Copyright'm Trke karl telif hakkdr. Burada yazar, right (hern hak, hem sa dernek) ve left (sol) kelimeleri zerinden bir kelime oyunu yapyor ( n.). *GNU's Not Unix-GNU Unix deildir (.n.). 7. Stallman, "The GNU Operating System and the Free Software Movement (1999), s. 59n. Ak kaynakl dier lisans ekilleri iin, bkz. Perens, The Open Source Definition" (1999), www.opensource.org/osd.html'de gncelletiriliyor.

B. BiR DRT OLARAK PARA Para kazanma drtsnn kuvvetlendii ve bylece gittike daha fazla bilginin eriiminin engellendii bir an ortasnda hacker'larn Linux gibi, harekete geiren gcn para olaca yerde, yaratlanlarn bakalarna verildii devasa bir projeye girime nedenlerine dair yaptklar aklamalar artcdr. Bu kitabn banda Torvalds, hacker'ln bu eklini, genel insan drtleri balamna yerletirmek iin "Linus Yasas"n sunuyor. Basitletirdiinin bilincinde olarak, hayatta kalma, toplumsal hayat ve elence diye adlandrd temel drtden sz ediyor. En alt kademe olan hayatta kalmaya; daha yksek seviyedeki drtleri karlamak iin gerekli, diyerek ksaca deiniyor. Torvalds'n elence diye bahsettii, bu kitabn szlnde tutkuya karlk gelir; yani kendi bana ilgin, cazip ve keyifli olan bir eyle motive olma durumu. Toplumsal hayat; ait olma, kabul grme ve sevgi ihtiyalarn iine alr. Bunlarn temel kuvvetler olduu aikr. Her birimiz, tarafndan onaylandmz hissettiimiz bir gruba ait olmaya ihtiya duyarz. Ancak sadece onaylanmak yetmez: Yaptklarmzla kabul grmek de isteriz ve daha derin bir tecrbeye ihtiyacmz vardr; sevilmeyi hissetmeye ve birini sevmeye. Dier bir deyile, insanlar dierleriyle birlikte bir Sizin paras olma, bir topluluk iinde sayg duyulan bir kadn veya erkek olma ve bir bakasyla birlikte zel bir ben olma tecrbesine ihtiya duyar. ou hacker, 60'lardan bu yana, benzer grler ifade etti. rnein Wozniak, 1986'da Kaliforniya Berkeley niversitesi'nden mezun olurken yapt konumada, hareketini motive eden etkenleri yle zetlemiti: "nsan hayatta, nedeni mutluluk olmayan hibir ey yapmaz [...] Benim hayat hakknda teorim bu [...] aslnda ok basit bir forml: M = YxExA. Mutluluk eittir, yemek, elence ve arkadalar." 8 (Wozniak'n terminolojisinde yemek, Torvalds'n hayatla kalma deyimine; arkadalar, toplumsal hayata ve elence de elenceye tekabl ediyor.) Bu hacker gr tabii ki, psikolojide insanlarn en temel motivasyonlarn snflandrma giri-

8. Gold, Steve Wozniak: A Wizard Called Woz (1994), s. 10.

imlerine benziyor - zellikle de Abraham Maslow'un, Motivation and Personality ve Toward a Psychology of Being adl yaptlarnda anlatld be kademelik ihtiya hiyerarisine. Bu hiyerari genelde, en tepede en nemli drtlerimizin temsil edildii bir piramit olarak gsteriliyor. Alt kademede fizyolojik ihtiyalar, yani ikinci kademedeki gven hissiyle yakndan ilikili olan, hayatta kalma ihtiyacn gryoruz. nc kademede, toplumsal aidiyet ve sevgi yer alyor ve bu da toplumsal adan kabul grmenin yer ald drdnc kademeyle yakndan ilikili. En st kademede ise, kendini gerekletirme var. Torvalds'n lsnn, Maslow'un modeline nasl uyduunu grmek zor deil. Bu tr basitletirmeler kanlmaz olarak, insan hareketinin psikolojik eitliliini gz ard ediyor; fakat bu teorik ikaz gz nnde bulundurulduunda, Torvalds'n ya da Maslow'un modelleri yine de, hacker hareketinin motivasyon kaynann Protestan etiininkinden ne ekilde farkl olduuna biraz olsun k tutuyor. Birok insana neden altklar sorulduunda (sanki baka bir seenek varm gibi hafife afallayarak) verecekleri cevaplar, "hayatta kalmak iin" veya "hayatn kazanmak iin bir ey yapmalsn" olacaktr. Fakat gerek anlamda hayatta kalmay kastetmiyorlar - yani yiyecek yemeklerinin olmasn vs. Onlarn deyilerinde hayatta kalmak, toplumsal olarak belirlenmi bir hayat tarzn ima ediyor: Yalnzca hayatta kalmak iin deil, bir topluma zg toplumsal ihtiyalarn kalbna uyabilmek iin de alyorlar. Protestan etiinin aland toplumumuzda i, toplumsal adan bir kabul edilme kayna aslnda. Bunun u bir rnei, filozof Henri Saint-Simon'un XIX. yzylda, ideal toplum iin yapt Protestan planda grlebilir: Sadece alanlar vatandatan saylyor bu planda. Bu, Aristoteles'in Politika'da sunduu, yalnzca almak zorunda olmayanlarn vatandala layk grld,9 antikan

9. Aristoteles yle diyor: "Geriye yurttan tanmyla ilgili bir sorun kalmaktadr. Bir yurtta, gerekten, 'devlet ynetimine katlma yetenei ve olana bulunan bir kimse' midir, yoksa iileri de yurtta sayacak myz?,.. Devletin var olmas iin bulunmas gereken btn insanlara yurtta demeliyiz diye bir dnceyi bir an bile aklmzdan geirmiyoruz... Fakat, en iyi devlet, iiyi yurtta yapmaz." [Politika, 1277b-78a. ev.: Mete Tuncay, Remzi Kitabevi Yay, 1983, s. 77]

ideal toplum planlarnn tam zdd. in kendisi toplumsal etkileim gerektirmese de; yalnzca ekmeini kazanmann tesinde toplumsal adan kabul grmek, almak iin nemli bir toplumsal motivasyon olarak baki kalyor. Tabii ki, neredeyse her tr ite, insanlarn eline hem i arkadalar hem de mterileriyle toplumsal alverite bulunma frsat getiinden: ait olma ihtiyac da, iyerinin kendi toplumsal koullar ierisinde ifade buluyor, iyerinde insanlar dedikodu yapabilir, yaam koullarn tartabilir ve gncel olaylar hakknda yorum yapabilirler. Bir kii iyi bir i yaparak kabul de grebilir. Hatta iyeri k bile olunabilecek bir alandr. Bunun gibi toplumsal drtler doal olarak, Protestan etiinden nce de ile i ieydi; fakat bu etik, bu drtleri hayata geirmek iin, kendine zg yeni bir yol at. Protestan etiinin ynettii almamerkezli hayatta, insanlarn iyerlerinin dnda neredeyse hi arkadalar olmaz ve k olmak iin bir iki baka yer daha vardr. (imdilerde meslektalar arasndan e edinen ve ile ilgili koullar altnda tanan insanlar ve iyeri aklarnn ne kadar sk yaandn bir dnn.) Bu hayat tarz ierisinde i dnda yaam; toplumsal aidiyeti, kabul grmeyi veya geleneksel olarak evde ya da bo vakitlerde tecrbe edilen ak salamaz. Bylece i, evin yerini doldurmaya balar. Bu demek deildir ki i, artk rahat bir "ev" atmosferinde yaplmaktadr. Bunun anlam sadece, kiinin bu drtlerini tatmin edebilmesi iin almaya ihtiya duyuyor olmasdr; nk almamerkezcilik i d yaam istila etmi ve kendisine dahil etmitir. Hacker leminde, toplumsal motivasyonlar nemli rol oynar fakat farkl bir ekilde. nsan baz hacker'larn bo vakitlerini, rahatlkla bakalarna verdikleri programlar gelitirmeye harcadklarn; gl toplumsal drtleri olduunu grmeden gerekten anlayamaz. Raymond, bu hacker'larn benzerlerinden kabul grmenin etkisiyle motive olduklarn sylyor." Bu hacker'lar iin, tutkularn paylaan bir toplulukta kabul grmek, tpk akademisyenler iin olduu gibi, paradan daha nemli ve daha derinden tatmin edici bir eydir. Protestan etiinden kesin fark ise, hacker'lar iin benzerlerinden

10. Raymond, "Homesteading the Noosphere" (1998), s. 100.

kabul grmenin, tutkunun yerini almamasnn nemli olmas. Kabul grmek; tutkuyla hareket edip bu yaratc topluluk iin toplumsal bir deeri olan bir ey yaratmann, toplumsal bir neticesi olarak ortaya kmaldr. Protestan etiinde, genelde tersi geerlidir: Toplumsal motivasyonlar, dikkatleri, almann kendisi bir tutkuyu gerekletirmeyi gerektirmeli fikrinden baka yne ekmeye yarar. Sonu olarak, Protestan etiinin almann toplumsal taraf zerindeki srar; hem i dnda toplumsal hayat olmaynn, hem de iin kendi iinde bir tutku unsuru bulunmaynn yerini doldurur hale gelir. Hacker'larn modellerini bu kadar kuvvetli yapan, toplumsal kademeyi tutku kademesiyle birletirmeleridir. Hacker'lar, derinden tatmin edici toplumsal drtler ve potansiyelleri hakknda ok nemli bir eyin farkndalar. Bununla -hibir zaman ok doru olmayan- asosyal hacker kliesini rtyorlar. (Laboratuvarnda ilk MT hacker'larnn program yazd nl yapay zek aratrmacs Marvin Minsky, belki tam da bu olguyu dnrken, "Ortak inann aksine hacker'lar, dier insanlardan daha toplumsaldr." demiti.) 11 Protestan etiinin, i ve para peinde olmas da, bu ayn kategorideki toplumsal drtlere dayanr, fakat bu sefer bunlar, para ve i araclyla tatmin edildikleri ve dorudan doruya hareketin doasndan ve yarattklarndan kaynaklanmadklar iin, ayn etkiyi douramaz. Sonu olarak, toplumsal drtler tutkulu bir yanda bulamadnda, hayatta kalmakla yanda olur ve yaam, "hayatn kazanmaya" odaklanp kalr. Tutku ve topluluk (olma) yanda Torvalds gibi hackerlar, ok gariptir ki byle bir hayata, en alt seviyedeki hayatta kalabilme havasnn nfuz etmi olduunu grrler. Gerekten de, tm bu teknolojik ilerlemeye ramen insanlarn gnlerini, neden hl arlkl olarak ekmek kazanma dedikleri eye adam olduklar, hakl bir merak konusu. Bu inanlmaz teknolojik evrim bizi, hayatta kalma seviyesinden daha yukarlara karm olmamal myd? Belki de, hkim olan ilerlemeyi, hayatlarmz kolaylatrmann tarihi deil de, ekmek paras kazanmay srekli daha da zorlatrmann tarihi olarak grmeliyiz. inli filozof Lin Yutang, Protestan etiinin y-

11.Brand, Media Lab, s. 57.

nettii medeniyetin bak asyla. "Medeniyet ekseriyette yiyecek peinde komaktr; kalknma ise yiyecee ulamay her gn daha da zor hale getiren geliimdir."12 demitir. zerinde almak iin bir alan semekle, gelirini en yksek seviyede tutabilmek iin bir aranyor ilanna cevap vermek arasnda fark vardr. Tpk kiinin, hayatnda ne yapmak istedii zerine ilk bata dnmesi ve yalnz bundan sonra vard noktay mali adan nasl mmkn klacan dnp durmasnn farkl bir ey olmas gibi. Torvalds gibi hacker'lar iin, hayattaki temel organize edici unsur, i ya da para deil, tutku ve birlikte toplumsal deeri olan bir ey retmektir. Esas olan hayat organize etme meselesi, son derece mhimdir. Eer para kazanmak ana hedefse, kii gerekten ilgi duyduu eylerin ne olduunu veya bakalarndan kabul grmeye layk olmay nasl istediini unutabilir. Aklda yalnzca para kazanma fikri varken balam bir hayata baka deerler eklemek, kiisel olarak ilgin bir abay mali adan mmkn klmak ve hatta krl hale getirmekten ok daha zordur. Birinci durumda, hi ilgin bulmasam da yaptm ey muhtemelen, bakalar iin de eit derecede yavandr ve bunu onlara satmak iin, onlar aslnda iten ie yavan olan bu eyin, yine de ilgi ekici olduuna ikna etmek zorunda kalrm (ou reklamclk iinde olduu gibi). C. KAPTALST HACKER'LAR Buraya kadar birok hacker'n paraya kar yaklamnn, bir eit cennet topyacl ya da esasen paradan bir holanmama durumu olduunun dnlmemesi gerektiini aklam oldum. Asl hacker etii her eyden nce, parann bir drt olarak neyle badat ve dier drtlere olan etkisinin hangi trlerinden saknlmas gerektiiyle ilgiliydi. Hacker'lar saf insanlar deildirler. Kapitalist bir

12. The Importance of Living, s. 158, yle devam eder: "Tehlike, fazla medenilememiz ve yemek peinde komann, yar yolda itahmz kaybetmemize yol aacak denli arlaaca noktaya gelmemizdir; ki aslnda bu noktaya imdiden geldik.

toplumda, yeterli bireysel sermaye olmakszn tamamyla zgr olmann hakikaten hayli zor olduu gereini grmyor deiller. Bir kapitalist, bakalarnn hayat zerinde para yoluyla iktidar sahibi olur. Kii, tam da bakas iin alrken, iini kiisel tutkusu zerine kuramayabilir; hayatnn ritmini belirleme hakkn kaybeder ve ak olma ideali, kiinin kendi elinde deildir. Ancak, insan eer gl bir kapitalistse, hayattaki kararlarn kendisi verebilir. "Kapitalist hacker'l" semi birok hacker rnei mevcut. Bazlar geleneksel kapitalizmde sadece geici olarak rol alyorlar: Bu hacker'lar mali zgrlklerini, bir irket yneterek ya da birka sene tutkuyla alarak elde ettikleri hisselerle kazanyorlar. Wozniak, buna iyi bir rnek. Yirmi dokuz yandaki Woz, Apple'n kuruluundan alt sene sonunda emekli olduunda, aa yukar yz milyon dolar deerinde bir hisseye sahipti (Bu servetini irket ierisinde daha adilce datmak istedii iin, hisselerinin kayda deer bir miktarn alma arkadalarna inanlmaz derecede dk bir fiyatla sattktan sonraki rakamd).13 Mali bamszl sayesinde Wozniak, o zamandan bu yana, hareketlerini zgrce seebildi. Apple'dan sonraki hayatn yle anlatyor: "Muhasebecilerim ve sekreterlerim her eyi hallediyorlar; bylece ben de ne istersem onu yapmaya yani bilgisayarlarla, okullarla ve ocuklarla uramaya mmkn olduunca fazla vakit harcayabiliyorum."14 Wozniak, Apple'dan ayrldktan sonra, yeni nesil hacker 'lara retmenlik yapma ryasn gerekletirebilmek iin gereken resmi koullar yerine getirmeye, yani niversiteye geri dnmeye karar verdi. (Civardaki okullarda ve evinde, ocuklara bilgisayar kullanmay retiyor.) Hacker olmann, aslen tutkuyla hareket etme ve kendi vaktini organize etme zgrlnden ibaret olduunu ve bu alma etii hayata geirildii srece, kalc olarak geleneksel kapitalizm yoluyla para kazanmann bir sorun tekil etmediini dnen hacker'lar da var. En tannm teknoloji firmalarnn birou, bunun iyi rnekleri arasnda. 1982'de bir network'e bal alma istasyonlar tasarlamak iin Sun Microsystems'i kuran bir grup gen; Berke-

13 Linzmayer, Apple Confidential(1999), s 37-40. 14. Wolfson ve Leyba. Humble Hero."

ley'den Bill Joy ve Alman kkenli teknoloji sihirbaz Andreas "Andy" Bechtolsheim'n da dahil olduu Stanford rencisinden oluuyordu. Firmalarnn ismi, Bechtolsheim'n zerine alt Stanford niversitesi Network'nn ba harflerinden oluan bir ksaltmayd. Bechtolsheim, en bataki ekiple paylat tutkuyu yle anmsyor: "Yirmi ksur yalarndaydk ve bir irket ynetiyorduk. Daha yeni tanmtk ama tutkuyu kesinlikle paylayorduk15 Joy ve Bechtolsheim i camiasnda kaldlar. Joy, Sun' ynetmeye devam etti; Bechtolsheim ise, hacker rn baka bir zel giriim olan Internet ynlendiricisi yetitiren, Cisco Systems'a geti. Hacker'lar tarafndan balatlan, teknoloji zerine bu tr zel giriimler sayesinde hacker alma etii, yava yava dier i alanlarna yaylyor; tpk Weber'e gre Protestan etiinin, zamannda zel giriimleri etkisi altna almakla balayp, sonradan kapitalizmin ynetici ruhu haline gelmesi gibi. Hacker'ln hayli geleneksel bir kapitalizm ierisinde yer almas, tabiatnda bir gerginlik barndryor. Kapitalizm ve hacker terimlerinin zgn anlamlar birbirlerinden ok farkl ynlere gidiyor. Protestan etiinin paraya odaklanmasna uygun olarak, kapitalizmin en yce gayesi sermayenin artmasdr. Dier yandan hacker'larn alma etii, tutkulu ve zgr ritimde harekette srar eder. Teorik olarak iki amac badatrmak mmkn olsa da, aradaki gerginlik, i uygulamaya geldiinde genelde, hacker 'l bir kenara brakp, Protestan etiinin ana hatlarn takip etmekle zlr. Bilgisayar hacker'larnn bir numaral dman Bill Gates'in Microsoft'u, buna iyi bir rnektir. Gates, 1975'te irketin kurulusuna ortak olduunda, tpk Joy, Wozniak ve Torvalds gibi bir hacker'd. ocukluundan beri bilgisayarlara tutkundu ve tm vaktini yerel Compuler Center Corporation'n bilgisayarnda programlamayla geirirdi. Gates ilk, BASIC programlama diline, bu dil kullanlsn diye planlanm bilgisayar (MITS Altair) kullanmadan bir dntrc programlamay baardnda, hacker'larn saygsn kazanmt. Arkada Paul Allen'la birlikte, Microsoft'u

15.Southwick, High Noon: The inside Story of Scott McNealy and the Rise of SUN Microsystems (1399), s. 16. irketin kurulu tarihi iin bkz. bl. 1.

kurmasnn balangtaki zel maksad, kiisel bilgisayarlar iin programlama dilleri yaratmakt. Bu hayli hacker'vari bir balang noktasyd, nk sadece hacker'lar, programlama iin bu makineleri kullanyorlard. 16 Microsoft'un bundan sonraki tarihinde, kr drts tutkudan ar bast. Kapitalist hacker 'lk, Protestan etiinin paray olabildiince oaltma amacn paylatndan; byle bir odaklanma, bir giriimin alma etiini bata etkilemek ve en sonunda onu ele geirmek durumundadr. Para en yksek ama haline geldiinde, i seenekleri iin tutku, bir kstas olmaktan kar. Projeler ncelikle, en ok kr vaadi esas alnarak seilir. Buna gre kabul grme, kiinin iktidar mevkisine -organizasyondaki yeri ve kiisel servetine-gre belirlenir. Microsoft'un balatlma evresinden sonra Gates, almaya olan yaklamndan ara sra, kulaa hacker etiinden ok Protestan etiine uygun bir tonda gelen ekilde bahsetmeye balad. rnein: "Sk almay, ciddi olmay ve yapabileceinizin en iyisini yapmay sevmiyorsanz, sizin alacanz yer buras deil."17 D. SERBEST PiYASA EKONOMiSi Bir grup hacker, hacker'lkla kapitalizmin bugnk eklini birletirmenin yaratt problemleri gz nne alarak, ak bir modelde yazlm reten ve ak kaynakl denen giriimlere dayal yeni bir tr ekonomiyi savunmak iin yeni yollara bavuruyor. Biroklarnn Linux'u gelitiren Red Hat gibi baarl irketlerin rnek tekil ettii bu modelde, herkes bu programlarn kaynak kodlarn alarak renmekte ve hatta onlar gelitirip kendi ak rnlerini retmek-

16. Ceruzzi. A History of Modern Computing (1998), 7. bl. Microsoft'un ilk dilleri arasnda, BASIC (1975), FORTRAN (1977) vs COBOL-80 (1978) vard. Microsoft'un, Unix benzeri iletim sistemlerine sonradan yapt saldrlarn grnm (en son rnek linux'a dahili memorandumlarda yapt, fakat halka szan saldrlar: Valloppillil. Open Source Software [1998), Valloppillil ve Cohen, Linux OS Competitive Analysis [1998].), Microsoft'un ilk iletim sisteminin hacker'larn tercihi Unix ailesinin bir versiyonu olan XENIX olmas bakmndan biraz ironik bir durum ("Microsoft Timeline"). 17. Gates, The New York Times Syndicate.

te serbesttir. 18 Bu irketlerin manevi babas; ak kaynakl irketlerin kendisinden insan olarak uzak durmay tercih etmesine neden olacak kadar radikal dnceleri olan, tartmal isim Richard Stallman'dr. Stallman'n taviz vermeyen yaklamnn tipik bir ifadesi, Net iin kaydettii "Serbest Yazlm arks''dr: Hemen bize katln ve yazlm paylan; zgr olacaksnz hacker'lar, zgr olacaksnz. (nakarat} stifiler ynla para alabilirler, Bu doru hacker'lar, bu doru. Ama komularna yardm edemezler. Bu fena, hacker'lar, bu fena. Yeterince serbest yazlmmz olduunda Elimizin altnda, hacker'lar, elimizin altnda, O pis lisanslar frlatp atacaz Sonsuza kadar, hacker'lar, sonsuza kadar. Hemen bize katln ve yazlm paylan; zgr olacaksnz hacker'lar, zgr olacaksnz. (nakarat) 19 Biroklarnn kulana bu, ilk anda, komnizmin hatta topyacln bir biimi gibi gelebilir. Fakat daha yakndan bir bak, bunlarn hibiri olmadn aa karr. Grnteki kapitalist kart havasna ramen Stallman'n hacker'l, kapitalizme bu ekilde kar durmuyor. Stallman, arkda ve dier daha ciddi yazlarnda, serbest yazlm derken kulland serbest kelimesinin "cretsiz" anlamna gelmesi gerekmediini, basite "zgrlk" anlamna gelebileceini syler. Bu fikrin bedava bira yerine, zgr ifade anlamnda dnlmesini neriyor. 20 Stallman'n hacker para etii yorumu

18. Red Hat'in hikyesi, Young ve Goldman Rohm'un Under the Radarnda anlatlmtr. (1999). 19. Stallman. "The Free Software Song.' 2O. "What is Free Software?' (1996). Konunun dier ciddi ele alnlar iin bkz. "The GNU Manifesto' (1985) ve 'The GNU Operating System and the Free Software Movement(1999).

para kazanmaya deil, sadece bakalarnn bilgi eriimini engelleyerek para kazanmaya kar kyor. Yeni bir tr serbest piyasa ekonomisi teklif ediyor: Normal kapitalist szlktekinden daha derin anlamda serbest bir piyasa ekonomisi; ama yine de kapitalist bir ekonomi. Birok ak kaynakl irket iin en zor ey, bu radikal fikre uymak. Onlar ak modellerini, salt pragmatik bir gerekeyle kuruyorlar: Ak kaynakl modelin, teknik ya da ekonomik adan daha iyi olaca projelerde bu model kullanlyor: bunun dnda kapal model tercih ediliyor. 21 Stallman'n etik yaklamnda, ta daha yukarda. Soru u: irketin u anki bilgi kstlama uygulamas, etik adan savunulabilir mi? u an kullanlan model oluu, doru model olduu veya dzgn ekilde savunulmu olduu anlamna gelmez. Herhangi bir deiiklik yapmadan, u anki uygulama iin entelektel olarak tatmin edici bir savunma yapmaya alan birilerini zor bulursunuz. Herhangi bir ciddi deneme, bilgi amzn birok temel meselesini ele almaldr; rnein kapal bilginin elikili olarak, ak bilgiye tabi olmasn. amzn merkezinde bu eliki yatyor. Gerekte teknoloji irketlerinin aratrmaya tabi oluu ciddiye alnrsa, yeni bilgi ekonomisindeki i giriimlerinin yz yze geldii etik ikilemin u olduu sylenebilir: Kapitalist baar, yalnzca aratrmaclar (Merton'un anlad ekilde) "komnist" kald srece mmkndr. Ancak bilimsel bilgi ak olduu srece, mterek bilgiye yaplacak gizli, marjinal eklemeler heyecan verici bireysel kazanmlara dnr. Bu eliki, network toplumunun yalnzca kapitalizm tarafndan deil, en azndan eit bir derecede de bilimsel "kom nizm" tarafndan belirleniyor olduu gereinden ortaya kar. Stallman'vari bir hacker, "Gnmz kapitalizmi, bilimsel komnizmin smrlmesine dayanr!" diye ilan etmek iin ilham dolu olabilir. Kendi rettii btn bilgiyi gizleyip, baka herkesin retti-

21. Bu Stallman'n serbest yazlmn tercih edenlerle, ak kayna tercih edenler arasndaki fark. ubat 1998'te, Palo Alto'da birka nc hacker'n bir araya geldii toplantda, Chris Paterson tarafndan nerilen yeni terimin benimsenmesinin nedenlerinden biri daha az ideolojik olmasyd. Bu yeni terimin en nl iki taraftar opensource.org'u kuran Bruce Perens ve Eric Raymond'dr. Bkz. Open-sourcs.org, "History of the Opensource Initiative." Yine bkz. Rosenberg. Open Source: The Unauthorized White Papers ve Wayner, Free for All: How Linux and the Free Software Movement Undercut the High-Tech Tltans (2000).

i bilgiyi almak, etik bir amaz meydana getirir. Bu amaz, rnlerin byk ksm deerini ncesindeki aratrmadan ald iin, bilgi ann ilerlemesiyle daha da beter bir hal alr. Hacker etiinin bu u formu, bize u soruyla satar: Rekabetin bilgiyi kontrolnde tutmaya deil, baka etkenlere bal olaca bir serbest piyasa ekonomisi; rekabetin (tabii ki yalnzca yazlmda deil dier alanlarda da) farkl bir dzeyde olaca bir ekonomi olabilir mi? Bu soruyu cevaplarken, kolay ama hatal bir zmle, bunun ie yaramadn grdmz komnizmin yeni bir ekli olduunu syleyerek atlatmaya almamal. Bu aslnda komnizm deil; komnizm merkezi bir otorite modeline baldr, devleti bir ekonomi biimidir ve bu hacker'lara ok yabancdr. (Yani, Merton'un, bilimde etiin ana niteliklerinden biri olarak setii komnizm, talihsiz bir etiket; nk bununla tamamyla farkl bir fikri, bilginin akln kastediyor.) Buna ek olarak hacker alma etii, kapitalizmin almamerkezliliine kar dururken, komnizmin de ayn zelliine kar durmu olur. Byk farklar olmasna ramen, hem kapitalizmin hem de komnizmin tarihsel adan Protestan etiine dayandn hatrlamal. Sosyolog Peter Anthony'nin bize, The Ideology of Work'te hatrlatt gibi: "Protestan etiinde tannan [Kapitalizmin arkasndaki] tm bu malzemeler: , l, rasyonalizm, materyalizm, [komnizm ierisinde] daha geni evrelerce kabul edilmi dier kavramlara belirsiz alternatifler olarak deil, dierlerinin kaldrlmasn talep eden hkim konular olarak mevcutturlar."22 Bu adan bakldnda, kollar svam olan irket yneticisi, tarlalarda orak sallayan Sovyet emek kahramanndan ok da farkl deildir; ikisi de alma ampiyonudur. Kapitalizm, komnizm ve yeni bilgi ekonomisinin her biri, imdiye kadar sadece, Protestan etiinin kendilerince en saf olan hallerini yaydlar. Hacker para etiinin her biimi, var olan sistemlerin tmne meydan okur. Hacker lemi, bu byk sorulara verdii cevaplarla btnlemez; fakat bilgi ekonomisinin gbeinde, bu sorular hakknda bir tartma balatm olmak bile yeterince radikal bir meydan okuyutur.

22. Anthony, The Ideology of Work (1977), s. 92.

IV

Akademi ve manastr

A. AIK MODEL

Hacker para etiinin aslnda, "kr arayn rasyonel ve sistematik biimde yapan" (Weber'in gnmze hl uyan, eski kapitalizmin ruhunu betimlemesi)1 yeni ekonominin hkmeden tavrna; hacker'n yarattklarn kullanmalar, zgrce test etmeleri ve daha da gelitirmeleri iin bakalarna verdii ak model meydan okuyor. lk MT hacker'lar iin bu fikir, hacker etii iin, hacker'in almayla kurduu hacker'ca iliki kadar tanmlayc bir unsurdu; fakat bugnlerde "jargon flea gre, akla dair bu etik ideal, hacker'lar arasnda "evrensel deilse de geni apta" kabul ediliyor.2

1. Weber, Protestan Ahlak, s. 55. 2. The Jargon File, bkz. hacker ethic.

Bu kitabn bak asna gre, hacker'lk iin etik adan ne srlen savlar, en ilgin ve nemlileri olsa da, iin anlaml ve etkileyici bir de pragmatik boyutu var. Tutkuyla ve zgrce almak iin ne srlen etik savlara daha pragmatik olan u noktay da ekleyebiliriz: Bilgi anda yeni bilgi en etkili biimiyle, muziplii ve insann kendi bireysel ritminde alabilecei olasln kabul ederek retiliyor. Ayn ekilde unu da syleyebiliriz ki, ak model, sadece etik adan makul olmakla kalmyor, uygulamada da ok gl bir model. (Hatta, "jargon file" bile "gerekten etkili ve ie yarar" olduunu sylyor.) Hacker'larn aklk anlayna, bu adan daha yakndan bir gz atmaya deer. Net'in geliimi harika bir rnek olurdu; fakat imdiye kadar aklk idealini tartmal ekilde en ileriye gtrm olan Linux projesi, daha da iyi i grecek. Net ve Linux'u mmkn klan bu gl modeli anladktan sonra, ak modelin, hayatn yazlm dndaki dier alanlarnda nasl uygulanabilecei konusunda da birka ey dnebiliriz. Torvalds, Linux zerinde almaya 1991'de, halen Helsinki niversitesi'nde bir renciyken balad. 3 letim sistemlerinin sorunlarna ilgi duymaya baladktan sonra Torvalds, evindeki bilgisayar iin Hollandal bilgisayar profesr Andrew Tanenbaum'un yazd, Unix'e benzeyen bir iletim sistemi olan Minix'i getirtti ve bunu zerinde allarak gelitirilecek bir iskelet olarak kulland; bu sayede kendininkini tasarlamaya giriti. 4 Torvalds'n almasnn esas zellii, en bandan itibaren projesine bakalarn da dahil etmesiydi. 25 Austos 1991'de, Nette konu bal "Minix'te en ok neyi grmek istersiniz?" olan bir mesaj gnderdi ve bu mesajda "(serbest) bir iletim sistemi'" kurmakta olduunu ilan etti. Cevap olarak birok fikir ve hatta program test etme konusunda yardm etme szleri geldi. letim sisteminin ilk versiyonu. Eyll 1991 'de Net'te herkese ak bir kaynak kodu olarak ortaya kt. 6 Gelitirilmi yeni versiyonu, ekim balarnda hazrd bile. Tor-

3- Daha erken tarihi iin. bkz. Torvalds. "Re: Writing an OS" (1992) ve "Birthday" (1992). 4. Bkz. Tanenbaum. Operating Systems: Design and Implementation. 5. Torvalds. 'What Would You Like to See Most in Minix?' (1991). 6. Torvalds, "Birthday" (1992).

valds bunun ardndan dierlerine, yeni sistemi gelitirmede ona katlmalar iin, daha da dorudan bir davette bulundu.7 Net'e gnderdii bir mesajla, bilgi kaynaklar hakknda ipucu istedi; ald ve gelime abuk ilerledi. Bir ay ierisinde, dier programclar ie katlmlard bile. O gnden bu yana Linux network', artc ve yaratc bir sratle byd. Binlerce programc, Linux'un geliimine katkda bulundu ve saylar hl srekli artyor. Milyonlarca kullanc var ve onlarn says da artyor. Geliimine herkes katkda bulunabilir ve sistemi isteyen herkes serbeste kullanabilir. 8 Gelitirme almalarnn koordinasyonu iin Linux hacker'lar, Net'in btn alet antasn kullanyorlar: E-posta, posta adresi listeleri, haber gruplar, dosya sunucular ve web sayfalarn. 9 Gelitirme almas, hacker gruplarnn kendi ilerinde rekabet eden versiyonlar hazrladklar bamsz modllere bile blnd. Torvalds ve dier birka lider gelitiriciden oluan bir grup, Linux'un gelitirilmi halinde bu versiyonlardan hangilerinin kullanlacana sonrasnda karar veriyor (ve tabii ki modler yap da aama aama geliiyor). Torvalds'n grubu, herhangi bir kalc otorite mevkisinde deil. Grup, yapt tercihler hacker camiasnda yaplan tercihlere denk dt srece otoritesini elinde tutuyor. Grubun seimi yeterince retici bulunmazsa, hacker camias, srnn eski liderlerini atlayarak, projeyi kendi ynnde gelitirmeye koyuluyor. Linux'un srekli geliimini kontrol edebilmek iin, yaynlar iki seriye blnd. Ortalama kullanc iin gvenli olan sabit versiyonlarda, srm numaras x.y.z'deki y, ifttir (rnein 1.0.0 versiyonu gibi); programclar hedefleyen gelitirilebilir versiyonlardaki y ise

7. 5 Ekim 1991'de, Torvalds yle bir mesaj alm: 'Erkeklerin erkek olup kendi aygt srclerini kendileri yazdklar minix-1.1'in gzel gnlerini zlyor musunuz?' Torvalds, 'Free Minix-like Kernel Source for 386-AT' (1991), 8. Linux projesine katkda bulunanlara daha etraflca bir bak iin, bkz. Torvalds. "Credits" ve Dempsey. Weiss, Jones ve Greenberg. A Ouantitative Profile of a Community of Open Source Linux Developers (1999). 9. ilk tartma. comp.os.minix haber grubunda, Linux 0.0.1 Finlandiya sunucusu nic.funet.fi'de, /pub/OS/Linux adl dizinde [directory] Eyll 1991'de gerekleti. Bugnlerde, Torvalds ieriin en yeni versiyonunu ftp. kernel.org/pub/linux/kernel adresine yklyor. Linux'a odaklanm olan saylamayacak kadar ok mailing listesi, haber grubu ve web sayfas var.

sabit versiyondaki y + l 'dir. (rnein sabit versiyon 1.0.0'n, ilerlemi ama hl son kez test edilmemi gelitirilebilir versiyonu 1.1.0'dr). X, sadece gerekten kkl bir deiim yapldnda artar (bu kitap yazlrkenki en son versiyon 2.4.0 idi). Bu basit model, Linux'un geliiminde srpriz bir ekilde olduka ie yarad. Raymond. ilk kez Nette yaymlanm olan nl denemesi "The Cathedral and the Bazaar'da, Linux'un ak modeli ile ou irket tarafndan tercih edilen kapal model arasndaki fark, modelleri pazara ve katedrale benzeterek tanmlyor. Bir teknolog olmasna ramen Raymond, Linux'un gerek yeniliinin teknik deil toplumsal; yeni, tamamen ak ve toplumsal; bir ekilde gelitirilmesi anlamnda olduunu vurguluyor. Onun szleriyle bu, katedralden pazara geiti. 10 Raymond, katedrali, iinde bir kiinin veya ok kk bir grup insann, her eyi nceden planlad ve sonra kendi gcyle plan gerekletirdii bir model olarak tanmlyor. Geliim, kapal kaplar ardnda meydana geliyor ve baka herkes, sadece "bitmi" neticeleri grebiliyor. Pazar modelinde ise, fikir retme sreci herkese aktr ve fikirler bandan itibaren, test edilmek zere dierlerine datlr. Grlerin eitlilii nemli: Fikirler erken bir aamada geni apta yayldnda, dardan yaplacak eklemelerden ve dierlerinin eletirilerinden faydalanabilir. Katedral bitmi halde sunulduunda ise, temelleri artk deitirilemez. Pazarda, insanlar deiik yaklamlar bulmaya alrlar ve birisinin harika bir fikri olduunda, dierleri onu alp zerine ina ederler.

10. Raymond. yle diyor: "Bununla birlikte Linux'un en nemli zellii, teknik deil sosyolojikti. Linux'un geliimine kadar herkes, bir iletim sistemi kadar kark herhangi bir yazlmn, olduka kk, skca bal bir grup insan taralndan dikkatlice dzenlenmi ekilde gelitirilmesi gerektiine inanyordu. Hem ticari yazlmn, hem de 1980'lerde Free Software Foundation'n ina ettii byk zgr yazlm katedrallerinin -Jolitze'nin orijinal 386BSD kapsndan [port] frlam olan freeBSD/ netBSD/ OpenBSD projelerinin de- tipik modeli buydu ve hl da bu. Linux ise tamamen farkl bir ekilde geliti. Neredeyse balangtan beri, daha ok sadece internetten koordine olan, devasa sayda gnll tarafndan rastgele hack'lenirdi. Kalite, kat standartlarla veya hkmetmekle deil, sadece safa basit olan bir stratejiyle; her hafta yzlerce kullancdan geribildirim alp vererek, gelitiricilerin getirdii mutasyonlar zerinde hzl bir tr Darwin'ci seleksiyon yaratmakla elde edilir. ("The Cathedral and the Bazaar' (1999], s. 2324)

Bu ak kaynakl model, genel anlamda yle tarif edilebilir: Her ey, bir sorun veya birisinin kiisel olarak nemli bulduu bir amala balar. O kii sadece sorunu, ya da amacn kendisini verebilir; fakat genelde, Linux numaralandrma sistemini kullanrsak, bir zm-0.1.1 versiyonunu da sunacaktr. Ak modelde alc, bu zm' zgrce kullanma, test etme ve gelitirme hakkna sahiptir. Bu yalnzca, zm'e giden bilgi de (kaynak) beraberinde verilmise mmkndr. Ak kaynakl modelde, bu haklarn verilmesi, iki ykmll beraberinde getirir: Ayn haklar, orijinal zm veya iyiletirilmi versiyonu (0.1.2) paylaldnda devredilmeli ve herhangi bir versiyon paylaldnda katkda bulunanlar belirtilmelidir. Tm sre paylalr ve katlmclar daha iyi versiyonlara aama aama veya bazen srama ve sekmelerle (diyelim, 0.y.z versiyonundan 1.y.z versiyonuna geerek) ilerlerler. Pratikte projeler tabii ki, bu idealletirilmi modeli deien llerde takip edebilir. B. AKADEMi VE MANASTIR Ak kaynakl model iin baka bir alegori ise yine, bu modelin katedralden daha da dorudan benzetii, akademidir. Bilim adamlar da almalarn bakalarnn serbest kullanmna, test etmesine ve daha da ilerletmesine aarlar. Aratrmalar, ak ve kendi hatalarn dzelten bir sre fikri zerine kuruludur. Robert Merton, kendi hatalarn dzeltme fikrinin, bilimde etiin aklk kadar nemli bir yapta olduunu vurgulamt. Buna organize edilmi kukuculuk 11 adn vermiti- bu tarihsel adan, Platon'un Akademisindeki eletirel diyalog araclyla geree yaklama fikrini de barndran, synusia'nn bir devamdr.12 Bilimsel etik, teorilerin or11. Merton, Sociology of Scienceta "Normative Structure of Science", s. 277. 12. Temel olarak Platon'un tm Sokratesi diyaloglar, bu eletirel diyaloga rnek tekil eder. Sokrates bunlarda, sklkla eletirel diyalog gereksinimi hakknda fikir belirtir. rnein Kriton'da, Sokrates yle diyor: "Birlikte aratralm dostum. Benim sylediklerimde taklacan bir ey olursa, syle, dediine uyarm" [Kriton. ev.: Zafer Talklolu. MEB Yay., 1997] (48e). Phaidon'da muhatabn, kendisine "Savunmamda eksik bir ey mi gryorsun?" diye sormas iin kkrtr ve Euthydemos'ta buna benzer ekilde yle der: "Yemin ederim ki, dedim, bu noktada iddiamn rtldn grmekten pek memnunum" (295a) [Euthydemos, ev.: Halil Vehbi Eralp, M.E.B. Yay., 1997). Theaitatosve Kleitophonda Sokrates, bu eletiri srecinin neden her zaman krl olduunu anlatr: "Byle ilerlersek ya aradmz bulacaz, yahut hi bilmediimiz eyler iin, daha az hayale kaplmay reneceiz. Herhalde, bu sonuncusu bile, hi de kt bir kazan deil." (187b-c) [Diyaloglar II, ev. Macit Gkberk, Remzi Kitabevi Yay, 1998]; ve "Zaafm ve kuvvetimi bildiimden birincisi zerinde ileyeceim, ikinciden de olanca kuvvetimle kaacam besbellidir" (407a) (Hipparkhos ve Kleitophon, ev.: Ziya Talklolu, Milli Eitim Basmevi, 1997] Bu nedenle akademik tartmalarda, bir eletiri drste ortaya konulmal, kimseyi memnun edeceim diye uramamaldr (karlatrnz: Euthyphro, 14e; Protagoras, 319b, 336e; Devlet, 336e).

taklaa hazrland ve hatalarnn grlp, tm bilim camiasnn eletirileri yoluyla aama aama dzeltildii bir model gerektirir. 13 phesiz bilim adamlar da bu modeli, sadece etik nedenlerden dolay deil, ayn zamanda bilimsel bilgiye ulamann en baarl yolu olduu iin setiler. Doa hakknda bildiklerimizin tm, bu akademik veya bilimsel modele dayanr. lk hacker'larn ak kaynakl modelinin, bu kadar etkili biimde almasnn nedeni -tutkularn gerekletiriyor olmalarna ve bilim adamlar gibi, benzerleri tarafndan motive edilmelerine ek olarak- byk lde, bilgi iin en iyi uyarlanm olan, ideal ak akademik modele uymasdr. Akademik modelde, k noktasnn genel anlamda aratrmaclarn da kiisel olarak ilgin bulduu bir sorun veya ama olma eiliminde olduu sylenebilir. Aratrmaclar, sonradan kendi zmlerini retirler (ou kez sorunun sadece ifade edilmesi ya da "BR programn ilan edilmesi de kendi iinde ilgin olduu halde), akademik etik, bu zm herkesin kullanabilmesini, eletirebilmesini ve gelitirebilmesini ister. Herhangi bir nihai neticeden daha nemli olan ey, gerisindeki zm retmi olan bilgi ve argman zinciridir. (Sadece "E = mc2" yi yazmak yeterli deildir; teorik ve deneysel gerekeler de gereklidir.) Buna ramen bilimde etik, sadece gerekleri kapsamaz. Ayrca, iki ayn temel ykmll barndrr: Kaynaklardan her zaman bahsedilmelidir (eser hrszl etik adan nefret uyandrcdr) ve yeni zm gizli tutulmamal,

13.Aslnda XIX yzylda bilim adam deyimini icat eden William Whewell, bununla bu trde bir kendi hatalarn dzeltme srecine girmi insan kastetmiti.

bilim camiasnn yararna yeniden baslmaldr. Bu iki ykmlln yerine getirilmesini, kanunlar deil fakat bilim camiasnn kendi iinde barndrd, gl etik yaptrmlar gerektirir. Bu modeli takip ederek, rnein normal bir fizik aratrmas, zaten gelinmi olan noktaya, srekli yeni eklemeler yapar ("gelimeye ak versiyonlar") ve bu iyiletirmeleri test ettikten sonra, bilim camias bunlar bilgi birikiminin bir paras olarak kabul eder ("sabit versiyonlar"). ok daha nadiren, bilim felsefecisi Thomas Kuhn'un The Structure of Scienttfic Revolutions [Bilimsel Devrimlerin Yaps] adl kitabndaki ifadesini kullanmak gerekirse, btnsel bir "paradigma kaymas" olur. 14 Fizikte en genel anlamyla, sadece tane uzun mrl aratrma paradigmas oldu; Aristoteles-Batlamyusu fizik, "klasik" Newton fizii ve rlativite teorisi ile kuvantum mekaniine dayanan Einstein-Heisenberg fizii. Bu ekilde bakldnda, gnmzdeki teoriler 3.y.z versiyonlardr. (Birok fiziki, yaknda olacana inandklar, 4. versiyona imdiden, "Her eyin Teorisi" diyor. Bilgisayar hacker'lar 4.0.0'n geliini ok da sabrszlkla beklemeyeceklerdir.) Bu hacker ve akademinin ak modelinin sadece bilgi eriimini kstlamakla kalmayp, otorite yanls olan kartna, kapal model denebilir. Manastr modeline uygun olarak yaplandrlm bir i giriiminde otorite, amac belirler ve gerekletirmesi iin kk kapal bir grup insan seer. Grup, kendi test etme srecini tamamladktan sonra, dierleri sonucu olduu gibi kabul etmek zorundadr. Sonucu baka ekillerde kullanmak, "yetki d kullanmlar"a girer. Burada manastr alegorisini, bu tarz iin yerinde bir metafor olarak, yine kullanabiliriz. Aziz Byk Basil'in IV. yzyldan kalan manastr yasas, bunu iyi zetliyor: "Kimse stnn idare yntemine karmayacaktr." 15 Kapal model, bir faaliyetin daha yaratc ve kendi hatalarn dzeltici olmasna imkn verecek ekilde inisiyatif kullanmna veya eletiriye izin vermez.

14. Kuhn yle der: "Paradigmalar bir bilim evresine belli bir sre iin bir model salayan, yani rnek sorular ve zmler temin eden evrensel olarak kabul edilmi bilimsel baarlar eklinde tanmlyorum." [Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev. Nilfer Kuya, Alan Yay, 1994. s. 35] 15. Basil, Long Rules, 48.

Hacker'larn, hiyerariye dayanan iletme biimine, iinde insanlarn kolayca aaland bir kltr yaratmas gibi etik nedenler yznden kar durduklarndan bahsetmitik; ayrca en etkilisinin hiyerariye dayanmayan bir biim olduunu dnyorlar. Geleneksel olarak yaplandrlm bir iin bak asndan bu, kulaa ilk anda olduka anlamsz gelebilir. Nasl yryebilir ki? Birisinin, Net ve Linux'u gelitirenler iin bir organizasyon plan yapmas gerekmez mi? lgintir ki, bilim iin de benzer eyler sylenebilir, kendilerini organize etmi aratrmac gruplar kaosunda, Einstein nasl olup da E = mc'ye ulaabilmi? Bilimin; bilim ba yneticisi bakanlnda, her daldan sorumlu bir blm efiyle, ak ve net bir hiyerariye gre ilemesi gerekmez mi? Bilim adamlar da hacker'lar da tecrbelerinden, bu modelin bu kadar gl olmasnn nedenlerinden birinin, gl yaplarn mevcut olmamas olduunu rendiler. Hacker'lar ve bilim adamlar, tutkularn gerekletirmeye ve onlar paylaan dier bireylerle ebekeler oluturmaya, daha henz balayabildiler. Bu ruhla, hem i alannda hem de hkmette hkim ruh arasndaki fark ak. Hkmet kurumlarnda otorite fikri hareketlere, irketlerde olduundan daha da fazla sinmitir. Hacker'lar iin, bir ie balamadan nce, hkmete zg ekilde bitmeyen toplantlar yapmak, saysz komite kurmak, bezdirici strateji taslaklar vs. hazrlamak; en az retmeye balamadan nce bir fikir oturtmak iin pazar aratrmas yapmak kadar byk bir eziyettir. (niversitenin bir devlet dairesine ya da manastra dntrlmesi de, hacker'lar ve bilim adamlarnn hayli sinirine dokunur.) Fakat grnrdeki yap eksiklii, hibir yap olmad manasna da gelmez. Hacker'ln grnrdeki kargaasna ramen, bilim nasl anarizm ierisinde var olmuyorsa, hacker'lk da bu ekilde var olmaz. Hacker ve bilim projelerinde, grevi yn belirleme ve dierlerinin yaratcln destekleme olan Torvalds gibi, ilgili rehber kiiler vardr. Buna ek olarak, hem akademik modelin hem de hacker modelinin, zel bir yaymlama yaps vardr. Aratrma herkese aktr: fakat uygulamada, saygn bilimsel yaynlara dahil edilen katklar, daha kk bir hakemler grubu tarafndan seilir. Yine

de bu model uzun vadede, hakem grubunun gerei tayin etmesini deil; gerein hakem grubunu tayin etmesini garanti altna almak iin tasarland. Akademik hakem grubu gibi, hacker network'nn hakem grubu da, kararlar tm camiann dikkate ald seimlere uyum salad srece yetki sahibi olur. Eer hakem grubu bunu baaramazsa, camia tarafndan saf d braklr ve yerine yeni kanallar yaratlr. Bu nihayetinde, otorite mevkisinin herkese ak ve yalnzca baarya dayal olduu anlamna gelir; kimse srekli kalcla eriemez. Kimse almalarnn meslektalar tarafndan, bakalarnn yarattklarnn eletirildii gibi eletirilmeyecei bir mevki edinemez. C. HACKER RENiM MODEL Akademinin, bilgisayar hacker'lar var olmadan ok nce ne kadar etkili olduunu sylemeye bile lzum yok. rnein XIX. yzyldan sonraki tm endstriyel teknolojiler (elektrik, telefon, televizyon, vs.), bilimsel teorinin destei olmadan mmkn olmazd. Son endstriyel devrim, bilimsel neticelere gvenen bir topluma geie iaret etti bile. Hacker'lar bilgi anda, akllca bilimsel neticelerden daha da nemli olan eyin, bu neticeleri almay olanakl klan ak akademik model olduunu hatrlatmada yardmc oldular. Bu merkezi nem arz eden bir kavray biimi. Hacker modelinin pragmatik baarsnn ikinci byk nedeni, hacker'in renim biiminin, yeni yazlm gelitirme biimiyle (ki aslnda mterek renimlerinin keif sahas olarak kabul edilebilir) ayn ekilde olduu gereidir. Dolaysyla renim modelleri, retim modelleriyle ayn glere sahiptir. Tipik bir hacker renme sreci; ortaya ilgin bir sorun atmak, eitli kaynaklar kullanarak bir sonuca varmaya almak, sonra da daha geni apta test edilmesi iin zm sunmakla balar. Bir konu hakknda daha fazla ey renmek, hacker'in tutkusu haline gelir. Linus Torvalds programlamay ilk bata, bykbabasndan kalan bilgisayar kullanarak rendi. Kendi kendine sorunlar hazrla-

di ve zmek iin neyi bilmesi gerektiini rendi. Birok hacker programlamay, buna benzer gayri resmi bir yoldan, tutkularnn takipisi olarak rendi. On yandaki ocuklarn, ok karmak programlama meselelerini renme yeteneine sahip olmalar rnei bize; yatlarnn geleneksel okullardaki eitimlerinin sklkla yava ilerlediini dnmelerinin aksine, renim srecinde tutkunun nemi hakknda ok ey syler. 16 Sonralar Torvalds'n 1991'de satn ald PC'nin ilemcisinin iinde yapt keifler srasnda iletim sisteminin ilk tohumlar atld. Tipik bir hacker edasyla, A'lar ya da B 'ler yazarak, sadece ilemcinin zelliklerini test eden bir programla yaplan basit deneyler, aama aama genileyerek, bir Net haber grubu okuma program planna ve sonra da azimli bir ekilde btn bir iletim sistemi fikrine dnt. 17 Temel bilgilerini hi ders almadan edinmi olmasndan tr Torvalds, kendi kendisinin retmeni olmu bir programc olsa da, her eyi tek bana renmedi. rnein, iletim sistemlerine ainalk kazanmak iin, Tanenbaum'un Minix'inin kaynak kodlaryla beraber, hacker camiasnn salad dier eitli bilgi kaynaklarn rendi. En bandan beri gerek bir hacker tavryla, henz uzmanlk kazanmad alanlarda, sorular sorarak yardm istemekten ekinmedi. Hacker renim modelinin asl gc, hacker'n renirken aslnda dierlerine de retmesidir. Bir hacker, bir programn kaynak kodu zerinde altnda, genellikle onu gelitirir ve bakalar da onun almasndan faydalanr. Bir hacker, Net'teki bilgi kaynaklarn kontrol ettiinde, genellikle kendi tecrbesinden edindii yardmc bilgileri de ekler. eitli sorunlar etrafnda devam eden, ele-

16. Torvalds'n, bir denizalt oyunu gibi, ilk programlama tecrbeleri iin bkz. Learmonth, "Giving It All Away" (1997). Buna benzer olarak Wozniak, drdnc snftayken teknolojiyle ilgili heyecan duymaya balamt ve altnc snfla tictac-toe oynatan bir bilgisayar yapt. Wozniak, renme srecinin nasl gelitiini anlatyor: "Hepsini kendim yaptm. Bir ders bile almadm; nasl yaplaca hakknda bir kitap bile almadm" (Wolfson ve Leyba, "Humble Hero"). Baka bir sznde, unu ekliyor. "Bir renciyi motive etmek ve bir ey renmek istemesini salamak (...) bunu sert bir biimde retmekten, retmekten, yine retmekten ve renilmesini ummaktan ok daha nemlidir" (Tech "An lnterview with Steve Wozniak [1998]"). 17. Torvalds, "Re: Writing an OS' (1992).

tirel ve gelitirici bir tartma oluur. Bu tartmaya katlmann dl, benzerlerinden kabul grmektir. Hacker'larn ak renim modeline, "Net Akademisi" denebilir. Bu, renenlerin bizzat kendilerinin yaratt, srekli evrim geiren bir renme ortamdr. Hacker'larn uygulad renim modelinin birok avantaj vardr. Hacker dnyasnda, retmenler veya bilgi kayna toplayclar ounlukla, henz bir ey renmi olanlardr. Bunun yarar, bir konuyla yeni megul olmu birisinin, o konuyu dierlerine, artk bilgileri taze olmayan ve acemilerin nasl dndklerini oktan unutmu olan bir uzmandan, genelde ok daha iyi retebilmesindedir. Bir uzman iin, henz yeni bir eyler renmeye balam birisiyle empati kurmak, uzmann entelektel nedenlerden dolay reddedecei basitletirme dzeyleri gerektirir. Uzman, temel bilgileri retmeyi, her zaman ok tatmin edici de bulmayabilir. Buna karlk bir renci, hoca olma durumunun keyfini genellikle yaayamad ve yeteneklerini kullanmak iin yeterli imkn bulamad iin, bu ii son derece yapmaya deer bulabilir. retme sreci ayn zamanda doas gerei, konunun etraflca analizini gerektirir. Eer kii bakalarna gerekten bir ey retebiliyorsa, kendisi malzemeyi zaten ok iyi anlamtr. Malzemeyi hazrlarken, sorulabilecek sorular ve kart fikirler asndan ok dikkatlice ele almaldr. Bu model bir kez daha, rencileri bilgi aktarm iin hedef olarak kabul etmek yerine, onlara renimde yolda (synetheis) olarak baklan, Platon'un Akademisine benzer.18 Akademinin bak asna gre, retme iinin asl grevi, renenin ortaya bir sorun karma, dnme yollar gelitirme ve eletiri yneltme yeteneklerini kuvvetlendirmekti. Buradan yola karak retmene metafor olarak, ebe 19, patan20 ve lenlerde merasim ba denirdi.21 retmenin grevi, nceden doruluu kantlanm bilgilerle rencile-

18. Bkz. Plato, MNOS, 319e. 19. Platon ebelik fikrini, diyaloglarndan birinde sz verdii Sokrates'in azndan yle anlatyor: "yle ya, ben u noktada ebelere tmyle benzerim: bilgelik konusunda ben de ebeler gibi ksrm, daima bakalarna soru sorduum, kendim ise hibir konu hakknda hibir zaman kendi dncemi sylemediim iin -nk hibir bilgelik iddiasnda deilim- biroklar beni kabahatli grrler, ki bu tamamyla hakldr. Bunun nedeni udur: Tanr beni bakalarn dourtmaya zorluyor, fakat dourma-

rin kafalarn doldurmak deil, rencilerin kendi balang noktalarndan balayp bir eyler yaratmalarna yardmc olmakt. Hacker camiasnda da uzmanlar, kendilerini daha geni bilgileri sayesinde, atsinekleri, ebe ve lenba gibi davranabilen renciler olarak grrler. D. NET AKADEMS
Esas akademi ve hacker modelinin -Platon'un "Hibir zgr insan bir eyi bir kle gibi renmemelidir,"22 fikriyle iyi zetlenmi olan-ethos'u, Aziz Benedictus'un: "Konumak ve retmek efendiye ya-

y benim elimden almtr. Onun iin kendim hi bilge deilim, ruhumun rn sayabileceim hibir bulu da gsteremem. Fakat benimle temas edenler ilk nce hibir ey bilmiyor gibi grnrler. Oysa tm sohbetimizin devam srasnda Tanrnn inayetiyle, kendileriyle bakalarnn da tank olduu gibi, arlacak ilerlemeler gsterirler. Bununla beraber benden, hibir ey renmedikleri de aktr. Bu gzel dnceler hazinesini yalnzca kendi ilerinde bulur, onu meydana koyarlar." (Platon, Theaitetos, 150c-d) Plutarkhos yle zetliyor: "Sokrates hibir zaman, bir ey retmeye kalkmazd, fakat gen adamlarda doum sanclarna neden olur gibi, kafa karklklarn kkrtarak; doutan sahip olduklar dnceleri uyandrr, hzlandrr ve douuna yardm ederdi. Buna verdii isim ise obstetrik [gebelikle ilgili] beceriydi; nk bu beceri dier adamlarn yapt gibi, rastlayanlara dardan akl alyormu gibi yapmyor; akln doutan lerinde olduunu, sadece ilenmemi, kark ve terbiye ile istikrara gerek duyar olduunu gsteriyordu." (Platonic Ouestions, 1000e). Sokratasi fikre gre retme iinin amac, birisinin renmeyi renmesine, soru ynelebilmesine yardmc olmaktr. ncelikli koul kafa kartrmaktr. Menon diyalogunda, balktaki karakter Sokratesi retmenin etkisini yle anlatyor: 'Sokrates, seninle karlamazdan nce bana senin gerekte kafas karma kark bir adam olduunu ve bakalarnn da kafalarn kartrdn sylediler, iinde bulunduumuz u anda, bana by yapmakta olduunu ve beni byledini ve ben tam olarak kendisini idare etmekten aciz bir ktle haline gelinceye dek, beni bynn etkisi altnda braktn hissediyorum. Bunu dncesizliime, kstahlma ver, ama bilesin ki seni yalnzca d grnnle deil, ancak baka bakmlardan da tam tamna insann denizde karlat yass uyuturucu bala benzetiyorum. Bir kimse ne zaman bu uyuturucu balkla temas etse, balk onu uyuturur ve bu tam tamna senin imdi bana yapar grndn eydir. Zihnim va dudaklarm gerekten de uyumu bir halde ve sana verecek hibir karlm yok. (80a-b) [Menon, ev.: Ahmet Cevizci, Gndoan Yay., 1994, s. 20-21]. Fakat, bu kafa karkl durumu sonunda daha iyiye aret olacaktr. Sokrates'in aklad gibi:

kr. renciye sessiz olmak ve dinlemek uygun der,"23 yasasyla zetlenmi olan manastr okulu ruhundan tamamyla farkldr, ronik olan, gnmzde akademinin, renim yapsn manastrdaki gnderen-alan modeline uydurma eiliminde olmasdr. roni, aka-

SOKRTES: yleyse, onun kafasn kartrmakla ve onu bir uyuturucu balk gibi uyuturmakla, ona bir zarar verdik mi? MENON: Verdiimizi sanmyorum. SOKRATES: Gerekte ona doru yant bulma konusunda biraz yardm ettik, nk imdi o yalnzca doru yantla ilgili olarak bilgisiz olmakla kalmaz, ancak ayn zamanda doru yant aramaktan zevk de duyacaktr. imdiye dek o, belli bir eklin byklnn iki misli byklkte olan bir kare konusunda, onun birinci eklin kenar uzunluunun iki misli uzunlukta bir kenara sahip olmas gerektiini syleyerek, eitli durumlarda ve byk dinleyici topluluklar nnde gzel vs akc bir biimde konutuunu dnyordu MENON: Hi kukusuz. SOKRATES: O bir aknlk ve karklk haline itilmezden, bilgisizliin bilincine varp, renme arzusu duymazdan nce, onun (gerekte bilmese bile) bildiini dnd eyi aratrmaya ya da renmeye kalkacan sanyor musun? MENON: Hayr. (84b-c) [Menon, ev.: Ahmet Cevizci, Gndoan Yay., 1994, s. 32]. {bir de bkz. Atkibiades, 106d) 20. Sokratesi retmene ayn zamanda patan denilmesinin sebebi, birlikte dourmalar iin insanlar bir araya getirmenin onun grevi olmasyd (Xenophon. Symposium, 3). Sokrates yntemini yle anlatyor: "Fakat Theaitetos, yleleri vardr ki gebe olmadklarna karar veririm; dnceme gre bylelerine hibir yardmm dokunamaz; onlara btn hayrseverliimle araclk ediyor ve kimlerin dostluundan yararlanabileceklerini, Tanrya kr, ok iyi kestirebiliyorum. Bunlardan birounu Prodikos'a, birounu da Tanrnn ltfunu grm baka bilge adamlara gnderdim." (Platon, Theaitetos. 151 b). [Diyaloglar II, ev.: Macit Gkberk. Remzi Kitabevi Yay., 1998]. Bununla unu karlatrn; "Birisi Aristipposa [Sokrates'n bir rencisi], Sokrates'in kendisine nasl yardm ettiini sormu. O da, 'Felsefedeki renci arkadalarm tatmin etmenin yolunu bulmam kolaylatrd' diye cevap vermi" (Philodemus, Rhetoric, 1, 342.13). 21. nc Akademi metaforu, lenlerde trenlerin ba (symposiarkhos) olan retmendi. lenler, aksamlar gerekleirdi ve gnn diyaloglaryla birlikte, esasl bir renme altrmasyd. Bu lenlerin amac olduka ciddiydi ve entelektel adan tas yksekti -rnein, ar bir felsefi konu tartlabiliyordu- fakat ayn zamanda gl deneysel olaylard, (iki byk rnei, Platon ve Xenophon'un lenleridir.) lenba, lenlerin baarsndan iki adan sorumluydu: lki, ykselttii mevkiden diyalogun entelektel amalarna ulamasn salamak; ikincisi, hibir katlmcnn fazla resmi kalmamasn salamak, ikincisi iin, elinde iki eit yetki vard. lki, fazla resmi olan katlmclara daha ok arap ime emri verme hakk vard. Eer bu ie yaramazsa, lenba, katlmcya giysilerini karp dans etmesini emredebilirdi! lenba, tutku dolu katlmlar hzlandrmak iin gereken her yolu kullanrd, (bkz. Plato, Symposium 213e-14a) 22. Plato, Republic, 7.536e. 23. The Rule of St. Benedict, 6.

demi bir "sanal niversite" ina etmeye baladnda ise iyice byyor: Sonu, bilgisayara gemi bir manastr okulu oluyor. XVII. yzyldaki bilimsel devrimin anlam, gya skolastik retinin geride braklmas ve yerine srekli yeni bilgiler iin abalayan bir bilimin gelmesi olacakt. Oysa niversite, skolastik eitim modelini ve hiyerarisini, kulland terimlere kadar muhafaza etti (rnein, "dekan", esasnda manastrda bir grevliydi). Bilimsel devrim drt yz yl nce gerekleti; fakat niversitelerimize aratrmaya dayal retim iin bir temel olarak pek iyi yanstlmad. Skolastik retim yntemlerinin, bamsz dnce ve yeni bilgi retme yeteneine sahip modern bireyler yaratabilmesini beklememiz olduka garip grnyor. Hacker renim modelinin daha geni anlamda nemi; akademik gelimeyi ve renim modellerini birbirine e grme fikrindeki gcn, salam bir hatrlatcs olmasdr. Bu fikri, tm alma malzemelerinin kullanm, eletirisi ve gelitirmesi serbest, kamuya ak bir Net Akademisi kurmak iin de kullanabiliriz. Network varolan malzemeyi yeni ynlerde gelitirerek, eldeki konular iin durmadan daha iyi kaynaklar retecek. Network'n yeleri, eitli konulara duyduklar tutkuyla ve katlmlarndan dolay benzerlerinden kabul grerek, azimli olacaklar. Mantken bu malzemenin hem srekli geniletilmesi ve gelitirilmesi, hem de tartlmas ve incelenmesi; Net Akademisi'nin almalar takdir etmesinin tek yolu olmal ve takdirler genel ruha sadk kalnarak, tm renim camias iin en deerli olan basarlara gitmeli. Malzemenin eletirmek ve iyiletirmek yolunda -yani malzemeyle motive olup bir ey yapma ynnde- hacker tarzyla okunmas; gnmzdeki malzemeyi sadece okuma eilimine kyasla, renmeye de ok daha kolay gemeyi salayacaktr. Net Akademisi, yeni balayan renciden, alandaki en ileri renciye kadar herkes iin, nemli bir deimez sreklilik yaratmak amacyla hacker modelini uygulayacaktr. renciler, aratrmaclarla meseleleri tartarak ve sonrasnda alanlarndaki aratrma yaynlarn dorudan inceleyerek, en batan itibaren aratrmac renenler olacaklardr.

Net Akademisi'nde her renim olay, dier btn renenleri srekli olarak zenginletirecektir. Yalnz ya da bakalaryla birlikte olsun renci, paylalan malzemeye bir eyler katacaktr. Bu, her rencinin en batan balad, herkesten yaltlm bir ekilde ayn snavlardan getii ve dierlerinin birikimlerinden asla yararlanma ans bulamad gnmzn tek kullanmlk renim biiminden farkldr. Daha beteri snavdan sonra rencinin, tm o bireysel birikimi aslnda pe atyor olmasdr. Bu yntem, her neslin aratrmaclarnn tm sonularn sonunda pe frlatmas ("E = mc2, e, ne olacak yani, frlat gitsin!") ve dier nesillerin batan balamas kadar absrddr.24 Elbette ki genel Net Akademisi'nin uygulamaya geirilmesi, zorluklar olan bir giriim. rnein hacker'larn ve aratrmaclarn dnyasnda olduu gibi, renim malzemelerinin ortaklaa ortaya karlmalar iin rehber olacak bir yap gerekli. Malzeme srekli yeni ynlere doru uyarlandnda ve geniletildiinde, buna rakip versiyonlar doar. Bu, hacker ve aratrma alanlarnda her zaman olan eydir. Hacker'lar, uygulamada bundan kaynaklanan sorunlar, ezamanl versiyonlama denen sistemler gelitirerek zd. Bunlar, rakip versiyonlarn var olan versiyondan ve birbirlerinden, ne ekilde farkl olduunu gstermeyi olanakl klyor. Daha teorik bir dzeyde, sorun hakemler araclyla zlebilir. Ezamanl versiyonlama sisteminin yardmyla, kendi kendini organize etmi bir grup hakem, rakip versiyonlar arasnda karar verebilir ve gerek olursa fikirlerini birletirebilir.

24. Bu konular yava yava, eitim kuramnda daha ok yer almaya balyor. Vygotsky nin, kiinin potansiyel kabiliyetinin, kendisinden daha tecrbeli birisiyle ibirlii yaparken, tecrit edilmiken ki asl kabiliyetinden daha fazla olduunu vurgulayan, yaknsal [proximal] geliim blgesi kavramndan (Mind in Society [1978]} esinlenen ibirliiyle renime, yeniden bir ilgi var. renciler kendi kendilerine sorular sorup, birlikte altklarnda, ayn zamanda birbirlerinden renebilirler; her zaman daha ileride renciler olmas faktrnden yararlanabilirler. Lave ve Wenger bu yzden, renciler ve aratrmaclarn birbirleriyle diyalog ierisinde olmasn nemsiyorlar. Uzman kltrnde aceminin "meru ikincil katlmndan" bahsederler (Situated Learning: Legitimate Peripheral Participation [1991]). Bunun byle dikkatli ifade edilmesi, ou niversite profesrnn bu fikir hakknda ne dndne iaret ediyor.

Hacker'lar akademik modelin nemini tam olarak hatrlattktan sonra; soru yneltmek, bunlar sorgulamak ve zm gelitirmekten oluan ortak bir srece -tutkuya ve yaplan deerli katklar iin toplumsal adan kabul grmekle tetiklenmeye- dayanan akademik modelin kendisini daha derinlemesine retmeden, imdi yaptmz gibi onlara ounlukla hazr sonular vermeye devam etmek garip olur. Akademinin zn, bireysel baarlar deil, akademik modelin kendisi oluturur. E. TOPLUMSAL MODEL Hacker modelinde mevcut olan bu daha geni apta uygulanabilirlik olasln ifade etmek tabii ki, yalnzca oturup hkmetlerin veya irketlerin bunu gerekletirmesini beklemeliyiz diye anlalmamaldr. Hacker'ln esaslarndan biri, ak model zerinden bireylerin dorudan ibirliiyle, harika eyler baarlabileceini hatrlatmasdr. rnein, ak hacker modeli, iinde birinin, "Bir fikrim var, u kadar katkda bulunabilirim, ltfen bana katln," diyebilecei toplumsal bir modele -ak model diyelim- dntrlebilir. Ak modelin bu ekli de yerel kaynakl fiziksel hareket gerektirecek olsa bile Net, gleri birletirmek ve sonradan fikri yayp daha ileri safhada gelitirmek iin etkili olacak bir vasta eklinde kullanlacaktr. rnein, arada srada bir yalnn ilerine yardm etmeye gnll olduumu, Nette ilan edebilirim. ocuklarn okuldan sonra bize gelip oyun oynayabileceklerini ilan edebilirim. Hafta ileri, bir komunun kpeini gezdirmekten memnun olacam syleyebilirim. Belki de bu modelin etkisi, yardm gren kiinin, ayn ekilde baka birine yardm edeceine sz vermesi gibi bir koul ekleyerek glendirilebilir. Net, yerel imknlar organize etmek iin bir vasta olarak kullanlabilir. Yava yava, dierleri de harika toplumsal fikirlerin gerekletirilmesine katlacaklar ve bu daha da harika fikirler retecektir. Bilgisayar hacker'l modelinde olduu gibi, bir kendi kendini besleme etkisi olacaktr. Hacker modelinin siberlemde hkmetler ve irketler arac olmakszn, harika eyler ortaya karabileceini grdk. Geriye, bireylerin dorudan ibirliinin, "fiziksel gerekliimizde" ne harika eyler baarabileceini grmek kalyor.

nc Ksm Netik

V Netiketten netie

A. NETKET VE NETK Hacker alma ve para etiinin ardndan, hacker etiinin ncu nemli seviyesi olan netik diyebileceimiz, network etii gelir. Bu ifade, hacker'larn network toplumumuzun network'leriyle olan ilikilerine daha aina bir terim olan netiket'ten daha geni kapsamda deinir (netiket. Nette iletiimin davranlara ilikin prensipleriyle ilgilidir; rnein "fkelenmekten kann," "mesajnz gndermeden evvel ska sorulan sorular dosyasn, okuyun," vs). 1Netiin tm unsurlarn btn hacker'lar paylamaz; fakat bu unsurlar

1- Amacnn "Herhangi bir tr Internet standard belirlemek olmadn" vurgulad halde netiketin, hacker camiasnda paylalan en iyi anlatm "Netiquette Guidelines"dr. Internet Engineering Task Force [Internet Mhendislii Grev Birlii] (RFC 1855) tarafndan hazrlanan, netiketin bir baka nemli ifadesi. Vint Cerf'in tasla "Guidelines for Conduct and Use of Internet tir. (1994).

yine de. toplumsal anlamlan ve hacker etiiyle olan ilikileri asndan birbirleriyle balantldr. Hacker netiinin ilk ksm, hacker'larn Net gibi medya network'leriyle olan ilikisini ierir. Her ne kadar hacker'larn bunlarla olan kendilerine has ilikilerinin 60'lara, hacker etiinin kaynana gittiini syleyebiliyorsak da bu netik, daha bilinli ekilde, ak olarak ifade edilmeye son yllarda baland. 1990'da hacker Mitch Kapor ve John Perry Barlow, siberlemin temel haklarn desteklemek iin San Francisco'da Electronic Fronntier Foundation' (EFF) [Elektronik Snrlar Vakf] kurduklarnda, ok nemli bir an gelmiti.2 60'larn aykr kltrnn ocuu olan Barlow, eskiden Grateful Dead iin ark yazard. Kendisi siber haklar hareketinde bir nc oldu. William Gibson'n siberlem terimini, (Neuromancer adl romanndan) tm elektronik network'lere uyarlayan ilk kiiydi. 3 Kapor 1982'de elektronik izelge program Lotus'u yaratarak kiisel bilgisayarlarn geliiminde nemli rol oynad. Bu, geni apl bir ilevi nemli lde kolaylatran ilk PC uygulamasyd ve bylece kiisel bilgisayarn ilerlemesinde nemli bir unsur haline geldi.4 Lotus ismi, Kapor'un gemiini yanstyordu. Psikoloji okumu eski bir zihinsel-salk danman ve sonrasnda ise bir transandantal meditasyon hocas olan Kapor'un ilgisini Dou dnce sistemleri ekiyordu. Kapor'un program etrafnda yaplandrd, Lotus adl bu giriim, hzla zamannn en byk yazlm irketi haline geldi. Fakat zgn hacker'l gnden gne ticari giriimcilie dnmeye baladnda Kapor, yabanclatn hissetmeye balad ve drt sene sonra ii brakt. Kendi szleriyle: "ahsen kendimi berbat hissediyordum. Bu yzden braktm. Bir gn ylece ayrldm (...) Bir organizma olarak i iin nemli olan eyler, gn getike daha az he-

2. EFF'nin tarihi iin bkz. Kapor ve Barlovv, "Across the Electronic Frontier ve Barlow, "A Not Terribly Brief History of the Electronic Frontier Foundation" (1990). 3. Barlowun bu kelimeyi, "A Declaration of the Independence of Cyberspace'e [Siberlemin Bamszlk Bildirisi] (1996) uyarlamas en mehuru olmutur. 4. Bkz. Ceruzzi, History of Modem Computing (1998), 8-9. blmler.

ves duyduum eyler olmutu." 5 Hem Barlow hem de Kapor, siberlemin konuma ve mahremiyet zgrl gibi temel haklarnn, temel meseleler olarak gryordu. FBI'n alnt bir kaynak kodunu bulundurmak konusunda Barlow ve Kapor 'dan phelenmesi, Electronic Frontier Foundation'n kurulmas iin dorudan doruya bir tevik oldu. Bylece, popler deyile "hacker" (yani cracker) olmalarndan pheleniliyordu ve FBI ajanlar, ikisine de ziyarette bulundu. pheler aslsz kt; fakat Barlow ve Kapor, yasalar yapanlarn ve yrtenlerin hakiki hacker'ln ve siberlemin ne olduunu pek anlamadklarn hissettiler. rnein, Barlow'u grmeye gelen ajan, bilgisayarlar hakknda neredeyse hibir ey bilmiyordu ve alnan kodu elinde tutan cracker grubu Nu Prometheus'dan [plak Prometheus], New Prosthesis [Yeni Protez] diye bahsediyordu. Barlow ve Kapor, bu ziyaretlere aldr etmeyebilirlerdi fakat bir anlay eksikliinin, elektronik ortamn totaliter bir biimde denetlenmesine yol aabileceinden endielenmeye baladlar; ki bu hacker'lar iin ba tac olan konuma ve mahremiyet zgrln ciddi anlamda zayflatabilirdi. ronik bir ekilde, Barlow'un kapitalist kanun ve dzenin savunucusu FBI'dan ziyaretisi, Weber'in Protestan etiinin en saf temsilcisi olarak grd Protestan vaiz Richard Baxter'la ada kt; buluma neredeyse, Protestan etiiyle hacker etiinin alegorik bir yzlemesi olarak nceden tasarlanm gibiydi. EFF'nin ortak kurucular arasnda Wozniak, John Gilmore ve Stewart Brand vard. Gilmore, mahremiyeti koruma amal gl-ifreleme teknolojilerini savunmasyla ve slogan "Net, sansr kusur sayar ve etrafndan dolar geer"le tannr. Bu slogan nda Net'teki tamamyla kontrold, alternatif haber gruplarnn kurulmasnda ortak oldu. Brand The Whole Earth Catalog'un yaratcsyd ve hacker'ln tarihinde, hacker'lk hakknda ilk makaleyi 1972'de Rolling Stone'da yazarak ve ilk Hacker Konferansn 1984'te San Francisco'da dzenleyerek, nemli bir rol oynamtr. EFF kendisini "bilgisayarlar ve internet alannda, konuma ve

5.Gans ve Goffman, 'Mitch Kapor and John Barlow lnterview" (1990).

mahremiyet dahil olmak zere, temel vatandalk haklarn koruyarak halk yararna alan, kr etmeyen, partizan olmayan bir organizasyon" olarak tanmlyor.' 6EFF pratikte, baka yasalarn yannda; Birleik Devletler Kongresi'nin 1997'de koyduu, Internet iin bir tr sansr otoritesi yaratmaya alan, letiim Adab Yasas'nn iptal edilmesine katkda bulundu. EFF ayn zamanda, nceden ABD'de yasad olduklar ilan edilen gl ifreleme teknolojilerinin kullanlmasn savunmakta da nemli rol oynad. Bu yasa deitirilmeden nce EFF, Gilmore araclyla baz banka kaytlarnn ifrelerinde ve Net'te e-posta datmnda, DES korumas denen korumay krabilecek nitelikte olan DES Cracker' yapt. Ama, ABD'nin izin verdii ifreleme yntemlerinin, gizlilii salayamadn gstermekti.7 Toplumsal adan bilinli olan hacker'lar, ifreleme teknolojisinin sadece hkmetlerin ve iyerlerinin ifreleme ihtiyalarn karlamakla kalmayp, bireyi de hkmetlerden ve iyerlerinden korumas gerektiinin altn iziyorlar. fade ve mahremiyet zgrl, nemli hacker idealleri oldu ve Net, bunlara uygun olarak geliti. EFF gibi hacker organizasyonlarna 90'larda, hkmetler ve zel giriimler Net'le geni lde ilgilenmeye baladklarnda ve o zamandan bu yana Net'i hacker ideallerine aykr bir ekilde gelitirmeye altklar iin ihtiya duyuldu. fade ve mahremiyet zgrln savunularna bakldnda hacker dnyasnn tipik bir ekilde merkezsiz bir yap olduu grlr. EFF'ye ek olarak, benzer faaliyetlerle megul olan ok sayda baka hacker grubu mevcuttur. Bunlara iki rnek, Hollanda'nn etik meselelerle megul XS4ALL [Herkes in Eriim] Internet servisi ve insanlk sularn, siberlemin gerelerini kullanarak rapor eden Witness'tir [Tank]. Bu hacker gruplar, belli temalar altnda kmeler olarak glerini bir araya getiriyorlar; The Global Internet Liberty Campaign [Kresel Internet zgrlk Mcadelesi] gibi. 8 6. Electronic Frontier Foundation, "About EFF." 7. Proje, Electronic Frontier Foundalion, Cracking DES: Secrets of Encryption Research, Wiretap Politics and Chip Design'da(1998) anlatlmtr. 8. The Global Internet Liberty Campaign. internet Society'nin bir toplantsnda, " Online haberlemede nceden sansr yasaklamak" ve "Gll'da [Global nformation Infrastructure] bir ama iin kullanlan kiisel bilginin, ilgisiz bir amala kullanlmamasn ya da kiinin haberi ve izni olmakszn ifa edilmemesini ve kiilerin Internet'ten kiisel bilgilerini grmelerini ve yanl bilgileri dzeltmelerini salamak ve benzer amalar (bkz. Global Internet Liberty Campaign. "Prensipler") iin almak zere kuruldu. Hem ifade, hem de mahremiyet zgrl alanlarndaki anahtar organizasyonlar birbirine balar. rnein the Center tor Democracy and Technology (http://www.cdt.org/). the Digital Freedom Network (http://www.dfn.org/). the Electronic Frontier Foundation (http://www.eff.org/), the Electronic Privacy Information Center (http://www.epic.org/), the Internet Society (http://www.isoc.org/). Privacy International (http://www.privacy.org/pi) ve XS4ALL Foundation (http://www.xs4all.net/). Dier nemli tematik ittifaklarn arasnda, the Internet Free Expression Alliance ve Internet Privacy Coalition yer alyor.

B. KONUMA ZGRL: KOSOVA MESELESi Bu gruplara, fazlasyla i dyor. fade ve mahremiyet zgrlnn temel hak olarak kabul edildii, gelimi tabir edilen lkelerde, siberlemde bu haklar snrlama giriimleri hl oluyor. 9 Bununla beraber dnyann geri kalannda bu haklar, ak ak tannmyor bile. Freedom House [zgrlk Evi] aratrma merkezinin yaymlad bir alma olan, Censor Dot Gov: The internet and Press Freedom 2000'e gre, dnya lkelerinin te ikisi ve dnya nfusunun bete drd, 2000 yl balangc itibaryla konuma zgrlne tam olarak sahip deildi. 10 Var olan gler bu zihniyette olunca medyay; zellikle de basn, radyo ve televizyon gibi geleneksel, merkezi olanlarn kontrol edebiliyor. Elbette Net'in ierii zerinde de denetim kurmaya alyorlar; fakat pratikte, Net'in merkezsiz yapsndan dolay bu olduka zor. Bu nedenle Net, totaliter toplumlarda, zgr bireysel ifade iin nemli bir vasta haline geldi. Chat'ten e-posta ve haber gruplarna ve Web'e kadar her eyiyle bu arac yaratan hacker'lar da, dnyann eitli yerlerindeki muhaliflere kullanm konusunda yardmc oldu. 1999'daki Kosova krizi, dier birok lkede de yaplan bu giri-

9. Siberlemde ifade zgrlne genel bir bak iin, bkz. Dempsey ve Weitzner, Regardless of Frontiers: Protecting the Human Right to Freedom of Expression on the Global Internet; insan Haklar izleme Komitesi. "Freedom of Expression on the Internet" ve Sussman, Censor Dot Gov. The Internet and Press Freedom 2000 (2000). 10. Susman, Censor Dot Gov (2000), s. 1.

simlerin mkemmel bir rneidir. 11 Sansr, ileride yaplacak insan haklar ihlallerinin erken bir belirtisidir. Bu ihlaller gerekletiinde sansr, olaylarn yalnz yumuatlm, resmi bir versiyonuna msaade eder ve herhangi bir eletirinin yaylmasna engel olur. Yugoslavya'da da durum buydu. lkedeki Srp ounluk, ounluu zerk hkmet isteyen Arnavutlar'dan oluan Kosova blgesindeki "etnik temizlii" hzlandrrken, devlet bakan Slobodan Milosevi, medyann boynundaki ipi her gn daha ok skmt. Konuma zgrl snrlandnda iler irkinleir. Kosova'daki Srp gleri erkekleri katledip, kadnlara tecavz ederken ve kylerin tmn, yeni domu bebeinden yalsna srgne gnderirken. Yugoslavya'nn resmi medyas her eyin yolunda olduunu duyurmutu. (Bu gelenek, Milosevi'in iktidarnn son anlarna kadar srd. Seim sonularyla oynadnda ve Belgrad'n merkezinde yz binlerce insan protesto gsterisi yaparken, Srp televizyonu, olimpiyatlarn tekrarn gsteriyor ve klasik mzik yayn yapyordu.) Medya, vahet hakknda haber yapamyordu ve muhaliflerin sesleri bastrlmt. NATO hava saldrlaryla katliama son vermeyi hedefledii srada, hkmet geleneksel Yugoslav medyasn, resmen ele geirmiti. Geleneksel olarak zgr ifadenin yanda olduklar iin niversiteler de susturulmutu. 12 Basil manastr yasasndaki, "Yaplanlar hakknda kimse [...] merakl sualler sormayacaktr," szleri hkmetin politikasn anlatyordu. Buna ramen Net, haberleri yayabiliyordu. EFF'nin nayak olmasyla, anonymizer.com [anonimletirici] adnda bir network sunucusu Kosovallar'a, yetkililerin izlerini bulmalarn engelleyecek ekilde mesaj gnderme olanan tand. 13 Yine de savatan gelen

11. Kosova sava dnemindeki medya hakknda genel haberler iin bkz. Free 2000, Restrictions on the Broadcast Media in FR Yugoslvia (1998); Open Society Institute, Censorship in Serbia; insan Haklar izleme Komitesi, "Federal Republic of Yugoslvia, WorldReport 2000; Reporters sans Frontieres, Federal Republic of Yugoslvia: A State of Repression and War in Yugoslavia-Nato's Media Blunders. Kosova sava hakknda, bilgiilem teknolojisine deinen daha genel bir izahat iin, bkz. Ignatieff, Virtual War: Kosova and Beyond. 12. Bkz. Joseph Saunders. Deepening Authoritarianism in Serbia: The Purge of the Universities(1999). 13.Open Society Institute, Censorship in Serbia.

en mehur mesajlar, bildiimiz e-posta yoluyla yaymland. nl bir rnei, Arnavut etnik kkenli on alt yandaki "Adona" adnda bir kz ile Kaliforniya'da Berkeley Lisesi ikinci snf rencisi Finnegan Hamill arasndaki e-posta haberlemesiydi. (Adona'nn gerek kimlii gvenlik nedenlerinden dolay aklanmad.) Adona: Merhaba Finnegan... Bir gece, geen haftayd sanyorum, etrafmz polis ve silahl glerle evriliydi ve OSCE [Avrupa Gvenlik ve ibirlii Organizasyonu] gzlemcileri olmasayd, Tanr bilir ka kurban olacakt. Benim oturduum kat da kuatlmt. O korkuyu sana tarif edemem... Sonraki gn, oturduum daireden birka metre tede, Enver Maloku adnda bir Arnavut gazeteciyi ldrdler. Bir nceki gn kasaba merkezinde, genelde genlerin takld bir yerde bomba patlad. 14 Baka bir gn unlar yazyordu: Artk ldrlen insanlarn saysn bile bilemiyorum. Onlar sadece, gazetelerin lm ilan sayfalarnda grebiliyorsun. Sonunda, katledilenler gibi, tecavz edilip vcudumun paralanmasn istemiyorum. Dilerim dnyadaki, tm evrendeki hi kimse, bizim yaadklarmz yaamak zorunda kalmaz. Normal bir hayatn olduu iin ne kadar anslsn bilemezsin. Hepimiz sizin gibi zgr ve yayor olmak istiyoruz, haklarmza sahip olmak ve durmadan itilip kaklmamak. Finnegan, sana bu sava hakknda neler hissettiimi yazyorum ve arkadalarm da aynlarn hissediyorlar. NATO hava saldrlar balamadan hemen nce, Adona u mesaj gnderdi: Sevgili Finnie, u anda balkonumdan sana glkle yazyorum. antalaryla koan insanlar grebiliyorum ve silah sesleri duyuyorum. Evimden birka metre uzaktaki bir ky tamamen kuatld. antama gerekli eyleri koydum. Giysiler, evraklar ve para [... ] acil bir duruma kar. Son birka gn ierisinde, Kosova'ya giren o kadar ok yeni g, tank ve asker oldu ki. Dn, kasabamzn bir ksm kuatld ve ldrlenler oldu... Sabrszlkla haberleri bekliyorum.

14. E-postalar, National Public Radio tarafndan internet zerinden, "Letters from Kosovo" (1999) adyla yaymland.

Milosevi hkmetinin uygulad denetim, otoritelerin geici arzusu zerine medyann susturulmasna izin veren 1998 tarihli, kat "halka ak bilgi yasasna ve dpedz vahice g kullanmaya dayanyordu. rnein, Mart 1999'da Srp polisi, insan haklar savunucusu Bayram Kelmendi'yi ve iki olunu vurarak ldrd. Kelmendi, polisin kapatt Arnavut dilinde yaymlanan gazeteyi savunuyordu. ki bamsz gazetenin yaymcs ve hkmet televizyonuna gre NATO hava saldrlarn destekleyen bir adam olan Slavko Curuvija, 11 Nisan 1999'da evinin nnde vuruldu. Dzinelerce baka gazeteci tutukland, kt muameleye maruz kald ya da srgne gnderildi. 15 Yugoslavya'nn en etkili muhalif yayn arac olan B92 radyo istasyonu, otoritelerle srekli surette eitli sorunlar yaad. 27 Kasm 1996'da hkmet kart gsteriler esnasnda, yayn sinyali kesildi ve 3 Aralk'ta radyo tamamen kapatld. Bu noktada XS4ALL, B92'nin sinyallerini Net zerinden yaymlama teklifiyle yardm nerdi (ses yayn, teknolojisi Kapor tarafndan finanse edilen RealNetworks'den, RealAudio tarafndan saland). Baka radyolarn yan sra, The Voice of America, Net zerinden alnan sinyali Yugoslavya'ya geri yaymlad. Sansrlenmesinden sonu alnamaynca hkmet, bir sre sonra B92'nin normal radyo yaynlarna devam etmesine izin verdi. 16 XS4ALL'un ideolojisi, isminde ifade ediliyor: Net, ifade zgrlnn bir arac olduu iin, herkes ulaabilmelidir. XS4ALL, "politikada etkin ve hukuk davalarna kar korkusuz" olmaya hazr olduunu sylyor. 17 XS4ALL ve B92 arasndaki ibirlii, Kosova savann balangc olan 24 Mart 1999'da Yugoslavya telekomnikasyon bakanl, bir kez daha istasyonu kapattnda ve vericilerine el koyduunda, yeniden balad. Radyonun yayn mdr Veran Mati tutukland; hibir aklama yaplmadan ayn gn serbest brakld.

15. insan Haklar izleme Komitesi, "Human Rights Defenders" ve "Federal Republic of Yugoslavia, World Repon 2000 (2000); Gazetecileri Koruma Komitesi, Attacks on the Press in 1999 ve Reporters sans Frontieres, Federal Republic of Yugoslavia. 16. Restrictions on the Broadcst Media. s.16-17; KS4ALL, "The History of XS4ALL 17. XS4ALL. History of XS4ALL.

2 Nisan'da, radyonun yneticisi Sasa Mirkovi kovuldu ve yetkililer yeni bir ynetici atayp, yeni kurallar tayin ettiler. XS4ALL'un yardmyla, B92'nin asl yaynclar yaynlarna yine, Net'ten devam etmeyi baardlar ve yurtdndaki radyo istasyonlar, bir kez daha sinyali Yugoslavya'ya geri gnderme iini stlendi. 18 B92'nin hkmet denetimine kar kazand zaferin, istasyonun Yugoslavya'da bamsz eletirel medyann sembol haline gelmesi asndan zel bir nemi vard. Mati'in, savan banda zgr medya iin yazd savunma, neyin tehlikede olduunun iyi bir ifadesi: "zgr medyann bir temsilcisi olarak, atmada hangi tarafta olunursa olunsun, bilgiye duyulan ihtiyacn, fazlasyla farkndaym. lkedeki insanlar, hem uluslararas tartmalar hem de burada olup bitenler hakknda, gnden gne haberdar edilmeli. Yurtdndakilere burada olanlar hakknda dorular sylenmeli. Ne var ki detayl, sansrsz gerekler yerine btn duyduumuz, bat retoriiyle propaganda." Savan sonlarna doru Witness organizasyonu, drt Kosovaly insan haklar ihlallerini dijital videoda belgelemeleri iin yetitirdi. Grsel malzeme, dizst bilgisayar ve Net zerinden uydu araclyla lkeden darya yaymland. Bu malzeme, Uluslararas Sava Sular Mahkemesi'ne verildi. 19 1992'de kurulan Witness, insan haklar ihlallerini bildirirken grntlerin gcne inanyor ve grevini, bu ite kullanlmas amacyla video teknolojisinin ve eitiminin gelitirilmesi olarak tanmlyor: "Hedefimiz insan haklar savunucularna, aksi takdirde fark edilmeyecek ve cezalandrlmayacak insan haklar ihlallerinin kayt, yayn ve ilann yapabilmeleri iin ihtiyalar olan aletleri salamak." Kurucusu olan mzisyen ve sibersanat ncs Peter Gabriel, bunu yle ifade ediyor: "Gereklik snr tanmaz. Bilgi zgr olmak ister. Teknoloji ise bunun anahtardr."20

18. insan Haklar izleme Komitesi, 'Federal Republic of Yugoslavia," Word Report 2000. 19. Witness, Witness Report 1998-1999. 20. Witness. "About Witness" ve Witness Report 1998-1999.

Bu hacker gruplarnn yan sra, daha geleneksel hareket gruplar bile, Kosova atmas srasnda "Net zaman"na tandlar. Sivil organizasyonlar ynlendiren OneWorld [Tek Dnya] ve orta Out There News [Dardaki Haberler Net] Net'te, insanlarn akraba ve arkadalarn bulmalarna yardmc olacak bir mlteci veritaban oluturdu.21 Doal olarak her eyden nce teknolojiye deil, insana dayanan bar anlamas grmelerinde bile yeni teknoloji, sembolik bir rol oynad. Finlandiya cumhurbakan Martti Ahtisaari ve Rusya eski babakan Viktor ernomirdin'in bakanlk ettikleri grmelerde, ilk anlama tasla bir Net cep telefonuna yazlmt ve anlamalar zerine ilk n hazrlk raporlar, deiik lkelerin temsilcilerine mesaj metinleri olarak gnderildi. 22 Bu nedenle Kosova sava, tpk Vietnam'n ilk televizyon sava olarak adlandrlm olduu gibi, ilk Net sava olarak adlandrlabilir. Hatta savan kk bir ksm Net zerinden yapld. Dorothy E. Denning'in Activism, Hacktivism and Cyberterrorism adl almasnda anlatt gibi, farkl taraflar destekleyen cracker'lar kendi saldrlarn balattlar. Srp cracker'lar savan balamasndan birka gn sonra, NATO Internet sunucusunu kerttiler. Kaliforniyal bir cracker, Yugoslav hkmetinin Web sayfalarna dzenledii bir saldryla karlk verdi. Cracker'lar, atma hakkndaki grlerine gre saf tutuyorlard; Ruslar ve inliler, ABD'ye Amerikallar, Arnavutlar ve Bat Avrupallar, Srp sayfalarna saldryorlard. Baz Dou Avrupal cracker'lar NATO kart mesajl virsler retiyordu. Sava bittikten sonra baz medya kurulular, bakan Clinton'un Milosevi'in banka hesaplarna girmek gibi harektlar iin cracker'lar kullanmay onaylad yolunda (aslsz) bir sylenti yayd.23 Belirtmek gerekir ki Net'in, savan genel maksatlar zerindeki etkisi nemsizdir; gidiatna olan etkisi ise ondan da azdr. Bununla beraber, Net'i zgr ifade iin bir ara gibi, medyann tm etki alanlar asndan birbirine bal olduuna gre de, dier med-

21. Bkz. OneWorld, 'Internet to Play Major Role in Kosova Refugee Crisis' (1999). internet sitesi, http://www.refugjat-org'd. 22. Cumhurbakan Ahtisaari'nin yardmcs Matti Kalliokoski'den kiisel bir haber. 23. Denning'in almasna ek olarak, bkz. Attrition.org, "Clinton and Hackers(1999).

ya kollarndan ayr bir ey olarak kabul etmemek iin hibir neden yoktur. Yayn arac olarak Net, hl bir kitle arac deildir: fakat iki nemli hususu belirtmek gerekir. Birincisi, baz zel koullar altnda bir yayn arac olarak Net'in yeri doldurulamaz. Net zerinden geleneksel medya haberleri, kendi hkmetleri tarafndan haber olmalar engellenmi olan kitleye ulatrlabilir. Totaliter lkelerde yaayan birok insan, bilgiye ve hkmetleri tarafndan yasaklanan grlere bu yolla ulayor. kincisi, Net'in bir yayn arac olarak geni bir kitleyi etkilemek iin, kitle arac olmas gerekmiyor. Daha sonra geleneksel medyaya datlacak haberleri yaratmakta, etkili bir retim arac olabilir. Net herkesi, bir gazetecinin alet edevatyla donatyor. Geleneksel medyada alan muhabirler ve yaynclar bile, hikyelerini bu aletleri giderek daha ok kullanarak yazyor, bunun iin grnt kaydediyor ve yaymlyorlar. Bilgisayarlar, iletiim aralar ve geleneksel medya glerini hzl bir mltimedya Net'inde birletirdiinde ve bilgisayar, telefon ve kamera, kk bir mltimedya cihaznda birletiinde, kiiler byk bir medya makinesi iin tasarlanm haberlerini yaymlayabilecekler. Gelecek Net uygulamalarnn bu tr bir kullancs, profesyonellerle kyaslanabilecek teknik dzeyde veya gazetecilik dzeyinde almayabilir; fakat olay yerinde olmas ve olaylar dorudan doruya tecrbe ediyor olmas, bu eksikliklerinden daha ar basar. Kosova'da, medya hacker'lnn baarabileceklerinin yalnz balangcn grdk.

C. MAHREMYET YA DA ELEKTRONK ORTAMDA HER EY BLME

Net bir zgr ifade arac olabilir; fakat ayn zamanda bir gzetleme aracna da dntrlebilir. Geleneksel olarak birok hacker bunu, siberlemde de mahremiyeti savunarak engellemeye alt. Yakn zamanda hkmetler ve iyerleri, bu mahremiyete eitli ekillerde tecavz etmeyi denediler.24

24. Bilgi anda mahremiyet konusunda birka genel gr iin. bkz. Lessig, Code and Other Laws of Cyberspace(1S99). 11. blm ve Gauntlett, Net Spies: Who is Watching You on the Web? (1999)

ok sayda lkede, hkmetlerin gerekli grdklerinde takibe almak iin veya insanlarn e-postalar ve Web'i tarama ekillerini srekli gzetlemek iin otomatik olarak bile kullanabilecei yani Net'in arka kaps tabir edilen ey hakknda tartmalar oldu. (Otomasyona bal takip, mesajlarn ve Web ziyaretlerinin ieriklerini zmleyen ve "pheli" durumlar takip eden kiiye rapor eden programlarla yaplr.) Bu bakmdan, gelimi ve gelimekte olan eklinde tabir edilen lkeler arasndaki fark u gibi grnyor: Gelimekte olan lkelerde hkmetler, bu aralar nceden mzakere bile etmeden zaten kullanyorken gelimi lkelerde bu taktikler hakknda halen bir tartma sryor. Yani, Suudi Arabistan Intemet sunucusunu salayanlar, Web'de kullanc hareketlerinin gnln [log] tutmaya ve kullanclar, yasaklanm site ya da sayfalara giri yapmaya kalktklar anda onlara otomatik olarak, gerekten izlendiklerini hatrlatan bir uyar gndermeye mecburlar.25 Gelimi lkelerde, en azndan bar zamannda, irketler mahremiyete kar hkmetlerden daha byk tehdit oluturuyor. Ticari giriimciler, Internet hizmet salayclarnn veritabanlarna, hkmetlerin ulat ekilde ulaamasa da, benzer bilgileri baka ekillerde ele geirebilirler. Web'de gezinirken, kullancnn tarayc program ve web sayfas sunucular, kullancnn kimliini belirleyici bilgi alveriinde bulunur (cookies denen bilgi). Bu kendi bana, kullancnn kiisel bilgilerini renmeye yetmez; fakat x kullanc, belli bir sayfay her ziyaret ettiinde bu fark edilir. Bundan sonra, x'in kimlii en azndan esas itibaryla, kiisel bilgi alp bakalarna satan dier herhangi bir web sitesine kiisel bilgilerini vermesi halinde, anlalabilir. Bundan sonra x'in bir ad, cinsiyeti, ya, adresi, e-posta adresi vs. olmu olur; artk kpek sayfalarn, belirli bir pop sanatsnn sayfalarn, pornografik sayfalar vs. gezenlerin kim olduu bilinir ve buna dayanarak bir kiinin ilgi alanlar analiz edilebilir. Baz zel giriimler, muazzam sayda web sayfasnda reklam ya-

25. insan Haklar izleme Komitesi, "Freedom of Expression on the Internet."

ymlayarak, bu tr bilgileri toplamada uzmanlamtr. Bu reklamlar, sayfann gerek bir paras olmayp, reklam verenin Web sunucusu tarafndan salandndan tr; reklam veren de kullancnn taraycsyla bilgi alveriinde bulunabilir. Bu reklamlarn -daha dorusu "casus link'lerinin"- esas amac, bireylerin tarama biimleri hakknda bilgi edinmektir. Kiilerin hayat tarzlar, bu zel giriimlerin yapt ticarette, sermaye anlamna gelir. Bu bilgilerden kardklar hayat tarz haritalarnn genilii, giriimin ka casus sayfas olduuna ve ziyaretileri ya da casus halkas dndaki irketlerin mterileri hakknda onlara ne kadar bilgi satmak istediine baldr. Haber gruplarna gnderilen mesajlar, hayat tarz hakknda dier bir temel bilgi kaynadr. Haber gruplarna gnderilen btn mesajlar bir yerde herhangi birinin okuyabilmesi iin kalc olarak saklandndan, analiz edilmeleri daha kolaydr. Kiilerin hangi gruplara katldklarn inceleyerek ve mesajlarnn dilini analiz ederek, artc miktarlarda bilgi elde edilebilir. Elektronik ada kullanclar, veritabanlarnda devaml surette elektronik izler brakrlar. amz ne kadar elektronik hale gelirse, o kadar ok iz bulunacaktr. Yani bilgisayarlar, telefonlar ve medya bir noktada birletii iin, insanlarn izledii televizyon programlar, arabalarnda atklar radyo kanallar ve Internet zerindeki gazetelerden okuduklar makaleler bile elektronik veritabanlarna kaydedilebilirler. Cep telefonu olanlarn kullandklar baz istasyonlaryla, bulunduklar yerler bile son derece kesin bir biimde tespit edilebilir. Bu tr bir bilgiyle, kiinin ok teferruatl bir tasviri yaratlabilir. Elektronik izlerin says arttka, kiinin grnts gittike daha da kesinleir. Bugn bile, her banka ve kredi kart ilemi, kart irketinin veritabannda saklanyor. Eer bir kii zel mteri kart kullanyorsa, onunla yaplan ilemler de o irketin veritabanna kaydedilir. Gelecein elektronik para birimi (ister bilgisayar, cep telefonu, televizyon zerinden, ister baka bir tr uygulama zerinden kullanlsn), bilgiyi daha da kapsaml halde saklayacak. rnein bir veritaban yle ayrntl olabilir ki kiilerin mrleri boyunca satn ald her bir rn listeleyebilir. Bu yolla bir kiinin, detayl bir profilinin nasl yaratlaca ortada.

Bir kiinin hayat tarz hakkndaki zel bilgiler, ticari messeseleri iki esas nedenden tr ilgilendirir, ilki, bu bilgi tam olarak hedeflenmi pazarlamacl kolaylatrr; rnein bir kiinin kpei olduu bilindiinde, o kadn ya da adam, dijital televizyonundaki reklam aralarnda, kpek rn reklamlarn izleyecektir. (Eer bu kii bir defa "kediler irentir" balkl bir e-posta mesaj gnderdiyse, kendisine kedi rnleri hakknda reklam gelmeyecektir.) Ya da bir kiinin tatllar sevdii biliniyorsa, gn ierisindeki uygun zamanlarda, yakndaki bir dkknda eker promosyonlar yapldna dair bir cep telefonu mesaj alabilir. kincisi, bu kadar detayl kesitler kartmak, alanlarn ve ie bavuranlarn hayat tarzlarn incelemeyi mmkn klar. nsanlarn yaptklarnn elektronik hafzada saklanmas, nihayetinde hibir hareketin gizli kalmamas anlamna geliyor. Elektronik ada, birleik manastrn bekilii, her eyi bilen Tanrdan yalnzca affedici olmamasyla farkllk gsteren, bilgisayarlam bir Aziz Piyer tarafndan yaplyor. grmesinde, bavurann o gne kadarki btn hayat bir film eridi gibi geer ve tm gnahlarnn hesabn vermek zorunda kalr. Alt yanda Net'te arkadan politik adan yanl ekilde tehdit ettin, on drdnde pornografi sitelerine girdin, on sekizinde bir chat odasnda uyuturucu tecrbenden bahsettin... Ayn zamanda artan sayda iyeri de, alanlarnn elektronik davranlarn (bazen bildirmeden) gzetim altnda tutuyor. Birok zel irket, alann e-posta ve Web kullanmn gzlemleyen bilgisayar programlar yklyor: alan uygunsuz bir dil mi kullanyor (rnein fke ifadeleri), kiminle temas halinde (umarz rakibimizle deildir), sakncal siteleri (u pornografi sayfalarn) ziyaret ediyor mu? Telefon konumalarnn ierii bile benzer ekilde, konumadan-metne teknolojisi kullanlarak kontrol edilebilir.26 Hacker'lar uzun zamandr elektronik ada mahremiyetin hibir ekilde verili olmadn; hatta eskisinden ok daha fazla bilinli bir korumann gerekliliini vurguluyorlar. Mahremiyete, imdilerde hkmetler ve iyerleri tarafndan uygulanan basklar tart-

26. Bkz. Electronic Privacy Information Centor, Privacy and Human Rights 1999: An International Survey of Privacy Laws and Developments.

Maya, uzun vakit harcadlar. Mahremiyet uruna kimi hacker'lar, zellikle baz mdahaleci koullarda, sembolik olarak elektronik ncesi zmlere bavurmaya kalkt. rnein Eric Raymond, banka kart kullanmyor, nk bu sistemin teknik anlamda her parasal ilemi kaydetmesine kar. Kiinin ilemlerinin, hibir kiisel bilgiyi aa karmad ama yine de doru kartn para ilemlerinin yapld bir model yaratmak teknik adan mmkn olabilirdi. Bu bir tercih meselesidir. Birok hacker, i saatleri iinde ya da dnda, bireyin kiisel snrlarna saygszln her trne tiksintiyle bakar. Bir i ilikisi hi kimseye, kiisel alanna burnunu sokma hakkn tanmaz. Danny Hillis'in kiilik testi hakkndaki Zen'vari anekdotu, iverenlerin eit eit yntemlerin hepsini kullanp, bireyi daha da kesin bir biimde analiz etme hevesleri hakknda, hacker 'larn ne hissettiklerini yle rnekliyor: "Baka bir mezhebin mensubu bir keresinde Drescher'e (Minsky'nin yapay zek laboratuvarnda bir aratrmac) sabah kahvaltsn ederken gelmi. 'Sana bu kiilik testini yapmak istiyorum' demi, 'nk senin mutlu olman istiyorum.' Drescher kendisine uzatlan kd alm ve tost makinesine koyup, yle demi: Ben de, tost makinesinin mutlu olmasn istiyorum. 27 Elektronik mahremiyeti korumak iin hakiki mahremiyeti garantileyebilmek iin gl ifrelemenin gerektiinden, birok hacker hkmetlerin onaylamad trden glifreleme teknolojilerinin kullanlmasn savundu. ABD silah ithali yasas bu (64 bitten yksek bir anahtar kullanan) teknolojileri, nceleri askeri donanm sayyordu ve bu yzden satlar sk bir denetlemeye tabiyd. Bu yasann parodisini yapmak iin bir hacker sol koluna, gl ifreleme snfna giren RSA ifreleme ynteminin satrlk ksa kodunun ve yanna da ABD yasas gereini gsteren u ifadenin dvmesini yaptrd: UYARI: BU ADAM ASKER DONANIM SINIFINA GRER. FEDERAL KANUN BU ADAMIN YABANCILARA DEVREDLMESN YASAKLAMITIR.28 Hacker gruplar 2000 ylnn balarnda, bu trden yasal kstla-

27. The New Hacker's Dictionary (1996), appendix A, s. 514. 28. Gauntlett, Net Spies, s.110.

malarn esneklemesinde nemli bir rol oynad.29 Gl-ifre yntemleri gelitiren en nemli gruplardan biri; John Gilmore, Tim May ve Eric Hughes tarafndan kurulan Cypberpunks'tr. Amalar, Hughes'un yazd 1993 tarihli "A Cyberpunk's Manifesto"da yle zetlenmitir: Eer mahremiyetimiz olsun istiyorsak onu savunmalyz. Bir araya gelmeli ve anonim hareketlerin gereklemesine izin veren sistemler yaratmalyz. nsanlar mahremiyetlerini yzyllardr fsltlarla, karanlkla, zarflarla, kapal kaplarla, gizli el skmalaryla ve habercilerle savundu. Gemiin teknolojileri, mahremiyetin korunmasna imkn vermiyordu ama elektronik teknolojiler veriyor. Biz Cypberpunk'lar kendimizi anonim sistemler ina etmeye adadk. Mahremiyetimizi; ifrelemeyle, anonim posta gnderen sistemlerle, ,; dijital imzalarla ve elektronik parayla savunuyoruz. 30 John Gilmore, "Privacy, Technology and the Open Society" adl manifestosunda, hacker ilkeleri zerine kurulu bir toplumun nasl olabileceine dair, daha ileri boyutta hayaller kuruyor: Ya bilginin asla biriktirilmedii bir toplumda yaasaydk? Bir video kasedi kiralamak iin, kredi kart numaras ya da banka numaras brakmadan deme yapabildiiniz bir toplum? isminizi bile vermeden, araba srmek iin ehliyetiniz olduunu kantlayabileceiniz? Bulunduunuz yeri aklamadan, elektronik bir posta kutusu gibi mesaj alp gnderebileceiniz? te ben byle bir toplum yaratmak istiyorum.31 Hacker'lar elektronik an, mahremiyete sayg duymasn salayacak teknik zmler bulmaya alyorlar. Cypberpunks bu ideali gerekletirmede hibir ekilde yalnz deil. nsanlarn kimliklerini ortaya karmadan, haber gruplarna mesaj ya da e-posta gn-

29. Birleik Devletler'de ve dier lkelerde, ifrelemenin denetlenmesi hususunda bir inceleme iin, bkz. Madsen ve Banisart, Cryptography and Liberty 2000.An international Survey of Encryption Policy (2000) ve Koops, Crypto Law Survey. 30. Hughes, "A Cyberpunk's Manifesto" (1993). 31. Gilmore, "Privacy, Technology and the Open Society, Cypberpunks'n nc ortak kurucusu olan Tim May, ayn zamanda bir manifesto da yazd ve topluluun kurulu toplantsnda okudu. Bkz. The Crypto Anarchist Manifesto" (1992).

dermelerini salayan, etkin olan ilk anonim sunucu (remailer diye bilinir), Finli bir hacker olan Johan Helsingius tarafndan yaratlmt. Finlandiya'nn svee konuan aznlnn bir yesi olarak, bunun gibi bir sunucuya olan ihtiyac yle anlatyor: "iniz aznlklarlaysa, -rksal, siyasal, cinsel ya da her neyse- bir aznla mensup insanlarn kendileri iin nemli olan eyleri, kim olduklarn aklamak zorunda kalmadan tartmak istedii durumlara her zaman rastlarsnz." Baka bir yerde, unu da ekliyor: "Bu remailer lar insanlarn, aile ii iddet, okulda kar karya kalnan zorbalk veya insan haklar sorunlar gibi ok hassas meseleleri Internet'te gvenli bir ekilde ve anonim kalarak tartmalarna olanak verdi."32 Gelecekte mahremiyet, sadece etik bir mesele deil ayn zamanda teknolojik bir mesele olacak. Elektronik network'lerin teknik olarak hayata geirilmesinin, bireyin mahremiyetine byk etkisi oldu. Hacker netiinin mahremiyeti savunmas, zor ve ibirlii gerektiren bir aba haline geliyor. Net'i gvenli hale getirmenin yannda, kiilerin hayatlarnn detaylarn saklayan baka ok sayda network'e de sz geirilmeli.

D. SANAL GEREKLK Tarihsel adan Net, bir hacker arac olarak yukarda belirtilen medyaya kar iki tr yaklamla ilgili olsa da; genelde hacker etiiyle ilikilendirilmeyen nemli bir nc boyuta sahiptir. fade zgrl ve mahremiyet fikirlerine ek olarak hacker'lar, kiinin bireysel etkinliine de deer verirler. Aslnda, etkinlik kelimesi, hacker netiinin unsurunun da arkasndaki birletirici fikri zetler. fade zgrl; toplumun deiik grleri kabul eden ve dile getiren, toplumsal adan hareketli bir yesi olma yolunda bir vastadr. Mahremiyet, kiisel bir hayat tarz yaratma hareketini gvenli hale

32. Penet. Johan Helsingius Closes his Internet remailer" ve Quittner. "Anonymously yours-An Interview with Johan Helsingius" (1994). Helsingius'un anonim remailernn ksa bir tarihesi iin bkz. Helmers, "A Brief History of anon.penet.fi" (1997).

getirir; uk takip yntemi insanlar belirli ekillerde yaamaya ikna etmek ya da egemen olan normlardan ayrlan hayat tarzlarna meruiyet tanmay engellemek iin kullanlr. Bireysel hareket, kiiyi hayatta sadece pasif bir alc olmaya sevk etmek yerine kiinin tutkusunu gerekletirmesini vurgular. Bu son hususta, kullancy sadece bir alc haline getiren, geleneksel medyann (zellikle de televizyonun) nitelii olduka farkldr. Tekynl bir "gkyz kanal" [sky channel] fikrini manastrdan alp, sekler mantktaki sonucuna tar. 1980'ler gibi erken bir tarihte Fransz sosyolog-dnr Jean Baudrillard, televizyon izleyicisinin bir alc olarak, sembolik bakmdan tanrlatrlmasnn; TV ovlarnn konservelenen kahkahay sunmasyla gerekletiine dikkat ekmiti. Televizyonun, "izleyiciye sadece hayret etmekten baka yapacak ey brakmayarak", TV ovunun bizzat hem oyuncu, hem de kendi kendisinin seyircisine dntrd noktaya geldiini belirtmiti.33 Kimi zaman Net de "sanal gereklik" olarak nitelendirilse de bugnlerde televizyon izleyicisi, bulunduu durumu gerekd olmas bakmndan, ayn sklkta sanal olarak tecrbe ediyor. Bugnlerde televizyon izlemek tipik ekilde, grnen grntyle kastedilen eyin, televizyonun alabilecei en beter halin absrd bir tr parodisi olduu hissini veriyor. Televizyonun gze batacak kadar ak ekilde ekonominin bir paras haline gelmesiyle, gerekdlk tecrbesi younlayor. Televizyon irketleri, gn getike daha ok, tm ticari irketler gibi salt kr amal bir temelde iletiliyor. Asl olan, reklm satn salad iin, izlenme oranlar. Programlar temel olarak, reklamlarn ilanlar haline geldi ve izleyicilere sadece zamann fiyatn artrmak iin ihtiya var. Geleneksel medyay, uygulamalarn Net'e yaymaya sevk eden nemli bir nokta, bu yeni teknolojilerin kullanclar hakknda ok detayl bilgi edinme ansn sunmas ve bunun da, daha da kesin hedeflere ynelen reklamlar satabilmeyi salamas. Burada ama, teknolojiyi kullanarak piyasa tarafndan ynlendirilen seyirci kitlesini artrmak.

33. Baudrillard, Amerique (1966). [Amerika, ev.: Yaar Avun. Ayrnt Yay., 1996]

Televizyon, kapitalizmle bu kadar yakn ilikide olduu iin, ounlukla Protestan etiinin de hkm altnda. Bu balant, nceden ele alnan ifade ve mahremiyet zgrln tehdit eden unsurlar, Protestan ve hacker etiinin dier bir yzlemesi balamna oturtarak aydnlatyor. Medyann ticari karakteri, hem ticari adan ilgi uyandrmayan alanlara veya konulara odaklanmay nlyor, hem de mahremiyetin ihlaline yol ayor. Fakat eer Protestan alma etii, hayatlarmz bu derece belirlemeseydi, insanlar televizyonun halihazrda sunduklarna katlanmazlard diye de iddia edilebilir, insanlar sadece almak tm enerjilerini tkettiinde ve tutkularnn peinden gitmenin zevki iin bile fazlaca yorgun olduklarnda, televizyon iin uygun olan edilgen alc durumuna derler. Network toplumunun ykselii kendi iinde, Jeremy Rifkin'in End of Work gibi kitaplarda ilan edilen, almann hayatmzdaki rolnn otomatikman azalaca ve enerjimizin bylece dinlenmeye ynelik uralara kalaca eklindeki genel illzyona inanmak iin bir sebep gstermiyor. Gerekte, son yirmi yl iinde alma zaman azalaca yerde artt. alma saatlerinde bir dme yaandna dair herhangi bir iddia, yalnzca XIX. yzyl endstriyel toplumunun on iki saatlik alma gnyle bir kyas yaplrsa hakl karlabilir; daha genel bir tarihsel ya da kltrel balamda bakldnda deil. Ayrca, sadece alma saatinin sresi, kapsaml bir kyaslama noktas deildir. alma saatlerinin her zaman, geriye kalan alma zamannn daha da fazla optimize edilmesi pahasna ksaltldn unutmamak lazm. Ksalan alma saatleri, hibir ekilde insanlarn dala az altklar manasna gelmez. Tam tersine, alma saatleri endstriyel toplumun en kt durum senaryosundan daha ksa hale gelmi olsa da; kiiden eskisinden daha ok aba talep eder hale geldi. Ayn amalara (veya daha da fazlasna) daha ksa zamanda ulama zorunluluu varsa, ksalan alma saatleri iin veya almamerkezliliin azalmas manasna gelmez. Sosyolog Ed Andrew Closing the Iron Cage: The Sciemific Management of Work and Leisure adl kitabnda, Protestan etiinin

ynlendirdii alma biiminin bizi nasl kolayca pasif bir hayat tarzna geri dndrdn, baka bir ekilde analiz ediyor: "Dinlenme yanls sosyologlar, birok iinin i dnda geni apta elenmekten aciz olduu konusunda haksz deiller; fakat dinlenme acizliinin, dardan ynetilen iin 'tama etkisi' olduunu yeterince ciddiye almayarak hata ediyorlar." 34 alan kiiye hl alc olarak muamele edildiinde, dinlenmenin de etkin tutkulara yer vermeyen pasif elenceye indirgenmesi eilimi tevik edilmi oluyor. Andrew'a gre, ancak etkin bir i modeli meydana getirildiinde, hareketli geen bir dinlenme zaman mmkn olacaktr. Bireyler ancak, ilerinde kendi kendilerini ynetmeye baladklarnda, bo vakitlerinin de etkin yaratclar olabilecekler. Bo vakitlerdeki tutku eksiklii, alma saatlerindeki tutku eksikliinden kaynaklanyorsa, durum gerek anlamda iki kat trajik bir hal alr. Bu durumda cumamerkezlilik, hayata en absrd ekilde geirilmi olur. lerinde dardan ynetilen insanlar televizyon izlemeye ve dardan elendirilmeye daha fazla vakit bulabilmek iin cuma gnn beklerler. Dier yandan hacker'lar, bo vakitlerini -pazar- ilerinde amaladklar eyler yerine, kiisel tutkularn gerekletirmek iin kullanrlar.

34. Andrew. Closing the Iron Cage: The Scientific Management of Work and Leisure (1981), S.136.

VI Enformasyonculuun ruhu

A. ZPROGRAMLAMA YAPABLEN ALIANLAR

Hacker etiinin halen anlalmas gereken bir ksm daha var: Network toplumunun, medya haricinde network'leriyle, zellikle de esin hayatn etkileyen ekonomik network'le olan ilikisi. Bu noktada baz bilgisayar hacker'lar, hacker etiinin normalde kapsad kavramlarn tesine getiini hissedebilirler. Bu kesinlikle doru. Bunlar tipik bilgisayar hacker'l konular deil. Fakat sadece baz bilgisayar hacker'larnn savunduu bu konular, toplumsal olarak, hacker etiinin mcadelesinin btnnn nemli bir parasn oluturur. Bu ekonomi network'lerinin, bilgi uzmanlarna gre u anda h-

kim olan gereini tanmlamak ve ancak bundan sonra hacker etiini ele almak yararl olacaktr. Endstriyel dnemin sonlarnda bir kii alma hayatnn sonuna kadar, dokuzdan bee alaca bir i iin eitilirdi (tabii hibir zaman tam anlamyla bu ekilde gereklemese de). Bilgi ekonomisinde, bu artk geerli deil; onun yerine yeni bilgi uzman, Castells'in szleriyle, "zprogramlama yapabilen" ve "kendini tekrar eiterek teknoloji, talep ve iletme deiimin hzn artrdka; yeni bilgi kaynaklarna, yeni oluumlara ve yeni ilere adapte olma yeteneine" sahiptir.1 Bilgi anda, neredeyse tm bilgiler ok abuk eskir; bu nedenle zprogramlama yapabilenlerin, deien projelerin yenilenen zorluklaryla baa kabilmeleri iin, uzmanlklarn srekli tekrar programlamalar gerekir. Sratli zamann bu zorluklar, esnek zamann eit derecede beceri ve aba gerektiren zorluklaryla birleir. Yeni esnek i anlamalarnda, -evden yaplan telekomnikasyon ilemleri gibi- bilgi uzmanlar ksmen kendi kendilerinin idarecileri olmay ve idareci adna kendilerini daha verimli ekilde programlamay renmelidirler. Hi phe yok ki, kimileri zprogramlama veya kiisel geliim ("KG") edebiyatndan medet umar. Geleneksel personel idaresinden, kiisel idareye doru yn deitirilen bir zamanda, Stepnen Covey'nin Seven Habits of Highly Effective People ve Anthony Robbins'in Awaken the Giant Within gibi KG kitaplarnn, yllar getike en ok satanlarn arasnda daha sk yer almas ve herhangi yeni bir KG kitabnn, her zaman ok satanlar listelerinde ilk sraya oturmas artc deil. Bilgi anda, fiziksel i hakknda eski Taylor'c "alann kollar daha da optimum bir yrngede ha-

1.Castells, 'Materials for an Exploratory Theory of the Network Society (2000). "zprogramlama yapabilen" alanlar Reich'n, Work of Nationsn (1991) 14. blmnde "sembolik-analitik iiler" dediine olduka yakn der. Bu tr esnek almann ykselii zerine deneysel bilgiyi Carnoy, Sustaining the New Economyde (2000) verir. Bilgi-teknolojisi geliiminin corafi merkezi olarak ounlukla, sonradan baka yerlerde ahit olunan eilimleri nceden belirleyen Kaliforniya'daki alma koullar zerine, San Francisco'daki Kaliforniya niversitesi ve Field Enstits'nn yapt aratrmaya gre, Kaliforniyal alanlarn te ikisi esnek alan, ilerinde en az sene kalanlarn, geleneksel alan snfna girdiini belirtirsek, bu rakam yzde 78'e kar (The 1999 California Work and Health Survey[1999]).

reket edebilir mi?" sorusundan ziyade daha zihinsel olan "Kiinin ruhsal hayat daha optimum bir yrngede ilerleyebilir mi?" sorusuna geilmelidir.2 yle grnyor ki, insann kendini programlamas konusunda, amzn ok kendine zg bir taraf var. zelliklerini biraz daha detayl bir biimde inceleyelim. B. KSEL GELMN YED ALIKANLII KG rehberlerini okuduumuzda, yedi tane temel erdem rettiklerini grrz. Bunlar, pek de tesadfi saylamayacak ekilde, daha eski olan Protestan etiinin, Franklin araclyla rettiklerinin aynlardr ve yine, kkenleri manastrda bulunabilir. Bu yaama yntemlerinin ortak balang noktalar belirleyicilik ya da hedef tayin etmektir. Bireylere iyi tanmlanm bir hedef belirlemeleri ve sonra da btn enerjilerini bu hedefe ulamaya harcamalar retilir. "Hedef belirlemek ilk admdr," diyor Robbins3 ve mmkn olduunca kusursuz olmak iin hedef semek, nceden belirlenmi bir program gerektirir. Franklin de, bu tr bir planlamay tavsiye etmiti: "Her zaman, orta karar yetenekleri olan bir adamn, ilk nce iyi bir plan yaparsa ve dikkatini datacak btn elenceleri ya da dier meguliyetleri bir kenara brakarak bu plan uygulamay yegne ilgisi ve ii kabul ederse, byk deiimler yaratabileceini ve

2. Taylor Principles of Scientific Managementda (1911), alanlarn hareketlerini optimize etme yntemini anlatyor: "ilk nce analiz edilecek ite zellikle becerikli olan 10-15 kadar farkl erkek (tercihan [mmkn olduu kadar] birok ayr kurulutan ve lkenin ayr yerlerinden gelenler olsun) bulun. ikincisi; aratrlan ii yaparken, bu adamlardan her birinin yapt temel ilemini ya da hareketleri, hem de her birinin kulland aletleri inceleyin. ncs; bir kronometreyle, bu temel hareketlerin her birini gerekletirmek iin gerekli zaman inceleyin ve sonra iin her unsurunu gerekletirmenin en abuk yolunu sein. Drdncs; btn yanl, yava ve gereksiz hareketleri eleyin. Beincisi: tm gereksiz hareketlerden kurtulduktan sonra, en hzl ve en iyi hareketleri ve aletleri bir seride toplayn.' (s. 61) 3. Robbins. Awaken the Giant Within, s. 274. [Bkz. indeki Devi Uyandr: Zihin-\ Duygusal, Fiziksel ve Finansal Kaderinizi Bir Anda Ele Almann Yolu, ev.: Belks orak. inklap Kitabeyi, 1997).

insanlar arasnda byk iler baarabileceini dnmmdr,"4 KG rehberleri insanlara, rnein her gn yksek sesle syleyerek ve baary nceden hayalinde canlandrarak, kendilerine srekli hedefi hatrlatmalarn retir. (Manastrda bu ynteme, "Tanry yd etmek" denirdi. Aradaki benzerlikler arpcdr. Tpk KG gurular gibi, IV. yzyl keii Evagrius Ponticusda bu arzulanan hedef ve tersi bir durum zerinde hayal kurarak uzun uzun dnmeyi salk vermiti: "Korku ve dehet dolu kyameti dnn. Gnahkrlar bekleyen kaderi dnn... Erdemli olanlar bekleyen iyi eyleri de dnn... Bu iki gerein hatrlattklarn zihninizde tutunuz. 5 Vizyon [vision] kelimesi bile, imdi KG'de kazand anlamdan nce, spesifik olarak Hristiyanln Cennet ve Cehennem grlerini kastediyordu. Yani KG kiiye, her sabah hedefi kendisine tekrar etmesini tleyerek aslnda dini olmayan bir dua biimi neriyor.) KG'ye gre, hedefe ulamaya yardmc olacak erdemleri insann kendisine hatrlatmas nem tar. Bunlarn en nemlilerinden biri ise optimumu yakalamaktr. KG insana, zaman azami ekilde odaklanarak kullanmay retir ki iin hedefe doru en iyi ekilde ilerlemesi salansn. Uygulamada bu, her "imdi" olan andan ne e-

4. Franklin. Autobiography, s. 98. 5. Evagrius. Ward'n The Sayings of the Desert Fathers'nda. Metnin tm yle: Korku ve dehet dolu kyameti dnn. Gnahkrlar bekleyen kaderi dnn, Tanrnn ve meleklerin ve ba meleklerin ve btn insanlarn nnde duyaca utanc, yani cezalar, sonsuz ateleri, huzur vermeyen solucanlar, karanl, gcrdayan dileri, korkuyu ve yalvarlar. Erdemli olanlar bekleyen iyi eyleri de dnn: Babamz olan Tanr ve onun olu, melekler ve ba melekler ve azizlerden olan tm insanlar karsnda gven duymak ve o lemn armaanlar, nee ve mutlak saadet. Bu iki gerein hatrlattklarn zihninizde tutunuz. Gnahkrlarn kyametlerine alaynz, o aclar ben de ekmeyeyim diye korkuyla kayglannz. Ama erdemli olanlarn okluuna sevinip memnun olunuz. Bu sevinleri elde etmek iin abalayn ama o aclarn yabancs olun. Hcrenizin dnda ya da iinde, dikkat edin bunlarn hafzas sizi asla terk etmesin, bylece bu hatrladklarnz sayesinde en azndan yanltan ve zararl dncelerden kaabilirsiniz. Bunu Robbins'le karlatrn: "nsanlar bir eyin hayalini yeterince kuvvetli kurarlarsa, tpk tecrbe etmilercesine kolay bir ekilde baarya ulaabilirler" (Awaken the Giant Within, s. 80) ve "Grrsn, bundan on yl sonra emin ol ulaacaksn. Sorulmas gereken soru u: Nereye? Kim olmu olacaksnz? Nasl yaayacaksnz?" (s. 31).

kilde yararlanldnn srekli farknda olmak anlamna geliyor. Robbins. kiiyi "zamann simdi 6 olduunu hatrlamaya tevik ediyor. Asl soru ise, u anda yapanz ey sizi Hedefe yaklatryor mu? Eer yaklatrmyorsa, yapmayn. Yaklatracak baka bir ey yapn. Franklin'in retisinde, "imdi" olan na kar benzer bir uyanklk tlenirdi: "Srekli ihtiyatl olun" ve "Her zaman faydal bir eyle megul olun; tm gereksiz hareketlerden kann. 7 KG rehberleri, kiinin rolne uygun rneklere uyarlanabilir vecizeler ve bir sonraki hareketi iin ruhsal g toplamak amacyla yapabilecekleri zerine dnmesini salk verir. (Manastrda buna, "kalbini dinlemek" denirdi. Keilere hareketlerinin, her an en yce hedefe hizmet edip etmediine dikkat etmeleri de sylenirdi. rnein, VI. yzyl rahibi Gazeli Dorotheus: "Kendimize kulak verelim ve tetikte olalm kardelerim. imdiki zaman ziyan edersek, onu bize kim geri verir?"8 ldeki Antonius III. yzylda, KG retmenlerinin tavryla, en yce amacn yolunda annda hareket edebilmek iin, rolne uygun rnekler zerinde dnmeyi salk vermiti: "Azizlerin eserlerine dikkat edin ki, emirleri hatrlayan ruhlarnz, azizlerin cokusuyla ahenk bulsun."9 Manastr tarikatlarnn ruhani altrmalarn aratran Fransz klasiki Pierre Hadot, keilerin ksa biyografilerinden oluan edebiyat trnn, tam da bu amala yaratldn belirtmiti.10 Gnmzdeki baarl irket yneticileri hakkndaki edebiyat, bizim azizlerimizin edebiyat ve onlarn vecizelerinin derlemeleri de bizim apophthegmata*mzdr, ("pederlerin deyileri").

6. Robbins, Awaken the Giant Within, s. 31. 7. Franklin, Autobiography. s.86, 85. 8. Dorotheus, Didaskaliai, 104.1-3. 9. Athanasius, Life of Anthony, 55. Bunu, Robbins'in u szleriyle karlatrn: Neredeyse her konuda en iyi strateji, rolnn uygun bir rneini, yani sizin istediiniz sonular nceden almaya balam birilerini bulmak ve sonra da onlardan bilgi szdrmaktr. Ne yaptklarn, temel inanlarnn ne olduunu ve nasl dndklerini renin" (Awaken the Giant Within, s. 25). 10. zellikle bkz. Hadot'nun denemeleri "Spiritual Exercises" ve "Ancient Spiritual Exercises and 'Christian Philosophy", Philosophy as a Way of Life: Spiritual Exercises from Socrates to Foucault (1995). *Apophthegmata Patrum: IV. yzylda llerde yasayan nemli keilere atfedilen, manastr mensuplarnn ruhani hayatlarn anlatan eitli zdeyilerin ve anekdotlarn bir derlemesi, (.n.)

Hedefe yaklatran dier KG erdemleri, esneklik ve istikrardr.Robbins, hedefin "grkemli bir saplantya" 11 dnmesi gerektiini belirtiyor. Ona ulamak iin kullanlan aralarda ise kii, esnek olmaya rza gstermeli. Robbins, eer "istediinize ulaana kadar yaklamnz deitirmeye devam ederseniz,"12 hibir eyin sizi hedefe ulamaktan alkoyamayacan vurguluyor. nsan, daha iyi yaklamlar renmeye her zaman hazr ve bunun iin de yeterince alakgnll olmal. Franklin de insann "azmettiinde" bunun iin ne gibi bir esneklik ya da renim gerekiyorsa "ihmal etmeden yerine getirmesini" salk vermiti. 13 (Daima alakgnlllkle renmeye ve Tanrya daha da yaklaabilmek iin deiime kar esnek olmaya raz olan Antonius'un tavr da buydu: "nk sk sk soru sorar ve orada olanlar dinlemeyi arzulard ve eer birisi faydal bir ey sylerse, ondan istifade ettiini itiraf ederdi.") 14 stikrar, sebatla beklenmesi gereken hedefe doru, kararl bir ilerleme demektir ve aksamalarn kiinin hislerini ykc bir ekilde etkilemesine izin verilmemelidir. KG'nin bak asna gre keder gibi "negatif hisler" araya girmemelidir. rnein, bir eyin yitirilmesinden veya bir hatadan dolay kederlenmek, o eyleri geri getirmez ve hatay da tersine evirmez. KG negatif hisleri, sadece hedefe ulamay geciktiren bir enerji kayb olarak grr. KG literatr, istikrar glendiren pozitif dncenin ar ykl bir biimini retiyor. rnein Robbins, okuyucuya farkl betimleme yollar kullanarak, negatif hislerini pozitife evirmesini neriyor: Bylece, Kendimi keyifsiz hissediyorum, kendimi hareket ncesi durgun hissediyoruma dnyor; zgn yerine dncelerimi snflandryorum; nefret ediyorum da tercih ediyorum oluveriyor; sinirlendim, uyarldm demek oluyor; berbata farkl diyoruz, vs. 15 Bir kez daha Franklin, kiiyi sakin olmaya tevik ediyor: "nemsiz eylerden veya sradan ya da nlenemez kazalardan rahatszlk duymayn." 16 (Bunu bir de, sakncal bir gnah olan znty ve

11. Robbins. Awaken the Giant Within, 12. bel. 12. a.g.y., s. 44. 13. Franklin, Autobiography. s. 85. 14. Athanasius, Life of Anthony, 67. 15. Robbins, Awaken the Giant Within. s. 216-218. 16. Franklin, Autobiography. s. 85.

yerine pozitif bir bak as getirmeyi ayrntl olarak ele alan Cassian'la karlatrn. Ona gre, znt ya "nceki bir kzgnln hatasdr" ya da "gerekletirilmemi bir kar arzusundan ortaya kmtr. Her iki durumda da, bir sonuca varmayaca iin bir kenara braklmaldr. Cassian zgn ruhu, "gvelerin yedii [ve] artk ticari deeri ya da faydal bir kullanm biimi kalmam bir elbiseye" benzetir.) 17 alkanlk, KG'nin dnya grundeki beinci temel erdemdir; kii sk almay takdir etmelidir. Robbins, birey iin "byk apta bir harekete istekli olmann" 18 ne kadar nemli olduundan bahseder. Franklin de, alkanl bir erdem olarak nitelendirir. Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhunun giri sayfalarnda Weber, Franklin'in babas tarafndan tekrarlanan u ncil deyiine Protestan etiinin almaya ykledii deerin bir rnei olarak deinir. "Mesleinde azimli olan birisi grrsen ite o krallarn nnde durmaldr. 19 KG'de almak, kendi iinde bir hedefmi gibi grnecek kadar idealletirilmitir. (Bu fikir, manastr tarafndan da paylalr. Hatta manastr, alkanln zdd saylan, sadece tembellik deil can sknts ve huzursuzluk anlamlarna da gelen accedia'y, yedi lmcl gnahtan biri olarak kabul ederdi. Keiler zerinde kt etkisini, Cassian yle anlatyor: "Ve ne zaman kiiyi bir raddede alt etmeye balasa, ya odasnda aylak ve tembelce oturtturur [...] ya da oradan kararak huzursuzlatrr, onu avareye evirir.) 20 Franklin'in Protestan etiinde vurgulad parann deeri, KG'de de belirgin bir ekilde yer alr. Robbins'in kitabnn alt bal udur: Zihinsel, Duygusal, Fiziksel ve Finansal Kaderinizi Bir Anda Ele Almann Yolu, KG kitaplarnda, hedef seimi iin verilen modellerde para, seilen hedefe rnek vazifesi gryor. Robbins 'in hedef belirleme biimindeyse, para yerleik bir amatr:

17. Cassian, Institutes of Coenobia, 9.4, 9.3. 18. Robbins, Awaken the Giant Within. s. 44. 19. Weber. Protestan Ahlak, S. 44. bkz. Franklin, Autobiography, s. 81. 20. Cassian, Institutes of Coenobia, 10.6,

Ne kadar kazanmak istiyorsunuz? Senede 50,000 $ m? Senede 100,000 $ m? Senede 500,000 $ m? Senede l milyon $ m? Senede 10 milyon $ m? Sayamayacak kadar ok mu?21 (Manastr hayatnn ekonomiyle olan ilikisi, dier erdemlere ilikin durumdan daha karktr. Manastrlarn hedefi para kazanmak deildi fakat Yunanca oikonomia'dan gelen ekonomi kelimesinin ilahiyat alannda, kurtulu doktrinine ilikin olarak kullanlmas rastlant deildir. Kapitalizmde de manastrda da hayat, "kurtulu" veya "cennet" iin yani ekonomik akbet iin abalamak uruna ikinci plana atlr.) KG dnyasnda, hedefi ve ona hizmet eden erdemleri hayata geirme konusunda hibir ey ansa braklmaz. Her ey hesaba katlmaldr. Bu nedenle, neticenin sorumluluunu stlenme yedinci nemli erdemdir. Robbins'in kitaplarnn okuyucular hedeflerini yazya dkerler ve onlara doru ilerleyilerinin raporunu tutarlar. Robbins, kiinin hislerinin evrimini nasl belgelemesi gerektiini yle belirtiyor: 1. Ortalama geen bir haftada tecrbe ettiiniz btn hisleri yazn. 2. Bu hisleri tetiklemek iin kullandnz olay ya da durumlar listeleyin. 3. Her negatif his iin bir panzehir bulun ve Hareket Sinyali'ne karlk vermek iin uygun aralardan birini kullann.22

21. Robbins, Awaken the Giant Within, s. 294. Ayrca bkz. Robbins'in hedef formlar, s. 277-80. 289-302. 22. a g.y., s. 471-72. Burada Robbins, Franklin'in defter tutma sistemine ak ekilde gnderme yapyor.

Bunun stnde de yine Franklin'in glgesi dolanyor. Franklin, Otobiyografi'sinde bize, hedeflerini nasl yazdn anlatyor: "Hl gnlk defterimde duran, yazl zmler oluturdum."23 Bize hedefleri ve erdemleri sadece yazmann yeterli olmayacann, gerekletirilmeleri iin "gnlk incelemelerin de gerekli olacann"24 farknda olduunu da sylyor. Otobiyografi 'sinde, bu ama iin gelitirdii ruhsal defter tutma eklini yle anlatyor: Her erdem iin [ki bunlarn arasnda kararllk ve sknet de yer alyor] bir sayfasn ayrdm kk bir defter yaptm. Her sayfay, krmz mrekkeple izgiler ekerek yedi stuna boldm ve her stunu bir harfle iaretledim ki, haftann her gn iin br stun olsun. Bu stunlar her birinin balangcna bir erdemin ba harfini vererek, on krmz izgiyle bldm. Her izgiye ve onun stununa ok ufak bir siyah noktayla, o gn inceleme sonucu bulduum, o erdeme ilikin yaplm her hatay iaretledim.25 (Bunu, keilerin geliimlerini sistematik biimde gzlemlemeyi nasl rendikleriyle karlatrn. Dorotheus yle diyor: Kendimizi her gn deil, her mevsim, her ay ve her hafta gzlemlemeliyiz ve kendimize unu sormalyz: "Geen hafta beni alt eden tutkuya gre, u anda hangi aamada bulunuyorum?" Ayn ekilde her sene, "Geen sene u ve u tutkular beni alt etmiti, peki ya imdi?" diye sormalyz. [Kilise] pederleri bize, her birimizin sra ile her akam, gn nasl geirdiimizi ve her sabah, geceyi nasl geirdiimizi gzden geirerek arnmamzn nasl faydal olduunu sylemilerdi. 26 Modern sonu muhasebesini sekler bir gnah karma ekli olarak kabul edebiliriz, ofisi de gnah karma odas.) Son olarak, unu belirtmek gerekir ki, yntemli olmay vurgulamalar, manastr ve KG'yi nemli bir adan daha birletiriyor: ki durumda da yntem, dnya zerinde aklk ve kesinlik vaadini sunuyor. Salt bu noktadan bakldnda, kiinin hangi ynteme gl bir

23. Franklin. Autobiography, s. 59. 24. a. g. y., s. 86. 25. a.g. y., s. 86-87. 26. Dorotheus, Didaskaliai, 111.13, 117.7.

biimde inand aslnda fark etmiyor. Kurtulu, manastrda da KG'de de gerekleiyor. Daha da karmak network'lerin her zamankinden ok daha fazla sratte iletildii bir ada, bu tr bir akla ve kesinlie artan bir talep var gibi grnyor. Grnrdeki geliimimiz ne kadar karmak ve sratli hale gelirse, ieride basitlie olan talep o kadar artyora benziyor. KG vastasyla, karmak ve sratli dnyada insanlar, daha da zellemi hedefleri gerekletirmeye almalar retilerek idare ediliyor. Eer bireyler kresel rekabet dnyasna izlerini brakacaklarsa, hedeflerini her zamankinden daha kesin olarak "yerelletirmeliler." Her biri sabit bir noktaya odaklanmal ve dnyann geri kalannn ounu darda brakmal. Srat, imdiki na odaklanmakla elde edilir. Hayat, bir seferde bir hedefe ve bir na indirgendiinde idare edilebilir hale gelir. O zaman sorulmas gereken soru sadece u: En yksek hedefime gre u anda doru bir biimde mi yayorum? KG, her durum iin ayarlanm cevaplar vererek bunu bir adm daha ileriye gtryor (esneklik, istikrar, vs. gibi). KG'nin verdii bu dini hava, o anki hedefin baarya ulamasn amalasa da, KG ynteminin psikolojik adan sadece ilevsel olmadn kesinletiriyor. Network toplumunda eer kii, kurtarc gcne koulsuzca inanabilecei, kesin olarak belirlenmi bir ynteme bavurabiliyorsa; ruhsal adan hayat, daha kolay hale geliyor ve bu nedenle de hem KG retileri hem de kktencilik, network toplumunda eskisinden ok daha ekici bir hal almtr.

C. ENFORMASYONCULUUN RUHU Kimileri KG'yi, network toplumu balamnda analiz etme zahmetine neden katlandmz merak etmi olabilir. Sebebi, bu incelemenin, Castells'in The Information Age'de ortaya att temel mesele olan ekonomi network'lerinin mantna dolayl yoldan k tutabilecek olmas. Castells, "Network giriiminin etik temeli olan bu enformasyonculuun ruhu nedir?" diye sorar ve unu belirtir: "Bu network'leri birletiren nedir? Yalnzca arzi olarak, tesadfen

yaplm birlemeler mi? Belirli network'ler iin bu geerli olabilir; fakat network'le yaplan organizasyon biiminin kendine ait bir Kltrel boyutu olmal." Ayn soru daha da genelletirilerek, yeni bilgiilem teknolojisi paradigmas olan enformasyonculuk zerine Kurulu network toplumunun ruhu hakknda da sorulabilir. Castells'in kendisi de yalnzca, enformasyonculuun ruhunun "ksa mrl bir kltr" olduunu syleyerek, bu temel soruyu cevapsz brakyor: ki bu da maalesef, bu ruhun herhangi bir ortak ya da kalc deerinin olmadn sylemekle ayn ey. 27 Bir aa hkim olan ruhu tarif etmek, tabii ki hi de kolay deildir. Bunu farkl kltrlerde farkl deerlere gre ileyen network toplumunun deerlerine gre ve bu deerlerin ayrca her yerde sratli bir dnme maruz kald bir dnemde yapmann, zellikle zor olduunun farknda olmalyz. Yani network toplumunun, tamamen deerden yoksun bir toplum olduu, ilk bata kolaylkla grnyor. Network giriimcileri rnlerini, herhangi bir kltrn deerlerine uyarlamaya (bir rnn eitleri, yerel kltrel deerlere hitap etme yoluyla farkl lkelerde pazarlanyor) ve hatta elverili bir pazar bulunabilirse (egzotik rnler pazar gibi) o kltrel deerlerin bazlarn ticariletirmeye de istekliler. Ayn zamanda kltrler, kresel bilgi ekonomisinin dnda kalmamak iin, kendi alanlarndaki network giriimlerinin faaliyetine engel olan geleneksel deerlerden vazgeme srecindeler. Bununla beraber, network giriimlerini yneten ruhu ele alrken Weber'in kapitalizmin ruhu ya da Protestan etii terimlerini kullandnda, her yerde tamamyla ayn ekilde gelien bir kltrden bahsetmediini hatrlamak gerekir. Maksad, kapitalizmin ruhu ve Protestan etiiyle ynetilen btn kltrlerin tamamnn ayn deerleri paylatn iddia etmek deildi. kincisi, birleerek geliimi oluturduunu kefettii deerler yani i ve para, eski etik deerlerden ok farklyd. Bunlar akla kavuturduktan sonra, network toplumu trl kltrel tezahrler ierisinde birok baka deer ierse de, network giriimlerine rehberlik eden deerleri ve hatta genel olarak network

27. Castells. Information Age (1996-8), cilt 1, s. 199.

toplumunu tanmlamak mmkn. Network giriimlerinin, KG'nin abartl bir biimde rettii yedi deerin aynlaryla bir araya geldiini sylemek iin hakl sebepler var. Bu deerler, hedef tayin etmek, optimum davranma, esneklik, istikrar, alkanlk, ekonomi ve neticenin sorumluluunu stlenmeydi. Ve bunlar geleneksel ve felsefi anlamda deerlerdir, yani eski etik deerlere benzemeseler de hareketleri ynlendiren ve her eyden stn olan hedefler. Bu liste gittike artarak, devletlerin deerlerini de tarif ediyor, ki Castells bunun yeni biimine, "network devleti"28 adn veriyor; bylece network toplumunun tmne hkim ruhu ekillendirdikleri grlebilir. Geleneksel ulus-devletlerin, Avrupa Birlii, Kuzey Amerika Serbest Ticaret Anlamas ve Asya-Pasifik Ekonomik birlii gibi devlet network'lerine temsilci g yollamasnn sebebi, byk lde, bilgi ekonomisi ierisinde refah dzeyini ykseltmek olduuna gre, bu ruhun zel giriimlerden devletlere yaylmas, hi de artc deil. Devletlerin hareketleri, giderek daha da fazla ekonomik hedefler tarafndan ynetiliyor. Bu yedi deerin kendi arasnda bir hiyerari barndrd sylenebilir: Para, network toplumunun ynetici ruhunun en st deeri ya da hedefi, dier deerlerse bu hedefin gereklemesini destekliyorlar. Dier deerler arasnda i hl zel bir statye sahip. zellikle devletler, bamsz bir hedef olarak destekliyorlar, fakat bu seviyede bile gitgide daha ak biimde parann altnda yer alyor. Tpk, bir biim olarak network giriimi gibi, optimum davranma, esneklik, belirleyicilik ve neticenin sorumluluunu stlenebilme de, kapitalizmin yeni bir teknolojik durumda, para kazanmaya uyum salamasnn neticeleri olarak grlebilir. Burada Robbins'in kiiye nerisi, deerler hakknda bu ekilde dnmenin iyi bir ifadesini veriyor: "Arzuladm ve hak ettiim talihe [paraya] ulamak iin deerlerim neler olmal? [... ] Gerekten istediiniz hayat kalitesini yaratmak iin hangi deerlerden kurtulup, hangilerini eklemek istersiniz bir bakn." Ve: "Hiyerarimde bu deeri, bu seviyeye yerletirerek nasl bir kar salayacam?" Bu bak asyla deerler, sadece para biriktirmek iin bir aratr,

28. a.g.y.,3. cilt (1998).

ki bu, Weber'in evvelden, Franklin'in deer sisteminde fark ettii bir eydir.29 Bylece bilgi ekonomisi, eski kapitalizmin ruhunun deerlerine, esasnda eski para kazanma hedefinin devamlln garanti etmek iin tasarlanm yenilerini ekliyor. Para -ki arac olan deerdir- tuhaf bir hedeftir. Toplumun hayali, asgari miktarda paradan ibaret olunca, bu hayali gerekletirmek iin dnyada hakiki deiimler yaplmas gerekmez. Bu esneklik deeriyle ilikilidir. Ticari giriimler ve devletler, dnyay deitirmekten bahsetmezler; olas herhangi bir dnyada, srekli para kazanma baarsn korumak iin tasarlanm, esnek bir stratejik dnce tarz gelitirmilerdir. Belli bir yaklamn ie yaramad bir durumda giriimci ve devlet deimeye hazrdr ve baka dnce yollar saf bir idealizm olarak nitelendirilir hale gelir. Bilgi ekonomisinin sratli ileyen rekabetinde, iletme biimleri dinamik olmaldr. Bu, iletmeleri projeler halinde organize etmeye imkn verir ve bunlar iin daha da fazla hedef tayin etmek ve neticenin muhasebesini yapabilmek gerekir. Bu, hem giriimin btnnn zerine yatrm yapt ana projeler iin, hem de alanlarn bireysel olarak giritii ksmi projeler iin geerlidir. Projelerin ak ve net hedefleri ve zaman izelgeleri olmal, geliimleri, sistemli bir biimde takip edilmelidir. Bilgi uzmanlar ilerinin zamann ve yerini seme zgrlne sahip olduklarnda bu daha da fazla nem kazanyor. Hedefler ve son mhletler, alma ilikisinin esas belirleyicileri haline gelir. Bu usuller de, devletlerin idaresinde yava yava daha hkim hale geliyor. Optimumu salama, network giriimleri iin nemlidir. zprogramlama burada yine devreye girer. Network giriimleri ilevlerini, ayn bilgisayar ve network ilemlerinin optimize edildii ekilde optimize ederler. .com kapitalistlerinin yeni ticari grne esasnda, ilemi tekrar programlama eklinde baklabilir. .com'lar bir iin aamalarn, kod programlamada satrlarmasna ele alrlar: Gereksiz olanlar (rnein datmda, toptanclar ve perakendeciler) elenir ve yava programlar daha hzl altrlabilmek zere, tama-

29. Weber, Protestan Ahlak, s. 43.

myla yeni bir bak asyla tekrar yazlr. ilikilerinin organizasyonu da, mesele bir bilgisayar network'nn gelitirilmesiymi gibi, optimize edilir. zel giriimler zorunluluk dahilinde, kendi temel vasflarn baka vasflarla birletirirler ya da ayrrlar. Hem ilemin hem de organizasyonun bu ekilde optimize edilmesi, hkmetlerin esnek i gc fikrini taahht etmelerinden beri mmkn hale geldi. stikrar, network toplumunun hkim ruhunu tanmlayan deerler listesini tamamlyor. Hkmet dzeyinde bu ideal, politikaclarn dilinde adalet ve bar gibi szcklerin yerini istikrar terimine brakmasyla kendini gsterdi. AB, Avrupa'nn geliiminde istikrar bekliyor (rnein Yugoslavya iin bir Gneydou Avrupa stikrar Pakt mevcut.).30 Birleik Devletler, dnyann eitli blgelerindeki koullar istikrarl hale getirmek istiyor ve ayn istikrar, Asya'nn gelimesinde de gerekli grlyor. Hkmetler kendi ilerinde, baarl ve baarsz arasndaki ayrmn "toplumsal istikrarszl" artrdndan endie duyuyor. Bunun da gene sakncal oluunun balca nedeni, mali hedefin gereklemesine tehdit tekil ediyor olmas; bildiimiz gibi istikrarszlk, seicilik fikriyle dehete kaplan irketler tarafndan ho karlanmaz. imdi bu bilgilerle, KG'nin deer sisteminin network giriimlerinin baarl alanlar iin ne kadar iyi iledii anlalabilir; nk onlar aslnda giriimlere ait deerlerin, bireyin kendi hayat zerindeki uyarlamasdr. KG'de bir kii hayatna, "Vizyonum nedir? Gerekletirmek iin stratejim nedir?" diye soran bir network giriimiymi gibi muamele eder. Hayat aylk gelime raporlaryla, bir proje haline gelir. Sonuta, bir network giriiminin ya da kiinin ve bir bilgisayar ya da network'un idealleri aslnda ayndr. Bir yandan yksek sratte istikrar salayarak, her hedef proje iin optimum ekilde, esneke i grebilmek. Bu gerek bize, toplumumuzun yeni teknolojik temelinden, zellikle de bilgisayar network'lerini ilgilendiren enformasyonculuun ruhundan bahsetme gerekesi salar. Network giriimi veya devlet de, KG'yi uygulayan insanlar da enfar-

30. Stability Pact For South Eastern Europe (1999).

mosyona dair metaforlar olan bilgisayar ve network' kendilerine uyarlyorlar. Bu nihayetinde, KG'yi ve network toplumunun hkim ruhunu pheli klyor. Sorun, bu ilkelerin hedeflere ulamada baar salayamayacak olmas deil. Sorun, insan olmann ne olduunu nasl nitelendirdikleridir. KG'de ve network toplumunun ruhunda, temelinde bilgisayar network' olan bir toplum mant, insanlara ve onlarn ilikilerine tatbik ediliyor. nsana, her zaman daha iyi ekilde yeniden programlanabilecek zihinsel rutinleri olan bir bilgisayar gibi muamele ediliyor. KG retisinin hepsini bir btn olarak, insanlarn altrmalar gereken ksa bir bilgisayar programna evirmek mmkn olabilirdi. Robbins, insandan aka "zihinsel bilgisayar" 31 diye sz ediyor. Bir bilgisayar olarak insan dncesi KG'de, insan ilikilerini de bilgisayar network'leri olarak dnme eklinde geniletiliyor. Robbins yle diyor: "Benim iin en geni kaynan, bir iliki olduunu kefettim nk ihtiyacm olan her kaynan kaplarn ayor."32 Bylece, nceden ele alnan bireyin kendi hareketlerinde etkin olan deerler, onun insan ilikilerine de uyarlanm oluyor: nsan, hedefi iin faydal kiilere balanmal ve ie yaramaz hatta zararl olanlardan ("kt arkadalardan") ayrlmal.

D. NETWORK'N ET Ele aldmz yedi deer arasnda, eski etik deerlere en yakn olan istikrardr. Bununla beraber istikrar, dierlerinden gerek etik anlaynn network anda yaad zorluu en iyi ekilde gsterdii lde farkldr. Bir network kmedii ve dahilinde srdrlen faaliyetleri durdurmad srece istikrarldr. Buna benzer olarak yeni idealimiz, finans pazarnn kresel bilgisayar network'ndeki ileyiini engellemeyerek istikrarl olan bir toplumdur. Network metaforunun, insanlara ve topluma uyarlanmasnn etik adan ne manaya geldiini daha detayl biimde grelim. Net-

31. Robbins. Awaken the Giant Within. s. 182. 32. a.g.y., s. 27.

work mant, tek snrlama olan network' srekli klma ihtiyac dorultusunda, kaynaklarla balant kurma ve balanty kesme araclyla srekli optimize olmay gerektirir. Pratikte, etii hayatta kalma felsefesiyle deitirmeden bunu gerekletirmek zordur. Ticari giriimler, network'lerini ekonomik rekabetten sa kmak iin optimize ederler ve ayak uyduramayanlar network'lerin dnda kalrlar. Bu hayatta kalma mant ironik olarak doruk noktasna yle kyor: Network'ler bilgi alannn sadece elit tabakasn bir araya getirdike, elit de bir o kadar hayatta kalabilme endiesi yaamak zorunda kalyor. Bilgi uzman bu hayatta kalma meselesini, network'ten karlan kii kendisini sokak ortasnda veya gpegndz evinin nnde, beklenmedik bir ekilde iddet kullanmakla tehdit ederek hatrlattnda anlayabiliyor. Bir an iin, network toplumundan dlanm kii g sahibi oluyor. Uzman kendisini, fiziksel adan tehditkr olan bu durumdan kurtarmak iin doru kelimeleri ararken, bilgi-ilem becerilerinin ciddi anlamda zorlandn gryor. Bu soruna kolay zmler, "istikrar salayan" unsurlarn takviye edilmesinde yatyor; daha fazla polis memuru ie alnr ve yksek seviyeli elit tabaka areyi, zel korumalarnda arar. Kresel dzeyde en gelimi lkeler, dlanmlar arasndaki savalarda, her bir srtmenin kresel ekonomi asndan ne kadar nemli olduuna gre "istikrar salar". Bu sekin network mantn birletirmek iin baz hacker'lar, kapsayc network hedefini savunuyor. Buna rnek, Net'in geliiminin merkezindeki bir hacker enstits olan, Internet Society'dir. Enstitnn etii u ilkeyle ifade ediliyor: "internet kullanmnda rk, renk, cinsiyet, dil, din, politik ya da dier fikirler, ulusal ya da toplumsal kken, mlkiyet, soy veya dier bir konum zerinden ayrmclk yaplmayacaktr." 33 Internet Society, Net'in yaylmasn ve zel giriimler ile hkmetlerin geliimleri dnda kalm herkese network becerilerinin retilmesini destekler. Bu devasa bir grev. Ben bunlar yazdm srada, dnyada insanlarn sadece aa yukar yzde beinin Net eriimi var (bunun yaklak yars Kuzey Amerika'da. Afrika ve Ortadou'nun ikisi toplam, Bay Area'daki

33. Internet Society, "Internet Society Guiding Principles." 126

insan saysndan daha az kullancya sahip) ve dnyadaki yetikin nfusun yars hayatnda telefon bile kullanmam durumda. 34 Yani hacker abalar, gerekte henz pek bir fark yaratamad; yine de bize bu grevi hatrlatmak iin her sene kutlanan yeni bir tr ii bayram olan NetDay [Net Gn], sadece istikrar iin deil kendi iinde bir ama olarak herkesi nemseme idealinin, nemli bir semboldr. 35 Elbette ki network'n sadece teknik boyutu, bir toplumu adilletirmeye yeterli olmayacaktr; fakat bu, alann irketle ilikisindeki seviye olan ekonomik network'ler dzeyinde adaleti salamak iin gerekli bir nkoul.

E. BLGSAYARIN ET Bilgisayar metaforunu insanlara ve topluma uyarlamak, gerek etik anlayn da olduka zor hale getiriyor. nsanlarn ve zel giriimlerin, bilgisayara gre optimize edilmesi, hz mantna yol ayor ve bu da hayatlarmz baka bir ynden hayatta kalma temelli yapyor. Yksek hzlarda toplumsal hedef, yar arabas srclerininkiyle ayn oluyor: Yoldan ayrlmamas iin arac dengede tutmak. Burada istikrar ideali, bir kez daha etik yapnn yerini alma tehdidini oluturuyor. Bir "etik bariyeri", yani aldnda etiin artk var olamad bir hz olduu sylenebilir. Bu aamadan sonra geriye kalan tek hedef, o andan sa kabilmektir. Sadece hayatta kalmak iin, srf imdiye odaklanmak zorunda kalmayanlar, bakalarn nemseyebilirler. Etik standart, acele etmeden dnmeyi gerektirir. Etik standart ayn zamanda daha uzun bir zamansal bak as gerektirir; yani hkim gelimelerin gelecekte douraca sonularn sorumluluu ve dnyann imdi olduundan farkllatn hayal edebilme yetenei. amzn bu ikinci byk sorunu hususunda hacker'lar yine sadece; zamanla daha farkl, zenli bir iliki kur-

34. Nua, Internet Survey: How Many Online (Eyll 2000). Buna gre. 160 milyonu Birleik Devletler ve Kanada'da olmak zere, 380 milyon kii evrimii [online]. 35. Daha fazlas iin bkz. NetDay web sayfas, http://www.netday.org/.

mann az ok sembolik bir rneini sergileyebilirler. rnein Danny Hillis'e gre, insanlk geliime ynelik yle bir hzla ilerliyor ki; halihazrda burada olan ya da en iyi ihtimalle, oktan beri hkm sren srat sayesinde bir iki sene ierisinde burada olacaklarn dnda, bir ey grmekten aciz durumda. Hillis 1993'te unlar yazmt: "Ben ocukken, insanlar 2000 ylna kadar neler olacandan bahsederlerdi. imdi, yani otuz yl sonra, hl 2000 ylna kadar neler olacandan bahsediyorlar. Tm hayatm boyunca gelecek, senede bir yl azald durdu." 36 Buna kar koymak iin hacker'lar, geleneksel olarak uzak gelecee dair dnce deneyleri iin bile vakit ayrdlar. Bilgisayar hacker'larnn, gelecee dair aratrma alanlarnda kendilerini evlerinde hissettiklerini ve birounun bilimkurguya olan byk merakn biliyoruz. Bu yzden, bir grup hacker'n Hillis'e katlp, amac zamana bak amz sarsmak olan Long Now Foundation' [Uzun Sren imdi Kurumu] kurmas artc deil. Kurumun ana projesini, uzun bir perspektifte dnmeyi simgeleyen ve tevik eden bir saat yapmak oluturuyor. Hillis, "Senede bir kez tklayan bir saat yapmak istiyorum. Yzyl kolu, her yzylda bir ilerleyecek ve gugukkuu milenyumda dar kacak. Gugukkuunun bundan sonraki 10,000 ylda, her milenyum dar kmasn istiyorum." 37 Saate adn, ambiyans mziin babas ve kurumun dier kurucu yesi Brian Eno verdi: Uzun Sren imdinin Saati. Saatin arkasndaki dier isimler arasnda, daha nce grdmz zere Electronics Frontier Foundation'n da kurucular olan Mitch Kapor ve Stewart Brand var. Saatin yapm iin nerilen deiik tasarmlar arasnda, Kaliforniya lnde devasa bir saat mekanizmasyla, Peter Gabriel'in nerisi olan iinde ksa mrl ieklerin mevsimlerin geiine ve dev kzlaalarn senelerin geiine iaret edecei bir bahe vard. Son olarak bu yaknlarda rgt, saat iin Nevada'daki Great Basin Milli Parkna bitiik bir arsa edinmeye karar verdi. Saatin esas manas, tabii ki mekanizmas deil; bizi sembolik

36. Brand, The Clock of the Long Now(1999), s. 2-3. 37. Danny Hillis, The Millennium Clock.

olarak deiik bir zaman algsna altrabilme gc. 1971 'de NASA tarafndan baslan mavi yerkremizin ilk grntleri gibi, etik bir sembol olmasnn amalanmas. O grntler dnyay, hem bir btn olarak hem de evrenin muazzaml ierisinde krlgan ufak bir gezegen olarak grmemizi salad. Bu yzden evre gruplar kendilerine sembol olarak byle resimleri setiler. Uzun Sren imdinin Saati'nde teknoloji, network toplumunun hkim zaman elinden uzaklatrlp, duyarla ans tanyan bir ritim sunmak iin kullanlyor. Bizi, yksek hzda istikrar koruma idealinden alp, hakiki etik varolua gtryor.

F. DUYARLI OLMAK Her sene dzenlenen Net Gn ve Uzun Sren imdinin Saati'ne ek olarak, amzn hayatta kalma eilimine zt hacker'larn duyarlklarnn gstergesi olan nc bir ey daha var. Hayatta kalma snrnda olanlara, dorudan ilgi gstermek. Baz hacker'lar kapitalizm sayesinde edindikleri olanaklar, hayatta kalmak iin kelimenin tam anlamyla mcadele etmek zorunda olanlara destek olmak iin kullandlar. Burada hacker'larn etkisi olduka snrl kalsa da, "Neden ok paran olsun isterdin?" sorusuna alternatif bir cevap vermi oldular. Cevabn bir eye sahip olmay istemenin, dzenin bir paras olmaya giden yolu satn almak olduuna aikr gzyle bakmyorlar. Bunun yerine yle bir cevap veriyorlar: nsanlar, egoist ekonomiden gelen olanaklar, onun tarafndan smrlenlere ynlendirebilir. rnein Mitch Kapar, irketlerin icraatlarnn neden olduu salk sorunlarn ortadan kaldrmak iin bir kresel evreci salk programna destek veriyor. 38 1990da Leo Bosack'la birlikte 170 milyon dolarlk hisseyle Cisco Systems 'den ayrlan Sandy Lemer, bu paray hayvanlara yaplan kt muameleye kar savaan bir dernek kurmak iin kulland.39 Network'n ve bilgisayarn mant bizi, etie uygun tm davranlarn balangc olan, dorudan duyarl olmaya yabanclatryor. Bilgi anda baz hacker'larn temsil ettii, duyarlk gstermenin allmam ekillerine ynelik dncelerin artmasna ihtiyacmz var. Bu dncelerin irketlerden ya da hkmetlerden gelmesini beklemezsek iyi ederiz. Tarihte, bu tr yaplar hibir zaman yeni etik dncelerin kayna olmamtr. Kkl deiimler bunlarn yerine, duyarl olan birka birey tarafndan balatlmtr.

38. The Mitchell Kapor Foundation. "The Mitchell Environmental Health Program." 39. Weeks. "Sandy Lerner, Network of One" (1998).

Kapor

Foundation

SONU

VII Geriye kalanlar

A. HACKER ETNN YED DEER Network toplumuna ve Protestan etiine hkim olan yedi deerin para, i, optimumu salama, esneklik, istikrar, belirleyicilik ve neticenin muhasebesini yapma olduunu grdk. imdi hacker etiinin, yeni toplumumuzun olumasnda nemli rol oynam ve kkrtc bir alternatif enformasyonculuk ruhunun rn olan yedi deerini zetleyebiliriz. Unutmamak gerekir ki, sadece birka hacker, bu deerlerin tmne birden katlmaktadr. Fakat bu deerler yine de birbirleriyle olan toplumsal ve mantki ilikilerinden dolay toplu olarak ele alnmaldrlar. Kitabn imdiye kadarki her blm, bu deerlerden biri zerinde younlat. Hacker'n hayatndaki ilk esas deer tutkudur; yani hacker' harekete geiren ve gerekletiriliinde mutluluk olan, znde ilgin bir ura. kinci blmde, zgrl ele aldk. Hacker'lar hayatlarn, rutinlemi ve srekli optimize edilen bir i gn eklinde deil, yaratc alma ve hayatn dier tutkular arasnda, iinde oyuna da yer olan, dinamik bir aka gre organize ederler. Hacker alma etii, tutkuyu zgrlkle harmanlamaya dayanr. Bu, hacker etiinin geni lde etkili olan ksmdr. nc ve drdnc blmlerde tartlan hacker para etiindeki arpc unsur, birok hacker'in hl, paray tek bana bir deer olarak grmeyip hareketlerini toplumsal deer ve aklk hedefleriyle motive ederek, zgn hacker'l srdrmeleridir. Bu hacker'lar, tutkularn bakalaryla birlikte gerekletirmek, toplum iin deerli olan bir ey yaratmak ve bununla meslektalar tarafndan kabul grmek isterler. Ayrca, yaratclklarnn neticelerini herkesin kullanmasna, denemesine ve daha da gelitirmesine izin verirler ki herkes birbirinden bir eyler rensin. Bilgi amzn teknolojik geliiminin byk blm, geleneksel kapitalizmin ve hkmet programlarnn uurlar ierisinde gerekletirilmi olsa da, nemli bir blm -amzn sembolleri

olan Net ve kiisel bilgisayar da dahil olmak zere- yarattklarn bakalarna ylece veren hacker'lar olmadan var olmayacakt. Grdmz zere, hacker etiinin nc nemli yn, hacker'larn network'lere yaklamlar veya etkinlik ve duyarlk deerleriyle tanmlanan netik'leri. Bu balamda etkinlik; harekette sonsuz ifade zgrl, bireysel bir hayat tarznn yaratln korumak iin mahremiyet zgrl ve kiinin aktif olarak tutkularnn peinde olmas iin edilgen bir kabullenii reddetme zgrln gerektirir. Duyarlk burada, bakalarna alaka gstermenin kendi iinde bir ama olmas ve network toplumunu, kendi mantnn kolaylkla yol at hayatta kalma zihniyetinden kurtarma arzusu manasna geliyor. Bunun ierisine network'e herkesin katlmas ve faydalanmas, network toplumunun uzun vadede neticelerinden kendini sorumlu hissetme ve hayatta kalmann snrnda kalm olanlara dorudan yardm etme amalar giriyor. Bunlar hl ucu ak mcadeleler ve hacker'lar burada, dier iki dzeyde olduklar lde etkili olabilecekler mi greceiz. Her dzeyde de yani i, para, netikte hacker etiine gre yaayan bir hacker, camiann en yce saygsn kazanr. Bu hacker, yedinci ve son deere itibar etmeyi baardnda gerek bir kahraman olur. Bu deer kitapta bandan beri yer ald ve imdi yedinci bolmde izah edilecek: Yaratclk yani kiinin yeteneklerini hayal gcne dayanarak kullanmas, hayret uyandracak biimde srekli kendini amas ve dnyaya, hakiki deeri olan yeni bir katkda bulunmas. Homebrew Computer Club'dan [Ev-yapm Bilgisayar Kulb] Tom Pittman, manifestosu "Deus Ex Machina, or The True Computerist,"te [Deus Ex Machina' ya da Gerek Bilgisayarc], gerek anlamda hack'lemenin beraberinde getirdii hissi tarif ederken, yaratcln nemini ifade ediyor: "O anda bir Hristiyan olarak ben, Tanrnn dnyay yarattnda hissettii tatmin duygusuna benzer bir eyler hissettiimi dndm."1 Hacker etii, yaratcla yaklam bakmndan, Protestan ve Protestanlk ncesi yaklamlardan bir kez daha ayrlyor. Pittman'n gsterili benzetmesi, bu kitabn muzip tarafn; bu etii ayn metaforik manzaraya, yani birinci blmde hacker etii tartmasn balattmz Eski Ahit'in ilk kitab olan Yaratl'a yerletirme zgrln kullanarak noktalamamza olanak salyor. Bu yaklamn, birok bilgisayar hacker'nn gidecei noktadan ilerisine gideceini sylemek neredeyse gereksiz; fakat hayat felsefemizin belli temel sorularna deinen bir kitabn son blmne, ancak byle mitsel bir boyut uygun der.

*Deus Ex Machina: zellikle bir tiyatro oyununda son anda ortaya kan kurtarc, (.n.) 1. Levy, Hackers , s. 236'da alntlanmtr.

B. PROTESTAN YARATILI MlT Yaratl, zengin bir mittir ve insan olmann ne demek olduuna dair en derin sorularn her ba gsteriinde ortaya kar. Birinci bolmde, bu mitin alma etiimizi nitelendirmek iin, tarihsel adan nasl nemli bir ayna olduunu grdk. alar boyunca yaratl ve yaratclk anlaylarmz da ayn ekilde, bu mitin iinde iyi ifade buldu. Protestanlk ncesi ada, Tanr dnyay tam olarak neden yaratt sorusu, Augustinus'un kafasn kurcalamt.2 XVIII. yzylda Protestan Dr. Lightfoot, bu olayn kesin zamann hesaplamak istedi, incil'i kullanarak dnyann 23 Ekim M.. 4004 Cuma sabah saat dokuzda yaratld sonucuna ulat. Tabii ki, yaratl gn olarak bir cumay bulmak Protestan etiine ok uygun dyordu: Dnya, bir ignnn balangcnda yaratlmt, nk almak iin tasarlanmt. Protestan etii, almay kendi bana bir deer olarak kabul ederek, insanolunun cennetten kovulmasyla kaybettii almama halinin gerekte bir kayp olmadn ima ediyor. Milton XVII. yzylda yazd Protestan epik Paradise Lost'ta "Eer insanlarn meyvesini yemelerini istemediyse Tanr neden cennetin ortasna yasak bir aa diksindi ki?"3 diye soruyor. Protestan etiinin cevabna gre, insanlarn meyveden yemeleri gerekten istenmiti: Alnlarnn teriyle almak onlar iin planlanm hakiki ksmetleriydi. Protestan etiinin geliiminde cennet salt, dem ve Havva'ya aylakln nasl sakncal olduunu gsteren bir ders olarak bile grlebilir. nsan aylak olunca, boluun yerini tutacak baka bir faaliyet bulur -yemek- ve sonra bunun zarar verici sonular yznden bir bakasn sular. En zoru ise, insann ieriinden tek bana

2.Bu Augustinus'un tekrar tekrar sorduu bir soru. Bkz. On Genesis Against tbe Manichees, 1.2: Confessions, 11.13, 12 [itiraflar, ev.: Dominik Pamir, Kakn Yay. 1999] ve City of God, 11.5. Augustinus'un kendi esvab, Yaratltan nceki zaman hakknda anlaml biimde konuulamayaca nk yaratln zaman ve mekn ierisinde gereklemedii, aksine onlar da yarattdr. 3. Milton Paradise Lost(1667|.

sorumlu olduu bir hayattr. Protestan etiinde i arayan biri, sadece i deil, hayatnn bir sorununa da bir zm arar. bir cevap sunar: Hayatn anlam kaynak yapmaktr ya da muhasebeciliktir ya da irket yneticisi olmaktr ya da ite ne i yapyorsanz odur. sayesinde, bir kiinin kimlii pratik anlamda tanmlanm olur. alrken hi kimsenin, her gn nasl yaarm diye endielenerek uyanmasna gerek kalmaz. Protestan etiinin ynettii bir dnyada, alrz nk hayatmzla baka ne yaplr bilmeyiz; tpk baka ne yapacamz bilmediimizden yayor olmamz gibi. Yaamak iin alrz - iten ibaret bir hayat. Bir baka deyile, almak iin alrz ve yaamak iin yaarz. Vaiz Wilhelm Schneider'in, sonsuzluk o kadar uzun gelmesin diye gelecekteki cennet yaamnda da almamz gerekliini iddia ederken yanlm olduunu umut etmeli! 4 Tipik yaratlar devlet dairesi ve manastra benzer ticari teebbsler olan Protestan etiinde, yaratclk nemli bir rol oynamaz. Bunlardan hibiri, bireyin yaratc bir faaliyette bulunmasn tevik etmez. Bu kurumlarn yaratclk kartl, bir dnce deneyiyle gsterilebilir. Dnyay yaratma iine ne ekilde giriirlerdi? Bir devlet dairesinin harekete gemeden nce gerekletirecei, sonu gelmeyen toplantlar ve taslaklar gerektirecek Yaratlnn balangc, unun gibi bir eye benzerdi: DNYANIN YARATILMASI MEVZUSUYLA LGLENEN KOMTENN AILI TOPLANTISI TUTANAI Zaman: 23 Ekim M.. 5004 sabah 09.00 Yer: Cennet, gn 9. kat Katlmclar: Tanr (bakan) Ba melek Mikail Ba melek srafil

4. Schneider, The Other Life (1920), s. 297.

Ba melek Cebrail (Sekreter) Namevcut: eytan 1. Toplant al Sabah saat 09.00'da. Tanr toplanty at ve katlmclar selamlad. 2. nerilen gndemin onaylanmas nerilen gndem, bu toplantnn gndemi olarak onayland. 3. Dnyann yaratlmas Bakann dnyay yaratma fikri zerine, hararetli bir tartma oldu. Yaratma konusuyla ilgilenecek bir komite oluturulmasna ve bu komiteye balangtaki fikirden yola karak gelitirilecek, bir dnyay yaratma stratejisi hazrlama grevinin sorumluluunun verilmesine karar verildi. Strateji, odak noktasn dnyayla ve her eyin nasl olmas gerektiiyle snrl tutacak. 4. Dier meseleler Kahvenin yannda muffin yerine donut almaya ve fiyat teklifi istemeye karar verildi. 5. Sonraki toplant Sonraki toplant dnyann sonunda yaplacaktr. 6. Toplant sonu Bakan toplanty len 12.00'de kapad. mza, Ba melek Cebrail, Sekreter DNYAYI YARATMA STRATEJS - ZET Okur, dnyay yaratma stratejisini u an elinde tutuyor. Bu strateji iin daha kapsaml gerekeler, bundan bamsz olarak Tanrnn Aratrma Vakf tarafndan yaymland. Bunlarn arasnda, bu stratejiyi ortaya koyma aamasnda, meleklerden rica edilen uzman grleri de yer alyor.

Strateji, dnyann teknoloji deil de ierik esasna gre yaratlmasnn kabul ediliiyle balyor. Toprak, k ve zerinde kemer oluturan kapak gibi, srf teknolojik bir altyap uzun vadede yeterli olmaz. erik yaratma becerisi gereklidir. Bu yzden dnyann ierii olacak hayat, alt nc proje vastasyla gelitirilmelidir. DNYA VZYONU Dnyada hayat vardr; grevi dnyaya hayat getirmektir. TAVSYE EDiLEN EYLEMLER Yaratl aada ilan edilmi alt nc proje vastasyla ilerletilecektir: 1. Gn ve yerin yaratl 2. In yaratl 3. Gklerin yaratl 4. B itkilerin yaratl 5. Hayvanlarn yaratl 6. insanlarn yaratl Strateji komitesinin hareket plan, bir sonraki aamada, nc projelerin her biri iin alma gruplar belirlemek. ncil'in ticari giriim versiyonu, yaratltan sadece kimin ne alacana dair anlamalara bir giri olarak bahseden bir szlemeyle balayacaktr: SZLEME Dnyann yaratcs (bundan byle "Tanr") ve dnya zerinde kullanm hakk verilen taraflar (bundan byle "insanlar"), tufandan sonraki 27 ubat M.. 2347 gn, aadaki hususlarda mutabktrlar: SZLEMENiN AMACI 1. nsanlar, u andan itibaren, gnahlarna tvbe etmeye ve daha erdemli yaamaya sz vermitir. Tvbe ve pimanlk anlalan tarihe kadar yerine getirilmelidir: Her insann mr sresince. 2. Tanr insanlara inayet baheder; bu aadaki iki unsurdan ibarettir: -bundan baka tufanlardan saknma -sonsuz hayat

Tanr, bu inayeti iki taksitte bahedecektir. lk taksit yani baka tufanlardan saknma, szlemenin imzalanmasyla bahedilecektir. kinci taksit, yani sonsuz hayat, dnyann sonunda insanlarn icraat tasvip edildiinde bahedilecektir. HAKLAR 3. Yukarda, ikinci maddede bahsedilen inayetlerin -balama ve sonsuz hayat- datm ve kullanm haklar tamamen Tanrda sakldr. Dnya ve Sonsuz Hayat rnlerinin isimlerinin tm haklar da yine yalnz Tanrya aittir. 4. Rekabet stnlnn korunmas: nsanlar, bu szlemede belirtilenlere benzer hususlarda, Tanryla rekabet etmek iin, hibir grupla anlamaya girmeyeceklerdir. YAPTIRIMLAR 5. nsanlarn bu szlemede tanmlanan vazifeleri yerine getirmemeleri durumunda, Tanr onlara sonsuz bir zaman zarfnda icat edebilecei tm ekillerde, istedii kadar ikence etme hakkn sakl tutar. Yaptrmlara dair insanlara hibir hak tannmamtr.

SZLEMEDEN DOABLECEK ANLAMAZLIKLARIN ZMLENMES 6. Bu szlemeden doabilecek Mahkemesi'nde zmlenecektir. herhangi bir anlamazlk, M.. 27.2. 2347 imza: Tanr Tanklar: Sam Ham insanlar adna Nuh Peygamber Helsinki Gezici

Hacker modelinde birey, brokratik formaliteler olmadan, hemen yaratmaya balar ve yarattklarn karmak hukuk dili olmakszn bakalarna dorudan aktarr.

C. PROTESTANLIK NCESNDE YARATILI Protestanlk ncesi Yaratl gr de Protestan etiinden farkldr. Protestanlk ncesi Kilise nde gelenlerine gre Tanr, cuma gn harekete gemedi; aksine insanlarn iinde hibir ey yapmalar gerekmeyen cennet gibi dnyada, tam buna uygun ekilde pazar gn yaratlmt. Pazar ayn zamanda, sa'nn dinlenmek iin Cennete kt gndr. Kilisenin nde gelenlerinden biri olan ehit Justinius, Hristiyanlk iin II. yzylda yazd Savunma'snda u iki nedenden dolay pazar vyor: Pazar gn hepimizin mterek toplant gndr, nk bugn Tanrnn karanlkta ve maddede bir deiiklik yapp, dnyay yaratt gndr ve Hz. Isa Peygamberimiz de ayn gnde dirilmitir.

Protestan etii, cuma gnn ver; Protestanlk ncesi etik ise pazar kutsal sayar. Deerlendirmedeki bu fark, pazarn Protestanlk ncesi dnemde haftann ilk gn olarak kabul edilmesi, imdi ise genellikle haftann son gn saylmasndan ortaya kyor. Protestan etii almamerkezliyse, o zaman Protestanlk ncesi etik dinlenmemerkezli saylabilir. Ancak bu dinlenmemerkezlilik, olumlu bir kullanma biimi olarak tanmlanaca yerde, i deil diye olumsuz olarak tanmland iin yaratcl, almamerkezlilikten fazla tevik etmez. Bu yaklamn etkisi, ilk bin yl ve sa'dan sonraki yarm bin yllk dnemdeki zellikle bilim alannda buna bal yaratclk eksikliinden anlalabilir. Genellikle Augustinus'tan sonraki Protestanlk ncesi kilise rahiplerini de en ok megul eden soru, Tanrnn dnyay neden yaratt oldu. Protestanlk ncesindeki bak asyla bu hakiki bir sorundu: Mantki olarak, Protestanlk ncesindeki Tanr, dinlenmeye, hibir ey yaratma zahmetine katlanamayacak kadar ok deer veriyor olmalyd. D. CUMA VE PAZARIN TESNDE Bu kitapta srekli, hacker'larn cumaya kar pazar savunduuna dair mecazi bir ifade kullandk; fakat bu ifade hep snrlamalar ierdi. Protestan ve Protestanlk ncesi etiklerinin yaratl asndan incelenmesi, bu snrlarn nemine aklk getiriyor ve hacker etiinin, sonunda hem cuma hem de pazarn ruhundan farkllat nemli noktalar ortaya karyor. Hacker bak asna gre dinlenmemerkezlilik, neredeyse almamerkezlilik kadar sakncal olabilir. Hacker'lar, kayda deer bir ey yapmak, yaratmak isterler. Yaratcla frsat tanmayan ilerden kanrken, ideal bir durum olarak dinlenmeyi de bir o kadar yetersiz bulurlar. Uyuuk ekilde dinlenerek gemi bir pazar, bir Cuma

kadar ekilmez olabilir. Cennetin tam da bu tr geen sonsuz bir pazar gnne benzedii gr, birok ateistin cehenneme gitmeyi yelemek hususunda Machiavelli'yle hemfikir olmalarn salad (ounlukla Dante'nin, iinde antikan en byk filozoflar ve bilim adamlarnn yaratc aratrmalarn srdrmelerine izin verilen Cehennemindeki n baheyi dnerek).5 Hacker'lar bo vaktin, alma vaktinden otomatikman daha manal olduunu dnmezler. kisinin de cazibesi, nasl hayata geirildiklerine baldr. Anlaml bir hayatn bak asndan, tm bu i/bo vakit ikilii bir tarafa braklmaldr. imizi ya da bo vaktimizi yaadmz srece, zaten gerekten yayor saylmayz. Anlam, ite ya da dinlenmede bulunmaz; anlam hareketin kendi doasndan ortaya kmaldr; yani tutkudan, toplumsal deerlerden, yaratclktan. Pittman'n Yaratla yaklam, bunu mkemmel bir biimde aklyor. Onun fikrine dayanarak, Augustinus'un sorusuna hacker'larn cevabn verebiliriz; kusursuz bir varlk olan Tanrnn, hibir ey yapmaya ihtiyac yoktu; O, sadece yaratmak istemiti. Hacker yaklamnda yaratclk, esas bir deerdir. Bu psikolojinin tarifi iin, Yaratl mitinin girii; dnyann yaratlnn anlatl olarak deil de, daha az gsterili biimde, yaratc hareketin tecrbesi olarak okunabilir: Balangta Tanr g ve yeri yaratt. Tanrnn Ruhu sularn zerinde dalgalanyordu. Tanr, "Ik olsun" diye buyurdu ve k oldu. Tanr n iyi olduunu grd ve onu karanlktan ayrd. 6 Yaratlta, yaratc fikir geldii anda karanlk aydnla dnr; Tanr, her yaratc sanat gibi yle haykrr: "Evet! te bu!" O herhangi birisi deil; O kendisi. Bir an iin gururlanr: "Sahi, bunlar yapmakta baya iyiymiim." Yaratl, yaratcln kendi koullarnda meydana gelen trde bir eylemin hikyesi olarak grlebilir. Bunun iinde yetenekler, hayal gcne dayanarak kullanlr. Kiinin kendisini bile artp, atnda hissettii sevinci yanstr. Tanr, her gn daha da srad bir fikirle kagelir: ki ayakl tysz mahluklar yapmaya ne dersin... Ve bakalar iin bir dnya yaratmak konusunda yle heveslenir ki, arka arkaya alt gece uyank kalmaya hazrdr; yalnzca yedinci gn biraz dinlenmeye ekilir. Yaratcla verdii nemden dolay hacker etii, nihayetinde hem Protestan, hem de Protestanlk ncesi etik kurallarndan ayr addedilmelidir. Hacker etiine gre hayatn anlam, cuma olmad gibi pazar da deildir. Hacker'lar, kendilerini cuma ve pazar kltrlerinin arasna yerletirirler ve dolaysyla hakikaten yeni bir ruhu temsil ederler. Bunun nemini ise, henz anlamaya baladk. 5. Dante, ilahi Komedya'da Cehenneme indiinde, Arafta diyaloglarn srdren Sokrates, Platon ve dier okullularla karlar (4. kanto) 6. Yaratl, 1.2-4.

SONSZ

Enformasyonculuk ve Network toplumu Manuel Castells

Teknoloji, toplumsal deiimin temel bir boyutudur. Toplumlar evrim geirirler ve kendilerini kltrel, ekonomik, politik ve teknolojik unsurlarn karmak bir etkileimi araclyla dntrrler. Bu yzden teknoloji, bu okboyutlu matris ierisinde anlalmaldr. Ayn zamanda, teknolojinin kendi dinamikleri vardr. Belirli bir toplumda gelien ve yaylan bir teknoloji, o toplumun esas yapsn kesin olarak ekillendirir. Teknolojik sistemler, nitelik bakmndan byk bir deiim gerekleene dek, yani yeni bir teknoloji paradigmas balatan bir teknoloji devrimine kadar, aama aama geliir. Paradigma kavramn, nc bilim tarihisi Thomas Kuhn, bilginin bilimsel devrimler tarafndan dntrlmesini anlatrken nermiti. Paradigma, performansn standardn belirleyen, kavramsal bir kalptr. Keifleri, sinerjiyle yani sisteme eklenen deerle kar karya gelen sistemin zel bileenleriyle tanmlanan, uyumlu bir ilikiler sistemi ierisine katar. Bir teknoloji paradigmas, mevcut olan farkl teknolojileri, her birinin performansn artran bir ekirdek etrafnda organize eder. Teknolojiden genellikle anlalan, oaltlabilir formdaki performans iin yntemler belirlemek amacyla, bilimsel bilginin kullanlmasdr. Bu ekilde endstri devrimi; doal evreye bal kalmadan, insan eliyle yaplm gerelerle enerji retme ve datma kapasitesiyle nitelendirilen bir paradigma olan endstriyellii kurdu. Her eit hareket iin temel kaynak enerji olduundan insan soyu, enerji retimini dntrerek, doa ve kendi varolu artlarnn zerindeki nfuzunu arpc biimde artrabilmiti. Bir teknoloji devriminin ekirdei etrafnda, eitli alanlardan teknolojiler kmelendi ve bunlar bir noktada birletiler. Enerji teknolojisindeki devrim (ilk nce buhar gcyle, sonrasnda elektrikle), endstriyelliin temellerini att. Mekanik mhendislii, metalrji, kimya, biyoloji, tp, tamaclk ve dier ok eitli teknoloji alanlarnda gerekleen ortak devrimler, yeni teknoloji paradigmasnn oluumunda bir araya geldiler. Birlikte endstri toplumunu oluturan yeni retim, tketim ve toplumsal organizasyon biimlerinin ortaya kmasn, ite bu teknolojik altyap mmkn kld. Endstri toplumunun temel zellikleri; endstriyel fabrika, byk irket, aklclatrlan

brokrasi, tarmsal igcnn yava yava tkenmesi ve byk lekli ehirleme sreci, kamu hizmetlerinin datm iin merkezi sistemlerin oluturulmas, kitle iletiiminin ykselii, ulusal ve uluslararas tamaclk sistemlerinin ina edilmesi ve kitle imha silahlarnn gelitirilmesiydi. Endstriyellik, eitli kltrel ve kurumsal ifadelerde yer ald. Endstriyel kapitalizm ve endstriyel devletilik, toplumsal organizasyonun kart biimleriydi; yine de esas altyaplaryla temel benzerliklere sahiptiler. Tarihin, kltrn, kurumlarn ve siyasi egemenliin deien seyri, bir dizi endstriyel toplum yaratt; bunlar Japonya ve ABD'den; sve ve spanya'ya kadar birbirinden farkl toplumlard. Ama yine de hepsi, ortak bir sosyo-teknojik trn, yani evrenselliin, tarihsel eitlemeleriydi. Bu benzeme, halen XXI. yzyl toplumlarnn egemen matrisi olarak endstriyelliin yerini almakla megul olan bir teknoloji paradigmas olarak enformasyonculuun anlam ve nemini aklamaya yardmc olabilir. Endstriyellik muhakkak ki, bir gnde ya da birka ylda ortadan kalkmaz. Tarihsel gei sureci, nceki toplumsal formlarn yeni ortaya kanlar tarafndan emilmesiyle ilerler; bu yzden gerek toplumlar, bulgusal amalar iin ina ettiimiz ideal rneklerinden ok daha dzensizdir. Belli bir paradigmann (rnein enformasyonculuun), dierleri (rnein endstriyellik) karsnda hkim durumda olduunu nereden biliriz? Basit: Zenginlik ve g birikimindeki stn performans sayesinde. Tarihsel geiler, kazananlarn dnyasyla ekillenir. Bu hibir deer yargsn ima etmemeli. Daha ok ya da daha verimli retmenin, insanlk asndan daha stn bir deeri temsil edip etmediini bilmiyoruz. lerleme fikri bir ideolojidir. Yeni bir paradigmann ne kadar iyi, kt ya da vasat olduu kimin bak asna, kimin deerlerine, kimin standartlarna baldr? Fakat hkim olduunu biliriz nk uygulandnda, eleyerek rekabete son verir. Bu anlamda toplumlarmza hkim paradigma, endstriyelliin yerini alan ve onu da ihtiva eden enformasyonculuktur. Peki o nedir? Enformasyonculuk, bir teknoloji paradigmasdr. Toplumsal organizasyonlar veya kurumlar deil, teknolojiyi ilgilendirir. Enformasyonculuk, benim network toplumu adn verdiim belli bir tr toplumsal yapnn temelini oluturur. Enformasyonculuk olmadan, network toplumu varln srdremezdi; ama yine de bu yeni toplumsal yap enformasyonculuun deil, daha geni bir toplumsal geliim modelinin rndr. Network toplumunun yaps, yaratl ve tarihsel farklln, aada daha detayl biimde ele alacam. Fakat ilk nce, esas altyapsna, bir teknoloji paradigmas olarak enformasyonculua odaklanmak istiyorum. Zenginlik, g ve anlam elde etmede bilgi ve enformasyonun oynad temel rol, enformasyonculuun tipik bir zellii deildir. Bilgi ve enformasyon, hepsinde olmasa da, tarihte bilinen ou toplumda esas olmutur. Bunun birok emsalinde birbirinden kesinlikle farkl bilgi biimleri vard; fakat bilgi, bilimsel bilgi de dahil olmak zere, tarihsel olarak her zaman greceliydi. Bugn gereklik diye kabul edilen, yarn hata listesine alnabilir. Elbette son iki yzylda bilim, teknoloji, zenginlik, g ve iletiim arasnda, gemite olduundan daha yakn bir etkileim olutu. Ne var ki Roma mparatorluu; muazzam kamu almalarnn ve iletiim modellerinin mhendislik teknolojileri, hkmeti ve ekonomik faaliyetlerin Roma hukukunda manta uygun olarak kanunlatrlmas ve gelimi Latin diliyle mmkn klnan enformasyonun

ilenmesi ve iletiim olmadan anlalamaz. Tarih boyunca bilgi ve enformasyon ile bunlarn teknolojik destekileri; siyasi/askeri egemenlikle, ekonomik refah ve kltrel stnlkle yakndan ilikilendirildi. Yani bir anlamda tm ekonomiler bilgiye dayal ekonomilerdir ve tm toplumlar znde, enformasyon toplumlardr. Tarihsel dnemimizin ayrt edici zellii, bir bilgiilem teknolojileri kmesi evresinde merkezlenmi olan bilgiilem teknolojisi devrimi tarafndan balatlan, yeni bir teknoloji paradigmasdr. Yeni olan ise, bilgiilem teknolojisi ve bu teknolojinin, bilgi retimi ve uygulamas zerindeki etkisi. te bu yzden bilgi ekonomisi ya da enformasyon toplumu kavramlar yerine, enformasyonculuk kavramn kullanyorum. Enformasyonculuk mikroelektronik ve genetik mhendisliinde gerekleen ikiz devrimler etrafnda, insann bilgiilem konusunda yeteneini artrmaya dayanan bir teknoloji paradigmas. Ancak tarihteki matbaann icad gibi eski bilgiilem teknolojisi devrimleri karsnda bu teknolojilerde devrimci olan nedir? Matbaaclk, toplumun her alannda hatr saylr nemi olan, gerekten de byk bir teknolojik icatt - modern an balarnda Avrupa evresinde, ok daha nce icat edildii yer olan in'den daha byk deiimlere sebep olsa da. Fakat amzn yeni bilgiilem teknolojilerinin tarihsel nemi daha da fazladr; nk temel ayrt edici nitelik zerinden, yeni bir teknoloji paradigmasnn ncs oldular: 1. Hacim, karmaklk ve hz asndan kendisini genileten ilem kapasiteleri. 2. Yeniden birletirme yetenekleri ve 3. Datm esneklikleri. imdi, yeni bilgisel paradigmann zn oluturan bu zellikleri, detayl biimde anlatacam. ki temel teknoloji alann, mikro-elektronik ve genetik mhendisliini birbirleriyle etkileimlerinden nce ayr ayr ele alacam. Mikroelektronie dayal devrim; mikroipi, bilgisayarlar, telekomnikasyonu ve onlarn network'lerini ierir. Tm sistemi iletecek hayati teknoloji yazlm gelitirmektir; fakat birleik devreler, iletim gcn ellerinde tutarlar. Bu teknolojiler, bilginin ilenme kapasitesinde: sadece bilgi hacminde deil, ilemlerin karmaklnda ve ilem hznda da olaanst bir art salar. Ancak nceki bilgiilem teknolojileriyle kyaslandnda, "ok daha fazlas" ne kadardr? lem kapasitesinde benzeri grlmemi bir sramayla nitelendirilen bir devrim olduunu nereden biliriz? Cevabn ilk katman tamamen deneysel bilgiye dayal. Mevcut bilgiilem llerinden herhangi birini dnn; bitler, geribesleme dngleri [feedback loops] ve hz: Son otuz yl iinde iletim gcnde, ilem bana maliyette ayn arpc artla birleen srekli bir eksponansiyel art grlr. Fakat ben sadece nicelik bakmndan deil, nitelik bakmndan da baka bir ey olduu varsaymnda bulunuyorum: Bu teknolojilerin, teknolojiye dayanarak retilen bilginin teknolojik geliimi zerine yaplan geribesleme sayesinde, iletim glerini kendi kendilerine geniletme kapasitesi olduu varsaymnda. Bu riskli bir varsaym; nk iletim gc, devreleri mikroipte daha fazla birletirmede fiziksel snrlarla karlaabilir. Ancak imdiye kadar bu alanda

yaplan her kyamet gn kehaneti, retimde yeni atlmlarla yalanland. Yeni materyaller (biyolojik materyaller ve onlarn DNA's zerine kimyasal kaynakl bilgiilem de dahil olmak zere) zerinde devam eden aratrmalar, birletirme seviyesini olaanst derecede geniletebilir. Paralel ilem ve yazlmn nanoteknoloji sayesinde donanmla btnletirilmesinin artmas, bilgiilemin kendini geniletme gcne ek kaynaklar olabilir. Buna gre, bu varsaymn daha biimsel yorumu ise u: Bilgiilem teknolojisi devriminin ilk yirmi be senesinde bilgiilem iin, teknolojilerin kendi kendine reyen ve genileyen kapasitesini kullandk. Bugnk uurlarn yerini muhtemelen, olumakta olan yenilik dalgalar alacaktr ve (bu nemli), eer bu teknolojiler esasnda iletim gcnn snrlarna gelinirse, yeni bir teknoloji paradigmas ortaya kacaktr - bugn, bilimkurgu senaryolarndaki bildik gelecekbilimi kukular dnda, hayal edemeyeceimiz biim ve teknolojilerle. Mikroelektronik esasl teknolojiler, enformasyonu mmkn olan her ekilde tekrar birletirme yetenekleriyle de tanmlanrlar. Ben buna, (Nelson'dan Berners-Lee'ye uzanan gelenei izleyerek) hipermetin diyorum; bakalarysa World Wide Web diyorlar, internet'in gerek deeri, her yerden her eyi alarak birletirip tekrar tekrar bir araya getirebilmesi. Berners-Lee'nin World Wide Web'inin zgn tasarm, u anki bir e-posta sistemine bal, tarayc ve bilgi salayc olarak kullanmlaryla snrl olan ekli yerine iki ileviyle, tarayc ve dzenleyici olarak yeniden yklendiinde, bu ok daha ak hale gelecek. Nelson'un Xanadu'su kesinlikle ngrl bir topyayd. Internet'in gerek potansiyeli, Nelson'un da farkna vard gibi, tm mevcut enformasyonu ve iletiimi yeniden birletirmesi ve hipermetnin her kullancs ve yaratcsnn, gerek zamanl, karar verilmi spesifik amalar zerinden iletiim kurabilmesidir. Yeniden birletirmek, yeniliin kaynadr; zellikle de bu yeniden birletirmenin rnleri, anlam gittike artan bir enformasyon sarmalnda daha fazla etkileimi besliyorsa. Yeni bilgi retimi, hep yeniden birletirilen enformasyona teorinin uyarlanmasn gerektirecekken; bu kaynak eitliliini kullanarak yeniden birletirme zerine deney yapabilmek, bilginin alann olduu kadar, farkl alanlar arasnda yaplabilecek balantlar da olduka artrr - Kuhn'un bilimsel devrimler teorisindeki bilgi yeniliinin kayna, tam olarak budur. Yeni bilgiilem teknolojilerinin nc zellii, iletim gcnn trl ieriklere ve uyarlamalara dalmn salamaktaki esnekliidir. Network teknolojilerinin (1990'larda Java ve Jini dilleri gibi) saysnda yaanan patlama, cep telefonlarnn sarsc bymesi ve tanabilir Internet'in kapsaml geliimi (yani cep telefonu araclyla, yaygn bir dizi portatif cihazdan Internet eriimi), herhangi bir yerden teknolojik altyapya ve kullanm bilgisinin mevcut olduu herhangi bir yerdennetwork'le iletiim gc de dahil olmak zere iletim gc sahibi olmann artan kapasitesine iaret eden anahtar gelimeler. Bilgiilem teknolojisi devriminin ikinci unsuru olan genetik mhendisliinin detaylar zerinde, daha tasa ve z biimde duracam. Bu ou kez mikroelektronikten tamamen bamsz bir sre olarak kabul edilse de yle deildir. lk nce analitik adan, faaliyet merkezleri canl varlklarn DNA kodunun zlmesi ve son kertede tekrar

programlanmas olduundan bu teknolojilerin, bilgiilem teknolojileri olduu ortada. kincisi, mikroelektronik ve genetik mhendislii arasnda, insanlarn fark ettiklerinden ok daha yakn bir iliki mevcut. Gelimi yazlmlarn salad muazzam hesaplama yetenei ve simlasyon kapasitesi olmakszn, nsan Genomu Projesi tamamlanamazd; ayrca bilim adamlar, belirli genlerin zel ilevlerini ve yerlerini tehis edemezlerdi. Dier yandan, biyoipler ve kimyasal bazl mikroipler, artk bilimkurgu fantezileri deiller. ncs, iki teknoloji alan arasnda, Fritjof Capra'nn devrim yaratan teorik yaptnda gsterildii gibi network oluturmaya, kendi kendini organize etmeye ve ortaya kan zelliklere dayanan analitik paradigma etrafnda teorik bir yaknlama sz konusu. Dntrc gleri XXI. yzyl banda henz serbest braklan genetik mhendislii teknolojileri de, kendini genileten iletim kapasiteleri, yeniden birletirme yetenekleri ve dalm gleriyle nitelendiriliyorlar. lk nce, insan genomunun ve giderek de bir takm trlerin ve alttrlerin bir haritasnn var olmas, biyolojik sreler hakknda bilgilerin biriktirilerek birletirilmesi olasln yaratyor. Bu da, nceden gzlem alannn dnda olan sreler hakknda bilgimizin, niteliksel adan dnmne yol ayor. kincisi, genetik mhendislii, DNA kodlarn yeniden birletirme becerisinden ibarettir ve onu nceki biyoloji deneyciliinden ayran da budur. Fakat daha ustaca bir yenilik de mevcut. Genetik mhendisliinin ilk retiminin baarsz olmasnn sebebi, bilgiilemde olduu gibi biyolojide de en nemli eyin, genel olarak ilikiler rgs olduunu kavramadan; hcrelerin birbirinden ayr varlklar olarak programlanmasyd. Hcreler, yalnzca dierleriyle olan ilikileriyle var olurlar. Bu nedenle hcre alarn etkileime geirmek, birbirinden ayr ynergeler yerine kodlar araclyla iletiim kurmak, bilimsel yeniden birletirme stratejilerinin konusudur. Bu tr bir yeniden birletirme, lineer terimlerle nitelendirmek iin bir hayli karmaktr. Santa Fe Enstits'ndeki aratrmaclar tarafndan nerilen baz modellerde olduu gibi, ortaya kan zelliklerin gen alaryla ilikilendirilmesi, bilgisayarlarn geni apta paralel iletimiyle simlasyon teknikleri gerektirir. ncs, genetik mhendislii deiik trlerin farkl bedenlerinde (veya sistemlerinde) farkl alanlardaki, farkl kodlar ve haberleme protokollerini tekrar programlayabilmeyi vaat eder. Canl organizmalarda kendi kendini yenileyen oluumlar ve genetik tesi [transgenic] aratrma, genetik mhendisliinin keif sahalardr. Genetik ilalar canl organizmalara, bilgiilem gcnn verilmesinin en iyi ifadesi olan zprogramlama yeteneklerinin kazandrlmasn amalar. Bu arada genetik mhendislii; olaanst teknoloji devrimlerine, toplumsal balamlarndan, toplumsal kullanmlarndan ve toplumsal sonularndan bamsz olarak deer yklemekle, ne kadar byk bir hataya deceimizin etkili bir gstergesidir. Canl organizmalarn kodlarn ynlendirebilme yeteneinden daha mhim bir teknoloji devrimi hayal edemiyorum. Teknolojik gelimeleri kltrel, etik ve kurumsal anlamda mterek olarak kontrol etme yeteneimizden ayrldnda ise, daha tehlikeli ve potansiyel olarak daha ykc bir teknoloji de dnemiyorum.

Network toplumu, enformasyonculuun altyapsndan douyor ve zamanmzdaki hkim toplumsal organizasyon ekli olarak gezegene yaylyor. Network toplumu, enformasyonculuk paradigmasnn zellii olan bilgiilem teknolojileri tarafndan harekete geirilen, bilgiilem network'lerinden olumu bir toplumsal yapdr.Toplumsal yapyla insanlarn, kltr araclyla ekillenen anlaml bir etkileimde olduu gibi; retim, tketim, tecrbe ve g ilikilerinde, rgtsel ekilde bir araya gelmelerini kastediyorum. Bir network, bir dizi birbirine bal dmden oluur. Dm, erinin kendini kestii noktadr. Toplumsal network'ler, insanlk kadar eskidir. Fakat enformasyonculukla yeniden hayat kazandlar nk yeni teknolojiler, tarih boyunca hiyerariye dayal organizasyonlarla olan rekabetlerinde network'lere engel olan koordinasyon ve ynlendirme sorunlarn zerek, network'lerin tabiatnda var olan esneklii artrdlar. Network'ler dmler boyunca, etkileimli bir ekilde performans blrler ve kararlar ortak alrlar. Bir network'n bariz bir merkezi yoktur; dmleri vardr. Dmler farkl boyutlarda olup, buna gre maksada uygunluu deikenlik gsterebilse de, hepsi network iin gereklidir. Dmler lzumsuz hale geldiinde network'ler, dmleri silerek ve yeni, verimli olanlarn ekleyerek kendilerini yeniden ekillendirmeye ynelirler. Dmler daha fazla enformasyon alarak ve bunu daha verimli bir biimde ileyerek, network'ler iin nemlerini artrrlar.Bir dmn nemi, belirli zelliklerinden deil; network'e deerli enformasyon vererek katkda bulunma yeteneinden kaynaklanr. Bu anlamda ana dmler, merkez deil, iletiimin anahtarlar veya protokolleridir; performanslarnda genel bir mantk yerine, network mantn uygularlar. Network'ler ikili bir mantkla alr: Kapsama/dlama. Toplumsal yaplar olarak, deerlere sahip deildirler. Hem sever hem ldrrler; meseleleri kiisel deildir. Her ey belli bir network'n hedeflerine ve bu hedefleri gerekletirmede en stn, ekonomik ve kendi bana retilebilen biimine baldr. Bu anlamda network, bir otomasyondur. Toplumsal bir yapda, network'leri toplumsal aktrler ve kurumlar programlar. Fakat bir kez programlandnda, bilgiilem teknolojisiyle iletilen bilgiilem network'leri, yapsal mantklarn insani elerine dayatrlar. Yani programlar -genellikle toplumsal ve ekonomik adan ar bir bedelle- deiene dek. Bu biimsel analizi toplumun gerek ileyiine uyarlamak iin, network toplumunun temel yaplarn ksaca nitelendireceim. Her eyden nce yeni ekonomi, network'ler zerine kuruludur. Yatrm ve deer bime kaynakl kresel finans pazarlar, sinyalleri ileyen elektronik network'ler zerine kuruludur. Bu sinyallerin bazlar, ekonomik hesaplara dayanr; fakat ounlukla farkl kaynaklardan enformasyon girdaplar tarafndan retilir. Bu iaretlerin ve finans pazarlarnn, elektronik network'lerinde ilenmelerinin sonular, her ekonomide her mala biilen asl deerdir. okuluslu irketler ve yardmc network'leri, GGP'nin (gayri safi kresel haslann) yzde 30'dan fazlasn ve uluslararas ticaretin neredeyse yzde 70'ini oluturduklar iin kresel ekonomi, ibirliine dayal retim ve iletme network'leri etrafnda kuruludur. Firmalarn kendileri de, network'ler iinde ve onlarn vastasyla alrlar. Kk ve orta dereceli firmalar, ibirlii network'leri olutururlar; bylece kaynaklar bir araya getirerek esnekliklerini korurlar. Byk firmalar, birleik network'lerin deiken geometrisinde; rnlere, ilemlere, pazarlara ve dnemlere gre deien, stratejik anlamalar ze-

rinden alrlar. Ve bu birleik network'ler, network'lerin iinde network'ler olan bir dnyada, kk ve orta derecedeki ticari network'lerle balant kurarlar. Ayrca network giriimi dediim ey, elektronik endstrisinde Cisco Systems'in veya Dell Computer'in nclk ettii ticari modellerde olduu gibi, ounlukla mterilerle reticileri tescilli bir network zerinden balantya geirir. Ekonomilerimizdeki asl iletim birimi, belirli bir ama iin hazrlanm ticari network'lerin idare ettii i projesidir. Tm bu karmaann stesinden, yalnzca enformasyonculuun aralaryla gelinebilir. retkenlik ve rekabetilik, bu network'letirilmi retim datm ve ynetim sayesinde ok fazla artyor. Yeni ekonominin network'leri rekabetle, daha az verimli olan organizasyon biimlerini aama aama eleyerek, dnyaya boydan boya yayld iin; yeni networklenmi ekonomi, her yerde hkim olan ekonomi haline geliyor. Bu ekonomide iyi performans gsteremeyen veya bu egemen network'ler iin olas bir kazan arz etmeyen ekonomik birimler, blgeler ve insanlar darda braklr. Dier yandan, herhangi bir yerden ve kiiden gelecek her muhtemel deer kayna, yeni ekonominin verimli network'leriyle birletirilir ve programlanr. Byle koullar altnda i, bireyselletirilmi olur. Ynetim-igc ilikileri, bireysel dzenlemelerle belirlenir. Sistem teknolojik yenilik ve giriimin okynllyle iletildii iin i, alanlarn ve yneticilerin yeni grevler ve yeni hedefler gerekletirmek iin kendilerini tekrar programlama kapasitelerine dayanarak deerlendirilir. Bu yeni alma dzeninde, her ey kt deildir. Bu bir, kazananlar ve kaybedenler dnyas; fakat ounlukla deiken olan kazananlar ve network'e geri dnleri olmayan kaybedenler dnyasdr. Bu bir yaratclk dnyas olduu kadar, bir ykm dnyasdr da - e zamanl olarak hem yaratc ykm, hem de ykc yaratyla nitelendirilen bir dnya. Kltrel ifade, kresel bir elektronik hipermetnin kaleydoskopu etrafnda biimlenir hale geliyor. nsan iletiiminin ve yaratsnn gstergeleri olan internet ve oklu ortam arasnda bir hiper ba kuruluyor. Medya sisteminin bu esneklii, en farkl anlatmlarn kapsanmasn ve mesajlarn datmnn mteri ihtiyacna gre uygulanmasn kolaylatryor. Bireysel tecrbeler hipermetnin dnda var olabilirken, ortak tecrbeler ve paylalan mesajlar, yani toplumsal bir ara olarak kltr, genellikle bu hipermetne hapsediliyor. Bu, hayatmzn anlamsal ats olan, gerek sanalln kaynan oluturuyor. Sanal; nk elektronik devrelere ve ksa mrl grsel-iitsel mesajlara dayanyor. Gerek; nk tm tecrbe alanlarnda, dncelerimizi oluturmada kullandmz seslerin, grntlerin, ekillerin ve imal ifadelerin ounu kresel hipermetin saladndan, bu bizim gerekliimiz. Politika da gittike ya kodlarna ve kurallarna ayak uydurarak veya yeni kltrel kodlar yaratp dayatarak, oyunun kurallarn deitirmeyi deneyerek medya dnyasna dahil oluyor. ki durumda da metin, kendini yeni kodlara gre yeniden ekillendirdii iin politika, hipermetnin bir uygulamas haline geliyor.

Evet, network toplumunun tesinde hayatlar var: Bazen kendi oluturduu alternatif topyalar etrafnda; ama daha ok Tanr, Aile, Etnik Kken ve Blgeselliin stn dorular etrafnda, hkim deerleri reddeden ve zerk bir ekilde kendi anlam kaynaklarn oluturan, kktenci, kltrel komnler de var. Yani network toplumu gezegenin tamamn kapsamyor; tpk endstri toplumunun asla insanln tmne yaylmad gibi. Yine de network'n vasta olma mant imdiden, dnyann birok blgesindeki toplumlarn hkim kesimlerini; yeni, kresel, network'lemi ekonominin iinde ekillenen yapsal mantk etrafnda, bireyselleen almann esnek biimlerinde ve elektronik hipermetinde kaytl olan gerek sanallk kltrnde birletirdi. Kkeninde enformasyonculuk olan network oluturma mant, mekn ve zaman pratiimizi de dntrd. Network toplumunun karakteristii olan aklarn uzam, meknlarn uzamnda somutlaan tecrbe mantn yaltarak ve boyunduruu altna alarak; uzak mahalleri, elektronik devreler ve sratli tama koridorlaryla, ortak ilevler ve anlamlar etrafnda birletiriyor. Kronolojik zaman hem mmkn olan en kk ifadesine sistematik olarak sktrma (anlk finansal ilemlerde olduu gibi), hem de mesleki kariyerlerin seyrinin, organizasyon adamnn tahmin edilebilir ilerleyiinden sapp bunun yerini esnek kadnn almasnda gzlemlendii gibi, kronolojiyi bulanklatrma eilimlerinden yeni bir zaman biimi douyor; ki ben buna zamansz zaman diyorum. Bu hortumun ierisine ekilen ve kresel sermaye, teknoloji ve bilgiilem network'leri tarafndan bertaraf edilen ulus-devletler, kreselleme khinlerinin ngrdnn aksine batmyorlar. Yaplarn ve performanslarn uyarlayarak, kendileri de birer network haline geliyorlar. Bir yandan, uluslartesi ve uluslararas mterek ynetimli kurumlar oluturuyorlar: Bazlar Avrupa Birlii gibi sk skya birlemi; dierleri NATO ve NAFTA gibi daha dank; kresel pazarlarn mantn, gelimekte olan lkelere dayatan Uluslararas Para Fonu gibileri ise ykmllklerinde asimetrik olanlar. Ama tmnde de politik hkimiyet, eitli hkmetler ve organizasyonlar arasnda paylalyor. Dier yandan, dnyann byk blmnde, politik yetkinin yerel merkezlere datld bir sre yaanyor. Meruiyeti yeniden ina etmek ve halkla ilikilerde esneklii artrmak iin youn bir aba dahilinde kaynaklar, ulusal hkmetlerden blgesel ve yerel hkmetlere ve hatta sivil toplum kurulularna geiyor. Uluslartesilik ve yerellik ynndeki bu ezamanl eilimler, yeni bir devlet biimi ortaya karyor: Network toplumunun frtnalarn dindirecek en direnli kurumsal oluum gibi grnen network devletini. Bu network toplumu nereden geldi? Tarihsel balangc neydi? Bu toplum, XX. yzyln son eyreindeki bamsz fenomenin, tesadfi bir aradalklarndan ortaya kt. lki, ana unsurlar 1970'lerde yeni bir teknoloji paradigmas olarak bir araya gelen, bilgiilem teknolojisi devrimiydi (unlar hatrlayn: Arpanet, 1969; USENET Haberleri, 1979; birleik devrenin icad, 1971; kiisel bilgisayar, 1974-1976; yazlm devrimi: 60'larn sonlarnda tasarlanan, 1974'te srm yaplan UNIX kodlar; 19731978'de tasarlananTCP/IP protokolleri; rekombinan DNA. 1973).

kinci akm, iki rakip sistem olan kapitalizm ve devletiliin, sosyo-ekonomik adan yeniden yaplandrlma sreciydi. ki sistem de kendi ilerindeki elikiler yznden, 1973-1975'te kapitalizm ve 1975-1980'de devletilik olmak zere, byk krizlerle kar karya kaldlar. kisi de krizlere yeni devlet politikalaryla ve tzel stratejilerle mdahale etti. Kapitalist perestroyka* ie yarad. Devletiliin yeniden yaplandrlmas, Sovyetler Birlii'nin ykl zerine Emma Kiselyova ile yaptm almada iddia ettiim gibi, bilgiilem teknolojisi devrimini zmseme ve kullanma konusunda, devletiliin doasnda olan snrlamalar nedeniyle baarsz oldu. Kapitalizm, ar boyutlarda ykc enflasyona olan yapsal yatknlnn stesinden; bilgisel retkenlik, devlet denetimini kaldrma, liberalleme, zelletirme, kreselleme ve network'leme araclyla network toplumuna ekonomik altyap salayarak geldi. Bu yeni toplumun kkenindeki nc akm, kltrel ve siyasald. 1960'larn sonlarnda ve 1970'lerin balarnda, Avrupa ve Amerika'daki toplumsal hareketlerle, Japonya ve in'de emsali grlmemi gsterilerde yanstlan deerlere ilikindi. Bu hareketler; her ne kadar feminist ve evreci hareket zgrlk kavramn, patriyarkann ve retimmerkezciliin kurumlarna ve ideolojilerine temelden bir saldr olacak kadar geniletmiseler de, esasen zgrlkyd. Bu hareketler kltreldi, nk (o yzylda onlardan n-

* Perestroyka: Rusya'da Gorbaov'un 1980'lerde yrrle koyduu bir ekonomik liberalleme ve yeniden yaplandrma politikas ( n.)

ce gelenlerin ounun aksine) devlet gcn ele geirmeye veya gelir dalmn yeniden yapmaya odaklanmamlard. Bunun yerine, tecrbe kategorileri zerinden harekete getiler ve yerlemi kurumlar reddedip, hayatn yeni deerlerini ve sonu olarak birey ve devlet ile birey ve ticari irketler dnyas arasndaki toplumsal szlemelerin yeniden yazlmasn talep ettiler. Bu fenomen, birbirinden bamsz olarak ortaya kt. Tarihsel rastlantlar, belli toplumlarda zgl olarak birlemeleri gibi, beklenmedik bir tesadft. Network toplumuna gei hz ve ekli, ABD'de, Bat Avrupa'da ve dnyann geri kalan ksmnda birbirinden bu yzden farkldr. Endstriyel toplumun veya ncesi toplumlarn kurumlar ve kurallar ne kadar kkl olursa, gei sreci o kadar yava ve zor olur. Network toplumuna giden bu farklara dayanan yolda, rtk bir deer yargs mevcut deildir: Network toplumu, Bilgi a'nn cennet topra deildir. Yalnzca, insanlk yararna etkileri belirsiz olan, yeni bir zgl toplumsal yapdr. Her ey artlara ve srece bal. Dnyamz XXI. yzyldaki haline getiren tarihi rastlantnn ana unsurlarndan biri, yeni teknoloji paradigmas olan enformasyonculuktu. Bunun tarihsel balangc neydi? Sava; scak ya da souk olsun, tarih boyunca olduu gibi, teknolojideki yenilikte temel bir unsurdu. II. Dnya Sava, bilgiilem teknolojisi devrimine giden yolda yaplan keiflerin ounun dayanayd. Souk Sava ise geliimlerinin potasyd. Evet, Internet'in atas olan Arpanet, ana teknolojileri (paket anahtarlama ve network gc dalm) Rand Anonim irketi'nde Paul Baran tarafndan, Savunma Bakanl'na gtrlen nkleer savatan zarar grmeyecek bir iletiim sistemi oluturma teklifinin bir paras olarak gelitirilmi olsa da, gerek bir askeri teknoloji deildi. Fakat teklif, hibir zaman onaylanmad ve Arpanet'i tasarlayan Savunma Bakanl temelli bilim adamlar, Baran'n almasndan ancak bilgisayar network'n oluturmaya baladktan sonra haberdar oldu. Bununla beraber, Pentagon'daki leri Dzeyde Aratrma Projeleri Dairesi'nin kaynak ve yenilik zgrl destei olmadan, ABD'de bilgisayar bilimi bu sratte gelimezdi; Arpanet kurulmaz ve bugn bilgisayar network oluumu ok farkl olurdu. Benzer biimde, mikroelektronik devrimi, son yirmi ylda askeri uygulamalardan byk bir lde bamszken; kritik geen 1950'lerde ve 1960'larn balarndaki ekillenme dneminde Silikon Vadisi ve dier ana teknoloji merkezleri, askeri pazarlara ve onlarn cmert aratrma fonlarna son derece bamlyd. Aratrma niversiteleri de teknoloji devriminin tohumlarnn atld esas merkezlerdendi. Dorusu, akademik alandaki bilgisayar uzmanlarnn, bilimsel keifler ve teknolojik yenilik yararna, dorudan bir askeri yarar salamadan, genel olarak bilgisayar bilimini ve zel olarak bilgisayar network oluumunu gelitirmek iin, Savunma Bakanl'nn kaynaklarn ele geirdii savunulabilir. Asl askeri tasarm, ulusal laboratuvarlarda yksek gvenlik koullar altnda yaplyordu ve olaanst bilimsel potansiyellerine ramen, bu laboratuvarlardan ok az yenilik kt. Bunlar ve kaderleri, Sovyet sisteminin aynasyd; dehann antmezarlar haline geldiler.

niversiteler ve nde gelen hastaneler ile halk salk merkezlerinin aratrma merkezleri, biyoloji devriminin ok nemli kaynaklaryd. Francis Crick ve James Watson, 1953'te Cambridge niversitesi'nde keifler yapt; rekombinan DNA'ya yol gsteren aratrmalar, 1973 ve 1975 arasnda Stanford niversitesi ve San Francisco'daki Kaliforniya niversitesi'nde gerekleti. Bu geliimde i dnyasnn da rol vard, fakat oturmu irketlerin deil. AT&T mlkiyet haklarn 1950'lerde, telekomnikasyon tekeli karlnda mikroelektronie verdi ve sonralar 1970'lerde, Arpanet'i iletme frsatn kard. IBM, PC devrimini nceden tahmin edemedi ve treni ancak sonradan; iletim sisteminin lisansn Microsoft'a verip, sonunda sadece bir hizmetler irketi olarak hayatta kalmasna yol aacak olan PC klonlarna ak kap brakacak denli kark koullar altnda yakalad. Microsoft da yar tekel olur olmaz, benzer gaflar yapt. 1995'te aslen Microsoft tarafndan yaratlmam olup, Mosaic yazlmlarna, Sper Bilgisayar Uygulamalar Ulusal Merkezi'nden lisans veren bir irket olan Spyglass tarafndan tasarlanan bir taraycnn zerinde allm hali zerine kurulu Internet Explorer' ilk defa tantana dek, Internet'in potansiyelini gremedi. Rank Xerox, Kaliforniya'daki PARC aratrma nitesinde, PC ann ou anahtar teknolojisinin tasarmn yapt. Fakat, aratrmaclarnn yapt harikalar yarm yamalak anlad; o kadar ki almalar ounlukla baka irketler tarafndan, zellikle de Apple Computer tarafndan ticariletirildi. Enformasyonculuun kaynann olumasndaki ticari unsur, genel olarak yeni bir tr i alan tremesiydi; ok abuk dev irketlere dnen balanglar (Cisco Systems, Dell Computer, Oracle, Sun Microsystems, Apple vs.) veya kendilerini yeniden yaratan irketlerdi (elektronik tketimden cep telefonlarna ve sonra da mobil Internet'e geen Nokia gibi). Bu yeni irketler giriimci kkenlerinden, yeniliki, byk lekli organizasyonlar olmaya geite, enformasyonculuun bir baka temel unsuru zerine yaplandlar: Teknolojik yeniliin hacker kltr tarafndan temsil edilen kltrel kayna zerine. Kltrel dnmler olmadan, teknoloji devrimleri de olmaz. Devrimci teknolojiler tasarlanmaldr. Bu kr amal bir sre deil; bir vizyon, bir inan hareketi, bir isyan iaretidir. Finansman, retim ve pazarlama muhakkak son kertede hangi teknolojilerin pazarda kalacan belirleyecek; fakat tam olarak hangi teknolojilerin gelieceini belirleyemez, nk pazar yeri ne kadar nemli olsa da gezegendeki tek yer deil. Enformasyonculuk ksmen icat edilmi ve bilgisayar network'lnn oluumunda, iletim kapasitesinin dalmnda ve ibirlii ve paylamla yenilik potansiyelinin artnda esas olan yeni bir kltr tarafndan, kararl bir ekilde biimlendirilmitir. Bu kltrn, enformasyonculukta yenilik ve yaratclk kayna olmasndaki rol hakknda teorik bilgi, network toplumunun tarihsel balangc hakkndaki bilgimizin temelini oluturur. Benim analizimde de dier uzmanlarn katklarnda da, enformasyonculuun bu esas boyutuna deinildi; fakat bu, gerek anlamda irdelenmedi. Bu yzden Pekka Himanen'in enformasyonculuun ruhunun hacker kltrnde olduu teorisi, nc milenyumun dousundaki bu belirsizliin iinde, dnyann kefinde aklayc olacak esasl bir atlm.

Ek Bilgisayar Hacker'lnn tarihesi

imdi Microsoft, Microchip irketler grubu arasndan bym ve glenmiti: ncesinde gelen Mainframe irketleri'nin hepsinden daha gl hale gelmiti. Gates'in kalbi ise katlamt ve Mterileri ile onlarn Mhendislerine, u lanet szlerini sarf etti: " Von Neumann'n ocuklar, bana kulak verin. IBM ve Mainframe irketler grubu atalarnz yle riskli ve ar lisanslara balad ki, sizler kurtulu iin Turing ve von Neumann'n ruhlarna yakardnz. imdi sizlere diyorum ki ben, benden nceki irketlerin hepsinden daha bym. Lisanslarnz hafifletecek miyim? Hayr, sizleri atalarmdan iki kat daha ar ve on kat daha riskli lisanslara balayacam [...] Sizi elime geireceim ve hibir kuan klelemedii gibi kleletireceim. yleyse niye Turing ve von Neumann'n ve Moore'un ruhlarna yakarasnz? Onlar sizleri duyamaz. Ben onlardan daha yce bir g oldum. Yalnzca bana yakarmak ve benim merhametim ve gazabmla yaamalsnz. Ben cehennemin Gates'iyim [kaplarym]: MSNBC' nin girii ve lmn Mavi Ekran'n aan anahtarlar benim elimde. Korkun; iyice korkun; yalnz bana hizmet edin ve hayatta kaln."1 Web'de yaymlanan hacker "ncil'i The Gospel According to Tux ite byle balyor. Tux [smokin], Linux bilgisayar iletim sisteminin, Finlandiyal hacker Linus Torvalds'n 1991 'de yirmi iki yandayken yaratt maskotu olan penguenin ad. Son birka ylda Linux, Microsoft'un stnlne ciddi anlamda meydan okuyanlardan biri olarak, olduka fazla ilgi ekti. Linux'u herkes cretsiz indirebilir; fakat Linux ve Windows arasndaki en nemli fark bu deil. Linux'u dier Microsoft rnlerinin rnek tekil ettii hkim ticari yazlm modelinden ayran ilk ve en nemli ey, akl. Bilimsel aratrmaclar nasl alanlarndaki bulgularn test etmek ve daha da gelitirmek amacyla bakalarnn incelemesine ve kullanmasna izin veriyorlarsa, Linux projesinde yer alan hacker'lar da, bakalarnn programlarn kullanmalarna, test etmelerine ve gelitirmelerine izin veriyor. Aratrmaclkta bu, bilim etii olarak bilinir. Bilgisayar programcl alannda ise. ak kaynakl model diye adlandrlr (bir programn DNA's olan "kaynak kodu", onu gelitiren programclar tarafndan kullanlan dildeki biimidir; kaynak kod olmadan kii, bir program kullanabilir fakat yeni istikametlerde gelitiremez). Akademik aratrma modeline olan bu yaknlk, rastlantsal deildir: Aklk, hacker'lara niversiteden kalan bir miras olarak grlebilir. The Gospel According to Tux, bilgisayarn teorik altyapsn yaratrken bulgularn ak ekilde paylaan aralarnda bata gelenlerinin Alan Turing ve John von Neumann olan aratrmaclar, kahramanlk mevkisine ykseltiyor. The Gospel According to Tux iyimserlikle, Torvalds'n bilgisayarlarn dnyasnda bu ruhu nasl dirilttiini anlatmaya koyuluyor: 1.The Gospel According to Tux.

te o gnlerde Helsinki diyarnda, Torvald denen Linus adnda gen bir aratrmac vard. Linus iman sahibi bir adam, RMS'nin bir mridiydi [bir baka nl hacker olan Richard Stallman] ve Turing, von Neumann ve Moore'un izgisinde iddialyd. Bir gn bilgisayarn mimarisi zerine dncelere dalmken Linus, transa geti ve kendisine bir gr bahedildi. Bu grde ise dingin ve gzel yzl dev bir Pengueni, bir buz ktlesinin zerinde balk yerken grd. Ve Linus, Penguenin grntsyle derin bir korkuya dp Turing, von Neumann ve Moore'un ruhlarna, grsnn bir yorumu iin yakard. Ve ryasnda Turing'in, von Neumann'n ve Moore'un ruhlar ona hitap ederek cevap verdi, "Korkma sevgili Linus. Son derece sakin ve cengavercesin.* Grdn o dev Penguen, senin yaratp dnyaya konulandracan bir iletim sistemi. Buz ktlesi ise dnya, dolaysyla Penguenin iini bitirdiinde zerlerinde dinlenip mutlu olaca tm sistemler. Penguenin karnn doyuran balksa, dnyadaki tm sistemlerin altnda yzen hilekr lisansl kod tabanlar. Penguen hileli, arpk ve dzmece olan her eyi; spagetti gibi kvrlan veya ar ve riskli lisanslara mecbur edilmi olan tm kodlar avlayacak ve yiyip yutacaktr. Yakalarken de kopyasn karacak, kopyalayarak belgeleyecek ve belgeleyerek dnyaya ve orada kodlama yapan herkese zgrlk, huzur ile sakin ve cengaverce olan getirecek." Ak kaynakl modeli Linux icat etmedi, kendiliinden de ortaya kmad. Linux, daha evvelki iki hacker projesinin temeli zerine kurulmu, Unix benzeri bir iletim sistemi. Linux iin en nemli olan, Richard Stallman tarafndan 1983'te balatlan GNU iletim sistemiydi.2 lk bata, MIT'nin yapay zek laboratuvarnda al-

* Cool and froody: Bu deyim Douglas Adams'n The Hitchhiker's Guide to the Galaxy serisindeki The Restaurant at the End of the Universe adl kitabndan alnmtr. Froody, Adams'n icat ettii bir kelimedir ve Zaphod karakterine gre 'her ey kontrol altnda'yla ayn ey demek deildir. Trke evirisinde karl cengaverce olarak verilmitir, bkz. Evrenin Sonundaki Restoran, ev.: rem Kutluk, Sarmal Yay., 1996. s. 124 (.n.). 2. Hacker mizahnn bir rnei olan, Unix benzeri bir iletim sistemi ve yazlm gelitirme amal GNU ticari giriiminin, bir ksaltmadan oluan ismi, "GNUs Not Unix." [GNU, Unix Deildir] deyiminden alnmtr. Stallman yazlm kaynak kodunun, (Bell Laboratuvarlarnda gelitirilmi olan) AT&Tnin Unix'ini ticariletirme kararnda olduu gibi, kapatlmasna tepki gstermiti. 27 Ekim 1983'te Stallman, net.unix-wzards ve net.usoft haber gruplarna bir mesaj gnderdi: Serbest Unix! Bu kran Gn'nden tibaren, GNU (GNU's Not Unix) adyla tamamyla Unixuyumlu bir yazlm sistemi kuracam ve kullanabilecek herkese serbeste datacam. Zaman, para, program ve gere yardmna fazlasyla ihtiya vardr Bir sre sonra Stallman, bu mesaj geniletip, btn bir hacker ilkeleri beyanatna dntrd: "GNU Manifestosu' (1985). Stalman GNU'yu, 60'larn sonlarnda MITnin hacker'larnn tasarlad ak kaynakl iletim sistemi olan ITS'nin -

maya balayan Stallman, hacker 'ln bu ilk balant noktasnn geleneini srdrerek almaya devam ediyor. Linux'un dier matrisi, Bill Joy tarafndan 1977'de yaratlan BSD Unix'idir. Joy'un yirmilerinde bir lisansst rencisiyken, iletim sistemini gelitirmeye balad, baka bir geleneksel hacker merkezi olan, Kaliforniya Berkeley niversitesi'ndeki kklerine sayg niteliindeki BSD'nin alm, Berkeley Yazlm Datmdr. 3 Bilgisayar hacker'lnn tarihinde, Internet'in douuyla dier bir nemli sayfa ald. Asl balang tarihi, 1969'lara kadar gidiyor (Bu ayn zamanda, hacker'lar Ken Thompson ve Denni Ritchie'nin, Unix'in ilk versiyonunu yazd tarihlerdir). 4 ABD Savunma Bakanl'nn aratrma birimi ARPA (Advanced Research Projects Agency [Gelimi Aratrma Projeleri Dairesi], internet'in nceli olan Arpanet'in kuruluunda, nemli rol oynamtr. Bununla beraber, bu hkmete bal girdinin boyutu ve nemi genellikle abartlr.5 Janet Abbate, bugne kadarki en kapsaml Internet tarihi olan Inventing the Internet'te eski niversite aratrmaclarnn y(Uyumaz Zaman-paylam Sistemi) ruhsal halefi olarak grr. GNU projesinin yarattklarndan en bilinenleri, birok hacker'n destekledii emac'ler ve Linux hacker'lar tarafndan kullanlan ve bir C dili evirmeni olan gcc'dir. GNU'nun tarihi zerine daha fazla bilgi iin bkz. Stallman, The GNU Operating System and the Free Software Movement" (1999); ITS iin bkz. Levy, Hackers, s. 123-28. 3. BSD projesi. Bell Laboratuvarlarnn Unix tasarmclaryla kurulan yakn ibirliiyle balad. 80'lerin balarnda AT&T, iletim sistemini ticariletirmeye karar verdiinde, BSD hackar'lar Unix geliimindeki balant noktas haline geldi. 90'larda BSD, ana hat zerinde geliimini srdrd: NetBSD, FreeBSD ve OpenBSD. Detaylar iin bkz. Marshall McKusick. Twenty Years of Berkeley Unix: From AT&T-Owned to Freely Distributable" (1999). 4. Thompson, Unix'i gelitirmeye balarken, bunun iin C dilini gelitiren Rithcie'yle ilk batan beri yakn ibirlii iindeydi. C dili ve Unix'in tarihleri bu ekilde birbirine balyd. Unix'in tarihi hakknda daha fazla detay iin bkz. Ritchie, "The Evolution of the UNIX Time-sharing System" ve "Turing Award Lecture: Reflections on Software Research." Yine bkz Salus. A Ouarterly Century of Unix (1994) 5. rnein, Arpanetin amacnn, nkleer saldrlardan etkilenmeyecek bir network oluturma olduu iddias sk duyulur, Net'in geliimindeki hareketin ana zneleri (Vinton Cerf, Bob Kahn ve dierleri) makaleleri "A Brief History of the Internet"te bu yaygn inancn, "aslsz bir sylenti' olduunu belirtiyorlar. Net'in gerek kayna daha pratikti. MIT'den ARPA'ya gemi bir akademisyen olan Proje bakan Lawrence Roberts, kafasnda bilgisayar uzmanlarnn ibirliini ilerletmeye vasta olacak bir network canlandryor: "Corafi adan ayr olan insanlarn, etkileim ierisinde bir arada bir sistemle almalarna izin vererek, farkl disiplinlerin zel alanlarnda 'ciddi bir yetenek kitlesi'ne ulamak mmkn olacaktr" {Roberts. "Multiple Computer Networks and Intercomputer Communication" [1967], s. 2).

netici pozisyonuna getirilmelerinin, Internet'in bilimsel uygulamaya zg olan kendi kendini organize etme ilkeleriyle gelimesine nasl yol atn gsteriyor. Sonu olarak bu geliimdeki en nemli pay ok gemeden, yetenekli niversite rencilerinden seilmi bir dizi hacker'dan oluan, Network Working Group tarafndan ynetilmeye balad. Network Working Group, ak kaynakl model zerinden iliyordu: Herkesin fikirleriyle katkda bulunmas serbestti; bu fikirler daha sonra ortaklaa gelitiriliyordu. Tm zmlerin kaynak kodlar, bakalarnn kullanabilmesi, test edebilmesi ve gelitirebilmesi iin en batan itibaren baslyordu. Bu modele halen uyuluyor. nc olan hacker grubunun ad ve oluumu, sre boyunca birok kez deiti. u anda, internet Engineering Task Force adyla biliniyor ve UCLA'de bilgisayar bilimi lisansst rencilik gnlerinden bu yana grubun kurucu yesi olan Vinton Cerf tarafndan kurulan internet Society'nin altnda i gryor. Cerf, Net'in evrim srecindeki teknolojik ilerlemelerin neredeyse tmnde nemli rol oynad. Yine de hi deimeyen bir durum vard: Internet'in, geliimini salayan bir merkezi ynetim kurumu yok. Bunun yerine teknolojisi, hl ak bir hacker camias tarafndan gelitiriliyor. 6 Bu camiann tartt fikirler, eer internet camiasnn byk blm iyi olduunu dnr ve kullanmaya balarsa, "standartlar" haline geliyor. Bazen bu hacker fikirleri, Net'i hi beklenmedik ynlere gtrd; rnein Ray Tomlinson'n 1972'de ilk defa e-postay karmas gibi. (E-posta

6. ilk Network Working Group'u, 1972'deki Uluslararas Bilgisayar iletiimi Konferans'nda, internet standartlarnn gelimesi iin organize edilen, International Network Working Group (INWG) takip etti. alma grubunun ilk bakan Cerf'di. INWG'nin resmi bir otoritesi yoktu; fakat pratikte bilginin Nette nasl iletildiini tanmlayan, Internet'in en nemli standartlarn gelitirdi ve tantt. (Bob Kahn'n yannda Cerf, Internet'in ana protokolleri olan TCP/IP'nin [Transmission Control Protocol/lnternet Protocol] geliiminde temel rol oynad).

adreslerinde halen kullanmakta olduumuz @ iaretini o seti.) Bu gelimeyi belirtirken Abbate, unlara dikkati ekiyor: "Internet'in tasarmnda ortak bir katlm hi olmama benziyor. nceli [Arpa-net] gibi internet, kendiliinden seilen bir grup uzman tarafndan, gayri resmi ekilde ve pek gsteri yaplmadan tasarland."7 nternet temelinde oluturulan, kresel hipermetin olan World Wide Web de, bir irket ya da bir hkmet kuruluu deildi. lk kurucusu, Oxford'da eitim grm bir ngiliz olan Tim Berners-Lee'ydi. Kendisi 1990'da svire Atom Fizii Aratrma Merkezi CERN'de alrken, Web'in tasarmn yapmaya balad. Berners-Lee'nin mtevaz d grnnn arkasnda, Web'in bu dnyay nasl iyiletireceine dair ngrs hakknda dobra dobra konuan, gl bir idealist duruyor:" Web teknik olmaktan ok, toplumsal bir yarat. Onu teknik bir oyuncak olarak deil, toplumsal bir etki iin tasarladm; insanlarn birlikte almalarna yardmc olmas iin. Web'in nihai hedefi, dnyadaki asal varoluumuzu ayakta tutmak ve daha iyiye gtrmek."8 Kitab Weaving the Web'de anlatt gibi; dier hacker'lar, ya-

Sonunda 80lerin balarnda ARPA, internet'ten resmi olarak emekli oldu. Bundan sonra, Netin geliimindeki temel hareket kayna giderek hacker'lar olmaya balad. INWG'nin halefi Internet Engineering Task Force (IETF), 1986'da kuruldu. Bu tamamyla ak bir gruptur. Aslnda bu grubun "yesi" olmann tek yolu, herkese ak olan e-posta listesi tartmalarna veya toplantlarna katlmak. Internet'in altyaps zerine nde gelen uzmanlardan biri olan Scott Bradner, bu ak grubun roln zetliyor: TCP/IP'nin dnda, Internetin tm temel teknolojisi, lETF'de gelitirilmi veya rtulanmtr" ("The Internet Engineering Task Force" [1999], s. 47; IETF hakknda daha fazlas iin, bkz. Bradner'n makalesi, internet Engineering Task Force, "The Tao of IETF"; ve Cerf, "IETF and ISOC"; internet Society zerine ksa bir aklama iin bkz., "All About the Internet Society"). Internet'in geliim modelinin baars dnldnde, TCP/IP'nin "network'lerin network'" nerilerinin arasnda, zamannn tek nerisi olmadn hatrlamak lazm, iki byk standartlatrma organizasyonu olan CCITT ve OSl'nin, kendi resmi standartlar (X.25 ve ISO) mevcuttu. Abbate'nin aratrmasna gre, bu geleneksel standartlatrma organizasyonlarnn protokollerinin baarl olmamasnn ana nedenlerinden biri, bu topluluklarn ileyi tabiatnn belirgin ekilde kapal olmasdr (Inventing the Internet [1999], 5. bl.). 7. Abbate, Inventing the Internet, s. 127. 8. Berners-Lee. Weaving the Web(1999), s. 123. Berners-Lee hibir suretle, kresel bir hipermetnin hayalini kuran ilk kii deildir. Bu idealin en tannan hayalcisi, hipermetin terimini icat eden Ted Nelson'dur. Konu hakkndaki en bilinen eseri Literary Machines'de (1981) Nelson, Amerikan bilgiilem teknolojisinin en

va yava onun abasna ortak oldular: "lgilenen insanlar Internetten geribildirim, tevik, fikirler, kaynak kod katklar ve manevi destek saladlar: bunu yerel olarak bulmak zor olurdu. Web'i Internet insanlar, hakiki sradan insan slubuyla oluturdu."'Grup geniledike Berners-Lee, Cerfin Internet Society'sine benzer bir camia olan World Wide Web Consortium'u, Web'in ticari ekilde ele geirilmesini nlemek iin bir aba olarak organize etti. Berners-Lee, tm ticari teklifleri kararllkla, ahsen reddetti. Arkadalarndan biri bunu genel bak asnn tipik bir zellii olarak nitelendirmiti: "Teknoloji uzmanlar ve giriimciler, Web'i smrmek iin irketler kurup birleirken, bir soruya kitlenmi grnyorlard: 'Web nasl benim olur?' Bu arada Tim, 'Web nasl sizin olur? diye soruyordu."10

gl temsilcilerinden Vannevar Bush'a kendi adna teekkr borlu olduunu kabul ediyor. Bush daha 1940'larda Mernex adn verdii bir hipermetin yntemi fikrini ortaya atmt ("As We May Think" [1945]}. Internetin geliiminde etkin rol oynayan Douglas Engelbart. 1968'de San Francisco'da yapt, insan Zeksn Artrma aratrma projesinin rn olarak oNLine System' sundu. Bugn Web'de bulunun birok unsurun aynsn ieriyordu. (Bu gsterim iin, fareyi de [mouse] icat etti; bkz. Ceruzzi, A History of Modern Computing[1998], s. 260; Engelbart in geni gr iin, bkz. "Augmenting Human Intellect; A Conceptual Framework" [1962] adl yapt.) Beeri bilimlerde hipermetin fikri, tabii ki daha da eski bir tarihe sahip (bkz. rnein. Landow. Hypertext v.2.0 [1997]). Bununla beraber Berners-Lee, fikrini gelitirdii dnemde bu ngrlere aina olmadn sylyor {s. 4). Bu atlmn yapld dnemde, Web'n toplumsal modeli asndan avantajl olmakla fark att, kesin rakipleri vard. 1994'e kadar World Wide Web, Internet'i yeni Kullanm yollar konusundaki birok fikirden biriydi ve hangi fikrin evrim srecine liderlik edecei kesinlikle belli deildi (herhangi birinin Internet'i nemli biimde etkileyecei bile kesin deildi). Rekabetteki en salam fikir, Minnesota niversitesinin gelitirdii Gopher bilgi sistemiydi. Gopher, ticari letirilmesine karar verildii 1993 ylnda duvara toslad. Berners-Lee bu olay yle anlatyor: "Bu akademi ve internet camiasnda ihanet demekti. niversite hibir zaman kimseye metelik vermese bile, okulun Gopher protokollerini kullanmak iin insanlardan cret talep etme hakkn sakl tutacan ilan etmesi, izgiyi atna iaretti" (s. 73). Berners-Lee, CERN'in kendisine, Web geliimini tamamen ak tutma iznini vermesini salad (s. 74). 9.Berners-Lee, Weaving the Web, s. 47. 10.Michael Dertouzos, "nsz." a.g.y., s. x. World Wide Web Consortium'un (W3C) asl amalarndan biri, web sayfalarnn Web zerinden nasl iletildiini ve ieriklerinin szdizimini tanmlayan, Web'in ana protokollerinin (HTTP/URL [HyperText Transfer Protocol/Uniform Resource Locator] ve HTML [HyperText Markup Language]) akln salamaktr. Daha fazlas iin bkz. "About the World Wide Web Consortium."

Web'in yapt son atlmn arkasndaki en nemli kii, Champaign-Urbana'da Illinois niversitesi"nde renci olan Marc Andreessen'di. Yirmi yandaki Andreessen ve dier birka hacker 1993'te, niversitenin Sper Bilgisayar Uygulamalar Ulusal Merkezi'nde, PC iin kullanc dostu bir grafik tarayc yarattlar. Ak kaynakl kodla datlan bu program, ok gemeden daha da iyi tannan ve daha sratli ekilde yaylan, Netscape Navigator taraycsna dnt. 11 Internet ve Web (ikisine birlikte "Net" diyoruz) u anda hepimizin ortak hayal gcnde yer tutuyor olsa da, yaptklar muazzam atlm, amzn dier fevkalade icad olan kiisel bilgisayar olmasayd, elbette ki mmkn olmazd. Bunun fikirsel tarihi, etkileimli bilgisayar kullanmna nclk eden ilk MIT hacker 'larna kadar uzanr. Onlarn zamannda, bilgisayar alannda halen, IBM'in top-

11. Web'in geliiminde Andreessen'in rol zerine daha fazla bilgi iin, bkz. Robert H. Reid, Architects of the Web: I.000 Days That Built the Future of Business (1997), 1. bl.; John Naughton, A Brief History of the Future: The Origins of the Internet (1999), 15. bl.; Berners-Lee. Weaving the Web, 6 bl. Andreessen, o zaman en ok Silicon Graphics'in kurucusu olmakla tannan Jim Clark'la birlikte Netscape'i kurarak yoluna devam etti (bkz. Clark, Netscape Time). Netscape Kaynak kodunu kapatt ki bu, Microsoftun Internet Explorer'na kar verdii savata yenik dmesinin en vahim nedeni olabilir (fakat bir de niversitenin Mosaicin kaynak kodunun aklna, "NCSA Mosaic Lisans Vermenin Prosedrleri"yle [1995] getirdii snrlamalar vard) Netscape 1998'de taraycsn, ak kaynakl olarak (Mozilla adyla) tekrar kard; fakat artk bunun bir yarar olup olmayaca belirsiz. Zira tarayc zaten yle devleti ki, bu noktada bakalarnn katlmas olduka zor (bkz. "Mozilla.org: Our Mission" [2000]; Hamerly, Paquin ve Waton, "Freeing the Source: The Story of Mozilla" [1999]; Raymond. "The Revenge of the Hackers" [1999]}. Rob McCool ve baka renciler tarafndan gelitirilen NCSA Web sunucusu, Mosaic'in kullanc taraf zerindeki iddetli etkisine benzer bir etkiyi, sunucu konusunda gsterdi. (Kullancnn taraycs, sunucu tarafndaki Web sunucusu programna baldr.) McCool da Netscape'e katld. Bununla beraber hacker mirasnn bu ksm, daha fazla kurtarlmt nk eski bir Berkeley rencisi olan Brian Behlendorf gibi Apache hacker'lar denen hackerlar NCSA sunucusunu daha ilk batan, ak kaynakl kod olarak ileri seviyede gelitirmeye balamlard. Keith Porterfield, Internet ve Web'in iletilmesinin, genel anlamda hacker'larn yarattklarna bal oluunu, hacker programlar teknik temelden kartldnda, gerekte ne olacan anlatarak fade ediyor (parantez iindekiler, sebepleri hakkndaki benim ksa grlerim): Internet'teki web sitelerinin yarsndan fazlas yok olacakt (nk sitelerin neredeyse te ikisi onlar tarafndan iletiliyor; bkz. Netcraft, The Netcraft Web Server Survey [Eyll 2000])

lu iletilen merkezi bilgisayarlar hkimdi; programclarn bilgisayara dorudan balants yoktu; bunun yerine programlarn zel bir operatre ulatrmak iin izin almalar gerekliydi. Sonu almak gnler srebiliyordu. Bu yntemin tersine MT hacker'lar, programcnn programn dorudan bilgisayara yazabilecei, sonular grebilecei ve istedii dzeltmeleri annda yapabilecei minibilgisayarlarda, etkileimli olarak almay tercih ediyorlard. Toplumsal organizasyon asndan fark bykt. "Operatr" aradan karan bir etkileimde bireyler, teknolojiyi daha serbest bir ekilde kullanabilir. Bilgisayar dnyasnn yce rahiplii olan operatrlerin aradan karlmas bir tecrbe olarak, telefon tarihinde telefon operatrlerinin aradan karlmasyla kyaslanabilir. Bu, bireyler arasnda dorudan iletiimin zgrletirilmesi manasna geliyordu. 12 MT hacker'lar ayn zamanda, tarihte ilk bilgisayar oyununu programladlar; bir kullanc bunun iinde ilk defa grafik kullanc arabiriminin olanaklarn tecrbe edebiliyordu. Steve Russell'n 1962 tarihli Spacewar'unda, torpil ykl iki tekne, kulp tarafndan tasarlanm denetiler araclyla uzayda savaa giriyordu. Peter Samson, oyuna, amac yldzlar pencereden darya bakldnda grlecekleri noktada gstermek olan, "Pahal Planeteryum" adn verdii gezegenlerle bezeli bir arka fon eklemiti - fakat bilgisayar-

Usenet haber gruplar da ortadan kalkacakt (nk hacker rn olan INN programyla destekleniyorlar) Ama bunun bir nemi olmayacakt, nk e-posta almayacakt (nk epostalarn ounun iletimi hacker'larn yaratt Sendmail program zerinden yaplyor) Taraycnza, www.netaction org yerine, "199.201.243.200" yazyor olacaktnz (nk Internet'in basit dili olan "adres listesi", yine hacker rn olan BIND programna bal). INN yi (InterNetNews), Rich Salz gibi hacker'lar yaratt (bkz. "INNyi lnterNetNews"). Sendmail, ilk olarak 1979'da, bir Berkeley rencisi olan Eric Allman tarafndan gelitirildi (bkz. "Sendmail.org"), BIND'in alm, Berkeley Internet Name Domain ve ilk olarak Berkeley rencileri Douglas Terry, Mark Painter, David Riggle ve Songnian Zhou tarafndan gelitirildi (dier kilit isimler iin bkz. "A Brief History of BIND"). Tm bu hacker projeleri, u anda Internet Software Consortium tarafndan devam ettiriliyor (sadece Sendmail le olan alakas, Sendmail Consortium'a verdii destek araclyla daha dolayl yoldan geliiyor). 12. Detaylar iin bkz. Campbell-Kelly ve Aspray, Computer: A History of the Information Machina (1996), s. 222-26 ve Levy, Hackers, 1. bl.

da kullanc zaman, o zamanlarda ok daha deerli olduundan, bu ok daha masrafl bir biimde olmutu. Herkesin oyunu kopyalamas serbestti ve kaynak kodu herkese akt.13 Kiisel bilgisayarn son atlm, bu zihinsel hazrlklarla mmkn klnd. Sonraki kararl adm 70'lerin ortasnda, Bay Area'da dzenli olarak toplanmaya balayan hacker grubu Homebrew Computer Club'n yesi olan Steve Wozniak att. 1976'da yirmi be yandayken, kulp ierisinde serbeste paylalan bilgiyi kullanarak, mhendislik diplomas olmayan kiilerin kullanmna ynelik ilk kiisel bilgisayar olan, Apple' yaratt. Bu baarnn nemini takdir etmek iin, bundan nceki bilgisayarlarn ounlukla buzdolab boyutunda ve koullar denetim altnda tutulan zel odalarda saklanan makineler olduunu hatrlamalyz. Dnyann en byk bilgisayar irketlerinin yneticileri, kiisel bilgisayarlarn bir gelecei olacana inanmyor ve, "Bence ancak be bilgisayarlk bir dnya pazar mevcut" (IBM bakan Thomas Watson, 1943) ve "nsanlarn evlerinde bir bilgisayar olmasn istemeleri iin hibir nedeni yok" (Digital Equipment Corporation'n kurucularndan ve ynetim kurulu bakan Ken Olsen, 1977) gibi fikirler dile getiriyorlard. Bu tahminler, eer Woz bilgisayar "insaniletirmeyi" baaramasayd, doru bile kabilirdi. Woz'un, bilgisayar herkes iin ulalabilir hale getirme baars, Bay Area'nn genelinde aykr kltrel ruhunu ve insanlara trl ekilde yetki verme kaygsn yanstm oldu. Woz, ilk bilgisayarn yapmadan hemen nce, karizmasndan dolay lgn bir aman gibi grnebilen hayalperest Ted Nelson, kendi yayn olan Computer Lib (1974) adl kitabnda, kiisel bilgisayarn yolda olduunu mjdelemiti. Nelson en ok, Web'in oluumundan hayli nce, dnya apnda bir hipermetin olaca ngrsn aklamasyla tanm ve hipermetin teriminin asl mucidi de odur. Kitabndaki alayc haykr uydu: "BLGSAYAR GCN NSANLARA VE-

13. Bkz. Brand, "Fanatic Life and Symbolic Death Among the Computer Bums., // Cybernetic Frontiers; Levy, Hackers, s. 56-65. Sonrasnda bu oyun, u anda Birleik Devletler'deki sat rakamlar film endstrisiyle ayn olan (bkz. Interactive Digital Software Association, State of the Industry Report, s. 3), bilgisayar oyunu endstrisinin douuna yol at (bkz. Herz. Joystic Nation[1997], 1. bl.).

RN! KAHROLSUN SBER PLK." (Siber plk Nelson'un "bilgisayar kullanan insanlar kandrma" yollarndan bahsetmek iin icat ettii bir kelimedir.)14 Sonradan Woz, Nelson'un da ziyaret ettii Homebrew Computer Club'daki atmosferin, Apple zerinde almasn harekete geirdiini sylemiti: "Ben, beatnik ya da hippi denebilecek bir gruptan geliyordum; enformasyon alannda bir devrim hakknda ve dnyay nasl tamamen deitirip bilgisayar evlere sokacamz zerine radikal konumalar yapan bir sr teknik uzman arasndan."15 Woz hacker etiine uyarak, bilgisayarnn projesini bakalarna ak ekilde datt ve programndan paralar yaymlad. Onun hacker-yapm bilgisayar, neticeleri etrafmzda her yerde mevcut olan. daha geni apl kiisel bilgisayar devrimine ilham verdi.16 14. Nelson, Computer Lib, 1974 basksnn nsz, s. 6. bkz. jargon file. cyberc-rud: kafa bulandrc teknik konuma. nceli olan People's Computer Company [Halkn Bilgisayar irketi] araclyla (ki bu smine ramen ticari bir giriim deil, kr amac gtmeyen bir organizasyondu) grubun, 60 larn aykr kltrnn baka paralaryla da balantlar vard ve insanlara g verme prensibini seviyordu. (Bay Area'daki gl hareketler, ifade zgrln, kadnlarn ve ecinsellerin statlerini, evreyi ve hayvanlar ne karan hareketlerdi.) Homebrew Computer Club' balatan French ve Fred Moore, PCC'de etkindiler. Bir duyuru panosuna u lan astlar: AMATR BLGSAYAR KULLANICILARI GRUBU HOMEBREW COMPUTER CLUB ...ismini siz koyun Kendi bilgisayarnz m yapyorsunuz? Terminalinizi? TV daktilosunu? Giri/k cihaz? Ya da baka bir dijital kara by kutusu mu? Veya bir zamanpaylam servisinde zaman m satn alyorsunuz? yleyse benzer ilgi alanlarda hemfikir olan insanlarn toplantsna gelmek isteyebilirsiniz; bilgi alverii, fikir dei tokuu yapmak; bir proje zerinde almaya yardm etmek, ya da her ne ise. (Levy, Hackers, s. 200) PCC'nin kurucusu Bob Albrecht, mevcut brokratik glere kar savata, bilgisayar kullanmn tevik ediyordu. PCC dergisinin ilk saysnn kapanda {Ekim 1972) u metin vard: "Bilgisayarlar ounlukla insanlar iin Kullanlmak yerine, insanlara kar kullanlyor. nsanlar ZGRLETRMEK yerine, onlar denetlemek iin kullanlyor. Tm bunlar deitirmenin vakti geldi - Halkn Bilgisayar irketi'ne ihtiyacmz var" (a.g.y. s. 172). PCC'nin aramba gecesi toplantlarna katlanlardan biri, Kaliforniya Berkeley niversitesinde renci olan ve ayn zamanda zgr fade Hareketi ile Aralk 1964'te bir niversite binasnn renci igaline de katlan Lee Felsenstein d. Felsenstein'n hedefi, insanlarn her yerde serbest ekilde bilgisayar kullanmasn salamakt. Onun nerisine gre bu, "insanlarn birbirleriyle, nc bir kiiye yarglama hakk brakmadan, karlkl ilgilendikleri eyleri ifade edebilecekleri bir temelde, balant kurabilecekleri bir iletiim sistemi" salayacakt (a.g.y, s. 156). PCC grubundan hem Albrecht hem de Felsenstein, Homebrew Computer Club'a getiler. Felsenstein sonradan tartma bakan [moderator] grevini stlendi. 15. Kennedy, "Steve Wozniak: Hacker and Humanitarian." 16. Apple'n, IBM'in 1981'de kard PC'siyle iinde bulunduu rekabette geride kalmasnn nedeni ironik ekilde, PC'si bakalarnn katlmn mmkn klan ak mimarisi dolaysyla baarl olan (hacker'larn eski dman) IBM'in aksine Apple'n; anonim irkete dnmesinin sonunda, kapal bir mimarisi olmasyd.

Kaynaka Abbate, Janet. Inventing the Internet. Cambridge. Mass.: MT Press, 1999. Andrew, Ed. Closing the Iron Cage: The Scientific Management of Work and Leisure. Montreal: Black Rose Books. 1999. Anthony, Peter. The Ideology of Work. Londra: Tavistock. 1977. Aristotle. Politics, The Complete Works ofAristotle: The Revised Oxford Translation iinde. Cilt II, ev. B. JowetL Princeton: Princelon University Press. 1984. [Politika, ev.: Mete Tuncay, Remzi Kitabevi. Aralk 1993] Athanasius. Life of Anthony. Nicene and Post-Nicene Fathers iinde. 2d serisi, cilt IV. ev.: H. Ellershaw [1892). Peabody, Mass.: Hendrickson, 1999. Association for Democratic Initiatives. "About the Kosovar Refugee Database" (www.refugjat.org/aboutDbase.hlml). Attrition.org "Clinton and Hackers." Temmuz 1999 (www.attrition.org/errata/art.01. O9.html). Augustine. Confessions. ev. R. S. Pine-Coffn. Londra: Penguin Books, 1961. [tiraflar, ev.: Dominik Pamir, Kakns Yay., 1999) Augustine. Concerning the City of God Aganist the Pagans. ev. Henry Bettcnson. Londra: Penguin Classics, 1972 (tekrar basm 1984). Augustine. On Genesis Aganist the Manichees. The Fathers of the Church iinde. Cilt 84. ev. R. J. Teske. Washington, D.C.: Calholic University of America Press, 1991. Baltes. Matthias. "Platos School, the Academy," Hermathena 140 (1993). Barlow, John Peny. "A Not Tenibly Brief History of the Electronic Fronlier Foundation," 1990 (www.eff.org/pub/EFF/history.eff). Barlow, John Peny. "A Declaration of the Independence of the Cyberspace." Davos, 1996 (www.eff.org/bartow/Declaration-Ftnal.html). Basil. The Long Rules. The Fathers of the Church iinde. Cilt 9. ev. Rahibe M. Monica Wagner [1950]. Washington D.C.: Catholic University of America Press, 1970. Baudrillard. Amirique. Paris: Bernard Grasset, 1986. [Amerika, ev.: Yaar Avun, Ayrnt Yay., 1996.] Benedict. The Rule of St. Benedict, ev. Boniface Atchison Verheyen. KA: St. Bene-dict's Abbey. 1949. Berkeley Internet Name Domain. "A Brief History of BIND" (www.isc.org/products/BIND/bind-history,html). Bemers-Lee, Tim. Weaving the Web: The Original Desgn and Ultimate Destiny of the World Wide Web by ts Inventor. New York: Harper-Collins, 1999. Biflot. M.-F. "Academie." Dictionnaire des philosophes antiques iinde. Der. R, Goulet. Paris : Editions du centre naonal de la recherche scientifque. 1989. Borgman, Christine. From Gutenberg to the Global Information Infrasmtcturt.- Access to Information in the Networked World. Cambridge, Mass.: MT Press, 2000. Bradner, Scott. "The Internet Engineering Task Force." DiBona, Ockham ve Slone, Open Sources iinde.

Brand, Slewart. II Cybernetic Frontiers. New York and Bekeley: Random House and The Bookworks, 1974. Brand, Stewan. The Media Lab: Inventing the Future at MT. New York: Vflng, 1987. Brand, Stewart. The Clock of the Long Now: Time and Responsibility. New York: Basic Books, 1999. Bunnell, David ve Adam Brate. Making the Cisco Comection: The Story behind the Real internet Superpower. New York: John Wiley and Sons, 2000. Burton-Jones, Alan. Knowledge Capitalism; Business, Work and Learning in the New Economv. Oxford University Press. 1999. Bush, Vannevar. "As We May Think." Atlantic Monthly, Temmuz 1945. Cailliau, Robert. "A Little History of the Worid Wide Web." World Wide Web Consortium, 1995 (www.w3.org/History.html). Campbell-Kelly. Martin ve William Aspray. Computer: A History of the Information Machine. New York: Basic Books, 1996. Capra. Fritjof. The Web of Life. New Yok: Random House, 1996. Camoy, Martin. Sustaining the New Economy: Work, Family and Community in the Information Age. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2000. Cassian, John. The Twelve Books en the Institutes of the Coenobia. Nicene and Post- Nicene Fathers iinde. II. Sen, cilt 11. ev. Edgar Gibson [1894]. Peabody, Mass.: Hendrickson, 1999. Castells, Manuel. The Information Age: Economy, Society and Culture. Cilt I: The Rise of the Network Society. Malden, Mass.: Blackwell, 199.fr tekrar basm 1997; 2. bask, 2000). Castells, Manuel. The Information Age: Economy, Society and Culture. Cilt 2: The Power of Identity. Malden, Mass.: Blackwell, 1997. Castells. Manuel. The Information Age: Economy, Society and Culture. Cilt 3: End of Millenium. Malden, Mass.: Blackwell, 1998 (2, bask, 2000). Castells, Manuel. "Materials for an Exploratory Theory of the Network Society."British Journal of Sociology 51:1 (2000). Castells, Manuel ve Emma Kiselyova. The Collapse of Soviet Communism: The Vew from the Information Society. Berkeley: University of Califomia International and Area Studies Book Series, 1995. Cerf, Vinton. "Guidelines for Conduct on and Use of Internet" (draft). Reston, Va: Internet Society, 1994 (www.isoc.org/ntemet/conduct/cerf-Aug-draft.shtml). Cerf, Vinton. "IETF ve 1SOC," 1995 (www.isoc.ore/internet/htslorv/ielfhts.html). Ceruzzi, Paul. A History of Modern Computing. Cambridge, Mass.: MT Press, 2000. Chemiss, H. F. TheRiddle of the EarlyAcademy. Berkeley and Los Angeles: University of Califomia Press, 1945. Clark, Jim ve Owen Edwards. Netscape Time: The Making of the Billion-Dollar Start-up That Took on Microsoft. New York: St. Martin's Press, 1999. Committee to Protect Journalists. Attacks on the Press in 1999: A World-wide Survey. New York, 2000 (www.cpj.org/attact99/framest_att99/frameset_att99.html). Connick. "...And Then There Was Apple," Call-A.P.PLE., Ekim 1986. Copley, Frank. Frederick W. Taylor: Father of the Scientifc Management. New York: Harper and Brothers, 1923. Covey, Stephen. The Seven Habits of Highly Effective People: Restoring the Character Ethic. [1989.] New York: Simon and Schuster, 1999. Crick, Francis. The Astonshing Hypothesis, New York: Charles Scribner's Sons, 1994.

Dante. The Divine Comedy. ev. Mark Musa. New York: Penguin Books, 1984. {lahi Komedya: Cehennem, ev.: RekinTeksoy, Olak Yay., 1998] Davis, Stan ve Chnstopher Meyer. Future Wealth. Boston: Harvard Business School Press, 2000. Defoe, Daniel. Robinson Crusoe. Der.Angus Ross. Londra: Penguin Books, 1965 (tekrar basm 1985). [Robinson Crusoe, ev.: Akit Gktrk, Yap Kredi Yay., 1997]. Dell, Michael. Direct from Dell: Strategies thai Revolurionized an Industry. Londra: Harper Collins Business, 2000. Dempsey, Ben, Debra Weiss, Paul Jones ve Jane Greenberg. A Quantitative Profile of a Community of Open Source Linux Developers. Chapel Hill: School of Information and Libraty Science, University of North Califomia, 1999 (ils.unc.edu/ils/research/reports/TR-1999-05.pdf). Dempsey, James ve Daniel Weitzner. Regardless of Frontiers: Protecting the Human Right to Freedom of Expression on the Global Internet. Global Internet Liberty Campaign (www.gilc.org/speech/report). Denning, Dorothy. Activism, Hacktivism and Cyberterrorism: The internet as a Tool for Influencing Foreign Policy. Washington D.C.: Georgetown University, 2000 Dibona, Chris, Sam Ockham ve Mark Stone der. Open Sources: Voices from the Open Source Revolution. Sebastopol, Calif.: O'Reilly and Associates. 1999 (www.oreilly.com/catalog/opensource/book/netrev.html). Diffie, Whitfield ve Susan Landau. Privacy on the Line: The Politics of Wiretapping and Encryption. Cambridge, Mass.: MT Press, 1999. Dillon, John. "What Happened to Plato's Garden?" Hermathena 134 (1983). Dusanic,S."Plato's Academy and Timotheus'Policy,M.. 365-359"Chiron 10(1980). Electronic Frontier Foundation. Cracking DES: Secrets of Encryption Research, Wiretrap Politics and Chip Design. San Francisco: Electronic Frontier Foundation, 1998. Electronic Frontier Foundation. "About EFF" (www.eff.org/abouteff.html). Electronic Privacy Information Center. "Workplace Privacy." Privacy and Human Rights 2000: An International Survey of Privacy Laws and Developments (www.privacyinternational.org/survev/phr2000/threats.html - Heading 18). Engelbart, Douglas. "Augmenng Human Intellect: A Conceptual Framewok." Stanford: Slanford Research Institute, Ekim 1962 (www.histech.rwth-aachen.de/www/quellen/engelbart/AHI62.pdf). Epictetus. Discourses. ev. W. A. Oldfather. Loeb Classical Library, 131. ve 128. ciltler [1925, 1928]. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1998, 1985. [Dnceler ve Sohbetler, ev.: Burhan Toprak, Maarif Matbaas, 1942,] Fischer, Claude. America Calling: A Social History of the Telephone to 1940. Berkeley and Los Angeles: University of the Califomia Press, 1992. Flannery Saran ve David Flannery. in Code: A Mathematical Journey. Londra: Profile Books, 2000. Franklin, Benjamin. "Advice to a Young Tradesman." The Writings of Benjamin Franklin, II. Cilt Der. Albert Henry. New York, Macmillan, 1905. Franklin, Benjamin. Autobiography and Other Writings. Der. Ormond Seavey. Oxford: Oxford University Press, 1993 (1998'de tekrar basld). FreeB92. "Keeping the Faith." l Nisan 1999 (www.opennet.org/announcements/O10499.shtlm). Free 2000. Restrictions on the Broadcast Media. Eyll 1998 (www.free2000.opennet.org./pdf/publications.pdf).

Freiberger, Paul ve Michael Swaine. Fire in the Valley: The Making of the Personal Computer. 2. bask New York: McGraw-HiII, 2000. Gaiser, Konrad. Philodems Academica; Die Bricht ber Platon und die Alte Akademie in zwei herkulanensischen Papyri. Stuttgart: Frommann-Holzboog, 1988. Gans, David ve Ken Goffman. "Milch Kapor and John Barlow Interview." Wired, Austos 1090 (www.eff.org/pub/Puhlicatiotis/John Perrv Barrow/HTML/barlow and_kapor_m_wired_tnterview.html). Gardiner, Eileen, der. Medieval Vsions of Heaven and Hell Before Dante. New York: Italica Press, 1989. Gardiner. Eileen. Medieval Visions of Heaven and Hell: A Sourcebook. Garland Medieval Bibliographies, 11. ili. New York: Garland Publishing, 1993. Gates, Bill. The Road Ahead. New York: Penguin Books, 1996. Gauntlett, Andrew, NetSpies: Who's Watching You on the Web? Berkeley: Frog, 1999. Gilmore, John. "Privacy. Technology, and the Open Society." 28 Mart 1991 'de ilk kez dzenlenen. Bilgisayarlar, zgrlk ve Mahremiyet konulu konferansta yapt konuma (www.toad.com/anu.cfp.talk.txt). Global internet Liberty Campaign. "Principles" (www.gilc.org/about/principles/ html). Glucker. John. Antiochus and the Late Academy. Gttingen: Vandenhoeck und Ruprecht,1978. Gold. Rebecca. Steve Wozniak: A Wizard Called Woz. Mirnneapolis: Lemer Publications, 1994. Greenfield, Richard. Censorship in Serbia. New York: Open Society Institute, 1999 (www. soros.org/censorship/balkans/serbia .html). Gregory the Great. The Homilies of St. Gregory the Great on the Book of the Prophet Ezekiel. ev. T, Gray. Calif.: Etna, 1990. Hadot, Pierre. "Spiritual Exercises." Philosophy as a Way of Life: Spritual Exercises from Socrates to Foucault iinde. ev. Michael Chase. Oxford: Blackwell, 1995. Hadot, Pierre. "Ancient Spiritual Exercises and 'Christian Philosophy'." Philosophy as a Way of Life iinde. Hafner, Katie ve Matthew Lyon. Where Wizards Stay up Late: The Origins of the Internet. New York: Touchstone, 1998. Hamerly, Jim ve Tom Paquin ile Susan Walton. "Freeing the Source: The Story of Mozilla." DiBona, Ockman ve Stone, Open Source. Hammer, Michael. "Reengineering: Don't Automate, Obliterate."Harvard Business Review, Temmuz-Austos 1990. Hammer, Michael ve James Champy. Reengineering the Corperation; A Manifesto for Business Kevolution. New York: HarperBusiness, 1994. Hankins, J. "The Myth of the Platonic Academy of Florance." Renaissance Quarterly44 (1991). Held, David, Anthony McGrew, David Goldblatt ve Jonathan Perraton. Global Transformations: Politics, Economics and Culture. Stanford: Stanford University Press. 1999. Helmers, Sabine. "A Brief History of anon.penet.fi, The Legendary Anonymous Remailer." Computer-Mediated Communication Dergisi 4:9 (1997) (December.com/cmc/mag/I997/sep/helmer.shtml). Herz, J.C. Joystick Nation: How Videogames Gobbled Our Money, Won Our Hearts, and Rewired Our Mnds. Londra: Abacus, 1997. Hesiod. Works and Days. ev. Hugh G. Evelyn-White. Cambridge, Mass.: Loeb Classical Library. Harvard University Press, 1914.

Hillis. Danny. "The Millennium Clock" Wired. 1995 (www.wired.com/wired/scenarios/clock.html) Homer. The Odyssey. ev. A.T. Murray, der. George Dimock. Loeh Classical Library. 104-5. ciltler, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1995. [Odvsseia, ev.: Azra Erhat/A. Kadir. Can Yay.. 1998]. Hughes, Eric. "A Cyperpunk's Manifesto." 9 Mart 1993 (ftp.csua.berkeley.edu/pub/cyperpunks/rants/.manifesto.html). Hughes, Thomas. Rescuing Prometheus. New York : Random House, 1998. Human Rights Watch. Human Rights Watch World Repon 2000. New York, 2000. Human Rights Watch. "Federal Republic of Yugoslavia." Human Rights Watch World Repon 2000. Human Righls Watch. "Freedom of Expression on the Internet." Human Rights Watch World Repon 2000. Human Rights Watch. "Human Rights Defenders."/Human Rights Watch World Repon 2000 iinde. Ignatieff. Michael. Virtual War: Kosova and Beyond. New York: Metropolitan Books, 2000. Interactive Digital Software Association. State of the Industry Repon, 1999 (www.idsa.com/IDSA_SOTI_REPORT.pdf). Internet Engineering Task Force. "The Tao of IETF." RFC 1718 (www.ietf.cnri.reston.yajis/tao.html). Internet Engineering Task Force. "Netiquette Guidelines." RFC 1855. (www.,etf.org/rfc/rfcl855.txt). Internet Society. "All About the Internet Society" (www.isoc.org/isoc/). Internet Society. "Internet Society Guiding Principles." (www.isoc.org/isoc/mission/principles). Joy, Bill. "Why the Future Doesn't Need Us." Wired, Nisan 2000 (www.wired.com/wired/archive/8,04, ioy_pr.html). Justin Martyr. Apology. Ante-Nicene Fathers iinde. I. Cilt. [1885.] Peabody. Mass.: Hendrickson Publishers, 1999. Kantrowitz, Barbara. "Busy Around the Clock." Newsweek, 17 Temmuz, 2000. Kapor, Mitchell ve John Perry Barlow. "Across the Electronic Frontier," 1990 (www.eff.org/pub/EFF/electronicJrontier.eff). Kennedy, John. "Steve Wozniak: Hacker and Humanitarian." Hindsights: The Wisdom and Breakthroughs of Remarkable People. Der. Guy Kawasaki. Beyond Words, 1994. Koops. Bert-Jaap. Crypto Law Survey (cwis.kub.nl/~frw/people/koops/lawsurvy. htm). Khn. Thomas. The Structure of Scientific Revolutions. Chicago: University of Chicago Press. 1962. (Bilimsel Devrimlerin Yaps, ev.: Nilfer Kuyas. Alan Yay., 1994] Landow, George. Hypertext 2.0: The Convergence of Contemporary Critical Theory and Technology. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1997. Lavater, Johann Kasper. Aussichten in die Ewigkeit. Hamburg: Buchhandlergesellschaft,1773. Lave, J. ve E Wenger. Situated Learning: Legitimate Peripheral Participation. Cambridge: Cambridge University Press, 1991. Leamonth, Michael. Giving It All Away." MetroActive, 8-14 Mays 1997 (www.metroactive.com/papers/metro/05.08.97/cover/linus-9719.html). Legion of Doom. "The History of the Legion of Doom." Phrack 31 (1990) (phrack.infonexus.com/search.phtml?view&article=p31-5).

Leiner. Bany. Vmton Cerf, David Clark, Robert Kahn, Leonard Kleinrock, Daniel Lynch, John Postel, Lawrence Roberts ve Slephen Wolff. "A Brief History of the Internet." Internet Socieiy, 2000. (www.isoc.org/internet/history/brief.html). Lennier. GospelofTux, 1999 (www.ao.com/~regan/penguins/tux.html). Le Roy Ladurie, Emmanuel. Montaillou: Cathars and Catholics in a French Village, 1294-1324. ev. Barbara Bray. Londra: Penguin Books, 1978. Lesnick. Preaching in Medieval Florence. Atina, 1989. Lessig, Lawrence. Code and Other Laws of Cyberspace. New York: Basic Books, 1999. Levy, Steven. Hackers: Heroes of the Computer Revolution. New York: Delta, 1994. Linzmayer, Owen. Apple Confidential: The Real Story of Apple Computer, Inc. San Francisco: No Starch Press, 1999. Long Now Foundation. "Location" (www.longnow.org/10klibrary/ClockLibrary_Location.htm). Lowe, Janel. Bill Gates Speaks: Insight from the World's Greates Entrepreneur. New York: John Wiley and Sons. 1998. Lyon. Jeff ve Peter Gorner. Altered Fates: Gene Therapy and the Retooling of Human Life. New York: W. W. Norton. 1995. McKusick, Marshall Kirk. "Twenty Years of Berkeley Unix: From AT&T-Owned to Freely Redistributable." DiBuna, Ockman ve Stone, Open Sources iinde. Madsen, Wayne ve David Banisar. Cryptography and Liberty 2000: An International Survey of Encryption Policy. Washington, D.C.: Electronic Privacy Information Center, 2000 (http://www2.epic.org/reports/crypto2000) Maslow. Abraham. Motivation and Personality. 3. basm. |1954.] New York: Longnan, 3. basn. 1987. Maslow, Abraham. Toward a Psychology of Being. 3. basn. (1962.] New York: John Wiley and Sons, 1999. Matic, Veran. "Bombing the Baby with the Bathwater." 30 Mart 1999 (www.opennet.org/announcement/300399.html). May, Tim. "The Crypto Anarchist Manifesto." 1992 (ftp://ftp.csua. berkeley.edu/ pub/cypberpunks/rants/.crypto -anarchy. htm). Mentor. "The Conscience of a Hacker," Phrack 7 (1986) (phrack.infonexus.com/search.phtml?view&article=p7-3). Merton, Robert. The Sociology of Science: Theoretical and Empirical Investigations. Der. Nornan Storer. Chicago: University of Chicago Press, 1973. Microsoft. "Microsoft Timeline" (www.microsoft.com/billgates/bio). Milton, John. Paradise Lost. Der. Harold Bloom. New York: Chelsea House, 1996. Mitchell Kapor Foundation. "The Mitchell Kapor Foundation Fnvironmental Health Program" (www.mkf.org/envhlthmkf.html). Mokyr, Joel. The Lever of Riches: Technological Creativity and Economic Progress. New York: Oxford University Press, 1990. Moore, Gordon. "The Experts Look Ahead," Electronics 19 Nisan 1965. Mozilla.org. "Mozilla.org: Our Mission." 2000 (www.mozilla.org/mission). National Public Radio. "Letters from Kosovo." 5 Mart-17 Haziran 1999 (npr.org/programs/moming/kosova~emails.html). Naughton, John. A Brief History of the Future: The Origins of the internet. Londra: Weidenfeld and Nicolson, 1999. Nelson, Ted. Computer Lib/Dream Machines. [1974.] Redmond. Wash.: Microsoft Press, 1987. Nelson, Ted. Literary Machines: The Report on and of Project Xanadu Concerning Word Processing, Electronic Publishing, Hypertext, Thinkertoys, Tomorrow's Intellectual Revolution, and Certain Other Topics Including Knowledge, Education and Freedom. Kendi yayn, 1981.

Netcraft. The Netcraft Web Server Survey. Eyll 2000 (www.netcjaft.com/suiveY/Reports/0009/). Nua, Internet Survey: How Many Online, Eyll 2000. (www.nya.ie/surveys/how_many_online/index.html). Oikannen. Jarkko. "Early IRC History." 1993 (www.irc.org/history_docs/jarkko.html). OneWorld. "Internet to Play Majr Role in Kosovo Refugee Crisis." 9 Nisan 1999 (www.one world.org/about/ppack/releases/refugees_pr-rel.shtml). Opensource.org. "History of the Open Source Initiative" (www.opensource.org/history.html). Patterson, Robert. Paradise: The Place and State of Saved Souls, Philadelphia: Presbyterian Board of Publicalion, 1874. Penet. "Johan Helsingius Closes His Internet Remailer." 30 Austos 1996 (www.penet.fi/press-english-html). Perens. Bruce: "The Open Source Definition." DiBona, Ockman ve Stone, Open Sources ve www.opensource.org/osd .html. Pine, Joseph, II ve James Gilmore. The Experience Economy: Work Is Theater and Every Business a Stage, Boston: Harvard Business School Press, 1999. Platon, Alcibiades. ev. D. S. Hulchinson, Complete Works. Platon, Apology. Complete Works iinde. Der. John M. Cooper ve D. S. Hutchinson. ev. G. M. A. Grube. Indianapolis: Hackelt, 1997 [Savunma, ev.: Deniz Canefe ve Aziz Yardml. Idea Yay. 1997]. Plato. Axiochtu. Complete Works iinde. ev. Jackson P. Hershbell. Plato. Clitophon, Complete Works iinde. ev. Francisco J. Gonzales. (Hipparkhos ve Kleitophon, ev.: Ziya Tahklolu, Milli Eitim Basmevi, 1997]. Plato. Crito. Complete Works iinde. ev. G. M. A. Grube. [Kriton, ev.: Zafer Talklolu. Milli Eitim Bakanl Yay., 1997]. Plato. Euthydemus. Complete Works iinde. ev. Rosamond Kent Sprague. [Euthydemos, ev.: Halil Vehbi Eralp, Milli Eitim Bakanl Yay., 1997]. Plato. Euthyphro. Complete Works iinde. ev. G. M. A. Grube. Plato. Gorgias. Complete Works iinde. ev. Donald Jeyl. [Gorgias, ev,: Reyan Erben, Milli Eitim Basunevi, 1997]. Plato. Letters. Complete Works iinde. ev. Glen R. Morrow. Plato. Meno. Complete Works iinde. ev. G. M. A. Grube. Plato. Minos. Complete Works iinde. ev. Malcolm Schofield. [Minos, ev.: Hamdi Varolu,2001]. Plato. Phaedrus. Complete Works iinde. ev. Alexander Nehamas ve Paul Woodruff. Plato. Protagoras. Complete Works iinde. ev. Stanley Lombardo ve Karen Bell. Plato. Republic. Complete Works iinde. ev. G. M. A. Grube ve C. D. . Reeve.(Devlet, ev.: Hseyin Demirhan, Sosyal Yaynlar, 2002) Plato. Symposium. Complete Works iinde. ev. Alexander Nehamas ve Paul Woodruff. [len: Sevgi stne, ev.: Azra Erhat, Sabahattin Eyubolu, Trkiye i Bankas Yay., 2000]. Plato. Theaetetus. Complete Works iinde. ev. M. J. Levett ve Myles Bmyeat. Plutarch. Platonic Questions, ev. Harold Chemiss. Moralia 13, 1. ksm. Cambridge, Mass.: Loeb Classical Library, Harvard University Press, 1976. Porterfield, Keith W. "Information Wants to be Valuable." NetAction (www.netactitwi.org/anicles/freesoft.html).

Quirtner, Joshua. "Anonymously Yours-An Interview with Johan Helsingius." Wired 2.06 (Haziran 1994) (www.wired.com/wired/2.06/departments/electrosphere/anonymous.1.html). Raymond. Eric. "A Brief History of Hackerdom." DiBona, Ockman ve Stone. Open Sources ve www.tuxedo.org/~esr.writings/cathedral-bazaar/hacker-history/ (ilk versiyonu 1992). Raymond, Eric. "How to Become a Hacker" Raymond. Cathedral and the Bazaar (www.tuxedo,org/~esr/fags/hacker-howto.html) (lk versiyonu 1996). Raymond, Eric. The Cathedral and the Bazaar: Musings on Linux and Open Source by an Accidental Revolutionary. Sebastopol, Calif.: O'Reilly and Associates. 1999 (www.tuxedo,org/~esr/writings/homesteading/cathedral-bazaar/) (ilk versiyonu 1997). Raymond. Eric. "Homesteading the Noosphere." Raymond, Cathedral and the Bazaar (www.tuxedo.org/~esr/writings/homesteading/homesteading) (ilk versiyonu 1998). Raymond, Eric. "The Revenge of the Hackers," Raymond, Cathedral and the Bazaar (www.tuxedo.org/~esr/writings/homesteading/hacker-revenge) (ilk versiyonu 1999). Raymond, Eric. "The Art of Unix Programming." 2000. Taslak. Raymond. Eric. Eter. The Jargon File, 2000 (www.tuxedo.org/~esr/jargon). Raymond. Eric. The New Hacker's Dictionary. 3. basm. Cambridge, Mass.: MT Press. 1998. Reich, Robert. The Work of Nations; Preparing Ourselves for T\venty-first-century Capitalism. New York: Vinlage Books, 1992 [1991]. Reid, Robert. Architects of the Web: l ,000 Days That Built the Future of Business. New York: John Weiley and Sons, 1997. Reporters sans frontieres. Federal Republic of Yugoslavia: A State of Repression. 1999 (www.rfs.fr/uk/rapport/yougo/rapportyougu.html). Reporters sans frontieres. 1999 Survey (www.rfs.fr/uk/cp.protest/bilan99,html). Reporters sans frontieres. War in Yugoslavia : Nato's Media Blunders. 1999 (www.rfs.fr/uk/rapport/nato/nato.html). Rheingold, Howard. Tools for Thought: The History and Future of Mind-Expanding Technology. Cambridge, Mass.: MT Press. 2000. Rifkin. Jeremy. The End of Work: The Decline of the Global Labour Force and the Dawn of the Post-Market Era. New York: G. P. Putnam's Sons. 1995. Ritchie. Dennis. "The Evolution of the UNIX Time-Sharing System." A.T&T Bell Laboratories Technical Journal 63:8 (1984). Ritchie. Dennis. "Turing Award Lecture: Reflections on Software Research."Communi cations of the ACM 27:8 (1984). Robbins, Anthony. Awaken the Giant Within: How to Take Immediate Control of Your Mental, Emotional, Physical, and Financial Destiny! New York: Fireside, 1992. [indeki Devi Uyandr: Zihinsel, Duygusal, Fiziksel ve Finansal Kaderinizi Bir Anda Ele Almann Yolu, ev.: , inklp Kitabevi, 1997]. Roberts. "Multiple Computer Networks and intercomputer Communication."ACM'nin iletim Sistemi Prensipleri konulu sempozyumunun raporlar, Gatlinburg. Tena,1967. Rosenberg.Donald. Open Source: The Unauthoritized White Papers. poster City. Calif.: 1DG Books, 2000. Russell Hochschild, Arlie. The Time Bind: When Work Becomes Home and Home Becomes Work. New York.: Metropolilan Books, 1997.

Rybczynski, Witold. Waiting for the Weekend. New York: Penguin Books. 1992. Salus, Peter. A Quarter Century of UNIX. Reading, Mass.: Addison-Wesley, 1994. Saunders, Joseph. Deepening Authoritarianism in Serbia: The Purge of the Universities. Human Rights Watch Shon Report II :2 (1999). Schneider. The Other Life. Der. Herbert Thurston. New Yodc: Wagncr, 1920. Sendmail.org. "Sendmail.org" (www. sendmail.org ) Smith, Adam. Wealth of Nations. 11776.) Oxford: Oxford University Press. 1993. [Uluslarn Zenginlii, ev.: Aye Yunus. Mehmet Bakrc. Alan Yay., 1997: 2. Cilt. ev.: Mehmet Tanju Akad, Alan Yay., 2002.] Solomon. Alan. "A Brief History of PC Viruses." S&S Intemational. 1990 (www. bocklabs.wisc.edu/~janda/solomhis.html). Southwick, Karen. High Noon:The inside Story of Scott McNealy and the Rise of Sun Microsystems. New York; John Wiley and Sons, 1999. Spector, Robert. Amazon.com: Get Big Fast (inside the Revolutionary Business Model That Changed the World). Londra: Random House Business Books, 2000.Stability Pact for South Eastern Europe.Cologne, 10 haziran 1999 (www.seerecon. org/Key-Documents/KD 1999062401.htm). Stallman, Richard. "The GNU Manifesto." 1993 (ilk versiyonu 1985) (www.gnu.org/gnu/manifesto. html). Stallman, Richard. "What Is Free Software?" 2000 (ilk versiyonu 1996) (www.gnu.org/philosophy/free-sw.html). Stallman. Richard. "The GNU Operating System and the Free Software Movement" DiBona, Ockham ve Stone. Open Sources ve www.gnu. org/gnu/thegnuproject. Stallman, Richard. "The Free Software Song"(www.org/music/free-software-song.html). Sun Microsysiems. "SUN Microsystems Co-Founder Resigns." 8 Austos 1995 (www.sun.com/smi/Press/sunflash/9508/sunflash.950810.3737.html). Sussman, Leonard. Censor Dot Gov: The Internet and Press Freedom 2000. Freedom House, 2000 (www.freedomhouse.otg/pfs2000/pfs2000.pdf). Tanenbaum, Andrew. Operating Systems: Design and Implementation. Englewood diffs.NJ.: Prentice-Hall, 1987. Taylor, Frederick Winslow. The Principles of Scientific Management. [1911.] Mineola. N. Y.: Dover Publications. 1998. Tech. "An Interview with Steve Wozniak." 26 Ekim 1998 (www.thetech.org/people/interviews/woz.html). Tertullian. The Prescription Against Heretics. ev. Peter Holmes. Ante-Nicene Fathers, 3.Cilt 1885.] Peabody. Mass.: Hendrickson Puhlishers, 1999. Thompson. Edward. The Making of the English Working Class. [1963.] New York: Penguin Books, 1991. [ngiliz i Snfnn Oluumu, ev.: Uygur Kocabaolu, Birikim Yaynlan, 2004] Thompson, Edward. "Time, Work-Discipline and Industrial Capitalism." Past and Present 38 (1967) Torvalds. Linus. "What Would You like to See Most in Minix?" comp.os.minix'e 25 Austos 1991'de gnderilen mesaj. Torvalds. Linus. "Free Minix-like Kemel Source for 386-AT." comp.os.minix'e 5 Ekim 1991 'de gnderilen mesaj. Torvalds. Linus. "Re: Writing an OS." Linux-activists@bloom-picayune.mit.edu' ye 5 Mays 1992'de gndenlen mesaj.

Torvalds, Linus. "Birthday." Unux-activists@bloom-picavune.mit.edu' ye 31 Temmuz 1992'de gnderilen mesaj. Torvalds, Linus. "Credits." (ftp.kernel.org/pub/linux/kemel/CREDlTS). Toumier, Michel. Friday. |1967.) ev. Norman Denny. Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1997. [Cuma ya da Pasifik Araf, ev.; Melis Ece, Ayrnt Yaynlar, 1994, 3. bask, 2000]. Tuomi, IIkka. Corporate Knowledge. Theory and Practice of Intelligent Organizations. Helsinki; Metaxis, 1999. Ulyat, William Clarke, The First Years of the Life of the Redeemed After Death. New York Abbey Press, 1901. University of Califomia, San Francisco ve The Field Institute. The 1999 California Work and Health Survey. 1999. University of Illinois. "Procedures for Licensing NCSA Mosaic." 19 Temmuz 1995 (www.ncsa.uiuc.edu/SDG/Software/Mosaic/License/LicenseInfo.html). Valloppillil. Vinod. Open Source Software. Microsoft Confidential, 11 Austos 1998 (www.opensource.org/halloween/halloween1. html). Valloppillil. Vinod ve Josh Cohen. Linux OS Competitive Analysis. Microsoft Confidenal, II Austos 1998 (www.opensource.org/halloween/halloween2. html).van den Hoven, Birgit. Work in Ancient and Medieval Thought: Ancient Philosophers, Medieval Monks and Theologians and Their Concept of Work, Occupations and Technology. Leiden, 1996. Vygotsky, L. S. Mind in Society: The Development of Higher Psychological Processes. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1978. Ward, Benedicta. der. The Sayings of the Desert Fathers. 1975. Watts, Duncan. Small World: The Dynamics of Networks Between Order and Randomness Princeton: Princeton University Press, 1999. Wayner, Peter. Free for Ali: How Linux and the Free Software Movement Undercut the High-Tech Titans. New Yok: HatperBusiness, 2000. Weber, Max. The Protestant Ethic and the Spirit ofCapitalism. (1904-1905; ev. 1930.] Londra: Routledge, 1992. [Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, ev.: Zeynep Grata, Ayra Yay., 2002] Weeks, Linton. "Sandy Lemer, Network of One." The Washington Post. 25 Man 1998 (www. washingtonpost.com/wp- srv/frompost/march98/lerner25.htm). Wells. Joe. "Virus Timeline." IBM Antivirus Online, 1996 (www.bock-abs.wisc.edu/). Witness. Witnfss Report 1998-1999 (witness.o^/about/report9899.hin). Witness. "About Witness" (witness.org/about.htm). Wolfson, Jill ve John Leyba. "Humble Hero." San Jose Mercuy Center (www. mercury-center.com/archives/revolutionaries/wozniak.htm). World Wide Web Consortium. "About the World Wide Web Consortium" (www.w3org/Consortium) Xenophon. Symposium. ev. O. J. Todd. 11923,) Loeb Oassical Library. 168. cilt. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1997. XS4ALL. "The History of XS4ALL" (www.xs4all.net/uk/absoluut/histiory/index_e.html). Young , Robert ve Wendy Goldman Rohm. Under the Radar: How Red Hat Changed the Software Business-and Took Microsoft by Surprise. Scottsdale, Ariz..: Coriolis, 1999. Yutang, Lin. The importance of Living. [1938.] Stockholm: Zephyr Books. 1944.