Temel PLC Sistemleri

T.C.
MLL ETM BAKANLII
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS
TEMEL PLC SSTEMLER
ANKARA 2007
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.
NDEKLER
AIKLAMALAR ............................................................................................................... ii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET - 1 ...............................................................................................3 1. YAPILACAK E UYGUN PLC SEME .......................................................................3 1.1. PLC Tanm ve Trleri ...............................................................................................3 1.2. PLC nin Kullanm Amac ve Alanlar.......................................................................5 1.3. PLC ile Rle Sistemleri Arasndaki Farklar ve Avantajlar.........................................9 1.4. PLC Paralarnn Yaps ve Fonksiyonlar ...............................................................10 1.5. PLC Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar ...............................................................16 UYGULAMA FAALYET ..........................................................................................19 LME VE DEERLENDRME .................................................................................20 RENME FAALYET - 2 .............................................................................................22 2. PLC CHAZINA GR VE IKI ELEMANLARINI BALAMA ..............................22 2.1. PLC Besleme Balants..........................................................................................22 2.2. PLC Giri Elemanlar ve PLCye Balantlar..........................................................23 2.2.1. Temasl Alglayclar........................................................................................23 2.2.2. Temassz Alglayclar......................................................................................28 2.3. PLC k Elemanlar ve Balant zellikleri..........................................................59 2.3.1. k Kontrol Lambalar...................................................................................59 2.3.2. Kk Motorlar................................................................................................59 2.3.3. Selonoid Valfler ...............................................................................................59 2.3.4. Rle ve Motorlar ..............................................................................................61 2.4. Giri ve klarn Adreslenmeleri ve fade Edilileri ..............................................62 2.4.1. Program ...........................................................................................................62 2.4.2. Komut..............................................................................................................63 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................65 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................66 LME VE DEERLENDRME .................................................................................67 RENME FAALYET - 3 .............................................................................................68 3. PLCL KONTROL DEVRELERNN ZM .............................................................68 3.1. Giri Elemanlarnn Besleme ve PLC Balantlarnn izimi ...................................68 3.2. k Elemanlarnn Besleme ve PLC Balantlarnn izimi ...................................68 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................71 LME VE DEERLENDRME .................................................................................72 MODL DEERLENDRME...........................................................................................73 NERLEN KAYNAKLAR ..............................................................................................75 KAYNAKA ....................................................................................................................76
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523 EO 0052 Elektrik Elektronik Teknolojisi Otomasyon Sistemleri Temel PLC Sistemleri PLCnin tantm, yaps, alma prensibi, giri k niteleri ile alglayclar ve k elemanlarnn balantlarn ieren renme materyalidir. 40/16 Lojik Uygulamalar modllerini tamamlam olmak Sisteme uygun PLC ve giri k elemanlarn seerek balantsn yapmak. Genel Ama Bu modl ile PLC cihazn seerek giri ve k elemanlarnn balantlarn hatasz yapabileceksiniz. Amalar Sisteme uygun PLC cihazn seebileceksiniz. PLCli kumanda ve kontrol sistemleri iin gerekli giri ve k elemanlarn seip TSE i tesisleri ynetmelii i gvenlii standard ve balant tekniine uygun olarak balayabileceksiniz. 3. PLCli kumanda ve kontrol sistemlerini normlara uygun izebileceksiniz. Atlye ve laboratuar ortamnda uygulamal olarak yaplacaktr.eitli firmalarn rettikleri PLC ler ve PLC eitim setleri, alglaycler,alglayc eitim setleri,i elemanlar (pnomatik hidrolik valfler,rle ve kontaktrler, motorlar vb..), el aletleri, l aletleri, televizyon, DVD, VCD, tepegz, projeksiyon, bilgisayar ve donanmlarn bulunduu ortamlarda uygulanr. Her bir faaliyet sonunda kendi kendinizi deerlendire bileceiniz lme aralar yer almaktadr. Bu lme aralarn kendi kendinize uygulayarak faaliyet sonunda kendi durumunuzu deerlendirebileceksiniz. Modl sonunda modl ile kazanmanz gereken yeterlii kazanp kazanmadnz len lme arac retmeniniz tarafndan hazrlanarak size uygulanacaktr. 1. 2.
MODLN AMACI
ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI
LME VE DEERLENDRME
ii
GR GR
Sevgili renci, Gnmzde otomasyon teknolojisinin ok hzl bir gelime iinde olduu grlmektedir. lk nce analog kontrolle balayan elektronik kontrol sistemleri zamanla yetersiz kalnca, zm iin analog sistemlerden saysal kkenli sistemlere geilmitir. Otomasyon sistemlerinin en nemli ksmn, bu sistemlere byk esneklik veren programlanabilen cihazlar oluturmaktadr. Bu cihazlarn temelini de mikroilemciler ya da mikrodenetleyiciler oluturmaktadr. Gerekte PLCler mikroilemciler ya da mikrodenetleyiciler kullanlarak gerekletirilmi cihazlardr. PLClerin ortaya karlma amac, rleli kumanda sistemlerinin gerekletirdii fonksiyonlarn mikroilemcili kontrol sistemleri ile yerine getirilebilmesidir. Lojik temelli rle sistemlerine alternatif olarak tasarlandklarndan PROGRAMLANABILIR LOJIK KONTROLR (Programmnable Logic Controller) ad verilmitir. lerleyen zaman iinde eitli firmalar muhtelif kapasitelerde PLCler retmilerdir. PLC bir bilgisayara benzetilirse; girilerinde mouse ve klavye yerine basit giri balantlar vardr. Yine klarnda ekran yerine basit k balantlar vardr. Girilere balanan elemanlara alglayc, klara balanan elemanlara da i eleman denir. PLC alglayclardan ald bilgiyi kendine gre ileyen ve i elemanlarna gre aktaran bir mikroilemci sistemidir. Alglayclara rnek olarak herhangi bir metali alglayan endktif alglayc, PLC giriine uygun gerilim vermede kullanlan buton ve anahtarlar verilebilir. elemanlar iin PLC kndan alnan gerilimi kullanan kontaktrler, bir cismi itme veya ekmede kullanlan pnomatik silindirleri sren elektrovalfler, lambalar uygun rnektirler. PLC, gnmzde endstride hemen hemen her alanda zellikle el demeden gerekletirilen retimlerde kullanlmaktadr. Bunlardan bazlar enerji datm sistemleri, karmak fabrika otomasyonlar, asansr sistemleri, konveyrler, motor hz kontrol vb. Endstrinin hemen hemen her alannda rahatlkla kullanlabilen PLCler ile yaplan otomasyon sistemleri rleli ve bilgisayarl (PC) sistemlere gre birok avantaja sahiptir. Bu sebeplerden dolay PLC'lerin olduka geni kullanm alanlar vardr. Bu modl baar ile tamamladnzda PLC hakknda bilgi ve beceri sahibi olacaksnz. Ayrca amzn teknolojik yeniliklerine uyumlu eitim donanmlar kullanlarak sizlerin piyasa artlarna hazr hale getirilmeniz salanacaktr.
RENME FAALYET1 RENME FAALYET - 1

AMA
PLCyi tanyacak, kullanm amacn ve alanlarn bilecek, sisteme uygun PLC seimini yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Deiik teknik yaynlardan (kitap, teknik dergi, katalog, internet vb.) PLC hakknda edininiz. Okulunuzda ilgili blmlerde bulunan PLC cihazn grnz ve hakknda teknik bilgiler edinip bir rapor hazrlaynz. Hazrladnz raporu retmenize teslim ediniz. Aratrmalarnzn sonucunu snfta arkadalarnza sununuz.
1. YAPILACAK E UYGUN PLC SEME

1.1. PLC Tanm ve Trleri
Bu gnlerde otomasyon andayz. Her iletmenin salam bir ekilde verimli, mali adan etkin ve esnek olmas gerekir. malat ve iletme endstrilerinde bu durum, endstriyel kontrol sistemlerine olan talebin artmasyla nem kazanmtr. nk otomatik kontrol sistemleri hz, gvenlik, kullanm esneklii, rn kalitesi ve personel says bakmndan iletmelere eitli avantajlar salamaktadr. Gnmzde bu avantajlar salayan en etkin sistem PLC veya PC tabanl kontrol sistemleridir. PLCli denetimde saysal olarak alan bir elektronik sistem, endstriyel evre koullarnda salanmtr. Bu elektronik sistem saysal veya analog giri/k modlleri sayesinde makine veya ilemlerin birok tipini kontrol eder.Resim1.1de PLC cihaz grlmektedir.
Resim 1.1: PLC cihaz
Bu amala lojik, sralama, sayma, veri ileme, karlatrma ve aritmetik ilemler gibi fonksiyonlar programlama desteiyle girileri deerlendirip klar atayan, bellek, giri/k, CPU ve programlayc blmlerinden oluan entegre bir cihazdr. Programlanabilir Lojik Kontrolrler(PLC) (Programmnable Logic Controller) otomasyon devrelerinde yardmc rleler, zaman rleleri, sayclar gibi kumanda elemanlarnn yerine kullanlan mikroilemci temelli cihazlardr. Bu cihazlarda zamanlama, sayma, sralama ve her trl kombinasyonel ve ardk lojik ilemler yazlmla gerekletirilir. Bu nedenle karmak otomasyon problemlerini hzl ve gvenli bir ekilde zmek mmkndr. Daha kolay ve gvenilirdirler. Daha az yer tutar ve daha az arza yaparlar. Yeni bir uygulamaya daha abuk adapte olurlar. Kt evre artlarndan kolay etkilenmezler. Daha az kablo balants isterler. Hazr fonksiyonlar kullanma imkan vardr. Giri ve klarn durumlar izlenebilir.
Ancak rleli ve saysal ( donanm programl ) kumandalar gerek zamanl alrlar. Yani giri bilgilerindeki deiiklik annda ( ok ksa srede ) ka yansr. Buna paralel sinyal ileme denir. PLCde ( bellek programl kumanda ) emirler zamana bal olarak deerlendirilir. Yani giriteki bir deiiklik annda ka yanstlmaz. Bu tr sinyal ileme ekline seri sinyal ileme denir. PLC iin bir dezavantajdr. Bu zellik mekanik sistemler kumanda edildiinde ok fazla bir anlam ifade etmemektedir. Bu cihazlar eitli byklklerde piyasaya srlm durumdadr. Genelde sahip olduklar aadaki unsurlara bal olarak birbirlerinden ayrt ve tercih edilirler. Kumanda cihazlar birok modln CPUnun (Central Prosessing Unit) giri, k, haberleme modl vb) birletirilmesi ile oluturulmaktadr. Tabii ki byle bir modler sistemde btn yap gruplar arasnda cihazn bytlmesi durumunda tamamen bir uyum sz konusudur. Resim1.2de deiik PLC cihaz tipleri grlmektedir. Balangta birbirinden bamsz olan bu modller 4
Resim 1.2: Deiik PLCler
bir "BUS" sistemi ile birbirlerine balanrlar. CPU bu "BUS" sistemi zerinden kapal bir birim oluturarak btn datalarn ve emirlerin tanmasn organize eder. Ayrca kk kumanda problemleri iin oluturulmu kompakt cihazlar da vardr (rnein LOGO).Bunlar genellikle kapal bir birim halinde olup, giri ve k says sabittir.
1.2. PLC nin Kullanm Amac ve Alanlar

PLCler endstri alannda kullanlmak zere tasarlanm, saysal prensiplere gre yazlan fonksiyonu gerekleyen, bir sistemi ya da sistem gruplarn giri k kartlar ile denetleyen, iinde barndrd zamanlama, sayma, saklama ve aritmetik ilem fonksiyonlar ile genel kontrol salayan elektronik bir cihazdr. Aritmetik ilem yetenekleri PLC'lere daha sonradan eklenmi bu cihazlarn, geri beslemeli kontrol sistemlerinde de kullanlabilmeleri salanmtr.
Resim 1. 3: PLC kullanm alanlarna rnek
PLC sistemi sahada meydana gelen fiziksel olaylar, deiimleri ve hareketleri eit1i lm cihazlar ile belirleyerek, gelen bilgileri yazlan kullanc programna gre bir deerlendirmeye tabi tutar. Mantksal i1emler sonucu ortaya kan sonular da kumanda ettii elemanlar araclyla sahaya yanstr. Sahadan gelen bilgiler ortamda meydana gelen aksiyonlarn elektriksel sinyallere dnm halidir. Bu bilgiler analog ya da saysal olabilir. Bu sinyaller bir transduserden (alglaycden), bir kontaktrn yardmc kontandan gelebilir. Gelen bilgi analog ise gelen deerin belli bir aral iin, saysal ise sinyalin olmas ya da olmamasna gre sorgulama yaplabilir. Bu hissetme olaylar giri kartlar ile, mdahale olaylar da k kartlar ile yaplr. PLC ile kontrol yaplacak sistem byklk asndan farkllklar gsterebilir.
Resim 1.4: PLC kullanm alanlarna rnek
Sadece bir makine kontrol yaplabilecei gibi bir fabrikann komple kumandas da gerekletirilebilir. Aradaki fark sadece, kullanlan kontrolrn kapasitesidir. PLC'ler her trl otomasyon ilerinde kullanlmaktadr. Kimya sektrnden gda sektrne, retim hatlarndan depolama sistemlerine, marketlerden rafinerilere kadar ok geni bir yelpazede kullanlan PLC'ler, bugn kontrol mhendisliinde kendilerine hakl bir yer edinmilerdir. Elektronik sektrndeki hzl gelimelere paralel olarak gelien PLC teknolojisi, gn getike ilerlemekte otomasyon alannda mhendislere yeni ufuklar amaktadr. Bu yzden de her teknikerin yzeysel bile olsa biraz bilgi sahibi olmas gereken bir dal konumuna gelmektedir.
Resim 1. 5: PLCnin kullanm alanlarna rnek
malat sanayi, tarm, enerji retimi, kimya sanayi vb. endstrinin tm alanlarnda kullanlan PLClerin genel uygulama alanlar unlardr: Sra Kontrol
PLClerin en byk ve en ok kullanlan ve sral alma zelliiyle rleli sistemlere en yakn olan uygulamasdr. Uygulama asndan, bamsz makinelerde ya da makine hatlarnda, konveyr ve paketleme makinelerende ve hatta modern asansr denetim sistemlerinde kullanlmaktadr. Hareket Kontrol
Dorusal ve dner hareket denetim sistemlerinin PLCde tmletirilmesidir. Servo adm ve hidrolik srclerde kullanlabilen tek ya da ok eksenli bir sistem denetimi olabilir. PLC hareket denetimi uygulamalar, sonsuz bir makine eitlilii ve oklu hareket eksenlerini kontrol edebilirler. Bunlara rnek olarak; kartezyen robotlar, film, kauuk ve Resim 1.6: PLCnin kullanm alanlarna rnekler dokunmam kuma tekstil sistemleri gibi ilgili rnekler verilebilir. Sre Denetimi
Bu uygulama PLCnin birka fiziksel parametreyi (scaklk, basn, debi, hz, arlk vb gibi) denetleme yeteneiyle ilgilidir. Bu da bir kapal evrim denetim sistemi oluturmak iin, analog I/O (giri/k) gerektirir. PID yazlmnn kullanmyla PLC, tek bana alan evrim denetleyicilerinin ilevini stlenmitir. Dier bir seenek de her ikisinin en iyi zelliklerini kullanarak PLC ile kontrolrlerin tmletirilmesidir. Buna tipik rnek olarak plastik enjeksiyon makineleri ve stma frnlar verilebilir.
Resim 1.7: PLCnin kullanm alanlarna rnek
Veri Ynetimi
PLC ile veri toplama, inceleme ve ileme son yllarda gelimitir. PLCler denetledii proses hakknda veri toplayc olarak kullanlabilir. Sonra bu veri, denetleyicinin belleindeki referans veri ile karlatrlr ve rapor alm iin baka bir aygta aktarlabilir. Bu uygulama da byk malzeme ileme sistemlerinde ve kat, metal ve yiyecek ileme gibi birok prosesde kullanlr.
Kullanm Alanlarna rnekler

Havalandrma ve soutma tesislerinde Paketleme ve ambalajlama tesislerinde Tama tesislerinde Otomobil endstrisi Petrol dolum ve ykama tesislerinde imento sanayinde Klima ve asansr tesislerinde Aydnlatma ve vin tesislerinde malat, tarm, tekstil ve her trl makinelerde Elektro pnomatikhidrolik sistemlerde Robot tekniinde kullanlmaktadr.
Resim 1.8: PLCnin kullanm alanlarna rnek
Resim 1.10: PLCnin SMS ile haberleme modl Resim 1.9: PLC
1.3. PLC ile Rle Sistemleri Arasndaki Farklar ve Avantajlar

Kontrol devresinin ilevi yazlmla salandndan, kontrol devresini tasarlamak, rleli bir devrenin tasarmndan daha kolaydr. Btn kontrol ilevleri yazlmla gerekletiinden, farkl uygulama ve alma programlarn salamak son derece kolaydr ve donanmn deitirilmesine gerek kalmakszn yazlmn deitirilmesi yeterlidir. Rleli kontrol devrelerine gre ok daha az yer kaplarlar. Kk kontrol devrelerinde rleli kontrol sistemi daha ucuz olur. Gvenilirlii yksek, bakm kolaydr. Devrelerde arza aramay kolaylatrr. Bilgisayarla ve dier kontrolrle haberleme olana vardr. Bu zellii, bilgisayarl otomasyon ilemine olanak salar. Arza yapma ihtimali azdr. Bir PLC iin arzalar aras ortalama sre yaklak olarak 8000 saattir. Kt evre koullarnda, zellikle tozlu ortamlarda, rleli kumanda devrelerine gre daha gvenlidir.
Resim 1.11: Bir PLCnin pano ierisindeki i
Resim 1.12: Operatr paneli
1.4. PLC Paralarnn Yaps ve Fonksiyonlar

Merkezi lem Birimi (CPU) (Central Prosessing Unit)
Bu birim ilemci - bellek modlleri ve g kayna arasndaki haberlemeyi salar. CPU ifadesi ilemci ifadesi ile ayn anlamda kullanlmaktadr. lemci srekli olarak makineyi veya prosesi kontrol edecek olan programn derlenmesini ve icras iin bellek ile karlkl haberleme iindedir.
Giriler(Input)
PLC
klar(Output)
CPU (PROSESSOR)
HAFIZA (MEMORY)
G KAYNAI (POWER SUPPLY)
PROGRAM YKLEYC (PROGRAMM LOADDER)
ekil 1.1: Merkezi ilem birimi (CPU)
CPUnun byk bir blmn oluturan ilemci-bellek birimi programlanabilir denetleyicilerin beynidir. Bu birim mikroilemci, bellek ipleri, bellekten bilgi isteme ve bilgi saklama devreleri ve programlama aygtlaryla ilemcinin ihtiya duyduu haberleme devrelerinden oluur. lemci zamanlama, sayma, tutma, karlatrma ve temel drt ilemi ieren matematik ilemleri gerekletirilebilir. 10
Bu ilemci fonksiyonlarna ek olarak daha byk PLClerde, bellek haberlemeleri ve aritmetik gibi ilemleri gerekletirmek iin ek dzenler kullanlmaktadr. ekil 1.2de ilemci, bellek ve g kayna arasndaki iliki grlmektedir.
Bellek
lemci
G kayna
ekil 1.2: lemci bellek ve g kayna
Hafza (Bellek Elemanlar)
Hafza mikro denetleyicideki kontrol programn saklamaya yarar. Hafzada saklanan bilgi girilerine gre klarn hangi iaretleri salayaca ile ilgilidir. Gerekli hafza miktarna programn yaps karar verir. Hafza, bit olarak isimlendirilen bilgi paracklarn saklar ve ok tipleri olmasna ramen bunlar, kaybolduu veya bilginin kaybolmad hafza olarak iki kategoride inceleyebiliriz. Bilginin kaybolduu hafza tipinde besleme gerilimi kesildiinde hafza silinir. Kaybolmayan tipte ise bilgilerin varl kaynak gerilimine bal deildir. Yalnz bu hafzalarn ieriini deitirmek iin zel bir sisteme gerek vardr. Bilginin enerji kesilmesiyle yok olan hafzalar RAM (Random Access Memory ) dediimiz rastgele eriimli hafzalardr. Bilginin kaybolmad hafza tipleri ise ROM (Read Only Memory) olan salt okunur hafzalardr. PLClerde kullanlan hafza tipi genellikle EPROM (Erasable Programmable Read Only Memory )olarak adlandrlan silinebilir, programlanabilir, salt okunabilir hafzalar kullanlmaktadr. PLCler ilerde anlatlacak olan Ladder Diyagram veya deyim listesine gre programlanrlar. Bu programlar EPROM hafzaya kaydedilerek saklanr ve bu hafzadan merkezi ilem birimine gnderilir. Veri tablosu kullanc program da tamak iin gerekli olan bilgileri depo eder. Bu tablo giri durumlar, k durumlar, zamanlayc ve sayc deerleri ve veri depolar gibi bilgileri ierir. Veri tablosu ierii durum verisi ve saylar ya da kodlar olarak iki blme ayrlr. Durum (status) 1 ve 0 la gsterilen ve bit yerlerine kaydedilen bilginin On / Off eklidir. Say ya da kod bilgisi tek bayt veya szck (word) yerlerinde kaydedilen bit gruplar ile gsterilir. Veri tablosu ilenecek bilginin tipine gre 3 blme ayrlr. Bunlar giri grnt bellei, k grnt bellei, zamanlayc ve sayc deposudur. Giri grnt tablosu, giri ara birim devrelerine balanan saysal girilerin durumunu saklar. Balanan her giri elemannn lojik 0 veya 1 durumu bu bellekte saklanr.
11
k grnt bellei k arabirimine bal olan cihazlarn kapal / ak (On / Off) durumlar bu bellee saklanmtr. Eer k lojik 0 ise bu kn k grnt belleindeki deeri 0dr, lojik 1 ise bellekteki deeri 1dir. Bu deerler bellekten alnarak k modlne transfer edilir. Programlama Makinesi
Kullanm kolay programlama elemanlar programlanabilir denetleyicilerin en nemli zelliklerinden biridir. Programlama cihaz kullanc ile denetleyici arasndaki haberlemeyi salar. Programlama aygt, PLC denetleme programnn kullanc tarafndan cihaza gnderilmesini salar. Bu terminaller kendi ierisinde gsterge nitesi, klavye ve merkezi ilem birimi ile haberlemeyi salayacak gerekli elektronik dzenekleri ierir. CRT (ekran) gsterimin avantaj programlarn ekranda izlenerek kolay yorumlanmasn salamaktr. Kk PLCleri programlamak iin mini programlayclar ucuz ve tanabilirdir. Gsterge genelde LCDdir ve klavye nmerik tularla beraber programlama komutlarn ve zel fonksiyon tularn ierir. Bylece programlama yaplrken klavye zerindeki hazr fonksiyon tular kullanlmaktadr. Program ykleyiciler hazrlanan programlar kaydetmek veya program komutlarn ilemciye yklemek iin kullanlr. Ykleyicilerin iki tipi vardr. Bunlar manyetik kaset veya diskler ya da elektronik hafza modlleridir. Kaset veya disk kaydediciler kullanc programn kaydetmek iin manyetik diskler ya da kasetleri kullanlr. Programn diske ya da kasete kaydedilmesi programn istenildii zaman kullanlmasn salar. Elektronik hafza modlleri daha kk programlar saklamay ve tekrar cihaza yklemeyi salar. Genellikle bu bellek modl programn yazlp okunmas iin kullanlan bir EEPROMdur. G Kat
PLC ierisindeki elektronik devrelerin almas iin gerekli olan gerilimi istenilen seviyede temin eder. ebeke gerilimi 220 VAC veya 24 VDC olan tipleri mevcuttur. Baz CPUlarda dahili bir g kayna bulunmakta olup bu kaynak CPUnun kendisinin, genileme modllerinin 5 VDC ve 24 VDC ve kullancnn 24 VDC gereksinimini karlamaktadr. Her CPU zerinde 24 VDC alglayc besleme k yer almakta olup bu kaynak lokal giriler veya genileme modllerinin rle bobinlerini beslemek iin kullanlabilir. Eer g gereksinimi CPUnun salayabileceinden fazla ise, harici bir 24 VDC g kayna kullanlmaldr. Her durumda 24 VDC kayna girilere ve rle bobinlerine manuel olarak balamaldr.
Resim 1.13: G kayna
12
Bu besleme, genileme modllerinin dahili gereksinimleri iindir. Eer g gereksinimi CPUnun salayabilecei 5 V DA gten fazla ise harici bir kaynak balama imkan yoktur. Bu durumda genileme modl kullanm snrlanmaldr. Uyar: Harici 24 V DA g kayna,24 VDC alglayc g kaynann paralel balanmas iki kaynan gerilim seviyeleri arasnda uyumsuzluk olmas sonucuna yol aabilir. Bu durum sonucunda iki g kaynandan biri veya her ikisi de annda arzalanabilir veya mrleri ksalabilir ve PLCnin davran bozulabilir. Giri/k Blm
lemciyi (CPU) PLC beyni olarak kabul edersek, giri/k (I/O) (Input / Output) birimini de PLC nin DUYU ORGANLARI kabul edebiliriz. Giri modl kontrol edilen makinelerden, ilemciden veya dardan bir anahtardan ya da alglaycden ald sinyali kabul ederek kullanlmasn salar. k modlleri denetleyicinin, ktaki makinenin ya da ilemin kontrol iin 5 VDC, 12 VDC veya 220 VAC lik k sinyalleri salarlar. Bu k sinyalleri, optik izolatrler veya g elektronii elemanlar kullanlarak yksek akmlarn kontrol salanr. ekil 1.3te PLCnin giri ve k elemanlarnn prensip emas grlmektedir.
Giri Elemanlar Butonlar Alglaycler Snr Anahtarlar Optik alglayclar k Elemanlar Motorlar Selenoid valfler
PLC
Kontaktrler Gsterge Lambalar
ekil 1.3:PLCde giri ve k elemanlar
13
Uyum Devresi PLC otomasyonunda yazlan program kadar nemli bir husus da giri iaret bilgilerinin kusursuz olmalardr. Otomasyon biriminin herhangi bir blgesinde PLCye ulaan +24V giri sinyalleri, giri blmnde opto-kuplr denilen optik balalar ile yaltlarak +5Va evrilir. nk CPUdaki ilemcinin alma gerilimi +5Vtur.ekil 1.4te uyum devresi grlmektedir.
+
Giri k
+
Giri k
_
ekil 1.4: Uyum devresi
Bir k gnderici ve k alcdan oluan ortak devreye optik aktarc denir. Ik gnderici olarak bir kzl tesi (IR) sahada alan veya grlebilir k veren LEDler, k alglama iin ise foto diyot, foto transistr kullanlmaktadr. Ik alglayc, k gndericinin gnderdii alr ve bylece giri ile k arasnda optik bir aktarma gereklemi olur. Giri akmndaki deiiklikler gnderilen k iddetinin deimesine, alglanan n deimesine ve bylece k akmnn deimesine neden olur. Opto-kuplr dzenei ile sistemlerin birbirleri ile hibir iletken balants olmakszn, optik olarak (10Mhz e kadar hzllkla) sinyal aktarlmas sayesinde hassas ve pahal olan sistem, g nitesinde olabilecek arza ve tehlikelerden korunmu olur. Aadaki ekil 1.5te PLC sisteminden (24V), TTL devresine (5V) 4N25 optik aktarc ile sinyal aktarma rnek devresi grlmektedir.
+24V Schmith trigger 1k 3k3 47k T1 0.....5V +5V
IR _
4N25 ekil 1.5: Optik sinyal aktarma
14
D ortamdan PLC giri nitesine sinyal uygulanmamsa IR diyotu k vermez. Bu durumda foto transistr k alamadndan yaltkandr. T1 transistr ise 47Klk diren zerinden pozitif beyz polarmas alacandan iletkendir. Bu durumda schmith trigger k sfrdr. PLC giri nitesine +24Vluk giri sinyali uygulandnda, IR diyotunun k vermesini salar. Bu durumda foto transistr k alarak iletken olur. Bu durum T1 transistrn yaltkan yapar. Bylece schmit trigger k pozitif olur. Bu ekilde +24Vluk PLC giri sinyalleri +5Vluk sinyallere dntrlm olur. Ayrca PLCler aadaki gibi farkl giri ve k gerilimlerine sahip olabilir. Giri Arabirimi 24 Vac/dc 48 Vac/dc 120 Vac/dc 230 Vac/dc 5 Vdc (TTL seviyesi) Analog Giri/k Birimi k Arabirimi 12-48 Vac 120 Vac 230 Vac 120 Vdc 230 Vdc
lk PLCler yalnz ON/OFF kontrol isteyen cihazlar balamaya izin veren ayrk ( I/O) giri / k ara birimleri ile snrlandrlmtr. Bu nedenle PLCler ou proses uygulamalarnn ksmen kontroln yapabiliyordu. Gnmzde kontrol ilemlerinin ounu pratik olarak salayan analog arabirimleri ve ayrk giri / k ara birimleri ieren PLCler mevcuttur. Analog giri modlleri analog girilerden alnan analog akm ve gerilim sinyallerini kabul eder. Bu giriler bir analog saysal -konverter sayesinde saysal sinyale evrilir. Saysal evrilmi analog sinyal binary olarak ilemci tarafndan kullanlabilmek iin dzenlenir. Analog girie genellikle scaklk, k, hz, basn, nem alglayclar gibi alglayclar balanr. Analog k modl orantl olarak analogtan saysal evrilmi sinyal, kontrol iin bir analog sinyale verilir. Saysal veri analog formu elde etmek iin bir saysal analog konvertrden geirilerek analog k cihazlar olan kk motorlar, valfler ve analog l aletleri gibi elemanlara verilir. Genileme Birimleri
Giri ve k says kumanda problemini zecek miktarda deilse PLC sistemine ek birtakm modller balanarak cihazn kapasitesi geniletilir. Bu durumda PLCye giri ve k niteleri eklenmi olur. Geniletilecek giri ve k saylar PLClerin marka ve modellerine gre deiir. Hangi firmann PLCsine geniletme nitesi Resim 1.14: Genileme birimleri taklm eklenecekse o firman rettii geniletme bir PLC modlleri kullanlmaldr. Bu modller saysal, analog, akll modller ve dier modller (ASI ) olabilir.Resim1.14te genileme birimleri taklm bir PLC grlmektedir. 15
Kartlarn Takld Raflar (racks)
PLC sisteminde giri/k birimleri CPU ile ayn yap iinde veya CPUdan uzakta yerletirilebilir. Buradaki slotlara fi ya da konnektr direkt olarak balanr. I/O (giri / k) modl monte edilebilen raflardan (rack) olumutur. Bunlar istee gre PLCler zerinde sklp taklabilir. Bu raflar zerine g kayna, CPU, saysal giri/k modlleri, analog giri/k modlleri, modller aras haberleme ara birimleri taklr. Byle bir rack (raf) Resim1.15te grlmektedir. Resim 1.15: Genileme birimlerinin takld raflar (rack)
1.5. PLC Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar

Giri/k Says
Kontrol sisteminde almay ynlendiren giri cihazlar ile kontrol edilen komponent says bellidir. Bu cihazlarn PLC ile balanabilmesi iin kontrolrde yeteri kadar giri ve k balant hatt olmaldr. Ayrca almann dardan takip edilmesine yarayan aygtlarn (rnek:sinyal lambalar, alarm cihazlar) balants ise sisteme zg, zel gereksinimlere yant verebilecek durumda olmaldr. Giri/k Tipleri
Giri/k cihazlar ile kontrolr arasnda elektriksel uyum olmaldr. Eer byk gl anahtarlar bulunuyorsa deme noktalarnda oluacak temas direnlerinin ve titreimlerinin almay olumsuz etkilemesi nlenmelidir. Giri cihaz elektriksel bir sinyal gnderiyorsa, ister AA ister DA alma olsun, gerekli dntrcler ile birlikte uyum iinde olmaldr. zel giri tipleri de istendii takdirde hesaba katlmaldr. k tipleri, k cihazlarna ve onlarn alt enerji kaynaklarna gre deimektedir. Baz cihazlar rleli klar ile kontrol edilirken bazlarnn da triyak veya transistr klar ile kontrol edilmesi gerekir. lave olarak aada belirtilen durumlar da gz nne alnmaldr. Giri cihazlarnn empedans PLC giri devresinin ama/kapama akmna uygunluunu salyor mu? G kayna alma gerilimi altnda k devreleri yeterli akm tama kapasitesine sahip mi? Yar iletken klarn dielektrik dayanm ne dzeyde? k devrelerinin yke gre sahip olmas gereken harici koruma balantlar nelerdir? Giri/k devreleri, elektriksel hatalara kar PLC 'yi iyi bir ekilde koruyor mu? 16
alma scakl ortam scaklna uygun mu? Montaj gereksinimleri nelerdir? Kontrolrn besleme gerilimi ve g tketimi nedir? Analog/Saysal eviriciler ve PID modlleri kontrolr ile birlikte kullanlabiliyor mu? Programlama mkanlar
Kontrolrn programlama dili ne kadar sade ve anlalr olursa, kullanm teknik elemanlar tarafndan o kadar kolay olur. Yazlabilecek maksimum komut says programlama esnekliini arttnr. Komut says miktar RAM bellek kapasitelerine tekabl etmektedir. Bununla birlikte programlanabilir kontrolr programlar, genellikle 1000 komuttan daha az, ortalama 500 adm veya daha ksadr. ou sisteme ilikin problemlerin zmnde baz fonksiyonel zel rlelere ihtiya duyulur. Timer (zamanlayc) ve counter (sayc) gibi rlelerin okluu her zaman tercih sebebidir. PLC 'nin yapsnda bulunan ana mikroilemcinin gelimilii programlama imkanlar ile paraleldir. Bunda ilemcinin bit says, adres ve data hatt says, hz, vs. gibi zellikleri etkili olmaktadr. alma Hz
Hz, bir kontrol sisteminden beklenen en nemli zelliklerden biridir. PLC iin alma hz, alglanan deiimlerin yorumlanarak tepki verilmesi arasnda geen sre ile ifade edilir, fakat burada asl ayrt edici nitelik tarama zamandr; nk dier sreler aa yukar birbiriyle ayndr. Tarama hznn azalmas alma hznn artmasna sebep olur. Sistem Genilemesi ve letiim
Eklenebilir modllerle giri/k saysnn artrlmas ve sistemin geniletilmesi srekli bir avantajdr. te yandan PLC'ler arasndaki iletiim imkan tercih edilen ynlerden biridir. PLC 'ler arasnda haberlemeyi ve bilgi ilem cihazlar ile beraber alarak tek bir merkezden ynetimi mmkn klar. Bu amala kullanlan RS 232 konnektrleri PLC zerinde tm kontrollerin yaplabilmesini salar. Kullanlan modelin ve bu modeldeki program zelliklerinin yeni modellerle entegrasyon imkanlar da gz nnde bulundurulmaldr. evre Birimleri
Aada grlen her bir ilave birim kontrolrn ilevselliini arttrmaktadr. Ayrlabilir programlama konsolu Grafik programlayc Printer ara birimleri EPROM (PROM) programlayc okuyucu Manyetik teyp band Disket niteleri Printer ara birimleri
17
Hangi malat
Otomasyoncular, bir veya iki imalatnn PLC'si ile alma eilimindedirler. Buna rn benzerlik ve btnl sebep gsterilir. Mteriye en iyi bir veya iki PLC 'yi teklif ederler. PLC seiminde aadaki sorulara da dikkat etmek gerekir. Kullanc tasarm iinde bir yardmc bulabilir mi? malatnn pazar pay nedir? malat kullanc ihtiyalarn karlayabilmek iin PLC zerinde eitim verebilir mi? Btn yardmc el kitaplar mevcut mu? Ayn ya da farkl imalatda dier PLC modellerinin sistemle uyumluluu nedir? Kullanlan programlama yntemi, uygulama iin kontrol plan taslana uygun mu? htiya annda ksa srede teknik destek verebiliyor mu? Garanti kapsam dnda standart en az 10 yl yedek para ve servis garantisi var m? Maliyet
PLC'ler arasnda olduka deiik fiyat farklar bulunmaktadr. letme ekonomisinde PLC ' ler iin ayrlan bte maliyeti karlayabilmelidir.
18
UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aada verilen ileri gerekletirmek iin gerekli PLC model seimini PLC seiminde dikkat edilecek hususlara gre yapnz. A-ki adet asenkron motorun biri birinden bamsz olarak yldz gen almas B-Alglayc ile her iki ynde alglama yaparak alp kapanacak otomatik kapnn almas
lem Basamaklar
Uygun rack (raf) seimini yapnz. G nitesi (Power supply) seiniz.
neriler
PLC kataloglarndan uygun rack iin aratrma yapnz. Kontrol etmek istediiniz sisteminiz iin gerekli olan g miktarn belirleyiniz. Bu gc karlayacak g kaynan kataloglardan seiniz. Deiik firmalarn PLC kataloglarn inceleyiniz. Sisteminiz iin gerekli CPUyu aratrnz. Bunlardan hangisinin sisteminize uygun olduunu karar verip seiniz. Kontrol etmek istediiniz sisteminiz iin gerekli olan giri ve k saysn belirleyiniz.
CPU seimini yapnz.
Kullanlacak giri ve k saysn belirleyiniz.
19
LME VE DEERLENDRME LME DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplaynz.
OBJEKTF LME SORULARI 1. Aadakilerden hangi ifade PLC en iyi ekilde tanmlar? A) Mikrodenetleyici B) Elektronik cihaz C) Bilgisayar D) Elektrikli cihaz E) Hibiri Aadakilerden hangisi PLCnin en nemli kullanm alanlarndan biridir? A) Haberleme B) Grnt iletiimi C) Otomasyon ilemleri D) Otomobillerde E) Hibiri Aadakilerden hangisi PLCnin ana birimlerinden biridir? A) Buton B) alter C) CPU D) Kontaktr E) Rle PLC ile rle sistemleri karlatrlrsa, PLCnin stnl aadakilerden hangisi deildir? A) B) Kontrol devresini tasarlamak, rleli bir devrenin tasarmndan daha kolaydr. B) Btn kontrol ilevleri yazlmla gerekletiinden, farkl uygulama ve alma programlarn salamak son derece kolaydr, yazlmn deitirilmesi yeterlidir. C) Rleli kontrol devrelerine gre ok daha yer kaplarlar. D) Gvenilirlii yksek, bakm kolaydr. Devrelerde arza aramay kolaylatrr. E) PLC kt evre koullarnda, rleli kumanda devrelerine gre daha gvensizdir.
2.
3.
4.
C) D) E)
20
5.
Aadakilerden hangisi PLClerin avantajlardr? A) lem hz yksektir. B) letiim kabiliyeti vardr C) Maliyet dktr. D) Ortam dayankll vardr. E) Hepsi Aadakilerden hangisi hafza elemandr? A) Akl B) Zihin C) Elektronik cihaz D) Eprom E) Elektrikli alet Aadakilerden hangisi PLCnin giri ve k nitelerine balanmaz? A) Buton B) Anahtar C) Alglayc D) Rle E) Trafo Aadaki klardan hangisi iin genileme birimlerine gerek vardr? A) Maliyeti artrmak iin B) Rle balants yapmak iin C) Daha fazla giri k ihtiyac olduunda D) Alglaycleri balamak iin E) Hibiri Aadaki klardan hangisi PLC seiminde dikkat edilmez? A) Giri k saysna B) Giri k tiplerine (saysal / analog) C) Programlama imkanlarna D) alma hzna E) Renklerine
6.
7.
8.
9.
DEERLENDRME
Testte cevaplandramadnz sorular ve kendinizi eksik hissettiiniz konular tekrarlaynz. Aratrmalarnz biraz daha geniletiniz. Gerektiinde retmeninizden yardm alnz.
21

AMA
Otomasyon sisteminde gerekli olan PLC cihazna uygun giri ve k elemanlarnn seimini yapabilecek ve balayabileceksiniz.
ARATIRMA
PLCnin giri ve k elemanlarnn neler olduunu ve balant zelliklerini aratrnz. Giri ve klarn adreslenmeleri hakknda aratrmalar yapnz. Yaptnz aratrmalar rapor halinde hazrlayarak retmeninize teslim ediniz. Snfta aratrmalarzn sonucunu arkadalarnza sununuz.
2. PLC CHAZINA GR VE IKI ELEMANLARINI BALAMA

2.1. PLC Besleme Balants
PLC besleme balantlar olduka kolaydr. CPU enerji balantlar iin ilk admda birg kaynana (veya ebekeye) balanr. PLCnin DA ve AA modelleri iin enerji balantlar ekil 2.1 ve ekil 2.2de gsterilmitir. Herhangi bir elektrikli cihaz sker veya yerine takarken enerji balants kapal (off ) olmaldr. Bu nedenle PLC cihazn da sker veya yerine takarken gerekli emniyet koullarna uyunuz ve enerjinin bal olmadndan emin olunuz.
Saysal Giriler
Analog
L1 220 V AA N
PLC
Saysal klar Analog klar
ekil 2.1: PLCye AC balants
22
Uyar: PLC veya dier ilgili ekipman monte ederken veya balantlarn yaparken enerji varsa, elektrik arpmas veya ekipmann hatal almas sonucu doabilir. Skme ve yerine takma esnasnda PLC ve dier ekipmanda enerji bulunmas lmle, ciddi yaralanmayla veya ekipmana zarar gelmesiyle sonulanabilir. PLC cihazn sker veya yerine takarken gerekli emniyet koullarna uymal ve enerjinin bal olmadndan kesinlikle emin olunmaldr.
Saysal Giriler
Analog
24 V DC
+ _
PLC
ekil 2.2: PLCye DA balant
2.2. PLC Giri Elemanlar ve PLCye Balantlar

2.2.1. Temasl Alglayclar
Kontaktrler Kontaktrler; elektrik devrelerinin balant ilemlerinde, btn motor kumandalarnda, k, kuvvet, sinyalizasyon ve bunlar gibi doru ve alternatif akmda alan btn tesislerde devrenin alp kapanmasn temin eden elektromanyetik alterlerdir. Kontaktrlerin en nemli kullanl alan doru ve alternatif akm devrelerinin kumanda edilmesidir. Kontaktrler vastasyla her gteki motorlara yol verme devir, says kontrol gibi iler kolaylkla salanabilmektedir.
Resim 2.1: Kontaktr
ekil 2.3: Kontaktrn yaps
23
alterler-Anahtarlar Kontak konumunu fiziksel hareket ile deitiren kumanda elemanlardr.Bunlarn deiik tipleri vardr.rnein, basmal anahtarlar, mafsall anahtarlar, dokunmatik anahtarlar, kl anahtarlar vb. alterler genelde iki tipte yaplrlar. 1-Kalc tip anahtarlar-alterler 2-Butonlar (geri dnl alterler)
Resim 2.2: Deiik tipte imal edilmi kumanda butonlar ve anahtarlar
Kalc Tip alterler Kalc tip alterler yeni bir komut gelinceye kadar en son halini korurlar. Genellikle kumanda sistemlerinin ana girilerinde kullanlr. rnek olarak lamba anahtarlar ve pako alterler verilebilir ve ekil 2.5te grlmektedir.
ekil 2.4: Elle kumandal kalc tip lamba anahtarlar
Resim 2.3: Bir kutuplu pako alter ve kutuplu pako alter
24
Butonlar
Start Butonu
Start (balatma) butonudur. Bu butonlarda kontak normalde aktr. Butona baslnca, ak olan kontak kapanr. Buton zerinden etki kaldrldnda, kapanan kontak hemen alr. Bunlara ani temasl buton da denir. Resim 2.4te start butonu ve sembol grlmektedir.
Resim 2.4: Start butonu ve sembol
Stop Butonu
Durdurma butonudur. Bu butonlarda kontak normalde kapaldr. Butona temas edilince, kapal olan kontak alr; temas olduu srece ak kalr. Butondan temas kalknca kontaklar normal konumunu alr. Resim2.5te stop butonu ve sembol grlmektedir.
Resim 2.5: Stop butonu ve sembol
Jog (Kesik altrma) Butonu veya ki Yollu Kumanda Butonu
Start ve stop butonunun birleiminden olumutur. Kapal kontak stop butonu olarak ak kontak ise start butonu olarak kullanlr. Resim2.6da jog butonu ve sembol grlmektedir.
S 2 4
Resim 2.6: ki yollu kumanda butonu
25
Aadaki ekil 2.5te ve ekil 2.6da buton, anahtar, ift yollu kumanda butonu ve kontaktrlerin PLCye balants grlmektedir.
Buton ve Anahtarlar
+
24 DC
Saysal Giriler
Analog
L1 220 V AA N
PLC
Kontaktr
ekil 2.5: Buton, anahtar ve kontaktrlerin PLCye balants
o
ift Yollu Kumanda Butonlar
+
24 DC
Saysal Giriler
Analog Giriler
L1 220 V AA N
PLC
Kontaktr
Kontaktr
ekil 2.6: ift yollu kumanda butonu ve kontaktrlerin PLCye balants
26
Mekanik Snr Anahtarlar
Mekanik bir etkiyle kontaklar konum deitiren elemanlardr. Aadaki ekil 2.7de mekanik snr anahtarlarnn PLCye balants grlmektedir.
S 2 4
Resim 2.7: Mekanik snr alteri ve sembol
Mekanik Snr Anahtar
+
24 DC
Saysal Giriler Giriler
Analog
L1 220 V AA N
PLC
ekil 2.7: Mekanik snr anahtarlarnn PLCye balants
27
2.2.2. Temassz Alglayclar

Manyetik Temassz Alglayclar Bu tip alglayclarn temel fonksiyon elemanlar; manyetik alan alglamaya yardmc olan Hall-Jeneratr ve Manyetik Alan Plakas dr.
Hall-Jeneratr Yaps ve almas

Sembol
Hall gerilim elektrotlar Kumanda akm elektrotlar
I
Kumanda akm
UH
IS
UH
UH = RH . IS . B . _1_ d UH = Hall gerilimi RH = Hall-Faktr (~ 10-4 m3 / As) IS = Kumanda akm B = Manyetik alan younluu d = Yar iletken plakasnn kalnl
Manyetik alan
ekil 2.8: Hall jeneratr
Hall-Jeneratrnn alma prensibi Lorentz kanununa dayanr. (Lorentz kanunu; hareket halindeki yk tayclar manyetik alana maruz kaldklarnda ynlerinden saparlar.) Manyetik alan olmadnda yar iletken plakann (ndiyum-Arsenik veya ndiyum-Antimon) ierisindeki yk tayclar her blgede ayn younluktadrlar. Bylece herhangi bir gerilim oluamaz. Plakaya dardan manyetik alan etki ettiinde yk tayclar yrngelerinden saparlar. Bu durumda yan kontaklardan birinde yk tayc fazlal, dierinde yk tayc azl meydana gelir. Yani bu bir potansiyel farkdr ve Hall gerilimi olarak adlandrlr. Manyetik alana bal olarak oluan bu gerilimin bykl; yk tayclarnn hareketlilii ile younluklarna (RH), kumanda akmna (IS), manyetik alan younluuna (B) ve yar iletken plakann kalnlna (d) baldr.
28
Manyetik Alan Plakas Yaps ve almas

Sembol
B
I I
Alminyum eritler
U U
Manyetik alan
Yar iletken plaka (InSb)
ekil 2.9: Manyetik alan plakas
Manyetik alan plakas zerine yar iletken tabaka (InSb=ndiyum-Antimon) srlm, dikdrtgen eklinde seramik bir tayc plakadan oluur ve bu yar iletkenin iinde ok kk aralklarla metal eritler bulunur. Bu metal eritler akm ynne dik olarak bulunduklarndan akm geiini engellemezler. D manyetik alan olduunda Lorentz kuvveti yk tayclarn saptrarak yollarn uzatr. Bu akma kar zorluk ve plakann direncinin artmas demektir. Bu diren manyetik alan kuvvetine bal olarak deiir. Bu deiim bir direnle seri balanarak veya kpr devrede kullanlarak gerilime evrilebilir. Manyetik alan plakalarnn direnleri 1 ile 1000 arasndadr. Manyetik alan plakalar byk lde sya bamldrlar. Bu yzden iinden geen akmn s yaratmamasna ve bulunduklar evrede ar sya maruz kalmamalarna dikkat edilmelidir. Hall-Jeneratr ve Manyetik Alan Plakalarnn Kullanldklar Yerler
o o o o
Manyetik alan younluunun llmesinde Manyetik alan tespitinde Sva ve toprak alt iletken hatlarnn tespitinde Alglayc olarak otomasyon tekniinde rnek olarak silindir pozisyonlarnn tespitinde kullanlr.
Resim 2.8: Manyetik alglaycler
29
Bir manyetik alglaycnn iyaps aadaki ekil 2.10da blok emas gsterilmitir;
Elektronik devre Komparator k ykselte
k sinyali
ekil 2.10: Manyetik alglaycnn iyapsnn blok emas
Manyetik alana sahip bir nesne alglaycya yaklatnda, Hall-Jeneratr (veya manyetik alan plakas) sayesinde alglama gerekleir. Mteakip elektronik devrede uygun ykseklikte gerilim seviyesine evrilir ve bu seviye bir komparator (karlatrc) tarafndan deerlendirilerek k katna sinyal gnderilir. k katnda anahtarlama ilemi yaplarak, alglayc k sinyali elde edilir. Ayrca k katnda ksa devre ve ar akmdan koruma dzeni bulunmaktadr. Aadaki ekil 2.11de manyetik temassz alglayclarn PLCye balants grlmektedir.
_
Manyetik Temassz Alglayc
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
ekil 2.11: Manyetik temassz alglayclarn PLCye balants
30
ndktif Temassz Alglayclar Alglayc ierisinde bulunan osilatr elektromanyetik deiken bir alan retir ve bu alan alglaycnn aktif yzeyinden karak n tarafna yaylr. Elektriksel iletken olan bir nesne (metal) alglaycya yaklatrlrsa, elektromanyetik deiken bir alana girdii iin zerinde gerilim indklenerek iersinde fuko akmlar oluur. Bylece osilatr daha ok akm eker ve amplitd (gerilim seviyesi) der. Amplitdn dmesi bir komparator (karlatrc) tarafndan deerlendirilerek k katna sinyal gnderilir. k katnda anahtarlama ilemi yaplarak alglayc k sinyali elde edilir. Alglaycnn nnde herhangi bir metal nesne olmad srece bu amplitd ayn seviyede kalr ve komparator reaksiyon gstermedii iin k sinyali alnmaz. Aada ekil 2.12de indktif alglaycnn prensip emas verilmitir.
Alglanacak nesnenin hareket yn
Metal nesne Manyetik serpinti alan a Alglama mesafesi Alglayc muhafazas Manyetik nve Elektronik devre ve malzemelerinin bulunduu ksm
Sarglar
ekil 2.12: ndktif alglaycn prensip emas
ndktif alglaycnn iyaps aada ekil 2.13te blok ema olarak gsterilmitir;
Alglanacak metal
Osilatr
k ykselte kat
OSC
k sinyali
ekil 2.13: ndktif alglaycnn i yapsnn blok emas
31
ndktif alglaycnn sembol ve eitli modelleri Resim 2.9da gsterilmitir.
Resim 2.9: ndktif alglaycler
Aadaki ekil 2.14de indktif temassz alglayclarn PLCye balants grlmektedir.
_
ndktif Temassz Alglayc
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
ekil 2.14: ndktif temassz alglayclarn PLCye balants
32
Kapasitif Temassz Alglayclar Burada fiziksel byklklerin elektriksel sinyale evrilmesinde kapasite deiiminden yararlanlr. Bu kapasite deiimi iki yolla yaplmaktadr. Bir plaka sabit ve dieri hareketli olmak zere, plakalar aras mesafe (d) deitirilmek suretiyle kapasite deiimi salanabilir (Elektronik kapasitif teraziler buna bir rnek olarak verilebilir). Alglanacak nesne dielektrik elemann (bilindii gibi; her maddenin bir dielektrik katsays vardr ---> r) oluturacak ekilde kapasite deiimi salanabilir. Kapasitif yaklam alglayclardaki fonksiyon buna dayanmaktadr.
C~ 1/d
d
C= 0*r *A/d
Dielektrik
ekil 2.15: Kapasitif temassz alglayclarn prensip
emas
Kapasitif alglaycnn sembol ve eitli modelleri Resim 2.10da gsterilmitir.
Resim 2.10: Kapasitif alglayclar
33
Bir kapasitif yaklam alglaycnn i yaps aadaki ekil2.16da blok ema olarak gsterilmitir.
Alglanacak nesne Silindirik elektrot Osilatr Komparator k ykselte kat
OSC
k sinyali
Alglayc elektrodu
ekil 2.16: Kapasitif yaklam alglaycnn i yapsnn blok emas
Kapasitif alglaycnn aktif eleman bir alglayc elektrodu ve bir de silindirik elektrottan oluur. Bu iki elektrot, birlikte bir kondansatr olutururlar. Alglanacak nesne alglaycya yaklatnda, bu nesnenin dielektrik katsays orannda kondansatrn kapasitesi artar. Bir RC-Osilatr ancak kapasitenin belli bir deere ykselmesiyle almaya balayacak ekilde akort edilmitir ve osilasyona balar. Osilatrn almas bir komparator tarafndan deerlendirilerek k katna sinyal gnderilir. k katnda anahtarlama ilemi yaplarak, alglayc k sinyali elde edilir. Alglaycnn nnde herhangi bir nesne olmad srece kondansatrn kapasitesi ok kk olup osilatr almaya balatamaz ve bylece k sinyali alnmaz.
Avantajlar
Yksek dorusalla sahiptir. Yksek hassasiyete sahiptir. Manyetik serpinti alanlardan etkilenmez. Elektriksel serpinti alanlardan Faraday kafesi (yaltm) ile korunabilir.
Dezavantajlar
Kapasite deiimleri ok kktr (pf seviyesinde). Bu nedenle FET ve OPAMP ile yaplan hassas zel ykseltici devrelere gerek vardr.
Kullanm Yerleri
Kapasitif yaklam alglayclar hem iletken olmayan (plastik, tahta, cam, porselen vb.) hem de iletken olan (metaller) nesneleri alglamak iin sanayide kullanlrlar.
34
Aadaki ekil 2.17de kapasitif temassz alglayclarn PLCye balants grlmektedir.
_
Kapasitif Temassz Alglayc
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
ekil 2.17: Kapasitif temassz alglayclarn PLCye balants
35
Optik Temassz Alglayclar

Bu tip alglayclarn temel fonksiyon elemanlar; foto diyotlar ve foto transistrlerdir.
Foto diyotlarn Yaps ve almas

Ik Sembol
A K
Anot
N Gerilim setti
Katot
ekil 2.18: Foto diyotlarn yaps
Foto diyotlar PN birleim blgelerine k decek ekilde yaplm yar iletken diyotlardr ve daima ters polarmada altrlrlar. Karanlk ortamda yaltkandrlar, yani sadece ihmal edilebilecek kklkte bir sznt akm akar. Foto diyot zerine k geldiinde, gerilim setti blgesinde i fotoelektrik olayna gre yk tayclar serbest hale geerler ve bylece foto- diyot iletime gider. Bu ters ynde akan akm k iddeti ile doru orantldr. Bir foto diyot besleme gerilimi olmakszn altrldnda ise aydnlk ortamda ularnda gerilim oluur (- kutup N , + kutup P maddesinde olmak zere).O halde bir foto diyot gne pili gibi de alabilir. Foto diyotlarn spektral hassasiyetleri mortesinden (Ultraviole) balayp, kzltesi (Infraruj) n sahasna kadar uzanmaktadr. Silisyum foto diyot veya foto transistrn grlebilir a reaksiyonu maksimum %75 civarlarndadr ve en hassas olduu blge kzltesi n olduu blgedir. Germanyum foto diyot veya foto transistr ise grlebilir a hemen hi reaksiyon gstermez, fakat kzltesi nlara kar hassasiyeti en yksek seviyededir. Resim 2.11de optik alglayclardan rnekler grlyor.
36
Resim 2.11: Optik alglaycler
Foto transistrler Yaps ve almas

Sembol + UB
UA
Edeer devre ekil 2.19: Foto transistorlerin yaps
Foto transistrler beyz-kollektr birleim blgesine k gelecek ekilde yaplm normal NPN ve PNP transistrlerdir. n yzlerinde k alglama pencerecikleri veya k odaklama mercekleri bulunmaktadr. Bir foto transistr; bir foto diyot ile normal transistrden oluan e deer devre gibi dnlebilir. zerine k geldii zaman i fotoelektrik olay gereince beyz-kollektr birleim blgesinde yk tayclar serbest hale geerler ve bu yk tayclar tarafndan oluturulan akm beyz akm gibi etki yaparak transistr iletime gtrr. Beyz akm k iddeti ile doru orantl olarak artarak transistr daha ok iletime gtrr. Foto transistrlerde beyz balant ucuna genellikle gerek duyulmaz, fakat beyz ucu alma noktasnn ayarlanmasn kolaylatrr. Bu yzden foto transistrler; beyz ulu veya beyz usuz olarak piyasaya sunulmulardr.
37
+ UB
10 K
UA
Yandaki rnek devrede beyz ucu kullanlmad iin alma noktas sfrdadr. Yani foto transistr k ya da k sinyali almad srece k gerilimi UA sfrdr ve k ya da k sinyali geldiinde ise besleme gerilimine kadar ykselebilir. Burada vericiden gnderilen k sinyalinin yan sra ortam da transistrn iletkenliini etkileyerek alma noktasnn kaymasna ve hatal alglamalara sebep olabilir. (Dikkat!)
ekil 2.20: Fototransistor n kullanm
38
Ortam
+
UB
Saysal k sinyali (Genellikle nfraruj)
10 K
UA
Yandaki devrede ise vericiden gnderilen sinyalin saysal k sinyali halinde gnderilmesi ve bu AA sinyalin gnderilen n frekansna uygun deerde seilen bir kondansatr ile deerlendirme katna, k sinyali olarak aktarlmasna rnek verilmitir. Burada ortam nn foto transistr etkileyerek alma noktasnn kaymasnn, saysal sinyalin alglanmasnda bir rol kalmamtr. nk sadece deiken k sinyali kondansatr tarafndan aktarlmaktadr. alma noktasnn kaymas DA deiiklik demektir ve kondansatr tarafndan aktarlmaz.!
ekil 2.21: Fototransistor n kullanmna rnek devre
Ayrca foto diyot veya foto transistrlerin n ksmlarna, ortam nn etkisini azaltmak amacyla normal hemen hemen hi geirmeyen; fakat IR nlarn geiren, ok koyu, mor renkli koruyucu plaka yerletirilmektedir. Burada saysal sinyal olarak gelen n, kondansatrden getikten sonra e-fonksiyonlu zayf bir sinyale dnmektedir. Bu sinyal yeterli ekilde ykseltilerek bir Schmitt-Trigger devresinden geirilerek tekrar keskin kenarl orjinal hale getirilmektedir. Optik Aktarclar (Opto-Coupler)
Aada ekil 2.22de tipte (entegre devre eklinde yaplm) optik aktarc grlmektedir. Bunlardan en ok kullanlan LED ve FOTO TRANSSTR kullanlan tipidir.
Giri
k Giri
k Giri
ekil 2.22: Optik aktarclar
Bir k gnderici ve bir k alcdan oluan ortak devreye optik aktarc denir. Ik gnderici olarak kzltesi (IR) sahada alan veya grlebilir k veren LEDler, k alglama iin ise foto diyot, foto transistr veya foto tristrler kullanlmaktadrlar. Ik alglayc, k gndericinin gnderdii alr ve bylelikle giri ile k arasnda optik bir aktarma gereklemi olur. Giri akmndaki deiiklikler gnderilen k iddetinin deimesine, alglanan n deimesine ve bylece k akmnn deimesine sebep olur. 39
Kullanm Yerleri ve nemi
Bir sistemden bir baka sisteme geite sinyal seviyeleri ayn (r. 5 V--- 5 V) ya da sinyal seviyeleri farkl (rn. 24 V --- 5 V veya 5 V --- 24 V) sistemleri birbirlerine optik olarak balamada ve sinyal aktarmada kullanlrlar. Ayrca, hassas ve pahal bir elektronik devreden (PC, Mikro lemci, PLC gibi), yksek g ve voltajla alan g nitelerine sinyal aktarmada kullanlrlar. Sistemlerin birbirleri ile hibir iletken balants olmakszn, optik olarak (10 Mhz e kadar hzllkta) sinyal aktarlmas sayesinde hassas ve pahal olan sistem, g nitesinde doabilecek olan arza ve tehlikelerden otomatik olarak korunmu olur.
Pencerecikler
Ayrca optik aktarclarn atal tipleri mevcuttur. Bu tip optik aktarclarla motorlarn devir saylar llebilmektedir. rnein; motor miline bir disk taklr ve bu disk zerine bir delik delinir. Bylece foto transistr her turda bir kere LED in gnderdii alarak pals yaratr ve bu palslar ile devir sayac srlr. Yan tarafta atal optik aktarc grlmektedir.
Tesbit delikleri
ekil 2.23: Optik aktarc
Ik Bariyerleri Tek Ynl Ik Bariyeri

Verici
Tek ynl k bariyerinde k gnderici ve alcs ayr ayr monte edilmilerdir. ki tarafta da pencere ve odaklama mercekleri bulunur. Alc gnderilen ald srece reaksiyon gsterilmez. Bariyerin arasna engelleyen bir cisim girdiinde alc anahtarlama yapar.
Alc
ekil 2.24: Tek ynl k bariyerine rnek Resim 2.12: Tek ynl k bariyerine rnek
40
Avantajlar
Saydam olmayan tm nesneleri gvenilir bir ekilde alglar. Uygun mercek ve verici gleri ile daha uzaktan alglama olana salanabilir. Kk nesnelerin alglanmas mmkndr. Karl, yamurlu ve tozlu ortamlarda gvenli olarak alr. Bir k bariyeri iin iki ayr cihaz monte etmek gereklidir. Saydam nesneler iin uygun deildir. Verici ve alc montaj asndan ok iyi ayarlanmaldr. Serpinti ve yabanc k kaynaklarndan etkilenebilirler.
Dezavantajlar
Kullanm Yerleri
Tehlikeli makinelerin evresinde gvenlik bariyeri olarak, otopark girilerinde ara saydrma ilemlerinde, retim bantlarnda retilen maln saymnda, alarm sistemlerinde vb. gibi yerlerde kullanlrlar.
Yansmal Ik Bariyeri (Optik Yaklam Alglayc)

Alglanacak nesne
Bu tip k bariyerinde verici ve alc tek bir kap ierisinde bulunur ve alglanacak nesnenin kendisi bir reflektr oluturur. Alglaycnn nnde bir nesne bulunmuyorsa, gnderilen n geri dnemez ve alc bu alamad iin reaksiyon gstermez. Ancak alglaycnn nne bir nesne yaklarsa, gnderilen n bu nesneden yansyp alc zerine geri gelir ve bu durumda alglayc anahtarlama yapar.
ekil 2.25: Yansmal k bariyeri
Resim 2.13: Yansmal k bariyeri
41
Avantajlar
Verici ve alc tek bir kap iersine monte edilmitir. Montajda mekaniksel ayara gerek duyulmaz. Tm yansma yapan (saydam olanlar bile) nesnelerin alglanmas mmkndr.
Dezavantajlar
Alglama mesafesi alglanacak nesnenin yanstma zelliine baldr. Bu sebepten alglama mesafesi azdr (1 m civarnda). Arka cephe alglanacak nesneden daha ok yanstma zelliine sahipse nesnenin alglanmas zorlar.
Kullanm Yerleri
Yaklam anahtar olarak otomatik kaplarda, retim bandnda retilen maln saymnda, alarm sistemlerinde vb. gibi yerlerde kullanlrlar. Reflektrl Ik Bariyeri
Reflektr
Alglanacak nesne
ekil 2.26: Reflektrl k bariyeri
Bu tip k bariyerinde de verici ve alc tek bir kap iinde olup karsnda bir reflektr bulunur. Alglaycyla reflektr arasnda bir nesne bulunmuyorsa, gnderilen n geri dner ve alc bu ald srece reaksiyon gstermez. Ancak alglayc ile reflektr arasna bir nesne girdiinde, gnderilen n engellenir ve alc zerine geri gelemez. Bu durumda alglayc anahtarlama yapar.
Avantajlar
Basit ve kolay monte edilir. Nesne k geiini zayflatt iin saydam cisimlerin de alglanmas mmkndr. Uygun bir reflektrle ayar kolayca yaplr.
Dezavantajlar
Parlak nesneler yanl alglamalara neden olabilir. Sistem toz, yamur ve kardan etkilenebilir. Reflektre yakn olan nesneler reflektrden byk olmaldr.
Kullanm Yerleri
retim bandnda retilen maln saymnda, alarm sistemlerinde vb. gibi yerlerde kullanlrlar. 42
Bir yansma kl optik alglaycnn i yaps aada ekil 2.27 de blok ema olarak gsterilmitir;
Alglanacak nesne
Gnderici k sinyali Alc ve ykseltici
Komparator
k ykselte kat
ekil 2.27: Bir yansma kl optik alglaycn i yapsnn blok emas
Aadaki ekil 2.28de optik temassz alglayclarn PLCye balants grlmektedir.
_
Optik Temassz Alglayc
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
ekil 2.28: Optik temassz alglayclarn PLCye balants
43
Ultrasonik Temassz Alglayclar Ultrasonik alglayclarn fonksiyonu piezoelektrik olayna dayanr. Doal olarak bulunan quartz, turmalin ve baryum-titanat gibi kristallerin zerine basn veya kuvvet uygulandnda yapsndaki iyon balar form deitirerek ular arasnda farkl ykler oluur. Bu basn veya kuvvetin elektriksel sinyale evrilebilmesi demektir (mikrofon, alc kapsl fonksiyonu). Bu olayn tersi de mmkndr, yani bir kristale alternatif gerilim uygulandnda, uygulanan gerilimin polaritesine gre iyon balar elektriksel baskya urayarak kristalin titremesine sebep olur (hoparlr, verici kapsl fonksiyonu). Aadaki ekil 2.29da bir kristale her iki ynde kuvvet veya basn uygulandnda iyon balarnn form deitirmesi ve kristalin ularnda farkl ykler olumas grlmektedir.
yk
FY Si
_ _ _ _ _ _
O2
_
Si F
Si
+ _
O2
_
O2
Si
+ + + +
+ + + + + +
O2
_
Si F
_
O2 F
Si
_ _ _ _ _ _ O2 _
F
ekil 2.29: Ultrasonik temassz alglayclarn alma prensibi
Kristalde oluan ykler kristalin yapsna bal olduklar iin normal bir elektron alverii burada mmkn deildir. Bu yzden kristaldeki yk deiimleri, yksek giri empedans olan ve gerilim veya yk potansiyeli ile kumanda edilen MOSFET transistrle yaplm olan Elektrometre ya da Yk Ykselteci denilen ykseltelerle alnp deerlendirilebilir. Bu tip ykseltecin basit bir deney devresi aadaki ekil 2.30da grlmektedir. + UB
U U=Q/C
ekil 2.30: MOSFET Transistrle yaplm olan yk ykselteci deney devresi
44
Piezokristallerin Kullanm Yerleri

Ultrasonik alarmlarda iki ynl olarak (Hoparlr=Verici Kapsl, Mikrofon=Alc Kapsl) Uzaktan kumanda cihazlarnda iki ynl olarak Kristal mikrofon olarak Saat, hesap makinesi, PC, elektronik oyunlarda vb. gibi eitli cihazlarda mini hoparlr (Pipser=Buzzer) olarak Ultrasonik sinek ve fare kovucularda hoparlr olarak Mzik sistemlerinde Tweter-Hoparlr (yksek frekans veren) olarak Ultrasonik alglayc olarak sanayide kullanlrlar.
Ultrasonik Alglayclarn Sanayide Kullanld Yerlere rnekler

Asit gibi tehlikeli sv ya da granl halinde kimyasal maddelerin seviye lmnde Bir transfer bandndan geen mallarn saylmasnda ve fiziki llerine gre ayrlmasnda malat bandnda yaplan ilerin kontrolnde (rnek: otomobil camlarnn taklp taklmadnn kontrol) Ynlanan tahta, karton, kontraplak kalnlnn llmesine vb. gibi yerlerde kullanlrlar. Bir ultrasonik alglaycnn iyaps aada ekil 2.31de blok ema olarak gsterilmitir;
Alglanacak nesne
Ultrasonik ses gnderici devre Ultrasonik ses alc ve ykseltici devre
Komparator k ykselte kat
k sinyali
ekil 2.31: Bir ultrasonik alglaycnn i yapsnn blok emas
Alglanacak nesne alglaycya yaklatnda, gndericiden kan ultrasonik ses, nesne tarafndan geriye yanstlr ve bu yansyan ses alc kapsle geri dner. Bylece gnderilen sesin tekrar alglanmas gerekleir ve elektronik devrede uygun ykseklikte gerilim seviyesine evrilir Bu seviye bir komparator (karlatrc) tarafndan deerlendirilerek k katna sinyal gnderilir. k katnda anahtarlama ilemi yaplarak alglayc k sinyali elde edilir. Ayrca k katnda ksa devre ve ar akmdan koruma dzeni bulunmaktadr. 45
n reaksiyon noktas Potansiyometre 2 ile ayarlanabilir
Arka reaksiyon noktas Potansiyometre 1 ile ayarlanabilir
Anahtarlama iin izin verilmeyen yakn blge
Ayarlanabilir alglama blgesi
ekil 2.32: Bir ultrasonik alglaycn alglama blgesi
Aadaki ekil 2.33te ultrasonik temassz alglayclarn PLCye balants grlmektedir.
_
Ultrasonik Temassz Alglayc
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
ekil 2.33: Ultrasonik temassz alglayclarn PLCye balants
46
Pnmatik Temassz Alglayclar

Pnomatik temassz alglayclar manyetik temasla alr. Bunlar yapm ekillerine gre iki gruba ayrlr: a)Kontakl (Reed) manyetik alter. b)Bobinli elektronik manyetik alter Kontakl (Reed kontakl) Manyetik alter
Manyetik alterin yaknna getirilen silindir piston ierisindeki sabit mknatsn manyetik etkisi vastasyla, alter ierisinde gml bulunan konta ( Reed konta ) kapatr. Bobinli Elektronik Manyetik alter
Bobinli elektronik manyetik yaklam alteri, k devresindeki elektriksel kontrol sinyalini kontaksz elektronik devre zerinden retir.
ekil 2.34: Kontakl manyetik alter
ekil 2.35: Bobinli elektronik manyetik alter
47
Aadaki ekil 2.36da ultrasonik temassz alglayclarn PLCye balants grlmektedir.
_
Pnmatik Temassz Alglayc
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
ekil 2.36: Pnmatik temassz alglayclarn PLCye balants
Temassz Alglayclar Elektrik Kontrol Devrelerine Balarken Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Temassz alglayclar kontrol devrelerine balarken; alma geriliminin AA veya DA olmasna dikkat edilir.
Doru gerilim ile alan alglayclar alternatif gerilim ile alanlara gre daha ucuzdur. PLC li otomasyon sistemlerinde giri eleman olarak doru gerilim ile alan alglayc kullanmak daha avantajldr. ou PLCler DA girilidir.DC giri/k modlleri daha ucuzdur.Doru gerilim ile alan alglayclar alternatif gerilim ile alanlara gre daha hzldr.Kullanlan alglaycnn zelliklerine uygun olarak gerilim kayna ayarlanmaldr.Transformatrn, gerekli direkt gerilim Vdc'den daha dk bir sekonder Vac gerilimiyle kullanlmas tavsiye edilir. Sekonder Vac gerilimi u ekilde bulunur: Vac = (Vdc + 1) : 1,41 Alglaycnn besleme gerilimi olan Vdc, kullanlan her 200 mA iin en az 470 uF'lk bir kapasite ile filtre edilmelidir. Eer besleme gerilimi Vdc yksekse, uygun bir gerilim sabitletiriciyle gerekletirilen ekil 2.37 deki rnek-B'nin kullanlmas tavsiye edilir.
48
rnek:A
UAC 220 V AC 50 Hz
rnek:B 220 V AC 50 Hz UAC Gerilim Sabitleyici
C UDC
UDC
ekil 2.37: Alglayc besleme devresi
o
L1
Balant kablo saysna dikkat edilir. Baz tipleri iki kablolu, baz tipleri de kabloludur.
(L1) ( L+) BN Kahverengi BU Mavi AC AC / DC BN Kahverengi BU Mavi
(N) ( L_)
ekil 2.38: ki kablolu temassz alglayclar
49
PNP ve NPN olmasna dikkat edilmelidir.

L+ L+ BN Kahverengi DC NPN BK Siyah
BN Kahverengi DC PNP BK Siyah
L_
L_
ekil 2.39: kablolu temassz alglayclar
ki kablolu temassz alglayclar seri balanmasna dikkat edilir. ki kablolu temassz alglayclarn seri balanmas durumunda gerilim dmleri olmas sebebiyle yke (rle ye) daha az gerilim kalmaktadr. ndktif alclarn balanmas faz kaymasn oluturur. Bu iki sebepten dolay en ok iki veya alglayc seri balanabilir.
(L1) (L+) 1.alglayc
2.alglayc
3.alglayc
(N) (L_)
ekil 2.40: ki kablolu alglayclerin seri balanmas
50
ki kablolu temassz alglayclarn paralel balanmasna dikkat edilir. ki kablolu temassz alglayclarn paralel balanmas durumunda aadaki iki duruma da dikkat edilmelidir. Paralel balanan alglayclarn sznt akmna dikkat edilmelidir. Sznt akmlarnn toplam yk etkileme durumunda olmamaldr. Alglayclardan biri ama kapama yaptnda paralel bal dier alglaycnn gerilimini sfrlayacaktr. Bu sebepler gz nne alnrsa 5-10 adet iki kablolu alglayc paralel balanabilir.
1.alglayc (L1) (L+) 2.alglayc 3.alglayc
(N) (L_)
ekil 2.41: ki kablolu alglayclerin paralel balanmas
kablolu temassz alglayclar seri balanmasna dikkat edilir.
Bu tip alglayclarn seri balanmasnda her birinde 1 ile 2,5 V arasnda gerilim dmleri olur.Bu sebeplerden dolay aadaki durumlara dikkat edilir. Alglayclarda den (L+) gerilimlerden arta kalan gerilim + 1.alglayc dier alglayclar k altrabilmelidir. Alglayclarn _ alma akmlar, yk akmna ilave olarak seri bal dier + alglayclardan sonraki 2.alglayc k alglayclarn de ektii akmlar _ karlayabilecek alma akmna sahip olmaldr. Ayn besleme gerilimine + seri balanan alglayclarn ama k kapama yapabilmesi iin gecikme 3.alglayc _ sreleri dikkate alnmaldr. Bu sebepler dikkate alndnda 5 10 adet kablolu alglayc seri balanabilir.
(L_)
ekil.42: kablolu alglayclarn seri balanmas
51
kablolu temassz alglayclarn paralel balanmasna dikkat edilir. kablolu temassz alglayclarn paralel balanmasnda dikkat edilecek hususlar: Alglayclar ak durumda iken ok az olan sznt akmlardr. Bu sebepten dolay en ok 2030 adet kablolu alglayc paralel balanabilir.
(L+) + 1.alglayc k _ + 2.alglayc k _ + 3.alglayc k
(L_)
ekil 2.43: kablolu alglayclerin paralel balanmas
Temassz Alglayclarn Seiminde Kullanlan Kriterler

Kullanm amacna uygun elektriksel balant tipi belirlenmeli. Kullanm alanlarna gre elektriksel balant kablolar ayr tipte seilebilir. 1) Hazr kablolu tipleri 2) Terminal balantl tipleri 3) Soketli tipleri Fiziksel balant tipi belirlenmeli. Her uygulamaya uygun tipi ve boyutu vardr. Bunlar genellikle iki tipte imal edilirler. 1)Silindir yapda olan 2)Dikdrtgen yapda olan tipleri vardr. Temassz alglayclar seilirken balant kablo saysna Amaca uygun gerilim trne (AC, DC) k sinyalinin yapsna(Rle-PNP-NPN olmasna) Alglanacak malzemenin cinsine (Metal, aa, renkli malzeme vb.) alma ortamnn gz nne alnmasna (scak, nemli, tozlu ortamlar vb.) Alglama mesafesine dikkat edilmelidir.
52
Temasl ve Temassz Alglayclar ile Uygulamalar

rnek: 1 fazl bir asenkron motor aada verilen artlar altnda altrlmak isteniyor. S1 start butonuna basldnda asenkron motor almaya balayacaktr.S0 stop butonuna basldnda asenkron motor duracaktr. Asenkron motorun altn L1 lambas gsterecektir. Ayrca asenkron motor ar akm rlesi ile korunacaktr. Gerekli g ve kumanda emasn iziniz. PLC ile nasl yaplr, balant emasn iziniz.
L1
L1 L2 L3
AA F2
Stop S0 Start S1 K1 K1
K1
K 1
F2
K1
L1
3~ M
ekil 2.44: Kumanda devresi ve g devresi
Start
Stop
AA
Start ve Stop Butonlar ve Ar Akm Rlesinin Konta
+
24 DC
Saysal Giriler
Analog
L1 220 V AA N
PLC
K1 Kontaktr
L1 Lambas
ekil 2.45: Yukardaki devrenin PLC ile kumandas
53
rnek : 2 fazl bir asenkron motor S1 butonuna basldnda ileri ynde S2 butonuna basldnda geri ynde alacaktr.S0 stop butonuna basldnda duracaktr. Asenkron motor ileri veya geri ynde alrken, yn deitirilmesi gerektiinde nce S0 stop butonuna baslp asenkron motor durdurulacak daha sonra istenilen yn butonuna baslp altrlabilecektir. Asenkron motorun ileri ynde altn L1 lambas, geri ynde altn L2 lambas gsterecektir. Ayrca asenkron motor ar akm rlesi ile korunacaktr. Gerekli g ve kumanda emasn iziniz. PLC ile nasl yaplr, balant emasn iziniz.
L1 AA F2
L1 L2 L3
Stop S0 K1 Start S1 K2 K1 S2 K1 K2 L1 L2 K2 K1 K2
K1
K2
F2
3 ~ M
ekil 2.46: Kumanda devresi ve g devresi
Start 1
Start 2
Stop
AA
Start ve Stop butonlar ve Ar Akm Rlesinin Konta
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
K1
K2
L1
L2
ekil 2.47: rnek 2deki devrenin PLC ile kumandas
54
rnek 3 : Bir ift etkili silindirle paralar markalanacaktr. Piston kolu ileri kp i paras zerine yeterli skma basncna ulatktan sonra geri gelecektir. Pnomatik devre emas verilen sistemin elektrik balant emasn iziniz. PLC ile nasl yaplr, balant emasn iziniz. Malzeme Listesi: ift etkili silindir 1- Adet 5/2 ift taraftan selenoid uyarl 1- // P E evirici (basn anahtar) 1- // Kapayan buton 1- // Kontaktr 2- //
1A
+24V
1B 4 1Y1 5 1 3 2 1Y2
S1 1B
K1
K2
S2
K2
K1 0V
K2
1Y1
1Y2
ekil 2.48: Yukardaki problemin elektropnmatik zm
S1
S2
Start ve Stop Butonlar ve Basn Anahtar
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
K1
K2
1Y1
1Y2
ekil 2.49: rnek 3deki devrenin PLC ile zm
55
Termistrler (NTC-PTC) Herhangi bir ortamdaki snn lm Termistr denilen NTC ve PTC sya baml direnler vastas ile yaplmaktadr. Fakat bilindii gibi termistrlerin karakteristik erileri dorusal (lineer) deildir, yani sya gre diren deiimi dorusal deildir. Bu sebepten snn elektriksel sinyale evrilmesi de dorusallk tamamaktadr ve zorluklar yaratmaktadr.
NTC
PTC
EKL 2.50: PTC ve NTC Sembol
NTC ve PTC s direnleri bundan dolay basit kumanda ilerinde kullanlrlar. rnein: Elektronik termostat olarak, bir ortam ssn belli bir scaklk aralnda sabit tutmak zere grev yapabilirler. Ayrca motor, jeneratr veya transformatr gibi sistemleri korumak amac ile termik devre ac sistemlerde kullanlrlar. Motorun, jeneratrn veya transformatrn zerine monte edilerek, ar yklenmede snn artn hissederek devreyi aar ve sistemi korurlar. Basn Alglayclar
Basn, birim yzey alanna etki eden kuvvet ile tespit edilir. P = F / A (N/m2) Kumanda ve kontrol devrelerinde kullanlan basn alglayclar elektronik basn alglayclar ve mikro alterli basn alglayclar olmak zere iki grupta incelenir. Elektronik Basn Alglaycleri (Strengeler) (DMS)
Yaps ve alma Prensibi

Bir iletken tel mekanik bir kuvvet ile esnemeye maruz braklrsa tel esneyerek uzunluu ve kesiti deiir. Bu esneme elastikiyet snrlar iersinde olursa, tel esneme yok olunca eski llerine tekrar kavuur. Tel esnediinde uzunluunun ve kesitinin deimesi direncinin deimesi demektir. Bu olay strengelerin temel prensibini oluturmutur. Diren deiimini arttrmak iin ok sayda tel seri balanarak bir folye zerine yataklanmlardr. Esnemesi llecek nesnenin zerine zel bir yaptrc ile yaptrlarak kullanlrlar.
ekil 2.51: Strenge
56
Yukarda bir rnei grlen strengelerin amaca gre ok eitli tipleri bulunmaktadr. Ebatlar 0,5 mm ile 150 mm arasnda olabilir. Direnleri ise 100 ile 1K arasnda olmak zere retilirler. Esneme llecek nesnenin normal s artlar - 200o C ile + 100o C arasnda olmaldr (zel yapmlar + 900o C e kadar).
+ UB 12 V DMS
Strengeler esnemenin her iki ynl olarak tespit edilebilmesi ve s kompenzasyonunun salamas iin kpr devrelerde kullanlrlar.
DMS
ekil 2.52: Deney devresi
Kullanld Yerler Kuvvet, basn, ivme, dnme momenti, titreim ve sarsnt gibi fiziki byklklerin llmesinde kullanlrlar. Mikro alterli Basn Alglaycleri Basnl hava sistemlerinde deponun basn ayar basn anahtarlaryla yaplr. Basn anahtarlar, kompresrdeki hava basncn belli deerler arasnda sabit tutar. Depodaki hava basnc ayarlanan deerin alt snrndan aada ise basn anahtar kontaklarn kapatarak elektrik motorunu altrr. Motor piston araclyla depoya hava basarak basncn ykselmesini salar. Bir sre sonra depodaki hava basnc ayarlanan deerin st snrna geldiinde ise basn anahtar kontan aarak motoru devreden karr. Bylece depodaki basn, ayarlanan iki basn deeri arasnda sabit tutulmu olur.
ekil 2.53: Basnl hava tank
57
Mekanik yapl basn anahtarnn alma ilkesi yledir: Basn anahtar, basncn denetlenecei yere F borusuyla balanr. F borusundan anahtara gelen basnl hava E diyaframn yukar doru iter. D ubuu bir mafsal etrafnda dnerek kapal konta aar. H yay ise D ubuunu diyaframa doru bastrr. Yayn bask kuvveti G somunuyla ayarlanr. Yay sktrlrsa D ubuunun yukar doru itilmesi zorlanr. Yani bu ubuk daha yksek bir hava basncyla yukar doru itilebilir. Basn anahtarnn st basnc yani durdurma basnc G somunuyla ayarlanr. G somunu aaya doru indirildike durdurma basnc byr. G somunu yukar doru karldka durdurma basnc klr.
ekil 2.54: Mekanik yapl basn anahtar

Mikro alterli Basn Anahtar (Saysal Sinyal) Elektronik Basn alteri (Analog Sinyal)
+
24 DC
Analog
L1 220 V AA N
PLC
K1
K2
1Y1
1Y2
ekil 2.55: Basn alterlerinin PLCye balants
58
2.3. PLC k Elemanlar ve Balant zellikleri

2.3.1. k Kontrol Lambalar
Bu lambalar herhangi bir devrenin alp almadn gsteren pilot sinyal lambalardr. Genellikle neon lambalar olup 220 V ile alrlar. Ayrca dk gl 24 V ile alan lambalar da kullanlabilir. Bunlar yeil krmz ve sar renklerde imal edilirler. Herhangi bir cihazn altn yeil lamba, durduunu veya alarm durumunda krmz lamba kullanlr.
Resim 2.14: Sinyal lambalar
2.3.2. Kk Motorlar
Az g gerektiren yerlerde bu tip elektrik motorlar kullanlr. Bunlar genellikle DA ile alan motorlardr. Bu motorlar PLCye bir rle zerinden veya yar iletkenler ile yaplan src devreleri (transistr, tristr vb.) zerinden balanrlar. Eer motor kk gl ise (PLCnin k akm yeterliyse) gerekli nlemler alnarak PLCnin kna balanabilir.
Resim 2.15: Kk elektrik motorlar
2.3.3. Selonoid Valfler

Elektrik akmnn manyetik etkisinden yararlanlarak yaplan selenoid valfler ile elektrik enerjisi dorusal hareket enerjisine dntrlr. Sistemde, sv veya gaz haldeki akkan elektrik sinyaliyle uzaktan kumandal bir ekilde p kapatabilmeye yararlar. Valfin normal ak (elektrik sinyali yok iken ak) veya normal kapal yapl ekline gre valf, yerekimi etkisi ile, yay etkisi ile veya akkann kendi basncyla normal konumda iken elektrik sinyali ile meydana gelen magnetik bir alann salad hareket vastas ile normalin aksi konuma girer (ak ise kapatr, kapal ise aar). yollu selenoid valf trnde genellikle bir mterek az dier iki azdan birine veya dierine irtibatlanr. Selenoid valfler ok geni ve eitli uygulama sahalar bulurlar.
59
Selenoid valfi meydana getiren iki ana ksm vardr.
(a) Selenoid bobini, (b) Valf gvdesi

ekil 2.56: Selenoid valf
Selenoid bobini, basit bir silindirik sargdan meydana gelir ve bu sargya elektrik akm gnderildiinde elektrikli bir mknats gibi alr. Selenoid bobinin ortasnda meydana gelen valf amak veya kapamak zere yararlanlr. Bobinin ortasnda braklan bolua konulan elik ekirdek, bobin tahrik edilince yukar doru ekilir. Valfin miline bal olan bu ekirdek valfi aar ve kapatr. Bobin tahrik edilmedii zaman ekirdek ve ona bal olan valf kapama mili kendi arl veya yay basks ile aa hareket eder. Selenoid valfler, direkt etkili veya pilot kontroll alacak tarzda yaplrlar. Direkt etkili valfler daha ziyade kk kapasiteler iin ve ak yuvasnn kk olduu Resim 2.16: Selenoid valf konstrksiyonlar iin uygundur.
60
Pilot kontroll valfler ise byk bobin gerektiren geni apl bir ak yuvas olan valfler iin uygulanr ve bylece bobin ile ekirdein bytlmesine gerek kalmaz. Selenoid bobinleri, DC/ACde 12V,24V,48V, 220V gibi eitli gerilim deerlerinde yaplrlar. Selenoid valflerin akkan boru balant ynlerine dikkat edilmelidir. Balant ynleri genellikle ok iaretleri ile belirtilmitir. Selenoid valfler, elektropnomatik sistemlerde ok yaygn olarak kullanlmaktadr.
2.3.4. Rle ve Motorlar

Rleler Resim 2.17de yaps ve grn verilen, kk gteki elektromanyetik anahtarlara rle ad verilir. Rleler; elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluur. Elektromknats, demir nve ve zerine sarlm bobinden meydana gelir. Rlenin bobinine gerilim uygulandnda, rle enerjilenir; paletini eker ve kontaklar konum deitirir. Gerilim kesildiinde de kontaklar eski konumuna gelir.
Resim 2.17: Rle ve yaps
Motorlar Otomasyon ilerinde kullanlan motorlar yaplacak ie gre seilir. Bunlar doru akm veya alternatif akmda alan motorlar olabilir. Gnmzde genellikle alternatif akm motorlar kullanlmaktadr. Bunlarn yaplar basit, ucuz ve bakm masraflar dk olduundan tercih edilmektedirler. Bu motorlar PLCye bir rle veya kontaktrler yardmyla balanrlar. Yaygn olarak motor src devreleri kullanlmaktadr.
Resim 2.18: eitli elektrik motorlar
61
PLC klarna rle, kontaktr, valf, motor gibi bobin ieren indktif yk balarken aadaki durumlara dikkat edilmelidir. PLCnin k kontaklarna indktif ykler (bobinli klar rle, kontaktr, motor gibi) alma srasnda elektriksel parazitler olutururlar. Bu parazitler PLCnin almasn etkileyebilir. ndktif ykler devrenin alp kapanmas srasnda kontak mrn ksaltr. Bu sebeplerden dolay kontak korumalar yaplr. ekil 2.57de alternatif akmda koruma, ekil 2.58de doru akmda koruma grlmektedir.
L1
C M R M D
_
N
R ve C uygun deerlerde seilmeli D:Yke uygun ters tepe gerilimine uygun deerde olmal.
ekil 2.57: AA da indktif yk
ekil 2.58: DA da indktif yk
2.4. Giri ve klarn Adreslenmeleri ve fade Edilileri

2.4.1. Program
Bir hizmeti gerekletirmek iin belirli kurallar erevesinde yazlm aklc emirler topluluudur.
62
2.4.2. Komut
PLC programnn en kk birimidir. PLC ile programlama tekniinde, kontrol program bir dizi balant komutlarndan meydana gelir. Bu komutlarn toplam program oluturur. Buna gre bir komut iki blmden oluur. lem Operand lem (Ne yaplacak) Yaplacak olan balantnn trn belirler. Bu balantlar seri balama komutu, paralel balama komutu, ykleme komutu ve deilleme komutu vb. ekillerde olabilirler.
Operand (Ne ile yaplacak)

lemcinin ne ile balant kuracan belirler. rnein, bir seri balama komutu yazldnda seri balantnn ne ile olaca adreslere belirlenir. rnein; klar, zamanlayclar, sayclar, durum tespit iaretileri adres alanlar iindedir. Komut = lem + Operand (Ne yaplacak) + (Ne ile yaplacak) areti (+) Adresi
rnek:1 LD A = rnek:2 LD O =
I I Q I I Q
0.1 VE komutu balantsna rnek. 0.2 0.0 0.1 VEYA komutu balantsna rnek. 0.2 0.0
rnek 1 ve rnek 2deki basit PLC program aadaki ekilde iler. PLC iletim sistemlerinde bir kullanc kontrol programn yrtlmesine ait diyagram ekil 2.59da verilmitir. PLC RUN konumuna alndnda srayla aadaki ilemler 63
gerekleir. Giri birimindeki deerler giri grnt belleine alnr ve saklanr. Bu deerler bir sonraki taramaya kadar deimez. Yazlan kontrol programna gre adm adm srayla deyimler ileme girer. Bu ilemler yaplrken bir nceki admda hesaplanan ara deerler daha sonraki admlarda kullanlr. Fakat giri grnt belleinden okunan deerler deimez. Hesaplama srecinde giri biriminde oluan deer deiimleri deerlendirilmez. Kullanc programn yrtlmesi tamamlandktan sonra hesaplanan deerler k grnt belleine yazlr ve k birimine gnderilir. k birimine transfer ilemi tamamlandktan sonra tekrar birinci adma dnlr. k grnt bellei ve k birimindeki deerler bir sonraki evrime kadar deimez. Genel olarak btn PLClerde programn yrtlmesi bu ekilde gerekleir. PLClerde bir evrimin tamamlanmas iin geen sreye tarama zaman (scan time) denir. Bir PLC tarama zaman giri k saysna, programn ierii ve uzunluuna ve merkezi ilem biriminin alma frekansna baldr. Genel olarak PLClerde tarama zaman 3 ms ile 200 ms arasnda deimektedir. Tarama hz genellikle 1024 byte bana ilem hz olarak verilir.
Bala
Giri bilgilerini al ve grnt belleine yaz .
Programna gre k deerlerini hesapla.
Sonular k belleine yaz ve ka gnder.
ekil 2.59: PLC programnn ak emas
64

PLC cihaznn 1. giriine indktif alglayc (24 v), 2 nolu giriine kapasitif alglayc, 3 nolu giriine snr anahtar , 4-5 nolu girilere buton balanacaktr. 1 M ortak ucuna bal 1 ve 2 nolu ka 24 v rle, 3 ka selonoid valf (24 v) 2 M ortak ucuna bal ulara ise sras ile 220 v sinyal lambas 220v bobin gerilimli kontaktr balanacaktr. Gerekli balanty gerekletiriniz. (Verilen bu uygulamada k balantsnda 1M e ait ulara 24 v 2M e ait ulara 220 v balanacaktr.)
lem Basamaklar
neriler
elemanlarnn neler olduunu reniniz. Sisteminizdeki kumanda ve kontrol edilecek i elemanlarn belirleyiniz, zelliklerini ve alma prensiplerini reniniz. PLCnin giri ve k ularn tespit ediniz. Projeye gre kullanlacak giri ve k elemanlarn belirledikten sonra, balant ularn uygun adreslerine balaynz. Uygun balant iin uygulama faaliyeti 2 de verilen aklama ve balant ekillerinden faydalannz. Giri ve k elemanlarnn kablolarn belirleyiniz ve ularn anz. Ular alan kablolar PLC ye balants iin gerekli ara balantlar yapnz.
Yukarda verilen giri ve k elemanlarn uygun zellikte temin ediniz.
Projeye gre kullanlacak giri ve k elemanlarn uygun adreslerine balaynz.
Giri k elemanlarnn balant ekli ve gerilimine uygun balandn kontrol ediniz.
Yaplacak : PLC cihazna giri k elemanlarn ilgili adreslere balamak. Sre:60 dk. Kullanlacak Malzeme: PLC, g kayna, giri elemanlar (buton, anahtar, eitli alglayclar vb.), k elemanlar (rle, kontaktr, sinyal lambas vb.)
65
PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Aadaki kontrol listesini uygun ekilde yapnz.
DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 renme faaliyetini okudunuz mu? Deney iin ilgili PLCyi setiniz mi? Besleme kaynan PLCye baladnz m? Giri elemanlar iin ilgili alglayclar setiniz mi? lgili k elemanlarn setiniz mi? Giri elemanlarn PLCye doru bir ekilde baladnz m? k elemanlarn PLCye doru bir ekilde baladnz m?
Evet
Hayr
66
LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki Sorular Cevaplaynz.
1.
Aadakilerden hangisi buton ile alter arasndaki fark belirtir? A) B) C) D) E) Butonlar daha kk yapdadr. alterler daha byk olarak imal edilirler. Butona baslp brakldnda tekrar eski konumuna gelir. altere baslp brakldnda tekrar eski konumuna gelir. Hibiri
Temassz alglayclar elektrik kontrol devrelerine balarken aadakilerden hangisine dikkat edilmelidir? A) alma geriliminin cinsine (AC veya DC) B) PNP ve NPN olmasna C) Seri balanmalarna D) Parelel balanmalarna E) Hepsine. 5. Temassz alglayclarn seiminde aadakilerden hangisine dikkat edilir?
4.
2.
Aadakilerden hangisi kontaktrlerin kullanma yeridir? A) Elektrikli devreler B) Zil devrelerin C) Aydnlatma devreleri D) Otomasyon sistemleri E) E) Hibiri Aadaki klardan hangisine PLC besleme balants yaparken dikkat edilmez? A) A) PLCnin besleme gerilimine B) B) Gerilimin cinsine C) C) Kablolar gerilim altnda balanmasna D) D) Emniyet kurallarna E) E) PLCnin markasna.
A)k sinyalinin yapsna(Rle-PNP-NPN olmasna). B) Alglanacak malzemenin cinsine C) alma ortam gz nne alnmal D) Alglama mesafesine E) Hepsine. 6. PLCnin kna rle gibi bobinli bir alc balarken aadakilerden hangisine dikkat edilir? A) Alcnn modeline B) Alcnn tipine C) Alcnn ularna koruma diyodu balanmasna. D) Alcnn ularna sinyal lambas balanmasna E) Hibiri.
3.
DEERLENDRME
Bilgi testinde cevaplandramadnz sorular varsa kendinizi eksik hissettiiniz konular tekrarlaynz. Aratrmalarnz biraz daha geniletiniz. Gerektiinde retmeninizden yardm alnz. 67

AMA
PLCli kontrol devrelerinin izimini yapabilecek ve izilmi emalar okuyabileceksiniz.
ARATIRMA
PLC ile kumanda ve kontrol edilen bir otomasyon sisteminin projelerini inceleyiniz. ncelediiniz projede nelere dikkat edilmi gzlemleyiniz.
3. PLCL KONTROL DEVRELERNN ZM

3.1. Giri Elemanlarnn Besleme ve PLC Balantlarnn izimi
Bir otomasyon sisteminden sinyaller PLCye alglayclar yardm ile iletilir. Bu alglayclar anahtar buton indktif, kapasitif, manyetik vb. temassz alglayclar ve analog sinyal vericiler olabilir. Aadaki ekil 3.1de sahadan gelen sinyallerin PLCye iletilmesi grlmektedir.
3.2. k Elemanlarnn Besleme ve PLC Balantlarnn izimi

Sahadan gelen sinyaller ilendikten sonra PLCnin kna gelir. ka gelen bu sinyaller k elemanlar vastasyla i elemanlarna gnderilir. k elemanlarn rle, kontaktr, valf, lamba ve analog k elemanlar olarak sayabiliriz. Aadaki ekil 3.1 de PLCnin kndan alnan sinyallerin k elemanlarna balants grlmektedir.
68
Giri ve k elemanlarnn besleme ve PLCye balantlar ekil 3.1deki gibi yaplr.
Alglayc
Alglayc
Buton
Buton
Analog Sinyal
Giri Sinyalleri
+
24 DC
Saysal Giriler
Analog
L1 220 V AA N
PLC
k Sinyalleri K1 K2
Analog k Sinyali
Resim 3.1: Giri ve k elemanlarnn PLC ye balanmas
69
Giri ve k elemanlarnn besleme ve PLCye balantlar Resim 3.1de grlmektedir.
Temasl ve Temassz Alglayclar (Alglaycler)
24 V DC
220 V AC
PLC
Operatr Paneli
380 V AC
Selenoid valf
Motorlar
Resim 3.1: Giri ve k elemanlarnn PLCye balants.
70

Alglayc ile alglama yaparak alan, snr anahtarlar ile kapanma ve alma konumlar tespit edilen ve kap alrken ve kapanrken kl ve sesli alarm veren hareketin ileri geri bir elektrik motorundan alnd otomatik kap sistemin PLC ile balant emasn iziniz.
lem Basamaklar
neriler
Sisteminizdeki kumanda ve kontrol edilecek i elemanlarnn zelliklerini belirleyiniz. Belirlediiniz i elemanlarnn saylarn belirleyiniz. PLCnizin katalounu inceleyiniz. PLCnin giri ve k adreslerini tesbit ediniz.
Sistemin gerektirdii giri ve k elemanlarn ve saylarn tespit ediniz.
Elemanlarn balanaca giri ve k adreslerini tespit ediniz.
Sistemin balant emasn teknik ve meslek resim normlarna gre iziniz.
Projesi hazrlanm bir PLC li kumanda ve kontrol devresini inceleyiniz. Sisteminize uygun balant emasn teknik ve meslek resim normlarna gre iziniz.
71
LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF LME SORULARI
1.
Aadakilerden hangisi PLCye giri eleman deildir? A) Buton B) Anahtar C) Analog sinyal verici D) Temassz alglayclar E) Motor Aadakilerden hangisi k eleman deildir? A) Rle B) Motor C) Valf D) Lamba E) Analog sinyal verici Aadakilerden hangi i eleman PLCye direkt balanmaz? A) Valf B) Rle C) Kontaktr D) Motor E) Sinyal lambas PLCnin giri ve k ularn tesbit ederken aadakilerden hangisine baklr? A) PLCnin katalouna B) PLCnin arka yzne C) PLCnin yan yzne D) PLCnin resmine E) Hibiri
5.
Aadakilerden hangisi PLCnin giri adresinin sembol olarak kullanlr? A) G B) C) Q D) E) Hibiri Aadakilerden hangisi PLCnin k adresinin sembol olarak kullanlr? A) G B) C) Q D) E) Hibiri Aadakilerden hangisi PLCnin giri ve k saysn belirtir? A) Kapasitesini B) evrim sresini C) Hzn D) Giri k elemanlarnn tipini E) Hibiri
2.
6.
3.
7.
4.
DEERLENDRME
Bilgi testinde cevaplandramadnz sorular varsa kendinizi eksik hissettiiniz konular tekrarlaynz. Aratrmalarnz biraz daha geniletiniz. Gerektiinde retmeninizden yardm alnz. 72
MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

YETERLK LME retmeniniz tarafndan verilecek PLC kumandas ile gerekletirilecek sistem iin uygun PLC seimini yapnz, ema izimini gerekletiriniz ve gerekli giri k elemanlarn temin ederek hatasz olarak balantsn yapnz. Yaplacak : PLC cihazna giri k elemanlarnn balant emasn izmek, uygun PLC yi semek ve gerekli balanty yapmak. Sre:120 dk. Kullanlacak Malzeme: PLC, g kayna, giri elemanlar (buton, anahtar, eitli alglayclar vb.), k elemanlar (rle, kontaktr, sinyal lambas vb.),izim ara ve gereleri.
PERFORMANS KONTROL LSTES

Aadaki Kontrol Listesini Uygun ekilde Yapnz. DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 Yaplacak ie uygun PLC zelliklerini tespit edip seimini doru yapabildiniz mi? Yaplacak i iin gerekli giri k elemanlarn tespit edebildiniz mi? Giri k elemanlar ile PLC balant emasn hatasz olarak izebildiniz mi? PLC besleme ve giri k elemanlarnn alma gerilimlerini doru olarak izebildiniz mi ? ema izimini normlara uygun olarak yaptnz m? Giri elemanlarn verilen adreslere tekniine uygun balayabildiniz mi? k elemanlarn verilen adreslere tekniine uygun balayabildiniz mi ? Evet Hayr
DEERLENDRME
Tm modl ierisindeki bilgi testlerinde cevaplandramadnz sorular varsa kendinizi eksik hissettiiniz konular tekrarlaynz. Aratrmalarnz biraz daha geniletiniz. Gerektiinde retmeninizden yardm alnz. Modl sonlarndaki testleri baaryla yaptysanz ve PLC cihaznn da balantsn yapabiliyorsanz bir sonraki modle geebilirsiniz.
73
CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 A C C C E D E C E
RENME FAALYET 2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 C D E E E C
RENME FAALYET 3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 E E D A B C A
74
NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

Lenze Firmas Kataloglar Omron Firmas Kataloglar Siemens Firmas Kataloglar Telemecaniqa kataloglar www.robosistem.com
75
KAYNAKA KAYNAKA
ACIELMA, Faruk. Programlanabilir Lojik Kontrol (PLC) Kontrol laboratuvar, Milli Eitim Basmevi stanbul, 2005. MUTLUGN, Vedat. Otomatik Kumanda Seminer Notlar, Haydarpaa Anadolu Teknik Lisesi Otomatik Kumanda Blm, skdar-stanbul, 2002.
ZDAMAR, Cem. Programlanabilir Lojik Kontrolrler PLC Teori ve Uygulama, Birsen Yaynevi Ltd.ti. Caalolu-stanbul ZDEMR, Ali. PLC
76

Temel PLC Sistemleri

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Temel PLC Sistemleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

TEMEL PLC SSTEMLER

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

RENME FAALYET1 RENME FAALYET - 1

1. YAPILACAK E UYGUN PLC SEME

Resim 1.1: PLC cihaz

1.2. PLC nin Kullanm Amac ve Alanlar

Resim 1. 3: PLC kullanm alanlarna rnek

Resim 1.4: PLC kullanm alanlarna rnek

Resim 1.7: PLCnin kullanm alanlarna rnek

Kullanm Alanlarna rnekler

Resim 1.8: PLCnin kullanm alanlarna rnek

1.3. PLC ile Rle Sistemleri Arasndaki Farklar ve Avantajlar

Resim 1.11: Bir PLCnin pano ierisindeki i

Resim 1.12: Operatr paneli

1.4. PLC Paralarnn Yaps ve Fonksiyonlar

G KAYNAI (POWER SUPPLY)

PROGRAM YKLEYC (PROGRAMM LOADDER)

ekil 1.1: Merkezi ilem birimi (CPU)

ekil 1.2: lemci bellek ve g kayna

Hafza (Bellek Elemanlar)

Kontaktrler Gsterge Lambalar

ekil 1.3:PLCde giri ve k elemanlar

4N25 ekil 1.5: Optik sinyal aktarma

Kartlarn Takld Raflar (racks)

1.5. PLC Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

CPU seimini yapnz.

Kullanlacak giri ve k saysn belirleyiniz.

LME VE DEERLENDRME LME DEERLENDRME

RENME FAALYET2 RENME FAALYET - 2

2. PLC CHAZINA GR VE IKI ELEMANLARINI BALAMA

ekil 2.1: PLCye AC balants

ekil 2.2: PLCye DA balant

2.2. PLC Giri Elemanlar ve PLCye Balantlar

Resim 2.1: Kontaktr

ekil 2.3: Kontaktrn yaps

Resim 2.2: Deiik tipte imal edilmi kumanda butonlar ve anahtarlar

ekil 2.4: Elle kumandal kalc tip lamba anahtarlar

Resim 2.3: Bir kutuplu pako alter ve kutuplu pako alter

Resim 2.4: Start butonu ve sembol

Resim 2.5: Stop butonu ve sembol

Jog (Kesik altrma) Butonu veya ki Yollu Kumanda Butonu

ekil 2.5: Buton, anahtar ve kontaktrlerin PLCye balants

ekil 2.6: ift yollu kumanda butonu ve kontaktrlerin PLCye balants

Mekanik Snr Anahtarlar

Resim 2.7: Mekanik snr alteri ve sembol

Mekanik Snr Anahtar

Saysal Giriler Giriler

ekil 2.7: Mekanik snr anahtarlarnn PLCye balants

2.2.2. Temassz Alglayclar

Hall-Jeneratr Yaps ve almas

ekil 2.8: Hall jeneratr

Manyetik Alan Plakas Yaps ve almas

Yar iletken plaka (InSb)

ekil 2.9: Manyetik alan plakas

Resim 2.8: Manyetik alglaycler

ekil 2.10: Manyetik alglaycnn iyapsnn blok emas

Saysal Giriler Giriler

ekil 2.11: Manyetik temassz alglayclarn PLCye balants

Alglanacak nesnenin hareket yn