EGE NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

(YKSEK LSANS TEZ)

BNA YAAM DNGSNDE ENERJ ANALZ
VE YEL BNALAR
Sema (Kaya) SERT
Tez Danman : Yrd. Do. Dr. Hseyin GNERHAN
evre Bilimleri Ana Bilim Dal
Bilim Dal Kodu : 615.01.00
Sunu Tarihi : 23.06.2010
Bornova-ZMR
2010
i
Sema SERT (Kaya) tarafndan Yksek Lisans tezi olarak sunulan Bina
Yaam Dngsnde Enerji Analizi ve Yeil Binalar balkl bu alma E..
Lisansst Eitim ve retim Ynetmelii ile E.. Fen Bilimleri Entits Eitim
ve retim Ynergesinin ilgili hkmleri uyarnca tarafmzdan deerlendirilerek
savunmaya deer bulunmu ve 23.06.2010 tarihinde yaplan tez savunma snavnda
aday oybirlii/oyokluu ile baarl bulunmutur.
Jri yeleri: mza
ii
Jri Bakan : Yrd.Do.Dr. Hseyin GNERHAN
Raportr ye : Prof.Dr. mit ERDEM
ye : Prof.Dr. Mehmet N. KUMRU
iii
iv
ZET
BNA YAAM DNGSNDE ENERJ ANALZ VE YEL BNALAR
SERT, Sema (Kaya)
Yksek Lisans Tezi, evre Sorunlar Ar. ve Uyg. Merkezi
Tez Yneticisi : Yrd. Do. Dr. Hseyin GNERHAN
Haziran 2010, 123 Sayfa
Bu almann temelini yeil binalar ve yeil binalarda enerji kullanm
oluturmaktadr. Gl bir yeil bina enerji kavram ina edebilmek iin de, enerji
ok boyutlu ve geni adan ele alnmtr. Bu balamda , fosil yaktlar, nkleer
enerji ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn evresel etki deerlendirmeleri, enerji
rezervlerinin mevcut ve gelecekteki durumu, gelecek senaryolar, enerji gvenlii,
Trkiyenin enerji politikas ve vizyonu, Trkiye ve dnyada yenilenebilir enerji
sistemi ve tevikler, enerji tasarruf sistemleri, potansiyeli ve mevzuat, yeni nesil-
ekolojik-A snf-yeil-srdrlebilir binalar ve sertifikalandrma sistemleri, yaam
dngs deerlendirme sistemi, mr boyu maliyet analizi, enerji simulasyon
yazlmlar, kstlar, avantaj ve dezavantajlar incelenmitir.
Son olarak yeil bir binann elektrik enerjisi ihtiyac, ebekeden bamsz-
optimum ada gneye yerleik fotovoltaik sistem bykl ve maliyet analizi
(mr boyu maliyet analizi yntemiyle) Visual Basic programlama dili ile Access
veri taban kullanlarak benzetirilmitir. Bu alma sonucunda, PV sistemlerinin
ilk yatrm maliyetinin yksek, ancak mr boyu maliyetinin konvansiyonel enerji
kaynaklaryla rekabet edebilir olduu ve tevik sistemleri olmad yada yetersiz
olduu srece fotovoltaik sistemlerin yaplabilir olmad sonucuna ulalmtr.
Anahtar Szckler : Yenilenebilir enerji, ekolojik srdrlebilir - yeil
binalar, enerji simulasyon program, fotovoltaik sistem bykl ve maliyet
analizi, yaam dngs enerji analizi, mr boyu maliyet analizi
v
vi
ABSTRACT
LIFE CYCLE ENERGY ANALYSIS OF THE BUILDING AND GREEN
BUILDINGS
SERT, Sema (Kaya)
MSc in The Centre For Environmental Studies
Supervisor: Assistant Prof. Dr. Hseyin GNERHAN
June 2010, 123 Pages
This study is built up on the green buildings concept and green buildings
energy design. For the purpose of constitution a strong green building energy
concept, energy has been studied multi-dimensionally in a wide perspective. Within
this context, the subjects like environmental impact assessment of the fossil fuels,
nuclear energy and renewable energy, present and future states of the energy
reserves, future scenarios, energy security, the energy vision and policy of Turkey,
renewable energy systems in the world and Turkey and incentives, energy saving
and potentials, the laws, new generation-ecological-A class-green-sustainable
buildings and certification systems, life cycle energy analysis, life cycle costing,
energy simulation softwares and their restrictions, advantages and disadvantages has
been discussed.
Finally, the electical energy requirement of a green building, sizing of the
stand-alone, optimum tilted, south oriented photovoltaic system and cost analysis
(with the method of the life cycle costing) has been simulated by the Visual Basic
programming and Access database. It is deduced that the PV systems capital cost is
high but life cycle cost is competitive with conventional energy systems and as long
as there is no or insufficient incentive systems, PV systems are not feasible.
Keywords : Renewable energy, ecological-green-sustainable building, energy
simulation software, energy saving and potential of Turkey, photovoltaic system
sizing and cost analysis, life cycle energy analysis, life cyle cost analysis
vii
viii
TEEKKR
Bu almaya balamadan nce akas bir evin, binann bu kadar ok ve
nemli teknik ayrnt ierdiinin ve beni nereye gtreceinin tam olarak farknda
deildim. Bu aratrma beni Enerji konusunda fikren olgunlatrmtr ve
diyebilirim ki benim iin hala bitmi deildir. Beni dnsel ve hatta ruhsal bir
srecin iine alan ve az ok haberlerin satr aralarn okumam salayan byle bir
almada bana Enerji Gvenlii kitabn hediye eden Faruk Demire,
TemizDnya Rehberi ve Binalarda Srdrlebilirlik kitaplarn hediye eden Doa
Yaynlarna, baz teknik yardmlarndan dolay TemizDnya Ekoloji Derneine,
veri taban ynetimi konusunda yardmlarndan tr Alper Selimgile, tezimi
yazmam konusundaki anlayndan dolay iyeri ynetimine, i, ocuk ve fiziksel
rahatszlklarmdan dolay zaman konusunda zorlandm iin, sre uzatarak
gsterdikleri anlay, hogr ve yardmlarndan dolay Fen Bilimleri Enstitsne,
evre Bilimleri Aratrma Merkezi Mdr Prof. Dr. mit Erdeme, Yrd. Do Dr.
Hseyin Gnerhana ve Nuran zkuleliye, sabr, yardm ve teviklerinden dolay
eime, anneme, babama ve katks olan herkese yrekten teekkr bir bor bilirim.
ix
x
NDEKLER
Sayfa
1. GR ........................................................................................................................... 1
2. ENERJDE MEVCUT DURUM VE POTANSYEL ................................................. 4
3. ENERJ RETMNN EVRESEL ETKLER ..................................................... 19
3.1. Fosil Yaktlar ve evre .................................................................................... 19
3.2. Nkleer Santraller ve evre .............................................................................. 22
3.3. Yenilenebilir Enerjiler ve evre ...................................................................... 28
4. ENERJ GVENL ............................................................................................... 37
5. ENERJDE GELECEK SENARYOLARI ve TRKYE VZYONU ....................... 44
6. DNYADA ve TRKYEDE YENLENEBLR ENERJ .................................... 46
6.1. Dnyada Yenilenebilir Enerji Sistemi ............................................................. 46
6.2. Trkiyede Yenilenebilir Enerji Sistemi ........................................................... 53
6.3. Fotovoltaik Pazar ve Fiyatlar .......................................................................... 57
7. DNYADAVE TRKYEDE ENERJ VERMLL ......................................... 59
7.1. Dnyada Enerji Verimlilii ............................................................................... 59
7.2. Trkiyede Enerji Verimlilii ......................................................................... 67
8. YAAM DNGS DEERLENDRME ............................................................. 75
8.1. Tanm, Tarihsel Geliimi ve Metodolojisi ...................................................... 75
8.2. Yaam Dngs Enerji Analizi (Life-Cycle Energy Analysis) ......................... 78
xi
9. YAAM BOYU MALYET ANALZ ..................................................................... 81
10. YEN NESL, A SINIFI, YEL BNALAR ........................................................... 83
10.1. Srdrlebilir, Yeil, Ekolojik Bina Nedir ? ................................................... 83
10.2. Geleneksel Binalar ve Yeil Binalar ................................................. 84
10.3. Sertifikalandrma Sistemleri ........................................................................ 88
10.4. Yeil Bina Yurtd Uygulamalar .................................................................. 97
10.5. Yeil Bina Trkiye Uygulamalar ................................................................. 100
11. BNA ENERJ BENZEM PROGRAMLARI .................................................... 109
11.1. Bina Benzeim Programlar (BSP) ve nemi .............................................. 109
11.2. Bina Enerji Benzeim Programlar Tarihesi ............................................... 109
11.3. Srdrlebilir Bina Tasarm ve BSPler ...................................................... 110
11.4. Bina Enerji Benzeim Programlarnn Kstlar ............................................. 111
12. MATERYAL VE METOD ................................................................................... 116
13. BULGULAR .......................................................................................................... 126
14. TARTIMA, SONU ve NERLER ................................................................... 128
ZGEM .................................................................................................................. 137
xii
EKLLER DZN
ekil Sayfa
ekil 2.1. thal edilen doal gazn kullanm alanlarna gre dalm (Oan, 2003)8
ekil 5.1. PV pazarndaki aktrler. ( www.solarbuzz.com, EE, 2009dan) ......57
ekil 5.2. 2001-2009 fiyatlar (Solarbuzz, 2009) ...................................................58
ekil 7.1. Trkiyede enerji younluunun zaman iinde geliimi (alkolu, 2009)
................................................................................................................................71
ekil 7.2. Sektrlere gre tasarruf potansiyeli 2020 projeksiyonu (alkolu, 2009)
................................................................................................................................73
ekil 8.1. Yaam Dngs Analizi Safhalar (TS EN ISO 14040/Mart 1998)......77
ekil 10.1. BREEAM Europe performans kategorileri ve dalm oranlar
(Sev ve Canbay, 2009)...........................................................................................91
ekil 10.2. LEED NC (Yeni Yaplar ve Byk Onarmlar) v 2.2 performans
kategorileri ve dalm oranlar (Sev ve Canbay, 2009)........................................92
ekil 10.3. Kanadaya uyarlanan SBTool performans kategorileri ve dalm
oranlar (Sev ve Canbay, 2009)............................................................................93
ekil 10.4. Green Star performans kategorileri ve dalm oranlar (Sev ve Canbay,
2009)......................................................................................................................95
xiii
ekil 10.5. CASBEE performans kategorilerinin snflandrlmas ve evresel
etkinliin belirlenme yntemi (Sev ve Canbay, 2009)..........................................96
ekil 10.6. CASBEEye gre yapnn evresel etkinliine gre srdrlebilirlik ve
sertifika dzeyleri (Sev ve Canbay, 2009).............................................................97
ekil 12.1. Program ak emas..........................................................................118
ekil 12.2 Programda kullanlan butonlar ..........................................................121
xiv
ZELGELER DZN
xv
izelge 2.1. Baz lkelerin ve Trkiyenin HES potansiyel geliimi (DS, 2009). .8
izelge 2.2. Ekonomik olarak yaplabilir HES projelerinin durumu (DS, 2009). .8
izelge 2.3. Yllk Toplam Gne Enerjisi Potansiyelinin Blgelere Gre Dalm
(EE, 2009).............................................................................................................11
izelge 2.4. AB nkleer kurulu gcnn geliimi (Ertrk vd., 2006)..................15
izelge 2.5. Nkleer elektriin dnyadaki pay (Ertrk vd., 2006).......................16
izelge 2.6. Sektrlere gre toplam seragaz salm (milyon ton CO2 edeeri)
(TK,2009)..........................................................................................................19
izelge 5.1. Yenilenebilir Enerji Kanun deiiklii taslandaki hedef tevik
fiyatlar (Tayman, 2009, Referans )......................................................................54
izelge 7.1. eitli Blgelerdeki Kii Bana Enerji Tketimleri ve Enerji
Younluu : 2003 Yl verileri. (International Energy Agency, Key World
Energy Statistics, OECD/IEA, Paris, 2005, s.48,52,56., Narin ve Akdemir,
2006dan)...............................................................................................................70
izelge 12.1. Bir binay Yeil yapan unsurlar .................................................116
izelge 12.2. Her aya ait yln gn (n) (Bakrc, 2006)....................................122
xvi
xvii
SMGELER ve KISALTMALAR
A Fotovoltaik modln alan (m
2
)
BSP Bina Simulasyon Program
H Yatay yzeye gelen gne nm (W/m
2
)
H
d
Difz nm (W/m
2
)
H
0
Atmosferd nm (W/m
2
)
H
T
Eik yzey aylk ortalama gnlk global nm (W/m
2
)
I
sc
Gne sabiti (1353 W/m
2
)
ISO Uluslararas Standartlar Organizasyonu (International
Organisation for Standardization)
K
T
Berraklk endeksi
N Bir rnn, sistemin yaam sresi
n Gn says
P
a
Belirli periyotlarda tekrarlanan yenileme maliyetinin
bugnk parasal karln hesaplamay salayan katsay
P
r
Her yl tekrarlanan yllk giderlerin bugnk parasal
karln hesaplamay salayan katsay
xviii
R Eik yzeye gelen toplam nm iin dnm katsays
R
b
Eimli yzeydeki direkt nmn, yatay yzeydeki direkt
nma oran
s Eim () (Fotovoltaik sistemin yatay ile yapt a)
SMGELER ve KISALTMALAR (Devam)
SETAC evresel Toksikoloji ve Kimya Topluluu (Society of
Environmental Toxicology and Chemistry)
UNEP Birlemi Milletler evre Program (United Nations
Environment Programme)
YDD Yaam Dngs Deerlendirme
YDEA Yaam Dngs Enerji Analizi
Deklinasyon as ()
Enlem as ()

d
Dier g evrim ve elektronik cihazlarn verimi

p
Fotovoltaik modln verimi

s
Gne dou saat as ()

Eik yzeyin gne dou saat as ()

xix
xx
1. GR
Bir ev neye yarar ki, onu zerinde oturtabilecein gzel bir gezegenin olmazsa
Henry David THOREAU (Erdem, 1999)
21. yzyla damgasn vuran kreselleme, bir taraftan bilgi ve teknolojide
olaanst gelimeler yaratrken dier taraftan da enerji ve evre gibi konularn
giderek daha stratejik olmasna neden olmutur. Enerjiye duyulan ihtiya arttka,
enerji zerindeki uluslararas rekabet artm ve enerji gvenlii n plana kmtr.
Bu nedenledir ki 21. Yzyl, byk olaslkla enerji kaynaklarn elinde
bulunduran ve enerji yollarn kontrol eden lkelerin hegemonyasna sahne
olacaktr.
Enerji konusunda Vladimir V. Putinin G8 bakanln yrtt toplantda
syledikleri olduka anlamldr ( 15-17 Temmuz 2006 ).
Bugn kresel enerji, sosyal ve ekonomik ilerlemenin nemli ve gerek
motorudur. Bu yzden dnyann drt bir kesindeki milyarlarca insann kaderini
dorudan ilgilendiriyor. Enerji alanndaki ortak geleceimiz, ortak sorumluluklar,
riskler ve faydalar anlamna geliyor. Dengeli ve adil bir enerji arz, u an ve
ilerleyen yllarda kresel gvenliin belkemii olacak. Gelecek kuaklara,
ihtilaflardan ve enerji gvenlii iin yararsz rekabetten kanmay salayacak bir
dnya enerji yaps brakmak zorundayz. Bu yzden uygarlmz adna somut ve
uzun vadeli bir enerji zemini yaratacak ortak yaklamlar bulmamz nemli.
Birok insan, enerji gvenliini esasen sanayilemi lkelerin karlaryla
ilgili bir mesele olarak gryor. Ancak neredeyse 2 milyar insann bugnn
dnyasnda modern enerji hizmetlerinden yararlanamad, birounun elektrii
bile olmad unutulmamal.
Elbette tek bana enerji yoksulluk sorununu zmez. Ayn zamanda farkl
blgelerde enerji kaynaklarnn yokluu ekonomik gelimeyi nemli lde
sekteye uratrken, enerjinin ftursuz kullanm da, yerelden ziyade, kresel
lekte bir evre felaketiyle sonulanabilir.
1
Hepimiz modern ve byk lde karlkl bamlla dayal bir dnyada
'enerji bencilliinin' kar yol olmadn anlamal ve kabul etmeliyiz. Tmyle
bir avu kalknm lkenin nceliklerine gre belirlenen enerji datm, kresel
kalknmann hedeflerine ve amalarna hizmet etmiyor. Temel mesele, her lkeye
srdrlebilir enerji arz salayacak dengeli bir potansiyel yaratmaktr ve bunun
yolu da uluslararas ibirliinden gemektedir. (Putin, 2006)
oumuzun katlaca bu etkileyici konumay yapan Rusyann, 2006da
ve 1-20 Ocak 2009da Ukrayna enerji krizi ile elindeki doalgaz stratejik bir silah
olarak kullandn ve her frsatta kullanacan da unutmamak gerek. stelik
sadece Rusya deil dier pek ok gelimi lke de ayn tarz bir davran modeli
sergileyecektir. Ziya Paann dedii gibi ayinesi itir kiinin lafa baklmaz misali,
dnyay ynetme hevesinde olan glerin sadece enerji konusunda deil tm dier
dengesizliklerin giderilmesi ve sorunlarn zlmesi konusunda daha insancl,
tutarl, samimi, bencillikten uzak admlar atmas ve bu dorultuda icraatlar
yapmalar sayfalar dolusu szden ok daha etkili ve samimi olacaktr.
Sonu olarak, Enerji ne pahal bir mit ne de ucuz bir keder; fiyat tek
bana dediimiz ama sonularn kresel apta paylatmz bir yarndr
(Demir, 2007). Bu adan bakldnda enerji ve evre yzylmzn, hatta gelecek
yzyllarn sorunudur ve dier tm sorunlar gibi sadece devletlerin deil birey
olarak hepimizin sorunu ve sorumluluudur.
Bir ev zerinde oturacan bir gezegen olmazsa bir ie yaramaz belki ama,
tek tek her evde yaplacak dzenlemelerle zerinde oturacamz gezegeni daha
uzun sre yaatabiliriz belki
Kukusuz hepimizin yapaca az ok bir eyler var : Her evi imkanlar
dahilinde A snf, yeil bir eve dntrmek gibi Bu alma byle bir
dnm srecinin teknik olarak incelenmesi ve sosyal sorumluluk alarndan
deerlendirilmesidir. Bu kapsamda enerji konusu ok boyutlu olarak incelenmeye
allmtr.

2

3
2. ENERJDE MEVCUT DURUM VE POTANSYEL
Yeil binalar ve bina yaam dngsnde enerji analizini, lkemizde
uygulanabilirlii nndeki engelleri, uygulanrsa olabilecekleri anlayabilmek iin
bu analize enerji adl daha geni bir pencereden bakmak, yntemi btnsel olarak
alglamakta faydal olacaktr. Bu nedenle bu alma kapsamnda enerji konusu
dnyann ve lkemizin iinde bulunduu koullar erevesinde ana hatlaryla ele
alnacaktr.
Kmr: Petrol ve gaz yakt rezervleri dnyann belirli corafi blgelerine
younlamken, kmr dzenli bir dalm gstermekte ve retimi 50'den fazla
lkede gerekletirilmektedir. Ayrca 1998 yl retimi temel alndnda kmrn
bilinen rezervlerinin yaklak 200 yl olaca tahmin edilmektedir. Bu sre petrol
(sv yakt) ve doal gaz rezervleri iin geerli srenin yaklak drt katdr. Tm
fosil yaktlar iinde kmr, dnyada en ok bulunan yakt trdr. 1998'de
mevcut kmr karma teknolojileri kullanlarak ve ekonomik olarak
karlabilecek kmr miktar 1.000 milyar ton civarnda ve bu kmrn yars da
ta kmrdr. Kmr rezervleri sadece ok miktarda deil, ayn zamanda corafi
olarak 100 lkeden daha fazla lkeye ve btn ktalara yaylm durumdadr. Bu
deerler kmr kaynaklarn kmr karma teknolojilerinde olacak gelimeleri,
maden teknolojilerinde yaplacak ilerlemelerle ulalabilir olacak miktar veya u
anda ekonomik olmayan dk kaliteli kmrlerin kullanmnda olacak artma ile
ticari duruma gelmesini dikkate almamaktadr. Kmrn kolaylkla ulalabilir ve
ucuz temin edilebilir olmas, ithal eden ve reten lkeler iin arz gvenirlii olan
bir enerji kayna olmas anlamn tar. Kmr greceli olarak olduka kolay ve
gvenli depolanabilir bir malzemedir ve sv yakt ve gazdaki gibi szma ve
yaylma problemleri yoktur (Ertrk vd., 2006).
4
lkemizde 2006 ylnda retilen birincil enerjinin yaklak %49u
kmrdr. Ancak yerli kmrn tketimdeki pay Trkiyede tketilen enerjide
ar da bamllk nedeniyle %13,2 seviyesine gerilemitir. Bu olumsuz gelime
daha ziyade ithal edilen ve olduka pahal olan doal gazn elektrik retiminde
ar lde kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Halen Trkiye elektrik
retiminin %46s doalgazdan elde edilmektedir. Hatal talep tahminlerine
dayal planlamalar sonucu verilmi olan satn alma ve fiyat garantileri nedeniyle,
elektrik talebi doal gazla alan termik santrallerden karlanm ve yerli
kmrle almak zere ina edilmi, yatrmlar tamamlanm igc hazr termik
santraller ve linyit madenlerine dayal retim tesisleri altrlmamtr. Enerji
Ynetimi 2001 ylndan bu yana bu arpk durumu dzeltememitir. Bu
arpkln bir sonucu olarak yerli kmr retimi giderek dm ve Trkiye,
sanayisine en pahal elektrii veren sayl lkeler iinde yer almtr. 1998 ylnda
65.2 milyon ton linyit reten Trkiye 2006 ylnda 61,5 milyon ton linyit
retmitir.
Yerli hidrolik kaynaklarn da gelitirilmesi ile Trkiyenin bugn iin
mevcut elektrik tketiminin tmn yerli kmr ve hidrolik kaynaklardan
karlamas mmkndr. Bu teebbs Trkiyenin ok tehlikeli boyutlarda olduu
tm enerji evrelerince ifade edilen enerjideki da bamlln nemli
seviyelerde azaltacaktr (DEK-TMK, 2007).
Petrol: lkemizin 2006 ylnda tkettii toplam enerjinin % 61i petrol ve
doalgazdr. 2006 ylnda harcanan 31 milyon ton petroln yaklak %90 ve 30
milyar metrekp doal gazn ise tamamna yaknn ithal edilmitir. Yaplan
ithalat iin dediimiz dviz uluslararas petrol piyasalarndaki fiyat hareketlerine
bal olarak nemli rakamlara ulamaktadr. Petrol fiyatlarndaki 1 dolar/varillik
artn petrol faturamza 200 milyon dolar civarnda ek yk getirdiini dikkate
aldmzda petrol fiyatlar Trkiyenin makro ekonomik dengeleri asndan ok
byk nem tamaktadr. lkenin her yl giderek artan enerji talebi nedeniyle
yakn bir zamana kadar ihtiyacn yzde 25ini karlayan i retim bugn yzde
7sini ancak karlamaktadr. Yeni rezervlerin bulunamamas halinde doalgazn
yan sra petrolde de tamamen da baml hale gelinmesi sz konusudur. Sorunu
amann yolu ise tespit edilen miktardan daha fazla rezerv varln ortaya
koyabilecek yeni kuyularn almasndan gemektedir (DEK-TMK, 2007).
5
Doal Gaz: 1976 ylnda kullanlmaya balanan doal gazn tketimi,
zellikle 1980li yllarn ortasndan itibaren hzla artmtr. 2006 ylnda toplam
birincil enerji arznn %28,6sn doal gaz oluturmu, toplam doal gaz arznn
ise %52,8i elektrik santrallerinde tketilmitir. Doal gazn nihai tketimi (sanayi
ve konut) de hzla artarak 2006 ylnda 14,3 BCMe ulam ve toplam nihai enerji
tketiminin %17,4n oluturmutur (DEK-TMK, 2007).
BOTA, doal gaz sisteminin reglasyonunu salamak iin deiik
depolama projeleri zerinde almalarn srdrmektedir. 20 Temmuz 2007
tarihinde hizmete alnan Kuzey Marmara ve Deirmenky Doal Gaz Yeralt
Depolama Tesisi ile halen yapm aamasnda olan Tuz Gl Doal Gaz Yeralt
Depolama Tesisi ksmen de olsa ihtiyaca cevap verebilecektir.
Mavi Akm Ve Trkiyenin Doalgaz Politikas
Avrupa'nn en hzl byyen doal gaz pazar olan Trkiye'nin 1984'de
SSCB ile yapt ilk doal gaz anlamasndan sonra Trkiye'nin doal gaza olan
talebi hzla artmtr. Doal gaza olan talebin hzla artmas zerine o dnemde tek
kaynak olan Rusya ile 1996'da ikinci doal gaz anlamas imzalanmtr. Artan
doal gaz talebi ve Rusya'nn giriimleri ile Mavi Akm olarak da bilinen nc
doal gaz anlamas da imzalanmtr. Btn tartma ve soruturmalara ramen
proje tamamlanm ve 30 Aralk 2002'de boru hatt bir teslim protokol ile resmen
faaliyete geirilmitir (Oan, 2003).
Mavi Akm'n Trkiye-Rusya Ekonomik likilerine Etkisi: SSCB ile 14
ubat 1986'da imzalanan ilk doal gaz anlamasnda alnan gaz bedelinin yzde
70'inin Trk mal ve hizmetleri ile denmesi hkm getirilmiti. Anlamann
imzaland dnemde doal gaz karl mal ihrac uygulanmas ile geleneksel
Trk ihra mallarndan ziyade, Trk sanayi mallarnn ihracnn artrlmas iin
yeni imkanlar yaratlmas hedeflenmitir. Ayrca, iki lke arasnda 1986 ylnda
imzalanan 9. Dnem Karma Ekonomik Komisyonu Protokol'nde doal gaz
bedellerinin bir blmnn Trk mteahhitlik firmalarnn Rusya'da
gerekletirmi olduklar projelerin finansmannda kullanlmas hkmne yer
verilmitir. lk doal gaz almna baland yl olan 1987 ile 1994 yllar arasnda
1,9 milyar dolar tutarnda doal gaz ithalat gerekletirilmi olup, bu tarihler
arasnda belirlenen mal listeleri kapsamnda kayda alnan ihracat miktar 271
milyon dolar, gerekletirilen mteahhitlik hizmetleri toplam ise 609 milyon
dolar olmutur (Oan, 2003).
6
Mal ve/veya hizmet karl srdrlen bu anlama hem Trkiye'nin
ihracatn olumlu ynde etkilemekte, hem de makro ekonomik adan Trkiye'nin
demeler dengesine olumlu yansmaktayd. Ancak SSCB'nin dalmasndan sonra
Rusya Federasyonu ile 1994 ylndan itibaren yaplan anlamalarda (1984
anlamas protokolne de dzeltmeler yaplarak) bu uygulamadan vazgeilmi ve
alnan doal gazn bedeli pein olarak denmeye balanmtr. Bu durum ise
Trkiye'nin Rusya ile olan d ticaretinde Rusya lehine giderek artan oranda
aklar vermesine sebep olmutur (Oan, 2003) .
Doalgazda Rusya'ya Bamllk: Doalgazda Trkiye'nin Rusya'ya ciddi
oranda bir bamll mevcuttur. Mavi Akm ncesinde 2002 ylnda Rus
doalgazn alan 20 Avrupa lkesi ierisinde nc byk mteri olan Trkiye,
Mavi Akm'la beraber Almanya'dan sonra Rusya'nn ikinci en byk mterisi
olmaktadr. Karlatrma iin Avrupa lkelerine bakarsak 2001 yl itibariyle
Avrupa'da doal gazda Rusya'ya en fazla baml lke olan Avusturya'da bu
bamlln oran en fazla yzde 45 iken, Rusya'nn AB ierisindeki stratejik
partneri Almanya'da yzde 33'tr. Dier yandan AB Komisyonu, AB lkelerinin
tek d kaynaa bamllk orannn yzde 30'u gememesi gerektiini belirtmitir.
Trkiye doal gazda birbiri ardna imzalanan ayr anlama ile Rusya'ya
yaklak 2/3 orannda baml olmutur. Ortalama yzde 60 oranndaki bu
bamllk derecesi NATO'nun enerji gvenlii anlayna da aykrdr (Oan,
2003).
Doal Gazda Stratejik Hatalar
ekil 2.1.den de anlalaca zere, Trkiye, nerdeyse tamamna
yaknn ithal ettii doal gazn yzde 66,6'lk bir blmn elektrik enerjisi
iin kullanmaktadr. Ve yine ekil 2.1.deki grafikten de anlalaca zere
sadece doal gazn almnda tek kaynaa olan bamlln yan sra, doal gazn
kullanm alanlarnda da bir yanllk sz konusudur. Yurt dndan ok pahalya
alnan doal gazn yzde 67'si elektrik retiminde kullanlrken sadece yzde 17'si
konutlarda kullanlmtr (Oan, 2003).
7
ekil 2.1. thal edilen doal gazn kullanm alanlarna gre dalm (Oan, 2003)
Dier taraftan zengin su kaynaklaryla vnen ve bu su kaynaklarnn bir
ou boa akp giderken kendi su kaynaklarnn bir ksmna dayanarak elektrik
retimi yapan santrallerin dahi dardan alnan doal gaza dntrlmesi sadece
stratejik deil ekonomik olarak da yanltr.
Hidrolik Kaynaklar: Dnya hidroelektrik potansiyeli brt olarak
40.150.000 GWh iken sz konusu rakamlar Avrupa'da 3.150.000 GWh,
Trkiye'de ise 433.000 GWh'dir. Buna gre, Trkiye'nin hidroelektrik enerji
potansiyeli, dnya toplam potansiyelinin % 1'i, Avrupa toplam potansiyelinin ise
% 16's civarndadr (Ertrk vd., 2006).lkemizin HES potansiyeli geliimi ve
yaplabilir HES projelerinin durumu izelge 2.1. ve 2.2. de gsterilmitir.
izelge 2.1. Baz lkelerin ve Trkiyenin HES potansiyel geliimi (DS, 2009)
izelge 2.2. Ekonomik olarak yaplabilir HES projelerinin durumu (DS, 2009)
8
Ekonomik olarak yaplabilir HES
Projelerinin Durumu
HES
Says
Toplam Kurulu
Kapasite
(MW)
Ortalama Yllk
retim
(GWh/yl)
Oran
(%)
letmede 172 13,700 48,000 35
na Halinde 148 8,600 20,000 14
naatna Balanmayan 1,418 22,700 72,000 51
9
Toplam Potansiyel 1,738 45,000
Tm bu tablolar, saylar iyi gibi grlse de, yaplan santral projelerinin
verimlilii de ayrca deerlendirilmelidir. Aadaki haber Trkiyenin enerji
konusunda nerde olduuna arpc bir rnek tekil etmektedir ve olduka
dndrcdr:
Kzlrmak ve Yeilrmak zerinde toplam 1300 MW kurulu g kapasiteli
4 adet hidroelektrik santraln faaliyet gsterdii ve hi enerji ihtiyac bulunmayan
Samsun'a 2000 ylnda yaplan ihale ile iki mobil santral kuruldu. Ancak santraller
'ihtiya yok' denerek hi altrlmad. Szleme gerei santralleri yapan
firmalara ise 43.8 trilyon lira tazminat dendi. 5 yl boyunca da deme devam
edecek (nver, 2004).
Gne Enerjisi: Gne enerjisinden yararlanma konusundaki almalar
zellikle 1970'lerdeki petrol krizinden sonra hz kazanm, gne enerjisi
sistemleri teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bakmndan dme gstermi,
evresel olarak temiz bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirmitir.
Saylarla Gne Enerjisi (TemizDnya Rehberi, 2009)
Gnde 24 saatten, tm dnya yzeyinin ortalamas alndnda, her
metrekareye ylda kabaca bir varil petrolden retilecek enerjiye eit nm der.
Bu da gnde, metrekare bana ortalama 4,2 kWh enerjiye denk gelir
Gneten dnyaya saniyede yaklak olarak 170 milyar MW enerji
gelmektedir. Trkiye'nin 2007 ylndaki enerji retiminin 191 milyar kWh olduu
dnlrse bir saniyede dnyaya gelen gnes enerjisi, Trkiye'nin yllk enerji
retiminin 890 katdr.
Her gn yeryzne ulaan gne enerjisi miktar ok byktr. Yeryznde
bulunan tm kmr, petrol ve doal gaz enerjisi, sadece 20 gnlk gne
enerjisine eittir.
Tam gneli bir havada, yalnzca 15 dakika iinde, dnyadaki herkesin 1
senelik elektrik ihtiyacn karlayacak kadar enerji yeryzne dmektedir
10
Gne enerjisi kullanan ortalama bir scak su sistemi, ylda 11,4 varil petrol
harcanmasn nler veya orta byklkte bir sedan arabann 20.000 km gitmek
iin harcayaca yakta edeger yakttan tasarruf edilmesini salar.
Amerika Kolorado'daki 1 kW'lik bir fotovoltaik sistem (ya da ayda 150
kWh reten bir sistem) her ay, yaklak 75 kg kmrn karlmasn, atmosfere
150 kg CO
2
salmn, yaklak 477 Litre suyun harcanmasn, NO ve SO
2
gazlarnn evreyi kirletmesini engeller.
Dnyada 2 milyar insan henz elektrik enerjisinden faydalanmyor. Bu
insanlar iin en ucuz zm gne panellerinden elektrik retmek olabilirdi. Fakat
ne yazk ki, gerekli ekipman alabilecek gce sahip deiller.
Trkiyede Mevcut Durum Ve Potansiyel: Devlet Meteoroloji leri
Genel Mdrlnde (DM) mevcut bulunan 1966-1982 yllarnda llen
gnelenme sresi ve nm iddeti verilerinden yararlanarak EE tarafndan
yaplan almaya gre Trkiye'nin ortalama yllk toplam gnelenme sresi
2.640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm iddeti 1.311
kWh/m-yl (gnlk toplam 3,6 kWh/m) olduu tespit edilmitir. Trkiye'nin en
fazla gne enerjisi alan blgesi Gney Dou Anadolu Blgesi olup, bunu
Akdeniz Blgesi izlemektedir. Gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi
deerlerinin blgelere gre dalm da izelge 2.3. de verilmitir.
izelge 2.3. Yllk Toplam Gne Enerjisi Potansiyelinin Blgelere Gre Dalm (EE, 2009)
11
Ancak, bu deerlerin, Trkiyenin gerek potansiyelinden daha az olduu,
daha sonra yaplan almalar ile anlalmtr. 1992 ylndan bu yana EE ve
DM, gne enerjisi deerlerinin daha salkl olarak llmesi amacyla enerji
amal gne enerjisi lmleri almaktadrlar. Devam etmekte olan lm
almalarnn sonucunda, Trkiye gne enerjisi potansiyelinin eski deerlerden
%20-25 daha fazla kmas beklenmektedir (EE, 2009).
Trkiye Gneten scak su eldesi konusunda inden sonra dnyada 2.
sradadr (Oktik, 2007)
lkemizde ou Akdeniz ve Ege Blgelerinde kullanlmakta olan, gne
enerjisini s enerjisine dntren scak su retme sistemleridir. Halen lkemizde
kurulu olan gne kolektr miktar yaklak 12 milyon m olup, yllk retim
hacmi 750 bin mdir ve bu retimin bir miktar da ihra edilmektedir. Gne
enerjisinden s enerjisi yllk retimi 420 bin TEP civarndadr. Bu haliyle
lkemiz dnyada kayda deer bir gne kollektr reticisi ve kullancs
durumundadr.
Gne Elektrii Potansiyel ve Kullanm: Elektrik leri Ett daresi (EE)
tarafndan yaplan n fizibilite almalar sonucunda lkemizde yksek gne
enerjisi potansiyeline sahip (1.650 kWh/[m2.y] deerinin zerinde, 4.600 km
2
'lik
kullanlabilir bir alann olduunu hesaplanmtr. 4.600 km
2
alann fotovoltaik g
sistemlerinde kullanlmas 440-495 GWp kurulu PV gc ve ylda 638-718
milyar kWh elektrik enerjisi retimi anlamna gelir. Trkiyede kurulu elektrik
g sisteminin yaklak 42 GW ve yllk elektrik enerjisi retiminin yaklak 200
milyar kWh olduunu dndmzde ciddi bir gne elektrii kapasitesine
sahip olduumuz anlalr. Trkiyede u anda kurulu fotovoltaik g sisteminin 3
MWp olduu tahmin ediliyor. Sonu olarak lkemizde PV sektr birok
anlamda (enerji retim kapasitesi, istihdam, dnyada nde giden lke olma
potansiyeli v.b. ) olaanst bir potansiyele sahiptir (UFTP, 2009)
Rzgr Enerjisi: Rzgrdan enerji retimi iin mevcut potansiyelin ve
uygun yerlerin belirlenmesi kapsamnda yaplan rzgr lmleri EE tarafndan
arlkl olarak Ege ve Marmara olmak zere eitli blgelerde yer alan 7 lm
istasyonunda tamamlanm ve halen 14 lm istasyonunda srdrlmektedir l
bazl rzgar potansiyeli atlas 50 metrede alnan lm sonularna gre
dzenlenmitir. 7 m/snden az rzgar hzlar ekonomik olarak yaplabilir deildir (
EE,2009).
12
Trkiyenin 4 ubat 2009 itibariyle Rzgar Enerjisi durumu aadaki gibidir
(EE, 2009):
AKTF ALIIR DURUMDA KURULU GC : 433.35 MW,
NA HALNDEK KAPASTE TOPLAMI : 402.40 MW,
TRBN TEDARK SZLEMES MZALI PROJE TOPLAMI : 667.60 MW
Jeotermal Enerji: Dnyada, 1995'den 2000 ylna kadar, jeotermal elektrik
retiminde %17, Jeotermal elektrik d uygulamalarda ise % 87 art olmutur.
Filipinler'de toplam elektrik retiminin %27'si, Kaliforniya Eyaleti'nde %7'si,
zlanda'da toplam s enerjisi ihtiyacnn %86's jeotermalden karlanmaktadr
(EE, 2009). Dnyada jeotermal elektrik retiminde ilk 5 lke sralamas :A.B.D.,
Filipinler, talya, Meksika ve Endonezya Dnyada jeotermal s ve kaplca
uygulamalarndaki ilk 5 lke sralamas: in, Japonya, A.B.D., zlanda ve
TRKYE. Avrupa'da 3 milyon ev, A.B.D.'de ise 7 milyon ev jeotermal ile
stlmaktadr. 2000 yl itibariyle, dnyadaki jeotermal elektrik retimi 7974 MW
elektrik kurulu g olup, 65 Milyar kWh/yl retimdir (EE, 2009).
Jeotermalin dorudan kullanm ise 17174 MW termal olup, 3 Milyon konut
stma edeeridir. Dnyada 10 bin dnm, Trkiye'de is 500 dnm jeotermal
sera vardr. anlurfa'daki yaklak 250 dnmlk jeotermal seradan Avrupa'ya
ihracat yaplmaktadr (EE, 2009).
Jeotermal stmada 2010 yl hedefleri 500.000 evdir (DPT Sekizinci Be
Yllk Kalknma Plan Jeotermal Raporu). Trkiye jeotermal kaynaklaryla
bugnn teknik ve ekonomik artlarnda potansiyel jeotermal stma yerleim
birimleri 935.000 konut olarak belirlenmitir. Ancak, bu deerin 10 yl iersinde
500.000'inin emniyetli bir varsaym ile gerekleecei planlanmaktadr.
Deniz Kaynakl Enerjiler: Deniz enerjileri deniz dalga, boaz akntlar,
med-cezir ve deniz scaklk gradyenti gibi eitlidir. Trkiye'de bunlardan
yalnzca deniz dalga ve boaz akntlar olana vardr. Med-cezir olana
bulunmad gibi, denizlerimizde farkl scaklklarda akntlara da
rastlanmamaktadr. Karadeniz, Marmara ve Ege Denizi, tuzluluk gradyentinin
farkl oluu nedeni ile stanbul ve anakkale boazlarnda st ve alt akntlar
olumu bulunmaktadr. Akntnn hz birok yerde 8 knot (14,8 km/h = 4,1 m/s)
olarak saptanmtr. Bu deer nemli bir kinetik enerji potansiyeline iaret
etmektedir. Etraf denizlerle evrili olan lkemizde dalga enerjisi ile yaplm
hemen hi alma bulunmamaktadr (Ertrk vd., 2006).
13
Hidrojen: Hidrojen bilinen tm yaktlar ierisinde birim ktle bana en
yksek enerji ieriine sahiptir (st sl deeri 140.9 MJ/kg, alt sl deeri 120,7
MJ/kg). 1 kg hidrojen 2.1 kg doal gaz veya 2.8 kg petrolun sahip olduu enerjiye
sahiptir. Ancak birim enerji bana hacmi yksektir.Is ve patlama enerjisi
gerektiren her alanda kullanm temiz ve kolay olan hidrojenin yakt olarak
kullanld enerji sistemlerinde, atmosfere atlan rn sadece su ve/veya su
buhar olmaktadr. Hidrojen petrol yaktlarna gre ortalama 1.33 kat daha verimli
bir yakttr. Hidrojenden enerji elde edilmesi esnasnda su buhar dnda evreyi
kirletici ve sera etkisini artrc hibir gaz ve zararl kimyasal madde retimi sz
konusu deildir. Hidrojen gaz farkl yntemlerle elde edildii gibi su, gne
enerjisi veya onun trevleri olarak kabul edilen rzgar, dalga, ve biyoktle ile de
retilebilmektedir (EE, 2009).
Aratrmalar, mevcut koullarda hidrojenin dier yaktlardan yaklak kat
pahal olduunu ve yaygn bir enerji kayna olarak kullanmnn hidrojen
retiminde maaliyet drc teknolojik gelimelere bal olacan
gstermektedir. Bununla birlikte, gnlk veya mevsimlik periyotlarda oluan
ihtiya fazlas elektrik enerjisinin hidrojen olarak depolanmas gnmz iin de
geerli bir alternatif olarak deerlendirilebilir. Bu tarzda depolanan enerjinin
yaygn olarak kullanlabilmesi -rnein toplu tam amalar iin yakt piline
dayal otomotiv teknolojilerinin gelitirilmesine baldr (EE, 2009).
Trkiye'nin hidrojen retimi asndan bir ans da, uzun bir ky eridi olan
Karadeniz'in tabannda kimyasal biimde depolanm hidrojen bulunmasdr.
Karadeniz'in suyunun %90' anaerobiktir ve hidrojen slfr (H
2
S) iermektedir.
1.000 m derinlikte 8 ml/l olan H2S konsantrasyonu, tabanda 13,5 ml/l dzeyine
ulamaktadr. Elektroliz reaktr ve oksidasyon reaktr gibi iki reaktr
kullanlarak, H
2
S'den hidrojen retimi konusunda yaplm teknolojik almalar
vardr. Birlemi Milletler (UNIDO) destei ile ICHET projesi kapsamnda
stanbul'da Hidrojen Enstits kurulmutur (Ertrk vd., 2006).
14
Nkleer Enerji: Nkleer santraller temelde, klasik termik santrallerden
farkl deildirler. Bunlarda da elektrik reten bir alternatre bal trbini, stlm
su buharnn basnc dndrr. Bu santraln zgnl bir nkleer reaktr ile bir
buhar reticinden oluan kazanndadr. Reaktr, atomlarn zincirleme paraland
yerdir; paralanmadan doan enerji s tayc sv (ana devre) yardmyla buhar
reticini str. Nkleer teknoloji, dnyann elektrik gereksinmesinin %17'sini
karlamann yan sra, tpta ve endstride kullanlan birok izotopun
retilmesinde de kullanlmaktadr. Hem aratrma yapmak hem de tpta ve
endstride kullanlan izotoplar retebilmek iin 59 lke toplam 273 aratrma
reaktr iletmektedir. Bunlarn yan sra 250'yi akn gemi ve denizalt nkleer
enerji ile hareket edebilmektedirler. Gnmzde 30'dan fazla lke nkleer enerji
santrali iletmektedir. Dnya genelinde, 1000'i akn, ticari, askeri ve aratrma
amal nkleer reaktr iletilmektedir (Ertrk vd., 2006).
Nkleer elektrik tketiminin toplam elektrik retimi iinde pay, dnya
ortalamas %17 olmak zere, Fransa'da %78, sve'te %50, svire, G.Kore ve
Slovenya'da %40, Almanya'da %28, Japonya'da %25, spanya ve ngiltere'de
%24, Amerika'da %20, Rusya'da %17 civarndadr. Eski dou blou lkelerinden
Litvanya'da ise bu deer %80 ile dnyadaki en yksek dzeyine erimitir (Ertrk
vd., 2006).AB nkleer kurulu gcnn geliimi izelge 2.4.'de, nkleer elektriin
dnyadaki pay izelge 2.5.de verilmitir.
izelge 2.4. AB nkleer kurulu gcnn geliimi (Ertrk vd., 2006)
15
Kuzey Amerika ve pek ok Bat Avrupa lkelerinde yeni nkleer santraller
kurulmamaktadr. Bunun nedenleri; elektrik tketiminde doyuma ulaan bir
kararllk, dk nfus art hz, kamuoyu etkisi, hlihazrdaki kurulu kapasitenin
mevcut ve ksa vadede ngrlen talebi karlamak iin yeterli oluu, enerji youn
teknolojilerden bilgi youn teknolojilere doru olan ynelim, mevcut santrallerin
mrlerinin uzatlmas, verimliliklerinin ve glerinin artrlmas ynnde
almalara arlk verilmesi olarak grlmektedir (Ertrk vd., 2006).
izelge 2.5. Nkleer elektriin dnyadaki pay (Ertrk vd., 2006)
Rezervler: Trkiye'de Salihli-Kprba, Yozgat-Sorgun, Uak-Fakl,
Aydn-Demirtepe ve Kkavdar sahalarnda ekonomik olarak karlabilecek
toplam 9.130 ton grnr uranyum rezervi saptanmtr. Dnyann ikinci byk
toryum rezervlerine sahip olan Trkiye'nin toryum yata Eskiehir-Beylikahr
blgesinde yer almaktadr. Bunun dnda Malatya-Darende-Kuluncak, Kayseri-
Felahiye ile Sivas ve Diyarbakr il snrlar iinde toryum izlerine rastlanmtr
(Ertrk vd., 2006). Toryum dnda nkleer konusunda nemli bir rezervimiz
yoktur. Toryum teknolojisi ise henz aratrma aamasndadr.
16
Trkiyede henz bir nkleer g santral bulunmadndan uranyum cevher
karlmas, iletilmesi ve sar pasta retimi de yoktur. Ancak nkleer yakt
teknolojisi almalarna 1970 li yllarda balanmtr. 1974-1982 yllar arasnda
MTAnn Kprba ve Uak-Fakl cevherini ilemek iin kurduu pilot tesiste
1200 kg kadar sar pasta retilmitir. ekmece Nkleer Aratrma ve Eitim
Merkezinde kurulmu olan nkleer yakt pilot tesisinde sar pastadan balayarak
son rn olan sinterlenmi UO
2
peletleri elde edilmitir (DEK-TMK, 2007).
2007 ylnda TBMMde kabul edilen Nkleer Yasas ile lkemizde nkleer
santral kurulabilmesi iin yatrmclara, alm garantisi, kamu ile ortaklk gibi baz
kolaylklar ve ayrcalklar tannmtr. Bu Yasa daha ziyade herhangi bir meta
satn alnr gibi ihale ile nkleer santral satn alnmas anlay ile hazrlanmtr.
Bu nedenle de dndrcdr. nce devletin bir nkleer enerji politikas
oluturmas, bu politikann altnda lke iin en uygun teknolojiyi semesi, bu
seime uygun yatrm iin de plan ve program almas yapmas, nkleer santral
teknolojisinin de bu seime uygun olarak transfer edilmesi daha uygun bir
yaklam olarak dnlebilir. hale ile nkleer teknolojiye sahip olmak; nkleer
teknolojinin alt yapsn hazrlamadan, bu konuda halen eitli lkelerde
yaplmakta olan aratrmalara katlmadan, gelitirilmekte olan yeni teknolojileri
renmeden ve rendiklerini lkede uygulayacak nitelikte yeterli eleman
yetitirmeden mmkn deildir (DEK-TMK, 2007).
Gncel Durum: Trkiye 6 Austos 2009 tarihinde, gemiinde ernobil
olan Rusya ile ve 10 Mart 2010da Gney Kore ile nkleer enerji alannda
anlama imzalamtr (Kyl ve Ik, Radikal, 2009 ve Milliyet 2010)
Genel Deerlerlendirme: Trkiye zellikle hidrolik, rzgar, gne ve
biyoktle olmak zere nemli miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarna sahiptir.
Yenilenebilir enerji kaynaklar kmrden sonra ikinci srada gelmektedir. 2006
ylnda yenilenebilir kaynaklardan retilen enerji 10,8 milyon TEPin zerinde
gereklemi olup bu deger Toplam Birincil Enerji Arznn % 11idir (Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanl, 2009). lkemizdeki yenilenebilir enerji retiminde en
nemli pay hidroelektrik ve biyoktleye aittir. (Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanl, 2009). Tespit edilmi olan ekonomik hidroelektrik enerji
potansiyelimiz 130 Milyar kWh/yldr. Bu potansiyelin %35i iletmede, %9u
inaa halinde ve geri kalan %56s ise proje seviyesindedir. 2020 ylnda ise
35000 MW hidroelektrik santral gcne ulalmas beklenmektedir (Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakanl, 2009).
17
Trkiye Rzgar Enerjisi Potansiyel Atlas ile yllk rzgar hz 8,5 m/s ve
zerinde olan blgelerde en az 5000 MW, 7,0 m/snin zerindeki blgelerde ise
en az 48000 MW byklnde rzgar enerjisi potansiyeli bulundugu tespit
edilmitir. 85000 MW civarnda rzgar enerjisine dayal lisans basvurusu
yaplmtr (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, 2009).
lkemizin teknik gne enerjisi potansiyeli 76 TEP olup 12 milyon m
2
gne kolektr kullanm mevcuttur. Bu kullanm miktar, kii basna 0,15 m
2
gne kolektr kullanld anlamna gelmektedir. Ayrca, Trkiye Gne
Enerjisi Potansiyel Atlas ile CSP teknolojisi ile 380 milyar kWh/yl enerji
retilebilecei hesaplanmtr (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, 2009).
Jeotermal enerji potansiyelimiz 31500 MWt olup, bu miktarn 500 MWlk
blm elektrik enerjisi retimi iin uygundur. Jeotermal enerji potansiyelimizin
% 10luk blm ile 71000 konut stlmakta ve 27 MWlk blm ise elektrik
retim amal kullanlmaktadr. 25 MW lk jeotermal elektrik retim santral
yapm aamasndadr (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, 2009).
Biyoktle kaynaklarmz; tarm, orman, hayvan, organik sehir atklar
vb.den olusmaktadr. Atk potansiyelimiz yaklask 8,6 Milyon TEP olup bunun 6
milyon TEPi snma amal kullanlmaktadr (Enerji ve Tabii Kaynaklar
Bakanl, 2009). izelge 7.8.de Trkiyenin ve dier lkelerin yenilenebilir
enerjiler konusunda nerde olduu ak bir ekilde grlmektedir (Oktik, 2007) :
Trkiye'nin kmr rezervi ile jeotermal ve hidrolik enerji potansiyeli, dnya
kaynak varlnn %1'i civarndadr. Petrol ve doalgaz rezervleri son derece
kstldr. Toryum rezervi ise Dnya rezervinin %54'n meydana getirmektedir.
Bu kaynan deerlendirilmesi, henz tecrbe safhasnda olan toryum
santrallerinin gelimesine baldr (Ertrk vd., 2006).
18
3. ENERJ RETMNN EVRESEL ETKLER
Trkiyede, 2007 yl CO
2
salmnda 1990 ylna gre, enerji sektrnde
%123, endstriyel ilemlerde ise %71 art gzlenmitir (TK, 2009).
2007 ylnda toplam CO
2
salmnn yaklak olarak %93 enerji kaynakl,
%7si endstriyel ilemler kaynakldr. CH
4
salmlarnn %59unun atk
bertarafndan, %33nn tarmsal faaliyetlerden, N
2
0 emisyonlarnn ise
%84nn tarmsal faaliyetlerden kaynakland grlmtr (TK, 2009).
2007 ylnda enerji kaynakl CO
2
salm incelendiinde, toplam CO
2
salmnn %35inin evrim ve enerji sektrnden kaynakland, %26snn
sanayiden, %17sinin ulatrma sektr, geri kalan %15inin ise dier
sektrlerdeki enerji retiminden kaynakland grlmtr . izelge 2.6. da
sektrlere gre seragaz salm milyon ton CO
2
edeeri olarak gsterilmitir
(TK, 2009).
izelge 2.6. Sektrlere gre toplam seragaz salm (milyon ton CO2 edeeri) (TK,2009).

3.1. Fosil Yaktlar ve evre
Elektrik retiminde en nemli evre sorunlar termik santrallerden zellikle,
linyite dayal santrallerden kaynaklanmaktadr. Termik santraller linyit
kmrnn karlmasndan, yaklan kmrn oluturduu kln depolanmasna
kadar geen birbirine baml birok prosesle evrelerinde nemli evre kirlilii
oluturduklar gibi bu kirlilikten insan, hayvan ve bitkiler de etkilenmektedir.
Teknolojik makine ve ekipman dnda yerli olmas, da baml olmamas,
kullanlmayan kmrn ekonomiye kazandrlmas avantajlarnn yannda
kmrn yaklmas ile insan saln etkileyen, kresel snmaya ve asit
yamurlarna sebep olan CO
2
, SO
2
ve NO
2
gazlarnn aa kmas gibi
dezavantajlar vardr. Termik santrallerin oluturduu evre kirlilii hava, su ve
toprak kirlilii olmak zere grupta incelenebilir (Ertrk vd., 2006).
19
Hava Kirlili: Uucu kller baca duman ile havaya yaylarak arlklarna
ve atmosferik olaylara gre bacadan itibaren belirli mesafelerde yere kerler. Bu
esnada ierdikleri Co, Cd, Zn, Pb, Cu gibi metal bileikleri de baca dumanndaki
S0
2
ve NO
x
gazlarnn toksin etkisini arttrr ve asit yamurlarna dnmesinde
katalizr etkisinde bulunurlar.Ayrca, termik santrallerde kmrn yanmas
sonucu reaktrn i scakl normalde 880-11500C arasndadr. Bu scaklkta
kmrn ana bileenleri olan Karbon (C), Hidrojen (H) ve Oksijen (O) ile tali
bileenleri olan Kkrt (S) ve Azot (N) gibi maddeler oksitlenerek baca dumanna
geer. Bylece baca dumannda Karbon monoksit (CO), Karbondioksit (CO
2
), ve
Hidrojen (H
2
) ile kmrdeki S ve N oranna bal olarak Kkrt dioksit (S0
2
) ve
Azot (N
2
) gibi gazlar olumaktadr. N
2
ok atl ve zor reaksiyon veren bir gaz
olmasna ramen reaktr scaklnn 950C'nin zerine kmas durumunda
scakln etkisiyle oksijenle reaksiyona girerek NO, N0
2
, N
20
gibi zararl gazlara
dnebilmektedir. Bylece baca gaznda S0
2
'nin yannda NO
x
'ler de olumaktadr
(Ertrk vd., 2006).
Termik santrallerin oluturduu hava kirlilii ormanlarn yannda ok geni
alanlarda tarm alanlarn da eitli ekillerde etkilemektedir. Santral bacalarndan
kan S0
2
, NO
x
ve partikl maddelerin etkisi sonucu byk alanlarda birok tarla
bitkisi, meyve aac ve zeytinlerde meyve verimi nemli llerde
debilmektedir (Ertrk vd., 2006)
Doalgaz kombine evrim (DGK) santrallerinde ise yanma scaklnn ve
yanma srasnda kullanlan hava miktarnn yksek olmas nedenleri ile NO
X
oluumu yksek olabilmektedir. Ancak, zel yakma sistemleri kullanlarak
yakt/hava oran kontrol altna alnabilmekte ve NO
X
oluumu istenilen dzeyde
tutulabilmektedir (Ertrk vd., 2006).
Su Kirlilii: Termik santrallerin soutma sularn dearj ettikleri su
ortamndaki normal scaklk derecesi zamanla ykselerek, termik santral
kurulmadan nceki doal halinden farkl yeni bir scaklk dengesi oluur (Ertrk
vd., 2006).
Scaklk sulardaki canllar ve canl metabolizmas zerinde hzlandrc,
katalizleyici, kstlayc ve ldrc gibi eitli etkilerde bulunur. Scaklk ayn
zamanda sudaki znm oksijen konsantrasyonunun azalmasna neden
olmaktadr (Ertrk vd., 2006).
20
Is su ktlesinde biyolojik prosesleri hzlandrr, znm oksijen azalr. Su
bitkilerinin bymesini arttrarak suda tat ve koku problemine yol aar. Termik
santrallerde kullanlmakta olan soutma suyu pompalarla ekilerek artmadan
geirilmekte ve bu srada geici sertlik giderimi, ktrme ve
mikroorganizmalarn yok edilmesi aamalarnda kimyasal maddeler ilave
edilmektedir. Kullanlan bu kimyasallar soutma suyunun bir alc ortama
verilmesi durumunda alc ortamda kirlilie sebebiyet vermektedir. Ayrca santral
bacasndan kacak olan kirletici gazlarn oluturaca asit yamurlar da sularn
pH'n deitirebilmektedir. Uucu kllerde bulunan Fe, Mn, Co, Cu, Zn, Pb, U
gibi ar metaller de zamanla taban sular vastasyla alc ortama varabilmektedir
(Ertrk vd., 2006).
Termik santrallerden atlan sv atklardan, 31 Aralk 2004'de yaynlanan Su
Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde (SKKY) termik santraller iin verilmi olan
dearj snr deerlerini salamayanlar snr deerleri salayacak ekilde artma
ilemine tbi tutulmaktadrlar. Atk sular, mmkn olan lde alc ortama dearj
edilmeden tekrar kullanlmaya allmaktadr. Dearj sistemleri, alc ortamda
herhangi bir sl kirlenmeye meydan vermeyecek ekilde alc ortam koullar
dikkate alnarak tasarlanmaktadr (Ertrk vd., 2006).
Kat Atklar ve Toprak Kirlilii: Termik santrallerin bacasndan kan
duman bileenlerinin zamanla yere kmesi, evresindeki alanlarda toprak
kirliliine neden olabildii gibi, yanma sonucu Linyit kmrnde %35-55
orannda bulunan kller de kl barajnda toprak zerinde depolanarak toprak
kirlilii olutururlar. Ayrca, kmrn karlmas srasnda byk alanlardan
topran alnarak kmr olmayan alanlara ylmas da yanl arazi kullanmna
neden olduu iin bir nevi toprak kirlilii saylmaktadr (Ertrk vd., 2006).
Kat atklar, kmre dayal termik santrallerden atlan kl ve cruf ile Baca
Gaz Deslfrizasyon (BGD) tesisi at olan altadr (Ertrk vd., 2006).
21
Kl ve crufun su ile birlikte atld ve/veya depoland santrallerde
kldeki ar metallerin su ile yeralt suyuna karmas, kl-su karmnn pH'snn
yksek olmas nedeniyle ar metallerin kerek klde kalmas sonucu
nlenmektedir. Ayrca kln zaman ierisinde geirimsiz bir tabaka oluturduu
bilinmektedir. Buna ramen kl depolama sahalar ve kl barajlar iin yer
seiminde, zeminin geirimsiz olmasna dikkat edilmekte veya geirimsizlik
salayacak ekilde nlemler alnmaktadr. Ayrca, akkan yatak teknolojisi
sonucunda aa kan uucu kln bileiminde olan CaSO
4
'n suyu absorblama
kapasitesi ok yksektir. Island zaman birbirine yaptklar ve olduka
geirimsiz bir tabaka oluturup ksa bir zaman ierisinde geirimliliklerinin 10,7
cm/sn olduu deneysel olarak grlmtr (Ertrk vd., 2006).
3.2. Nkleer Santraller ve evre
Nkleer yakt evriminin eitli aamalarnda dier tm endstriyel
tesislerde olduu gibi her biri farkl oranlarda radyoaktivite ieren ve farkl
zelliklere sahip bir dizi atk ortaya kmaktadr. Miktar olarak en fazla atk
uranyum cevherinin karlmas ve saflatrlmas srasnda ortaya kmaktadr.
Yakt zenginletirme ve yakt hazrlama ilemleri srasnda kk miktarlarda
radyoaktivite bulam atklar meydana gelebilmektedir. Reaktrn almas ve
nkleer santralde elektrik enerjisi retimi srasnda ise radyoaktivite ve aktif
atklarn olumas sz konusudur. Kullanlm yakt ise reaktrden karldnda
yksek dozda radyoaktivite iermektedir ve ok scaktr. Bu nedenle, tanmaya
hazr hale gelmeden nce bir sre santral sahasnda uygun koullarda
depolanmaldr. Kullanlm yakt daha sonra ya nihai depolama tesisine
gnderilmekte ya da tekrar yakt olarak kullanlmak zere yeniden ilenmektedir.
Son olarak, yukarda sz edilen ilemlerin iinde gerekletirildii tm tesisler
az ya da ok radyoaktivite bulam halde olacaklarndan; bunlarn kullanm
mrlerini tamamlamalarndan sonra sklmeleri srasnda da baz atklarn ortaya
kmas sz konusudur (Ertrk vd., 2006).
22
Radyoaktif Atklar ve Bertaraflar: Santraln tipine ve teknolojisine bal
olarak eitlilik gstermekle birlikte genel olarak nkleer santralde radyoaktif
maddeler, uranyumun paralanmas srasnda meydana gelir ve kat, sv ve gaz
halinde bulunurlar. eitli kaynaklardan meydana gelebilecek radyoaktif atklar
hibir ileme tabi tutulmadan evreye verilirse evre ve insan sal asndan
tehlike arz edebilir. Radyoaktif atk tamamen kararl hale gelinceye kadar
aktivitesini srdrmeye devam eder. Bu nedenle bir atn tamamen giderilmesi
sz konusu deildir. Ancak belirli baz teknik ilemlerle konsantrasyonlarnn
azaltlmas ve bu ilemlerden sonra nihai olarak depolanmas veya bir alc suya
verilmesi durumunda kontrol edilebilir hale getirilebilir. Oluan atklarn nakliye,
depolama ve uzaklatrma ilemleri iin uygun formlara dntrlmesi
gerekmektedir. Atk koullandrma genellikle atklarn imento, asfalt veya
polimerler ile ileme tabi tutularak hareketsiz hale getirilmesi ile yaplr (Ertrk
vd., 2006).
Dk seviyeli radyoaktif atklar, tanmas ve ilenmesi srasnda ayrca bir
zrhlama gerektirmeyecek derecede radyoaktivite ieren ve denetimli bir ekilde
evreye verilebilen radyoaktif atklardr. Orta seviyeli radyoaktif atklar ise,
tanmas ve ilenmesi srasnda zrhlama ve uzaktan kumandal olarak almay
gerektiren; fakat yksek seviyeli radyoaktif atk snfna girmeyen radyoaktif
atklardr. Dk ve orta seviyeli radyoaktif atklar, nkleer yakt evriminin ilk
at olan cevher atklar, santralde kullanlan plastik kutular, eldivenler,
kullanlm reineler, kullanlm szgeler, buharlatrc kalntlar, amurlar,
yalar, organik maddeler, sktrlabilir ve sktrlamaz kat atklar vb. ile
sanayide kullanlan atklar ve tpta kullanlan radyoaktif maddelerden oluur.
Dk ve orta seviyeli radyoaktif atklar, bir sre bekletme, sktrarak hacim
kltme, sv atklar kimyasal yollarla ayrtrma ve imentolama sistemleri ile
kat hale getirilip depolanr. Dk ve Orta Seviyeli atklarn koullandrlmas
ilemi yksek kalite standartlarn karlayacak biimde ve ciddi bir kalite temin
program erevesinde yrtlmelidir (Ertrk vd., 2006).
23
Yksek seviyeli radyoaktif atklar reaktrden kan kullanlm nkleer
yaktlardr. Bunlarn byk bir ksm ksa yar mrl radyoizotoplardan oluup
ok fazla s ve radyasyon yayarlar. Kullanlm yaktlar, rettikleri bozunma
slar ve ierdikleri radyoaktivite deerleri belli bir seviyenin altna dne dek
santral binas ierisinde yer alan su havuzlarnda bekletilir. Su, hem gerekli
soutmay hem de radyasyondan korunmay salar. Reaktr binas ierisindeki
havuzlarda yaklak 10-40 yl kadar (aktivitesi balang deerin %1'ine ininceye
kadar) bekletildikten sonra radyoaktivitelerini %99 orannda yitiren bu yaktlar
yeniden ilemeye (geri kazanma) gnderilir. Yaktn yeniden ilenmesi iindeki
radyoaktif maddeleri ve pltonyumu alma ilemidir. Deriimi artrlan radyoaktif
rnler camlatrlarak suda znmeleri nlenir. Camlam paralar elik
variller iinde imento ile kartrlarak betonlatrlabilir (Ertrk vd., 2006)
Yksek Seviyeli atklar ve kullanlm yakt nkleer yakt evriminde en
fazla radyoaktivite reten ve zerinde en fazla tartlan Radyoaktif Atklardr.
Nkleer enerji program yrten lkeler bu atklarn bugnk ve gelecek nesiller
iin tehlike arz etmeyen bir biimde depolanmas ve uzaklatrlmas iin eitli
program ve teknolojiler gelitirmektedir (Ertrk vd., 2006).
u aamada tm lkelerin zerinde durduu en cazip zm, bu atklarn
ok katmanl ve eitli koruma tabakalar ile kaplanarak; yerin altnda uzun sre
kararlln koruyaca jeologlar tarafndan belirlenen jeolojik formasyonlar iine
(granit korunaklar ve tuz depozitleri bu i iin en uygun formasyonlardr)
gmlmesi olarak grlmektedir. Ancak bu tr uzun vadeli depolama sistemi
henz hayata geirilmemitir. nk, u aamada kullanlm yaktn nkleer
santralde halihazrda mevcut olan depolama nitelerinden tanmas iin
ekonomik ve fiziksel olarak bir gereksinme ortaya km deildir (Ertrk vd.,
2006).
Dnyada yukarda sz edilen depolama/saklama sistemlerine ilikin; yer ve
kaya formasyonlar bulmaya ynelik jeolojik aratrmalar, gvenlik ve maliyet
analizleri srdrlmekte hatta baz lkelerde depolama alan olarak kullanlmas
ngrlen yerlerde aratrma laboratuarlar kurularak, tasarlanan sisteme ilikin
varsaymlarn doruluu ciddi bir biimde incelenmektedir (Ertrk vd., 2006).
24
Kat Atklar: Kat atklar tesisten tesise farkllklar gstermekle birlikte,
kabaca kuru ya da slak olarak snflandrlabilir. Islak atklar sv atklarn artm
srasnda ortaya kan iyon deitirici reineler, buharlama ve szme
kalntlardr. Kuru kat atklar ise nemi alnm giysiler, havalandrma sistemi
filtreleri, yer demeleri, alet vb. gibi radyoaktivite ieren atklardr. ou
lkelerde Dk ve Orta Seviyeli kat atklar, ulusal atk giderme tesisleri
kurulana kadar santralde zel kaplar iinde saklanrlar. Bu nedenle sz konusu
atk miktarnn ekonomik olarak azaltlmas iin almalar devam etmektedir.
Demineralizr reineleri, filtreler, buharlatrc konsantreleri ile i gmlei,
ayakkab, eldiven gibi bulam servis atklardr. Bu atklar radyoaktivite
durumlarna gre paslanmaz elikle kapl tanklarda veya beton kaplarda depo
edilirler (Ertrk vd., 2006).
Kuru kat atklar (kat, plastik, cam filtreler v.s.) zel kaplara hidrolik pres
ile sktrlr. ok sayda kirlenmi, bozulmu metal aletler paralara blnp
kaplarda toplanr. Paralara blnmesi uygun olmayan metal atklar tahta kutular
iine konulduktan sonra beton iine sktrlr. Kat atklarn depoland kaplarn
hacmi 100-200 litredir. Buharlatrlmas mmkn olmad iin dorudan
doruya imento ile kartrlp kat hale getirilen sv atklar kaplarda,
laboratuarlarda az miktarda meydana gelen ve 25 litrelik plastik ielere
doldurulan sv atklar beton muhafazal kaplarda toplanr. Reaktrde meydana
gelen ve ilenip paketlenen kat atklar geici bir sre santralde muhafaza
edildikten sonra, santral sahasnda veya dnda bulunan nihai depolama
tesislerinde saklanrlar (Ertrk vd., 2006).
Sv Atklar: Nkleer yaktn iinde meydana gelen paralanma rnleri
yakt ubuklarnn iinde kalrlar. Yalnzca yakt ubuklarnda oluabilecek
arzalar nedeniyle soutma suyuna karan paralanma rnleri radyoaktivite
temizleme filtrelerinde tutulurlar. Santral soutma suyundan ayrtrlan yksek
dzeyde radyoaktif maddeler katlatktan sonra zel kaplar iine doldurulup
yeralt depolama yerlerine braklrlar (Ertrk vd., 2006).
evreye braklan radyoaktivite miktar Uluslararas Radyasyondan
Korunma Komitesinin (ICRP) koyduu standartlarla snrlanmtr. Bu snrlar
nkleer santrale sahip lkeler tarafndan genellikle tavan olarak kabul edilmekte
ve ou kez evreye braklan radyoaktivite miktar bu snrlarn altnda
tutulmaktadr (Ertrk vd., 2006).
25
Dk ve Orta Seviyeli atklarn artlmas iin iyon deiimi, kimyasal
keltme, kat sv ayrm (filtre, santrifj, hidrosiklon kullanlarak) gibi dier
endstriyel tesislerde de ska kullanlan yntemler kullanlmaktadr (Ertrk vd.,
2006).
Yksek Seviyeli sv atklar ise genellikle buharlatrlmakta, bylece suyu
alnarak iindeki paralanma rnlerinin konsantrasyonu ykseltilmekte ve
sonuta ortaya kan amur kirele muamele, amurlatrma ve seramik iine
gmlme ilemlerinden geirilerek geici olarak zel tasarmlanm ift duvarl
depolama tanklarnda depolanmaktadr. Reaktrde oluan sv atklar genellikle
dekontaminasyon atklar, deme ve tank ykama sular, laboratuar, amarhane
ve du sular gibi bulam sular ile baz nemsiz devrelerdeki kaaklardan
ibarettir. Nkleer g santrallerinin sv atklarndaki en nemli kirleticiler
Sezyum-134 ve Sezyum- 137 izotoplardr. Sezyum-134 iki yl, Sezyum-137 otuz
yl yar mrldr. Yksek seviyeli sv atklarda, damtma veya santrifj sistemi
ile sv faz kat fazdan ayrlr ve konsantre edilir. Sonra kimyasal maddelerle
ileme tabii tutularak ierisinde cam paralar ile kartrlarak vitrifiye edilir
(camlatrlr) (Ertrk vd., 2006).
Santrallerde kondansrden snarak kan soutma suyu, kart nehir, gl
veya deniz suyunda bir scaklk art meydana getirir. Ayn problem termik
santrallerde de mevcut olmasna ramen, zellikle hafif ve ar su ile soutulan
nkleer santrallerden evreye %30-40 orannda daha fazla s verilmektedir
(Ertrk vd., 2006).
Su scaklndaki art, ekolojik dengeyi bozmakta, ekonomik deeri olan
balk trleri lmekte, zararl canl trleri daha fazla remektedir. Bu nedenle alc
ortamn su scaklnn 2-3C'den fazla ykseltilmemesi gerekmektedir (Ertrk
vd., 2006).
Gaz Atklar: Gaz atklar Ksenon, Kripton, yot gibi paralanma rnleri
olup yakt ubuklarnn iinde bulunur, fakat nadiren reaktrn soutulmas iin
kullanlan soutma suyuna karrlar. Bunlar gaz atklar olarak soutma suyu
sisteminden alnrlar ve gaz atklar ileme sisteminde tutularak eitli filtrelerden
geirilip bekletme tanklarnda radyoaktivitelerini kaybetmeleri iin yeterli olacak
sre kadar bekletildikten sonra atmosfere braklrlar. Gazlar srekli olarak
llen aktivite dzeyinin uluslararas kurulularn ngrd snr deerlerin
altnda olmas halinde bacadan darya braklmaktadr (Ertrk vd., 2006).
26
Normal artlarda, tesisten radyasyon ve zehirli gaz yaylmas hemen hemen
yok gibidir (bir nkleer tesise yakn yerde yaayan insanlar, ylda 0,01 mSv'dan
daha az doz alrlar). Normal olarak alan bir nkleer santral herhangi bir hava
kirliliine sebep olmaz ve genelde kmr yakan termik santrallerden daha az
radyasyon yayar (Ertrk vd., 2006).
Deprem Gvenlii ve Yer Seimi almalar: Nkleer santrallerin teknik
olarak her yere yaplmasn tasarlamak mmkndr. Ancak ekonomik temelli
gerekeler nedeni ile nkleer santral yapm iin seilen sahada baz zelliklerin
bulunmas gerekmektedir. Bunlar dk deprem riski, yekpare arl 500 ila 600
ton civarnda olan santralin temel bileenlerinin tama kolayl, yksek maliyetli
soutma kulelerinin yaplmas yerine soutma suyu ihtiyacn karlayacak
miktarda soutma suyu bulunmas, enerji tketim merkezlerine yaknlk, vb. gibi
unsurlardr (Ertrk vd., 2006).
Nkleer santrallerin yer seimi ve tasarmnda dikkate alnan d kaynakl
olaylardan biri depremdir. Deprem, nkleer santraller iin tasarma esas
unsurlardan biridir (Ertrk vd., 2006).
Nkleer santrallerin yer sarsntlarna kar dayankl olacak ekilde
tasarlanp ina edilmeleri mmkndr. Dnya'nn eitli yerlerinde deprem
blgeleri zerinde gvenli bir ekilde elektrik retimini srdren ve gvenliklerini
depremlere kar kantlam nkleer santraller mevcuttur Deprem unsurunun
maliyet ile dorudan ilgili olmas, deprem nedeni ile meydana gelebilecek yer
hareketi iddetinin az olduu blgelerin nkleer santral yeri olarak seilmelerinin
temel nedenidir . (Ertrk vd., 2006)
Santrallerin Skm: Bir nkleer santral ekonomik mrn
tamamladktan sonra iletmesine son verilerek sklr. Nkleer santraller
genellikle 30-40 yllk bir iletme iin tasarlanrlar. Bu mrn uygun ynetim
programlar ve yeni teknolojik gelimelerle 60 yla kadar uzatlmas mmkndr
(Ertrk vd., 2006).
27
Nkleer santrallerde skme ilemi iki ekilde gerekletirilebilir.
Birincisinde iletime son verildikten hemen sonra santral tmyle sklerek
santral sahas yeniden kullanma alabilir. kincisinde ise, yakt bir depolama
tesisine alnarak santraln radyoaktif olmayan ksmlar sklr, radyoaktif
ksmlar 30-50 yl ya da daha fazla bir sre sklmeden bekletilebilir. Her iki
yntemde de skme ileminin sonrasnda radyoaktif malzeme iin bilinen atk
ynetimi teknikleri kullanlr (Ertrk vd., 2006).
3.3. Yenilenebilir Enerjiler ve evre
Dnya enerji sektrnde nceleri petrol krizine bal olarak gelien arz
kstlamalarna, sonralar evresel etki ve evreci basklarn eklenmesi, deiik
enerji kaynak trlerini gndeme getirmi olup genelde temiz, evre dostu ve yeil
enerji olarak adlandrlan Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklarn n plana
karmtr. Yenilenebilir enerji kaynaklar; bata hidrolik olmak zere, jeotermal,
gne, rzgr, biyoktle vb. kaynaklardr.
Hidrolik Santraller: Hidrolik gle alan santrallerin evreye etkileri
olumlu ve olumsuz olarak iki ekilde tanmlanabilir. Gerek enerji, gerekse ok
amal Hidroelektrik Santrallerinin (HES) takn koruma, evre ziraatn
gelitirme, balkl destekleme, aalandrma ile evrenin estetik kalitesini ve
su kalitesini ykseltme gibi olumlu etkileri vardr (Ertrk vd., 2006).
Hidrolik enerjinin mikroklimatik, hidrolojik ve biyolojik evre etkileri
vardr. Baraj glnn geni yzey alan, buharlamay artrmakta tarm
arazilerinde tuzlanma ve oraklama olmakta, sudan kaynaklanan paraziter
hastalklar artmakta, rezervuar altnda kalacak bitki ve aalarn kesilip
temizlenmemesi ile denge oluuncaya kadar balangta birka yl su kalitesi
negatif ynden etkilenmektedir. Hidrolojik rejimde deiiklik olmakta, zorla g
yaanabilmektedir. Scaklk-ya-rzgr rejimleri deimekte, yredeki doal
bitki rts ile su ve kara canllar yaam alannda deiiklik olmakta, yaama
adapte olabilen trler varlklarn srdrmektedir. Akarsuyun ak rejiminin ve
fizikokimyasal parametrelerinin deimesi yeni hidrolojik etkiler oluturmaktadr.
Doal fay hareketlerini etkileyerek deprem oluum riskini artrmaktadr. Ayrca,
yredeki tabiat ve tarih varlklarnn korunamamas sonucu, kltrel deerlerin
kayb da sz konusu olabilmektedir. (Ertrk vd., 2006). Ilsu Baraj iin
Hasankeyf tarihi ve kltrel deerlerinin yok edilmek istenmesi buna gzel bir
rnektir.
28
Baraj gl nedeniyle su yzeyinin genilemesi insanlar iin zararl baz
organizmalarn remesine neden olabilmektedir. Suda reyebilen hastalk
mikroplar, gerek tayc gerek taycsz olarak malarya (itozom) ve nehir
krl gibi hastalklarn yaylmasna yol aabilirler. Assuan (Msr) barajnda
kurulan sulama sisteminin devreye sokulmas sonucu ortaya kan byk boyutlu
itozom patlamas bilinmektedir (Ertrk vd., 2006).
Bir nehrin nne set ekilmesi durumunda nehrin aa kesimlerinde
bulunan topraklarn suyu tad faydal organizmalardan mahrum kalmas
demek olacak, bu durum ise an suni gbreleme ile kapatlmasn
gerektirecektir. Denizlere ulaamayan bu maddeler denizdeki hayvan yaamnn
azalmasna sebep olacaktr. Ayrca bunlar baraj glnn dolmasna yol
amaktadrlar (Ertrk vd., 2006).
Barajn inaat aamasndan itibaren sosyo-ekonomik kltrel etkiler ortaya
karmakta, yre halknn retim alan olan araziler su altnda kalmakta, isizlik,
g ve psikolojik sorunlar ortaya kmaktadr (Ertrk vd., 2006).
Su ktlesinin doal ak rejimi tamamyla deimektedir. Mevsimsel
dngde allagelen nehir, takn alanlar, lagnleme gibi olaylar kaybolur.
letme ihtiyalarna gre braklan su doal hayat tamamyla deitirir. Kritik
mevsimlerde su ktlesinin temizleme kapasitesi azalr. Tutulan su ktlesi yeralt
dengelerini etkileyerek kuyu verimlerini deitirir. Barajn inaat aamasndan
itibaren sosyoekonomik ve kltrel etkiler ortaya kmakta ve barajn mr
boyunca olumsuz ekilde hissedilmektedir. Projenin yre halk ile entegrasyonu
zamannda salanmamsa proje halk tarafndan benimsenmemekte ve kabul
grmemektedir. Su altnda kalan arazinin kamulatrma neticesinde i-d g
olaylar yaanmaktadr. klimsel deiikliklere bal olarak suyun hastalk
tamasnda nemli bir rol oynamas da istenmeyen bir etki oluturmaktadr
(Ertrk vd., 2006).
Gne Enerjisi: Gne enerjisi hem bol ve bedava hem de srekli ve
yenilenebilir bir enerji kayna oluunun yannda insanlk iin nemli bir sorun
olan evreyi kirletici atklarn bulunmay, yerel olarak uygulanabilmesi, iletme
kolayl, da baml olmamas, karmak bir teknoloji gerektirmemesi ve
iletme masraflarnn az olmas gibi stnlkleri sebebiyle son yllarda fosil
yaktlardan meydana gelen evresel etiklerin azaltlmas iin kullanlan yaygn
yenilebilir enerji kaynaklarndan biridir (Ertrk vd., 2006).
29
Bunlarn yannda Gne enerjisinin sahip olduu olumsuzluklar yle
sralanabilir. Birim dzleme gelen gne nm az olduundan byk yzeylere
ihtiya duymas, Gne nm sabit ve srekli olmadndan depolama
gerektirmesi, depolama imknlarnn ise snrl oluu, enerji ihtiyacnn fazla
olduu k aylarnda gne nm az ve geceleri de hi olmay, Gne
nmndan faydalanan sistemin gne n srekli alabilmesi iin evresinin
ak olmas gerekliliidir (Ertrk vd., 2006).
Gne kaynakl enerji retim sistemlerinde atmosfere veya herhangibir
alcortama direkt bir kirletici (zehirli gazlar, sera gazlar vs) emisyonu
bulunmamaktadr. Dolayl olarak yaplan kirletici emisyonlar hesaba katldnda
bile emisyon miktar ok dk olmaktadr (Ertrk vd., 2006).
Gne kaynakl enerji retim sistemlerinde kan atklar sistemde kullanlan
malzeme ve maddelerden oluur. Oluacak atk miktar herhangi bir fosil yaktl
enerji retim sistemi ile kyaslanmayacak derecede dktr. lk kurulum
esnasnda kullanlan malzeme miktar ok olabilir ancak uzun mrl olmalar
srekli olarak atk retimini engellemektedir. Normal iletme artlarnda gne
pili sistemlerinde ne gaz veya sv kirletici ne de radyoaktif madde yaylm vardr
(Ertrk vd., 2006).
Kullanlan sistemin trne bal olarak grnt kirlilii oluturabilirler
ancak bugn gelinen noktada binalarda kullanlan sistemler binaya uyumlu bir
ekilde, arazide kurulan sistemler ise arazinin yapsna bal olarak
tasarlandklarnda bu tr bir kirliliinin olumas nlenebilmektedir. Grlt ise
bu sistemlerde herhangi bir mekanik para bulunmadndan bulunmamaktadr.
Oluabilecek yegne grlt kayna ina aamasndaki grltdr (Ertrk vd.,
2006).
Gne kaynakl enerji retim sistemleri kurulduklar yere ve trlerine bal
olarak canl yaamn etkilemektedirler. Doal ekosistemlerde alan kullanmnn
etkisi alann topografyas, doal gzellik veya hassas ekosisteme uzaklk ile
alann biyoeitlilii gibi zel faktrlere baldr. Etkiler ve alan zerindeki
deiikliklerle inaat aamas esnasnda yer hareketleri ve tanma hareketleri gibi
inaat faaliyetlerinden dolay karlamak muhtemeldir Ayrca bozulmu toprak
arazilerinde kurulmalar arazinin iyiletirilmesi asndan olumlu etki yapmaktadr
(Ertrk vd., 2006).
30
Gne santralleri, barajl hidroelektrik santrallerinden daha az yer
kapsamaktadr. Gerek gne pili ve gerekse termik tip gne santrallerinin
kapsadklar alan, 0,025 km2/MW dzeyinin altndadr. Barajl hidrolik santraller
iin bu alan 1 km2/MW dzeyine kolayca ulaabilmekte, hatta bunun zerine
kmaktadr (Ertrk vd., 2006).
Rzgr Enerjisi: Rzgr santrallerinin avantajlar; hammaddelerinin
atmosferdeki hava olmas, kurulumlarnn dier enerji santrallerine gre daha hzl
oluu, temiz ve srdrlebilir enerji kayna olmalar, enerjide da bamll
azaltmalar, fosil yakt tketimini azaltmalar neticesinde sera etkisinin azaltmna
katklar, her geen gn gvenilirliklerinin artmas ile maliyetlerinin ucuzlamas,
bunun yannda rzgr trbinlerinin kurulduu arazinin tarm alan olarak
kullanlabilmesi gibi sralanabilir (Ertrk vd., 2006).
Rzgr enerjisinin hammaddesi tamamen atmosferdeki hava hareketleri
olduundan hava veya evre kirlenmesi eklinde bir kirletici etkisi
bulunmamaktadr. Rzgrdan enerji eldesi iin kullanlan 1 MW kapasiteli bir
trbin, ayn enerji kmr ile alan bir santralden karlanmak istendiinde
yaklacak olan ve 135.000 aacn retebilecei oksijeni tasarruf etmek demektir.
Herhangi bir radyoaktif nm tahribat yapmamalar, atk retmemeleri,
hammadde iin darya baml olmamalar, teknolojilerinin basitlii, atmosfere
sl emisyonlarnn olmamas, iletmeye alnma srelerinin ksal gibi avantajlar
rzgr trbinlerini gnden gne tm dnyada daha da popler yapmaktadr
(Ertrk vd., 2006).
Rzgr kaynakl enerji retim sistemlerin sahip olabilecei muhtemel
olumsuzluklar ise yle sralanabilir. Byk arazi kullanm, grlt, grsel ve
estetik etkiler, doal hayat ve habitata etki, elektromanyetik alan etkisi, glge ve
titreimler olarak sralanabilir. Ayrca kesikli bir enerji kayna olmas da
dezavantaj olarak sylenebilir. Rzgr kaynakl enerji retim sisteminde
hammadde rzgr olduu ve herhangi bir yanma sz konusu olmadndan dolay
bir kirletici emisyonu da sz konusu deildir. Bu sebeple hava kirliliine sebep
olmazlar (Ertrk vd., 2006).
31
Rzgar enerjisinin en byk avantaj, ou enerji retim santrallerinin
bulundurmak zorunda olduklar soutma suyuna ihtiyalar olmamasdr. Bu
durum rzgar enerjisini en zararsz enerji kayna haline getirmektedir. Bu
sistemlerinde atk reten bir ilem sz konusu olmadndan atk retimi yoktur.
kabilecek yegne atklar kullanlan ve mrn doldurmu malzemelerdir.
Bunlarn da uygun yntemler ile bertaraflar yaplabilmektedir (Ertrk vd., 2006).
Rzgr kaynakl enerji retim sistemlerinde kullanlan teknoloji ve tasarma
bal olarak grnt ve grlt kirlilii meydana gelebilir ancak tesisin kurulduu
yer, yerleim ekli ve trbin tasarmlarna gre bu tr kirliliklerin dzeltilmesi her
zaman mmkndr. Zaten proje yaplrken bu tr ekiler dnlerek ve en aza
indirilerek tasarm yaplmaktadr (Ertrk vd., 2006).
Rzgr kaynakl enerji retim sistemlerinin arazi uygulamalar geni
alanlara ihtiya duymaktadr. Ancak trbinler arasnda tarm yaplabilmesi bu
olumsuz etkiyi frsata evirmektedir. Rzgr trbinlerinden kaynaklanan grlt
ve sesin, yapm olduklar titreimlerin insanlara, binalara ve dier canllara eitli
olumsuz etkileri vardr. Ancak bunlar uygun teknolojik nlemlerle
giderilebilmektedir (Ertrk vd., 2006).
Trbinler doal hayata ve habitata da eitli etkilerde bulunur. Etkiler canl
trlerine, mevsime ve yer zelliine bal olarak deiir. Trbinler ku lmlerine
de sebep olmaktadr. Kular bu rzgr trbinlerine doru srklenmekte, ok hzl
dnen pervanelerden kaamamakta ve lmektedirler (Ertrk vd., 2006).
Rzgr trbini veya retim donanm elektromanyetik alana tesir edip
Radyo-TV alclarnda parazit yapabilirler. Fakat engellenmesi basit ve ucuzdur.
Enerji retmek amacyla kurulan rzgr iftliklerinin grsel etkilerinden sz
etmek mmkndr. Grsellik, estetik znel bir olgudur. Ancak temel kstas,
doaya uyumlu btnlemi bir grsel etkinin oluturulmasdr (Ertrk vd., 2006).
Jeotermal Enerji: Jeotermal enerjinin aranmas aamasnda evreyi en ok
etkileyebilecek husus, sondaj almas srasnda olabilmektedir. Arama
aamasnda alnan tedbirlerle ok kk lekli kalc olmayan bu etkiler bertaraf
edilebilmektedir (Ertrk vd., 2006).
32
Jeotermal akkann korozyona ve kirelenmeye sebep olabilecei, ierdii
bor yznden tarmsal sulamaya uygun olmad, yapsndaki karbon dioksit ve
hidrojen slfr gibi gazlarn aa kt bilindiinden, jeotermal enerji
uygulamalarnda baz teknolojik nlemlerin alnmas gerekmektedir. Hem
rezervuar parametrelerinin korunmas, hem de jeotermal suyun ve gazlarn
evreye zarar vermesinin nlenmesi iin, tm dnyada yasalarla zorunlu hale
getirilmi olan reenjeksiyon (akkan yeraltna geri verme) uygulanmaktadr
(Ertrk vd., 2006).
lkemizde Kzldere yresinde bulunan jeotermal santral alt sre
ierisinde 600-800 ton/saat debide 23-25 ppm bor ieren atk suyu Byk
Menderes Nehrine vermektedir (Ertrk vd., 2006).
Santraln atk suyu kartktan sonra nehir suyundaki bor ierii nehrin o
andaki debisi ve bor ierii deerlerine bal olarak deimektedir. Bu deerler
ise mevsime ve Ad gzel Barajndan sulama amal braklan suyun debisine gre
farkllk gstermektedir. Bu parametreler, DS 21. Blge Mdrl tarafndan
srekli takip edilmektedir. Sulama mevsiminde, sulanacak bitkinin cinsi ve nehir
debisi ad geen blge mdrl tarafndan gz nne alnarak santraln ylda
yaklak 20-30 gn sre ile devre d braklmas talep edilmektedir. Rezervuar
parametrelerinin korunmas ve jeotermal suyun evreye zarar vermesinin
nlenebilmesi iin MTA tarafndan reenjeksiyon kuyularnn almas almalar
balatlmtr. Ancak, alan ilk iki kuyudan sonu alnamam olup u anda
nc kuyunun almas almalar devam etmektedir (Ertrk vd., 2006).
Yeni nesil jeotermal elektrik santrallerinde evre kirlilii sfra yakndr.
Yakt yaklmadndan, azot emisyonu olumamaktadr, kkrt dioksit emisyonu
ise ok dktr. Binary jeotermal santraller sayesinde gaz emisyonu hi
bulunmamaktadr. Binary jeotermal santraller ile yzeye akkan atlmamaktadr.
Santraller az alan kaplamakta ve grnty bozmamaktadr . (Ertrk vd., 2006).
33
Jeotermal enerji kaynaklarnn evre zerindeki muhtemel olumsuz etkileri:
yzey deformasyonu, akkann ekilmesiyle oluan fiziksel etkiler, grlt,
termal kirlilik ve zararl kimyasal maddelerin ortaya kmasdr. Jeotermal enerji
kullanmyla oluan toprak kntleri yer alt suyu dengesinin bozularak
gzeneklerdeki basnlarn deimesi, scak su veya buharn ekilmesiyle
olumakta ve blgesel risk oluturmaktadr. Jeotermal kaynaklar ile ilgili
potansiyel kirleticilerin balcalar hidrojen slfat, karbondioksit, amonyak,
metan, borik asit, cva ve arsenik saylabilir. En nemli evresel problemlerden
biri de ok byk miktarlarda su kullanmdr. Bu problem, soutucu su
kullanlarak azaltlabilir fakat kirlenmi ve pis kokulu su estetik grntnn
bozulmasnn sebeplerinden birisi olmaktadr.Yeni Zelanda Wairakei jeotermal
enerji santralinde yaplan aratrmada Yeni Zelanda da modern bir kmr enerji
santralinde retilen birim enerji bana s, su buhar ve slfr asndan
karlatrldnda yaklak 6,5 kat daha fazla s, 5,5 kat daha fazla su buhar ve
1,5 kat daha fazla slfr llmtr. Ayrca Wairakei nehri hidrojen slfr,
karbondioksit, arsenik ve cva ile kirlenmektedir. Yksek derecede mineralleen
su bitkisel yaam ldrmektedir. Santralin inaat, patlamalarn etkisi doal
yaam deitirmektedir. Neticede, herhangi bir jeotermal kayna kullanmadan
nce burada saylan problemler gz nnde bulundurulmaldr (Ertrk vd., 2006).
Biyoktle Enerjisi: Biyoktle enerjisi, genel anlamda evreye uyumlu bir
enerji kayna olmakla birlikte, kullanlan biyoktle trne gre baz evresel
etkiler yaratabilmektedir. rnein, p ve benzeri baz atklarn yaklmas sonucu
ortaya kan atklar Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii (TAKY) kapsamna
girmekte ve baz evresel nlemlerin alnmasn gerektirmektedir. Dier taraftan,
depolanmas ile geici grsel evre kirlilii yaratabilen bu tr kaynaklar, enerji
kayna olarak kullanlmas sonucunda bertaraf edilmektedir (Ertrk vd., 2006).
Klasik ve modern anlamda olmak zere iki grupta ele almak mmkndr.
Birincisi; konvansiyonel ormanlardan elde edilen yakacak odun ve yine yakacak
olarak kullanlan bitki ve hayvan atklarndan oluur. kincisi yani modern
biyoktle enerjisi ise; enerji ormancl ve orman-aa endstrisi atklar, tarm
kesimindeki bitkisel atklar, kentsel atklar, tarma dayal endstri atklar olarak
sralanr (Ertrk vd., 2006).
34
Gnmzde enerji tarm adn verdiimiz bir tarm tr olumutur. Bu
tarm trnde C4 ad verilen bitkiler ( seker kam, msr, tatl dar vb.)
yetitirilmektedir. Bu bitkiler suyu ve karbondioksiti verimli kullanan, kurakla
dayal verimi yksek bitkilerdir (Ertrk vd., 2006).
Biyoktle yenilenebilir bir enerji kayna olmakla birlikte gnmzdeki
kullanm ekli ile ne yenilenebilir, ne de srdrlebilirdir. Dnyann birok
yerinde nfus artmakta ve insanlar ormanlk alanlar aarak besinleri elde
edecekleri tarla haline dntrmekte ve ormandaki geri kalan aalar da
yakacak olarak kullanmaktadr. Dolaysyla ormanlardaki doal yaam olumsuz
etkilemekte hatta trlerin nesillerini devam ettirmesini tehlikeye drmektedir.
Ayrca normal artlar altnda mkemmel gbre olabilecek bitki posas ve hayvan
atklar bir ok yerlerde sobada yaklmaktadr. Ayrca bunun sonucunda
karbonmonoksit, partikller ve kansere neden olan eitli maddeler havann
kirlenmesine neden olmaktadr. Sanayilemi lkelerdeki biyoktle kullanm
srdrlebilir deildir. Tarm uygulamalarnn salksz bir ekilde
yrtlmesinden dolay 1993 ylnda 4 milyar litrelik etanol salam olan
ABD'nin msr kuanda toprak, oluma hzndan 18 kat hzla erozyona
uramaktadr. Doal ekosistemin yerini monokltrlerin almas ve bu sahalarda
yeralt ve yerstndeki sular kirleten sentetik gbre ve haarat ilalarnn srekli
kullanlmas evre asndan sorun olmaktadr. Dnya enerji gereksiniminin bir
blmnn biyoktleyle karlanmas isteniyorsa, biyoktleyi daha verimli bir
ekilde yararlanabilecek forma dntrerek, evreyi daha az kirletecek ve daha
ekonomik olarak kullanlabilecek teknolojik yenilikler gerekmektedir (Ertrk vd.,
2006).
35
Deniz Kaynakl Enerjiler: Deniz dalga enerjisi, deniz scaklk gradyent
enerjisi, deniz akntlar enerjisi (boazlarda) ve medcezir enerjisi olarak
tanmlanabilmektedir. Okyanus suyu kalitesini olumsuz olarak etkileyen en
nemli faktr okyanus termal enerji evrim santrallerin sahip olduu potansiyel
tehlikedir. Baz santraller olduka byk hacimlerde deniz suyu alnmas ve
balatlmasn gerektirir. Bu santrallerle okyanusun hem yzeyinden hem de
derinliklerinden her bir MW elektrik k iin her bir saniyede yaklak 4 m3 su
yer deitirmektedir ve bu su ktlesi yaklak 100 ve 200 m arasndaki bir
derinlie dearj edilmektedir. Bu devasa debiler, santral yaknlarndaki okyanus
termal yapsn bozar. Ayrca okyanusun tuzluluk derecesini ve byk
miktarlardaki znm gazlar, basnc, besinleri, karbonatlar ve bulankl
deitirir. Btn bu deiikliklerin byklkleri evresel etki asndan dikkate
alnmas gereken olduka nemli kriterlerdir. Bununla beraber sudaki canl hayata
ve ky-sahil eridine negatif etkileri olur. Denizcilik ve ky turizmi yapan
yrelerde bu daha belirgin olmaktadr. Yaplan almalarda dalgasal g
projelerinin evresel etkileri her blgenin kendine zg farkllklarna ve byk
lde yerel corafi yaplarna bal olduu belirlenmitir. rnein La Rance
zerindeki baraj yznden o blgedeki yerel med-cezir dalgalar ok dk
miktarda etkilenmitir. Bu baraj Fundy Krfezi'ndeki dalgasal enerji retim tesisi
olarak yerel med-cezir dalgalarn 15 cm alaltmtr. Dalga deiimlerinin
inanlmayacak kadar karmak etkileri ortaya kmtr. La Rance Baraj Fundy
Krfezi'ndeki sularn karmasn potansiyel olarak artrmtr ve bu durumda da
kzl dalga organizmalarnn oalmasna neden olmutur. Bu organizmalarn
etkisi, deniz kabuklularn fel etmek suretiyle lmlerine sebep olmas eklinde
grlr. Bylelikle doal dengeyi bozan neticeler silsilesi birbirini izlemektedir
(Ertrk vd., 2006). Bir eit kelebek etkisi
36
4. ENERJ GVENL
1973 petrol krizi ve 2005-2006 doalgaz krizi, enerji gvenliini bir kavram
olarak karmza karmtr. Ama bu sadece enerji gvenliinin arz gvenlii
boyutunu kapsayan korkulara cevap bulmaya alan bir balangt. Asl sorun
yksek talebin devam etmesi durumunda arzn ne kadar yetecei ve arzn
zerindeki fiyat basksnn kresel ekonomik bymeyi ne ynde etkileyeceidir
(Demir, 2007).
Tm bu nedenlerden tr enerji gvenlii, herkesin sorumluluu olan yeni
bir anlay gerektirmektedir (Demir, 2007). Bu nedenle enerji gvenliini
oluturan kavramlar iyi anlalmal ve iyi anlalmakla kalmamal srdrlebilirlik
anlay iinde yeni yaklam biimleri oluturulmaldr. Enerji gvenlii ok
kapsaml bir konu olup, bu alma kapsamnda ana balklar halinde ele alnacak,
evre-yenilenebilir enerji kaynaklar ile olan balants zerinde durulacaktr.
Enerji saysal bir byklk olmakla beraber, politik nitelii nedeniyle
vektreldir. Onun vektrel olmasna neden olan ey, tercihlerdir. Tpk politikada
olduu gibi, bir lkenin enerji sistemi tercihlere gre ekillenir. Sahip olunan
ulusal kaynaklar ve ithal edilen kaynaklar arasnda kurulan denge ve bu denge
iinde retilen enerji, politik, ekonomik tercihlerine gre deiir. Bu tercihler
bamll, karlkl bamll, arz gvenlii sorunlarn ve istikrarn zaman
iinde ekillendirir (Demir, 2007).
Bir lkenin yneticileri iin enerji, sembolden oluur. Kesintisiz ve daha
ucuz elektrik ihtiyacn karlayan, snan ve suyu akan bir konut; kesintisiz ve
rekabet edebilecek kadar ucuz enerji ihtiyac karlanan endstri; kesintisiz, daha
temiz ve daha ucuz almaya devam eden tama aralar. Bu sembol, her
siyasi yneticinin hem ryas hem kabusudur. Bunlarn en iyi ekilde altn
grme ryas, onlardan birinin ya da hepsinin eksik altn veya tamamen
almadn her an grecei kabuslara dnebilir. Enerji gvenlii, en basit
anlamyla kabuslarn gereklemesini engellemek ve ryann gereklemesini
salamaktr (Demir, 2007).
37
Enerji gvenlii, enerji kaynaklarnn yerinde ve ihtiyaca cevap verecek
ekilde gven altnda olmasn, gvenli ve daha ucuz bir ekilde tanmasn,
yksek teknoloji ile daha eitli ve daha ucuz mamllere dnmesini, pazarlarn
kontrollu ve sorun tekil etmeyecek bir itah ile yaamasn ve doymasn, fiyatn
tehdit seviyesine ulamayan bir kar erevesi ierisinde devamlln salamay
ieren bir denklemdir. Bu denklemi ksaca yle formle edebiliriz :
EG: Enerji Gvenlii
K: Kaynaklarn Gvenlii
T: Transport Gvenlii
P: Pazarn Gvenlii
Fz: Fiziki Gvenlik
Fi: Fiyatlarn Gvenlii olmak zere,
EG = K + T + P + Fz + Fi
Enerji gvenliinin seviyesi, maksimum 100 birim seviyesinde belirlenmi
bu denklemin paralarndan her birinin kendi ierisindeki tanmlanm minimum
oranlar dzeyinde olmasyla salanr. Her birinin kendi ierisindeki oranlarnn
toplamndan ortaya kan sonu, kademeli bir ekilde o lkenin veya kresel
enerji gvenliinin, risk, tehdit ya da tehlike seviyelerini gsterir (Demir,
2007)Forml, her lke iin farkl sonularda alr. nk net ithalat, ksmi
ithalat, net ihracat, ksmi ihracat olmak veya enerji sepetindeki eitliliin
dierini ikame edecek dzeyde olmas gibi faktrler, lkelerin enerji gvenlik
seviyesini kendine gre ekillendirir. Enerji gvenlii teorisi iin oluturulmu bu
formln zerine oturduu matematiksel nermenin idealize edilmi oran, 100
zerinden aadaki ekilde bir dalm iermektedir :
EG (100) = K (50) + T (20) + P (10) + Fz (0) + Fi (15) (Demir, 2007)
Kaynak Gvenlii: Kaynak gvenlii ncelikli olarak aadaki unsurlar
ierir :
1. Rezervler ve rezervlerin korunmas, gelitirilmesi, kresel dzeyde
rezervlere ilikin gelecek projeksiyonlarna hazrlkl olmak
2. Gerekli yatrmlarn yaplmas, yatrmclar iin gerekli finansmann
salanmas
38
3. Rezervler ve yatrmlara ilikin yaplacak alamalarda dier irket ve
lkelerin kaynak sahibi lkeyle olan anlama mimarilerinin gvenli ve
adil koular iermesi
4. stikrarn kaynak lkelerin transport ve pazar ban zayflatmayacak
ve kesintiye uratmayacak bir dzeyin altna inmemesi (Demir 2007).
Tm bunlarn salanmas koulunda kaynak gvenliinin salanm
olduundan bahsedilebilir. Kaynak, enerjide temel esas olduundan dolay,
kaynaktaki gvenlik deeri forml asndan 50 birimdir. Kaynak Gvenlii
birimi % 5 azaldnda, risk faktorn, % 10 azaldnda tehdit faktrn, % 20
azaldnda ise tehlike faktrn ortaya kartr (Demir, 2007).
Transport Gvenlii : Klasik transport gvenlii gemiler ve boru hatlaryla
enerji kaynann kaynak corafyasndan pazar corafyasna tanmasdr. Ama
enerji gvenliindeki gelimeler ve arz gvenliindeki araylar sonucu buna yeni
iki nokta daha eklemitir : stoklar ve enerji gei terminelleri. Arzn risk altna
girdii durumlarda, pazar ve fiyatn arz bask altna ald durumlarda veya askeri
ihtiyalar sz konusu olduunda, transport gzergahndaki farkl noktalarda
stoklarn oluturulmas transport gvenliini glendirmektedir. Ayn ekilde ok
uzak mesafeleri ieren enerji tamaclnda boru hattyla denize k yolu en
uygun lkeye getirilen petrol yada doal gaz, gemi tamaclna uygun tesislerin
yaplmasyla, bir enerji gei terminali grevini stlenerek ve ayn zamanda beliri
dzeylerde stoklar da barndrarak tarnsport gvenliine entegre bir sisteme
dnmektedir (Demir, 2007).
Transport, enerjide kaynan hedefe ulamasn salayan en temel unsur
olduundan dolay, bir yanyla kaynan dier yanyla pazarn bir paras olarak
kritik neme sahiptir. Yol, zaman ve fiyat faktrleriyle birlikte, Transport
Gvenlii'nin forml ierisindeki deeri, 20 birimdir. Transport Gvenliinin
birim deeri zerinde % 5 azalma olduunda risk faktr, % 10 azalma olduunda
tehdit faktr, % 20 azalma olduunda tehlike faktr ortaya kar (Demir,
2007).
39
Pazarn Gvenlii: Talep olmadka arzn bir anlam yoktur.Talebin
gereklemesi ve bu talebin oluturduu pazar, birka faktre bal olarak enerji
gvenliini etkiler. Elektrik retimi bata olmak zere, enerjinin kanlmaz ve
vazgeilmez olduu gerei, enerji kaynaklarna ihtiyac hibir zaman
azaltmayacaktr. Bu ihtiya enerji pazarn canl ve dinamik tutan en nemli
etkendir. Pazarn gvenlii ise talebin kontrol, ekonomik bymenin devam
etmesi, temel enerji ihtiyacnn aynen veya artarak devam etmesi ile pazar
alamayacak hale getirebilecek tehlikeli fiyat noktalarn kapsar (Demir, 2007).
Pazar, talebe bal bir byklktr. Talep de daima artan bir eride
olduundan dolay, petrol iin 2050 ylna kadar, doal gaz iin 2150 ylna kadar,
formldeki "Pazar Gvenlii" deeri: 10 birimdir. Pazar birimindeki deerin, %
10 dzeyinde azalmas, risk faktrn, % 30 dzeyinde azalmas, tehdit
faktrn, % 50 dzeyinde azalmas, tehlike faktrn dourur (Demir, 2007).
Fiziki Gvenlik : Fiziki gvenlik 3 ana balk altnda deerlendirilebilir :
Teknik Gvenlik
Askeri Gvenlik
evre Gvenlii
Teknik gvenlik, boru hatlar ve deniz tamaclnda kullanlan
malzemelerin sofistike teknolojilere sahip olmasn, korezyon dahil kabilecek
her trl sorunun zamannda giderilmesini, bakm-onarm yenileme hizmetlerinin
uygun maliyetler altnda sreklilik kazanmasn ve her trl beklenmedik teknik
hasarn ve krizin nceden izlenerek nlenmesini veya bunlara zamannda
mdehale edilmesini kapsar. Genellikle ilk ina maliyetleri karlandktan sonra
teknik gvenlik iin gerekli paylarn gerektii kadar ayrlmas gerei gz ard
edilmektedir (Demir, 2007).
40
Askeri gvenlik, boru hatlarnn getii gzergahlar boyunca veya deniz
tama aralarnn seyirleri sresince terrizm, sabotaj, hrszlk ve dier saldr
riskleri ile tehditleri karsnda, gerekli nlemlerin alnmas, planlamann nceden
yaplmas, belirli bir gvenlik kuvvetinin bu konularla ilgili grevlendirilmesi ve
hem ulusal hem de uluslararas dzeydeki bir ibirlii erevesinde kurumsal bir
gvenlik sisteminin kurulmas noktalarn kapsar. Temelde ilgili her lke,
topraklarndan veya kara sularndan geen bu tr enerji tamacl unsurlarn
korumakla mkellef olmakla birlikte, baz lkelerin askeri imkan ve
kabiliyetlerinin bunu karlayamad durumlar da olabilmektedir. Bylesi
durumlar iin ikili veya ok tarafl askeri ibirlii anlamalar erevesinde ya da
bu enerji gzergahndan sorumlu zel sektrn devletlerin kabul ettii
anlamalara bal talepleri dorultusunda, d mdehale seenekleri de
bulunabilmektedir (Demir, 2007).
evre gvenlii, transport aamasnda, enerji kaynaklarnn kullanm
srasnda ve sonrasnda ortaya kabilecek ve evreye zararl olduu bilinen veya
olabilecei hakknda almalar yaplan konularla ilgili gerekli yasal
dzenlemelerin gereklemesini, nlemlerin alnmasn ve evre insan saln
etkilemeyecek bir enerji kalitesinin ortaya kmasn ieren konular kapsar
(Demir, 2007).
80'lerde temel ilgi evre zerineydi, 90'lardan bugne ise enerji gvenlii
kritik noktay oluturuyor, ancak grnen o ki, 2000'li yllarn ortalarndan
balayarak evre gvenlii, enerji gvenliinin ayrlmaz bir paras olarak kresel
meselelerin banda gelecektir. Enerji gvenliinin, uygun fiyatlarda, arz ve
talebin olabildiince denge ierisinde gereklemesininin yannda, enerji arz ve
talebinin kresel evre koullarn da dikkate alarak gereklemesi temel bir unsur
olarak ne kmaktadr. Dolaysyla enerji kaynaklarnn kullanmnda,
karbondioksit emisyonlarn ve sera gazlarnn salnmlarn olabildiince
drmek, enerji gvenliine yaplacak yatrmlarn enmli bir ksmn tekil
edecektir. Enerji retimi ve tketimi erevesinde kayg oluturan unsurlar lokal,
blgesel ve kresel erevede gelimektedir. Lokal unsurlar, genellikle kmr
gibi kaynaklarn yanmasyla ortaya kan hava kirlilii temelinde ele alnr.
Blgesel unsurlar, hava kirlilii ve atklar ile birlikte enerji transportunun blgesel
apta gelimesiyle ortaya kan sorunlar barndrr. Kresel unsurlar ise, kresel
snma gibi poplaritesi artarak devam eden ciddi sorunlar, bir kresel snma
ekonomisi oluturacak dzeye de yaklaan bir perspektifte ele almaktadr (Demir,
2007).
41
evre gvenlii ile ilgili siyasi bir tartma da mevcuttur. Bugne kadar
gelimi lkeler, endstriyel devrim ve teknolojik ilerleme ile birlikte,
ekonomilerini ve refah dzeylerini ok yksek seviyelere getirirken, evre
sorumluluu onlar bu kazanmlarndan fedakarlk yapmaya srklememiti
(Bugnk evresel felaketlerin en byk sorunluluu bata Amerika olmak zere
bu lkelere ait olduu gereini de unutmamak gerek). Ama bugn kresel
bazdaki endstriyel sistemlerin evreye vermi olduklar zararlar azaltma
ynndeki fedakarlk, imdi dier gelimi lkeler gibi bymek ve refah
dzeyini arttrmak isteyen gelimekte olan lkelerden beklenmektedir. Buradaki
adaletsizlik, evre gvenliinin salanmasnda deil, sorumluluklarn paylalmas
noktasnda gemi yllarn hesaba katlmamasndan kaynaklanmaktadr. Bu
yzden kresel bir konsenssn olumas ve herkesin sorumluluu lsnde bir
fedakarlk gstermesi kolay olmayacaktr (Demir, 2007).
Enerjide, transportun bir paras olarak Fiziki Gvenlik bazen formlde ok
nemli bir yer tutar ve hatta bu nem birim olarak daha yksek bir oranda
yansyabilir, baz durumlarda ise minimum seviyede veya tamamen forml
dnda kalabilir. Bu, lkeden lkeye deien bir faktrdr. Transport
jeopolitiinde, transportu salayan lkelerin de yksek gelir paylar sz konusu
olduundan dolay, Fiziki Gvenliin sorumluluunu bu lkeler daha fazla
almaktadr. Ama genel bir forml kurgularken, Fiziki Gvenliin birimini
maksimum 5 olarak almak uygun olacaktir. Risk, tehdit ve tehlikenin yzdelik
oranlar Fiziki Gvenlikte de ayn ekilde Transport Gvenliinde olduu gibi
formle edilir. Fiziki gvenliin formldeki deeri sfr kabul edildii durumlar-
da, 5 birim Transport Gvenlii birimine eklenir (Demir, 2007).
Fiyat Gvenlii: Fiyat iki taraf keskin bir bak gibidir. Yani bir silahtr
ama kar tarafa zarara verirken kendine de zarar verme ihtimalini ve imkann
barndrr. Fiyat tam olarak arz ve talep arasndaki bir denge olarak gelimez ve
gelecekte oluan bir faktrdr. Yani fiyat, bugnden gelecee giden sre iinde
ortaya kmas muhtemell risklere ve frsatlara bal olarak future piyasada oluur.
Future piyasa somut bir piyasadr fakat ayn zamanda siyasi/ekonomik zellikleri
olan psikolojik bir piyasadr (Demir, 2007). Bu ynyle deerlendirildiinde
kresel oyunculara byk sorumluluklar yklemektedir. nk fiyat birbirine bu
kadar bal bir kresel ekonomide elde patlayacak bir bombadr ayn zamanda.
Her oyuncu ne tadnn bilincinde olarak yaklamaldr.
42
Enerji ierisinde fiyat, pazarn geliimini ve lke ekonomisinin byme
trendini etkileyen ok nemli bir faktrdr. Baz lkelerde fiyat art ne pahasna
olursa olsun karlanmakta ve ekonomik bymenin srdrlebilirlii devam
ettirilmektedir. Ancak baz lkelerde bu hem bymeyi etkilemekte hem de talebi
daraltarak, pazarn eklini deitirebilmektedir. Bu nedenle ok yksek fiyat
artlar, kaynak lkelerini her zaman mutlu etmeyip bazen tedirgin de edebilir.
Enerji Gvenlii formlnde Fiyat Gvenlii 15 birimdir. Risk, tehdit ve tehlike
faktrleri, Fiyat Gvenlii birimindeki art, o lkenin ithalat-ihracat dengesi
zerinde yarataca dengesizlik ve hem tketicilerin hem de devletin btesi
zerinde meydana getirecei dayanlabilir bask dzeyine gre deiiklik
gsterir(Demir, 2007).
Enerji Gvenlii forml, geometrik veya aritmetik bir ilem forml
olmaktan ok, enerji gvenliinin politikasn oluturmak ve ynetmekle ilgili bir
perspektif sunmay amalar. Bu formln temel amac, bir lkenin enerji arz
gvenliini olutururken, kresel enerji gvenlii denklemi ierisindeki ulusal
enerji gvenliini konumlandrmaktr. nk 21. yzylda tm lkeler iin
geerli olan kural, "ulusal enerji giivenliinin kresel enerji gvenliinin bir
paras" olduudur. Enerji gvenlii entegre bir sistemdir ve karlkl
bamllk ilkesi erevesinde dnlmelidir (Demir, 2007).
evre gvenlii, enerji gvenliinin bir parasdr ve yukarda fiziki
gvenlik bal altnda incelenmitir. Srdrlebilirlik asndan ise enerjiyi her
ne pahasna olursa olsun elde etmek ve sorumsuzca tketmek anlayndan,
enerjiyi verimli kullanmak ve yenilenebilir enerji kullanm anlayna doru bir
gei srecidir. Bu adan deerlendirildiinde her lke ncelikle kendi z
kaynaklarn deerlendirmeli ve enerji sepetinde yenilenebilir enerji
kaynaklarnn payn giderek arttrma ynnde bir enerji politikas
gelitirmek suretiyle gelecek nesillerin yaam hakkn elinden almamaldr.
Arz gvenlii asndan ise yenilenebilir enerjiler, kayna elinde bulunduran
lkelerin, kaynak asndan fakir dier lkeler zerinde, ekonomik ve siyasi
bask yapmasn engelleyen bir eit emniyet subabdr. Ayrca bu subabn
fonksiyonu sadece bu tr basklar ortadan kaldrmak deil, gelecekte tkenecek
olan konvansiyonel enerji kaynaklarnn yerine yeni ve evreye zarar vermeyen
srdrlebilir enerji kaynaklarnn idamesini salamaktr. Hkmetlere ve
bireylere den grev ise imkanlar dahilinde hatta imkanlar zorlayarak bu tr
yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanmn yaygnlatrmaktr.
43
5. ENERJDE GELECEK SENARYOLARI ve TRKYE
VZYONU
Senaryolar, her lke iin dnya genel deerlendirmesi iinde farkldr.
Dnyadaki enerji kaynaklarnn u anki ve gelecekteki rezerv durumu, lkelere
gre dalm, dnyadaki politik gelimeler, lkelerin ulusal enerji politikalar,
kaynaklarnn bulunabilirlii, eriilebilirlii, ekonomik yap iinde temin
edilebilirlii ile ilgili birbiriyle balantl pek ok senaryo oluturmak
mmkndr. DEK-TMK tarafndan yaplan incelemeye gre belli bal gelecek
senaryolar aadaki gibidir :
Senaryo 1 (indistan): Asian Phoenix (Asyal Zmrd Anka): Dnyann
ekonomik ve politik merkezi Asyaya doru kayar. in ve Hindistandaki yksek
byme ile, Amerikann kresel ekonomik arlna meydan okuyan bir noktaya
gelir. Hem in hem de Hindistan nemli doal gaz tketicileri olmaya balarlar,
orta dnemde tamamlanan doal gaz projeleri ve boru hatlar ile gaz ile elektrik
retimi revatadr.
Senaryo 2 (Ykselen Rusya): Rusya, bata doalgaz olmak zere, petrol
ve kmr konusunda nemli rezervlere sahiptir byyen bir ekonomiye sahiptir.
Bu ynyle bakldnda kresel enerji oyununda ok gl, nemli ve hatta
tehlikeli bir aktrdr.
Senaryo 3 (Petrol Tepe Noktas): Break Point (Krlma noktas): Petrol
retimindeki sorunlar retimi snrlar. Petrol tepe noktas korkusu enerji
verimliliine ve alternatif yaktlara olan nemi arttrr. 11 Temmuz 2008de
Londra Borsasnda Brent tr petroln varil fiyat 147,25 dolara, New York
Borsasnda ilem gren Bat Teksas tr petroln varil fiyat 146,90 dolara
kt dnlrse tepe noktas korkusu daha iyi anlalabilir.Petrol fiyatnn
artndaki nedenler :
Artan petrol talebi (Bata in ve Hindistan olmak zere)
Jeopolitik atmalar
Hzla azalan rezervler, gemie oranla daha kk
rezervlerin bulunmas
Artan maliyetler
Rafineri kapasitesindeki skklk (DEK TMK, 2008)
44
Aslnda tm bu nedenlere borsada oluturulan yapay speklasyonlar da
eklemek mmkndr. Speklatif olarak oluturulan yapay dalgalarn dalga
boyuyla orantl olarak byk kazanlar salayan bir grup insann olduunu ve
enerji zerindeki bu oyunlarn ENRON OLAYI nda da grld gibi domino
etkisiyle nerdeyse son yaadmz ve yaamakta olduumuz kresel krizin
sorumlusu olduunu da unutmamak gerek. Enronun k enerji ve finans
sektrnn kirli yzdr. Sonu olarak enerji fiyatlarndaki dalgalanmalarda bu
kirli oyunlarn da pay olduka fazladr ve her an 11 Temmuz 2008deki tepe
noktasn ap yeni bir tepe noktas oluturabilir.
Senaryo 4 (Enerji Spermarketi Trkiye)
Orta dnem :
retim zelletirmesi gerekletirilir
Elektrik thalat araylar balar
Nkleer Enerjine gei aamalar gerekleir
Ceyhan bir enerji terminali olur
Boazlardan petrol geii azalr
Rusya Mavi Akm srail e kadar tar
Diplomasi daha da etkin bir ara haline gelir ve nemi artar.
Uzun dnem
Doalgazda uzun dnemde ciddi oynamalar yaanr.
Trkiye, Orta Asya ve Kafkasyaya ekonomik olarak entegre olur
Ayn ekilde Avrupaya Enerji koridoru olma yolunda hzla ilerler
Saysz, liman ve LNG spot piyasas oluur
stikrar sorunlar olabilir
Yabanc yatrmc oran artar (DEK TMK, 2008)
Genel Deerlendirme: Kaynaklarn snrll dolaysyla bu kaynaklar
elinde bulunduran lkeler elindeki kozu ekonomik ve siyasi g olarak
kullanacak, varlkla yokluk-yoksulluk arasndaki dalgaboyu giderek byyecektir.
Oluan kaotik ortamdan, kaynaklar zengin lkelerin kaynaklarndan yararlanmak
isteyenler frsat deerlendirecektir. Dnyann ekonomik siyasi liderlii el
deitirse bile deimeyen gerek dnyann gelecei iin yenilenebilir enerji
kaynaklaryla ilgili almalarn, aratrmalarn hzlandrlmas, yaygnlatrlmas,
bencilliin braklp yeni ynetiim teknikleriyle, daha adil sistemlerin kurulmas
gerekliliidir.
45
6. DNYADA ve TRKYEDE YENLENEBLR ENERJ
6.1. Dnyada Yenilenebilir Enerji Sistemi
Bata Avrupa Birlii olmak zere birok devlet yenilenebilir enerji
kaynaklarn gelitirmek ve tevik etmek iin eitli nlemler almakta ve hedefler
koymaktadr. Avrupa Birlii;
2020 ylnda tketilen enerjinin % 20'sinin temiz enerji
kaynaklarndan salanmas,
2020 ylnda tm petrol ve dizel tketiminin % 10'unun
biyoyaktlardan elde edilmesi,
2020 ylnda tketilen elektriin % 34'nn temiz enerji
kaynaklanndan retilmesi,
2020 ylnda s retiminin % 25'inin temiz enerji araclyla
salanmas konusunda mutabakata varmtr (TemizDnya Rehberi,
2009).
Bu hedeflere ulalmas, %17 orannda CO
2
azaltm, 443 milyar Avro
deerinde yeni yatrm, 115 milyar Avro yakt bedelinden tasarruf, yaklak 300
milyar Avro'luk dsal maliyetten tasarruf ve 2 milyon tam zamanl yeni i,
yaratlmas anlamna gelecektir. Her lkede bu hedeflere ulamak iin deiik
ekonomik modeller uygulanmaktadr. rnegin, Almanya'nn gneli bir lke
olmamasna ramen sistemin gelimesi iin dinamik bir pazar yaratma abas ve
gelimekte olan PV endstrisi birok insan artmaktadr. Gemiten beri birok
farkl program birok farkl lkede uyguland fakat hibiri bu kadar ksa srede
Almanya'nn "ebekeye elektrik sat modeli" kadar baarl olamad
(TemizDnya Rehberi, 2009).
Gne enerjisinde bir ke ta grevi stlenen "Almanya modeli" Avrupa
Fotovoltaik Endstrisi Birlii tarafndan gnes elektriinin gelimesi iin bir
strateji olarak kullanlmaktadr. "ebekeye elektrik sat modeli" gne elektrii
reticilerine;
Gne enerjisini kullanarak rettikleri elektrii tekrar ehir
ebekesine sat hakk,
retilen her kWh bana fosil ya da nkleer kaynaklardan elde
edilmi, elektrie gre cretlendirmede birinci ncelie sahip olma,
46
Belirli bir zaman diliminde tevik fiyat tarifesinden yararlanma
avantajlar salamaktadr.
Gemite gne elektriini tevik iin birok program devlet btesi
tarafndan finanse edilmekteydi. Fakat devletin btesinde azalma yaandnda
programn da kesilmesi bu mekanizmann en byk dezavantajn oluturuyordu.
2008 ylnda Almanya'da yeni kurulmu PV sistemlerden elde edilen gne
elektrii sistemin byklne ve tipine bal olarak 0,35 ile 0,47 Avro/kWh
arasnda vergilendirilmekteydi. Elektrik kullanclarnn dzenli elektrik faturalar
sayesinde vergilendirmede ekstra cretlere geilebildi ve sistem eit bir ekilde
yayld. Bu sayede, devlet ekonomisinden bamsz olarak programn gelimesi
salanabildi ve her elektrik kullancs tarafindan denen ekstra cretler ulusal
elektrik portfyndeki yenilenebilir enerji payn arttrd. Almanya'da gneten
retilen elektriin ekstra fiyat vergilendirmesi, her ev iin aylk 1,25 Euro'dur.
Sonu olarak, btn elektrik kullanclar, ulusal elektrik arz ann fosil
kaynaklar kullanmadan, srdrlebilir ve bamsz bir ekilde tekrar
yaplandrlmasna katkda bulunmaktadr (TemizDnya Rehberi, 2009).
Bu teknoloji, piyasada tantlmaya balandndan beri gne elektriinin
fiyat tutarl olarak dmektedir. Buna ramen, bazlar halen gne elektriinin
ebekeyi besleyebilecek yeterlilikte olamayacan ve bu yzden fosil
kaynaklardan elde edilen elektrikle yaramayacan savunmaktadr. Fosil
yaktlarn fiyatlarndaki arta ramen gne elektriinin fiyatnn gl bir
ivmeyle dmesinin srdrlebilmesi nemlidir. Bu nedenlerden dolay "Almanya
sistemi" sayesinde, PV sistemlerinin kurulum maliyeti yllk % 5 orannda
azalmaktadr. Bu indirim oranlarnn % 8-10 arasnda artaca savunulmaktadr.
20 yln tamamlayana kadar, ebeke balantl PV sistemine ayn vergilendirme
sistemi uygulanmaktadr (TemizDnya Rehberi, 2009).
Sistemin sreklilii iin "ebekeye elektrik sat" modelinin devamll
yasalarla garanti altna alnmakta ve tketici bankalaryla finansal gvenlii
salanmaktadr. Bu garanti sreleri, Almanya'da 20 yl olarak belirlenmitir. Bu,
bazen bankalar "ebekeye elektrik sat" modeline dahil edene ve PV sistemlerle
tannmasn salayana kadar srmektedir (TemizDnya Rehberi, 2009).
47
Almanya: Avrupa Topluluu'na ye lkeler arasnda rzgar, gne enerjisi,
biyoyakt kullanm ve solar termal uygulamalar konusunda lider konumdadr.
Gemii 1990'lara dayanan tevik politikalar sayesinde temiz enerji kaynaklarnn
tercih edilmesi hem cazip hem de ekonomiktir. Yenilenebilir enerjilere verilen
alm garantisi, sektre sunulan tevikler ve vergi indirimleri dinamik bir temiz
enerji pazarnn olumasnda etkili olan baarl karma politikalardr. zellikle de
Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Kanunu kapsamnda, pazara ynelik ve temiz
enerji kullanmn gelitirme amal tevikleri ieren ve yukarda bahsi geen
program, bu kaynaklarn kullanmna ivme kazandran ana faktr kabul edilmi ve
pek ok lkede bu kanunun temel zellikleri rnek alnmtr. 2007 Haziran'da,
Alman Parlamentosu, szkonusu kanunun ykmllklerini dzeltmeye ve
2009'dan itibaren uygulanmak zere yllk indirim oranlarn artrmaya karar
vermitir (TemizDnya Rehberi, 2009).
Almanyann 2007 ylnn sonunda toplam kurulu PV kmlatif gc 3,8
GW deerine ulam durumdayd. Bunun 1100 MWlk ksm 2007de devreye
girdi. Almanya bu rakamlarla kresel kurulumun yarsna sahiptir. 2007
ylnda PV sistemlerinin %30u konutlara, %53 iftliklere, kamu yaplarna ve
ticari iletmelere kuruldu. % 7lik ksm ok geni ticari at sistemlerine ve
%10luk ksm ok geni arazilere, %0,6lk ksm da zaten uzun yllardr
elektriini gneten salayan ksmdr (TemizDnya Rehberi, 2009).
Alman hkmeti tarafndan 2007 ylnn sonlarnda uyarlanan Enerji ve
klim Entegre programnn znde de yenilenebilir enerji ve enerjinin verimli
kullanm yer alr. Birka aamadan oluan bu iklim programnn amac,
ekonomik kalknmay karbon salnmn azaltarak ilerletmek, enerji verimliliini
arttrmak, gvenilir enerji kaynaklarn garanti altna almak olarak belirlenmitir.
Bu iklim paketi, CO
2
salmlarn 2020 ylna 1990lardaki seviyesinden %40
orannda azaltmay taahht etmektedir. Ayrca Yenilenebilir Enerji Kanunu ile 5
kWtan kk kapasiteli tesisler iin 50,62 EuroCent/kWh al garantisi
verilmektedir. (TemizDnya Rehberi, 2009).
48
spanya: 2000-2010 Yenilenebilir Enerji Eylem Plan erevesinde
yenilenebilir enerji kaynaklarnn teviki ve nndeki engellerin kaldrlmasna
ynelik bakanlklar aras bir komisyon kurulmutur. Ulusal bazda bir ebekeye
elektrik sat modeli bulunmakta ve bu da her yl 2 MWlk bir byme ile
ebeke elektriini besleme avantaj salamaktadr. spanya, 2011-2020
yenilenebilir enerji plan iin 2009da gerekletirmek zere ciddi hedefler
belirlemi durumdadr. Toplam kurulu PV gcnn % 95'inin 2007 ylnda ina
edilmi olmas da hedeflerine olan inanc artrmaktadr (TemizDnya Rehberi,
2009).
Dier bir nemli almalar ise, yzeye monte ve at sistemlerinin yannda
gelitirdii BIPV (yapya entegre PV) sistemidir. Bu sistem sayesinde, konut
sektrne retim salayacak kk PV kurulumcular da desteklenecek ve byk
etim santrallerine kar oluacak sosyal tepki de azaltlm olacaktr. Aynca,
evlerdeki scak suyun %30 ile %70 arasnda gneten salanmas beklenmektedir
(TemizDnya Rehberi, 2009).
Gne enerjisinden elektrik retimine iyi bir rnek olarak, Seville ehrinin
batsnda yer alan younlatrc termik gne santrali verilebilir. Santralin
gelimi teknolojisi sayesinde 2013 ylna kadar 300 MW'lik kurulu gce
ulalmas planlanmaktadr. spanya, 2004 ylnda dzenledii 27 Euro
Cent/kWh'lik alm garantili tevik tarifesiyle, 50 MW kadar kurulu gc olan
younlatrc termal gne santrallerinden retilen elektrie dnyada ilk destek
veren lke olmutur. Bu oran, 25 sene boyunca denecek ve her yl enflasyon
yzdesinin % 1 eksii kadar da artacaktr.
49
talya: 20 sene iin 36-46 Euro Cent/ kWh arasnda sabit bir tevik salyor
ve bina planlarnda 2009 ylndan itibaren yenilenebilir enerji kaynaklarnn
entegre edilmesini art kouyor. Bu arta gre, ev bana en az 1 kWp ve 100
m
2
/den az yer kaplayan endustriyel binalarn da en az 5 kWp enerji retmesi
bekleniyor. Ayrca normalde %20 olan KDV oranlarnda gnes, enerjisi sistemleri
iin %50 indirim yaplmtr. Ayrca talyan hkmeti doal gaz irketlerinin,
cirolarnn %2'si ile %3' orann yenilenebilir enerji retimine ayrmalarn
zorunlu klmaktadr. "ebekeye elektrik satnda" geri demeler GSE (Gestore dei
Servizi Elettrici) tarafndan yaplmaktadr. Ekonomi Bakanl, 2010 ylndan
sonra uygulanmak zere, yeni tarife yasalaryla ilgili almaktadr. Bu yeni
yasaya gre, okul ve kamu yaplarnda kullanm, nfusu 5.000'den kk
belediyelerde kullanm, krsalda kullanlan konut entegre PV sistemleri ve
konutlara entegre asbestos at uygulamalar ile "ebekeye elektrik sat" modeli
uygulamasnn % 5 orannda artmas salanacaktr.
Fransa: 2011 yl hedefi, 1,1 GW'lk kmlatif kurulum kapasitesidir.
2020'ye kadar da bu rakam 5,4 GW'lk kapasiteye ulatrmay hedeflemektedir.
Fransa'nn 2008 yl almalarndan sonra "ebekeye elektrik sat" modeli,
konut sektrnde yapya entegre sistemler (BIPV) iin 57 Euro Cent/kWh, dier
sistemler iin 31 Euro Cent'lik deme eklinde tanmland. Yar entegre sistemler
iin de dier lkelerden farkl olarak "ebekeye elektrik sat," modeli gelitirildi.
Ayrca, 2009 Aralk ayna kadar bireylerin donanm maliyetlerindeki vergilere
%50 muafiyet getirilmitir. Bununla birlikte, % 19,6 olan KDV oran da 2010 yl
sonuna kadar % 5,5 olarak azaltld.
Yunanistan: Yenilenebilir enerji kaynaklar kullanlarak retilen elektrie
40-50 Euro Cent/kWh arasnda tevik vermektedir. stelik ulusal yatrm
kanununa gre, bu alandaki yatrmclara %20-40 arasnda hibe destei
salanmaktadr. Kurulum maliyetlerinin %20'si gelir vergisinden
dlebilmektedir. ebeke balants olmayan ada sistemlerinde de maliyetlerin %
20'sinden muafiyet sz konusudur.
Portekiz: Gne, enerjisi uygulamalarnda 5 kW'tan byk tesisler iin 28,4
Euro Cent/kWh, kkler iin ise 49,9 Euro Cent/kWh destek salamaktadr.
2005 ylndan bu yana, yatrm maliyetlerinin % 30'u gelir vergisinden
dlmektedir.
50
Amerika: ABD'de PV pazar, 2007'de % 48'lik bir byme yaad ve
toplam kurulum 190 MW'in zerinde gerekleerek toplam kapasite 750 MW
deerine ulat. Kaliforniya, % 60'lk deerle hala liderliini srdrmekle beraber,
dier eyaletlerde de % 83'lk bir art sz konusudur.
Baz eyaletlerde gayet kuvvetli Yenilenebilir Portfolyo Standartlar (RPS)
kanunlar kabul edilip varolan RPS programlar daha fazla gne enerjisini tevik
eder biimde optimize edilmi olsa da federal dzeyde haberler pek de i ac
deildi. zellikle de 2007'de kongreden gemeyen Yatrm Vergisi Kredisi, pazar
belirsizlikle kar karya brakt. 2008'de sonlanmas gereken Yatrm Vergisi
Kredisi'nin (ITC) 8 yl daha uzatlmas yatrmcya byk rahatlk salad. Bu
uzatmann sonucunda, hem konutlar hem de ticari uygulamalar % 30'luk vergi
kredisinden yararlanabilecek ve gne enerjisinden elektrik reten konutlara
getirilen 2000 dolarlk bte limiti yeni konutlarda kaldnlm olacak. Datm
irketlerinin bu krediden yararlanmasn engelleyen madde de yrrlkten kalkm
oldu. ITC sayesinde, toplam gcn gelecek 5 yl iin yllk % 65'lik artla 2013'te
10 GW'a ulamas bekleniyor. Solar Amerika Giriimi, PV fiyatlarndaki dle
paralel olarak, 2015 hedeflerinin geleneksel kaynaklarla fiyat birlii salamak
olduunu belirtmektedir.
ABD, PV pazarnda ince film teknolojisi ile byk gelime gstermekte ve
dnya liderliini elinde tutmaktadr. Baz yasalar ve tevikler eyalet baznda da
deiiklik gstermekle beraber genelde gne sistemleri kurmak isteyenlere
yatrm destei salanmaktadr.
Japonya: Japonya'nn PV sektrn ilgilendiren enerji politikalar 2002
ylnda uygulanmaya balanan 'Enerji Politikasi zerine Temel Yasa' kapsamnda
yer almaktadr. Bu yasa, 3 temel prensibi art komaktadr ; kararl bir tedarik
sreci, evresel uygunluk ve Pazar mekanizmalarnn kullanmdr.
1994-2006 arasnda 12 yl boyunca Japon devleti, hanelerde gne enerjisi
kaynakl elektrik kullanlmasn zendirmek amacyla, gerekli yatrmn yarsn
subvansiyon olarak salamtr. 2006 mali ylnn sonunda, yaklak 350.000
konutta toplam kurulu g 1.277 MW'a ulamtr. Ancak, son yllarda gerekli
donanm maliyeti azald iin subvansiyona gerek kalmamtr ve evlerde de
gne kaynakl enerji kullanm giderek yaylmaktadr.
51
Japon hkmeti tarafndan, "Temel Enerji Plan"nn 2007'den itibaren
gelecek 10 yl kapsamas ngrld. Bu plann ana direkleri aadaki
maddelerden olumaktadr;
Fosil yaktlarn sabit arzn savunan diplomasi kaynaklarna kar
politikalar,
Enerji koruma stratejilerinin artrlmas ve kresel iklim deiikliini
engelleyecek uluslararas ereve almalarnn oluturulmas,
Teknolojik yeterliliin glendirilmesi.
Japonya'da gne enerjisinin elektrik retimindeki pay imdilik sadece
%0,1 dzeyindedir; fakat 2030 ylnda bu pay % 10'u bulacaktr. Gne
enerjisinden retilen elektriin maliyetinin nmzdeki 5 yl iinde dier enerji
kaynaklarndan elde edilen elektrikle rekabet edebilecek dzeye gelmesi
beklenmektedir. RPS (Yenilenebilir Portfolyo Standartlar) Kanunlar datm
irketleri tarafndan da yeni enerjinin kullanlmasn zorunlu klmak iin, hkmet
tarafindan tekrar gzden geirildi ve 2011-2014 yllar aras iin yeni hedefler
belirlendi. Son hedef, yllk toplam 950 milyon kWh'lik bir artla 2014 sonunda
16 milyon kWh'lik toplam kurulu gce ulamak olarak belirlendi. Bunlarn
yannda, 2050 ylnda sera gaz emisyonunu imdiki deerlerin yarsna indirme
hedefini uygulamak iin "Cool Earth 50" Enerji Inovasyonu Teknoloji Plan
hayata geirildi. Bu plann nemli bir aya olan "Yeniliki PV Teknolojileri"
almalar ile %10-15'lerde olan gne hcrelerinin verimliliinin %40'lara
karlmas ve imdiki fiyati 46 Yen/kWh olan hcrelerin fiyatlarn 7 Yen/kWh
deerine drlmesi iin allmaktadr.
in: 2007 yl sonunda in'deki kurulu PV gc 100 MW'a ulamtr.
Bunun %6's ebekeye bal, geri kalan ise krsal sistemlerdir. 2010 yl iin
hedef, 300 MW'lk PV gcdr. 2006 Yenilenebilir Enerji Kanunu'na gre, hem
binaya entegre sistemler hem de byk boyutlu l santralleri iin tevikler
salanacaktr. Krsal uygulamalar iin ilk yatrm maliyeti hkmet tarafndan
karlanacak ve elektrik retiminden salanan geliri aan iletme ile bakm
maliyetleri ulusal elektrik datm ebekesindeki tarife artrlarak desteklenecektir.
52
Gney Kore: 2007 yl sonunda Gney Kore'deki kurulu PV gc 77,6
MW'a ulamtr. Bunun 42,9 MW'lk ksm 2007 ylnda kurulmutur. 2012
ylnda ulalmak istenen hedef, 1,3 GW olarak belirlenmistir. 100.000 at
program kapsamnda Kore PV pazar hzla gelimitir. Tevik fiyatlar, 30 kW'tan
kk sistemler iin kWh bana 711,25 KRW ve byk sistemler iin ise 677,38
KRW olarak belirlenmitir. Bu tarifeler, 3 kW'tan byk uygulamalar iin 15
yllk garanti kapsamna alnmtr.
Bu programn ats altnda devlet, mstakil evler iin toplam sistem
fiyatnn %60'n ve kiralk daireler iin ise %100'n karlamaktadr. Aynca,
yeni bir programa gre, yeni yaplan ve 3000 m
2
'den byk devlet binalarnda
toplam inaat maliyetinin %5'inin gne panellerini de ieren yenilenebilir enerji
harcamalarna ayrlmas zorunludur.
6.2. Trkiyede Yenilenebilir Enerji Sistemi
Dnyada yaanan gelimelerin paralelinde lkemizde de 2003 ylndan
itibaren yenilenebilir enerji alannda eitli yasal dzenlemeler yaplmaya
baland. Enerji ve evre ilikisi iinde 3 kanun zellikle nemlidir :
5346 Sayl 10.05.2005te kabul edilip, 18.05.2005 tarihli 25819
sayl resmi gazetede yaynlanan : Yenilenebilir Enerji
Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin
Kanun
5627 Sayl, 02.05.2007 tarihli 26510 Sayl resmi gazetede
yaynlanan Enerji Verimlilii Kanunu
5836 Sayl, 17.02.2009 tarihli, 27144 sayl resmi gazetede
yaynlanan B.M. klim Deiiklii erevre Szlemesine Ynelik
Kyoto Protokolne Katlmamzn Uygun Bulunduuna Dair Kanun
Yenilenebilir Enerji Kanunu ve Tevikler: "Yenilenebilir Enerji
Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin" 5346 sayl
kanun, kimi evreler tarafindan birok Avrupa ve dnya lkesinde uygulanan
teviklere gre yetersiz bulunsa da bu alana ilgi duyan yatrmc ve reticilere
eitli tevikler sunmaktadr.
53
Gerek uluslararas birtakm szlemeler nedeniyle gerekse geleneksel enerji
kaynann azalmas ve ters orantl olarak enerji ihtiyacnn artmas nedeniyle bu
alanda ok hzl gelimeler yaanmaktadr. Bu yasann yatrmcya ve reticiye
salad avantajlar aada sralanmaktadr. Fakat yaanan hzl gelimeler
nedeniyle yasal dzenlemeler srekli olarak gncellenmektedir.
5346 Sayl Yenilenebilir Enerji Yasas bu alanda yer alacak gerek ya da
tzel kiilere yatrm destei salamakta ve devlet tarafndan satn alnan
elektrikte yenilenebilir enerji kaynaklarndan retim yapan kilere ncelik
tanmaktadr. Fakat tm bu avantajlara sahip olmak iin kurumlarn ya da kiilerin
EPDK tarafndan verilecek olan "Yenilenebilir Enerji Kaynak Belgesi"ne (YEK)
sahip olmalar gerekmektedir. Bu belge, iletmede 10 yln tamamlamam tzel
kiilerden, EPDK tarafindan belirlenen elektrik toptan sat fiyat zerinden
saptanan bir fiyatla elektrik satn almn salamaktadr.
Varolan yasa ile bu fiyat 5-5,5 Euro Cent/kWh karl Trk Liras olarak
belirlenmekte fakat serbest piyasada 5,5 Euro Cent/kWh snrnn zerinde sat
imkan bulan lisans sahibinin de bu olanaktan yararlanabilecei ngrlmektedir.
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl'nn, yenilenebilir enerji kaynaklarndan
retilen elektrik iin daha fazla tevik ngren yasa deiikliine ynelik
hazrlad taslak iin fiyatlar izelge 5.1. de ifade edilmitir.
Bulgaristan'da bile gneten elde edilen elektrik enerjisi tesis gcne gre
36,7 Euro Cent'ten balad, dnlrse bu fiyatlarn o kadarda tevik edici
olmad gayet iyi anlalr (Tayman, 2009).
izelge 5.1. Yenilenebilir Enerji Kanun deiiklii taslandaki hedef tevik fiyatlar (Tayman,
2009, Referans )
54
Fiyat D Tevikler: Gerek ya da tzel kiiler tarafndan sadece kendi
enerjisini karlamak amacyla kurulmu ve en fazla 1000 kW'lk kurulu gce
sahip tesislerin kesin projesi, planlamas, n incelemesi veya ilk etd DSI veya
EIE tarafndan hazrlanm ise bu projeler iin hizmet bedeli alnmamaktadr.
Yasada, gne pilleri ve odaklayc niteler kullanan elektrik retim sistemleri
kapsamndaki ArGe ve imalat yatrmlarnn bu kapsama girdii belirtilmektedir.
31 Aralk 2012 tarihine kadar devreye girecek bu tesislerden, ulam
yollarndan ve ebeke balant noktasna kadar olan enerji nakil hatlarndan,
yatrm ve iletme dnemlerinin ilk on ylnda izin, kira, irtifak hakk ve kullanma
izni bedellerine % 85 indirim uygulanmaktadir. Son birka ylda yaanan
gelimeler yasa ile desteklenirken EPDK tarafndan Mays 2007 tarihinde
hazrlanan ve yatrmcya yol gsterici nitelik tayan "Yatrmcnn El Kitab"
raporunda yer alan destekler ise;
Yerli doal kaynaklar ile yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal
retim tesisi kurmak zere lisans bavurusunda bulunan tzel
kiilerden, lisans alma bedelinin %1'i dnda kalan tutar tahsil
edilmemektedir.
55
Yerli doal kaynaklar ile yenilenebilir enerji kaynaklanna dayal
retim tesisleri iin tesisin tamamlanma tarihinden itibaren ilk sekiz
yl sresince yllk lisans bedeli alnmamaktadr.
Yerli doal kaynaklar ile yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal
retim tesislerine, TEA ve/veya datm lisans sahibi tzel kiiler
tarafndan, sisteme balant yaplmasnda ncelik tannmaktadr.
Perakende sat lisans sahibi tzel kiiler, serbest olmayan
tketicilere sat amacyla yaplan elektrik enerjisi almlarnda
yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal bir retim tesisinde retilen
elektrik enerjisi sat fiyat, TEDA'n sat fiyatndan dk veya
eit olduu ve daha ucuz baka bir tedarik kayna bulunmad
takdirde, ncelikli olarak, sz konusu yenilenebilir enerji
kaynaklarna dayal retim tesisinde retilen elektrik enerjisini satn
almakla ykml klnmtr
Dnya ve AB lkeleri karlatrmalar ve lkemiz standartlar gerei birok
sivil toplum rgtnn de belirttii gibi satn alnacak elektrik enerjisi iin
uygulanacak fiyat; her yl iin EPDK'nn belirledii bir nceki yla ait Trkiye
Ortalama Elektrik Toptan Sat Fiyat'dr.
u an gne panellerinin lkeye giriinde denen KDV tutar hala % 18'dir.
Temiz enerji retiminin yaygnlamas iin atlabilecek en somut adm, bu orann
% 1'e drlmesi ile gerekleir.
09.07.2008 tarihli Resmi Gazete'de yaynlanan 5784 sayl Kanun 3.
maddesinde 'Yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal kurulu gc azami 1000
kilovatlk retim tesisi ile mikro kojenerasyon tesisi kuran gerek ve tzel kiiler,
lisans alma ve sirket kurma ykmllnden muaftr. Bu tzel kiilerin
ihtiyalarnn zerinde rettikleri elektrik enerjisinin sisteme verilmesi halinde
uygulanacak teknik ve mali usul ve esaslar Kurum tarafndan kartlacak bir
ynetmelikle belirlenir." cmleleri yer almaktadr. Her ne kadar bu kanun
maddesinde, gerek kiiler de kapsamda grnyorsa da, uygulama iin
hazrlanmakta olan ynetmelik yalnzca tzel kiileri kapsayacak gibi
grnmektedir. Bu noktada kanun maddesindeki ifadelerde yle bir karklk
olduu sylenebilir; tzel kiiler iin dzenlenecek kurallar gerek kiileri de
kapsayacak m, ya da gerek kiiler iin ayr teknik ve mali dzenlemeler
yaplacak m veya yaplmayacak m konular ok ak deildir.
56
Tarmda Yenilenebilir Enerji Kullanm le lgili Hibe Destekler: Tarm
ve Kyileri Bakanl tarafndan hazrlanan 2009/34 No.lu Krsal Kalknma
Yatrmlarnn Desteklenmesi Program erevesinde Makine Ve Ekipman
Almlarnn Desteklenmesi Tebliine gre : Bakanlk tarafndan belirlenen usul ve
esaslara uygun olan ve kabul edilen proje bavurularnda, hibeye esas mal alm
tutarnn %50 sine hibe yoluyla destek verilir. Ancak, hibeye esas tutar gerek
kiiler iin mal bana 50.000 TL ve tzel kiiler iin mal bana 100.000 TL yi
geemez.
6.3. Fotovoltaik Pazar ve Fiyatlar
Fotovoltaik (PV) pazar dnya apnda en dinamik sektrlerden biridir. Yllk
byme hz, son yllarda %35in zerindedir. ekil 5.1.den de grlecei zere,
kresel PV pazarnda en nemli aktrler, Almanya, ABD ve Japonyadr.
Potansiyel aktrler ise, talya, spanya, Yunanistan ve Fransadr. 2010a kadar
kresel olarak yllk 5-6 GWlk bir pazara ulalabilecei tahmin edilmektedir
(TemizDnya Rehberi, 2009) .
ekil 5.1. PV pazarndaki aktrler. ( www.solarbuzz.com, EE, 2009dan)
PV Fiyatlar Nasl Belirlenir: Fiyatlar karlatrrken Euro / Watt birimini
kullanlr. Yani PV modln fiyat nominal k gcne blnr. Kasm 2009
itibariyle ortalama fiyatlar ABDde 4,34 $/Wp , Avrupada 4,24 EUR/Wptir.
Eer fiyatlar bu hzla dmeye devam ederse ebeke balantl sistemlerde
nmzdeki 10 yl iinde 1,50 2,00 $/Wp fiyatnn yakalanmas durumunda
PV sistemler iin tevik sistemi gereksiz olacaktr (Solarbuzz, 2009).
57
STC Koullarnda Nominal G: 1 KW/m
2
(gne nlarnn panele tam
dik dt) gne nm ve 25 derece scaklk referans koullarna Standart Test
Koullar (STC Standart Test Conditions) denmektedir. STC koullarnda bir
panelin retebilecei gce STC Koullarnda Nominal k Gc denir ve Wp
(Watt peak Maksimum G) birimiyle gsterilir. Solar panellerin g klar
gne nm ve scaklk gibi evresel etkenlere bal olduundan, modllerin
birbirleriyle karlatrlmas iin her bir modl STC Standart Test Koullarnda
test edilir. ekil 5.2.den de anlalaca zere fiyatlarda hzl bir d eilimi
grlmektedir. 1976da 58 $/W olan fiyatlar, 2008de 4 $/Wlara dmtr
(Salaymeh et al., 2010).
ekil 5.2. 2001-2009 fiyatlar (Solarbuzz, 2009)
Getiimiz son be ylda dnya genelinde PV retimi yllk bazda %30
civarnda bir byme oranna sahip olmutur. 2007 yl dnya fotovoltaik pazar
2826 MW'a ulamtr (EE, 2009).
58
7. DNYADAVE TRKYEDE ENERJ VERMLL
7.1. Dnyada Enerji Verimlilii
Enerji verimliliine ynelik ilk almalar, petrol krizi ve fiyat artlarna
bal olarak sanayilemi Bat lkeleri ve Japonyada balam ve uygulanmtr.
1980li yllardan itibaren ise bu almalar, lkelerin kalknma stratejilerinin
nemli bir politikas durumuna gelmitir.
Avrupa Birlii: Birliin kurulu anlamasnda enerji ile ilgili konular yer
almamaktadr. Daha sonra enerji konusuyla ilgili dzenlemeler; d ilikiler, i
pazar, evre gibi politikalar iinde bulunmaktadr. AB son yllarda enerjide da
bamlln artmas, nkleer enerjide gvenlik, elektrik ve gaz piyasalarnn
serbestletirilmesi, evre, yenilenebilir enerji kaynaklarnn gelitirilmesi gibi
konu ve sorunlarla karlamtr. AB Komisyonu bu sorunlar zmek zere bir
enerji politikas oluturmutur. Bu enerji politikasnn sacayan; enerji arz
gvenlii, en dk maliyetle enerji arz iin rekabet ve evre-insan salnn
korunmas oluturmaktadr. Enerji politikalarna uygun olarak hazrlanan ereve
programnn uygulanmas ise alt alt programa dayanmaktadr (Narin ve Akdemir,
2006).
Tm karar vericilerin piyasadaki gelimeleri izleyerek ulaabilecei
ekonomik analizler, enerji ngrleri iin referans bilgilere
ynlendirme iin ETAP Program,
Enerji sektrnde uluslararas ilikilerin glendirilmesi iin
SYNERGIE Program,
Yenilenebilir enerji kaynaklarnn yaygnlatrlmas iin ALTENER
program,
Enerjinin verimli ve rasyonel kullanm iin SAVE Program,
Kat yakt kesiminde evre dostu teknolojilerin kullanmnn
yaygnlatrlmas program,
Rusya ve yeni bamsz devletler ile sanayide ibirlii ve nkleer
enerjinin gvenli kullanmnn salanmas iin SURE Program,
59
1998-2002 dneminde yukarda yer alan ereve program ile yeni artlara
uyumlatrlm enerji politikas uygulanm ve ulalan sonu ve deneylerle uzun
vadeli enerji stratejisini ortaya koyan Yeil Tebli adl belge hazrlanmtr. Bu
Tebli ile Avrupa Birliinin gelecek 20-30 yllk dnemdeki enerji arz gvenliini
ve Kyoto Protokol erevesindeki taahhtlerini yerine getirecek hedefler
belirlenmitir (Narin ve Akdemir, 2006).
ABde enerji verimlii ile ilgili en nemli alma, 1991 ylnda balayan
SAVE programdr. Bu programnn amac sanayi, ticaret ve ulatrma gibi yurtii
sektrlerde enerji verimliliini gelitirmek ve enerji tasarrufunu tevik etmektir.
Bu programda enerji politikalar nlemleri, bilgilendirme almalar, yresel ve
blgesel enerji ajanslar kurulmas gibi birok alma yer almtr. Program 1995
ylnda tamamlanm, ardndan SAVE II program be yllna uygulanmaya
konulmu, 2000 ylnda ise topluluk stratejisini belirleyen Enerji at Program
kapsamna alnmtr (Narin ve Akdemir, 2006).
Yeil Kitap: Avrupa komisyonu tarafndan belirlenmi bir konuda karlan
tanma ve tartma srecini balatmak amacyla yaymlanan dokmanlardr. Yeil
Bildiri, Avrupa ve vatandalar iin ok nemli olan bir enerji stratejisi ortaya
koymaktadr. AB enerji stratejisi bu dkmanda ayak zerine inaa edilmi.
Birincisi Kyoto olarak da ksaca ifde edilen srdrlebilirlik; ikincisi Lizbon
olarak ifde edilen daha rekabeti bir ortam ve ekonomik kalknma ve ncs
de enerjide, daha ok da doal gazda, byk lde baml olunan lke olmas
nedeniyle Rusya seklinde ifde edilen enerji gvenlii (Keskin, 2006).
Yasal bir balaycl olmayan ancak, enerji konusundaki politikann
somutlatrlmasndaki diyalog dkman eklinde tanmlanabilecek Yeil Bildiri,
6 ncelikli faaliyet alan erevesinde 30 somut neriyi iermektedir.
Avrupann ekonomik bymesi ve isdihdamn arttrlmas: Tam
rekabeti serbest piyasa olmadan gelimenin olmayaca
dnlmektedir. 2007den itibaren tketicilerin byk blmnn
tketecei enerjiyi Avrupadaki istedii herhangi bir tedarikiden
alabilmesi programlanmtr.
Enerji arz gvenliini salayan bir i pazar: ye lkeler aras
dayanma, enerji arzndaki problemler karnda ortak hareket etme
kabiliyetinin gelitirilmesi, tek bir dzenleyici yap altnda toplanma.
60
Enerji arznda arz gvenlii ve rekabeti salama: Daha
srdrlebilir, verimli ve eitlendirilmi bir enerji sepeti.
klim deiiklii ile mcadelede entegre yaklam
Yenilik ve bulularn teviki
Tek bir enerji d politikas oluturulmas (Keskin, 2006)
Yzde 20 olarak belirlenen ve yllk deeri 60 milyar olan Almanya ve
Finlandiyann bugnk enerji tketimine edeer enerji tasarruf potansiyelinin bu
talep taraf nlemlerle geri kazanlmas plnlanmaktadr. Ekonomik deeri ok
nemli olan 390 milyon TEPlik bu potansiyelin geri kazanlmas, enerji faturas
yllk 500 milyar olan Avrupa ekonomisine 100 milyar bir geri dn
salayacaktr. Bu giriimle Avrupada ev bana tketim miktarna gre yllk 200
ile 1000 civarnda tasarruf salanmas beklenmektedir. (Keskin, 2006).
Enerji verimliliinin ayn zamanda enerji gvenlii konusunda da etkin
nlemlerden birisi olduu Uluslararas Enerji Ajansnn Mays 2005te yaplan
enerji bakanlar toplantsnda da deklere edilmitir. AB yesi lkeler ve topluluk,
petrol bamlln azaltmak zere 70lerin bandan itibaren yaptklar
almalarla enerji younluunu drm bir bakma gelime (Gayrisafi Yurt ii
Milli Hasla art) ile enerji tketimi arasndaki paralel art bantsn krmtr.
rnein Almanya yzde 40, Danimarka ve Fransa yzde 30 enerji younluunu
drmtr. Eer sregelen bu ilgi olmasayd topluluk bugn 1.725 milyar TEP
deil 2.55 Milyar TEP enerji tketecekti. Enerjide d bamllk oran
bugnknn ok stnde olacakt. Verimlilik art sonucu tketilmeyen bu
yok enerji negajoule olarak adlandrlmaktadr ve bykln
kyasladnda, bugnk petrol tketiminin olduka zerindedir (Keskin,
2006).
AB, enerji verimlilii artn sdece bir enerji ikmesi olarak deil ayn
zamanda bir istihdam politikas olarak da grmektedir. Petrol fiyatlarndaki art
GSYH da kayplar yaratrken enerji verimliliinin arttrlmas iin yatrm tevik
edici olmaktadr. Verimlilik uygulamalarndaki bu art daha ok insana zellikle
de kaliteli i gc iin yeni i alan yaratmaktadr. Alman Srdrlebilir Kalknma
Enstits her bir milyon TEP tasarruf edilen enerjinin 2000 kaliteli ve tam
zamanl i yarattn hesaplamtr. Enerji Verimlilii Yeil Bildirisinde
(hlihazrda bazlar uygulanmakta da olan) ngrlen nlemlerin bazlarna
deinerek Trkiye iin ne yapabilir daha net anlalmas salanabilir (Keskin,
2006).
61
Daha iyi bilgilendirme programlar: Vatandalara, teknik kiilere, farkl
hedef gruplara ynelik olarak, teknoloji veya enerji verimli malzemenin fiyat,
nereden temin edilebilecei, nasl uygulanaca, ekonomisi gibi konularda
belirlenmi hedeflere ynelik olarak dzenlenmesi plnlanmaktadr. Bu
kampanyalarda bina sektr ncelikli olarak ele alnacaktr (Keskin, 2006).
ye lkelerce yllk ulusal faaliyet plnlarnn hazrlanmas: lkelerin
yllk saysal hedefi olan bir faaliyet pln hazrlayarak uygulamas istenmektedir.
Aslnda ou ye lke faaliyet pln uygulamasna ok seneler nce balam
durumda (Keskin, 2006).
Kirleten der prensibi ile enerjideki fiyatlandrma vergilendirme
rejimlerinin yeniden gzden geirilmesi: Enerji ve zellikle de fosil yakt
zerine konan vergilerin daha iyi ynlendirilerek tketici gruplarn tketim
davranlarnn etkilenmesi plnlanmaktadr. (Keskin, 2006).
Kamunun rol ve yeni teknolojinin yaygnlatrlmas iin kamu satn
almlar: ABnin enerji tketiminde, kamu sektr yzde 5-10luk bir paya ship.
Ylk enerji faturas 91 milyar TL (47 milyar )dir ve cidd bir enerji tasarrufu
potansiyeli mevcuttur. 155 milyon TL (80 milyon ) yatrm yaplrsa salanacak
tasarufun getirisinin 23 milyar TL (12 milyar ) olduu hesaplanmaktadr. Kamu
sektr ayrca ylda 385 milyar TL (200 Milyar ) civarnda satn alma
yapmaktadr.6-7 Kamu tarafndan verimli teknolojiye ship cihaz ve tatlarn
satn alnmasnn, GSYHnin yzde 16s civarnda bir tevik yarataca tahmin
edilmektedir. Sonu olarak kamu sektr verimlilii satn alarak hem kendi
masraflarn drecek hem de ekonomi iin cidd bir canlanma yaratacaktr
(Keskin, 2006).
Enerji verimlilii projelerinin finanse edilmesi iin yeni ve gelimi
finansman modellerinin bulunmas: lkeler hlihazrda deiik destek ekilleri
uygulamaktadr. Devlet desteklerinin de enerji verimlilii art salarken ayn
zamanda retkenlikte art ve evresel yenilikleri de ieren giriimlere arlk
verilmesi istenmektedir (Keskin, 2006).
62
Ar-Genin desteklenmesi: Avrupa Birlii, enerji alanndaki Ar-Geye;
enerji gvenliinin arttrlmas ve iklim deiiklii politikalarnn
kuvvetlendirilmesi ynyle yaklamakta ve Ar-Ge destekleri ile, Avrupa enerji
endstrisininin, dnya teknoloji pazarnda rekabet edebilirliinin arttrlmasn
salamay da amalamaktadr (Keskin, 2006).
Topluluk programlar: Enerji verimlilii sdece stratejik belgelerle ve
mevzuatla desteklenmemektedir. Ayn zamanda evre ve enerji projelerini
destekleyen topluluk programlar ile lkeler arasnda ibirlii gelitirilmekte,
finansman ve bilgi paylam salanmaktadr (Keskin, 2006).
Avrupa iin Akll Enerji (20032006) program: Kasm 2000de
Komisyonun Enerji: Arzn gvenlii adl Yeil Bildirinin ilk versiyonunda
nerilen faaliyet pln dorultusunda uygulanmaya balamtr. Program ile
hedeflenenler, arzn gvenliinin glendirilmesi, iklim deiiklii ile mcadele
ve Avrupa sanayini rekabete tevik etmek olarak aklanmtr. Avrupa iin
Akll Enerji Program (20072013) btesi 780 milyon ya karlarak devam
ettirilmektedir ve bir nceki programda da olduu gibi yenilebilir enerji, enerji
verimliliinin teknik olayan engellerine ynelik projelere ml destek salanmas
amalanmaktadr. Aratrma konusunda 6. ereve Programn takip eden 7.
ereve Program (20072013) ve evre Alannda LIFE III programlar da enerji
verimliliini destekleyen dier topluluk programlarnn en nemlileridir. ereve
7 program kapsamnda desteklenecek verimlilik konular yakt pili, elektrik
santral verimlerinin arttrlmas, biyoyaktlar gibi daha ok arz tarafndaki
nlemlere odaklanmtr. Bunlarn dnda Avrupa Blgesel Kalknma Fonu gibi
baz fonlar da enerji verimliliinin desteklenmesini kapsamna almaktadr
(Keskin, 2006).
Emisyon Ticaret Program (ETP): klim deiikliine kar mcadelenin
temelini tekil etmektedir. Avrupa Birliinde oluturulan bu sistem dnya
zerindeki ilk uluslararas CO
2
emisyonu ticaret sistemidir. Sistem 11.400 irketi
kapsamakta ve Avrupann CO
2
emisyonunun yarsn temsil etmektedir (Keskin,
2006).
Sektr odakl politikalar: Enerji Verimlilii Yeil Tebliinde eitli
alanlara younlam tesbit ve neriler yer alarak bu alanlarda ileride yaplacak
mevzuat dzenlemeleri iin de yol gsterici olmaktadr (Keskin, 2006).
63
Binalar: Bina Performans Direktifi Uygulamalar. Bu Direktif ile 50 m
2
zerinde olan binalarn enerji performans sertifikas ile satlmas ve kiralanmas
salanacaktr. Binalardaki elektrik tketiminin te biri aydnlatmada
kullanlmaktadr ve Yeil Ik program ervesinde belirlendii zere modern ve
akll sistemlerle aydnlatma enerjisi yzde 50 azaltlmas beklenmektedir
(Keskin, 2006).
Elektrikli ev aletleri: Elektrikli ev aletlerinin verimliliini arttrmak iin
enerji tketim etiketleri, minimum tketim standartlar, Eko-Dizayn Direktifi,
stand-by ile ilgili insiyatifler binalardaki enerji tketimini azaltmak iin
kullanlan nlemlerdir (Keskin, 2006).
Tatlar: Binek aralarnn CO
2
salmnnn 2012 de ortalama 120 gr/km
(2008/09 da 140 gr/km-5.8 lt/100 benzin) olmas iin otomotiv endstrisi ile
gnll anlamalar, vergilendirme sistemi, tat etiketleri, CAR 21 program ile
temiz tatlar iin tevikler, ara lastikleri verimliliklerinin arttrlmas
ngrlmektedir (Keskin, 2006).
Ulam: Hava trafiinin Avrupa apnda ortak ynetimi (Tek Gkyz
nsiyatifi), trafik ynetiminin optimizasyonu ve uydu kullanan akll sistemler
(GALILEO), karayollarna alternatif kombine tama, MARCO POLO program
780 mil. (2007-2013), byk metropollerde mecburi hava kirlilii nleme
plnlar, belli bal ulam programlardr (Keskin, 2006).
Sanayi: Sanayi sektr verimlilikte bir hayli yol alm durumda, ancak
verilen teviklerle hem proses ekipmanlarnda hemde motor, kompresr gibi
yardmc ekipmanlarda daha fazla tasarruf salanabilecei dnlmektedir.
Salm tahsisi plnlar da zaten sektr buna zorlamaktadr. Ayca sanayide son
derece yaygn hle gelen gnll anlamalar sanayi sektrn verimli hle
getirmektedir. Topluluk eko-etiket dl ve eko-ynetim ve enerji taramas
(EMAS) ynetmelikleri ile enerji verimliliini dolayl olarak desteklemektedir
(Keskin, 2006).
64
Elektrik: letim ve datmdaki kayplarn drlmesi iin ulusal ebeke
faaliyetlerinin dzenlenmesi, nih tketicilere daha iyi hizmet ve verimli tketim
iin enerji arz faaliyetlerinin s, aydnlatma, scak su gibi hizmetlerin btnlemi
paket eklinde verilebilmesi amacyla dzenlenmesi, elektrik retim
verimliliklerinin ykseltilmesi, yeni kurulacaklarn mutlaka en verimli kombine
evrimli olmasnn salanmas, enterkonnekte sisteme bal olmayan retim
sistemlerinin yaygnlatrlmas, kojenerasyonun tevik edilmesi, Beyaz sertifika
ile tasarruf edilen enerjinin alnp satlmas gibi uygulamalar elektriin daha
verimli olarak retilerek nih tketiciye ulatrlmas ngrlmektedir (Keskin,
2006).
Blgesel ve yerel programlar: Avrupa, yerel dzeyde uygulanan
programlarn ok etkili olduunu belirlemi ve bu amala yerel ve blgesel olarak
gelitirilen programlara destek vermektedir. 36 Avrupa ehrinin ulam
problemleri ile ilgilenen CIVITAS program bu programlara iyi bir rnektir
(Keskin, 2006).
Topluluk Enerji Verimlilii Mevzuat : Topluluk enerji verimliliini
arttrmak zere mevzuat yaynlayarak strateji belgeleri ile ortaya koyduu hedef
ve politikalarn desteklemektedir. Ayrca dier sektrlerle ilgili mevzuatn
hazrlanmasnda ve sektr politikalarnn gelitirilmesinde de enerji verimlilii
hususu mutlaka gz alnmaktadr. Mevzuat listesine bakldnda 2000den bu
yana bu konuda birok yeni mevzuatn uygulamaya konduunu gryoruz. Bu da
Avrupa Birliinin gerek anlamda enerji verimliliine younlatn
gstermektedir (Keskin, 2006).
Nih Sektrlerde Enerji Verimlilii Ve Enerji Hizmetleri Direktifi:
Enerji verimliliinin arttrlmasn engelleyen mevcut pazar engellerine ynelik
olarak mekanizmalar, tevikler, gerekli hedefler, kurumsal, ml ve yasal ereve
ile ilgili nlemleri iermektedir. 5 Nisan 2006 tarihinde yaynlanan direktif,
enerjinin sdece yakt veya elektrik olarak deil, aydnlatma, snma gibi
hizmetleri olarak da satlmasna olanak vermektedir. Beyaz sertifika ve lkelerin
her yl yzde 1 enerji tketimini azaltmas hedefi bu direktifin ngrd nemli
hususlardandr (Keskin, 2006).
Binalarda Enerji Verimlilii: Binalarda enerji verimliliinin arttrlmas
amacyla en sonuncusu 16 Aralk 2002de yaynlanan Bina Performans Direktifi
olan 6 direktif yrrlktedir (Keskin, 2006).
65
rnlerin Eko-Tasarm: Enerji kullanan ekipmanlarn ekolojik tasarm
kriterlerinin belirlenmesi amacyla 6 Temmuz 2006da yeni bir direktif
yaynlanmtr. Bu konuda ok ayrntl almalar hlen Avrupa dzeyinde
srdrlmektedir (Keskin, 2006).
Ev Aletlerinin Enerji Etiketlemesi: Elektrikli ev aletlerinin enerji
tketimlerini gsterecek ekilde etiketlenerek, tketicilerin verimli cihaz
almalarn salamak amacyla 2003 ylna kadar 12 direktif ve 6 tebli
yaynlanarak yrrle girmitir (Keskin, 2006).
Energy Star Program: Elektrikli ofis donanmlarnn etiketlenmesi ile
ynetmelik 2001 ylnda, Komisyon Karar da 2003de yaynlamtr (Keskin,
2006).
Elektrik-Isl Hibrid Sistemler: Elektrik enerjisinin s ile birlikte
retilmesi ve tketilmesini tevik etmek zere 2004 ylnda yaynlanmtr. Ayrca
bu konuda bir strateji de mevcuttur (Keskin, 2006).
Enerji Verimlilii Eylem Pln: Komisyon, Enerji Verimlilii Eylem
Plnn 19 Ekim 2006 tarihinde aklamtr. Minimum enerji tketim
standartlarnn derecelendirilmesi ve etiketleme ikisi birlikte verimsiz cihazn
piyasadan ekilmesi ve halkn bilgilendirilmesi iin en etkin nlem olarak
belirlenmitir. Pln elektrik retim, iletim ve datmndaki nemli boyuttaki
kayplarn da zerinde durarak yeni ve eski retim tesisleri ve iletim ve
datmdaki kayplarn drlmesi iin hedefi belirlenmi baz nlemler
ngrmektedir. Ulamda yakt verimliliinin arttrlmas amacyla, daha temiz
aralarn retilmesi, lastik basnlarnn dzenlenmesi, kentsel ulamn ve
modlarn dzenlenmesi, vatandalarn ulamdaki alkanlklarnn deitirilmesi
gibi bir dizi nlem nerilmitir (Keskin, 2006).
Bu nlemlerin AB ekonomisine ok ynl yararlar salamas beklenmekte
ve katksnn 50 milyar olaca hesaplanmaktadr. Bu hedeflerin AB boyutunda
gereklemesi iin lkelerin belirlenmi nlemleri uygulamak zere kendi
programlarn hzla adapte etmeleri gerekmektedir (Keskin, 2006).
66
ABD: Enerji verimlilii almalarnda olumlu sonular alan lkelerden biri
ABDdir. Bu lkede yaklak 30 yl iinde enerji verimlilii, yksek teknolojiler
kullanlarak nemli lde artmtr. 1973 ylndan 2000 ylna kadar ABD
ekonomisi % 126 orannda byrken, ayn dnemde enerji kullanmndaki art %
30 dzeyinde gereklemitir. ABDde enerji kullanm, ekonomideki
bymeye paralel olsayd 2001 ylnda tketilen enerji miktar yaklak % 70
daha fazla olacakt (Narin ve Akdemir, 2006).
Japonya: Enerji talebinin yaklak % 83n ithal eden Japonyada
hkmetlerin ncelikli konusunu enerji verimlilii oluturmaktadr. Dolaysyla
da enerji tasarrufuyla ilgili birok program uygulanmaktadr.
lkede hayat standard yksek, mevsimler aras gece ve gndz scaklk
farklar fazla olduundan enerji tketimi de yksektir. Japonyada hava
scaklnn 30 derecenin stndeki her bir derecelik art yaklak 4400 MW
elektrik talebini artrmaktadr. Soukluu buz ierisinde depolayan hava soutma
sistemleri gelitirilmi, geceleri buz oluturup gndzleri buzun soukluundan
yararlanarak elektriin daha tasarruflu ve aklc tketimi salanmtr. Ayrca
elektrik tketen aletlere ve ofis makinelerine 1993 ylnda yeni standartlar
getirilmitir. Bu dorultuda uygulanan Enerji Tasarrufu Kanununa ilave olarak
Enerji Tasarrufu Yardm Kanunu karlarak enerjiyi verimli kullanan donanm ve
sistemlerin dk faizli kredi ve vergi indirimi ile desteklenmesi salanmtr
(Narin ve Akdemir, 2006).
Japonya enerji verimlilii konusunda dnyann en ileri uygulamalarna
sahip lkesidir. Enerji verimlilii bilincinin ok yksek olduu bu lkede, devletin
yan sra sanayi kurulular ve tketiciler de verimlilik almalarna destek
vermektedirler. Bu almalardan birini Kawagoe ehir ynetiminin, yllk elektrik
tketimini her yl % 1 orannda drmeyi hedefleyen kampanyas
oluturmaktadr. Bu uygulama ile drt yln sonunda ilave bir yatrm yapmadan
elektrik tketiminde % 5lik tasarruf salanmtr. Bu oran, 10 milyon kWhten
fazla enerjiye ve 2,5 milyon dolara denk gelmektedir (Narin ve Akdemir, 2006).
7.2. Trkiyede Enerji Verimlilii
67
Trkiyede enerji verimlilii ile ilgili ifadeler 7. ve 8. Be Yllk Kalknma
Planlar (BYKP)nda yer almtr. 7. BYKPnde, Yurtii enerji kaynaklarnn
miktar ve kalite olarak yetersiz ve yksek maliyetli olmas, ithal enerji kaynaklar
iin gerekli dviz ihtiyac, ar enerji kullanmnn evre sorunu yaratmas gibi
nedenlerden dolay, sanayide ve toplumsal yaamn her kesiminde enerji younluk
deerlerinin aaya ekilmesi, verimliliin artrlmas ve tasarruf programlarnn
hayata geirilmesi salanacaktr. Denilmektedir.8. BYKPnda ise ayn
dorultuda; enerjinin, ekonomik ve sosyal kalknmann temel girdisi olduu; artan
nfus, ehirleme, sanayileme, teknolojinin yaygnlamas ve refah artna
paralel olarak tketiminin artt; buna bal olarak da enerji tketiminin en dk
dzeyde tutulmas ve enerjinin en tasarruflu ve verimli bir biimde kullanlmas
gerektii vurgulanmaktadr. Ayrca plann ilerleyen blmlerinde, Gnmzde,
kii bana enerji tketimi bir gelimilik gstergesi olmaktan kmtr. Ama,
kii bana enerji tketimini artrmak deil, bir birim enerji tketimi ile en fazla
retimi ve refah yaratmak denilmektedir. Bylece enerji verimliliinin
belirleyicisi olan enerji younluu kavramna da vurgu yaplmtr. Her iki
kalknma plannda da nem ve gereklilii belirtilen enerji tasarrufu ve enerji
verimliliinin artrlmas konusunda eitli almalar yaplmaktadr (Narin ve
Akdemir, 2006).
Yasal Dzenlemeler: 5627 No.lu yasa ile enerji verimlilii binalarda
yaam standard ve hizmet kalitesinin, endstriyel iletmelerde ise retim kalitesi
ve miktarnn dne yol amadan enerji tketiminin azaltlmas olarak
tanmlanmtr. Bu kanun, enerjinin retim, iletim, datm ve tketim
aamalarnda, endstriyel iletmelerde, binalarda, elektrik enerjisi retim
tesislerinde, iletim ve datm ebekeleri ile ulamda enerji verimliliinin
artrlmasna ve desteklenmesine, toplum genelinde enerji bilincinin
gelitirilmesine, yenilenebilir enerji kaynaklarndan yararlanlmasna ynelik
uygulanacak usl ve esaslar (cezalar dahil) kapsar. Enerji Verimlilii kapsamnda
yaplan yasal dzenlemeler :
14.04.2008 : Merkezi Istma ve Shhi Scak Su Sistemlerinde Isnma
ve Shhi Scak Su Giderlerinin Paylatrlmasna likin Ynetmelik
09.06.2008 : Ulamda Enerji Verimliliinin Artrlmasna likin
Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik
18.10.2008 : Kk ve Orta lekli Sanayi Gelitirme ve
Destekleme daresi Bakanl (KOSGEB) Destekleri
Ynetmeliinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik
68
05.12.2008 : Bina Enerji Performans Ynetmeligi
25.12.2008 : Enerji Kaynaklarnn ve Enerjinin Kullanmnda
Verimliliin Artrlmasna likin Ynetmelik
06.02.2009 : 5627 Sayl Enerji Verimlilii Kanunu Kapsamnda
Yaplacak Yetkilendirmeler, Sertifikalandrmalar, Raporlamalar ve
Projeler Konusunda Uygulanacak Usl ve Esaslar Hakknda Tebli
17.04.2009 : Mill Eitim Bakanlna Bal Okullarda Enerji
Yneticisi Grevlendirilmesine likin Ynetmelik
TS 825 Is Yaltm Hesaplama Kurallar
Is Yaltm Ynetmelii
Yap Denetimi Uygulama Ynetmelii
Elektrikli Ev Aletlerinin Enerji Etiketlemesi
Isnmadan Kaynaklanan Hava Kirliliinin Kontrol Ynetmelii
Enerji Younluu: Enerji verimliliinin gstergelerinden biri olarak tm
dnyada enerji younluu kullanlmaktadr. Enerji younlu enerji verimlilii
kanununda tanmland ekliyle bir birim hasla retebilmek iin tketilen enerji
miktarn gstermekte olup, birincil ya da nihai enerji tketiminin gayri safi yurt
ii hslaya (GSYH) blnmesiyle hesaplanmaktadr. Enerji verimlilii ile enerji
younluu ters orantldr. Bir lkede veya bir sektrde hesaplanan enerji
younluu ne kadar dkse, enerji verimlilii o kadar yksektir (Narin ve
Akdemir, 2006).
Bir lkenin gelimilik dzeyi, kii bana enerji tketimi ve enerji
younluu gstergeleri ile izlenmektedir. Kii bana enerji tketiminin yksek
olmas, hem ekonominin canland, hem de lkede ulam aralar ile elektrikli
aletlerin yaygn kullanld ve yksek konforlu barnma olanaklarnn arttn
gsterir. Enerji younluunun dkl ise ayn enerji kullanmyla daha ok
katma deer yaratlmas anlamna gelir. yleyse bir lkede enerji asndan
gelimiliin gstergesi, kii bana enerji tketiminin yksek, enerji
younluunun dk olmasdr (Narin ve Akdemir, 2006).
69
Baz blge ve lkeler ile Trkiyedeki enerji younluu ve kii bana enerji
tketimleri karlatrmal olarak izelge 7.1.de gsterilmitir. Bu tablo
incelendiinde grlecei zere; bir lkenin gelimilik gstergesi olarak
kullanlan kii bana enerji tketimi; en yksek 4675 kilogram petrol edeeri
(KEP) ile OECD lkelerindedir. Bu lkeleri 4039 KEPle Japonya izlemektedir.
Japonyann enerji younluu ise dnya enerji younluundan dk, dolaysyla
enerji verimlilii daha yksektir. Bunu OECD lkeleri izlemektedir.
Trkiyede kii bana enerji tketiminin Afrika, Asya ve inden daha
fazla, ancak OECD, Japonya, Ortadou, Eski Sovyet lkeleri ve OECD d
Avrupa lkelerinden daha dk olduu grlmektedir. Trkiyede kii bana
enerji tketimi 1113 KEP, enerji younluu ise 0,38dir. Japonya ile
karlatrldnda, Trkiyede kii bana enerji tketimi Japonyann drtte biri
iken, enerji younluu 3,5 kat civarndadr. Trkiyede enerji younluunun
geliimi ekil 7.1de gsterilmitir. Bu gstergelerden, Trkiyede enerji
younluunun yksek olduu, dolaysyla enerjinin verimli kullanlmad
anlalmaktadr.
izelge 7.1. eitli Blgelerdeki Kii Bana Enerji Tketimleri ve Enerji Younluu :
2003 Yl verileri. (International Energy Agency, Key World Energy Statistics, OECD/IEA, Paris,
2005, s.48,52,56., Narin ve Akdemir, 2006dan)
70
Yl
ekil 7.1. Trkiyede enerji younluunun zaman iinde geliimi (alkolu, 2009)
Enerji Tasarruf Profili : % 15lik elektrik tasarruf potansiyeli geri
kazanldnda ; 6,5 milyar YTLlik doal gazl santral yatrm nlenebilir ve
ylda 3,0 milyar USDlk doal gaz ithal edilmeyebilir (alkolu, 2009).
Binalarn ve iletmelerin stma ve soutmasnda % 35 ve ulamda
% 15 tasarruf salandnda ; Ylda 1,4 milyar USDlk petrol ve
doal gaz ithal edilmeyebilir (alkolu, 2009).
lkemizin 2023 ylna ait talep tahminlerini dikkate aldmzda; En
az 30 milyon ortalama konutun yllk ihtiyacna yetecek kadar
enerjiyi tasarruf edebiliriz. 2023 ylnda ulaabileceimiz byle bir
tasarruf ayrca, 2007 ylndaki tketimimizin yarsna yakndr (EE,
2009)
AYDINLATMA : Her evde 2 ampul tasarruflu ampullerle
deitirsek, 2 Keban byklnde yeni santral ihtiyac ortadan
kalkar (EE, 2009).
SANAY : Motorlarn altrd ekipmanlardaki kayp ve kaaklar
nlenmesi, bakmlarnn yaplmas, ihtiyatan fazla motor
kullanlmamas, eskimi veya verimsiz motorlarn verimlisi ile
deitirilmesi, en azndan deiken hz srcs kullanlmas, ile en
az 2 Keban byklnde yeni santral ihtiyac ortadan kalkar (EE,
2009).
PROSES TASARIMI ve ATIKLAR : Enerjiyi ie eviren
proseslerin atk enerji oluturmayacak ekilde tasarlanmas, s
yaltmnn yaplmas ve zorunlu atklarn geri dnm sistemi
iinde deerlendirilmesi enerjide proseslerin durumuna gre ciddi
tasarruflar salar (EE, 2009).
71
BNALAR: Kullanlmayan cihazlarn kapatlmas gerekmiyorsa
fiinden ekilmesi, stma sisteminin stc deerini yazn 10C
artrp, kn 10 C azaltlmas, s kontrol cihaz ve pay ler
kullanlmas, stclarn nnn dekorasyon olsun diye
kapatlmamas, kap ve pencerelerden hava szntlarnn nlenmesi,
buzdolabna, gdalar kapal kaplarda koyulup, kapsnn ak
braklmamas, amar ve bulak makinalarnn tam ykte
altrlmas, bir fincan kahve iin bir litre su kaynatlmamas, gn
ndan yararlanp, sensrl aydnlatma kullanlmas ile evin enerji
gideri en az % 10 azalr (EE, 2009).
BNALAR : Beyaz eya alrken, A snf tasarruflu olanlarn tercih
edilmesi, s yaltmnn yaplmas, 15 yldan fazla eski stma
sisteminin verimlisi ile yenilenmesi, scak suyun gne enerjisinden
elde edilmesi ile enerji gideri en az % 60 azalr (EE, 2009).
ULAIM : Ani fren ve ani hzlanma yaplmas en az %10 fazla yakt
demektir. Lastik basnc hava scaklna gre kontrol ettirilmelidir.
Otoyolda agresiv hz, ayn yaktla en az % 30 daha az yol aldrr.
Klima kullanrken, ayn yaktla alnacak yol % 20ye kadar azalr.
Aracn mmknse glgeye park edilmesi, soutmak iin harcanacak
enerji ve zaman azaltr. Scaktan snm bir arabada, klimadan nce
pencerenin almas, enerjiyi azaltr. Aracn periyodik bakm ihmal
edilmemelidir. 30 saniyeden fazla durmalarda motor susturulmaldr.
Yola kmadan trafik durumunu renilmesi ve bilinmeyen adresler
iin GPS cihaz kullanlmas yakt tketimini azaltr. Yeni ara
alnrken, kk ve verimli olannn tercih edilmesi enerjiden
tasarruftur. Toplu tama ve mmknse yrmenin alkanlk haline
getirilmesi hem spordur hem de enerji tasarrufudur (EE, 2009).
YENLENEBLR ENERJ KULLANIMI : Rzgar, gne ve
jeotermal kaynaklar, enerji ihtiyacnn nemli bir blmn
karlayabilir. Da bamllmz azald gibi evreye zarar da
verilmez (EE, 2009).
ekil 7.2den de anlalaca zere 2020 ylndaki 222 MTEPlik birincil
enerji talebini ortalama % 15 azaltabilecek potansiyele sahibiz (alkolu, 2009)
72
Sektrler
ekil 7.2. Sektrlere gre tasarruf potansiyeli 2020 projeksiyonu (alkolu, 2009)
Yasa Hayatmza Neler Getiriyor: (EE, 2009)
Enerji Performans Ynetmeliine uymayan yeni binalara ruhsat
verilmeyecek. Mevcut konutlarda s yaltm yaplmas iin, kat
maliklerinin ounluk karar yeterli olacak. Binalarn Enerji
Kimlik Belgesi olacak. Binalarda s kontrol cihazlar ve pay
lerler kullanlacak. Sanayide ve binalarda Enerji Yneticisi
grevlendirilecek. Toplu konut projelerinde, gne enerjisi
uygulamalar, kojenerasyon ve toprak kaynakl s pompalar
ncelikle analiz edilecek.
Enerji kullanan verimsiz rnlerin satna izin verilmeyecek.
Sanayide verimlilik artrc projeler desteklenecek ve enerji
younluunu azaltmak isteyenler ile Gnll Anlama yaplacak,
Yenilenebilir enerji kayna veya verimli kojenerasyon sistemi
kullanm zendirilecek,
Enerji Verimlilii Danmanlk irketleri, yeni bir i kolu olarak,
zellikle sanayiye mhendislik hizmeti gtrecek. EE ile birlikte
niversiteler ve meslek odalar (Makine Mhendisleri ve Elektrik-
Elektronik mhendisleri) da enerji yneticisi ve enerji etd eitim
programlar dzenleyebilecek ve EVD irketlerini
yetkilendirebilecek
Yol ve ak alan aydnlatmalarnda verimlilik kriterlerine ve
standartlarna uyulacak,
73
Elektrik retim, iletim ve datm sistemlerinde verimlilik tedbirleri
alnacak; termik santrallarn atk ssndan yararlanlmasna nem
verilecek,
Ulamda, aralarn birim yakt tketimlerinin azaltlmasna, toplu
tamacln yaygnlatrlmasna ve trafik sistemlerinin
iyiletirilmesine ynelik tedbirler uygulanacak,
Elektrik ve doal gaz datm irketleri, abonelerinin tketimlerini
internet zerinden duyuracak,
Eitim mfredatlarnda enerji verimlilii ilenecek, TV kanallar,
bilin artrc spot filmler yaymlayacak.
Gncel Durum: Bayndrlk ve skan bakanl Yap leri Genel
Mdrl resmi web sayfasnda binalara sertifikasyon sreci balangc iin
Temmuz 2010 tarihini ngrmektedir. (YGM, 2010)
74
8. YAAM DNGS DEERLENDRME
8.1. Tanm, Tarihsel Geliimi ve Metodolojisi
TS-ISO 14040/Eyll 1995de yaynlanan Trk Standardnda verilen tanma
gre Yaam Dngs Deerlendirme yada Hayat Boyu Deerlendirme ; bir mal
ve hizmet sisteminde belirli bir malzeme ve enerjiden elde edilen mal ve
hizmetlerle, bu sistemin hayat dnemince ortaya kan ve dorudan doruya
sisteme atfedilebilen evre etkilerine ait bilgilerin toplanmas ve gzden
geirilmesiyle ilgili bir usuller dizisidir. ISO 14000 ve 14040 grubu standartlar
evre ynetimi ve yaam dngs deerlendirme (YDD) yntemi ile ilgilidir ve
bu konudaki en nemli almalardandr.
75
Temel dnce 1960larda enerji ve hammadde kullanmndaki
snrlamalarn artmasyla balad. Bu konuda yaplan almalar enerji tketimi ve
gelecekte kaynak elde edilmesi ve kullanmna ynelik projeksiyonlarla
ilgiliydi.Bu konuda yaplan ilk yaynlardan biri Harold Smith tarafndan 1963
Dnya Enerji Konferansnda aktarlan kimyasal rn ve ara rnlerin retimi
srasnda gereken toplam enerjinin hesaplanmasdr.1960larn sonlarna doru
yaplan modelleme almalarnda, deien dnya nfusundan ve artan endstriyel
tketimden kaynaklanan hzl kaynak kullanm ve evresel etkileri ile ilgili
tahminler yrtlm ve bu almalar The Limits To Growth ve A Blue Print
For Survival da yaymlanmtr. Daha nce yaplan enerji analizleri
geniletilerek, 1970lerde Kaynak ve evresel Profil Analizi isimli bir yaklama
dnmtr (Resourse and Environmental Profile Analysis REPA).1979
ylnda yaymlanan Handbook of Industrial Energy Analysis kitab Dr. Ian
Bousteadin cam, plastik, elik ve aliminyum gibi eitli iecek kaplarnn
retiminde kullanlan toplam enerjinin hesaplanmasyla ilgilidir. 1985 ylnda
Avrupa Komisyonu evre Grubu (DGX1) tarafndan yaymlanan ynerge ile ye
irketlerin sv besin kaplarndan kaynaklanan enerji ve ham madde kullanmlar
ile kat atk retim ve bertaraflarn izleme zorunluluu getirildi. 1988 ylnda kat
atk retimi ve bertaraf gibi konularn analizi iin HBD, teknik bir yntem olarak
yeniden Kuzey Amerika ve Avrupada gndeme gelmitir. rn ve prosesin hayat
boyu deerlendirilmesinde geri kazanm ve kompostlatrma yaklamlar da yer
almtr. 1992de gerekletirilen BM Dnya toplantsnda, HBD "evre ynetim
sistemlerinde kullanlmakta olan yntemlerden en yaygn olan" olarak
nitelendirimitir. The LCA Sourcebook: A European Guide to Life Cycle
Assessment, 1993 senesinde yaymlanmtr. Bu alandaki teknik gelimelerin
arttrlmas ve gelitirilmesi iin son yllarda, the Society of Environmental
Toxicology and Chemistry (SETAC), grup almalar, yllk konferanslar ve
toplantlar dzenlemektedir (Demirer, 2010).
YDD almalar 3 organizasyon tarafndan bilimsel bir zeminde
yrtlmektedir. SETAC, ISO ve UNEP. Bu 3 organizasyon Benim rnm,
rakiplerimden daha evreci tr sylemlerin bilimsel bir zemine oturmas iin
yaam dngs deerlendirme yntemi zerinde almalarna halen devam
etmektedir ve bu deerlendirme yntemi hala geliim srecindedir (Haes et al.,
2007).
76
YDD ynteminin temel amac bir rnn tm yaam boyunca oluan
evresel etkilerin, yklerin niceliksel olarak llmesidir. Kulland ara ve
yntemlerle, deerlendirme yaplan rn yada sistemler zerinde karar vermeyi
kolaylatrr. Bu adan bakldnda bir tasarm ve karar verme aracdr (Haes et
al., 2007).
Tm bu almalar sonucunda YDD yntemine ait bir terminoloji, teknik bir
ereve, ulalabilir ak bir bilgi platformu, kyaslanabir bilimsel almalar,
matris temelli gl matematiksel formlasyonlar, veritaban ve yazlmlar ortaya
kmtr. Baz lkeler (Hollanda, Danimarka, Almanya, ABD) kendi ulusal YDD
programlarn oluturmutur (Haes et al., 2007).
Yaam dngs analizinin safhalar 8.1. ile verilmitir.
ekil 8.1. Yaam Dngs Analizi Safhalar (TS EN ISO 14040/Mart 1998)
Yaam Dngs Deerlendirme Analizi hala geliim aamasndadr ve
aada ifade edilen metodolojik sorunlar vardr.
retim srelerindeki ve maliyetlerdeki farkllklar: Gelimilik dzeyi
farkl lkelerin retim srelerinde oluan farkllk nedeniyle ayn rnn bir
birimi zerindeki evresel yk de farkllklar gstermektedir. Bu da doal olarak
maliyetlere de yansmaktadr. Eko-etiketleme gibi aralar evresel etkilerinin
yansra maliyetleri de sorgulamaktadr. Bylece UNEP ve SETAC nderliinde
gelimekte olan lkeleri de iine alan srdrlebilirlik anlamas platformu
oluturulmutur. Bu adan bakldnda yaam dngs deerlendirme
ynteminin teknik ve finansal aralarla birlemesi gereklii ortaya kmaktadr.
Ama ve Kapsamn Belirlenmesi
Envanter Analizi
Etki Deerlendirme
Y
O
R
U
M
77
Birim karmaas: evresel yklerin hangi birimle ifade edilecei bazen
sorun olmaktadr (Haes et al., 2007).
Snrlar: Hangi prosese kadar inilecei ve hangi proseslerin dahil edilecei
bazen sorun olmaktadr. rnein rn tanmas ileminde kamyonlarn kulland
yakt dahil edilecektir, ama kamyonlarn retim prosesi dahil edilecek midir ?
Genel olarak yaam dngs analizi ana materyaller seviyesinde durur (Haes et
al., 2007).
8.2. Yaam Dngs Enerji Analizi (Life-Cycle Energy
Analysis)
Binalarda Yaam Dngs Enerji Analizi (YDEA), inaat sektrnde son
yllarda oluan enerji etkin bina anlayndan hareket ederek, yaam dngs
deerlendirme ynteminden oluturulmutur.
Yaam Dngs Deerlendirme ynteminin ( Life Cycle Analysis LCA )
binalardaki karl ; inaat hammaddelerinin yeryzne karl,
hammaddelerin retimi, tanmas, binann inaat, tadilat, bakm ve onarm,
ykm dahil yaam sreci boyunca, beikten mezara evresel etkilerinin
deerlendirilmesidir (Fay et al., 2000; Haes et al., 2007) ve bu adan bakldnda
binalarn yaam dngs iinde evresel etki deerlendirmede en nemli faktr
ENERJdir.
Gml-Gizli Enerji (Embodied Energy): Bir rndeki gml enerji,
hammaddenin madenden karl, ilenmesi, ulam, retimi ve montaj iin
harcanan enerjiler toplamdr (Fay et al., 2000).
78
Binann tasarm ve tekrar tasarm, tadilat aamalarnda YDEA deiik
opsiyonlar arasnda enerji etkinlii asndan en optimal yapy inaa etmeyi
salayan gl bir karar verme aracdr. rnein yaltm gml-gizli enerji
maliyetidir. Fakat kullanm enerjisinde (operational energy) bina yaam dngs
iinde nemli bir tasarruf salar (Fay et al., 2000).
Gml-Gizli enerji, balang (initial) ve tekrarlanan (recurrent) olmak
zere 2 biimde ele alnabilir. Balangtaki gml-gizl, enerji, binann yapm
aamasnda kullanlan malzemeler ve ilemler iin harcanan enerjidir. Tekrarlanan
gml-gizli enerji ise binann bakm, onarm ve tadilat srasnda kullanlan
malzeme ve yaplan ilemlerdeki enerjidir. rnein binann boyanmas
tekrarlanan gml-gizli enerjidir (Fay et al., 2000).
Gml-Gizli Enerjinin Hesaplanmas : 3 yntem n plana kmaktadr :
sre analizi, girdi-kt analizi, hibrid analiz (girdi-kt ve proses analizin
birleimi). Her 3 yntemin dezavantaj ve avantajlar mevcut olup, en byk sorun,
endstrideki enerji kullanm ile ilgili gvenilir verilerin olmaydr (Fay et al.,
2000).
Kullanm Enerjisi: Mekan stma-soutma, havalandrma, aydnlatma,
frn, dolap ve dier cihazlarn kullanm iin harcanan enerjidir. HVAC sistemleri
iin cretli yada cretsiz pekok simulasyon yazlm mevcut olup bu yazlmlar
ile binann yaam dngsndeki kullanm enerjisi hesaplanabilir (Fay et al.,
2000).
Yaam Dngs Enerjisi 8.1.deki formulasyon ile hesaplanabilir (Fay et
al., 2000).
YDE = BGE + (TGE + KE ) x Bina Yaam Sresi (8.1.)
YDE = Yaam Dngs Enerjisi
BGE = Balang Gml Enerjisi
TGE = Yllk Tekrarlanan Gml Enerji
KE = Yllk Kullanm Enerjisi
Burada, binann ykm enerjisi binann tm yaam enerjisi iinde ok kk
olduu iin ihmal edilebilir.
79
Fay ve arkadalar tarafndan Melbourne, Avusturalyada yaam alan 128
m
2
olan yeil bir binada yaam dngs enerji analizi yaplmtr. Bu almada
gml-gizli enerji hesab iin hibrid analiz kullanlm, binann kullanm enerji
hesabnda stma soutma NatHERS bilgisayar program ile benzetirilmitir.
Gml enerji 1.803 GJ ( 14,1 GJ/m
2
), normal bir evin yaam dngs Enerjisi
140,4, ilave yaltml ev iin 132,5 olarak hesaplanmtr (Fay et al., 2000).
Enerji Geri deme Sresi (Energy Payback Period): Balangtaki
gml-gizli enerjinin, kullanm sresince oluan tasarruflarla geri dendii
sredir. Yaplan alma sonucunda ilave yaltmn 12,2 yl iinde stma ve
soutma enerjisi nedeniyle geri denecei hesaplanmtr. Sfr kullanm enerjili
bina mmkn olmakla beraber, gml-gizli enerji nedeniyle yaam dngs
enerjisi sfr olan bina nerdeyse mmkn deildir (Fay et al., 2000).
80
9. YAAM BOYU MALYET ANALZ
Bir rnn, sistemin tm mr boyunca oluan maliyetler toplamnn
bugnk para ile ifade ediliine mr Boyu Maliyet denir (Markvart, 1994).
Bu analiz ile 2 farkl sistemi kar-zarar asndan daha iyi kyaslamak
mmkndr. lk yatrm maliyeti yksek bir sistem bakm onarm ve iletme
maliyetleri dk olduu iin aslnda ilk yatrm greceli daha dk bir sisteme
gre daha avantajl olabilir. lk yatrm maliyeti yksek olan fotovoltaik sistemler
buna gzel bir rnektir. Bir dizel jeneratr ile fotovoltaik sistemin mr boyu
maliyet analizi ile kyasland bir hesaplamada, birim elektrik maliyeti birbirine
ok yakn kmtr (Markvart, 1994). Bu ynyle, mr boyu maliyet analizi
etkili bir ekonomik aratr. Yaam boyu maliyet analizinde kullanlan parametre
ve kavramlarn anlamlar aada verilmitir.
Analiz Periyodu (N) : Kyaslama altndaki 2 sistem iinde yaam sresi en
uzun olandr. Yaam sresi
Enflasyon am (i) : rn fiyatnn genel enflasyon deerinden ne kadar
yukarda yada aada olduunu ifade eden orandr (sfr olarak varsaylr)
ndirim Oran (d) : Yatrm yaplsayd, getirecei gelir oran
Yatrm Maliyeti : Tm sistemi satn almak ve kurmak iin harcanan bedel
Bakm Onarm : Tm sistemi alr vaziyette tutmak iin harcanan bedel
Yenileme Maliyeti : Yaam sresi dolan sistem elemanlarn yenisi ile
deitirme maliyeti.
Yaam boyu maliyet analizini dier ekonomik aralara gre stn klan en
nemli zellik, gelecekteki maliyetleri bugnn parasal karl (imdiki deer :
Present Worth : PW ) olarak ifade etmesi, yani parann zamansal deerini, hatta
sosyal maliyetleri bile hesaba katmasdr.
N
r
d
i
P
,
_

+
+

1
1
(9.1.)
81

,
_

+
+

,
_

+
+

,
_

+
+

1
1
1
1
1
1
1
1
d
i
d
i
d
i
P
N
a
(9.2.)
P
a
her yl tekrarlanan (rnein yllk bakm-onarm) giderlerin imdiki
deerinin hesaplanmasnda kullanlan bir katsaydr.
P
r
mrn tamamlam sistem elemanlarnn belirli periyotlarda ( 5, 10 yl
gibi ) yenilenme maliyetinin imdiki deerini hesaplamada kullanlan bir
katsaydr. ou kitapta belirli indirim ve enflasyon oranlar iin imdiki deerin
hesaplanmasna ynelik tablolar bulunur. Method ve materyal blmnde
tasarlanan fotovoltaik sistemin mr boyu maliyetini hesaplamak iin bu
katsaylar kullanlm ve visual basic proglama dili ile deien koullara gre
yeniden hesaplanabilir bir format oluturulmutur.
Fotovoltaik sistemler iin Salaymeh ve ekibi tarafndan 2010 ylnda
rdnde yaplan bir almada, standart bir apartman dairesinin, aylk elektrik
tketimi, 392,5 kWh olarak tespit edilmi ve bu ihtiyac otonom karlayabilen
fotovoltaik sistem projelendirilmitir.160 Wplik 12 adet PV modl, 12 Vluk 410
Ahlik 8 adet akden olumu ak grubu, 45 A, 48 V DC 1 adet arj kontrol
cihaz ve 2300W 48 V 230 V AC/50 Hz inverter olarak PV sistem tasarlanmtr.
Projenin yatrm maliyeti 19.793,95 $ (30.827,10 TL) olarak, mr boyu maliyet
analizi ile geri deme sresi ise 51 yl bulunmutur. Ancak enflasyon gznnde
bulundurularak yaplan hesaplamada, ebeke elektrik fiyat her yl artacandan,
bu deme sresi 36 yla kadar inmitir. ebekeden bamsz PV sistemlerin
ekonomik olarak yaplabilir olmad ancak Almanya Modelinde olduu gibi,
ebekeye elektrik satma ve tevik uygulamalar ile yaygnlaabilecei sonucuna
ulalmtr. Yaplan hesaplamaya gre elektrik fiyatlarnda yllk % 3 enflasyon
artnn varsayld hesaplamada, ebekeden bamsz sistemler iin geri deme
sresi 25 yl, ebekeye bal sistemlerde ak grubu maliyeti olmayaca iin 17
yl geri deme sresi bulunmutur (Salaymeh et al., 2010)

82
10. YEN NESL, A SINIFI, YEL BNALAR
Kresel snma, susuzluk, evre kirlilii ve doal kaynaklarn hzla
tketilmesi yap sektrnde evre dostu, ekolojik binalarn yaplmasn gndeme
getirmitir. evre dostu bina yapmna ilgi giderek artarken yeil bina olarak tabir
edilen yaplar ortaya kmtr. Belli standartlar getirilerek sertifikalanmakta olan
yeil binalar yap sektrnde daha deerli, doaya saygl, ekolojik, konforlu ve
enerji tketimini azaltan binalar olarak yeni bir ynelim ve sektr ortaya
karmtr (Yonar, 2009).
10.1. Srdrlebilir, Yeil, Ekolojik Bina Nedir ?
Gerek lkemizde gerekse tm dnyada toplam enerji tketiminin iinde
binalarn stlmas, soutulmas, havalandrlmas, aydnlatlmas ve scak su
ihtiyac iin kullanlan enerjinin % 30 olduu tahmin edilmektedir. te yandan
binalarda kullanlan beton, cam, ahap, elektrik malzemeleri, tesisat ekipmanlar
gibi imalatlarn sanayide retimi ile yapm iin kullanlan i makinalar iin de
tketilen enerji tketimi de dikkate alnrsa, binalar iin tketilen enerji oran %
40 amaktadr. Bu gibi hususlar dikkate alndnda binalarda srdrlebilirlik
( sustainable buildings); yapy oluturan malzeme, bileen ve sistemlerin retimi,
yapnn tasarm, retimi, kullanm, iletimi, bina mrn tamamladnda binay
oluturan girdilerin atklar veya yeniden kullanma sokulabilecek blmlerin
deerlendirilmesi srecine kadar uzanan geni bir alanda fosil yaktlara dayal
enerji girdilerinin (enerji, su, yap malzemeleri v.b. ) bireysel ve toplumsal yarara
ynelik olarak miktar ve maliyetinin minimize edilmesi olarak tanmlanabilir. Bu
kapsamda srdrlebilir binalar, girdilerin (enerji, su, yap malzemeleri v.b.)
verimli ve minimum dzeyde kullanld ve i ortam kalitesinin (konfor) st
dzeyde saland binalardr. Srdrlebilir binalar literatrde, yeil binalar
(green buildings), ekolojik binalar, enerji etkin binalar eklinde de
adlandrlmaktadr. Bu terimler binalarn mrleri boyunca yksek performans
sergilemeleri, evreye az zarar verdikleri anlamna gelir. Srdrlebilir bina
tasarm ile binann i mekan kalitesinden fedakarlk yapmadan binann enerji
tketimini ve dolaysyla emisyonlarn azaltmak mmkndr. Ancak konfor ile
enerji tketimi arasnda bir noktadan sonra kanlmaz hale gelen ters orant
konfor kriterlerinin optimum dzeyde tanmlanmasn gerektirir (zbalta, 2008).
83
10.2. Geleneksel Binalar ve Yeil Binalar
Geleneksel Binalarn evresel Deerlendirmesi
naat ve kullanm srelerinde dnyadaki tatl su kaynaklarnn
yaklak 16%sn,
Aa kaynaklarnn 25%ni, malzeme kaynaklarnn 30%nu,
Enerji kaynaklarnn 40%n tketmektedir.
Kresel snmaya neden olan CO
2
in 35%i inaat kaynakldr.
Toprak israfnn 40% inaat sreci ve devamnda aa kan
atklarn depolanmas sonucu meydana gelir.
Stratosferdeki ozon tabakasnda azalmaya neden olan kimyasallarn
50%si geleneksel bina sektr tarafndan retilir (Kncay, 2009)
Buna karlk yeil binalarn iddias tm bu olumsuz evresel etkileri
minimize etmek hatta yok etmektir. Binaya yeil bina nvann; yer seimi,
tasarm, inovasyon, binada kullanlan yap malzemelerinin zellikleri, yapm
teknii, atk malzemelerin yeniden kullanm ve enerji konularndaki seici
yaklamlar vermektedir.
lkemizde geleneksel bina yapmnda ekip; mal sahibi, mimar, inaat
mhendisi, tesisat mhendisi ve elektrik mhendisinden olumaktadr. Ancak
gelimi lkelerde durum farkldr. rnein ABDde bu ekip genelde mal sahibi,
mimar, inaat mhendisi, HVAC mhendisi, elektrik mhendisi, shhi tesisat
mhendisi, yangn uzman, aydnlatma mhendisi, enerji analiz uzman, proje
mdr, maliyet uzman, yap fizii uzman, bina ileticisi, binada alacaklarn
temsilcisi eklindedir. Bu uzmanlar tasarmn deiik aamalarnda ve deiik
oranlarda tasarma katkda bulunmaktadr (zbalta, 2008).
Yeil bina uygulamalarnda dikkate alnan temel kriterler (Kncay,
2009)
1. Binann evresi ile uyumu
Binann yapld yerin doal zelliklerini koruyup bu zellikleri
srdrmek. rnein binann bulunduu evredeki bitki rts
cinsinden bitki yetitirmek,
Az sulama, az ilalama ve az bakm ihtiyac olan bitkileri semek,
84
Organik gbre kullanmak, bitki kklerini scaktan, souktan,
kuraklktan korumak iin saman ve yaprak karm ile aa diplerini
rtmek,
Geri dnm olan asfaltlama ve deme malzemeleri kullanarak
dngye katkda bulunmaktr.
2. Enerji Verimi
nsanlarn retkenliine olumlu etkisi olan doal ktan en fazla
yararlanmak (rnein k borular : gneten alnan n yanstc
yzeye sahip borular vastasyla kapal mekanlara ulatrlmasdr),
Hareket alglayclarna bal olarak alan ayarlanabilir
klandrma kontrolleri ieren yksek verimli sistemler kurmak,
Aydnlatmada tasarruflu ve yksek verimli armatrler kullanmak
Isl direnci yksek yaltm malzemeleri ile duvar, tavan ve at
yaltm yapmak, Bu yaltm sistemi ile birlikte uygun boyutta,
yksek verimde stma / soutma sistemleri gelitirmek ve
kullanmak
Halihazrda mevcut olan sistemde yenilenebilir enerji kaynaklarn
kullanmak,
Elektriksel ve mekanik sistemler ile d cephenin tasarlanmasnda
bilgisayar programlarndan yararlanarak modelleme yapmaktr.
3. Bina Yapmnda Kulanlan Malzemeler
naat, ykm ve yap analizi ile ilgili malzeme ynetimi planlar
yapmak,
Boyutsal planlama ve dier malzeme verimini arttrma yntemlerini
gelitirmek ve kullanmak,
Bina malzemelerini, paralarn ve sistemlerini binann kurulaca
blgeden veya civarndan temin etmek,
Kullanm mr bittikten sonra kolayca paralanabilen ve yeniden
kullanma uygun olan tekrar kullanlabilir ya da geri dntrlebilir
malzemeleri semek,
Geri dnm kolaylatrmak iin uygun alanl tasarmlar yapmak
ve kat atk ynetimi program oluturmak,
85
Yeniden kullanm, geri dntrlm ierik, evreye zarar sfr
veya dk seviyeli olan gazlarla almak, sfr veya dk
zehirlilik oran, srdrlebilir malzemeler, yksek geri dnm
yetenei, dayankl, uzun mrl ve yerel retim gibi eitli
zellikleri deerlendirerek srdrlebilir yap malzemelerini ve
rnlerini semek,
naat ve ykm sonucu ortaya kan malzemeleri yeniden kullanmak
ve geri dntrmek. rnein reaktif olmayan ykm malzemelerini
park alanlarnda temel tabaka olarak kullanmak, bylece
malzemeleri p alanlarna gitmekten kurtarp maliyeti drmektir.
4. Su Verimi
ift kaynakl su hatlar tasarlamak : tuvalet temizlii gibi
ihtiyalarda kullanlabilecek geri dnml su veya yamur
suyundan elde edilen gri su sistemleri ile ime suyu hatlar
Tuvaletler iin son derece dk su tketimli sifon sistemleri
kullanarak su tketimini azaltmak, dk ak oran olan du
balklar ve dier su koruyucu donanmlar kullanmak,
Peyzaj dzenlemeleri iin sulama plan ve bir su btesi oluturmak,
Peyzaj alanlar iin binalarn dnda, farkl su sayac kullanmak.
imensiz blgelere su salamak iin fskiye ve yksek basn
pskrtcs iermeyen mikro-sulama sistemleri kurmak, En
gelimi sulama kontrol aygtlar, kendiliinden kapanan hortum
balklar kullanmak,
5. Kullanc Sal ve Gvenlii
Yapsal ve tamamlayc malzemelerde hava kirliliine sebep
olabilecek gaz eleri iermeyen veya ok az oranda ieren
malzemeleri tercih etmek,
Pek ok bina malzemesi, temizlik ve bakm rnleri zehirleyici
buharlaabilen organik bileikler ve formaldehit gibi gazlar yayar.
Bu gazlar, kullanc salnda kt etkilere yol ap retkenlii
etkiler. Malzeme seerken tm bu unsurlara dikkat etmek,
Asgari Kimyasal Emisyon: En dk uucu organik bileik (UOB)
yayan malzemeler kullanmak. Kimyasal emisyonu azaltrken,
kaynak ve enerji verimliliini arttran malzemeler kullanmak,
86
Yeterli dzeyde havalandrma ve uygun filtrelemeye sahip stma ve
soutma sistemleri kullanmak, yeterli dzeyde havalandrma
salamak,
Nem direnci olan, mikrobiyal bymeye kar direnli malzemeleri
seerek i mekan kirliliinin nne gemek,
Bina ats ve evresinden geen etkili bir pis su sistemi ve
kanalizasyon sistemi salamak,
Yatak odalarnda etkili bir havalandrma sistemi kurmak ve nem
orann kontrol etmek.
6. Satn Alnabilirlik ve mr Boyu Maliyet (Life Cycle Cost LCD)
Bir Yeil binann satn alnabilirlii, yaam dngs maliyetinin, geleneksel
malzemelerle ina edilmi bina ile karlatrlabilir olmas eklinde
tanmlanmaktadr. Srdrlebilir yaplar alannda faaliyet yrten kurum ve
irketler tarafndan, Yeil binalarn kurulu aamasnda geleneksel binalardan
daha maliyetli olabilecei, fakat binann kullanm srecinde dk iletim
giderlerinin bu maliyeti karlad bildirilmektedir (Kncay, 2009).
Binann Maliyeti = lk yatrm + iletme maliyeti + kullanm maliyeti
lk Yatrm Maliyeti = Tasarm ve yapm maliyetleri
letme Maliyeti = Enerji, su,bakm-onarm ve evre maliyetleri
Kullanm Maliyeti = Kiralama, vergiler, sigortalar, yenilemeler, bina
ynetimi v.b. (zbalta, 2008)
mr boyu iletme maliyetleri dikkate alndnda, enerji verimliliini
arttran sistemlerin toplamda daha dk maliyetli olduklar grlr. nk ;
Bu sistemler binadaki enerji maliyetlerini byk oranda azaltacaktr.
rnein bina otomasyon sistemleri %15lere, doal havalandrma
%30lara, aydnlatmada gn kullanm % 60lara varan
oranlarda enerji tasarrufu salayabilmektedir. Ayrca fanlar ve
pompalar gibi srekli alan ekipmanlarn mr boyu maliyetleri
iinde enerji maliyetlerinin oran %90lar (ilk yatrm bedelleri
%10lardadr) mertebesindedir. Bu nedenle sistemlerin verimli
cihazlardan oluturulmas son derece nemlidir.
87
Bina mrlerinin en az 40-50 yl, binalarda kullanlan tesisat
sistemlerinin teknolojik mrlerinin ise 20-25 yl olduu dikkate
alnrsa, yksek verimli sistemlerin mrleri boyunca tkettikleri
fosil tabanl yakt tketimi azalacaktr.
Enerjinin %70lere varan ksmn ithal ettiimiz dnlrse, bu
binalarn lke ekonomisine ve evreye katks anlalacaktr.
Kullanc memnuniyeti ve i verimliliini arttrr, salk
harcamalarn azaltr
Sonu olarak evre ve ekonomi asndan binalar ilk yatrmn dkl
esasna gre deil, mr boyu maliyet esasna gre tasarlanp ina edilmelidir
(zbalta, 2008).
10.3. Sertifikalandrma Sistemleri
88
Yaplarn evresel etkilerinin objektif ve somut olarak ortaya konmasnda
yeil bina deerlendirme sistemleri ve sertifika programlarnn nemli rol vardr.
Bu amala gelitirilen, Yaam Dngs Deerlendirme (YDD) yntemleri ve
kriterlere dayal sertifika programlar olmak zere balca iki gruba ayrlan bu
sistemler yap sektrnde rol olan kii ve kurulularn dikkatini evresel
sorunlara ekmekle kalmayp, sektrn evre zerindeki ykc etkilerini
nlemede nemli admlar atlmasn salamtr. YDD yntemleri genellikle
yaplarn tasarm aamasnda, malzeme ve rn seimi, servis sistemi
seeneklerinin deerlendirilmesi gibi amalarla kullanlmakta olup, kapsamlar
snrldr. Bees (ABD), BEAT 2002 (Danimarka), EQUER, PAPOOSE ve TEAM
(Fransa), EcoQuantum (Hollanda), ATHENA (Kanada), Envest 2 (ngiltere) ve
LEGEP (Almanya) gibi programlar bu gruba girmektedir. Kriterlere dayal
deerlendirme ve sertifika programlar ise yaplar daha geni kapsaml ve objektif
deerlendirmeye tabi tutmas, kolay uygulanabilmeleri ve sonularn kolay
anlalr olmas asndan n plana kmtr. ngilterede, 1990 ylnda Yap
Aratrma Kurumu (BRE) tarafndan ortaya konan Yap Aratrma Kurumu
evresel Deerlendirme Metodu (BREEAM) bu programlarn ilkidir. Bu metodu
LEED (ABD), SBTool (Uluslar aras), EcoProfile (Norve), PromisE
(Finlandiya), Green Mark for Buildings (Singapur), HK-BEAM ve CEPAS (Hong
Kong), Green Star (Avustralya), SBAT (Gney Africa), CASBEE (Japonya) ve
Environmental Status (ve) gibi ok sayda metot izlemitir. Bugn World
Green Building Council (Dnya Yeil Bina Konseyi WGBC) yesi birok
lkenin, byk oranda kabul ettii drt metot bulunmaktadr. BREEAM, LEED,
Green Star ve CASBEE olarak sralanan bu sistemlerin yan sra uluslar aras
katlml SBTool da eitli lkelerde ulusal koullara uyarlanarak kullanlmaya
balanmtr (Sev ve Canbay, 2009).
89
BREEAM: ngilterede Yap Aratrma Kurumu (BRE) tarafndan
gelitirilerek, 1990 ylnda uygulamaya geirilen Yap Aratrma Kurumu
evresel Deerlendirme Metodu (BREEAM), kriterlere dayal deerlendirme
sistemlerinin ilk rneidir. Kurumun BREEAMi olutururken hareket noktas,
srdrlebilir kalknmann en geni kapsaml bileeni olan evresel kalknmadr.
ngilterede yap sektrnn geliimde nemli pay bulunan BREnin srekli ve
kesintisiz desteinin yan sra, ngiliz hkmeti ve iadamlarndan da destek
almas BREEAMin etkinliini artrmaktadr. BREEAM ile (tm yeni yaplar
olmak zere), ofisler, ekirdek aileler iin ekokonutlar, apartmanlar, okullar,
alveri merkezleri, yurtlar, bakmevleri, endstri yaplar, adalet saraylar,
hastaneler ve hapishane binalar deerlendirilmekte olup, mevcut yaplar srm
zerinde de almalar yaplmaktadr. Olduka geni bir yelpazeye gre
dzenlenmi deerlendirme tablolar yaplarn evresel performanslarn eitli
kategorilere gre deerlendirmektedir. Ayrca ngiltere dndaki lkelerde
yaplacak deerlendirmeler iin BREEAM International, (Trkiyeyi de iine
alan) BREEAM Europe ve krfez blgesindeki lkeler iin BREEAM Gulf
gelitirilmitir. Ad geen yap trlerinin dndaki yaplar iin, talep zerine
kurum tarafndan BREEAM Bespoke (Sipari) hazrlanmakta ve deerlendirme
kriterleri yap trne zg olarak belirlenmektedir. Oteller, laboratuarlar, tatil
kompleksleri ve konaklama tesisleri ile karma fonksiyonlu yaplar bu srm
altnda deerlendirmeye alnmaktadr. BREEAM deerlendirmeleri BREnin
lisansl deerlendirme uzmanlar (BREEAM Assessor) tarafndan yaplmaktadr
(Sev ve Canbay, 2009).
BREEAMe gre deerlendirilen bir yapnn evresel performansnn
belgelendirilmesi iin gsterge puanlarnn en az % 30unu toplamas
gerekmektedir. Bunun zerinde performans gsteren yaplar kademeli olarak
Geer (Pass), yi (Good), ok yi (Very good), Mkemmel (Excellent) ve Sekin
(Outstanding) olmak zere derecelendirilir. ekil 9.1.de performans kategorileri
ve dalm oranlar verilmitir. BREEAM sertifikasyon sistemi, zellikle ngiltere
dndaki projelerde, lkeye, blgeye ve projeye uygun baz yeni kurallar
getirmektedir. Bu kurallarn oluumu tasarmc ve BREEAM arasndaki uzun
soluklu alma ile belirlenmektedir; bu nedenle sistemin ksa sreli projelere
adaptasyonu zor olabilmektedir (Sev ve Canbay, 2009).
90
ekil 10.1. BREEAM Europe performans kategorileri ve dalm oranlar
(Sev ve Canbay, 2009)
LEED: Amerikan Yeil Binalar Konseyi (USGBC) tarafndan
gelitirilerek, 1998 ylnda uygulamaya geirilen Enerji ve evresel Tasarmda
Liderlik (LEED) programnn hedefi yap sektrnde pay olan tm kii ve
kurulularn, yaplarn yaam dngs srecinde oluturduklar evresel etkilere
dikkatini ekerek, faaliyetlerini ve rnlerini bu etkileri azaltmak dorultusunda
gelitirmeleridir. LEED sisteminde tamamen effaf bir teknik deerlendirme ve
sertifika oluturma sreci yrtlmektedir. LEED yaplarn evresel
performansn sekiz kategoride deerlendirmektedir. lk olarak Yeni Yaplar iin
gelitirilen bu program kapsamnda daha sonra farkl yap trlerine cevap verecek
srmler de gelitirilmitir. Bugn LEED program altnda her biri farkl olarak
tasarlanan kontrol listeleriyle Yeni Yaplar ve Byk Onarmlar (LEED-NC),
Mevcut Yaplar (LEED-EB), Ticari Meknlar (LEED-CI), Okullar (LEED-S),
Mahalle Kalkndrma Projeleri (LEED-ND), Konutlar (LEED-Homes) ve
Alveri Merkezleri (LEED-Retail) deerlendirilmekte, Salk Yaplar ve
Laboratuarlar zerinde de alma yaplmaktadr. Kontrol listelerinde performans
kriterlerinin her biri iin krediler tanmlanm olup, mevcut sistemde, her kriterin
karl bir kredidir. Yeni Yaplar ve Byk Onarmlar iin LEED v2.2 (NC)
sertifikasyon sistemi 6 kategoriden olumaktadr. Bu kategoriler Srdrlebilir
Arsalar (Sustainable Sites), Su Etkinlii (Water efficiency), Enerji ve Atmosfer
(Energy and Atmosphere), Malzemeler ve Kaynaklar (Materials and Resources),
Mekn evre Kalitesi (Indoor air quality) ile Tasarm ve Yenilik (Innovation
and Design) olarak sralanmaktadr (ekil 9.2.) Bu kategorilerin her yap tipi iin
btn iindeki oranlar farkllamaktadr (Sev ve Canbay, 2009).
91
ekil 10.2. LEED NC (Yeni Yaplar ve Byk Onarmlar) v 2.2 performans kategorileri ve
dalm oranlar (Sev ve Canbay, 2009).
LEED sertifikasyon sisteminde BREEAMdan farkl olarak bir uzman ile
alma zorunluluu yoktur. Yapnn deerlendirmeye alnmas iin ncelikle her
performans kategorisi iin tanmlanan nkoullarn yerine getirilmi olmas arttr.
Tasarm ve yapm olmak zere, iki aamada, yapnn salad kriterlere ilikin
gerekli belgelerin internet ortamnda sisteme yklenmesinden sonra, USGBC
tarafndan bu belgeler incelenmekte ve akla kavuturulmas istenen konular ya
da ek dkman talepleri iletilmektedir. Bu almalarn yaplp USGBCye
gnderilmesi ile beraber, yukarda belirtilen blmlerdeki her kriter iin bir puan
kazanlmaktadr. Bu puanlarn toplam yapnn alaca sertifika dzeyini
belirlemektedir. LEED sertifikasyonunda 4 kademe bulunmaktadr. Bunlar;
Sertifikal (Certified), Gm (Silver), Altn (Gold) ve Platin (Platinium)dir (Sev
ve Canbay, 2009).
LEED deerlendirme sistemi olduka kapsaml olmasnn yan sra,
tasarmclara artnameler dizisinin uygulanmasndan ok, performansa dayal
seeneklerin uygulanmas ynnde esneklik tanmaktadr. lk etapta Kuzey
Amerikadaki yaplar iin gelitirilmi olduundan, dokmanlar baz durumlarda
ASTM ve ASHRAE-IESNA gibi Amerikan standart ve ynetmeliklerine atflar
yapmaktadr. Farmland Trust, EPA ve ASHRAE gibi kurulularn katksyla
gelitirilmi olmas, baz deerlendirme esaslarnn eitli kaynaklardan LEED
sertifikasyon sistemine aktarldna iaret etmektedir. Baz standart ve
ynetmeliklere atf yapmas, gncelletirilme olanan kstlamaktadr;
gncelletirme olana, atf yaplan dokmanlarn gncellenmesine baldr.
Ayrca bu dokmanlar bulundurmayanlarn arac kullanmas da g
olabilmektedir (Sev ve Canbay, 2009).
92
SBTool: SBTool (daha nceki adyla GBTool) yaplar iin bir evresel
deerlendirme metodunun temelini atmak zere ilk olarak 1998 ylnda, gelimi
lkelerin bir araya gelmesiyle oluturulmu bir deerlendirme aracdr. nce 14
lke ile balayan, 2000, 2002, 2005 ve 2008 yllarnda yaplan konferanslarda 21
lkeye kan bu topluluk, ilk ortaya koyduu ve byk oranda evresel
performans kriterlerinden oluan GBToola, yaplara ilikin ekonomik ve sosyal
sorunlarn da zmne ynelik srdrlebilirlik kriterleri ekleyerek SBToolu
yaratmtr.
SBTool tek bana dorudan yaplara uygulanmayan, genel bir
deerlendirme erevesi olup, eitli lkelerin bu kalb alarak, lkesel ve blgesel
koullarna uyarlamasn ngren bir aratr. Deerlendirmede esas alnan
performans kriterleri; Arsa Seimi, Proje Planlama ve Gelitirme (Site selection,
Project planning and Development); Enerji ve Kaynak Tketimi (Energy and
Resource Consumption); evresel ykler (Environmental Loadings); Mekan
evre Kalitesi (Indoor environmental quality); Servis kalitesi (Service quality);
Sosyal ve ekonomik esaslar (Social and Economic Aspects); Kltrel ve Algsal
Esaslar (Cultural and Perceptual Aspects) olmak zere 7 kategoride ele
alnmaktadr (ekil 9.3.) (Sev ve Canbay, 2009).
ekil 10.3. Kanadaya uyarlanan SBTool performans kategorileri ve dalm oranlar (Sev ve
Canbay, 2009).
93
Dier sistemlerde olduu gibi bu kategorilerin altnda da ok sayda
performans kriteri bulunmaktadr. Ulusal ve blgesel uyarlamalarda bu kriterler
uygulanabilirlii lsnde sisteme dhil edilmekte, ya da sistem d
braklabilmektedir. Uyarlama yerel kurulu ve otoriteler ile akademik yelerden
oluan bir ulusal takm ile yaplmaktadr. Bu takm, performans kategorilerinin ve
seilen her kriterin, o lkeye/blgeye uygun arlk katsaylarn, bilimsel bir
zemine dayal olarak ve gr birliiyle belirlemektedir. ki aamal arlk
katsays uygulamasndan oluan bu deerlendirme, yap performans kriterleri iin
-1 ve 5 arasnda puan toplamaktadr (-1: olumsuz performans; 0: kabul edilebilir;
3: iyi uygulama; 5: en iyi uygulama). Deerlendirme sonunda yap 0 ve 5 arasnda
puan kazanmaktadr (Sev ve Canbay, 2009).
GBTool olduka kapsaml ve karmak bir deerlendirme sistemi olmasna
karlk, SBTool giderek daha kolay anlalabilir ve uyarlanabilir bir dzeye
ulamtr. Asl hedefi olan blgesel koullara uygunluk asndan da gerek
uyarlamay yapan ekibe, gerekse kullanclara esneklik tanmakta, gereki ve
objektif bir deerlendirme yaplmasn salamaktadr. Sistemi oluturan 21
lkenin dnda, Malezya, Tayvan, Hong Kong, in Halk Cumhuriyeti gibi Asya
lkelerinde uyarlamalar yaplarak, baarl sonular elde edilmitir (Sev ve
Canbay, 2009).
GREEN STAR: Avustralya Yeil Bina Konseyi (GBCA) tarafndan 2003
ylnda gelitirilen Green Star, BREEAM ile byk benzerlik tamakta olup,
yaplarn yaam dngs etkilerini deerlendirmeyi hedeflemektedir. Bu
puanlama sistemi ilk aamada ofisler iin gelitirilmi olup, ofis tasarmlar,
mevcut ofis yaplar ve ofis i meknlar deerlendirilmektedir. Bu srmlere
daha sonra alveri merkezleri ve eitim binalar da eklenmitir; gnmzde
endstri yaplar zerinde de almalar srmektedir. Green Star sisteminin
performans kategorilerinde, BREEAM ve LEEDde olduu gibi, enerji, malzeme
ve kaynak korunumu ile i mekn hava kalitesinin salanmasna ilikin kriterler
n plana kmaktadr (ekil 9.4.) (Sev ve Canbay, 2009)..
94
ekil 10.4. Green Star performans kategorileri ve dalm oranlar (Sev ve Canbay, 2009).
Deerlendirmeye alnan yapnn her performans kategorisi iin toplad
puanlar, blgesel ve iklimsel farkllklar gzetilerek belirlenmi arlk katsaylar
ile arplmaktadr. Bu da sistemin Avustralyadaki farkl iklim blgelerinde
deerlendirme yaplabilmesini ve gereki bir deerlendirme elde edilmesini
salamaktadr. Yaplar deerlendirme sonunda kazandklar puana gre bir
yldzdan, alt yldza kadar derecelendirilmekte, yapnn Yeil Yap olarak
nitelendirilmesi iin puanlarn %31ini toplayarak, drt yldz dzeyine ulamas
gerekmektedir (Sev ve Canbay, 2009).
CASBEE: Japonya Srdrlebilir Yap Konsorsiyumu (JSBC) ve Yeil
Bina Konseyi (JaGBC) ibirlii ile 2001de gelitirilen Binalarn evresel
Etkinlii iin Detayl Deerlendirme Sistemi (CASBEE) Japonyann yan sra
Asya lkelerinin de srdrlebilirlik esaslarn dikkate alarak hazrlanmtr. Bu
sistemde aralar binalarn bulunduklar aamaya gre eitlilik kazanmaktadr.
Baka bir deyile binann fonksiyonuna bal olmakszn (i) Tasarm; (ii) Yeni
Yaplar; (iii) Mevcut Yaplar; (iv) Yenileme aamalar iin farkl deerlendirme
aralar kullanlmaktadr. Henz gelitirilme aamasnda olan tasarm aracnn
amac, projeye uygun yer seimi ve projenin evresel etkilerini azaltmak
konusunda tasarm ekibine yardmc olmaktr. Geici yaplar ve sergi alanlar
(CASBEE for Temporary Construction) ile mstakil konutlar (CASBEE for
Detached House) iin de iki sistem gelitirilmi olup, bunlarn yan sra s adas
etkisini, kentsel kalknma projelerini ve binalarn kentsel alan iindeki
performanslarn deerlendirmek zere sistem daha bulunmaktadr (Sev ve
Canbay, 2009).
95
CASBEE deerlendirme sreci dier sistemlerden olduka farkl bir
yaklamla yrtlmekte olup, iki esasa dayaldr. Bunlardan ilki yapnn evresel
kalitesi ve performans (Q olarak ifade edilir), dieri yapnn evresel ykleridir
(L olarak ifade edilir). Q/L deeri yapnn evresel etkinliini (BEE) ifade
etmektedir. Q; yapnn (1) Mekn evresi (Indoor Environment), (2) Servis
Kalitesi (Service Quality) ve (3) Arsada D Mekn evresi (Outdoor
Environment on Site) kategorilerinde salad puan toplamdr. L deeri de (1)
Enerji (Energy); (2) Kaynaklar ve Malzemeler (Resources and Materials); (3)
Arsa Dndaki evre (Off-site Environment) kategorilerinden kazand puan
ifade eder. Bunlar ekil 9.5. ve 9.6 da grsel olarak ifade edilmitir. Q ve L
deerleri CASBEEnin internet sitesinden temin edilen Excel alma tablolarna
gerekli performans deerlerin girilmesi sonucunda, otomatik olarak hesaplanr.
Daha sonra evresel etkinlik deeri grafiksel olarak ifade edilir ve yapnn
srdrlebilirlik dzeyi belirlenir. Deerlendirme sonucunda yapya C, B-, B+, A
ve S olmak zere sertifika verilmektedir. C en dk evresel etkinlik dzeyini, S
ise en yksek srdrlebilirlik dzeyini ifade etmektedir (Sev ve Canbay, 2009).
Dier sistemler ile karlatrldnda olduka karmak bir sistem olarak
grlen CASBEE, metodolojisi ve dkmantasyonlarnn ounun Japonca
olmas nedeni ile Japonya dndaki lkelerde uygulanma olasl azalmaktadr
(Sev ve Canbay, 2009).
ekil 10.5. CASBEE performans kategorilerinin snflandrlmas ve evresel etkinliin belirlenme
yntemi (Sev ve Canbay, 2009).
96
ekil 10.6. CASBEEye gre yapnn evresel etkinliine gre srdrlebilirlik ve sertifika
dzeyleri (Sev ve Canbay, 2009).
lkemizde Sertifikalandrma Ve Gelimeler: lkemizde evre Dostu
Binalar Dernei EDBKin toplum bilincini ve farkndaln arttrma
konusundaki ciddi giriimleri ve Ulusal Yeil Bina Sertifikasyonu hazrlanmasna
ynelik giriimleri bu konuda atlm nemli admlardr. Yeil bina denetisi ve
uzmanl eitimleri EDBK tarafndan verilmektedir. Ayrca Mays 2007de
yrrle giren 5627 nolu Enerji Verimlilii Kanunu, evre duyarll yksek
firmalarn srdrlebilir projelerine LEED ve BREEAM gibi uluslar aras
sertifikalar almas, Turizm Bakanlnn 2009 banda Turistik Tesisleri
deerlendirmek zere uygulamaya koyduu Yeil Yldz Sertifikas gibi
srdrlebilir yaklamlar da nemli ancak ivme kazanmas gereken almalar
olarak gze arpmaktadr (Sev ve Canbay, 2009).
10.4. Yeil Bina Yurtd Uygulamalar
Paolo Soleri ve Arcosanti: Arcosanti, ehir ve banliylerdeki kontrolsz
yaylmaya alternatif gelitirmek iin yaplan, bir mimari projedir. 1970te
balam olup, yapm hala srmektedir. Byle karmak ve minyatrize edilmi
bir ehir yaratma fikri, mimar Paolo Soleri tarafndan ortaya atlmtr. Soleri, bu
projeye Arkoloji adn vermitir. Bu, mimari (architecture) ve ekoloji
kavramlarnn birleimiyle oluturulan bir kelimedir. Arizonada be bin kiinin
yaamas planlanan ve ln tam ortasnda ina edilmekte olan Arcosanti projesi,
bir ehrin darya ihtiya duymadan, kendi kendisine yetebileceini gstermek
amacyla ina edilmekte olup, bir eit ehir laboratuvardr (Arcolu, 2008).
97
California Bilim Mzesi - Renzo Piano: San Franciscodaki Golden Gate
Parknda, 27 Eyll 2008de alan evreci mzenin 8 bin metrekarelik ats,
hindistan cevizinden retilmi, yaltm ise kullanlm jeanlerle yaplmtr.
Mze, atdaki kanallar sayesinde elektrik kullanlmadan havalandrlmaktadr.
Toplam 30 bin metrekare kapal alana ina edilen "Yaayan Mze";
Steinhart Akvaryumu, Morrison Planetaryumu (Gzlemevi) ve Kimball Doa
Tarihi Mzesinden oluuyor. Bitki yetimesine olanak salayan hindistancevizi
plakalar ve lombozu andran camlarla kapl 8 bin metrekarelik ats vardr.
naatta evrecilikten asla taviz verilmemitir.Yzde 30 orannda kmr tozu
ieren imento kullanlarak, bir ok zararl maddenin etkisi azaltlmtr. Yapnn
nerdeyse tatam effaftr. Yapnn keskinlii, gl ifadesi ve estetik anlay, ona
srdrlebilir mimarlkta, evre sorunlarna yaklam anlamnda nemli bir yer
kazandrmaktadr (Arkitera, 2008).
SW Ynetim Binas - Sauerbruch-Hutton: Berlindeki mimari
yetkinlemenin en iyi rneklerinden biri olan, Sauerbruch-Hutton imzal GSW
Merkez Ynetim Binas, aslnda bir dnm projesidir. 1950lerde
Kochstrassede ina edilen orijinal ofis binas, Sauerbruch-Hutton ikilisinin
renovasyon ve ek bina almalaryla 1991de yeni yzne kavumutur. Yapnn
nemi ise, Amerika, ngiltere ve Uzak Dou zerinde younlaan srdrlebilirlik
almalarnn Kta Avrupas ve zellikle Almanyadaki en etkin rneklerinden
biri olmasdr. Garanti Galeri tarafndan 2005 ylnda stanbul Goethe Enstits
ibirliiyle dzenlenen "Made in Germany - Mimarlk + Ekoloji" balkl gezici
serginin de rneklerinden biri olan proje, bir yeniden canlandrma almas
olarak srdrlebilir kalknma-mimarlk kesiiminde durmas asndan da nem
tamaktadr (Mimarizm, 2008).
98
Tekil elemanlarn ok yzeyli bir btn haline gelerek kentsel eitlilikte
yeni bir mekansal deneyim yarattklar bina kompleksi, enerji tasarruflu inaat
teknikleriyle vcuda getirilmitir. Akllca tasarlanm ift katmanl entegre cephe
sistemi, iki katman arasnda kalan 1 metrelik boluk sayesinde ters basn
oluturmakta ve bina iinde doudan batya hava akn mmkn klmaktadr.
Ayrc duvarlar arasndan serbeste szlen havann ses dalmn engellememesi
ve i hacimde titreime sebep olarak rahatszlk vermemesi iin btn nlemler
alnmtr. Sonu olarak yl boyunca otomasyonlu mekanik bir havalandrma
sistemine ihtiya duyulmamas salanmtr. Yapnn havalandrma sistemi
dnda stma sistemi de dikkatlice seilmitir. Doal nem ve s etmenleri, yap
boyunca uzayan, ykseltilmi bir aero-dinamik at rtsyle kontrol altna
alnmtr. ok yksek yaz scaklklarnda, yap i mekanlarnn soutulmas iin
pskrtmeli soutucular seilmitir. Yapnn ana stma sistemi ise, dorudan
blge elektrik ebekesine balanmtr (Mimarizm, 2008).
99
Pekin Havaliman, Terminal 3 - Foster & Partners: Drt yl sren inaat
srecinin sonunda, 2008de uluslararas havalimannn nc terminali yerel
mimarlk ile yksek teknolojinin yetenekli bir bileimi olarak hizmete almtr.
Yapnn ats, inin sembol de olan ejderhann renkleri ve biiminden ilhamn
almaktadr. Toplamda 98 hektar alana yaylan dk enerji performansl ekolojik
terminal binas, ayn zamanda dnyann en byk terminallerinden biri olarak
yerini almtr. Kaplad 80 hektar at yzeyi alan ve bir ucundan dierine 800
metre uzunluuyla, dnyann en ilek uluslararas havalimanlarndan
Heathrowun be terminalinin toplamndan byktr. Havalimannn, ayn
zamanda dnyann hem yapm en hzl tamamlanm, hem de en efektif ve sratli
ileyen havaliman olduu belirtilmektedir. Cam, elik ve alminyumun high-tech
ltlarna ramen, inin kltrel mirasna belirgin gndermeler ieren yap,
inin Yasak ehrinin ve ejderhasnn parlak tonlarn yanstacak ekilde
tasarlanmtr. Bu bulgular, gerekten de imparatorluk krmzs destek
kolonlar, altn renkli at ve bir ejderhay andran silette olduka hakimdir.
konik yap, 64 adet Batl ve in restaurant, 84 maaza ve ei grlmemi bir
bagaj teslim sistemi iermektedir. Bir hz treni, yolcular 24 saat ehre
ulatrrken, peronlar Airbusun A380 Superjumbosunu destekleyebilecek
yeterlikte tasarlanmtr. Yeni terminal yaps, ayn zamanda ele ald evre
konseptleriyle en srdrlebilir terminal olma iddias tamaktadr. Pekinin souk
klar, scak yazlar ve bahar aylarna iklimsel anlamda uyumluluk gsterebilmesi
amalanan binann gney-dou ynlenmeli at klklar, erken gn ndan s
kazancn arttrmakta ve entegre edilmi evre-kontrol sistemi enerji tketimini
minimize ederek karbon emisyonlarn en alt dzeyde tutmaktadr (Kncay, 2009).
Manama, Bahreyn-Dnya Ticaret Merkezi: "dnyann ilk rzgar gcyle
elektrik reten rzgar trbini entegre yksek binas" olma zelliini tamaktadr.
240 metre yksekliinde, 50 katl olan ve 2008 ylnda bitirilen kulelerin toplam
maliyeti 150 milyon $dr. 29 m kanat apl, 3 adet yatay eksenli rzgar trbini,
ylda 1100-1300 MWh'lik retimleriyle, binann yllk elektrik enerjisi ihtiyacnn
yaklak 15%'ini karlamaktadr. Trbinlerden retilen elektrik enerjisi, 300 evin
ihtiyac olan enerjiye eittir (Kncay, 2009).
10.5. Yeil Bina Trkiye Uygulamalar
100
Trkiye'den 'Yeil Bina' Stats Verilen lk Bina : RMI Trkiye
Aratrma ve Eitim Merkezi, enerji korunumlu tasarm ve yenilenebilir enerji
olanaklaryla kendi snfnda esiz bir yapdr. Gebze retim tesisleri ierisinde,
yapmna 2006 yl Kasm aynda balanan ve bir ylda tamamlanan RMI -
Trkiye, 4250 m lik bir alan zerinde kurulmutur ve 2217 m kapal alana
sahiptir. Yapmnda 210 ton yap elii kullanlm olan binann tayc sistemi
betonarme ve elik karkastan meydana gelmektedir. Proje, yaklak 3 milyon
Euroya mal olmutur.
RMI Trkiye, Trkiyenin ve Orta Dounun jeotermal enerjiden
faydalanan, doal aydnlatma ve doal havalandrma sistemlerine sahip,
ortalamann stnde bir s yaltm performans gsteren ilk aratrma yaps olma
zellii de tamaktadr. Bilimsel aratrma ve yap malzemelerine dair mhenslik
almalar yapacak personele hizmet edecek bina, zellikle yaplarda s
yaltmna dair sorunlara zmlerin aranaca bir mekan olacaktr.
Yapnn enerji konsepti anlatlmak istenirse, u maddeler sralanabilir.
Enerjinin Korunumu: Yapnn stma ve soutma ihtiyacn azaltmak
adna yapya, normalin iki kat kalnlkta olan karbon takviyeli EPS yani Capatect
Dalmayal s yaltm levhalar yerletirilmitir.
Yenilenebilir Enerji Kaynann Kullanm: Yapya yerletirilen yeralt
s kayna sistemi (Ground Source Heat Pump System - GSHP), yapnn stma
ve soutma iin enerji istemini karlama zere kullanlmtr. Sz konusu dikey,
kapal sistem, toprakta alm, her biri 100 metre derine inen 22 adet dar sondaj
kutusundan oluuyor ve alan bu kuyular ierisinden toplam 15 km uzunluunda
yksek younluklu polietilen boru geirilerek s iletim devreleri oluturulmutur.
Bu devreler ierisinden geirilen su, binann iersine yerletirilmi bulunan
yksek teknoloji rn 27 adet toprak kaynakl s pompasna gnderilirken,
pompalar vastas ile istenilen stma ve soutma ilemi gerekletirilmektedir.
Yapnn enerji tasarruflarnn, tm yl boyunca deerleri grntlenecek sensrler
ve bir bilgi ak sistemi vastasyla incelenmesi planlanmtr.
101
Yapnn Doal Aydnlatmadan Faydalanmas: RMI Trkiye, toplamda
190 metrekare, yani yapnn taban alannn drtte biri byklkte bir alandan
gkyzne alyor. Bu klklar, yapnn avlularnda %90a varan oranlarda
aydnlatma ihtiyacn karlyor. Tasarmclarnn n izleini de hesaba
katmalaryla, k aylarnda gne yla aydnlanma potansiyeli ve s kazanc
arttrlm; yaz aylarnda ise ma ve snma optimize ediliyor. zel olarak
gelitirilmi hcreli tip polikarbonat malzemeler kullanlarak, gnein kzltesi
radyasyonundan kaynaklanan stma etkisi en alt seviyelere drlyor. Tm
bunlara ek olarak, seilen dk emisyonlu ift cam cephe giydirme sistemi de
may dk snmay yksek tutmaya yardmc oluyor.
Ik Borular: Yap, ierisinde doal gn nn zayf olduu meknlarda
gn ndan daha fazla faydalanlabilmesi amacna ynelik olarak zel bir sistem
uygulamasna gidilmi ve bu sistemin lkemizde de uygulanlabilmesine ynelik
bir ilke de nclk etmi. Sistemin almas u ekilde salanyor. Doal gn
yapnn terasndan zel bir reflektr vastas ile toplanarak yanstc ve
tayc bir tpe veriliyor ve bu tp vastas ile gn istenilen noktaya
iletiliyor. letim noktalarnda tp azna taklan zel bir difzr vastas ile gn
nn mekna yaylmas salanyor. Bylelikle gn alamayan meknlarn
hem doal enerji kayna kullanlarak aydnlatlmas salanm , hem de enerji
tasarrufunda bulunulmu.
Doal Havalandrma: Yapnn doal hava girii, havadan-havaya s
deiimi (air-to-air) sayesinde gerekleiyor. Bu nite, yapdan kan kirli hava ile
yapya girii salanan taze hava arasnda enerji transferi salayarak, stma ve
soutma giderlerini azaltyor.
Gebzede zel Sektre Ait Bir Fabrika Binas : Binann yeil bina
olmas iin yaplan faaliyetler aada tek tek ele alnmtr (Yaman, 2009).
naat Aktivitelerinde evre Kirliliinin Azaltlmas: naat
aktivitelerinden dolay oluan evre kirliliini azaltmak, toprak kaymasn
nlemek (topran yola oradan da su kanallarna gememesi iin), tozumann
nne gemek ve su kirliliini nlemek iin, erezyon ve sedimantasyon plan
kapsamnda inaat sahasnda birok tedbir alnmtr. Bunlardan bazlar, saha
boyunca tekstil malzemesi ile perdeleme yaplmas, kamyon lastiklerinin
ykanmas, su kanallarnda toprak keltme sistemlerinin uygulanmasdr.
102
Saha Seimi: Gelitirme yaplacak arazinin organize blgesinde seilmesi
ile yeil alanlarn ve verimli tarm arazilerinin korunmasna ynelik bir strateji
izlenmitir.
Alternatif Ulam: Tm personel iin optimum servis says konularak
toplu tama desteklenmi ve bylece bireysel otomobil kullanmndan
kaynaklanan evre kirlilii (CO
2
emisyonu) ve fosil bazl yakt kullanm
azaltlmtr. Buna ilave olarak yine otomobil kullanmn azaltmak ve yakn
evreden gelecek personel iin bisiklet park alanlar, dular ve soyunma odalar
yaplmtr. Yakt tketimini ve CO
2
salnmn azaltmak amacyla, birden ok kii
tarafndan kullanlan aralar ile dk emisyonlu ve yksek yakt verimli arabalar
iin otoparkta tercihli alanlar ayrlmtr.
Yeil Alan Kullanm ve Is Adas Etkisi: Is adas ektisinin azaltlmas ve
yeil alanlarn korunmasna ynelik standartlarn zerinde ak alan braklm ve
bu alanlarda su tketimi az olan yerel bitkiler ve aalar ile youn bir
yeillendirme yaplmtr. Gne nlarnn binalarda ve sert peyzaj alanlarnda
oluturduu s adas binann soutma ykn artrmaktadr. Is adas etkilerini
drmek, dolaysyla soutma yklerini azaltmak ve enerji tasarrufu salamak
amacyla at kaplamas gne nlarn byk lde yanstacak zelliklerde
beyaz renkli olarak tercih edilmitir. Sert peyzaj alanlarnn ( yollar, kaldrmlar
gibi) yars aalar ile glgelendirilmi ve otoparkta delikli talar kullanlmtr.
Yamur Suyu Ynetimi: Yer alt su kaynaklarn ve kalitesini korumak
iin sahaya gelen yamur suyunun sahada topraa gemesini ve toprak tarafndan
emilmesini salamak amac ile otoparkta delikli talar ve yeil alan kullanm
artrlmtr. Yine ayn amala, at yamur suyu depolandktan sonra bina
ierisinde yeniden kullanlmas n grlmtr. Su kalitesinin korunmas ve
artrlmas amacyla, sert peyzaj (zellikle asfalt yollar) alanlarna gelen yamur
suyu, yamur kanallar yerine topraa ynlendirilmi ve burada filtre edilmesi
salanmtr
Aydnlatma Kirlilii: Gecenin doalln korumak adna aydnlatma
kirliliinin en az seviyede tutulmas iin i meknlarda bina aydnlatma
otomasyonundan faydalanlmtr. Mesai saatlerinin dnda gereksiz
aydnlatmann nne gemek iin aydnlatma otomasyonu ile sistem kontrol
edilecektir. D aydnlatmada ise cephe aydnlatmas yaplmam, evre ve peyzaj
aydnlatmas ise Ashrae standartlarna gre belli snrlar dahilinde tasarlanmtr.
103
Su Verimli Peyzaj Alanlar: Peyzaj alanlarnda su tketimini drmek
iin ithal im yerine, yerel bitkiler tercih edilmi ve sprinkler sulama sistemi
yerine damlama sulama sistemi tercih edilmitir. Artmadan elde edilen su, bahe
sulamasnda kullanlmtr. Peyzaj alanlarnda ebeke suyu yerine, at yamur
suyu ve artma sisteminden elde edilen su tercih edilmitir. Bu stratejilerin
uygulanmas ile peyzaj sulamasnda %50 su tasarrufu salanmtr. at yamur
sular filtreden geirilerek ham su deposuna gnderilmektedir. Bu su direkt olarak
bahe sulama, ya da yangn tertibatnda kullanlaca gibi yumuatlarak tm
kamps kullanm suyu olarak da deerlendirilmektedir.
Su Kullanmnn Azaltlmas: Dk debili klozetler, yksek verimli ve
sensrl bataryalar ile susuz pisuarlar seilerek bina kullanm suyunda %50
tasarruf salanmtr.
Enerji Performans: Elektrik ve mekanik sistemlerinin tasarlanmasnda
Ashrae standartlar dikkate alnmtr. Optimum enerji tasarrufu salamak iin
aada aklanan stratejiler uygulanmtr. Bylece, bilgisayar destekli enerji
modellemesinin sonucu olarak Ashrae standartlarna gre %30 enerji tasarrufu
salanmtr.
Aydnlatma: Ofislerde gn ve harekete duyarl ayakl armatrler,
retim alanlarnda ise dali balastl(k iddeti ayarlanabilecek ekilde) armatrler
kullanlmtr. Bu sistem sayesinde aydnlatmada yaklak %50 tasarruf
hedeflenmektedir. Bunlarn dnda aydnlatma sisteminde hareket sensrl
aydnlatma elemanlar kullanlmaktadr.
Gn I Kullanm: Gn ndan en st seviyede faydalanarak, elektrik
tketiminin dk seviyede tutulmas hedeflenmektedir. Bu kapsamda ofislerde
gn n en yksek seviyede ieriye alacak ekilde giydirme cam cephe, atdan
zemine kadar bir galeri eklinde devam eden ayn zamanda i bahe grevi gren
aydnlk holleri, retim alanlarnda atda klklar yaplmtr.
Gne Krclar: Soutma klima yklerini drmek, efektif bir glgeleme
yaparak alanlarn verimini artrmak ve ieriye gne enerjisinin girmesini
engellemek iin ofis cephelerinde gne krclar kullanlmtr. Gne krclarn
yn, as ve boyutlar yaplan bilgisayar destekli mhendislik almalar
sonucunda optimum bir ekilde tasarlanmtr.
104
Cephe ve at Kaplamas: Binalarn d kabuklar s yaltmn optimum
yapacak ekilde tasarlanmtr. Bylece her iki ynde s iletimi minimuma
indirilmitir. zellikle ofis binas, zararl UV gne nlarn ve enerjisini
minimum seviyede, faydal gn n maksimum seviyede ieri alan zel camlar
ile kaplanmtr. Binalarn at elemanlar ve katmanlar da yine ayn ekilde s
iletimini minimum seviyede tutacak ekilde tasarlanmtr. at kaplama
malzemesi TPO, gne enerjisini %85 orannda yanstarak snn ieriye girmesini
engellemektedir. Alann bykl gz nne alndnda nemli llerde enerji
tasarrufu saland grlmektedir.
Deiken Hava Debili Klima Sistemleri (VAV): D hava scakl 14-20
derece arasnda olduunda bina otomasyonu yardm ile minimum enerji tketimi
ile ofislerin soutma ihtiyacn karlayan deiken hava debili klima sistemleri
kullanlmtr. Bu sistemler enerji tasarrufunun yannda, ofis alanlarnda farkl
zonlarda farkl iklimlendirmelere de izin vermektedirler.
Is Geri Kazanml Soutucu nite: Binalarn soutma ilemi srasnda
Chiller gruplarndan ortaya kan atk s ile scak su elde edilmektedir. Bu ekilde
stc kazanlar daha az kullanlarak doal gaz tasarrufu salanacaktr.
Is Geri Kazanml Basnl Hava Kompresr: retimde kullanlan
basnl hava kompresrnn atk ss ile scak su elde edilmektedir. Bu sistemde
de yine ayn ekilde doal gaz tasarrufu salanacaktr.
Is Geri Kazanml Klima Santralleri: Kn ofislerde biriken ve dar
atlan kirli scak havann ssyla, dardan alnan souk hava artlandrlarak
(stlarak), yazn ise ofislerde biriken ve dar atlacak olan serinletirilmi kirli
hava ile dardan alnacak scak hava artlandrlarak (soutularak) enerji
tasarrufu salanmaktadr.
Gne Kolektr: atlarda, gne enerjisinden faydalanlarak scak su
elde edilmektedir
Verimli Kazan Kullanm: Daha ok yakt tasarrufu salayan ayrca
emisyon deerleri dk kazan seilmitir.
105
Bina Ynetim Sistemi ve Aydnlatma Otomasyonu: Tm binann stma
ve soutma, elektrik ve mekanik sistemlerini otomatik olarak devreye alan ve
karan bina otomasyon sistemi oluturulmutur. Bu sistem sayesinde gereinden
fazla enerji tketilmemesi, sistemlerin en yksek performansnda iletilmesi
hedeflenmektedir.
Frekans Konvertrleri : HVAC sistemlerinde kapasite kontrol yaplmas
ve enerji tketimini azaltmak iin frekans konvertrleri kullanlmtr.
naat Atk Ynetimi: Kaynaklarn ve evrenin korunmas kapsamnda
inaat atk ynetimi planna uygun olarak atk sahas oluturulmu ve geri
dntrlebilecek atklar ayr toplatlarak inaat atklarnn %75i
deerlendirilmitir. Ayn zamanda belediye atk alanna daha az atk gnderilerek
evrenin korunmasna katkda bulunulmutur.
Geri Dntrlm Malzeme Kullanm: Doal kaynaklar korumak
adna, binalarda kullanlan malzemelerin mmkn olduka daha nceden
kullanlm malzemelerden retilmi olmasna nem verilmitir. Bu kapsamda
betonda bulunan uucu kl, geri dntrlm demirden yaplan her trl elik
malzeme, geri dntrlm ahaptan retilen ykseltilmi malzeme kullanm
tercih edilmitir. Bylece, toplam inaat malzemelerinin %35 geri dntrlm
malzemelerden yaplan rnler kullanlm ve yeni kaynaklarn retiminden
dolay fosil bazl yaktlarn tketilmesi ve evre kirliliinin olumasna engel
olunmutur.
Yerel Malzeme Kullanm: Projede mmkn olduka yerel malzeme
kullanarak, tanmadan kaynaklanan yakt tketimi ve evre kirlilii en aza
indirilmitir. Fiyat ve termin avantajna ilave olarak yerel ekonomiye salad
hareketlilik de bunlarn yannda avantaj olarak nitelendirilebilir. Toplam inaat
malzemelerinin %40 yerel malzeme olarak tercih edilmitir.
106
Hava Kalitesi: alanlarn salkl ve verimli ortamlarda alabilmesi
iin i mekanlarda taze hava kalitesi ve miktar ASHRAE 62.12004 standard
temel alnarak tasarlanmtr. meknlarn ve havalandrma sistemlerinin
dolaysyla alanlarn sigara dumanna maruz kalmamas iin i meknlarda
sigara iimi ynetim tarafndan yasaklanmtr. Taze havann srekliliini
salamak ve dolaysyla alanlarn rahatn ve iyi hissetmelerini salamak iin
devaml olarak havalandrma sistemlerinin performansn izlemek iin ana
branmanlar zerine debimetreler ve youn olarak kullanlan i meknlarda CO
2
sensrl ekranlar kullanlmtr. Sesli ve grntl uyar verebilen bu cihazlar
ayn zamanda bina ynetim sistemine balanmtr. Taze hava miktarnn set
edilen deerden %10 kadar deimesi durumunda ortamda bulunan alanlar ve
bina ynetim sisteminden alnan sinyal ile teknik ekip tarafndan mdahale
edilebilecektir. alanlarn salkl ortamlarda almas, verimlerinin artmas ve
kendilerini daha iyi hissetmeleri iin i mekanlara salanan taze hava miktar
ASHRAE 62.12004 standardna gre %30 daha fazla verilmektedir. Bu
durumda, enerji tketimini artrmamak iin taze hava klima santralleri s geri
kazanml seilmitir.
naat Srasnda Ve Sonrasnda Hava Kalitesi Ynetimi: alanlarn
ve bina kullanclarnn rahatn ve saln korumak amac ile inaat
aktivitelerinden dolay oluan i hava kalitesi problemleri azaltmak amac ile i
hava kalitesi ynetim plan hazrlanm ve sahada inaat srasnda uygulanmtr.
Bu kapsamda sahada depolanan ve nemden etkilenecek olan cihazlar ve hal gibi
malzemeler uygun ortamlarda tutulmulardr. Havalandrma kanallarnn montaj
srasnda, inaat tozunun kanallarn ierisine dolmamas iin azlar kapal
tutulmutur. naat srasnda altrlan klima santrallerinde MERV8 (Minimum
Efficiency Reporting Value) filtreler kullanlmtr. Bina kullanmndan nce tm
filtreler yeni ile deitirilmitir.naat aktiviteleri tamamlandktan, tm i tefriin
tamamlanmasndan(mobilyalar kurulduktan) sonra, tanma ncesinde her bir m
2
alana yaklak olarak 4300 m
3
hava salanncaya kadar 1015 gn havalandrma
santralleri bina ierisine taze hava salamtr. Bylece i ortam tamamen inaat
tozundan, malzemelerin ortama yayd kimyasal emisyonlardan ve dier zararl
maddelerden arndrlm olacaktr.
107
Dk Emisyonlu Malzeme Kullanm: nsan ve evre sal
hassasiyetleri gz nnde bulundurularak, binalarda mmkn olduka atk ve
zehirli maddeler (VOC) iermeyen malzemeler tercih edilmitir. meknlarda
kullanlan tm yaptrclar ve silikonlar, boyalar ve kaplamalar, hal ve
yaptrcs ierdikleri VOC (Volatile Organic Component - Uucu Organik
Bileenler) miktar, ilgili standartlarn izin verdii snrlar ierisinde kalacak
ekilde tercih edilmilerdir.
Isl Konfor- Tasarm ve Kontrol: alanlarn saln korumak ve
konforunu salamak zere i meknlarda ve bina d kabuunun i ksmlarnda
sl konfor ASHRAE 55-2004 standard temel alnarak tasarlanmtr. Hedef %80
alann ortam artlarndan memnun olmasdr.
Siemens Gebze tesisi; inaat aktivitelerinde evre kirliliinin en az seviyede
tutulmas, uygun saha seimi, alternatif ulam imknlar ile Karbondioksit
orannn drlmesi ve fosil tabanl yakt kullanmnn azaltlmas, yeil alan
kullanmnn artrlmas, yamur suyu ynetimi ile yer alt su kaynaklarnn
korunmas, bol aalandrma ile s adas etkisinin azaltlmas, inaat atk ynetimi
ile atklarn deerlendirilmesi, %35 dntrlm malzeme kullanlmas ve %40
yerel malzeme kullanlmas ile evreye saygl, peyzaj alanlarnda ve bina
ilerinde %50 su tasarrufu, %30 enerji tasarrufu ile ekonomik, hava kalitesi,
hava kalitesinin izlenmesi, inaat ncesi ve sonras i hava kalitesi ynetimi, sl
konfor ve dk emisyonlu (VOC) malzeme kullanm ile Salkl bir yerlekedir.
Bu fabrika Trkiyede, LEED Altn sertifikasn ALAN ilk tesis olmutur ve yeil
binalarn oalmasna nclk etmitir.

108
11. BNA ENERJ BENZEM PROGRAMLARI
11.1. Bina Benzeim Programlar (BSP) ve nemi
Enerji etkin binalar asndan, binann tm sistemleri ile enerji
performansnn iyi deerlendirilmesi ve btnyle optimize edilmesi byk nem
tamaktadr. Bunun nedeni, binadaki tm sistemlerin birlikte, birbiriyle ilikili ve
birbirine baml olarak almas ve binann enerji performansn belirlemesidir.
Enerji benzeim programlar, bina sistemlerinin, bina enerji tketimini nasl
etkilediini analiz edebilen gl deerlendirme ve karar verme aralardr. Elde
edilecek bilgi, enerji tketimini etkileyen bina sistemleri (kabuk, aydnlatma,
HVAC, vb.) ile ilgili tasarm kararlarn ynlendirmek, enerji tasarrufu salamak
asndan nemlidir. Bu nedenle, benzeim programlar, binalarn tasarm, retim
ve iletiminden sorumlu tm uzmanlar iin byk potansiyel tamaktadr
(Utkutu G., 2003).
Bina inaat aamas bittikten sonra farkedilen her trl sorunun zm
daha maliyetli ve hatta imkansz olabilecektir. Bu nedenle daha tasarm
aamasnda bilgisayar programlar ile simulasyon yaplarak maliyetler, enerji ve
evre asndan en optimum seenein gerekletirilmesi ok nemlidir. Yaplan
aratrma sonucunda bu konudaki yazlmlarn yabanc kaynakl olduu ve
uzmanlk alanna gre ok eitli, dank ve ounlukla da karmak olduu
grlmtr. Yerli retim, sade, kullanm kolay ve Trkiye artlarna uyarlanm
bir yazlma zellikle de binalarda enerji performansna ynelik uygulamalarn
balatld u gnlerde acil ihtiya vardr.
11.2. Bina Enerji Benzeim Programlar Tarihesi
109
1960larn ilk yarsna kadar binalarn enerji performanslarnn
deerlendirilmesinde yalnzca el ile hesaplama yntemleri mevcuttu. Istma
yklerinin hesaplanmasnda genel olarak derece-gn hesab kullanlyordu. Ayrca
geleneksel ve daha detayl olan bina ynetimi de hem stma hem soutma
yklerinin hesaplanmasnda kullanlmaktayd. Bilgisayar ile hesaplama
yapabilmenin kstl ve pahal olduu dnemlerde bu yntemler yararl olmalarna
ramen, bina malzemelerinin s depolama kapasiteleri, gneten s kazanmlar,
szdrmazlk deerleri gibi pek ok nemli parametreyi ihmal ettiklerinden ve
basitletirilmi yntemler olduklarndan dolay binann toplam performansnn
hesaplanmasnda yetersiz kalyorlard. Bu nedenlerle son elli ylda bilgisayar
teknolojisinin de ilerlemesine paralel olarak pek ok niversite, enstit ve irketler
tarafndan bu kstlamalar kaldracak ok eitli bilgisayar tabanl bina enerji
benzeim programlar gelitirildi. Bu programlar genel amal hesaplama
yapanlardan zel noktalara odaklananlara kadar ok geni bir yelpazede
grlmektedir. lk dinamik hesaplama yapabilen benzeim programlar 1960larda
gelitirilmeye baland. Gnmzde artk olduka hassas duyarllklarla ve ok
eitli parametreleri gz nne alarak ve sistem etkileimlerini hesaba katarak
farkl durumlar benzetiren programlar mevcuttur (Bayraktar vd., 2009)
11.3. Srdrlebilir Bina Tasarm ve BSPler
Srdrlebilir bina tasarm karmak sreleri ve ilemleri gerektirir. Bina
tasarmnda bir rehber niteliinde olan BSPler bu karmak sreleri uzmanlar
iin iinden en optimum olan seebilecek ekilde seenekler olarak
sunabilmektedir. Bugn bina benzeim programlarndan binann tasarm, yapm,
iletim, bakm-onarm, ynetim ve iletim gibi tm yaam evrelerine ynelik
olarak yararlanlabilmekte. En youn uygulama alanlar, ksaca aadaki gibi
zetlenebilir :
KLMLENDRME HVAC SSTEMLER: Binann
stma/soutma yklerinin hesaplanmas, kayp ve kazanlarn
belirlenmesi bunun sonucunda HVAC sistemlerin tasarm
CAM PENCERE TASARIMI: Cam ve pencelerin kayp/kazan
dengesi asndan bina iin optimum olacak ekilde tasarlanmas
GLGELEME: Binann bulunduu yere ve konumlanna gre
sezona bal olarak glgeleme iin yaklam belirlenmesi
PASF SSTEM UYGULAMALARI: Binann pasif olarak stlp
soutulmas iin seeneklerin analizi
110
BNA KABUU ve CEPHELER: Alternatif bina cepheleri ( tek
cephe , ift kabuk v.b. ) belirlenmesi
DOAL HAVALANDIRMA: Doal havalandrma yaplacaksa
yntemi
ENERJ: Enerji analizi ve tketim profiline uygun olarak en uygun
yenilenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm olanaklar,
projelendirilmesi
MALYETLER: Seilen alternatiflere gre ilk yatrm, iletme ve
mr boyu maliyet hesaplarnn yaplmas
Yukardaki alanlarn bir veya birkan ieren cretsiz yada ticari pekok
yazlm mevcuttur.
11.4. Bina Enerji Benzeim Programlarnn Kstlar
1960lardan sonra, bina endstrisinde kullanm gittike artan bilgisayarla
modelleme ve benzeim programlar, snrl girdi ve kt gerekleri ile basit tek
ynl uygulamalardan, geni bir erevedeki performans parametrelerini
ezamanl analiz edebilen karmak modelleme sistemlerine doru ilerlemi
olmasna ramen, halen tasarm srecinde bu tr programlarn gereklilii ve
uygulanabilirliliinde baz skntlar vardr. Benzeim aralarnn temel
eksiklikleri (Harputlugil G., 2007) ;
Program girdileri geni ve bilimsel olarak olduka detayldr.
Tasarmn erken aamalarnda henz elde edilmemi veriler, analizi
gerekletirirken varsaylmak zorunda kalmaktadr.
Programlar, kullancnn kafasn kartran bir yn kt
iermektedir. Benzeim sonularnn anlalmas ve yorumlanmas
zordur.
ou detayl enerji benzeim program aratrma merkezlidir.
Bunlar kullanmay renmek zordur ve ustalamak uzun bir zaman
gerektirir.
Programlarn kullanc arabirimi ounlukla atlanmaktadr. zellikle
tasarmn ilk aamalarnda kullanlmas nem tayan programlarn,
kat veri yaps ve gerekleri nedeni ile, kendisini grafiksel olarak
ifade etme yolunda eitim grm tasarmclar hayal krklna
uramaktadr, ylmaktadr.
111
Yazlm, belirli ihtiyalarla kolayca rtebilen programlamay
gerekletirecek esneklii kullancya salamamaktadr.
ou programn geerlilii ve akreditasyonu dnlmemitir.
Kullanclar hangi programn daha iyi benzeim sonucu verebilecei
konusunda kararsz ve kukuludur. Bu skntlar nedeniyle, bina
enerji benzeimuna ynelik programlar geni kitleler tarafndan
kullanlabilir hale gelmedii srece, mimarlar ve mhendisler
geleneksel tek disiplinli yntemler ve sezgisel yaklamlarla bina ve
sistemlerini tasarlamaya devam etmek zorunda kalacaklardr ve bu;
gereinden fazla kapasiteye sahip sistemler, ykl enerji tketimleri
ve greli olarak bakldnda baarsz i ortam konfor koullar ile
sonulanacaktr. Oysaki benzeim, tasarmclara uzmanlklarn daha
etkin kullanma, geniletme ve iyiletirme olana sunmakta, sadece
fikirlerin test edilmesinde deil, ayn zamanda yeni fikirlerin
gelitirilmesi ve sunulmasnda da nem tamaktadr.
Bu balamda, bina enerji benzeimunun tasarm srecinin son
evresinde kullanmak yerine, kolay geri dnlerle kararlarn test
edilmesi ve ok daha fazla seenein snanabilmesinin mmkn
olduu tasarmn erken evrelerinde kullanlmas, bina performans
asndan ok daha etkili olacaktr. Benzeimu, tasarm srecinin
erken evrelerine ekebilmeye ynelik aratrmalar halen devam
etmektedir
Enerji Benzeim Programlar rnekler: Ticari yada cretsiz, kullanm
amacna gre deiik, pekok sayda program mevcut olup yaygn ve cretsiz
olanlardan bazlar unlardr :
EnergyPlus: EnergyPlus, DOE2 ve BLAST benzeim programlar temel
alnarak gelitirilmi, yksek hesaplama kapasiteli nc nesil bir bina enerji
benzeimu programdr. EnergyPlus ile binalardaki stma, soutma, havalandrma
ve dier enerji aklar dinamik olarak modellenebilir. Tasarm aamasnda olan
yeni binalarn veya iyiletirme yaplmas dnlen mevcut binalarn enerji
performans, inaattan nce grntlenebilmekte, bylece mimar veya mhendis
olas senaryolarn hepsini test ederek proje iin en uygun olann seebilmektedir.
EnergyPlus ayn zamanda, LEED sertifikasyonu iin gerekli bina enerji
modellemesine kt veren, USGBC tarafndan tannan programlar iinde en
yaygn kullanlandr. EnergyPlus ounlukla mimarlar, inaat, makina ve elektrik
mhendisleri, enerji yneticileri, uzmanlar ve danmanlar, LEED, BREEAM
gibi yeil bina sertifikas danmanl yapanlar tarafndan kullanlr.
112
HOMER: Homer NREL (US National Renewable Energy Laboratory)
tarafndan gelitirilmi arlkl olarak PV, rzgar, hidroelektrik gibi yenilenebilir
enerji santrallerinin simulasyonu ve optimizasyonu ile ilgili bir yazlmdr.
Arlkl olarak bu konularda projelendirme yapanlar ve niversitede aratrma
amal kullanlmaktadr. Program hesaplamalar saatlik temele gre yapmaktadr.
Tasarlanan sistemin yln her bir saatinde elektrik talebini karlayp
karlamayacan belirler. Programda her bir kontrol edilebilir enerji kaynann
maliyeti, saatlik sabit maliyet, kWh basna enerji maliyeti olarak ifade
edilmektedir. Bu maliyet deerleri g kaynaklarnn herhangi bir zamanda enerji
retmeleri iin gereken retim maliyetleridir. Bu maliyet deerlerini kullanarak
HOMER program, yk karlayacak kaynaklarn kombinasyonunu aratrmakta
ve talebi karlayacak kombinasyonlar arasndan bunu en dk maliyete yapan
sistemi bulmaktadr.
RETScreen: Entegre bir yenilenebilir enerji proje analiz programdr. Hem
karar destek, hem de kapasite inas amalarna ynelik ortak platform salar.
Dnya genelinde eitli yenilenebilir enerji teknolojileri iin; toplam enerji
retimi miktar hesab, evrim maliyeti ve sera gaz emisyonu hesab yapmak
maksadyla kullanlabilir. RETScreen International, Kanada hkmeti
CANMET Enerji Aratrma Laboratuvar tarafndan oluturulmutur.
YTE Bina Enerji Performans Yazlm: zmir leri teknoloji Enstits
tarafndan hazrlanan yazlm binann enerji snfn belirlemek iin hazrlanmtr
Yazlma eriim internet zerinden cretsiz olup, adresi : http://kep-
sdm.iyte.edu.trdir.
113
Konutlarda Enerji Performans Standart Deerlendirme Metodu (KEP-
SDM), Enerji Verimlilii Yasas hkmlerince hazrlanan Binalarda Enerji
Performans Ynetmelii almalar iinde, Makine Mhendisleri Odas
tarafndan oluturulan alma Grubu tarafndan Haziran 2008de
tamamlanmtr. Metot, tm Avrupa Birlii lkelerinde olduu gibi, 2002/91/EC
Direktifinin 3. Maddesindeki yeni ve byk onarmn sz konusu olduu bina
snflarndan (Directive 2002/91/EC Annex 3), bamsz ve apartman
bloklarndaki konutlarn enerji performansn belirlemeye ynelik olarak, Avrupa
Birlii lkelerindeki benzeri metodlarn (SAP, DEAP, Th-C-Ex, vb.) pratiinden
yararlanarak oluturulmutur. Binalarn enerji performansn belirleyen
gstergeler; konutun birim alanna den yllk enerji tketimi (kWh/myl) ile
yllk CO
2
emisyon miktardr (kgCO
2
/myl). Her iki gsterge; yenilenebilir enerji
kaynaklar ile yeni enerji teknolojileri kullanlarak tasarruf edilen enerji ve
emisyonlar da gz nne alnarak, hacim stma, su stma, havalandrma ve
aydnlatmadan kaynaklanan yllk enerji tketimleri ile CO
2
emisyonlar gz
nnde bulundurularak hesaplanr. KEP-SDM, Binalarda Enerji Performans
Ynetmeliinde ngrlen Binalarn Enerji Kimlik Belgesindeki Bina Enerji
Snf ve Bina Emisyon Snf belirlenmesine ait hesap yntemidir. Bu hesap
yntemi, YTEde Enerji Sertifikalandrma Yazlm (KEP-YTE-ESS) ad
altnda YTE servern ve merkezi veritabanlarn kullanarak web tabanl olarak
gelitirilmitir. Her kullanc ifresini girerek kendi hesabna eriebilir ve burada
yaplan ilemlerin sonular kullanc veritabanna ilenir. Programn sonucu olan
enerji sertifikas, karbondioksit sertifikas ve bina stouna ait istatistiksel veriler
deerlendirilmek zere saklanr (Gken, 2009).
114
Glgeleme Yazlmlar: Gne enerjisi sistemleri iin zellikle de
fotovoltaik sistemler iin GLGE nemli bir parametredir ve sistemin
performansn byk oranda etkiler. Baz glgeleme yazlmlar gne enerjisi
solar PV sisteminin kurulaca alann tamamnn panoramik bir grnnn elde
edilmesi iin, yksek kalitede cilalanm geirgen konveks bir kre kullanr.
Direkt olarak glgeleri gstermek yerine yanstma prensibine gre alt iin
gnn herhangi bir saatinde, yln herhangi bir gnnde hatta kapal ve bulutlu
havalarda bile kullanlabilir. Solar sistemin kurulum noktasnda yaplan alma
srasnda gnein gerek yerinin hibir nemi yoktur. Glgelenme verisini manuel
yada dijital bir ekilde verebilirler. Benzeim programlarnn bir ou (PV_SOL,
PVS ve SolEm gibi programlar) n kayplarn hesaplayabilir ve buradan hasat
kayplarnn kabaca oranlarn belirleyebilir. Bu yntemde glge kontuar, solar
PV grubunun bir noktas baz alnarak belirlenir (genellikle merkez noktas). Hasat
kayplar genelde glgeden etkilenen alana gre yaplan hesaplamadan daha
yksektir. PVSYST, PVcad, 3DSolarwelt gibi daha kompleks benzeim
programlar homojen glge kontuarlarn da hesaba katarak analiz yapabilirler.
115
12. MATERYAL VE METOD
Yaplan literatr almas sonucunda bir binay Yeil Bina yapan
unsurlarn, izelge 12.1. ile zetlenebilecei sonucuna varlmtr.
izelge 12.1. Bir binay Yeil yapan unsurlar
E
N
E
R
J

V
E
R

YENLENEBLR ENERJ KULLANIMI: Binann enerji tasarmnda rzgar, fotovoltaik gibi

temiz ve yenilenebilir enerji kaynaklarna nemli yer vermek
DOAL IIK: Ik borular, yaz-k optimum gne salayan pencere tasarm ile
maksimum gne salamak
AYDINLATMA: Tasarruflu armatrleri kullanmak, LED armatrler gibi...
YALITIM: Isl direnci yksek yaltm malzemleri ile duvar, tavan ve at yaltm yapmak
BNA OTOMASYONU ve HVAC SSTEMLER: zellikle byk bina ve fabrikalarda
hareket alglayclara bal olarak alan sistemler ve belli kriterlere gre otomatik
alp, kapanan HVAC sistemleri kullanmak
DOAL HAVALANDIRMA: Binann tasarmnda doal havalandrmay kullanmak
FREKANS KONVERTRLER: Byk bina ve fabrikalarda HVAC Sistemlerinin kapasite
kontrol ve enerji tketimini azaltmak iin frekans konvertrleri kullanmak
ISI GER KAZANIMI: Fabrikalarda kullanlan hava kompresr, klima santrali ve
kazanlarn atk ssndan scak su elde etmek ve sy bu yolla ksmen geri kazanmak
suretiyle binann s ykn azaltmak
S
U

V
E
R

SU KULLANIMIN AZALTILMASI: Dk debili klozetler, yksek verimli sensrl

bataryalar gibi...
YAMUR SUYU YNETM: Yamur suyunu depolamak ve yeniden kullanmn
salamak
BTK SEM: Peyzaj ve ss iin az su tketimi olan bitkileri semek, ithal yerine yerli
bitkileri semek
SULAMA: Bahe iin sprikler yerine damlama sulama yapmak, artmadan elde edilen
suyu bahe sulamasnda kullanlmak
A
R
S
A
-
M
A
L
Z
E
M
E

S
E

v
e

A
T
I
K

Y

N
E
T

ARSA SEM: Yeil alanlarn ve verimli tarm arazilerin korunmasna dikkat etmek,
arsann mmkn olduunca bu arazilerde olmamasna zen gstermek.
MALZEMELERN TEMN: Bina malzemelerini yakn evreden ve yerli rnlerden temin
etmek suretiyle zellikle nakliye kaynakl gml-gizli enerjiyi minimize etmek
MALZEME SEM: Kullanm mr bittikten sonra kolayca paralanp, geri dnebilen
malzemeleri semek, evreye zarar sfr yada ok az olan gazlarla almak, sfr yada
dk zehirlilik oran, srdrlebilir, geri dnml malzemeler semek
NSAN SALII: nsan sal ve evresel etkiler asndan zararsz malzemeleri
semek
116
Bu tablodaki kriterler evimizi-fabrikamz Yeil Bina yapma yolunda
nemli admlar olup, istenirse bir sonraki aama sertifikasyon sreci ile bu
nvann onaylanmasdr.
Bir binay Yeil yapan nemli parametrelerden biri Enerji Kullanmdr.
Bu alma kapsamnda fotovoltaik sistem kullanan standart bir evin elektrik
enerjisi ihtiyac, sistem tasarm ve maliyeti Visual Basic proglamlama dili ve veri
taban olarak Access kullanlarak modellenmitir. Sorgulamalar iin SQL
kullanlmtr. Veritaban, Trkiye iin ehirlerin enlem bilgileri, binann enerji
ihtiyac iin tketim bilgileri, ehir baznda gnelenme sreleri, ehir baznda
nm bilgileri, proje ve saha bilgileri, marka-model, zelliklerine ve fiyatlarna
gre fotovoltaik, ak, arj kontrol bilgileri, fotovoltaik sistem bykl, tasarm
ve maliyet bilgilerinden olumaktadr. Program arka planda bu veri tabanndan
ald bilgileri ileyerek, sistem tasarmn ve gerekli hesaplamalar yapmaktadr
ve hesaplama sonularn da veritabanna aktarmaktadr.
Programda Kullanlan Men Ve Butonlar
Program 3 menden olumaktadr : Ana Men, Bilgi Formu, Fotovoltaik
Ana Men: Programdaki tm menlerin yer ald, program altnda ilk
alan MDI formdur.
Bilgi Formu: Proje adnn, yerinin ve iletiim, cari bilgilerin yer ald bir
ara formdur. Fotovoltaik formunda bu form ile veritabanna aktarlan baz veriler
(Proje ad, yeri gibi ) ComboBoxlarla ekilir. Yeni bir proje iin ilk doldurulan
formdur
Fotovoltaik: Projelendirme ve Maliyet Analizi olmak zere 2 tabl bir
formdur. Tm menlerde veri tabanyla etkileimi salayan butonlar aadaki
gibidir. Her proje ayr bir veri olarak veritabanna kaydedildii iin, kaytlar
arasnda bilgi arama ve yeni proje iin bilgi girii mmkn olmaldr.
Program ak emas ekil 12.1de, kullanlan butonlar ise ekil 12.2.de
verilmitir.
117
ekil 12.1. Program ak emas
118

119
HESAPLA
Kayt
Ekleme
Kayt
Silme
Sonraki
Kayt
nceki
Kayt
Kaydet Arama
120
ekil 12.2 Programda kullanlan butonlar
Hesapla: Girilen verilere gre, arka planda PV sistem tasarmn ve maliyet
analizini yapmay salayan kontrol butonu
Kayt Ekleme-Silme: Yeni bir proje iin kayt ekler, yada siler
Kaydet: Girilen verilerin ve yaplan hesaplarn sonradan arlabilmesi iin
veritabanna aktarlmasn salayan buton
Sonraki-nceki Kayt: Kaytlar arasnda dolamay salayan buton
Arama: Proje adna, numarasna ve iline gre istenilen kaydn/kaytlarn
veritabanndan arlmasn salayan buton
Program Ak Srasna Gre Gerekli Veriler ve Kullanlan Formller
Proje ve Saha Bilgileri: Ek 1deki Bilgi Formundan projenin kime ait
olduu, yeri, iletiim bilgileri girilir. EK-2deki program ekran grntsnde ayn
ad tayan ereve (frame) deki bilgiler girilir. nverter, ak ve arj kontrol fiyat
bilgilerini girebilmek iin programn tasarm hesaplarnn bitmesi gerekir. kan
tasarma gre veri tabanndaki fiyat listelerinden (veritabanna inverter, ak, arj
kontrol ve fotovoltaiklerin marka, model, fiyat ve zellikleri girilmelidir) fiyat
ekilerek maliyet hesaplar iin girdi oluturulur.
Tketim Bilgileri: (Bkz. EK-2 de ayn ad tayan ereve) Bu blmde
elektrik enerjisi ihtiyac tespit edilir. Evde, binada kullanlan cihazlarn adetleri,
gleri ve kullanm sreleri girilir. Bu blm bir datagridtir ve PV veritabann
master olarak kabul eden bir child formdur. Master/Child formlar Proje
Numaralaryla birbirine balanmtr. Bu datagride girilen deerler sonucu oluan
toplamlar ayn numara ile PV veritabanna bilgi aktarr ve fotovoltaik sistem
tasarmnda en temel girdidir.
Tm cihazlarn ektii enerji ve g toplanr, sonu olarak ana veritabanyla
balantl olarak datagride yazlr.
1
2
Cihazn ektii enerji (kWh) = cihazn gc (w)* adet * kullanm sresi (h)/1000
3
121
Yataya Gelen Inm Bilgileri: EK-2 program ekran Inm ve retim
Bilgileri erevesindeki ilk stun. Gne Enerjisi Potansiyeli Atlas-GEPAndan il
ve ay baznda nm ve gnelenme sreleri alnp, veritabanna aktarlr. Program
seilen ile gre bu bilgileri veritabanndan otomatik olarak getirir.
Optimum Eim: EK-2 Program ekran Blgesel Hesaplar erevesi
Yllk optimum verim iin; S = enlem x 0,9
7 aylk k mevsimi iin; S = enlem + 15
K mevsiminde en souk ay iin; S = enlem + 25
Yaz mevsimi iin; S = enlem - 25
(Enleme ilave edilen saysal deerlerin nedeni Zenit asdr. Bu a kn
bymekte yazn ise klmektedir.) deal konumdan 15 sapma halinde enerji
kayp oran %6dr. Mimari ve dier etkenler nedeni ile ideal a uygulanamazsa
enerji kayplar byk olmayacaktr (Kncay, 2009).
Eik Dzlemdeki Inm: EK-2 program ekran Inm ve retim Bilgileri
erevesindeki ikinci stun. Hesaplama iin gereken formller aama aama
aada verilmitir (Bakrc, 2006).
izelge 12.2. den her aya ait Yln Gn 12.1. formlndeki n yerine yazlr
ve deklinasyon as , hesaplanr.
izelge 12.2. Her aya ait yln gn (n) (Bakrc, 2006)
1
]
1

365
) 284 ( 360
sin . 45 . 23
n

() (12.1)
5
4
122
Deklinasyon: dnya-gne dorultusunun yerin ekvator dzlemi yapt
adr. Kuzey yarm kre iin art deerlidir. Deklinasyon as 23,45 (21 Aralk
k gndnmnde) ile + 23,45 (21 Haziran yaz gndnmnde) arasnda
deiir. lkbahar ekinoksunda (21 Mart) ve sonbahar ekinoksunda (21 Eyll)
deklinasyon as sfr olur.
Deklinasyondan sonra gne dou saat as
s
, 12.2. ye gre hesaplanr



tan . tan
cos . cos
sin . sin
cos

s (12.2)
Eik dzlem iin gne dou saat as 12.3.e gre hesaplanr
]} tan ). tan( arccos[ , {
'
s Min
s
s (12.3)
Atmosferd nm 12.4e gre hesaplanr ;
] sin . sin
180
sin . cos . )].[cos
365
360
cos( . 033 . 0 1 [
24
0

s
s sc
n
I H + +
(12.4)
Berraklk endeksi yataya gelen gne nmnn, yataya gelen atmosferd
nma orandr ve 12.5teki formulasyonla bulunur;

0
H
H
K
T

(12.5)
Difz nm 12.6.ya gre hesaplanr ;
) K 3.109 - K 5.531 K 4.027 - 390 . 1 (
3
T
2
T T
+ H H
d
(12.6)
Eimli yzeydeki direkt nmn yatay yzeydeki direkt nma oran RB ,
12.7den hesaplanr ;


sin . sin ). 180 / ( sin . cos . cos
sin ). sin( ). 180 / ( sin . cos ). cos(
' '
s s
s s
b
s s
R
+

(12.7)
123
Eik yzeye gelen toplam nm iin dnm katsays 12.8den
hesaplanr ;
)
2
) cos( 1
( )
2
) cos( 1
( ) 1 (
s
H
s
H R
H
H
R
d b
d

+
+
+
(12.8)
Eik dzlem zerine gelen aylk ortalama gnlk global nm :
H R H
T
.

(12.9)
Bir modln rettii enerji: EK-2 program ekran Inm ve retim
Bilgileri erevesindeki nc stun.
E
pv
=
p

d
A H
T
(12.10)

p
: Fotovoltaik modln verimi ,
d
: dier g evrim ve elektronik cihazlarn
verimi, A : Fotovoltaik modln alan, H
T
: Eik yzeye gelen toplam nmdr
Bir modln rettii ortalama enerji: Tm aylar iin retim deerleri
toplanp 12ye blnr. Bir baka yntem de alma periyodu iinde en dk
retim olan aya gre tasarm yaplmasdr.Bu proje kapsamnda ortalama deer
alnmtr.
PV, ak, evirici (inverter) ve arj kontrol saysnn belirlenmesi:
Aadaki formller iin TemizDnya Rehberinden yararlanlmtr (TemizDnya
Rehberi, 2009)
(12.11)

arj Kontrol:
6A, 8A, 10A,
20A, 30A, 40A, 45A, 60A
kapasiteli arj
kontrol cihazlar
yaygn olarak kullanlr.
6
7
8
PV Says =
Tketim, enerji ihtiyac (kWh)
1 Modl retilen Enerji (kWh)
Ak Says =
Otonomi (Gn)*2*Tketim (kWh)
Ak Voltaj (V)*Ak Kapasitesi (Ah)
(12.12)
Akm =
Modl Grubun Toplam Gc (kW)
Gerilim (V)
(12.13)
124
Genel bir yaklamla kan deerin %15 fazlas alnr (gvenlik faktr). Bu
deere en yakn kapasiteli arj kontrol cihaz seilir.
Evirici (Inverter): Ayn anda alma olasl olan cihazlarn glerinin
maksimum toplam alnr. ok genel bir yaklamla, bu deer, tm cihazlarn g
toplamlarnn yarsdr. kan deere en yakn inverter veritabanndan seilir.
Maliyet ve geri deme sresi: Seilen cihazlarn veritabanna girilmi
fiyatlarndan toplam fiyat karlr. Geri deme sresi : Modl grubunun rettii 1
gnlk toplam enerji miktar ebeke elektrik fiyat ile arplr. kan toplam
maliyet bu sayya blnr. Gn olarak kan bu deeri yla evirmek iin 365e
blnr.
Ek -3 deki , Maliyet Analizi (2.
Tab)
blmnde, verilerin olduu
ereveye, enflasyon am, indirim oran, ilk yatrm maliyeti, ak ve arj kontrol
maliyetleri ve sistem elemanlarnn yaam sreleri girilir. Ak iin 5, Elektronik
Kontrol Birimi iin 10 yl yaam sresi varsaylmtr (Markvart, 1994)
Gelecek Maliyetin imdiki Deeri isimli erevede, verilere gre, 8.1.
formlasyonundan Pr, 8.2 formlasyonundan Pa program tarafndan hesaplanr.
Yaam sresi, kontrol parametresidir. Yani bu sre ve zerindeki deerler iin Pa
ve Pr iin hesaplama ilemi durdurulur ve deerler sfr olarak atanr. Yllk bakm
onarm maliyeti P
a
, ak ve kontrol grubu ise P
r
deerleri ile arplarak gelecekte
oluacak maliyetler, bugne tanr. Sonra ilk yatrm maliyetine yenileme, bakm-
onarm maliyetleri eklerek mr boyu maliyet hesaplanr.
mr Boyu Maliyet = lk Yatrm Maliyeti + Bakm Onarm Maliyeti +
Yenileme Maliyeti (12.15)
Yllk Maliyet = mr Boyu Maliyet / P
a
(12.16)
Birim Maliyet = Yk (1 gn) * 365 / Yllk maliyet (12.17)
9
Sistem Maliyeti
ebeke Fiyat * retilen Enerji * 365
Geri deme Sresi (YIL) =
(12.14)
125
13. BULGULAR
rnek proje, zmir ili iin, atya monte, alma zaman yaz, ebekeden
bamsz, 1 gnlk otonomi iin modellenmitir. Standart bir evde olan elektrikli
cihazlar zerinden, tketim 7,46 kWh /Gn olarak hesaplanmtr. Bu ihtiyac
otonom karlayabilen sistem aadaki gibi projelendirilmitir.
VARSAYIM ve KABULLER : Maliyetlere montaj dahil edilmemitir.
ebeke elektrik fiyatna tm vergiler dahildir.
Enflasyon am (i) = 0 , ndirim Oran (d)= 0.10 kabul edilmitir.
Program altrldktan sonra aadaki sonular elde edilmitir.
OPTMUM EM : 13
PV SSTEM : Verimi %13, Polikristal, 125 Wp, 0.98 m
2
, 15 adet
AK GRUBU : 12 V, 100 Ah , 12 adet
ARJ KONTROL : 4 adet
INVERTER : 1 adet
LK YATIRIM : 35.501,40 TL (18.411,68 EUR)
MR BOYU MALYET : 44.347 TL (22.999,17 EUR)
YILLIK MALYET : 5.208,97 TL/Yl (2.701,47 EUR/Yl )
BRM MALYET : 1,94 TL/kWh (1,0079 EUR/kWh)
GER DEME SRES : 47 yl ( Bu deer ebeke fiyat 20 yl sabit
isedir, fiyatlarn artmas durumunda geri deme sresi de azalacaktr )
126
Program ktsndan da anlalaca zere Fotovoltaik sistemler, ilk yatrm
maliyeti yksek ve geri deme sreleri uzun olup, greceli olarak mr boyu
maliyetleri dier (jeneratr gibi) konvansiyonel sistemlerle rekabet edebilir
sistemlerdir (Markvart, 1994). ebeke sat fiyatlaryla rekabet etmesi gnmz
koullarnda mmkn deildir. ebekeye bal sistemler, ak grubu maliyetleri
olmayaca ve devlet destei de olaca iin otonom sistemlere gre daha
avantajldr. Almanya modeli buna gzel bir rnektir. Fosil yaktlarn eninde
sonunda tkenecei ve evresel zararlar dnldnde yenilenebilir enerjilerle
ilgili aratrmalarn ve desteklerin devam etmesi gerektii sonucu karlabilir.
stelik fotovoltaiklerde fiyatlar hzl bir dme eilimindedir ve beklentiler
dn bu hzla devam ederse 3-5 yl iinde fotovoltaik enerji retim maliyetinin
ebeke fiyatn yakalayaca ynndedir.
Sonu olarak, yeil bir binann en nemli unsurlarndan biri olan minimum
enerji, srdrlebilir binalar iinse sfr enerji artn yerine getirebilmek iin
gnmz koullarnda ciddi devlet destei arttr. Aksi takdirde bu tarz binalarn
yapm en azndan enerji asndan yaplabilir deildir. Enerjinin verimli
kullanmnn yansra enerji eldesinin daha temiz yntemlerle elde edilmesi
isteniyorsa, rzgar ve gne enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarnn lke
iinde retimi desteklenmelidir. Bu sadece enerji gvenlii asndan deil
evresel etkileri asndan da ok nemli bir konudur. retimin yerlilemesi iin
daha az vergi (KDVden muaf olmas gibi) uygulamalar gibi dolayl tevik
yntemleri kullanlabilir.
Sadece yeil binalar deil, mr boyu ve sosyal maliyet analizi eitimli
kiiler tarafndan bile hala yaygn deildir ve bilinmemektedir. Bu adan
bakldnda yeil binalarn yaygnlamas sadece finansman olarak
deerlendirilmemelidir. Ciddi bir toplumsal farkndalk ve bilin olmad srece,
devletin destei yeterli olmayacaktr. Mevcut durum, toplum olarak henz yeil
binalara hazr olmadmz ve bu binalarn henz lks olduu ynndedir.
127
14. TARTIMA, SONU ve NERLER
Yenilenebilir Enerji Maliyetleri: Simulasyonu yaplan fotovoltaik
sistemler, zmir ili iin yaplan rnek projenin de gsterdii gibi ilk yatrm
maliyeti yksek ve geri deme sreleri uzundur. Yaplabilir olmalar iin devlet
tarafndan desteklenmeli, ift saya sistemi kurularak ebekeye enerji sat
gerekletirilmelidir. Bu ekliyle fotovoltaik sistemler sadece finansal olarak
yeterli bir gruba hitab etmektedir ve maalesef bu grubun yenilenebilir enerjiler
konusundaki bilgi ve isteklilii bu sektr, deil kendini yenileyip gelitirmeye,
ayakta tutmaya bile yeterli deildir. Ev ve bina alrken lks tketimden
kanmayan bu grubun bilinlenmesi, yenilenebilir enerjiler ve yeil bina
uygulamalar iin son derece nemlidir.
Maliyet, sadece ilk yatrm maliyeti olarak dnlmemeli ve enerji yatrm
MR BOYU ve SOSYAL MALYET analizi ile deerlendirilmelidir.
Yaygnlamasnn n koulu mal sahiplerinin, bina tasarm konusunda
mimarlarn nne enerji ve mr boyu maliyetlendirme ile ilgili kriterler
koymalardr. Her ne kadar yasal zorunluluk olarak byle kriterler yava yava
ortaya kmaya balasalar da, burada asl itici g bina sahiplerinin ve
kullanclarnn enerji verimli binalar arzulamalardr. Ne yazk ki ou durumda
enerjinin verimli kullanm konusu, binaya yerleildikten sonra ilk doalgaz ve
elektrik faturalar geldiinde gndeme gelmektedir.
Yenilenebilir Enerjiler ve Yeil Binalar: Bir binann yeil olabilmesi
iin en nemli kriterlerden biri, enerjinin verimli ve temiz kullanmdr. Yeil
Binalar, dier konvansiyonel binalara gre greceli yksek ilk yatrm maliyetine
ramen, mr boyu enerjileri ve mr boyu maliyetleri dk binalardr. Bina
yapm ekibini oluturan uzman kadro bata olmak zere, tm toplum bu konuda
ncelikle bilinlenmeli ve bu konuda devlet destei salanmaldr. u anda yeil
binalar ok kk bir aznla hitap etmektedir. Ksacas, yeil binalarn
yaygnlaabilmesi iin yenilenebilir enerji kaynaklarnn yaplabilir olmas yani
ucuzlamas gerekmektedir. Bunun iin de devlet destei arttr. Tevikler,
enerjinin iyi bir fiyattan alm garantisi olabildii gibi, retimin yerlilemesi iin
vergi indirimleri ve muafiyetleri gibi dolayl da olabilir. Birey olarak bize den
grev ise, bina alr yada yaparken, enerji dahil tm yeil bina gereklerini
imkanlarmz dahilinde yerine getirmektir.
128
Yenilenebilir Enerji Sektrnn Durumu: Yenilenebilir enerji
konusunda faaliyet gsteren firmalarn teknik olarak kendini gelitirmesi
gerekmektedir. zellikle scak su sistemleri sektr, konu hakknda eitimli,
bilgili ve tecrbeli kiilerden yoksundur. Bu nedenle de binalarn st hurda gne
enerjisi sistemleriyle doludur. Bu sektrde faaliyet gsteren ou firma (iyi
firmalar maalesef aznlktadr) kendisi bilgili olmad iin alcy iyi bilgilendirip
ynlendirememektedir. Bu durum sadece bu sektr deil dier yenilenebilir
enerji sektrlerini de ilgilendirmektedir. Saha almas, projelendirme, anahtar
teslim sistem kurma ve sat sonras destek aamalarnn tmnde eitimli, bilgili
ve tecrbeli kadrolar olan firmalar ok azdr. Yenilenebilir enerji sektrnn
byle bir ortamda varlk sava verdiini dnrsek enerji politikalar
oluturulurken uygulama tabanl salkl bir eitim sistemi de unutulmamaldr.
Ksacas yenilenebilir enerji sektrnn eitimli, tecrbeli kalifiye eleman ihtiyac
vardr ve sektr yllardr kaderini belirleyecek tevik yasasn beklemektedir .
Finansman Kayna (Karbon Ticareti): Trkiye yenilenebilir enerjideki
potansiyelini aktif hale getirerek, karbon ticaretinde nemli bir satc ve aktr
olabilir ve orta vadede yenilenebilir enerji yatrmlar bu ekilde finanse edelebilir.
Trkiye karbon borsasnda hala seyirci durumundadr.
Gelimi lkelerin Sorumluluu: Tm dnyada yenilenebilir enerji
uygulamalarnn yaygnlamas ve teknolojik gelimeler iin gelimi lkelerin
biraz daha fazla fedakarlk yapmas ve bencil yaklam biimlerinden uzaklamas
gerekmektedir. Son Kopenhag zirvesi bu lkelerin hala ok bencil ve bu konuda
isteksiz olduunu gstermitir. Yoksulluk ve sava sorunlar pekok konuda
olduu gibi evre ve yenilenebilir enerjiler asndan da ok nemlidir. Temel
ihtiyalarn bile gidermekte zorlanan % 80lik bir blme st dzey evreci
yaklamlardan ve yenilenebilir enerjilerden bahsetmek traji komik bir durumdur.
Ve maalesef bu % 80lik kesimin tm enerji ihtiyacn sadece dnya nfusunun
%20sine sahip zengin ve/veya gelimi lkeler tketmektedir. Enerji konusunda
da tpk gda ve dier tketimlerde olduu gibi ftursuzca, vahi bir tketim
szkonusudur. Bu adan bakldnda gelimi lkeler zde kabul etmek
istemeseler de (szde kabul eder grnmektedirler) enerji ve evre konusunda
byk sorumluluklar vardr. Dnyann gelecei iin de bu sorumluluklar yerine
getirmek zorundadrlar.
129
Enerji Vizyon Ve Politikas: Partiden partiye, bakandan bakana deien
enerji politikalar yerine Trkiyeye zg ayaklar yere salam basan, bir vizyon
ve politika oluturulmaldr. Bu politikada enerji gvenlii asndan yerli ve
yenilenebilir enerji kaynaklar gzetilmeli ve evresel etkiler gz nnde
bulundurulmaldr. Bu politikann hayata geirilmesi konusunda istekli bir
ynetim (daha dorusu ynetiim) ve halk denetimi olmazsa tm bunlar bir sz
ve kat parasndan baka bir ey ifade etmeyecektir.
Atl Ve Gereksiz Yatrmlar: Enerji yatrmlar iin iyi bir fizibilite ve
aratrma yaplmal ve sonradan atl bir yatrm iin onca paralar israf
edilmemelidir. Nkleer enerji gibi teknoloji asndan da baml olduumuz bir
yatrm iin ihale usulnn ne kadar doru olduu tartma konusudur. Bu usulle
alnacak (daha dorusu ithal edilecek) santrallerin sonradan baa bela olmamas
iin ok detayl aratrma yaplmal ve gereklilii iyice dnlmelidir.
Doal Gaz: Doal gaz konusunda 10-25 yllk bloklar halinde geleceimiz
balanmtr ve hala bu konuda ders alnmam gibi balanmaya devam
edilmektedir. Kullanmadmz gazn parasn deyen ve alm garantisi veren
devlet politikamz maalesef yenilenebilir enerjilere geit vermemekte srarcdr.
Alnan gazn ounun konutlarda deil elektrik retiminde kullanlmas ayrca
tartlmaldr.
Da Bamllk Ve Trkiyenin Enerji Gvenlii: Trkiye enerjide ve
zellikle de doal gaz konusunda enerji gvenliini tehdit edecek boyutta da
bamldr. Bu bamll yerli ve yenilenebilir enerji kaynaklar ile olabildiince
azaltmak gerekmektedir. Enerji politikas oluturulurken ciddi bir tehlike
oluturan bu durum mutlaka gz nnde bulundurulmaldr.
130
Tasarruf Potansiyelimiz: Literatr aratrmasnn da gsterdii gibi enerji
younluu yksek bir lkeyiz. Bu deeri aa ekmek iin yaplacaklar bu
aratrmann kapsamnda detayl olarak ele alnmtr. Evlerimizin enerji ihtiyacn
yenilenebilir enerjilerden karlamak ve/veya yaltm yapmak maliyetli olabilir
ama mr boyu maliyeti ve evresel etkileri dnldnde uygulanabilir. Bu
konuda geni toplum kitlelerini iine alan gzel projeler retilebilir. rnein
sokak lambalarnda solarled teknolojisine gemek belki ilk yatrm maliyeti
yksek ama geri dn greceli hzl bir yatrmdr ve deerlendirilebilir.
Elektrik faturalarmzda TRT iin vergi deyebiliyorsak, disiplinli bir ekilde
hayata geirilecek (maalesef lkemizde balatlan pekok proje-yatrm yarm
braklmaktadr) byle projeler iin ayrlacak katk payn da deyebiliriz. Kii
bana 2-3 TL, yenilenebilir enerjilerin ve tasarruf projelerinin finansman ve
sreklii iin kullanlabilir. Yeter ki bu konuda kararl ve icraati olunsun
KAYNAKLAR DZN
Arcolu, S., 2008, Yeil ehir, topya Deil, http://www.tempodergisi.com.tr/
yasam/15947 (Eriim tarihi : 16 Kasm 2009)
Arkitera, 2008, ats hindistan cevizinden yaltm ikinci el jeanden,
http://caticephe.arkitera.com/haber_35125_catisi-hindistan-cevizinden-yalitimi-
ikinci-el-jeanden.html (Eriim tarihi : 17 Kasm 2009)
Bakrc, K., Optimum Toplayc Eim Asnn Aylara Gre Deiimi
Mhendis ve Makina Dergisi, 47 (562),
http://www.mmo.org.tr/yayinlar/dergi_goster.php?kodu=92&dergi=1, (Eriim
tarihi : 5 Ocak 2010)
Bayraktar, M., Schulze T. ve Ylmaz, Z., 2009, Binalarda Enerji
Simulasyonlar in Veri Toplama Listeleri Araclyla Veri Ynetimi
Modelinin Oluturulmas IX. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi
Bildirisi, S. 761-773
alkolu, E., 2009, Binalarda Enerji Verimlilii,
www.eubuild.com/Upload/ppt/ErdalCalikoglu_IMSAD_10062009 (Eriim tarihi
: 2 Kasm 2009)
alkolu, E., 2009, Enerji Verimlilii (EnVer) Kanunu
http://www.emo.org.tr/ekler/b86e315ae7833fe_ek.pdf (Eriim tarihi : 2
Kasm 2009)
131
DEK TMK (Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi), 2007, 2005-
2006 Enerji Raporu, http://www.dektmk.org.tr/docs/enerji-raporu-2005-
2006.pdf (Eriim tarihi : 17 Eyll 2009)
DEK TMK (Dnya Enerji Konseyi Trk Milli Komitesi), 2008, Enerji
Senaryolar ve Politikalar, http://www.dektmk.org.tr/haberler.php (Eriim
tarihi : 12 Ekim 2009)
Demir, F., 2007, Enerji Gvenlii, Ekonomisi, Diplomasisi, Altnkre Yaynlar,
Ankara, 22-60s.
Demirer, G., 2010, Ortadou Teknik niversitesi, evre Mhendislii,
nleyici evre Ynetiminde rn ve Proses Optimizasyonu iin Yeni Bir
Yntem : Hayat Boyu Deerlendirme (Life Cycle Assessment),
http://www.enve.metu.edu.tr/people/gndemirer/links/temizuretim/ydd.htm
(Eriim Tarihi : 12 Nisan 2010)
KAYNAKLAR DZN (Devam)
DPT (Devlet Planlama Tekilat), 2007, Enerji Verimlilii Kanunu,
http://mevzuat.dpt.gov.tr/kanun/5627.htm (Eriim tarihi : 2 Kasm 2009)
DS (Devlet Su leri), 2009, Hidroelektrik Enerji ,
http://www.dsi.gov.tr/hizmet/enerji.htm (Eriim tarihi : 5 Ekim 2009)
EE - Elektrik leri Etd daresi, 2009, Trkiyede Gne Enerjisi,
http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/gunes/tgunes.html (Eriim tarihi : 11 Eyll
2009)
EE - Elektrik leri Etd daresi, 2009, Dnya RES Durumu,
http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/ruzgar/dunya_RES.html (Eriim tarihi : 14
Eyll 2009)
EE - Elektrik leri Etd daresi, 2009, Jeotermal
Enerji,http://www.eie.gov.tr/turkce/YEK/jeotermal (Eriim tarihi : 15 Eyll
2009)
EE - Elektrik leri Etd daresi, 2009, Enerji Verimlilii Koordinasyon
Kuruluhttp://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/uetm/gonullu_anlasma/EVKK.
pdf (Eriim tarihi : 2 Kasm 2009)
EE, 2009, ENVER sunum, www.eie.gov.tr/duyurular/tan-
bil_subesi/cocuklarda_enver_bilinci/enversunumu/ENVER.pps+enver.pps
&cd=2&hl=tr&ct=clnk&gl=tr
132
Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl, 2009, Yenilenebilir Enerji Bilgi Notu ,
http://www.enerji.gov.tr/BysWEB/DownloadBelgeServlet?read=db&fileId=42000
(Eriim tarihi: 9 Ekim 2009)
Erdem, ., 1999, evre Bilimi: Srdrlebilir Dnya, E.. evre Sorunlar
Uygulama ve Aratrma Merkezi, zmir
Ertrk, F., Akkoyunlu, A. ve Varnca, K.B., 2006, Enerji retimi ve evresel
Etkileri, http://www.tasam.org/images/pdf_raporlar/enerji_uretimi_ve_
cevre_raporu.pdf (Eriim tarihi : 15 Eyll 2009)
Fay, R., Treloar, G., and Raniga, U., 2000, Life Cycle Energy Analysis of
Buildings : a Case Study, Building Research & Information, 28(1):31-41
Gken, G., vd., 2009, Konutlarda Enerji Performans Standart Deerlendirme
Metodu (Kep-Sdm) in Gelitirilen Enerji Sertifikalandrma Yazlm
(Kep-yte-Ess), IX. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi
KAYNAKLAR DZN (Devam)
Haes, H., Heijungs, R., 2007, Life Cycle Assesment for Energy Analysis and
Management, Applied Energy,84(2007):817-827
Harputlugil, G., 2007, Mimari Tasarm Sreci inde Bina Enerji Simlasyon
Program Uygulamalarnn Yeri, TEKNOLOJ Dergisi, 10 (4): 249-265
Hrriyet, 2009, Gney Akm imzas zarar m, yarar m,
http://www.hurriyet.com.tr/gundem/12244967.asp (Eriim tarihi : 3 Ekim
2009)
Keskin, T., 2006, Avrupa Birliinde ve Trkiye'de Enerji Verimliliinin Enerji
Sektrnde Beklenen Etkileri, DEK-TMK 10. Enerji Kongresi,
http://enerji2023.org/index.php?
option=com_content&view=article&id=101:enerj-
vermll&catid=7:goerueler&Itemid=18, (Eriim tarihi : 4 Kasm 2009)
Kncay O., 2009, Srdrlebilir Yeil Binalar, Blm I,
http://www.yildiz.edu.tr/~okincay/dersnotu/Yesil-I.Bol.pdf (Eriim tarihi: 12
Kasm 2009)
Kncay O., 2009, Srdrlebilir Yeil Binalar, Blm II,
http://www.yildiz.edu.tr/~okincay/dersnotu/Yesil-II.Bol.pdf (Eriim tarihi: 12
Kasm 2009)
133
Kncay O., 2009, Gne Enerjisi, Blm II,
http://www.yildiz.edu.tr/~okincay/dersnotu/gun-iki.pdf (Eriim tarihi : 12
Aralk 2009)
Kyl H., Ik T., 2009, Rusya alka petrol, Trkiye Rusyaya Nkleer
Santral ii verdi 7 Austos 2009, Radikal Gazetesi,
http://www.radikal.com.tr/Default.aspx?
aType=RadikalHaberDetay&Date=07.08.2009&ArticleID=948572 (Eriim
tarihi: 9 Ekim 2009)
Markvart T., 1994, Solar Electricity, John Wiley & Sons Ltd, New Jersey, 120p
Milliyet, 2007, Enerjide kinci Baypass,
http://www.milliyet.com.tr/2007/06/26/ekonomi/aeko.html (Eriim tarihi: 9 Ekim
2009)
Mimarizm, 2008, GSW Ynetim Binas - Sauerbruch-Hutton,
http://www.mimarizm.com/KentinTozu/Makale.aspx?id=451&sid=461 (Eriim
tarihi : 17 Kasm 2009)
KAYNAKLAR DZN (Devam)
Narin M. ve Akdemir S., 2006, Enerji Verimlilii ve Trkiye, UEK-TEK
2006 Uluslararas Ekonomi Konferans, Trkiye Ekonomi Kurumu, 11-13
Eyll 2006, Ankara, http://paribus.tr.googlepages.com/narin_akdemir.doc
(Eriim tarihi : 4 Kasm 2009)
Oan, S., 2003, Mavi Akm Projesi : Bir Enerji Stratejisi ve Stratejisizlii
rnei, http://www.stradigma.com/turkce/agustos2003/makale_ 04.html
(Eriim tarihi: 14 Eyll 2009)
Oktik, ., 2007, Photovoltaic & Turkiye, Second Photovoltaic Mediterranean
Conference, 19-20 April 2007, Athens, Greece,
http://www.pvmed.org/uploads/media/0704191430C_06A_OKTIK.pdf (Eriim
tarihi : 15 Eyll 2009)
zbalta T. ve akmanus ., 2008, Binalarda Srdrlebilirlik, mr Boyu
Maliyete likin Yaklamlar, Doa Yaynclk Ltd. ti, stanbul, 11-15s.
Putin, V., 2006, Radikal Gazetesi, Zorluklar ve Frsatlar, 2 Mart 2006 Radikal,
http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=180166 (Eriim tarihi : 4
Eyll 2009)
134
Rodrique, D., 2004, Ekoloji ve Mimari; http://www.bugday.org/ printArticle.php?
aID=189 (Eriim tarihi : 12 Kasm 2009)
Salaymeh, A., Hamamre, Z., Sharaf, F., Abdelkader, M., 2010, Technical and
economical assessment of the utilization of photovoltaic systems in
residential buildings: The case of Jordan, Energy Conversion and
Management 51 (2010): 17191726
Sev A. ve Canbay N., 2009, Dnya Genelinde Uygulanan Yeil Bina
Deerlendirme Ve Sertifika Sistemleri"
www.epy.com.tr/files/SertifikaSistemleri.pdf (Eriim tarihi : 12 Kasm 2009)
Solarbuzz, 2009, Solar Market & Prices, http://www.solarbuzz.com (Eriim
tarihi : 5 Kasm 2009)
Tayman, E., 2009, Yenilenebilir Enerji Fiyatlar Yatrmclar Tatmin Etmedi,
http://www.referansgazetesi.com/haber.aspx?HBR_KOD=121285&_KOD=
(Eriim tarihi : 30 Ekim 2009)
TemizDnya Rehberi, 2009, Gne Enerjisi, Doa Yaynclk, stanbul, 18-
19s. ve 25-29s.
KAYNAKLAR DZN (Devam)
TBTAK, 2003, Vizyon 2023 Teknoloji ngr Projesi Enerji ve Doal
Kaynaklar Paneli Raporu, http://www.tubitak.gov.tr/tubitak content
files/vizyon2023/edk/enerji_son_surum.pdf
TK, Trkiye statistik Kurumu, 2009, Seragaz Emisyonu Envanteri, 2007,
www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=510 (Eriim tarihi : 15 Ekim 2009)
UFTP ( Ulusal Fotovoltaik Teknoloji Platformu) , 2009, Mete ubuku,
Trkiye Gne Elektirii Potansiyeli Hesab,
http://www.trpvplatform.org/foto/Turkiye%20Gunes%20Elektrigi%20Potansiyeli
%20Hesabi.pdf ( Eriim tarihi : 10 Eyll 2009)
Utkutu G., 2003, Enerji Etkin Tasarmda Yazlm Teknolojileri
Bina Enerji Simulasyon Programlar,
http://www.eie.gov.tr/turkce/en_tasarrufu/gonul_utkutug.html (Eriim tarihi : 23
Kasm 2009)
nver, ., 2004, almayan iki santrale 44 trilyon dendi daha 680 trilyon
denecek,http://haber.gazetevatan.com/haberprint.asp?
Newsid=39312&tarih=&Categoryid=2 (Eriim tarihi : 10 Eyll 2009)
135
YGM, Bayndrlk ve skan Bakanl Yap leri Genel Mdrl, 2010,
http://www.yigm.gov.tr/bep (Eriim Tarihi : 15 Mart 2010)
Yaman C., 2009, Siemens Gebze Tesisleri Yeil Bina ,
http://www.mmo.org.tr/resimler/ekler/3e4a810bea9b669_ek.pdf (Eriim tarihi :
17 Kasm 2009)
Yonar O., 2009, Yeil Bina, http://www.yesilbina.com, (Eriim tarihi : 9
Kasm 2009 )
136
ZGEM
Sema (Kaya) SERT, lisansn stanbul Teknik niversitesi Fizik
Mhendislii, yksek lisansn Ege niversitesi Gne Enerjisi Enstitsnde
yapmtr.
Prof. Dr. Necdet zbalta ile Fotovoltaik-Termal (PV-T) Hibrid Sistemler
zerine Ege niversitesi Aratrma Fonu tarafndan desteklenmi bir proje
gerekletirmitir. Bu proje ayn zamanda yksek lisans tez konusudur.
lgi alanlar; Yenilenebilir enerjiler, fotovoltaik-termal hibrid sistemler,
enerji reten ve depolayan malzemeler, termovoltaik, nanoteknolojik, fotonik
malzemeler, Quantum-Dot Gne Gzeleri, yeil, ekolojik, srdrlebilir binalar,
enerji ve enerji gvenlii, bilgisayarl simulasyon, enerji ve srdrlebilirlik,
evre ynetim sistemleridir.
u anda elektronik alannda bir teknoloji firmasnnda kalite sistem
sorumlusu olarak almakta ve AR-GE projelerinin koordinasyonunu
yrtmektedir.
NOT: Tezle ve programla ilgili sorular iin iletiim adresi
s.sema.sert@gmail.com.dur.
137