T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINLARI NO: 996 AIKRETM FAKLTES YAYINLARI NO: 553 PARA VE BANKA Yazarlar: Prof.

Dr. Tezer CAL (nite 3, 7, 8, 14, 15) Prof. Dr. lker PARASIZ (nite 4, 5, 6, 9, 12, 13, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 27, 28) Prof. Dr. lyas IKLAR (nite 1, 2, 10, 16) Prof. Dr. Kemal YILDIRIM (nite 11, 24) Editr: Prof. Dr. nder ZKAZAN nite: 1-28

ANADOLU NVERSTES ktisat Fakltesi Ders Kitaplar Yayn No: 27 Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. "Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright1997 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. Kapak Dzeni: Yrd.Do.Dr. Ergun TUNKAN ISBN 975 - 492 - 740 - 5 (Takm No) ISBN 975 - 492 - 741 - 3 (1. Cilt) ISBN 975 - 492 - 758 - 8 (2. Cilt) 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde .......... adet olarak baslmtr. ESKEHR,

NDEKLER SUNU x KTABA LKN x NTE 1 Para Ekonomisine Giri 1 PARANIN TANIMI 2 PARANIN FONKSYONLARI 3 Deiim Arac Olma 3 Hesap Birimi Olma 4 Deer Biriktirme Arac Olma 5 PARANIN GELM 7 PARA MKTARININ LLMES 9 Parann Teorik ve Amprik Olarak Tanmlanmas 9 T.C. Merkez Bankas'nn Para Arz Tanmlar 10 FNANSAL SSTEMN TEMELLER 12 FNANSAL SSTEMN GENEL TANIMI 13 TASARRUF, YATIRIM, FON FAZLASI VE FON AII OLAN EKONOMK BRMLER 14 FNANSAL PYASALARIN YAPISI 16 Bor ve Ortaklk Piyasalar 16 Birincil ve kincil piyasalar 17 Borsalar ve Tezgah st ( over-the-counter) Piyasalar 18 Para ve Sermaye Piyasalar 18 FNANSAL ARACILARIN FONKSYONLARI 19 lem Maliyetleri 19 zet 20 Sorular 21 Kaynaka 22 NTE 2 Faiz Oranlar ve Faiz Oranlarnn Vade Yaps 23 GR 24 LKDTE TERCH YAKLAIMI 24 Para Arz 28 Faiz Orannn Belirlenmesi 29 DN VERLEBLR FONLAR YAKLAIMI 30 dn Verilebilir Fon Arz 30 iii

dn Verilebilir Fon Talebi 31 Faiz Orannn Belirlenmesi 32 K YAKLAIMIN KARILATIRILMASI 33 REEL VE NOMNAL FAZ ORANLARI 33 FAZ ORANLARININ YAPISI 35 FAZ ORANLARININ VADE YAPISI 36 Getiri Erisinin eklini Belirleyen Faktrler 38 Bekleyiler Teorisi 38 Likidite Primi Teorisi 39 Blnm Piyasalar Teorisi 40 FAZ ORANLARININ YAPISINI BELRLEYEN DER FAKTRLER 41 Vergi Ayrcalklar 41 Geri denmeme Riski 42 Pazarlanabilirlik 42 zet 43 Sorular 43 Kaynaka 44 NTE 3 Dnya'da ve Trkiye'de Bankaclk 45 BANKANIN TANIMI VE NEM 46 BANKACILIIN DOUU VE GELM 46 ULUSLARARASI BANKACILIK 48 Uluslararas Bankacla Geii Belirleyen Faktrler 48 Bankacla zg zellikler 48 ktisadi ve Corafi Faktrler 48 Ana lkedeki Yasal ve Dzenleyici Kstlamalar 49 Uzun Dnemli Politikalarn Etkisi 49 Uluslararas Bankaclk Teorisi 49 Uluslararas Ticaret Teorisi Yaklam 49 Portfy Teorisi Yaklam 50 Dorudan Yatrm Teorisi Yaklam 50 Uluslararas Bankacln Fonksiyonel erevesi50 Euro Piyasalar 51 rgtsel Yapf 51 Finansal Araclk Mekanizmas 53 Uluslarars Bankaclk Hizmetleri 53 iv

Uluslararas Bankaclkta Balca Gelimeler 53 Younlama 53 birlii 54 Uzmanlama 54 ube Ann Geniletilmesi 54 TRKYE'DE BANKACILIK 54 Tarihi Geliimi 54 1980 ncesi Bankaclk 54 1980 Sonras Bankaclk 56 Trk Banka Sisteminin Yaps 56 Biimsel Olarak Trk Banka Sistemi 56 erik ve Konular Ynnden Trk Banka Sistemi 56 Trk Banka Sisteminin zellikleri 57 Trk Banka Sisteminin Sorunlar 57 zet 58 Sorular 58 Kaynaka 59 NTE 4 Banka D Finansal Araclar 60 FON PYASASININ TEMELLER 61 Tasarruf Trleri 61 Finansmanla lgili Piyasalar 62 Finansal Araclarn Ekonomiye Katklar 62 Gmleme Eilimini Azaltc Etki 62 Riski Azaltc ve Datc Etki 63 Vadeleri Ayarlayc Etki 63 Miktar Ayarlama Etkisi 63 Fon Maliyetlerini Azaltc Etki 63 Potansiyel Faiz Oranlarn Drc Etki 64 Yatrmlar Artrc Etki 64 Para Emisyonunun (Arznn) Art Orann Azaltc Etki 64 GENEL OLARAK FNANSAL ARACI KURUMLAR 64 Mevduat Toplayan Finansal Araclar 64 Ticari Bankalar 65 Tasarruf ve Yardmlama Bankalar 65 Tasarruf ve dn Birlikleri 66 Kredi Birlikleri 66 v

Sigorta irketleri 65 Hayat Sigortas 66 Dier Sigortalar 66 Finansman irketleri 66 Yatrm irketleri 66 Yatrm Bankalar 67 LKEMZDEK BANKA DII FNANSAL ARACILAR, FNANSAL PYASALAR VE FNANSAL ARALAR 67 Kalknma Bankalar 68 Trk Sanayi Kalknma Bankas (TSKB) 68 Sanayi Yatrm ve Kredi Bankas (SYKB) 69 Trkiye Kalknma Bankas 69 hracat Kredi Bankas (TRK EXMBANK) 70 T.C. Turizm Bankas 70 Trk Merchant Bank 70 Yatrm Bankas 71 Birleik Yatrm Bankas 71 Tekfen Yatrm ve Finansman A.. 71 zel Finansman Kurumlar 71 Fon Kaynaklar 72 Fon Kullanm 72 Kredi ve Kefalet Kooperatifleri 72 Sigorta irketleri 72 Yar Finansal Kurumlar 73 Kamu Sosyal Gvenlik Kurumlar 73 zel Emekli Sandklar ve Fonlar 73 lkemizde Kollektif Yatrm Kurulular 73 Arac Kurulular 74 Yatrm Ortaklar 75 Risk Sermayesi Yatrm Ortakl 75 Yatrm Fonlar 76 Sermaye Piyasasnda Faaliyet Gstermesine zin Verilen Dier Kurumlar ve Genel Finans Ortaklklar 77 zet 77 Sorular 77 Kaynaka 78 vi

NTE 5 Trkiye'de Para ve Sermaye Piyasas Aralar 79 LKEMZDE SERMAYE PYASASI YASALARI, BORSALAR VE TAHVL PYASALARI 80 Sermaye Piyasalar 80 Osmanl Dnemi 80 Cumhuriyet Dnemi 80 lkemizde Borsa 82 lkemizde Tahvil ve Bono Piyasalar 83 Tahvil ve Bono Piyasasnn Kurulu Amac 83 Tahvil ve Bono Piyasas'nda lemlerin Gerekletirilmesi 83 Tahvil ve Bono Piyasas le Hisse Senedi PiyasasArasndaki Fark ve Benzerlikler 84 LKEMZDEK BALICA PARA VE SERMAYE PYASASI ARALARI 85 lkemizdeki Sermaye Piyasas Aralar 85 Hisse Senetlerinin Tanm ve Nitelikleri 85 Hisse Senedi karacak Kurulular ve hra 86 Hisse Senetlerinin Fiyat ve Deeri 87 Hisse Senedi Trevleri 88 Hisse Senetlerinin Trleri 89 Tahviller 90 Tahvil Trleri 91 Tahvil Trevleri 92 Tahvilde Dier Tanmlamalar 93 Gelir Ortakl Senetleri (GOS) 93 lkemizde Para Piyasas Aralar 94 Banka Bonolar ve Banka Garantili Bonolar 94 Finansman Bonolar 95 Varla dayal Menkul Kymetler (VDMK) 95 Repo-Ters Repo (Menkul Kymetlerin Geri Alm Ya daSatm Taahhdyle Alm Satm) 97 zet 97 Sorular 98 Kaynaka 99 vii

NTE 6 Mevduat Kurumlarnn Davranlarnn Mikroekonomik Analizi 100 BR TCAR BANKA MODEL 101 Bankann Fon ve Kaynak Kullanmyla lgili Varsaymlar 101 Banka Gelirleri, Maliyetler ve Krlar 101 Bankann Gelirleri 101 Bankann Maliyetleri 101 Bankann Kr 103 REKABET PYASALARDA BANKACILIK 103 Marjinal Gelir, Marjinal Maliyet ve Kr Maksimizasyonu 103 Marjinal Gelir Erisi 104 Marjinal Maliyet Erisi 104 Kr Maksimize Eden dn Miktar ve Bankann Kredi Arz Eirisi 106 Kr Maksimize Eden Mevduat Miktar ve Bankann Mevduat Talep Erisi 107 DN VE MEVDUAT PYASALARI 108 Banka dn Piyasas 108 Piyasa dn Arz Erisi 109 Piyasa Kredi Talebi 109 Kredi Piyasas Dengesi 110 Kredi Talebindeki Bir Artn Etkisi 111 Banka Mevduatlar Piyasas 111 Mevduat Piyasas Talep Erisi 112 Hanehalk ve Firmalarn Mevduat Arz 113 Mevduat Piyasas Dengesi 113 Mevduat Arzndaki Bir Artn Etkileri 114 BANKA KRED VE MEVDUAT PYASALARININ KARILIKLI BAIMLILII 115 Kredi (dn) ve Mevduat Faiz Oranlarnn ou Kez Birlikte Hareket Etmesi 115 Kredi (dn) ve Mevduat Faiz Oranlarnn Her Zaman Birlikte Hareket Etmemesi 115 MONOPOL BANKACILIK 115 zet 117 Sorular 117 Kaynaka 118 viii

NTE 7 Bankalarn Fon Kaynaklar ve Trkiye Uygulamas 119 BANKALARIN FON KAYNAKLARI 120 z Sermaye 120 htiyat Akeleri 120 Mevduat 121 Hamiline Yazl Mevduat Sertifikas 121 Tahvil hrac 122 Varla Dayal Menkul Kymet hrac 122 Borlu Cari Hesaplarn Alacak Bakiyeleri 122 Alacakl ve Borlu Cari Hesaplarda Faiz deme Yntemlerindeki Farkllk 122 Merkez Bankas Kredileri 123 Yzen Fonlar 123 TRKYE'DE BANKALARIN ETL KESMLERLE OLAN FNANSAL LKLER 123 T.C. Merkez Bankas 123 Mevduat ve Ticaret Bankalar 124 Kalknma ve Yatrm Bankalar 124 TRK BANKACILIK SSTEMNDE FON KAYNAKLARININ YAPISI 124 T.C. Menkez Bankas 124 Mevduat ve Ticaret Bankalar 124 Kalknma ve Yatrm Bankalar 125 TRK BANKACILIK SSTEMNDE FON KAYNAKLARININ SON YILLARDA GSTERD GELMELER 125 zet 127 Sorular 128 Kaynaka 129

NTE 8 Bankalarn Fon Kullanm ve Trkiye'de Ticari Krediler 130 BANKALARIN FON KULLANIMI 131 Krediler 131 tirakler 134 Menkul Kymet Plasmanlar 135 TRK BANKACILIK SSTEMNDE FON KULLANIMININ YAPISI 135 T.C. Merkez Bankas 136 ix

Mevduat ve Ticaret Bankalar Kalknma ve Yatrm Bankalar 136 TRK BANKACILIK SSTEMNDE FON KULLANIMININ SON YILLARDA GSTERD GELMELER 136 TRKYE'DE BANKACILIK SSTEM KAYNAKLARININ KULLANIMINDA KAMUDA ZEL KESM AYIRIMI 137 TRKYE'DE BANKA KREDLERNN SEKTREL DAILIMI 139 TRKYE'DE BANKA KREDLERNN BLGESEL DAILIMI 139 TRKYE'DE TCAR KREDLERN GSTERD GELMELER 140 zet 142 Sorular 142 Kaynaka 144 NTE 9 Bankaclkta Ynetim ve Performans 145 BANKACILIKTA BR KLEM:KAZAN MI? LKDTE M? 146 BANKA YNETM FELSEFESNDE GELME 147 Ticari Kredi Kuram, ya da Reel Senet Doktirini 147 Degitirilebilirlik Kuram 148 Beklenen Gelir Kuram 149 Pasif Ynetim Kuram 150 Ek Pasif Yaratm in Baz Kaynaklar 151 Pasif Ynetiminin Faydal ve Sakncal Ynleri 153 Modern Yaklam: Aktif-Pasif Ynetimi 154 Sfr Fon A Stratejisi 154 Pozitif Fon A Stratejisi 155 Negatif Fon A Stratejisi 155 Modeller ve Bilgisayarlarla Banka Ynetimi 156 Bir Ulusal kilem: Banka Krll m? Yoksa Ekonomik stikrar m? 156 zet 157 Sorular 158 Kaynaka 159 x

NTE 10 Bankalarn Kaydi Para Yaratma Sreci 160 GR 161 MEVDUAT YARATILMASI 161 Merkez Bankaclk Sistemine Rezerv Salamas 162 Merkez Bankasnn Bankalar Kredi Amas 162 Merkez Bankasnn Devlet Tahvili Satn Almas 163 MEVDUAT GENLEMES: BAST MODEL 163 Mevduat Yaratlmas: Tek Banka 164 Mevduat Yaratlmas: ok Sayda Banka 167 Mevduat Yaratlmas: Atl Rezervler 169 Mevduat Yaratlmas: Nakit Sznts 171 Mevduat Yaratlmas: Vadeli Mevduat Sznts 172 zet 174 Sorular 174 Kaynaka 175 NTE 11 Dnya'da ve Trkiye'de Merkez Bankacl 176 MERKEZ BANKASI KAVRAMIYLA TARH GELM 177 MERKEZ BANKALARININ TEMEL LEVLER 179 lke Parasnn ve D Deerinde stikrar Salama levi 179 Dzenleyici Otorite ve Son dn Veren Mercii OlarakHizmet Vermek 180 Devletin Bankacln Yapmak 180 MERKEZ BANKALARININ BAIMSIZLII VE BAIMSIZLIIN EKONOMK PERFORMANS ZERNDEK ETKS 180 TRKYE'DE MERKEZ BANKACILI 182 Trkiye'de Merkez Bankacl Anlay ve 1980 ncesi Geliimi 182 T.C. Merkez Bankasnda 1980'li Yllardaki Gelimeler 183 T.C. Merkez Bankaclnda 1990'l Yllardaki Gelimeler 185 T.C. MERKEZ BANKASININ BAIMSIZLII 186 T.C. MERKEZ BANKASININ DAR YAPISI, GREVLER VE YETKLER 187 TCMB'nn dari Yaps 187 TCMB'nn Grev ve Yetkileri 188 zet 189 Sorular 190 Kaynaka 191 xi

NTE 12 Parasal Taban ve Para Arz PARA ARZI SREC 194 Merkez Bankas ve Hazinenin Rol 194 Bankalar ve Banka D Sektrn Rol 194 Parasal Tabann Rol 194 Dier Deikenler 195 DEVLETN PARASAL HESAPLARI, PARA TABANININ KAYNAKLARI VE KULLANIMI 195 PARASAL TABAN ARZ VE TALEBN ETKLEYEN ETMENLER 196 TRKYE'DE PARASAL TABANI ETKLEYEN BELL BALI ETMENLER 196 Parasal Taban Arz 196 Parasal Taban Talebi 197 Kamu Sektrnn Talebi 197 zel Sektr ve Bankalarn Talebi 197 lkemizde Parasal Tabann Kaynaklar 198 Merkez Bankasnn Kamu Sektrne At Krediler 198 D Varlklar 199 Dier Hesaplar 200 PARA STOKU VE PARASAL TABAN ARPANI 200 Parasal Taban arpan ve Para Arznn Belirlenmesi 201 Parasal Taban arpann Belirleyen eler 201 Vadeli Mevduatlarn, Parasal Taban arpannaEklenmesi 203 Ar Rezervlerin Para arpan ve Para Arz Formlne Katlmas 205 FAZ ORANLARI VE PARA ARZI 206 MERKEZ BANKASININ PARASAL TABAN ARPANININ ETKLEMES 208 Nakit Oranndaki Deimeler 208 Karlk Oranndaki Deimeler 209 Yasal Karlk Orannda Deimeler 209 Ar Rezerv Orannda Deimeler 210 zet 211 Sorular 211 Kaynaka 212 xii

NTE 13 Klasik Sistemde Para 213 KLASK SSTEMDE PARA GRNN TEMELLER 204 Para Bir Peedir 214 Say Yasas ve Para 214 MKTAR KURAMININ TEMEL GR 216 Miktar ve Kalite 216 tici G Olarak Para Miktar 217 Deer Kuramnn Uygulanmas 217 DEM DENKLEM VE FISHER'IN MKTAR KURAMI 217 zdelik eklinde Deiim likisi 218 Formln Oluumu 218 Deiim zdelii Deneyle Dorulanabilir mi? 219 Eitlik eklinde Deiim likisi 221 MKTAR KURAMINDA YENLENMELER 223 Walras'n Arzulanan Ankes Gr 223 Cambridge Miktar Kuram ve Marshall'n (k) s (Nakit Tutumu Tipi Miktar Kuram) 224 Keynes'in Miktar Kuram 226 Miktar Kuram ve Para Talebinin Esneklii 227 Gelimekte Olan lkeler ve Miktar Kuram 228 zet 229 Sorular 229 Kaynaka 230 NTE 14 Parasal Denge Teorileri ve Modern MiktarKuram 231 PARASAL DENGE TEORLER VE MODERN MKTAR TEORS 232 MODERN MKTAR TEORS 232 PARA TALEBN BELRLEYEN FAKTRLER 232 Para 233 Tahviller 233 Hisse Senetleri 233 Beeri Sermaye 234 Beeri Olmayan Sermaye 234 FRIEDMAN'IN PARA POLTKASINA LKN SAPTAMALARI VE NERLER 238 zet 240 Sorular 240 Kaynaka 242

NTE 15 Keynesgil Sistemde Para 243 KEYNESGL SSTEMDE PARA 244 xiii

Keynesgil Sistemin Ana erevesi 244 Tketim Harcamalarn Belirleyen Faktrler 245 Yatrm Harcamalarn Belirleyen Faktrler 247 Faiz Orann Belirleyen Faktrler 250 lem Gds ile Para Talebi 251 Speklasyon Gds ile Para Talebi 252 zet 255 Sorular 255 Kaynaka 256 NTE 16 Para ve IS-LM Analizi 257 GR 258 MAL PYASASINDA DENGE: IS ERS 258 Faiz Oranlar ve Planlanm Yatrm Harcamalar 258 Faiz Oranlar ve Net hracat 260 IS Erisinin Elde Edilmesi 260 IS Erisi Neyi fade Eder? 260 PARA PYASASINDA DENGE: LM ERS 261 LM Erisinin Elde Edilii 261 LM Erisi Neyi fade Eder? 262 GELR VE FAZ ORANININ BELRLENMES: IS - LM YAKLAIMI 263 IS ERSNN YER DETRMESNE NEDEN OLAN FAKTRLER 264 Otonom Tketim Harcamalarndaki Deimeler 264 Yatrm Harcamalarndaki Faiz Oranlar ile likili Olmayan Deimeler 265 Kamu Harcamalarndaki Deimeler 266 Vergilerdeki Deimeler 266 Otonom Net hracattaki Deimeler 266 LM ERSNN YER DETRMESNE NEDEN OLAN FAKTRLER 267 Para Arzndaki Deimeler 267 Para Talebindeki Otonom Deimeler 268 DENGE FAZ ORANI VE GELR DZEYNDEK DEMELER 268 Para Politikasndaki Deimenin Etkileri 268

Maliye Politikasndaki Deimenin Etkileri 270 PARA VE MALYE POLTKALARININ ETKNL 271 Para Politikasna Kar Maliye Politikas: Tam Dlama Durumu 271 UZUN DNEMDE IS-LM MODEL 273 xiv

zet 275 Sorular 276 Kaynaka 277 NTE 17 Para ve Para Politikas Teorilerinde Son Gelimeler 278 KURALA GRE - DURUMA GRE PARA POLTKASI TARTIMASI 279 MONETARST YAKLAIM 280 Geleneksel ya da Ilml Monetarist Gr 280 Monetaristlere Gre Konjonktr DalgalanmalarnNedenleri 281 Monetaristlere Gre Fiyat Hareketlerinin Nedenleri 281 Monetaristlere Gre Ekonominin Kendi Kendine UyumMekanizmasnn lemesi 282 Yeni Klasik Monetarizm ya da Ar Monetarist Gr 282 Rasyonel Bekleyiler Teorisi 283 Yeni Klasik Konjonktr Modeli 283 Lucas Arz Erisi 284 Politikaszlk Politikas nerisi 285 Sabit Oranl Parasal Genileme Politikas 285 KEYNESGL GR 285 Geleneksel ve Neo Keynesgil Gr 285 Keynesgillere Gre Konjonktr Dalgalanmalar 286 Keynesgillere Gre Fiyat Artlarnn Nedenleri 286 Keynesgillere Gre Kendi Kendine Uyum Mekanizmasnnlemesi 287 Yeni (Neo) Keynesgil Gr 287 Yeni Keynesgil Dncenin Temelleri 288 Mal Piyasasnda Fiyatlarn Yapkanl ve Para Politikas 289 Emek Piyasasnda cretlerin Yapkanl 296 REEL KONJONKTR TEORS 298 zet 300 Sorular 300 Kaynaka 301 NTE 18 Para Politikasnn Amalar ve Para Politikas Stratejileri 302 PARA POLTKASININ AMALARI 303 Tam stihdam 303 Fiyat stikrar 303 Ekonomik Byme 304 xv

demeler Bilanosu Dengesi 304 Para Politikas Amalarnn Birbirleriyle likileri 304 Amalar Arasndaki atmalar 305 Tam stihdam ve Fiyat stikrar 305 Fiyat stikrar ve Ekonomik Byme 305 Hzl Ekonomik Byme, Tam stihdam ve demeler Bilanosu Dengesi 305 Birbirlerini Tamamlayc Amalar 306 Birbirlerini Destekleyen Amalar 306 PARA POLTKASININ STRATEJLER 307 Tek Aamal Strateji 307 ki Aamal Strateji 308 Tam Enformasyon Koullarnda Parasal Genilemenin Gdleri 308 stihdam Gdsyle Parasal Genileme 308 Gelir Gdsyle Parasal Genileme 308 Merkantilistlik ya da demeler Dengesi GdsyleParasal Genileme 309 Finansal stikrar Gds, Faiz Orannn Dzletirilmesi 309 MERKEZ BANKASININ BAIMSIZLII 310 Merkez Bankasnn Bamszlnn llmesi 310 Merkez Bankasna Alternatif Para Kurulu Adnda Bir Kurum Oluturulmas 311 zet 312 Sorular 312 Kaynaka 313 NTE 19 Para Politikasnn Gstergeleri 314 GSTERGE SEMNDE KRTERLER 315 Uygun Para Arz Tanm 315 eitli Para Arz ve Para Talep Erileri YardmylaLM Erilerinin Elde Edilmesi 316 PARA POLTKASININ GSTERGELER 317 Para Arznn sel Olarak Belirlendii Durum 317 IS Erisi Sabitken Para Politikasnda Deime 317 Para Piyasas Deimezken IS Erisinin Kaymas 318 Para Talebinde Bir Art Olduu Durum 319 Para Arznn Dsal Olarak Belirlendii Durum 320 Serbest Rezervlerin Gsterge Seilmesi 320 En Uygun Gsterge 320 EL YORDAMINA (RULES OF THUMB) GRE PARAPOLTKASI 321 xvi

ENFLASYONUN PARA POLTKASININ GSTERGELERN ETKLEMES 323 Enflasyonun Faiz Orannn Gsterge Olarak SeimineEtkisi 323 Enflasyonun Para arz ve Para Arznn Byme Oran zerindeki Etkisi 324 Hedef Stratejisinin Saptanmas 324 GSTERGE SEM KONUSUNDA MONETARST-KEYNESGL TARTIMASI 324 Monetarist Yaklam 324 Keynesgil Yaklam 324 Uygun Gsterge Seimi 325 zet 325 Sorular 325 Kaynaka 326 NTE 20 Para Politikasnn Ara Amalar 327 GR 328 ARA AMA SEMNDE KRTERLER 328 llebilirlik 328 Ulalabilirlik 329 Ara Amalarla Nihai Amalar Arasndaki liki 329 PARA POLTKASININ ARA AMALARI 330 Ara Ama Olarak Faiz Oran 331 Nominal Faiz Oran Hedefinin Gerekletirilmesi 331 Faiz Orannn Hedeflenen Dzeyde Tutulmas 331 Hedef Faiz Orannn Seilmesi 332 Nominal Faiz Orannn Ara Ama Olarak Kullanlmasnn Avantajlar ve Dezavantajlar 333 Ara Ama Olarak Para Stoku 335 Para Miktarnn Hedefte Tutulmas 335 Para Stokunun Hedef Seilmesi 336 Para Stokunun Ara Ama Olarak Seiminin Avantajlar 336 Para Stokunun Ara Ama Olarak Seiminin Dezavantajlar 338 Ara Ama Olarak Nominal Gelirin Seilmesi 339 Nominal Gelir Ara Amacnn Gerekletirilmesi 339 Nominal Gelirin Ara Ama Olarak Seilmesinin Avantajlarve Dezavantajlar 342 Ara Ama Olarak Kullanlan Dier Byklkler 343 Ksa ve Uzun Vadeli Faiz Oranlar Arasndaki Farkn Hedeflenmesi 343 Mal Fiyatlarnn Hedeflenmesi 344 xvii

Kredi Bileiminin Hedeflenmesi 344 Merkez Bankas Bilano Byklklerinin Belirlenmesi 345 zet 345 Sorular 346 Kaynaka 347 NTE 21 Kredi Varl Doktirini Radcliffe Raporu veGurley - Shaw'un tezi (Kredi Koullar ToplumLikidite Okullarnn Grleri) 348 GR 349 KRED VARLII DOKTRN 349 Portfy Etkisi 350 Kilitleme Etkisi 351 Haslat Fark Gecikmesi Etkisi 352 Faiz Oranlarnn Yapkanl 352 Bekleyi Etkisi 352 "RACLIFFE" RAPORU 353 Basit Miktar Kuramna Keynesgil Tepki 353 Likidite, Aktifler Arasnda kame ve Parann Tanm 353 Faiz Oranlar ve Kredi Taynlamas 355 Geleneksel Keynesgil Yaklam 355 Radcliffe Gr 356 Kredi Taynlamas ve Kredi Varl 357 Finansal Araclar ve Parann Dolam Hz 359 FNANSAL ARACILAR, PARA POLTKASI VE GURLEY - SHAW'UN GR 361 Finansal Araclar ve Faiz Oran 361 Para Benzeri Likiditeler ve Para Politikas 362 Hkmet Kendi kard Tahvillere Yksek Faiz Verirse Ne Olur? 363 zet 364 Sorular 365 Kaynaka 366 NTE 22 Para Politikasnn Gc Monetarist - KeynesgilTartmas 367 MONETARST VE KEYNESGL PARA POLTKASI GRLERNN TEMELLER 368 Monetarist Grn Temelleri 368 Keynesgil Grn Temelleri 370 PARA NE KADAR NEMLDR? 371 Monetaristlerin Gr 371 xviii

Monetaristlerin Miktar Kuram Gr 371 Para ve Nominal GSMH Arasndaki liki 372 Keynesgillerin Parann Dolam Hznn stikrarszl Gr 374 Faiz Oranlarndaki Deimeler ve Sonular 376 Keynesgil Gr 376 Monetarist Gr 376 Tartmal Konular 376 Enflasyon ve Faiz Oranlar 377 KEYNESGL VE MONETARST GRE GRE PARA, FAZ VE YATIRIM LKS VE DILAMA (CROWDING OUT) ETKS 378 Para Politikasnn Etkinlii 378 Maliye Politikasnn Etkinlii 379 zet 381 Sorular 381 Kaynaka 382 NTE 23 Parann Ekonomiye Aktarm Mekanizmas ve Gecikme Sorunu 383 PARASAL AKTARMA MEKANZMASI 384 Faiz Oran Kanal 384 Dviz Kuru Kanal 385 Dier Aktif Fiyat Etkileri 385 Tobin'in q Teorisi 385 Modigliani'nin Servet Etkisi 386 Meltzer'in Yaklam 386 Kredi Kanal Yaklam 387 Banka dnc Kanal 387 Bilano Kanal 387 PARA POLTKASINDA GECKME SORUNU 389 Para Politikasnn Gecikme Trleri 390 D Gecikmenin Deikenlii 391 D Gecikmenin Kaynaklar 391 zet 392 Sorular 393 Kaynaka 394

NTE 24 Bte Aklar, Bor Politikas ve Eflasyon 395 BTE AII VE DEVLET BTES KISITI 396 Bte A ve Trleri 396 Devlet Btesi Kst 397 xix

BTE AIININ FNANSMAN VE EKONOMK ETKLER 398 Standart Neoklasik Model 399 Keynesyen Yaklam 400 Ricardocu Denklik Teoremi 401 KAMU BORLARININ YNETM 402 BTE AIKLARI VE ENFLASYON 404 Ho Olmayan Monetarist Aritmetik 405 Enflasyonun Bte Aklar zerine Etkileri 406 TRKYE'DE BTE AIKLARI, AIKLARIN FNANSMANI VE BOR YNETMNE LKN BR DEERLENDRME 408 zet 411 Sorular 411 Kaynaka 412 NTE 25 Trkiye'de Para Politikas 414 KLASK EREKL SIKI PARA POLTKASI DNEM 415 (1923 - 1930) Dnemi 415 (1930 - 1938) Dnemi 416 2. Dnya Sava Dnemi ve Sonras 417 (1939 - 1945) Dnemi 417 7 Eyll 1946 Devalasyonu ve Sonras 418 KEYNESGL ERKL GENLETC PARA VE MALYE POLTKASI DNEM 419 (1950 - 1953) Dnemi 419 (1954 - 1958) Dnemi 419 (4 Austos 1958) stikrar Kararlar 420 KONTROLL PARA POLTKASI DNEM (1960 - 1970) 421 (1960 - 1962) Ekonomik Durgunluk Dnemi 421 Birinci 5 Yllk Plan Dneminde Para Politikas (1963 - 1967) 421 (1968 - 1970) Dnemi 422 STAGFLASYONST ELMLERN ORTAYA IKTII VE BUNALIMA UYARLANMA SRECNDE PARA POLTKASI 422 (1970 - 1980) Dnemi 422 (14 Ocak 1970) Tarih ve 1211 Sayl Merkez BankasYasasnn kabul 423 (9 Austos 1970) stikrar Kararlar 423 MONETARST ERKL 24 OCAK 1980 KARARLARI VE PYASA EKONOMSNE DORU YNEL

425 24 Ocak Kararlar 425

24 Ocak 1980 Kararlarnn Neo Klasik Oto-regulatr ReelAnkes Etkisi Asndan Deerlendiril i 426 xx

24 Ocak Sonras Reel Ankes Etkisinin leyii 427 ok ya da "Cold Turkey" (Souk Hindi) ya da "Quick Fix" (Ani Gei) Politikas 428 Mal ve Para Piyasas zerindeki Etkileri 429 5 NSAN 1994 STKRAR KARARLARI 431 5 Nisan 1994 Kararlarnn ncesinde Makroekonomik Gelimeler 431 5 Nisan Kararlar 432 5 Nisan Kararlar Sonras Ekonomik Gelimeler 433 5 Nisan Kararlarnn Ekonomiyi Kendiliinden Dzenleyicilk Etkileri 433 5 Nisan Kararlarna Bal Dier Etkiler 433 zet 434 Sorular 435 Kaynaka 436 NTE 26 Dviz Kuru Sistemleri 437 DVZ KURU SSTEMLER 438 Esnek Kur Sistemi 438 Piyasa Etkinliinin Salanmas 438 Politika Avantajlar 439 Sabit Kur Sistemi 440 Belirsizliin Daha Az Olmas 440 stikrar Salayc Speklasyon 440 Fiyat Disiplini 441 Dviz Kuru Bantlar ve Ayarlanabilir Kayan Pariteler 442 Dviz Kuru Bantlar 443 Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi 444 Kayan Parite Sistemi 444 Gzetimli (Kirli) Dalgalanma Sistemi 445 Optimum Para Sahas 446 Dviz Kontrolleri 446 Dviz Kontrol Mekanizmalar 447 Dviz Kontrollerinin Etkileri 448 DVZ, DVZ KURU, DEMELER BLANOSU VE DI DENGE 449 Pein ve Vadeli Dviz lemleri 449 Gelecekteki Szlemeler ve Piyasalar (Future Markets) 450 Dviz lemlerinin Gereklemesini Salayan Gdler 451 Arbitraj 451 Speklasyon 451 Hedging (Kuvertur) 451 xxi

zet 452 Sorular 452 Kaynaka 453 NTE 27 Uluslararas Para Sistemi 454 ULUSLARARASI PARA SSTEM 455 Uluslararas Para Sisteminin Sorunlar 455 kinci Dnya Savandan nceki Dnemde Uluslararas Para Sistemi 456 Esnek Kur Deneyimi 456 Bretton Woods Sistemi 457 Sisteminin Amac 457 Sisteminin zellikleri 457 Uluslararas Para Fonu (IMF) 458 Dnya Bankas (IBRD) 459 Ayarlanabilir Sabit Kur Sisteminin UygulamadakiSorunlar 460 Bretton-Woods Sisteminin k 460 GZETML YA DA KRL DALGALANMA UYGULAMALARI 463 Uluslararas Para Fonu Statsndeki kinci Deiiklik Sistemi 463 Dviz Kuru Ynetimi ve Fonun Gzetimi 464 Dviz Kuru Dzenlemeleri ve Dviz Kuru Seimindeltler 465 Dnyadaki Mevcut Dviz Kuru Sistemlerine Toplu Bak 466 Sabitletirilmi (Balanm) Dviz Kurlar 466 Dviz Kurlarnn Dalgalanmaya Braklmas 467 Grup Olarak Dalgalanma: Avrupa Para Sistemi (EMS) 467 Avrupa Para Ylan 467 Avrupa Para Sistemi 468 Avrupa Para Sisteminden Avrupa Para Birliine 469 zet 470 Sorular 471 Kaynaka 472 NTE 28 Uluslararas Finansal Piyasalar 473 GR 474 "EUROPARA" PYASALARI 475 Piyasann Douu ve Geliimi 475 Piyasann Yaps ve leyii 476 Bankalararas Piyasa 477 xxii

Euromerkezler 478 ULUSLARARASI MENKUL KIYMET PYASALARI 480 Eurotahvil Piyasalar 481 Eurotahvil Piyasasnn Douu ve Geliimi 481 Eurotahvil Piyasasnn Yaps ve leyii 482 Eurotahvillerin zellikleri ve Tipleri 483 Euro Pay Senedi Piyasas 484 Ticari Senet Piyasas 485 ECU Tahvil Piyasas 485 EURO PARA PYASALARINDAFAZ ORANLARI 486 Yurii ve Euro-Para Mevduat Faiz Oranlar Arasndaki "Spread" 486 Yurtii Fonlarn zel Maliyeti 486 Dviz Kontrollerinin Etkileri 486 Politik Risklerde Farkllklar 487 Deien Faizli Eurokrediler 487 Deien Faizli Eurokredilerin Yaps 487 Eurokredilerin Fiyatlandrlmas 487 Geri deme Koullar ve Maliyetler 488 zet 489 Sorular 489 Kaynaka 490 Yant Anahtar 491 xxiii

N TE 1 Para Ekonomisine Giri Bu nitede... Kitabmzn giri niteliinde olan bu nitesinde, iktisat literatrnde hal youn olarak tartlan nemli bir konuyu ele alacaz. Para nedir? Bu soruya verilebilecek kesin bir cevap yoktur. Bunedenle para ancak stlendii fonksiyonlar aracl ile tanmlanabilmektedir. Ekonomik istikrar asndan tad neme bal olarak parann geirdii evreleri incelemek yararldr. Ksaca bu nite kapsamnda nelerin para olarak kabul edilebileceini ve parann stlendii fonksiyonlar renecek, parann geirmi olduu deiim srecini greceksiniz. te yandan gnlk yaamnz yakndan ilgilendiren para miktarnn tespiti asndan TC Merkez Bankas tarafndan yaplan para arz tanmlarn gzdengeireceiz. Son olarak finansal sistem ve finansal piyasalar incelenecektir. alma Biimine likin Olarak... Bu niteyi alrken gnlk konumalarda kullandmz "para" kavram ile iktisatta kullanlan "para" kavram arasndaki farklar iyice anlamadan, dier konulara gemeyiniz. Unutmaynz ki daha sonraki nitelerde, giri niteliindeki bu nitede reneceiniz para kavram kullanlacaktr. Metin ierisinde size yneltilensorular mmkn olduu kadar yazl cevaplamaya gayret ediniz. Bu yntem konuyu kavramnz kolaylatracaktr. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 1

PARANIN TANIMI Gnlk konuma dilinde kullanlan ekliyle para szc birok anlama gelmesine karn, iktisatlar asndan para kavram zel bir anlam tar. Kavram kargaasna dmeyi engellemek amacyla, iktisatlarn "para" kavramnn gnlk dilde kullanlan "para" szcnn tad anlamdan hangi ynleriyle farkl olduunu ortaya koymamz gerekir.

ktisatlar paray (veya ayn anlama gelmek zere para arzn) "satn alnan mal ve hizmetlerin bedelinin denmesinde veya borlarn geridenmesinde genel olara k herkes tarafndan kabul gren her ey" biiminde tanmlarlar. Bozukluk ve banknotlardan oluan nakit yukardaki tanmlamaya uygun olduu iin parann bir trdr. Aslnda sokaktaki insanlarn ou "para" dedikleri zaman "nakit" kavramn kastetmektedir. rnein bir arkadanz "ok az param kald" dedii zaman onunla "paraszc ile ne kasded nde bir tartmaya girmeksizin, czdanndaki nakiti kastettiini dnrsnz. "Nakit" kavramneyi ifade etmektedir?

Para sadece nakit olarak tanmlandnda, bu kavram iktisatlar asndan ok dar bir anlam tamaktadr. nk satn alnan bir mal karlnda deme yaplrken, ek de bir deme arac olarak kabul edildii iin bankalardaki ek yazlabilen mevduat hesaplar da para olarak kabuledilmek durumundadr. Hatta nakte veya eke tabi mevduata dntrlebi orsa, bankalardaki tasarruf mevduatlar da para olarak ilev greceklerdir. Bu nedenle zaman zaman daha kapsaml bir para tanmna ihtiya duyulabilir. Grld gibi, iktisatlar asndan da parann veya para arznn tek ve kesin bir tanm bulunmamaktadr. ? ! eke tabi mevduatn neden para kavramnn kapsamna dahil edilmesi gerektiini tekrarlaynz. Biraz daha ayrntya girilirse, ou zaman "para" ve "servet" szcklerinin gnlk konuma dilinde e anlaml olarak kullanld grlr. Bir kii hakknda "mthi paras var, ok zengin birisi" dendii zaman, bu kiinin sadece byk miktarda nakite ve eke tabi mevduat hesabna sahip olduu kasdedilmemekte, ayn zamanda sahip olduu tahviller, otomobiller ve evler de vurgulanmaktadr. Grld gibi paray sadece "nakit"

olarak tanmlamak ok dar bir kavram olurken, yukarda ifade edilen yaygn kullanm ekli de iktisattaki anlamndan ok genitir. Bu nedenle iktisatlar nakit, eke tabi mevduat ve demelerde kullanlan dier aralardan oluan "para" kavram ile sahip olunan toplam deerleri ifade eden "servet" kavramn birbirinden ayrrlar. Servet sadece sahip olunan paramiktar deil, sahip olunan tahviller, hisse senetleri, deerli tablolar, toprak, mobilyalar, arabalar ve evler gibi dier aktifleri de kapsar. Para ve servet kavramlararasndaki temel fark nedir?

te yandan gnlk dilde para, iktisatlarn "gelir" olarak adlandrdklar kavramla da eanlaml olarak kullanlmaktadr. rnein, "iyi bir i buldu, ok gzel para kazanyor" dendii zaman, burada para ile kastedilenhusus iktisatlarn "ge " dedikleri kavramdan baka bir ey deildir. Gelir, belirli bir zaman dilimindeki kazanc ifade eden bir akmdr. Aksine, para bir stoktur, yani zamann belli bir noktasnda ifade edilebilen kesin bir miktardr. rnein bir kii 120 milyon lira geliri olduundan sz ettii zaman, bu miktarn ylda m, ayda m yoksa haftada m kazanldn bilmeksizin, az ya da ok eklinde bir yorum yapamazsnz. Ancak bir kii "cebimde 10 milyon lira var" dedii zaman bunun tam olarak ne miktar ol ? - 2

! ! duunu anlarsnz. Bu nedenle kimi zaman "para arz" yerine ayn anlama gelmek zere "para stoku" deyimi de kullanlmaktadr. Akm ve stok deiken kavramlarnhatrlayarak, parann bir stok deiken olduunu, gelirin ise akm deiken nitelii tadngznnde tutunuz. Yukardaki aklamalarmza gre para bir ekonomide farkl biimler alabilmektedir. Bunun da tesinde, bir toplumda para olarak kabul edileney, ayn dnem ierisinde bir baka toplumda kabul edilmeyebilir. Hattabir toplumda belirli bir dnem para olarak kabul edilen bir deme arac, daha sonraki bir dnemde para olarak kabul edilmeyebilir. Temel olarakneyin para o lduu, onun bir deme arac olarak kabul edilmesine baldr. Herhangi bir eye para nitelii kazandran unsur, aktarlan deer karlnda deme arac olarak kullanlan bu "eyi" halkn kabul edip etmemesidir. Bu kitap boyunca "para" szc ile satn alnan mal ve hizmetlerin bedelinin denmesinde veya borlarn tediyesinde genel olarak kabul gren eyler kastedilmekte, bu kavram gelir ve servet kavramlarndan farkllklar tamaktadr. Kitabmz boyunca "para" szc ile kastedilen nedir? Aklaynz. Bu kavramn gelir ve servet kavramlarndan farknanlamakszn aadaki blmlere gemeyiniz! PARANIN FONKSYONLARI ! Bir ekonomide para olarak kabul edilen ey, ister bir midye kabuu, ister bir kaya paras, ister altn, isterse bir kat paras olsun, temel fonksiyonu yerine getirmelidir: Deiim arac olma, hesap birimi olma vedeer biriktirme arac olma. Bu fonksiyondan deiim arac olma fonksiyonu paray tahvil, hisse senedi ve konut gibi dier aktiflerden ayrmayayaramaktadr. Deiim Arac Olma Gnmz ekonomilerinde, piyasalarda gerekletirilen hemen tm ilemlerde kullanlan nakit veya ek biimindeki para, bir deiim aracdr. Bir dier deyile, satn alnan mal ve hizmetlerin bedelinin denmesinde, nakit veya ek biimindeki para kullanlmaktadr. Deiim arac olarak parann kullanlmas, mal ve hizmetlerin el deitirmesi srasnda harcanan zaman ortadan kaldrmas nedeniyle ekonomik etkinlii artrmaktadr. Bunu grebilmek iin parann sz konusu olmad, mal ve hizmetlerin dier mal ve hizmetlerle deitirildii bir takas ekonomisini ele almamz yeterlidir. rnein bir felsefe retmenini ele alalm ve bu retmenin yapabildii en iyi iin felsefe retmek olduunu kabul edelim. Takasa dayal bir ekonomide felsefe retmenimiz karnn

doyurmak istedii zaman sevdii yemekleri piiren bir lokanta bulmak zorundadr. Ancak tahmin edebileceiniz gibi bu yeterli deildir, zira retmenimizin sevdii yemekleri piiren bu lokantacnn da ayn zamanda felsefe renmeyi istemesi gerekmektedir. Bu tr bir aratrma yapmak hem son derece golacak hem de ok vakit alacak . Hatta bu rneimizdeki felsefe retmeninin felsefe renme isteine sahip bir lokantac bulmamas ve bu nedenle uzman olduu meslei, yani retmenlii brakarak kendi yemeini piirmeyi denemesi bile olaslk dahilindedir. - 3

. . Takas ekonomisinin getirdii en byk glk nedir? Takas ekonomisineden iblm ve uzmanl ak tanmaz?

Mal ve hizmetlerin deitirilebilmesi amacyla harcanan bu sre ilem maliyeti olarak adlandrlmaktadr. Takasa dayal bir ekonomide sz konusu ilem maliyeti olduka yksektir. Zira bu tr ekonomide "isteklerinkarlkl elemesi" ge ir. Bir dier deyile insanlarn ellerindeki mal ve hizmetleri istedikleri bir mal ve hizmetle deitirebilmeleri iin kar tarafn da ayn istek ierisinde bulunmas gerekir. imdi yukarda ele aldmz felsefe retmenimizin yaad dnyaya paray dahil edersek ne olacan grelim. Felsefe retmeni dersini dinlemek iin para demeye istekli herkese felsefe anlatabilir. Bu sayede istedii lokantaya giderek diledii yemei yiyebilir ve kazand parayla dayemeklerin bedelini deyebilir. Bylece "isteklerin karlkl elemesi" sorunu ortadan kalkar ve retmenimiz zamandan byk bir tasarruf salayarak bu sreyi en iyi yapt ie, yani retmenlie ayrabilir.

Yukardaki rneimizin gsterdii gibi para, mal ve hizmetlerin takasedilmesi srasnda har an zamann byk bir blmn ortadan kaldrarak ekonomik etkinlii artrmaktadr. te yandan para, insanlarn en iyi yaptklar ite uzmanlamalarna olanak salad iin de ekonomik etkinliin salanmasna katkda bulunmaktadr. Bu nedenle para, bir ekonominin temel yap talarndan birisini oluturmaktadr. Hatta para, ilem maliyetlerini drerek ve dolaysyla iblm ve uzmanlamaya olanak salayarak ekonominin daha przsz almasn salayan bir yaa benzetilebilir. Para bir deiim aracolarak ekonomik etkinliin salanmasna na? sl bir katkda bulunabilir?

Paraya duyalan gereksinimin ok gl olmas, ilkel toplumlar hari, hemen her toplumun kendi parasn yaratmasna neden olmutur. Bir metann para olarak kullanlabilmesi iin baz zelliklere sahip olmas gerekir: (1) Standart olmaldr, bylece deeri kolayca renilebilir. (2) Geni lde kabul grmelidir. (3) Blnebilir olmaldr, bylece deiimi gerekletirmek kolaylar. (4) Tamas kolay olmaldr. (5) abuk deforme olmamaldr. Bu zelliklere sahip olan para insanlk tarihi boyuncaok deiik eyler olmu ra olarak kullanlan eyler arasnda, Amerikal yerlilerin kulland boncuklar, yine Amerikal ilk smrgeciler tarafndan kullanlan ttn ve viski, II. Dnya Sava srasnda esir kamplarnda kullanlan sigara saylabilir.

Deiimi gerekletirmek amacyla para olarak kullanlabilecek bir? eyin tamasgereken elerdir? Hesap Birimi Olma

Parann stlendii ikinci fonksiyon hesap birimi olmas, yani ekonomikdeerlerin lm ama lanlmasdr. Nasl ki arl kilogram baznda, uzakl kilometre baznda lyorsak, mal ve hizmetlerin deerini de para baznda leriz. Parann stlendii bu fonksiyonun nemini kavrayabilmek iin, parann byle bir fonksiyon stlenmedii bir takas ekonomisini dnmek yeterlidir. . Para bir hesap birimi olmasayd, mal ve hizmetlerin fiyatlarnnasl ifade edebilirdik? - 4

! ! Eer ekonomide sadece tr mal varsa (yumurta, felsefe dersi ve kitap gibi) sadece tane fiyat bilmemiz yeterlidir: yumurtann felsefe dersi baznda fiyat (yani bir yumurta iin ka saatlik felsefe dersi demeniz gerektii), yumurtann kitap baznda fiyat ve felsefe dersinin kitap baznda fiyat. Ancak bu ekonomide 10 eit mal olsayd, bu mallardan birini dieriyle deitirebilmek iin 45 tane fiyat bilmemiz gerekecekti. Ayn ekilde 100 tr mal iin 4950, 1000 tr mal iin 499500 adet fiyata gereksinim duyardk. N tane mal sz konusu olduunda ka adet fiyata ihtiyacmz olduunu gsteren forml, kombinasyon forml ile ayndr. Yani, N (N - 1) 2 100 tr mal olmasdurumunda 100 (100 - 1) = 9900 = 4950 22 olacaktr. Byle bir ortamda, raflarnda 2000 eit mal bulunan bir sper markette al veri yapmann gln dnnz! rnein bir markette 1 kg tavuun fiyat 2 kg tereya ve 1 kg deterjann fiyat 18 kg domates eklinde belirlenmi ise, tavuun ve deterjann birbirine gre fiyatnn ne olduuna karar vermek olduka gtr. Bu konuda kesin karar verebilmekiin tm mallarn fiyatlarn gzden geirmeniz gerekecek ve her kalemmaln fiyat etiketi 1999 ayr fiyat listeleyecei iin bunlar okumakla geireceiniz zaman, pratik bir alverii imknsz hale getirecektir. Bir takas ekonomisinde fiyatlarnasl ifade edebilirsiniz? Bunun eko? nomik etkinlik zerindeki etkisi nedir? Bu sorunun zm iin ekonomiye paray dahil etmek ve tm mallarn fiyatlarn sz konusu para birimi ile ifade etmek yeterlidir. Bylece herbir mal ve hizmetin fi yat tek bir deerle, bu para birimi (rnein lira) cinsinden

ifade edilebilir. Sadece tr maln sz konusu olduu bir ekonomide parann kullanlmas, fiyatlarn says asndan takas sistemine kar byk bir avantaj salamayabilir. Ancak 10 adet maln bulunduu bir ekonomide 45 tane yerine 10 tane, 100 maln sz konusu olduu bir ekonomide 4950 yerine 100 tane, 1000 eit maln bulunduu bir ekonmide ise 499500 yerine sadece 1000 tane fiyat olacaktr. Grld gibihesap birimi olarak paran kullanlmas, gznnde tutulacak fiyatlarn saysn azaltt iin alverii byk lde kolaylatrmaktadr. Parann stlendii bu fonksiyonun salad yarar, ekonomi karmaklatka artacaktr. Parann hesap birimi olma fonksiyonundan ne anlamamz gerek ? mektedir? Ekonomi gelitike bu fonksiyonun neminin artma nedenini aklaynz. Deer Biriktirme Arac Olma

Para, satn alma gcnn zaman ierisinde elde tutulmasn salad iin ayn zamanda bir deer biriktirme arac olarak da ilev grr. Bir deer biriktirme arac, gelirin elde edilmesinden harcamasna kadar geensre iinde satn alma g uhafaza etmek amacyla kullanlr. Bir - 5

. . . ! oumuz gelirimizi elde eder etmez hemen harcama eiliminde olmayp, alveri iin vaktimiz oluncaya veya alveri ihtiyac duyuncaya kadarbeklemeyi tercih ettiimizden, parann bu fonksiyonu yaammza bykbir kol getirmektedir.

Deer biriktirmek amacyla kullanlabilecek tek ara para deildir. Tahviller, hisse senetleri, konut, toprak veya mcevherat da deer biriktirmek amacyla kullanlabilir. Bu trden birok aktif deer biriktirme arac olarak para karsnda daha avantajldr. rnein bu aktifler paraya gredaha yksek oranda etirisi elde ederler, fiyatlar ykselebilir ve deer deiikliklerinin dnda sahiplerine (barnma, ss eyas olma gibi) dier baz hizmetler de sunarlar. Bu aktifler paraya gre daha avantajlbir biriktirme araciseler, halk neden para tutmaytercih etmektedir?

Bu sorunun cevab nemli bir iktisadi kavram olan likitide ile ilgilidir. Likitide, bir aktifin bir deiim aracna dntrlmesindeki nispikolaylk ve srat olarak ilir. Likitide bir aktifte bulunmas arzulanan bir kavramdr. Bir dier deyile bir aktifin likitidesi ne kadar yksekse, talep miktar da o kadar ok olacaktr. Bir deiim arac olmas nedeniyle para tm aktifler iinde en likit olandr, yani bir satn alma ilemini gerekletirebilmek iin parann bir baka eye dntrlmesine gerekyoktur. rnein evini isyoncuya sat bedeli zerinden belirli oranda bir komisyon demek zorunda kalabilirsiniz. teyandan acilen demeniz g ereken bir borcunuz nedeniyle evinizi bir annce satmanz gerekiyorsa, sat ileminin dah a abuk gereklemesi iin dk bir fiyat isteyebilirsiniz. Halbuki para iin byle maliyetler gerekmez. Grld gibi parann en likit aktif niteliinde olmas, en cazip deer biriktirme aracolmamasna karn halkn neden para tutma arzusunda olduunu ortaya koymaktadr. Parann deer biriktirme aracolma fonksiyonu ile fiyatlar arasnda bir iliki kurulabilir mi? Parann ne kadar iyi bir deer biriktirme arac olduu fiyatlara baldr. rnein tm fiyatlarn ikiye katlanmas, parann deerini yar yarya azaltr. Tersine tm fiyatlarn yar yarya dmesi, parann deerinin iki kat arttnifade etmektedir. Fiyatlar genel dzeyinin hzla ykseldii enflasyonist bir ortamda, para hzla deer kaybeder ve halk servetini para biiminde tutmaktan uzaklar. Bu durum, zellikle hiperenflasyon olarak bilinen

ar enflasyon dnemlerinde en u noktasna ular. I. Dnya Sava sonras Almanya'da yaanan hiperenflasyonda, aylk enflasyon oran kimi zaman %1000'i gemitir. Hiperenflasyon, 1923 ylnda sona erdii zaman fiyatlar genel dzeyi iki yl ncesine gre % 30 milyar orannda artmtr. Hatta hiperenflasyon dneminin sonlarna doru bir somun ekmek almak iin gerekli paray ancak bir el arabas ile tamann mmkn olduuna ilikin ykler anlatlmaktadr. Parann saat ba deerinin dt byle bir ortamda, kimse elinde para tutmak istemeyecek ve ilemleri gerekletirmek iin para kullanm azalacaktr. Dolaysyla takas baskn duruma gelecek ve bu da maliyetleri hzla ykseltirken ekonomide retimin dmesine yol aacaktr. - 6

Parann deer biriktirme arac olma fonksiyonunun byk lde erozyonauradbir ortamda deiim aracolma fonksiyonu bundanetkilenir mi? Neden ve nasl PARANIN GELM

Takas ekonomisinin getirdii kstlamalardan kurtulabilmek iin parann ilk kez kullanlmasndan bu yana parann biimi ok nemli deiiklikler gstermitir. lk dnemlerde kullanlan para, ortak bir ticari ara olarakkullanlma ve gel kler gibi kriterler tarafndan belirlenen mallard. Bu anlamda birok meta para olarak ilev grmtr. nek, pirin, msr ve buday, ilk para biimlerine verilebilecek birka rnektir. Zaman ierisinde bu ilkel para biimlerinin yerini deerli madenlerin ald grlmektedir. Zira herhangi bir nesnenin para olarak kullanlabilmesi iin o nesnenin evrensel olarak kabul edilebilir olmas gerekmektedir. Herkes tarafndan kabul edilen bir deere sahip olan bir nesnenin para olarak ilev grecei aktr. Bu konuda yaplan seim ise doal olarak altn ve gm gibi deerli madenler olmutur. Deerli madenlerden veya deeri olan dier metallerden meydana gelen para sistemine mal para ad verilmektedir. lk alardan balayarak birka yzyl ncesine kadar, mal para bir deiim arac olarak ilev grmtr. Deerli madenlere bal olarak alan bir deme sistemindeki en byk sorun, bu tr parann ok ar olmas ve bir yerden bir baka yere nakliyesinin sorun yaratmasdr. Sanayi devrimi ile birlikte balayan hzl ekonomik kalknma ve ticaret hacmindeki byk art, para sisteminde nemli deiikliklerin de balangc olmutur. Bu balamda gzlenen ilk deime kat parann (deiim arac olarak ilev gren kat paralar) ortaya kdr. Kat parann ilk ortaya k, bankalarda bulunan altn veya gm karl alnan makbuzlarn bir deiim arac olarak kullanlmasdr. 18'inci YY.'n ikinci yarsndan itibaren bat dnyasnda ticari bankalarn ve devletin kard bu tr katlardan oluan para, mal parann yerini almaya balamtr. ? Mal para nedir? Mal paradan kat paraya geii salayan faktrnedir? Deerli madene dntrlebilen kat parann altn ve gm sikkelerin yerini almasndan ksa bir sre nce ikinci nemli deiiklik ortaya km ve bankalarda bulunan vadesiz mevduat hesaplar

zerine yazlm ekler demelerde kullanlmaya balanmtr. Nitekim 1860'l yllarda ABD ekonomisinde eke tabi vadesiz mevduat miktar hzla artm ve mevcut kat para miktarna yakn bir dzeye ulalmtr.

Altn veya gm gibi deerli madenlere dntrlebilen kat parann geirdii bir nemli deiim de itibari paraya geitir. tibari para devlet tarafndan yasal deme arac olarak kartlm olan (yani demelerdeyasal olarak kabul edilmesi gereken) ve deerli bir madene dntrle en kat paradr. phesiz kat paray tamak ok kolaydr, ancak bu katlarn bir deme arac olarak kullanlabilmesi iin bunu kartan yetkililere gven duyulmas gerekir. te yandan bu kat parann taklit edilmesi son derece g olacak ekilde baslmas da zorunludur. ? tibari parann kabul grebilmesi iin gerekli olan temelartlar nelerdir? - 7

Yukarda da deindiimiz gibi, parann geirdii en nemli deiikliklerden birisi eklerin kullanlmasdr. ek kullanm sayesinde kat parann alnma tehlikesi ortadan kalkm ve parann nakledilmesi sorunu byk lde azalmtr. Ancak ekle deme sisteminin getirdii bir takm sorunlar da vardr. rnein eklerin tahsili vakit alabilmekte ve bu nedenle ekle gerekletirilen ilemlerin maliyeti yksek olabilmektedir. Bilgisayarlarn geliimi ve modern iletiim teknolojisinin kullanm ile birlikte deme sisteminin daha iyi organize edilmesi sz konusu olabilir. rnein tm demelerin elektronik iletiim olanaklarnn kullanlmas ile gerekletirildii Elektronik Fon Transferi (EFT) olarak bilinen sisteme geile sz konusu maliyetler ortadan kalkabilir. eke baldeme sisteminin en nemli sakncasnedir? EFT sistemi bu soruna nasl bir zm getirebilir? . EFT sistemi ierisinde tm maazalar sat noktas (POS) olarak bilinen bir bilgisayar terminalne ya da nakit para veya ek kullanmakszn satn alma ilemini gerekletirebildiiniz "hesap kart" sistemine sahipolacaklardr. Bir atn almak istediinizde elinizdeki hesap kartn maazadaki bilgisayar terminaline yerletirip ifrenizi girdikten sonra gerekli miktar bankadaki hesabnzdan maazann hesabna aktarabilirsiniz. rnein demeniz gereken bir fatura sz konusu ise evinizdeki kiisel bilgisayar ve zel bir elektronik a aracl ile banka hesabnzdan borlu olduunuz kii veya kurumun hesabna gerekli miktar aktarabilirsiniz. Dikkat edilirse satn alma, banka ile balant kurma, hesaplar aras para transferi ile deme yapma ilemleri eanl olarak gerekletirilmekte, tm ilemler elektronik olarak yaplrken insan faktr ve kat kullanm ortadan kalkmaktadr.

Yukarda sz edilen sistem gnmzde kullanlabilen ve hzla yaygnlaan bir sistemdir. Birok lkede merkez bankalar bu tr elektronik fon transferini yrtmeye olanak tanyan sistemler kurmular ve finansal kurumlarn ek kullanmakszn birbirlerinin hesaplar arasnda fon transfer edebilmelerini salamlardr. te yandan son yllarda satn alma ilemlerinde hesap kartlarnn kullanlmasna olanak tannmasyla EFTsistemi halkn gnlk yaamna dor bulunmaktadr. Yukarda sz edilen POS sistemi hzla yaygnlarken, periyodik olarak denmesi gereken baz faturalar (telefon, doal gaz, elektrik gibi) ve kredi kart demeleri her dnem otomatik olarak vadesiz mevduat hesabnzdan denebilmektedir. Gnmzde birok kurum, personelinin cret ve maalarn bu personelin bankadaki hesabna transfer ederek demektedir. te yandan birok banka, evlerindeki kiisel bilgisayarlar araclylamterilerinin banka nan kendi hesaplarna erime ve havale, menkul kymet alm-satm gibi ilemler yapma olanan sunmaktadr.

EFT sistemi nedir? Bu sistemin saladavantajlar nelerdir?

ek kullanmnn yakn bir tarihte ortadan kalkacan savunanlar bulunmasna karn, bu gei srecinin umulandan daha yava ilerledii de bir gerektir. EFT sistemi, kada dayal bir deme sistemi (kat para veek gibi) ile karlatrldnda ok daha etkin bir siste baz faktrler kada dayal sistemin tamamyla ortadan kalkmasna engel olmaktadr. Kada dayal demelerde, deme karlnda alnan makbuz sahtekarla engel olan nemli bir unsurdur. Oysa "yetkisi olmayan bir kiinin bilgisayar aracl ile bankann verilerini deitirdii" eklinde haberlere basnda sk sk rastlamaktayz. Bu da elektronik deme sisteminde kt niyetli kiilerin banka hesaplarna eriebileceini ve bakalarnn hesaplarndaki fonlar kendi hesaplarna aktararak hrszlk ya ? - 8

? ? ? pabileceini gstermektedir. Bu tr kt niyetli kiilere engel olabilmekkolay bir i deildir. Gnmzde bilgisayar sistemlerinin gvenirliinin artrlmasna ynelik programlar gelitiren yeni bir sektr oluarak gelime srecine girmitir. te yandan henz zmlenmemi baz hukuki sorunlar da mevcuttur. rnein birisi ifrenizi renip hesabnzdan baka bir hesaba para aktarrsa bunun sorumlusu kim olacaktr? Yukarda yaplan aklamalardan kan sonu, kat ve yeni elektronik para biimlerinin yaygnlamaya eklinde zetlenebilir. Ancak yeterli gvenliin salanmas zmlenememi bir sorun olduu iin, elektronik parann geliimi bir seyir izlemektedir. kullanmnn azald balad henz tam olarak yava

EFT sisteminin uygulamada karlatsorunlar nelerdir? PARA MKTARININ LLMES Paray, "satn alnan mal ve hizmetlerin karlnn denmesinde genel olarak kabul edilen herey" biiminde tanmladmz zaman, parann halkn kararlar ve tercihleri tarafndan belirlenen bir kavram olduunu kabul ediyoruz demektir. Bir aktifi para yapan unsur, bir deme yaplaca zaman halkn bu aktifin kar tarafa kabul edileceine olan inancdr. Daha nce deindiimiz gibi, tarih boyunca ok sayda farkl aktif bu fonksiyonu yerine getirmitir. Bu nedenle sz konusu davransal para tanm bir ekonomide hangi tr aktiflerin para olarak kabul edilebilecei hususunda bir bilgi vermemektedir. Ancak parann miktarn lebilmek iin hangi tr aktiflerin para olarak kabul edileceini ortaya koyan kesin bir tanma ihtiyacmz vardr. Bu tr para tanm elde edebilmenin iki temel yolusz konusudur: teorik yaklam ve amprik yaklam. Davransal para tanmna dayanarak para miktarnlmek neden mmkn deildir? Parann Teorik ve Amprik Olarak Tanmlanmas

Teorik yaklama gre, para miktarnn llmesinde hangi aktiflerinbu miktara dahil edilec arar verirken ekonomi teorisi kullanlmaldr. Daha nce grdmz gibi parann temel zellii bir deiim arac olarak kullanlmasdr. Bu nedenle teorik yaklam parann sz konusu zellii zerinde durmakta ve deiim arac

olarak kullanlan aktiflerin para arz lmne dahil edilmesi gerektiini savunmaktadrlar. Nakit (kat para ve ufaklk para) ve eke tabi vadesiz mevduatlar, mal ve hizmetlerin bedellerinin denmesinde kullanlabilecei iin deiim arac olarak ilev grmektedirler. Buna gre teorik yaklam, para arz ltne sadece yukarda sralanan aktiflerin dahil edilmesi gerektiini ne srmektedir.

Teorik yaklama gre para arz ltne dahil edilmesi gerekenaktiflerin temel zellii ne olmaldr? Bu zellie sahip ak lerdir? Teorik yaklam parann tanm konusunda ou zaman kesin cevaplar vermemize olanak tanmamaktadr. Dier baz aktifler de deiim arac gibi fonksiyona sahip iken nakit ve vadesiz mevduatlar kadar likit deildirler. rnein baz lkelerde mevduat sertifikalar bakalarna devredilebilir zellik tamaktadr. te yandan vadeli mevduatlar ou zaman ilave bir maliyete katlanmakszn istendiinde nakte veya vadesiz mev - 9

duata dntrlebilmektedir. Bu nedenle, rnein vadeli mevduatlarn da para arzna dahil edilmesi gerektii dnlebilir.

Para arzna hangi aktiflerin dahil edilecei konusunda teorik yaklamn tad bu belirsizlik, birok iktisatnn parann amprik olarak tanmlanmas gerektiini savunmalarna neden olmutur. Bu iktisatlara grepara olarak adlandrlacak ann etkiledii dnlen deikende gzlenen hareketleri en iyi ekilde belirlemeye olanak salayan lt olarak kabul edilmelidir. ? Parann amprik olarak tanmlanmasndan ne anlyorsunuz? rnein enflasyon orann doru ekilde tahmin etmeye olanak tanyan paraltn aratrabilir ve bu lt geerli olarak tanmlayabiliriz. Ancakhangi para arz ltnn en iyisi olduu yolunda yaplan aratrmalarn sunduklar kantlar, bu konuda kesin bir karar verilmesine engel olacak lde karktr. rnein bir dnemde bu grevi yerine getiren bir para arz lt, bir dier dnemde ayn baary gsteremeyebilir. te yandan enflasyonu en iyi tahmin etmeye olanak salayan bir para arz lt, konjoktr dalgalanmalarnn tahmininde yetersiz kalabilir. Parann amprik olarak tanmlanmasnda karlalan sorunlar neler? dir?

Yukardaki aklamalarmzdan anlalabilecei gibi her iki yaklam da tatmin edici dzeyde kesin bir para tanm verememektedir. Teorik yaklam para arz ltne hangi aktiflerin dahil edilmesi, hangilerinindarda braklmas gerektii hususunda yeterli bir cevap bulamamaktadr. te yandan elde edilen kantlarn farkl para arz ltlerinin tercih edilmesini gerektirecek lde kark olmas nedeniyle amprik yaklam da yeterli olmamaktadr. Son yllarda baz iktisatlar parann arlklandrlm bir byklk olarak hesaplanmas gerektiini savunmular ve bu konuda baz almalar yapmlardr. Bu almalarda alternatif likit aktifler arasndaki ikame derecesinin llmesi ve bu derecelere gre alternatiflere arlk verilmesi ngrlmektedir. Aktr ki, bu durumda nakit ve eke tabi mevduata "1", bunlar ikame etme gc yksek olan aktiflere"1'e yakn", zayf ola ra "0'a yakn" arlk katsaylar verilecektir. te yandan nispeten daha yakn tarihli birka almada, para arznn finansal aktiflerin fiyatna gre dzeltilerek hesaplanmas gerektii savunulmaktadr. Ancak sz edilen bu nerilere bal olarak hesaplanan para arz byklkleri henz geni bir kabul grmemektedir. Teorik ve amprik yaklamlar dnda para arznn kapsamnn belir?

lenmesinde nerilen dier yntemler nelerdir? Parann kesin bir tanmn yapmada karlalan bu belirsizlik, aslnda birok soru iaretini de beraberinde getirmektedir. nk iktisat politikasnn yrtlmesinden sorumlu olan karar alclar, para miktarn kontrol edebilmek iin hangi aktiflerin para arzna dahil edileceini bilmek zorundadrlar. T.C. Merkez Bankas'nn Para Arz Tanmlar lkemizde T.C. Merkez Bankas tarafndan yaplan eitli para arz tanmlar sz konusudur. Parann tanm konusunda yukarda deinilen belirsizliklere paralel olarak, dnyadaki dier Merkez bankalar gibi T.C. Merkez Bankas da birden fazla para arz tanmna yer vermektedir. Hattabunlardan bazlar (M2Y ve M3Y) 90'l yllarn balangcndan itibaren tanmlanan parasal byklklerdir. - 10

Genellikle dar tanml para arz olarak bilinen ve M1 ile gsterilen para arz tanmna dolamdaki nakit, ticari bankalardaki vadesiz mevduatlar (resmi mevduatlar ve bankalararas mevduat hari) ve T.C. Merkez Bankas'ndaki mevduat dahil edilmektedir. Genel olarak dolamdaki nakit ve vadesiz mevduatlarn toplam dar tanml para arz olarak bilinirken, T.C. Merkez Bankas bu toplama kendisinde bulunan vadesiz mevduatlar da ilave etmektedir. Ancak ilave edilen bu miktarn toplam iindeki pay son derece kk olduu iin (1995 yl sonu itibariyle yaklak % 0.1) pratiktebyk sorun yaratmamaktadr. te yandan dolamdaki t kapsamna Hazine tarafndan ihra edilmi olan ufaklk para da dahildir. 1995 yl sonu itibariyle sz konusu byklkler aada yer alan Tablo 1.1'den izlenebilir. Dar anlamlpara arznn kapsamnbelirtiniz. TABLO 1.1 TRKYE'DE PARA ARZI TANIMLARI (31.12.1995 itibariyle Milyar TL) ? Byklk Miktar (1) Dolamdaki Nakit 196071.5 (2) Bankalardeki Vadesiz Mevduat 180166.0 (3) Merkez Bankasndaki Mevduat 50.0 (4) M1 (1+2+3) 376287.5 (5) Bankalardeki Vadeli Mevduat 840033.0 (6) M2 (4+5) 1216320.5 (7) Yurtii Yerleiklere ait DTH 1198749.0 (8) M2Y (6+7) 2415069.5 (9) Bankalardaki Resmi Mevduat 40204.0 (10) M3A (6+9) 1256524.5 (11) Merkez Bankasndaki Dier Mevduat 42976.0 (12) M3 (10+11) 1299500.5 (13) M3Y (7+12) 2498249.5 T.C. Merkez Bankas tarafndan yaplan ikinci para arz tanm genellikle "geni tanml para arz" olarak bilinmekte ve M2 ile gsterilmektedir. M2 para arz

tanm M1 para arzna bankalardaki vadeli mevduatlar (resmi mevduatlar hari) ve mevduat sertifikalarnn ilave edilmesi ile bulunmaktadr. Sz konusu byklklerin 1995 yl sonu itibariyle aldklar deerler Tablo 1.1'de verilmektedir. Yukarda verilen iki temel para arz kavramnn yan sra T.C. Merkez Bankas aada kapsamlar zetlenen para arz tanmlarna da yer vermektedir. M2Y = M2 + Yurtii Yerleiklerin Dviz Tevdiat Hesaplar M3A = M2 + Bankalardaki Resmi Mevduat M3 = M3A + Merkez Bankasndaki Dier Mevduat M3Y = M3 + Yurtii Yerleiklerin Dviz Tevdiat Hesaplar - 11

% Deiim Oran 1.50 1.25 1.00 0.75 0.50 0.25 0.00 808182838485 8687888990919293 9495 PARA ARZINDAK DEMELER Yzde Deiim Oranlar DM1 DM2 ekil 1.1. Para Arzndaki Deimeler Tanmlanan bu parasal byklklerden M1 ve M2 para arz tanmlarnn 1980 ylndan itibaren gsterdikleri art oranlar ise ekil 1.1'den izlenebilir. FNANSAL SSTEMN TEMELLER Bir ekonominin en nemli sektrlerinden birisini oluturan finansal sistemin yapsn ve stlendii fonksiyonlar anlayabilmek iki nedenle rencilere zor gelmektedir. ncelikle finansal sistemi oluturan kurumlarn says ve karmakl bu sistemi oluturan yapnn anlalmasn gletirmektedir. Finansal sistemi oluturan kurum ve piysalarn ok sayda olmas, kullanclara sunulan hizmetlerin ve aralarn eitlilii kesin bir tanmlama yapmaya engel olmaktadr. kinci olarak, finansal sistem statik deil tamamyle dinamik bir yap sergilemektedir. zellikle 1980 li yllardan balayarak finansal sistem tm dnyada nemli yapsal deiiklikler gstermitir. Hem ulusal hem de uluslararas anlamda finansal sistemde faaliyet gsterenler arasnda yaanan rekabet, 1970 lerin ortalarndan itibaren artmaya balamtr. Finansal sistemin geirdii bu deiim srecinde idari dzenlemelerde gerekletirilen deiikliklerin rol nemli olsa da, finansal sistemdeki deiimin temel srkleyici gc, finansal sistem zerindeki kontrollerin hafifletilmesi (dereglasyon) deil,

finansal kurumlar arasndaki rekabet sonucu ortaya kan finansal yenilikler olmutur.

Finansal sistemin grnteki bu karmaklna ve daha esnek ve rekabeti bir yapya gei srecine karn temel alma prensipleri olduka basittir. Aslnda bu blmde ele alacamz finansal sistemin temel unsurlar, tm lkelere uygulanabilir ve deien finansal yapnn daha iyianlalmasn sa - 12

FNANSAL SSTEMN GENEL TANIMI Finansal sistem belirli bir corafi blgede yerleik veya belirli bir adrese sahip bir kurum deildir. Aksine finansal sistem, bor alanlar ve bor verenlerin fonlarn eldeitirmesi ilemlerini gerekletirdikleri bir alan niteliindedir. Faiz oran finansal sistemde el deitiren bu fonlarn fiyatdr. Bor alan asndan faiz oran fon elde etmenin karlnda demek zorunda olduu bedeli, bor veren asndan ise fon salamann karln ifade etmektedir. ? Faiz orannbor alan ve bor veren asndan nasl deerlendiririz? Finansal sistemin yaps, bir ekonomiyi oluturan ekonomik birimler gznne alnarak kolayca gsterilebilir. Basitlik salamak asndan yabanc ekonomik birimleri bu noktada darda tutarsak, her bir ekonomik birim, aadaki gruplardan birisine katlarak deerlendirilebilir: . Hanehalklar . Finans d iletmeler . Devlet Yukarda sralanan her grup ve bu gruplar iinde yer alan birimler, yani toplam gelirleri ve harcamalar asndan incelenmektedir. Hanehalklar, finans d iletmeler ve devlet eklindeki gruplandrma, her grubunfarkl gelir ve harcama zellikleri olduunu yanstmaktadr. Dikkat edilirse bu noktada sadece reel (finansal olmayan) ekonomik birimler gznne alnmaktadr. Bankalar ve dier finansal arac kurumlar analize daha sonra katacaz. . Bir ekonomide mal ve hizmet retiminde fiilen faaliyet gsterenekonomik birimleri snfl andrnz ve bu gruplarn gelir ve harcamazelliklerini dnnz! Hanehalklarnn geliri, temel olarak cret maaeklinde elde edilmekte, harcamalar ise dayankl ve dayanksz mal ve hizmetlere yaplan harcamalarla, konut harcamalarndan olumaktadr. Finans d ilerle uraan iletmelerin temel gelir kayna; hanehalklar, devlet ve dier finans d iletmelere yaplan mal ve hizmet satndan elde edilen gelirlerden olumaktadr. Bu tr iletmelerin yaptklar harcamalar ise retimin maliyetini oluturan girdilere yaplan demeleri ve yeni bina-tehizateklindeki sermaye s tokuna yaplan ilaveleri kapsamaktadr. Devlet grubunda yer alan ekonomik birimlerin temel gelirleri, vergi ve harlardan elde edilmekte; harcamalar ise kamu hizmetlerini salamann maliyeti ilebirlikte, yollar, barajlar gibi sermaye harcamalarndan olumaktadr. Her bir ekonomik grubun temel gelir kaynaklarnve harcama yerle? rini, makro iktisat derslerinde grdnz gayrisafi milli hasla kavramile ilikilendiriniz!

Yukarda sralanan herhangi bir grubun tamam iin veya grupta yeralan herhangi bir ekonomik birim iin, tr bte durumu sz konusuol

r: Dengeli bte (gelir ve harcamalarn eit olmas durumu), ak bte (harcamalarn gelirlerden fazla olmas) ve fazla bte (gelirlerin harcamalardan fazla olmas). Finansal sistem bte fazlas olan ekonomik birimler ve bte a olan ekonomik birimlerle ilgilenmektedir. Bte fazlas olan ekonomik birimler bu noktada bir sorunla kar karyadr. Zira tanmmz gerei, bte fazlasna sahip olan bir ekonomik birim gelirinin tamamn harcamak istememekte ve elinde bir miktar fon fazlas bulunmaktadr. Likitide a - 13

sndan dnldnde, bte fazlas olan ekonomik birim en likit durumdadr. Ancak likitide ile faiz geliri arasnda ters ynl bir iliki mevcuttur. Likitide derecesi ne kadar yksek olursa, likit durumda bulunmann frsat maliyeti de o derece yksek olacaktr. Burada sz edilen frsat maliyeti bir ekonomik birimin elinde likitidesi yksek aktifler bulundurarakvazgetii faiz gel irini ifade etmektedir. rnein elinde nakit tutan bir ekonomik birim en likit pozisyonda olmasna karn bu nakitten faiz geliri eldeedemeyecek ve bu nedenle yksek bir frsat maliyeti stlenmek zorundakalacaktr. Dolaysyla bte fazlasn bir ekonomik birim, elindekifazla fonlar bir bor senedi karlnda fona ihtiyac olanlara dn olarak vermek konusunda istekli olacaktr. dn verecei kii ve kurumlar da, tanm gerei gelirlerinden daha fazla harcama yapma isteinde olan bte ana sahip ekonomik birimlerdir. Burada sz edilen bor senedini, belirli bir sre iinde (borcun vadesi) dn verilen miktar (ana para) ve faizi deme sz olarak dnebiliriz. Bte fazlasna sahip ekonomikbirim asndan bor olan ekonomik birimden alacak hakk douran bir finansal aktif niteliindedir. Bte ana sahip ekonomik birim asndan ise bor senedi, belirtilen ykmllkler yerine getirilmedii takdirde sahip olunan reel varlklar zerinde bor verene alacak hakk douran bir finansal ykmllk niteliindedir. dn alma ve dn verme ilemleri, ilemi gerekletiren her iki tarafn bilanolarasndan nasl deerlendirilmelidir?

Bte fazlas olan ekonomik birimle bte a olan ekonomik birim arasndaki ilikide iki husus dikkat ekicidir. lk olarak, bte fazlas olan ekonomik birim harcamak istemedii bir miktar fazla fona sahiptir, ancakelde yksek likitideye sahip fon bulundurmann bir frsat maliyeti vardr. Bu anlamda bte fazlasna bir ekonomik birim artan risk ve azalan likitide karlnda tatmin edici bir gelir elde ederse daha dk likitideye vedaha yksek riske r olabilir. kinci olarak bte ana sahip bir ekonomik birim yukarda ortaya konulan durumun tamamen tersi bir durumile kar karyadr. Zira incelenen dnem iin sz konusu ekonomik birim, gelirinden daha fazla bir miktarda harcama yapmak istemektedir. TASARRUF, YATIRIM, FON FAZLASI VE FON AII OLAN EKONOMK BRMLER . Yukardaki aklamalarmzda bte fazlasna sahip ekonomik birimleri (hanehalklar, finans d iletmeler ve devlet) belirli bir dnemde toplam gelirleri toplam harcamalarn aan birimler olarak, bte ana sahip ekonomik birimleri ise belirli bir dnemde toplam harcamalar toplamgelirlerini aan ekonomik birimler olarak tanmlamtk. Bu tanmlamadan yola karak, bte fazlas olan ekonomik birimleri ellerinde fon fazlas olan ekonomik birimler, bte ana sahip ekonomik birimleri ise fon a veya fona ihtiyac olan ekonomik birimler olarak ele alabiliriz. Aktr ki fon fazlasna sahip ekonomik birimlerden fon a olan ekonomik birimlere

fon aktarmn gerekletirecek bir mekanizma olmad srece bte a olan birimlerin harcama yapma konusundaki planlarn gerekletirmeleri sz konusu olamayacaktr. Fon aolan ekonomik birimlerin planladklarharcamalaryapamamalarnn nedeni nedir? Bylece finansal sistemin temel ekonomik fonksiyonu ortaya kmaktadr: Finansal piyasalar fon fazlasna sahip ekonomik birimlerden fon - 14 ?

a olan ekonomik birimlere fon transferini gerekletirmektedir. Finansal sistemin stelendii bu temel fonksiyon aada yer alan ekil 1.2 de ematik olarak gsterilmektedir Tasarruf yapan ve ellerinde fon fazlas bulunduran ekonomik birimler (tasarruf sahipleri veya kreditrler) eklin sol tarafnda, harcama yapmak isteyen ve bu amala kullanmakzere fona ihtiyac olan ekonomik birimler (yatrmclar veya borlular) ise eklin sa tarafnda gsterilmektedir. Bir ekonomide temel tasarrufular hanehalklardr. Ancak iletmeler, kamu birimleri ve yabanclar (hanehalklar ve devlet anlamnda) da kimi zaman fon fazlasna sahip birimkonumuna gelebilirler ve bu fazla fonlar kredi olarak vermek amacylakullanabilirler. te yandan fon a bulunan ekonomik birimlerin en nemlileri, iletmeler ve devlettir. Ancak hanehalklar ve yabanclar da harcamalarn finanse etmek amacyla fon borlanabilirler. ekilde yeralan oklarn gisterdii gibi, tasa ruf sahiplerinden yatrmclara fon aktarmnda (fon akm) iki yol sz konusu olmaktadr. DOLAYLI FNANSMAN FONLAR YATIRIMCILAR (BORLULAR) DOLAYSIZ FNANSMANFONLAR FONLARFONLAR FNANSALARACILAR FNANSAL- HanehalklarARACILARTASARRUFULAR(KREDTRLER) -letmeler - Devlet- Yabanclar ekil 1.2. Finansal Akmlar. FONLAR -letmeler -Devlet -Hanehalklar -Yabanclar . Dolaysz finansmanda (ekil 1.2 .nin alt ksmnda yer alan akm) yatrmclar kardklar menkul kymetleri (ayn anlama gelmek zere finansal aralar) finansal piyasalarda tasarruf sahiplerine satarak fon borlanmaktadr. Sz edilen menkul kymetler veya finansal aralar borlunun gelecekteki geliri veya varlklar zerinde alacak hakk dourmaktadr. Bu nedenle sz konusu menkul kymetler bunlar satn alanlar asndan aktif (varlk) niteliinde iken, bunlar satanlar (kartanlar) asndan pasif (ykmllk) niteliindedirler. rnein bir irket otomobil retiminde yeni bir teknolojiyi devreye sokmak iin yatrm yapmak istedii zaman bir miktar fon borlanmak isteyebilir. irket tasarruf sahiplerine r-

nein tahvil satarak dorudan tasarruf sahiplerinden borlanabilir. Tasarrufulardan yatrmclara doru gerekleen bu fon akmnn ekonomi asndan nemi nedir? Yukardaki sorunun cevab ok basit bir gzlemde yatmaktadr. Bir ekonomide tasarruf yapanlarla, krl bir yatrm frsat yakalayanlar genellikle ayn ekonomik birimler deildir. Bunu daha iyi kavrayabilmek iin - 15

ncelikle kiisel bazda dnelim. Bu yl 100 milyon lira tasarrufta bulunduunuzu, ancak finansal piyasalarn olmamas nedeniyle dn almaveya dn verme ilemlerinin sz k adn kabul edelim. Gerekletirdiiniz bu tasarrufu kullanarak gelir elde etmenize olanak salayacak bir yatrm yapma frsatnz yoksa, sz konusu miktar elinizde tutacak ve hibir gelir elde etmeniz mmkn olmayacaktr. te yandan rnein bir soba imalats sizin elinizde bulunan bu 100 milyon lira ile verimlibir kullanm olanana sahip olab ilir. rnein bu miktar parayla satn alaca bir arac soba imalatnda kullanarak yakt tasarrufu salayan yeni tipbir soba retebilir. Bu saye de soba imalats satlardaki arttan tr ylda 20 milyon lira ek gelir elde etmeyi dnmektedir. Eer bu imalat ile iliki kurabilirseniz, elinizde atl olarak duran 100 milyon liray ylda 10 milyon faiz demek kaydyla imalatya bor verebilirsiniz ve bylece soba imalats yatrm gerekletirebilir. Bu ilem sonucunda hem siz, hem soba imalats, hem de genel anlamda ekonomi nceki duruma gre daha iyi bir durumdadr. nk siz daha nce elinizde atl olarak duran bu fondan hibir gelir elde etmezken, imdi ylda 10 milyon lira gelir eldeetmektesini z. te yandan soba imalats elinde yeterli miktarda fon bulunmad iin gerekletiremedii bir yatrm hayata geirerek daha nce kazanamad ek bir 10 milyon liray kazanr hale gelmektedir. Bunun yan sra yakt tasarrufu salayan bu yeni tip sobann kullanm sonucu, ekonomide de genel olarak bir tasarruf salanmaktadr.

Finansal sistemin ekonomide yer alan herkesin refah dzeyini nasl? artrdna ilikin sr e bunun nedenlerini tekrarlaynz!

Grld gibi finansal piyasalar hem bor alan, hem bor veren hemde ekonominin btn a etkinliin artrlmasna olanak tanmaktadr. Bylece finansal piyasalarn ekonomik adan neden bu denli nemli olduklarn ortaya koymu oluyoruz. Finansal piyasalar, elinde bir miktarfon fazlas bulunduu halde verimli bir yatrm olana bulunmayanlardan, elinde fon olmad iin verimli bir yatrm frsatn hayata geiremeyenlere fon aktarmna olanak salamaktadr. Finansal piyasalar bu sayede hem daha yksek bir retimin gereklemesine ve tm ekonomide etkinliin artmasna katkda bulunmaktadr. Bu aklamalara gre, fonksiyonlarn tam olarak yerine getiren finansal piyasalarn toplumun ekonomik refahnn artrlmasna nemli lde katkda bulunduunu sylemek mmkndr. Finansal piyasalarn temel fonksiyonu ve bu fonksiyonlarn tam ola?

rak yerine getirilmesinin sonucu nedir? FNANSAL PYASALARIN YAPISI Finansal piyasalarn temel fonksiyonunu ortaya koyduktan sonra bupiyasalarn yapsn ince leyelim. Bor ve Ortaklk Piyasalar Bir firma veya kii bir finansal piyasada iki ytemle fon elde edebilir. Bu yntemlerden ilki ve en ok kullanlan tahvil veya ipotek senedi gibi birbor aracnn karlmasdr. Sz konusu ara, borlunun elinde tutana belirli bir tarihe kadar (vade) dzenli aralklarla belirli bir miktar (faizi) demeyi kabul ettiini ve vade bitiminde anaparay geri demeyi ta - 16

? ahht ettiini gsteren bir anlamadr. Bir bor aracnn vadesi o aracn geerliliini yitirecei tarihtir. Bir yldan daha ksa vadeli bor aralar ksa vadeli, on yl veya daha uzun vadeye sahip bor aralar ise uzun vadeli bor aralardr. Bir yl ve on yl arasnda bir vadeye sahipborlanma aralar ise li olarak kabul edilmektedir. Ksa, orta ve uzun vade ile ifade edilen sreler nelerdir? ? ? ? Finansal piyasalarda fon elde etmede kullanlabilecek ikinci yntemise hisse senedi gibi ortaklk aralarnn karlmasdr. Bu tr aralar bir iletmenin varlklarn ve net gelirini (masraflar ve vergiler dldkten sonraki gelir) paylama hakk douran aralardr. Yzbin pay kartm olan bir irketin bir tane hisse senedine sahip iseniz, irketin net gelirininyzbinde biri ve varlklarnn yzbinde biri sizin zerinize kaydedilmi demektir. Ortaklk aralar, bunlar ellerinde bulunduranlara genellikle periyodik deme (kar pay) yaplmasn gerektirmekte ve herhangi bir vadeyesahip olmadklar iin uzun vadeli menkul kymet olarak deerlendirilmektedirler. Bor ve ortaklk senetleri arasndaki farkllk nedir? Bu farklln dourduu sonular neler olabilir?

Bir irketin kartm olduu bor senedi yerine ortaklk senedine sahip olmann temel dezavantaj, ortaklk senedini elinde bulunduran kiinin artakalan alacakl olmasdr. Yani irket tm bor senedi sahiplerinegerekli demeleri yaptktan sonra ortakl edi sahiplerine demedebulunur. Ortaklk senedine sahip olmann temel avantaj ise bu senedi elinde bulunduran kiinin irketin krllnda veya aktiflerinin deerinde meydana gelen arttan direkt olarak yararlanmasdr. Zira ortaklk senetleri bunlar elinde bulunduran kiiye sahiplik (mlkiyet) hakk tanmaktadr. Bor senedini ellerinde bulunduran kiiler bu avantajdan yararlanamazlar, nk bunlara yaplacak deme bellidir ve sabittir. Ortaklk senetlerinin tadstnlk ve saknca nedir? Birincil ve kincil Piyasalar

Birincil piyasa borlanmak isteyen bir irket veya devlet tarafndan kartlm olan menkul kymetlerin (tahvil ve hisse senedi gibi) ilk alclara satld finansal piyasadr. kincil piyasa ise daha nce kartlm olan (bu nedenle ikinci el diyebileceimiz) menkul kymetlerin yeniden satld finansal piyasadr. Kamuoyu asndan birincil piyasalar pek bilinen piyasalar deildir. nk, menkul kymetlerin ilk alclara sat ilemleri genellikle kapalkaplar ardnda olmaktadr. Birincil piyasada menkul kymetlerin ilk kez satna yardmc olan en nemli finansal kurum yatrm bankasdr. Bir yatrm bankasnn yaptbu ileme underwriting ilemi denilmektedir. Yani, yatrm bankas bir irketin kard menkul kymetlere fiyat garantisi vermekte ve daha sonra bunlar piyasada satmaktadr. Birincil ve ikincil piyasalar arasndaki temel farkllk nedir?

Daha nce kartlm ve satlm olan hisse senetlerinin tekrar alnp satld stanbul Menkul Kymetler Borsas, tandnz ve ikincil piyasalara verilebilecek bir rnektir. Dviz piyasalar, future piyasalar ve opsiyon piyasalar ikincil piyasalara verilebilecek dier rnekler arasnda yeralmaktadr. kincil piyasalarn salkl ileyebilmesinde en nemli rolmenkul kymet broker lar ve dealer larna aittir. Broker, menkul kymetle - 17

rin alc ve satclarn eletiren yatrmclarn ajanlardr. te yandandealer, belirtilen fiyatta ri alp satarak alc ve satclar arasnda ba kuran finansal aracdr.

Bir kii ve ya kurulu ikincil bir piyasada menkul kymet satn ald zaman menkul kymeti satan kii bunun karlnda para elde ederkenmenkul kymeti kartm olan irket bu yeniden sat ileminden yeni birfon elde etmemektedir. Bu durumda bir irk et, kard menkul kymetlerbirincil piyasada ilk kez satld zaman yeni fonlar elde edebilmekte, ikincil piyasalarda gerekleen al-sat ilemlerinden irketin elde edebilecei herhangi bir fon sz konusu olmamaktadr. Ancak bu balamda ikincil piyasalar iki nemli fonksiyonu yerine getirmektedir. lk olarak, ikincil piyasalar fon toplayabilmek amacyla kartlm olan menkul kymetlerin satn kolaylatrmaktadr. Bir baka deyile ikincil piyasalar finansalaralarn daha fazla likit masn salamaktadr. Finansal aralarn artan likitidesi bunlara olan talebi artrr ve dolaysyla bunlar kartm olan irketin birincil piyasada sat yapmas kolaylar. kinci olarak, ikincil piyasalar bir irket tarafndan kartlarak birincil piyasada satlm olan menkul kymetlerin fiyatnn belirlendii piyasalardr. Bir irketin kartm olduu menkul kymetleri birincil piyasada satn alan finansal araclar, ikincil piyasada bu menkul kymet iin belirleneceini dndkleri fiyattan daha yksek bir fiyat irkete vermeyeceklerdir. Bir menkul kymetin ikincil piyasadaki fiyat ne kadar yksekse, bu nemkul kymeti kartan irketin birincil piyasada elde edecei fiyat o kadar yksek olacak ve dolaysyla toplayaca fonlar da o kadar fazla olacaktr. Bu nedenle ikincil piyasalarda oluan artlar, menkul kymetleri kartan irketleri yakndan ilgilendirmektedir. Dolaysyla bu ders kapsamnda bizi ilgilendiren piyasalar, birincil piyasalardan ok ikincil piyasalardr. Birincil ve ikincil piyasalarn nispi nemlerini tartnz! Borsalar ve Tezgah st (over-the-counter) Piyasalar ? kincil piyasalar iki ekilde organize olabilir. Bunlardan birincisi, menkul kymet alan ve satanlarn (veya bunlarn brokerlarnn) belirli bir mekanda toplanp alm-satm ilemlerini gerekletirdii borsalar eklindeki rgtlenmedir. kincil piyasalarn bir dier organize olma ekli ise tezgah st piyasalardr. Bu rgtlenme eklinde ellerinde menkul kymet stoku bulunan farkl mekanlardaki dealerlarn kendilerine gelen venerdikleri fiyatlar kabul eden alc ve satclara menkul kymet alp-satmalar sz konusudur. Bu piyasadaki dealerlar bilgisayar a

ile birbirleriyle iliki ierisinde olduklarndan ve dolaysyla fiyatlar annda rendiklerinden, tezgah st piyasalar rekabetin youn olarak yaand ve organize olmu bir borsadan byk farkllk gstermeyen piyasalardr. kincil finansal piyasalarn borsa ve tezgah st piyasalar snflandrlmasndan ne anlyorsunuz? Para ve Sermaye Piyasalar ? Piyasalar arasndaki fark ele almann bir dier yolu da her piyasadailem gren menkul kymetlerin vadesini esas alm aktr. Bu balamda sadece ksa vadeli (bir yldan daha dk vadeye sahip) bor senetlerininalnp satld piyasalar para piyasas, uzun ve orta vadeli (bir yl veyadaha uzun vadeye sahip) bo r senetleri ile ortaklk senetlerinin alnp-satld piyasalar ise sermaye piyasas olarak adlandrlmaktadr. Para pi - 18

yasasnda ilem gren menkul kymetler uzun ve orta vadeli menkul kymetlerden daha fazla alnp satldklar iin daha fazla likittirler. te yandan ksa vadeli menkul kymetlerin fiyatlarnda gzlenen dalgalanmalarn uzun vadelilere gre daha az olmas, ksa vadeli menkul kymetleri daha gvenilir bir finansal ara haline getirmektedir. Sonuta, geici bir sreiin fon fazlasn ahip olan irketler ve zellikle bankalar, para piyasasn aktif olarak kullanabilmektedirler. Hisse senetleri ve uzun vadeli tahviller gibi sermaye piyasasnda ilem gren menkul kymetler ise daha oksigorta irketleri ve sos al gvenlik fonlar gibi finansal araclar tarafndan elde tutulmaktadr. Para ve sermaye piyasalarayrmndan ne anlyorsunuz? Bu piyasalarda ilem gren menkul kymetlerin temel zellikleri nelerdir? FNANSAL ARACILARIN FONKSYONLARI . . ekil 1.2.'den hatrlanaca gibi, tasarruf sahiplerinden yatrmclara fon aktarlmasnda bir ikinci yol daha sz konusudur. ekil 1.2. nin st ksmnda yer alan fon akmntekrar inceleyiniz.

Fon akmndaki bu ikinci yol, tasarrufular ile yatrmclar arasnda yeralan ve birinden d ne fon aktarmna yardmc olan finansal araclar ierdii iin dolayl finansman olarak adlanndrlmaktadr. Sz edilen finansal araclar, tasarruf sahiplerinden fon borlanarak ve daha sonrabu fonlar yatrmclara kredi olarak vererek fon transferine araclk etmektedirler. rnein bir banka tasarruf mevduat eklinde bir ykmllkaltna girerek halktan fon toplamakta ve daha sonra finansal piyasad bufonlar bir irkete kredi olarak vererek veya irketin kartm olduu tahvilleri satn alarak aktifletirmektedir. Sonuta sz konusu fonlar finansal araclarn (banka) yardm ile halktan (tasarruf sahipleri) irkete (yatrmclara) aktarlm olmaktadr. Finansal araclarn temel fonksiyonu nedir? Bu fonksiyon nasl yerine getirilmektedir? Bir finansal aracnn kullanlmas ile gerekleen dolayl finansman sreci finansal araclk olarak adlandrlmakta ve fon aktarmnda kullanlan temel mekanizmay oluturmaktadr. Aslnda gnlk basnn daha ok menkul kymet piyasalar (zellikle hisse senedi piyasalar) zerindedurmasna karn, irketlerin finansman asndan finansal araclar menkul kymet piyasalarndan ok daha nemlidir. Finansal araclarn ve dolayl finansmann bu nemini daha iyi grebilmek iin finansal piyasalardaki ilem maliyetlerini incelememiz gerekmektedir.

lem Maliyetleri Finansal ilemlerin gereklemesinde harcanan para ve zamana "ilem maliyeti" denir. lem maliyetleri, elinde fon fazlas bulunan ekonomik birimler asndan nemli bir sorundur. Yukarda verdiimiz rnee dnersek, soba imalats yeni bir teknolojiyi kullanabilmek iin 100 milyonliraya gereksinim duymaktayd ve siz de bunun uygun bir yatrm frsat olduunu dnmekteydiniz. Hatrlarsanz bu miktar fonu atl olarak elinizde tutmakta ve paray soba imalatsna bor olarak verme isteindeydiniz. Ancak yaptnz bu yatrm korumak iin soba imalatsnn size ne kadar ve ne zaman faiz deyeceini, verdiiniz borcu ne zaman - 19

tahsil edece inizi belirleyen bir szle me hazrlatmak amacyla bir avukata dan manz arttr. Bu tr bir kredi szle mesini hazrlamak iin avukatn sizden 20 milyon lira istedi ini kabul edelim. Krediyi vermek iin katlanmanz gereken bu i lem maliyetini grd nz zaman bu al -veri ten yeteri kadar kazanamad nz fark edecek (10 milyon lira gelir eldeedebilmek iin 20 milyon lira haaarcad nz d nnz) ve sonuta soba imalatsna ba ka bir kaynak bulmasn nereceksiniz. . lem maliyetlerinin yksek olmasnn ekonomik sonularneler olabilir? Yukardaki bu basit rnek sizin gibi kk tasarruf sahiplerinin ve sobaimalats gibi potansiyel yatrmclarn finansal piyasalarn d nda kalaca n ve finansal piyasalar tarafndan sunulan olanaklardan yararlanamayaca n gstermektedir. Bu sorunu zecek birimler ise finansal araclardr. Finansal araclar bu konuda uzmanla tklar ve lek ekonomilerinden yararlandklar iin i lem maliyetlerini nemli lde azaltmaktadrlar. rne in bir banka kredi szle meleri konusunda uzmanla m bir avukatn nasl bulunabilece i ve iyi bir kredi szle mesinin nasl hazrlanaca konusunda uzmanla m tr. te yandan bir kez hazrlanan kredi szle mesi kredi i lemlerinde tekrar tekrar kullanlarak i lem ba na maliyet

nemli lde d rlebilir. Banka her seferinde 20 milyon lirayakredi szle mesi hazrlatmak yerine bu konuda uzmanla m bir avukatla 200 milyon liraya anla r ve hazrlanan szle meyi 2000 adet kredi i leminde kullanrsa kredi ba na i lem maliyeti 100 bin liraya d rlm olur. Grld gibi 100 bin liralk i lem maliyeti ile finansal aracnn soba imalatsna 100 milyon liralk kredi amas krl hale gelmektedir. Finansal araclar, i lem maliyetlerini nemli miktarda d rme gcnesahip olduklar iin dolayl finansman daha cazip hale getirmektedirler. Ayrca finansal araclarn katlanmak zorunda olduklar i lem maliyetlerinin ok d k olmas, bu araclarn m terilerine likitidesi daha yksekhizmetler sunma olana na sahip olmalarn mmkn klmaktadr. rne in bankalar mevduat sahiplerine ek hesab aarak demelerini kolaycayapabilme olana sunmakta, bu tr mevduatlara faiz demekte ve bu hesaplarda bulunan fonlar istendi i zaman mal ve hizmetlere dn me olana na sahip bulunmaktadr. Finansal araclk srecinin ilem maliyetlerini drmesinin ekono? mik sonularnelerdir? zet Para bir toplumdaki ekonomik organizasyonun temelini olu turmakta, dolaysyla gnmz ekonomilerine damgasn vuran ihtisasla ma ve i blm ancak parann fonksiyonlarn yerine getirebildi i bir ekonomide sz konusu olabilmektedir. Para genel olarak temel fonksiyon stlenmektedir: De i im arac olma, hesap birimi olma ve de

er biriktirme arac olma. Tarih ierisinde bu fonksiyonlar, zellikle de i im arac olma fonksiyonunu yerine getiren ok e itli para biimleri sz konusudur. Ancak parann geirdi i ev - 20

rim ierisinde deerli madenlerden para yaplmas ve bunlardan kat paraya geilmesi nemli bir deiimdir. te yandan nce eklerin kullanlmaya balamas ve daha sonra EFT-POS sistemlerinin devreye girmesi, parann evrimindeki nemli gelimelerdir. ktisadi adan nemine karn, parann tanmlanmas sorunu ister istemez para miktarnn belirlenmesinde de karmza kmaktadr. Bu konuda gerek iktisat teorisinin kullanlmas gerektiini savunanlar, gereksekonunun amprik olarak ele alnmasn savunanlar doyurucu cevaplar verememektedir. Gnmzde para kadar nem tayan bir baka konu da finansal piyasalardr. Finansal piyasalar, elinde fon bulunduranlarla, fon ihtiyac olanlarn bulumasn salayan piyasalardr. Bu piyasalarn en nemli esi ise finansal araclardr. Bu piyasalar finansal araclar sayesinde, abuk etkin ve gvenli olarak almaktadr. Sorular 1. Para ile gelir kavramlarn birbirinden ayran temel fark hangisidir? a. Para akm, gelir stok deikendir b. Para stok, gelir marjinal deikendir c. Para akm, gelir marjinal deikendir d. Para stok, gelir akm deikendir e. Para ve gelir marjinal deikenlerdir 2. Aadakilerden hangisi parann deer biriktirme arac olma fonksiyonunu tam olarak aklamaktadr? a. Takas ekonomisinin getirdii glkleri yenmesi b. Ortak bir deer birimi olmas c. Satn alma gcnn zaman ierisinde elde tutulmas d. Muhasebe sorunun stesinden gelmesi e. htisaslamaya olanak salamas 3. Aadaki finansal aktiflerden hangisi en yksek likitideye sahiptir? a. Tahvil b. Vadesiz mevduat c. Hisse senedi d. Varla dayal menkul kiymet e. Mevduat sertifikas - 21

4. Aadaki unsurlardan hangisi dolaysz finansman kapsamna girmez? a. Finansal araclar b. Fon fazlas olan ekonomik birimler c. Fon a olan ekonomik birimler d. Devlet e. Yatrmclar 5. Aadaki menkul kymetlerden hangisi ksa vadeli olarak kabul edilir? a. 3 ay sreyle elde tutulan bir hisse senedi b. 5 yl vadeli devlet tahvili c. 2 yl vadeli mevduat hesab d. 9 ay vadeli hazine bonosu e. 3 yl sreyle elde tutulan bir hisse senedi Kaynaka AREN, Sadun., Para stihdam ve ktisadi Politika. Sava Yaynevi, Ankara 1987. H, Mkerrem., Para Teorisi ve Politikas. Mente Kitabevi, 8. Basm, stanbul 1992. PARASIZ, lker., Para, Banka ve Finansal Piyasalar. Ezgi Kitabevi, Bursa 1994. PRMOLU, A. Baki., Para Teorisi. Eskiehir 1991. IKLAR, lyas., Trkiye'de Baz Para ve Para Stokunun BelirlenmeMekanizmas. Eskiehir 1988 . T.C. Merkez Bankas., Aylk statistik Blteni. Aralk 1995. - 22

N TE Yaps Bu nitede... 2 Faiz Oranlar ve Faiz Oranlarnn Vade Gazetelerde faiz oranlarnn artt veya dmeye balad eklinde haberlere sk sk rastlamaktasnz. Acaba faiz oranlarnda grlen bu dalgalanmalarn nedenini aklamak mmkn olabilir mi? te bu nitede bu ve benzeri sorular cevaplamaya alacaz. ncelikle faiz orannn nasl belirlendiini farkl iki yaklam erevesinde ele alacak ve faiz oran deiikliklerinin sebeplerini aratracaz. Bildiiniz gibi ekonomide ok sayda faiz oran sz konusudur ve faiz oranlar birbirinden farkl dzeydedirler. eitli faiz oranlarnn birbirleriyle olan ilikilerini incelemek de bu blmn konular arasnda yer almaktadr. Bu balamda, faiz oranlarnn vade yaps zel bir nem tamakta ve ayrntl olarak ele alnmaktadr. alma Biimine likin Olarak... Bu niteyi alrken, daha nce renmi olduunuz bir ilikiyisrekli aklda tutunuz: Bir menkul kymetin faiz oran ile fiyat arasnda ters ynl bir iliki sz konusudur. ktisat teorisinde varsaymlarn nemi hayatidir. Bu nedenle yaplan varsaymlarn mantn ve ieriini kavramakszn teorik yaklam asla kavrayamayacanz unutmaynz! Metin ierisinde kimi zaman sizden mantk yrtmeniz istenmekte, sorunun cevab bir alttaki paragrafta aratrlmaktadr. Cevabnzda bir hata gryorsanz, hatanzn nereden kaynaklandn tespit etmeden dier konulara gemeyiniz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz

olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 23

GR ? Bir finansal aktifin temel zelliklerinden birisi faiz oran veya fiyatdr. Bor veren asndan faiz oran, finansal aktifi elde tutmann salad toplam getirinin bir parasdr. Bor alan asndan ise faiz oran borlanlan fonlarn maliyetidir. Bu nedenle faiz oranlar ekonomide nemli bir rol stlenmektedir. Finansal sistemdeki tm faiz oranlarnn biraraya getirilerek bunlarn i gibi tek bir faiz oran ile temsil edilebileceini varsayalm. Bu basitletirici varsaym altnda cevaplandrlmas gereken en nemli soru, faiz orannn i gibi bir dzeyde belirlenmesine yol aan faktrlerin neler olduudur. Faiz oranlarnn dzeyi ekonomideki finansal sistem ve reel sistem arasndaki karlkl ilikilere bal olduu iin bu aamada sz konusu soruyu ancak ksmen yantlayabiliriz. Aadaki blmde faiz orann belirleyen faktrleri incelerken, ekonominin reel sektrnn belirli bir gelir, istiham ve harcama dzeyinde sabitolduunu kabul ederek ksmi denge analizi gerekletireceiz. Bu varsaym gereki olmamasna karn, amalarmz asndan iyi bir balang noktas oluturacaktr. Finansal sistemde faiz oranlarnn nasl belirlendiine ilikin iki yaklam sz konusudur: Likidite tercihi yaklam ve dn verilebilir fonlar yaklam. Bu yaklamlarn her ikisinde de ekonominin reel sektrnde belirlenen gelir ve istihdam dzeylerinin sabit olduu varsaylmakta, faiz oran zerinde finansal sistem erevesinde etkili olan faktrler ele alnmaktadr. te yandan her iki yaklamda da finansal sistemde faaliyet gsteren, yani piyasalara katlan ekonomik birimlerin, sfr enflasyonist bekleyie sahip olduklar kabul edilmektedir. dn verilebilir fonlar ve likidite tercihi yaklamlarnn kabul ettii temel varsaymlar nelerdir? Bu varsaymlar sonucu her iki yaklama gre faiz oranlarnbelirleyen faktrler iin hangi piyasa ele alnmal dr? LKDTE TERCH YAKLAIMI Bu yaklama gre faiz oran finansal sistemde arz ve talep edilen para miktar tarafndan belirlenmektedir. Ekonomik birimlerin neden paratalep ettiklerine ilikin

eitli gerekeler bulmak mmkndr. Biz bu blmde sadece gelir ve faiz oran ile ilgili olan gerekeleri inceleyeceiz. Likidite tercihi yaklam, talep edilen para miktarn gelirin ve faiz oran nn bir fonksiyonu olarak ele almaktadr: Md = f (i, Y) -+ Bu fonksiyonda Md talep edilen para miktarn, i (1) faiz orann ve Y gelir dzeyini ifade etmekte, ilgili deikenlerin altnda yer alan iaretler ise o deikenle para talebi arasndaki ilikinin ynn gstermektedir. Buna gre para talebinin faiz esneklii negatif, gelir esneklii ise pozitifolarak kab ul edilmektedir. Likidite tercihi yaklamna gre talep edilen para miktarnbelirle yen faktrler nelerdir? Bu faktrler para talebini hangi ynde etkile? mektedir? Para talebi ile gelir arasnda neden pozitif, faiz oranlarileneden ! negatif bir il iki olabileceini dnnz. - 24

? Para miktar (milyon TL) 25 12.5 0 1 Mart ! ? Ekonomik birimlerin gelirle ilgili faktrler nedeniyle para talep etmeleri, genellikle, ilem amal para talebi olarak adlandrlr. Gelirin elde edilmesi ve harcamalarn yaplmas arasndaki zaman uyumsuzluu, gelirinelde edilme skl, harcamalarn yaplma skl arasndaki dengesizlikve deme mekanizmasn oluturan dier faktrler nedeniyle, ekonomikbirimler para talep etmekte yani paray elde nakit olarak tutmay tercih etmektedirler. Ekonomik birimlerin ilem amacyla para talep etmelerinin nedenleri nelerdir? Gnlk yaamnzdan rnekler verebilir misiniz? Elde tutulacak para miktarnn, gelir ve harcamalar arasndaki sz konusu dengesizlikleri giderecek dzeyde olmas gerekir. Bu durumu grebilmek iin ekil 2.1.'deki rnei inceleyelim. Emekli memur olan AhmetBey, her ayda bir gelir lde etmekte ve bir deme dneminde 25 milyon lira ve bir ylda toplam 100 milyon lira gelir elde etmektedir. rnein Ahmet Bey 1 Mart tarihinde 25 milyon lira olan aylk emekli maan almakta ve bu miktar elinde tutmaktadr. Ahmet Bey bir sonraki gelirini ay sonra elde edecek olmasna karn harcamalarn gnlkolarak gerekletirmek durumundadr. Elde tutulan para miktarnn her gelir dneminin sonunda sfra eit olacak ekilde harcandn kabul edersek, ekil 2.1., Ahmet Bey'in yl boyunca elde tuttuu para miktarn gsterecektir. Buna gre Ahmet Bey bir gelir dneminde ortalama olarak12,5 milyon lira y veya yllk gelirinin %12.5'ini elinde bulundurmaktadr. Ahmet Bey'in yllk geliri 200 milyon liraya (her ayda 50 milyon lira) kar ve gelir elde etme dnemleri ile harcama alkanlklar ekil 2.1.'deki gibi kalrsa, bir dnemde elde tutulan ortalama para miktar 25 milyon liraya ykselecektir.

ekil 2.1. lem Amal Para Talebi 1 Haziran 1 Eyll 1 Aralk 1 Mart Bir dnemde elde tutulan ortalama para miktarnn o dnemde elde edilen gelirin yarsna eit olduuna dikkat ediniz. Buna gre gelir arttka, harcamalar karlamak amacyla ilem amal para talebi de artmaktadr. te yandan kiinin gelirini elde etme sklnn ilem amacyla para talebini nasl etkilediini ekil 2.1.'i kullanarak inceleyebiliriz. Ahmet Bey'in bir ylda elde ettii 100 milyon liralk gelir ayda bir verilerek 12 ayda denmi olsayd, aylk gelir yaklak 8.34 milyon lira olurdu. Bu miktar parann ay sonuna kadar hergn eit miktarda harcanarak ayn son gn sfrlandn kabul edersek, elde tutulan ortalama para miktarveya ilem amalpara talebi 4.17 milyon lira veya yllk gelirinin %4.17'si kadar olacakt. Bu kiinin yllk geliri 240 milyon lira ise ve bu miktar geliri her ay eit miktarlarda alyorsa, bir aylk dnemde ilem amacyla ortalama para talebi ne olur? - 25

ekil 2.1., ilem amal para talebini tek bir ekonomik birim asndan ele almaktadr. Ancak ayn gerekeler toplumun btnne yaygnlatrlabilir. Gelirin elde edilmesi ve harcanmas srecindeki dengesizliin sonucu olarak, toplum gerekletirecei ilemlerde kullanmak zere belirli bir miktarda para talep edecektir. Bir ekonomide gerekletirilen ilemleri en iyi ekilde temsil eden deiken, bu ekonominin sahip olduu gelir dzeyi olduu iin, para talebi ile gelir arasnda dolaysz ve pozitif bir iliki olduunu kabul edebiliriz. ! Bir ekonomideki gelir dzeyi ykseldike ilem amacyla para talebinin de ykseleceini, gelir azaldka deceini dnnz. ? Elde para tutmann, faiz oran ile ilgili gerekeleri ok eitli olabilir. Ancak bunlarn tm, talep edilen para miktar ile faiz oran arasnda ters ynl bir iliki olduunu ne srmektedir. Faiz oranlar ile talep edilen para miktar arasndaki ters ynl ilikiyi aklamaya dnk gerekelerdenenok bilineni, faiz orannn mann alternatif (frsat) maliyetini oluturmasdr. Tm finansal aktifler arasnda para en likit olandr, ancak ya hi faiz geliri elde etmez (cebinizdeki nakit gibi) ya da, dier finansal aktiflerle karlatrldnda, ok dk bir faiz geliri elde eder (Trkiye'de vadesiz mevduatlarda olduu gibi). Bir finansal aktifin likidite derecesi azaldka elde edilebilecek faiz geliri artar. Konuya bu adan bakldnda, kaybedilen faiz elde para tutmann alternatif maliyetini ifade etmektedir. Buna gre bir ekonomik birim her zaman u ikilem ile kar karyadr: Tam likiditeye sahip ancak faiz geliri olmayan (ya da ok dk faiz geliri elde eden) para ile likiditesi dk ancak yksek faiz geliri eldeeden aktif ler arasnda tercih yapmak. Elde para tutmann alternatif maliyeti nedir? Faiz oranlarykseldii zaman elde tutmak istediiniz para miktarne ynde deiecektir? Faiz oranlar dk olduu zaman elde para tutmann alternatif maliyeti dk olacaktr. Bu nedenle, faiz oranlar dkse, ekonomik birimler ellerinde daha fazla para tutma eiliminde olurlar. Faiz oran yksekdzeyde ise, elde para tutmann frsat maliyeti de yksek olaca iin, ekonomik birimler ellerinde bulundurduklar para miktarn mmkn olan en dk dzeye indirme eilimi tayacaklardr. Bunu gerekletirebilmek iin de ellerinde bulunan atl para miktarn faiz getirisi olan finansalaktiflere (tahvil gibi) aktaracaklardr. Para talebi ile faiz oran

arasndaki ters ynl ilikinin aklanmasnda "elde para tutmann frsat maliyeti" kavramnn kullanlmas, yaygn olmasna karn, tek yaklam deildir. Bunun dndaki baz faktrler de, sz konusu ters ynl ilikiyi aklamakta kullanlabilir. rnein dier finansal aktifler karsnda parann tad nispi risk. Aktr ki parann tad risk dier finansal aktiflerin riskine gre olduka dktr. Belirli bir risk dzeyinde faiz oran ne kadar dk olursa, ekonomik birimler o kadar fazla para talep etmektedirler. Tersine, belirli bir risk dzeyinde faiz oran ne kadar yksek olursa ekonomik birimler o kadar az para talepederler. Faiz oran ne kadar yksek olursa, ekonomik birimler dier finansal aktifleri ellerinde tutarak daha yksek getiri elde etmeyi bekledikleriiin daha az para talep edecek ve dolaysyla riski daha yksek olan aktiflere talep artacaktr. ? Bir finansal aktifin riski ile faiz oranarasnda nasl bir iliki vardr? Bu iliki talep edilen para miktarnnasl etkiler? - 26

1936 ylnda J.M.Keynes, para talebi - faiz oran arasndaki ters ynlilikiye baka bir aklama getirmitir. Keynes'e gre ekonomik biriml karar ile ya da karmak yntemler kullanarak faiz oranlarna ilikin "normal" bir dzey tespit ederler ve faiz orannn bu normal dzeye dneceine inanrlar. Eer finansal piyasalardaki cari faiz oran, sz konusu normal faiz oranndan dkse, ekonomik birimler zaman ierisinde faiz orannn normal dzeye doru artacan beklerler. Bir finansal aktifin fiyat ile faiz oran arasnda ters ynl iliki olduu iin, ekonomik birimler faiz orannn artacan bekliyorlarsa, ayn zamanda finansal aktiflerin fiyatlarnn deceini bekliyorlar demektir. ok sayda ekonomik birimin cari faiz orannn normal olarak deerlendirilen faiz oranndan dk olduunu dndklerini kabul edelim. Bu ekonomik birimler nmzdeki dnemde faiz orannn normal dzeye doru ykseleceine ve dolaysyla finansal aktiflerin fiyatlarnn deceine inandklar iin ellerinde daha az finansal aktif, daha fazla para tutmay tercih edeceklerdir. Grld gibi dk bir faiz oran, yksek bir para talebi ile sonulanmaktadr. Bir finansal aktifin fiyatve faiz oranarasndaki ters ynl ilikiyi dnerek, cari faiz orannn normal olarak kabul edilen faiz orann? dan byk olmashalinde para talebinin bundan nasl etkileneceini dnnz. te yandan, cari faiz oran normal olarak kabul edilen faiz oranndan yksekse, ekonomik birimler faiz oranlarnn deceini beklerler ve daha az para, daha fazla finansal aktif talep etmeye balarlar. nk ekonomik birimler faiz oranlarnn dmesi halinde finansal aktif fiyatlarnn ykseleceini beklemektedirler. Grld gibi yksek bir faiz oran, dk bir para talebi ile sonulanmaktadr.

Keynes'in kullandyaklamla para talebi - faiz oranarasndaki? ters ynl ilikiyi zet konusu "normal faiz oran" dzeyinitespit edebilir misiniz? Sizin byle bir bekleyiiniz var m? Yukardaki aklamalarmza gre konu hangi yaklam asndan ele alnrsa alnsn sonu, faiz oran ile para talebi arasnda ters ynl bir ilikinin var olduu eklinde zetlenebilir. ekil 2.2., gelirin Y1 dzeyindesabit olduu varsaym altnda, para talebi fonksiyonunu gstermektedir. ekilde yer alan negatif eimli eri ekonomik birimlerin ellerinde tutmak istedikleri para miktar ile faiz oran arasndaki ters ynl ilikiyi ifade etmektedir. te yandan ekil 2.2., gelirin Y1 'den Y2 dzeyine artmasnn bir sonucu olarak, para talebi fonksiyonundaki saa doru kaymay da gstermektedir. Buna gre gelirin artmas belirli bir faiz oran

dzeyindegerekletirilen ilem hacmini de artraca iin, daha fazla para talepedilecektir. Gelirin azalmashalinde para talebi fonksiyonu nasl yer deitire? cek ve para talebi asndan bu yer deitirme ne anlama gelecektir? - 27

Faiz oran Y1 < Y2 M = f(i,Y )1 d ekil 2.2. Para Talebi io Fonksiyonu d M = f(i,Y ) 12 2 Para miktar o ooooM1 M2 Para Arz

Bilindii gibi para arz ticari bankalar, halk ve merkez bankasnn tercih ve kararlar sonucu belirlenmektedir. Daha sonraki nitelerde grlecei gibi, merkez bankas para arzn istedii ynde deitirme gcnesahip olan bir kurumdur. Bu nedenle para arznn merkez ban afndan dsal olarak belirlendiini varsaymak, bu blmdeki amacmz asndan saknca dourmaz. Bu varsaym altnda izilen para arz fonksiyonu ekil 2.3.'de grlmektedir. Para arznn dsal olarak belirlenen bir unsur olduunu varsaymann, merkez bankasnn para arzzerinde %100 bir kontrol gc olduunu varsaymak anlamna geldiini hatrda tutunuz. Faiz oran ! Ms ekil 2.3. Para Arz Fonksiyonu Para miktar M

Para arz fonksiyonunu, para arz ile faiz oran arasndaki doru ynlilikiyi gsterecek ekilde yukarya doru eimli bir eri eklinde olsak bile, bu durum likidite tercihi yaklamnda faiz orannn nasl belirlendiine ilikin temel sonular deitirmeyecektir. - 28

Faiz Orannn Belirlenmesi Likidite tercihi yaklamna gre denge faiz orannn belirlenmesi ekil 2.4.'te verilmektedir. Dengeye nasl ulaldn anlamann en iyi yolu, faiz orannn herhangi baka bir dzeyde olmas halinde ne tr deiikliklerin ortaya kacan incelemektir. Faiz oran io M M = f(i,Y )1 d 1 Denge faiz oranMs o ekil 2.4. Denge Faiz Orannn Belirlenmesi Para miktar

Denge faiz orannn zerindeki bir faiz orannda, para arz fazlas sz konusudur (Ms > M1d olduu iin). Likidite tercihi yaklamna greekonomik birimler para v faiz getirisi olan finansal aktifler arasnda tercih yapmak durumundadrlar. Para tam likit olmasna karn faiz geliri eldeedememekte ya da o k dk faiz geliri sz konusu olmaktadr. te yandan dier finansal aktifler paraya gre daha az likittirler. Ancak daha yksek faiz geliri elde etmek mmkndr. Bu nedenle, para arznda mevcut olan fazlalk dier finansal aktiflerin satn alnmasnda kullanlacaktr. Dier finansal aktiflere olan talep artka, bunlarn fiyat ykselecek ve dolaysyla faiz oran decektir. Bu d denge faiz oranna ulalncayakadar devam edecek ve para arz ile elde tutulmak istenen para miktar nn eitlendii noktada d ekilde Ms ve M1 erilerinin kesime noktas dengeye gelinecektir.

Cari faiz orannn denge faiz oranndan dk olmashalinde faiz? orannn dengeye doru y amaya alnz. te yandan cari faiz oran denge faiz oranndan dkse, para talebifazlas sz konusu olacak ve ekonomik birimler ihtiyalar olan fazla paray elde edebilmek iin ellerindeki finansal aktifleri satmaya balayacaklardr. Bu da, finansal aktiflerin fiyatn

drrken faiz orannn ykselmesine neden olacaktr. Faiz oranndaki art, denge noktasna ulalncaya dek devam edecektir.

Likidite tercihi yaklamna gre, dierartlar sabitken, neden tek? bir denge faiz oranva Gelir artarsa denge faiz oranne ynde deiir? - 29

DN VERLEBLR FONLAR YAKLAIMI Faiz oranlarnn belirlenmesine ilikin bu yaklam dn verilebilir fonlarn birincil ve ikincil piyasalarda alnp satldn, faiz oranlarnn dn verilebilir fon arz ve talebini eitlediini savunmaktadr. Bu nedenle konu dn verilebilir fonlar arz ve talebi ele alnarak incelenebilir. dn Verilebilir Fon Arz dn verilebilir fonlara ilikin arz fonksiyonu aadaki gibi zetlenebilir: Ls = f (i , Y) + +

Bu fonksiyonda Ls dn verilebilir fon arzn ifade etmekte, deikenlerin altnda yer alan iaretler ilgili deiken ile dn verilebilir fon arz arasndaki ilikinin ynn gstermektedir. Buna gre dn verilebilirfon arz ile faiz oran arasnda pozitif bir iliki sz konusudur. ki deiken arasndaki bu pozitif iliki ekil 2.5.'te grafik olarak gsterilmektedir. GelirY1 dzeyin de sabit iken, arz edilen fon miktar, faiz oran ile ayn ynde deimektedir. Faiz oran ykseldike, cari harcamalar erteleme ve bu sayede elde edilen fonlar kredi piyasasna arz etme ynnde dahagl bir eilim ortaya . dn verilebilir fon arzile faiz oranarasndaki pozitif ilikiden ne ? anlyorsunuz?

Bunun yannda, gelir dzeyinde ortaya kacak bir deime, dn verilebilir fon arz fonksiyonunun yer deitirmesine neden olur. rnein gelir dzeyi Y2'ye ykselirse arz fonksiyonu saa doru kayacak vedn verilebilir fon arz acaktr. Gelir dzeyinin azalmashalinde dn verilebilir fon arzerisi ne ? ekilde deiim gsterir?ekil izerek gsteriniz. Faiz oran

ss L = f(i,Y ) L = f(i,Y ) 11 22 Y2 > Y 1

io dn verilebilir Fon miktar L1 L2 ekil 2.5. dn Verilebilir Fonlar Arz Fonksiyonu - 30

Bir ekonomide dn verilebilir fonlara ilikin arzn temel kaynaklar u ekilde sralanabilir: . letmelerin tasarruflar ve amortismanlar . hane halklarnn tasarruflar . devletin tasarruflar . para arzndaki artlar dn Verilebilir Fon Talebi dn verilebilir fonlara ilikin talep fonksiyonu aadaki gibi zetlenebilir: Ld = f (i) Bu fonksiyonda Ld dn verilebilir fon talebini, faiz orannn (i) altnda yer alan -iareti ise dn verilebilir fon talebi ile faiz oran arasnda ters ynl (veya negatif) iliki bulunduunu gstermektedir. Sz edilen bu ters ynl iliki ekil 2.6.'da gsterilen dn verilebilir fon talep erisini elde etmemize olanak tanmaktadr. Bilindii gibi faiz oran borlanmann maliyetini ifade etmektedir. Faiz oran ykseldike borlanmann maliyeti artacak, bu da finansal sistemde talep edilen fon miktarnn azalmasna neden olacaktr. Bu yzden dn verilebilir fonlara ilikin talep fonksiyo nu aaya doru eimlidir.

dn verilebilir fon talebi erisinin aaya doru eimli olmas? neyi ifade eder? Faiz o i halinde fon talebi bundan nasl etkilenir? Faiz oran io L1 L 2 L1 d L2 d ekil 2.6 . dn Verilebilir Fon Talebi Fonksiyonu dn verilebilir Fon miktar

te yandan ekil 2.6.'da, talep fonksiyonunun saa doru kaymasyla, her faiz orannda talep edilen fon miktarnn artaca da gsterilmektedir. rnein bankalar tketici kredisi aarken istenen formaliteleri azaltrlarsa, talep fonksiyonunda bu tr bir kayma grlebilir. - 31

? Finansal piyasalarda dn verilebilir fonlara olan talebin temel kaynaklar u ekilde zetlenebilir: . hane halklarnn tketim ve konut kredisi talepleri . retim iletmelerinin tesis ve tehizat harcamalarn finanse edebilmek amacyla kredi talepleri . devletin bte a dn verilebilir fon talebinin temel kaynaklar nelerdir? Devletin bte aneden dn verilebilir fonlara talep yaratmaktadr? Faiz Orannn Belirlenmesi Yukarda elde edilen arz ve talep fonksiyonlarnn ekil 2.7.'de biraraya getirilmesi ile, denge faiz orannn finansal sistemdeki dn verilebilir fon arz ve talebini eitleyen faiz oran olduunu grmekteyiz. Faiz oran Ls ekil 2.7. Denge faiz Denge Faiz Orannn io oran Belirlenmesi d L dn verilebilir Fon miktar Lo dn verilebilir fonlar yaklamna gre Ld ve Ls fonksiyonlarn eitleyen faiz oran, denge faiz orandr. Finansal sistemde, rekabet glerinin almasna olanak tannd srece, cari faiz oranlarn bu dzeyedoru getiren doal bir mekanizma vardr. rnein cari faiz oran dengefaiz oranndan yksekse, finansal sistemde dn verilebilir fonlarda arzfazlas ortaya kar. Kredi veren kii ve kurumlar ellerindeki fonlar kredi olarak kullandrabilmek iin daha dk faize raz olacaklar, borlanan kii ve kurumlar da arz fazlas

nedeniyle faiz orannn drlmesi ynnde pazarla balayacaklardr. Bu nedenle faiz oran, kredi verenlerin arz ettikleri fon miktar borlananlarn talep ettii fon miktarna eit oluncaya dek decektir. ! Cari faiz orandenge faiz oranndan dkse, denge faiz oranna doru ynelme srecinin nasl ileyebileceini dnnz. te yandan cari faiz oran denge faiz oranndan dkse, ortaya kan talep fazlas nedeniyle faiz oran ykselmeye balayacaktr. dn verilebilir fon talebi ve arz eitleninceye dek bu art srecek ve denge faiz oran arz-talep eitliinin saland noktada belirlenecektir. - 32

K YAKLAIMIN KARILATIRILMASI Likidite tercihi ve dn verilebilir fonlar yaklamlarnn her ikisi de ekonominin reel sektrndeki faaliyetleri sabit kabul ettikleri iin dengefaiz orannn be lirlenmesini ancak ksmi olarak aklayabilmektedirler. Gelirde ortaya kan bir deime veya finansal sistemdeki arz -talep miktarlarn etkileyebilecek reel sektrde yaanan bir deiikliin faiz orann etkilemesine olanak tannrken, faiz orannda ortaya kan deiikliin reel sektr etkilemeyecei varsaylmaktadr. Nitekim ekil 2.4. ve 2.7.'de denge faiz orann belirleyebilmek iin gelir ve dier deikenlerin sabit kaldn varsaymtk. te bu nedenle her iki yaklam da faiz orann belirleyen faktrleri ksmi olarak ele almaktadrlar. Her iki teori de ayn zellie sahip iken acaba bunlardan hangisi gerei daha iyi yanstmaktadr? Bu soruyu yantlayabilmek iin birka hususun akla kavuturulmas gerekmektedir. ncelikle, her iki teori de, genel denge anlamnda, ayn denge faiz orannn belirlenmesi ile sonulanmaktadr. Gemite bu iki yaklamn denge faiz oran konusunda farkl sonulara ulam olduklar youn ekilde tartlm olmasna karn, gnmzde her iki yaklamn da genelanlamda ayn denge faiz oran dzeyine iaret ettikleri herkes tarafndan kabul edilmektedir. Ancak iki yaklam arasndaki fark, kullanlan metodolojide yatmaktadr. Likidite tercihi yaklam bir stok olarak parann arz ve talebi ile ilgilenirken, ekonomide alnan finansal kararlarn "para m yoksa likiditesi dk baka bir finansal aktif mi tutmak" eklinde olduunu kabul etmektedir. dn verilebilir fonlar yaklam ise finansal sisteme gelen ve kan fon akm ile ilgilenmekte ve ekonomide alnan finansal kararlarn geni bir finansal aktif kmesine bal olarak alndn kabul etmektedir. Stok ve akm deiken kavramlarnhatrlaynz. kinci olarak, her iki yaklam da ekonominin reel sektrndeki deimeleri ele almakszn faiz oranlarnn belirlenmesini inceledii iin her ikisi de ksmi denge teorileridir. Bu nedenle her iki yaklam da ayn dezavantaja sahiptir. nc olarak, dn verilebilir fonlar yaklam ekonomideki finansal piyasalar ve kurumlarla ilgilenen iktisatlar tarafndan yaygn olarak kullanlmaktadr. te yandan sadece finansal kurumlarla deil, ekonomiyibir makro model erevesinde ele a lan iktisatlar ise genellikle likiditetercihi yaklamn kullanmaktadrlar.

dn verilebilir fonlar ve likidite tercihi yaklamlarnkarlatrnz. Bu iki yaklam arasnda, gerei daha iyi yanstma anlamnda bir tercih yaplamayacann nedenlerini dnnz. REEL VE NOMNAL FAZ ORANLARI ! ?

Yukarda ele alnan likidite tercihi ve dn verilebilir fonlar yaklamlarnn her ikisinde de finansal sistemde alnp satlan menkul kymetlerinvadeleri sresince, fiy atlar genel dzeyinin sabit kald varsaylmaktadr. Daha doru bir deyile her iki yaklam, ekonomik birimlerin fiyatlardabir deiiklik bekle ediini kabul etmektedir. Gerek yaamda ekonomik birimler fiyatlar genel dzeyinde deiiklik olaca eklinde bekleyilere sahip olabilirler ve aslnda bu bekleyiler faiz orannn belirlenmesi srecinde nemli bir rol oynamaktadr. Fiyat bekleyilerinin sz konusu - 33

roln grebilmek iin reel ve nominal faiz oranlar eklinde bir ayrma gitmemiz gerekmektedir. Ekonomik birimlerin, gelecekte fiyatlarn deimeyecei ynnde bir bekleyie sahip olmalar halinde, reel faiz oran likidite tercihi veya dn verilebilir fonlar yaklamna gre belirlenendenge faiz orandr. Nomin oran ise finansal sistemde fiilen gerekleen faiz orandr ve reel faiz oran ile ekonomik birimlerin enflasyonistbekleyilerinin toplamna eittir. Nominal faiz or an i, reel faiz oran i* ve enflasyonist bekleyiler .e ile gsterilirse, i = i* + .e yazmak mmkndr. Yukarda verilen bu eitlik, nominal faiz oran, reel faiz oran ve enflasyonist bekleyiler arasndaki ilikiye ilk kez dikkateken nl iktisat Irving Fisher'in adna balanarak, Fisher Eitlii olarak adlandrlmaktadr. ? Fisher eitlii nedir ve ne ifade etmektedir? Fisher eitliine gre nominal faiz oran beklenen fiyat deiikliklerine tam olarak uyum gstermektedir. rnein reel faiz oran %7 ve ekonomik birimlerin enflasyonist bekleyii %25 ise nominal faiz oran tam olarak %32 olacaktr. Ancak bu uyum mekanizmas iki varsayma dayanmaktadr : . Finansal sistemde hem fon arz edenler, hem de fon talep edenler ayn enflasyonist bekleyie sahiptir ve . Finansal sistemde, nominal faiz oranlarnn enflasyonist bekleyilere tam uyumunu engelleyecek bir mdahale sz konusu deildir. Reel faiz oran, nominal faiz oran ve beklenen enflasyon arasndaki iliki Irving Fisher tarafndan yaklak 100 yl nce ortaya konmasna karn, konu 1970'lerden itibaren dikkat ekmeye balamtr. 1970'li yllar boyunca faiz oranlarnda grlen ar deikenliin nedenlerini aratran iktisatlar, Fisher'i yeniden kefetmiler ve enflasyonist bekleyiler nedeniyle faiz oranlarnn ykseldiini ve deikenlik gsterdiini ne srmlerdir. Gnmzde iktisatlar, finansal sistemde grlen faiz oran deiikliklerinin, reel faiz orann belirleyen faktrlerin yan sra, enflasyonist bekleyilerinden de geni lde etkilendiini kabul etmektedirler.

ktisatlar faiz oranlar ve beklenen enflasyon arasndaki ilikiyi incelemeye byk zaman ayrmalarna karn, Fisher eitliinin pratikte nelde gerekleeceini beli

az glklerle karlamlardr. Fisher eitliinin pratikte tam olarak gereklemesine engel olabile? cek faktrler neler olabilir? lk olarak, beklenen fiyat deiikliklerinin en iyi nasl llebilecei hususunda bir anlamazlk sz konusudur. Bu deikene ilikin olarak kullanlan tm ltler eletiriye aktr. kinci olarak, Fisher eitliinde reel faiz orannn sabit olduu kabul edilmektedir. Ancak reel faiz orannn kendisi, dn verilebilir fonlar arz ve talebine gre deiebilir. rnein 1970'lerde petrol fiyatlarnda grlen artlar, sermayenin verimliliini drm ve dolaysyla dn verilebilir fon talebi fonksiyonu sola doru kaymtr. Ayn ekilde, 1980'li yllarda petrol fiyatlarnda yaanan d sermayenin verimliliini artrarak dn verilebilir fon talebi fonksiyonunun saa doru kaymasna neden olmutur. Grld gibi finansal nitelikte olmayan bu iki olay bile reel faiz orannda deimeye yol amaktadr. Bu yzden Fisher eitlii, enflasyonist bekleyilerle nominal faiz oran arasndaki ilikinin basitletirilmi hali olarak kabul edilmelidir. - 34

! ! Yukardaki blmde rendiiniz dn verilebilir fonlar yaklamn kullanarak, talep fonksiyonundaki bu yer deitirmelerin reel faiz oran zerindeki etkilerini,ekil yardmyla tespit ediniz.

nc olarak, nominal faiz oranlarnn enflasyonist bekleyilere tam olarak uyum gsterdii hususu da tartmaldr. Fisher eitliine grebeklenen enflasyon il al faiz oran arasnda bire-bir iliki sz konusudur. Yani beklenen enflasyondaki %1'lik art nominal faiz orannda %1'lik artmayla sonulanmaktadr. Oysa yaplan ampirik aratrmalarn byk bir blm sz konusu bire-bir ilikiyi dorulamamakta, ilikinin daha zayf olduu ynnde tespitlerde bulunmaktadr. te yandan faizgelirlerinin artan oran vergiye tabi olduu lkelerde, beklenen enflasyon oran ile nominal faiz oran arasndaki ilikinin bire-bir'den daha yksekolduu da ne srlmektedir. Bu iktisatlara er eitlii, vergilerin etkisini de gz nne alacak ekilde aadaki gibi yazlabilir: * + .e i = iat 1-t Bu eitlikte iat* vergi sonras reel faiz orann, t ise marjinal vergi orann ifade etmektedir. Yukardaki eitlie gre marjinal vergi oran %25 ise, vergi sonras reel faiz orannn sabit kalabilmesi iin (yani nominal faiz orannn beklenen enflasyona tam olarak uyum gsterebilmesiiin), beklenen enflasyo ndaki bir puanlk art karsnda nominal faiz oran 1.33 puan artmak zorundadr. Yukarda ele alnan ve bizim burada deinmediimiz birok husus, gemite tartlm ve bazlar hal tartlmaktadr. Ancak, faiz oranlarnn enflasyonist bekleyilerden nemli lde etkilendii, herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir. FAZ ORANLARININ YAPISI . ? Bu blmde u ana kadar yaptmz aklamalarda, ortalama anlamnda tek bir faiz orann kullandk. Ancak, ekonomide belirli bir tarihte, bir dizi faiz oran sz konusudur. rnein, Tablo 2.1., 31.12.1995 tarihinde Trkiye'de eitli finansal aktiflere uygulanan faiz oranlarnn sadece bir ksmn gstermektedir. Acaba ekonomide neden birden fazla faiz oransz konusudur?

Faiz oranlararasndaki bu farklln nedenleri nelerdir?

Bu sorulara verilecek yant, faiz oranlarnn yaps ile ilgilidir. Faizoranlarnn yaps, temel olarak aadaki faktrler tarafndan belirlen r:

. Finansal aktifin vadesi . Finansal aktifin sahip olduu vergi ayrcalklar . Finansal aktifin geri denmeme riski . Finansal aktifin pazarlanabilirlii Faiz oranlarnn yapsnbelirleyen faktrler nelerdir? Bu faktrlerlefaiz oranlarnn dze nasl bir iliki kurulabileceini dnnz. Yukarda sralanan drt faktr faiz oranlarnn yapsn belirlemede birlikte etkili olurlar. Ancak bu faktrlerden finansal aktiflerin vadeleri arasndaki farklar, zellikle zerinde durulmas gereken bir faktr niteliindedir. - 35

Faiz oran ve vade arasndaki iliki faiz oranlarnn vade yaps olarak adlandrlr. phesiz dier faktrler de faiz oranlarnn belirlenmesinde ihmal edilemeyecek faktrlerdir. Ne var ki bunlarn faiz oranlar zerindeki etkisini belirlemek nispeten daha kolaydr. Bu nedenle aadaki blmde faiz oranlarnn vade yapsn ayrntl olarak incelerken, dier faktrlere de ksaca deineceiz. Tablo 2.1. TRKYE'DE FAZ ORANLARI (31.12.1995 - Yllk %) Finansal Aktifin Tr Faiz Oran Vadesiz Mevduat 13.10 6 Ay Vadeli Mevduat 83.33 1 Yl Vadeli Mevduat 91.30 6 Ay Vadeli Hazine Bonosu 99.17 1 Yl Vadeli Hazine Bonosu 99.83 Reeskont Faiz Oran 57.0 Tketici Kredisi (Aylk) 8.5 Bankalararas Gecelik 105.0

Faiz oranndan szederken, vade ne olursa olsun, faiz orannn bir yl iin tanmlandaklda tutulmaldr. rnein, Bankalararasbir gecelik faiz orannn %105 olmasdemek, eer bu kredi 365 gece iinalnsaydverilecek faizin %105 o sdemektir. Veyahut da 1 gecelikgerek faiz oran, bu orann 365'de biridir. FAZ ORANLARININ VADE YAPISI

! Faiz oranlarnn vade yaps, benzer zelliklere sahip olan ancak vadeleri asndan farkllk tayan eitli finansal aktiflerin faiz oranlar arasndaki ilikiyi ifade etmektedir. Faiz oranlarnn yaps zerinde vade kavramnn etkisini anlayabilmenin en iyi yolu devlet tarafndan karlan menkul kymetleri ele almaktr. nk kamu kesimi tarafndan kartlan eitli menkul kymetler (hazine bonolar, tahvilleri gibi) arasndaki tek fark vadeleridir. Bu menkul kymetlerin tm hemen hemen sfr geridenmeme riskine sahip, yn vergi ayrcalklar uygulanan ve hemenhemen tm ayn pazarlanabilirlik gcne sahip menkul kymetlerdir. Bunedenle, kamu kesimi tarafndan kar m olan eitli menkul kymetlerin farkl faiz oranlarna sahip olmasnn temel nedeni, vadelerinin farkl olmasdr. Faiz oranlarnn vade yapsn incelerken kamu kesimi tarafndan kartlmolan menkul kymetlerin kullanlma nedeni nedir? Bu menkul kymetlerin temel zellii nedir?

Benzer zelliklere sahip finansal aktiflerin faiz oranlar ile vadeleri arasndaki ilikiyi gstermek amacyla geni olarak kullanlan yntem, getiri(hasla) erisi yntemidir. Getiri erisi, belirli bir tari te (rnein 26 Mart 1996 gn gibi) finansal sistemde alnp satlan aktiflerin vadeleri ile getirileri arasndaki ilikiyi gstermektedir. rnein ekil 2.8.'de yer alan ekillerde, iki ayr tarihte, Trkiye'de vadeli mevduatlara ilikin vergi sonras yllk getiri erileri yer almaktadr. ? - 36

Mevduat Getirisi Erisi Mevduat Getirisi Erisi 31/12/1986 31/12/1995 100 95 45 40 90 35 85 30 80 25 75 Getiri Erisi 1 ay 3 ay 6 ay 1 yl Getiri Erisi 1 ay 3 ay 6 ay 1 yl (a) (b) ekil 2.8. Vadelerine Gre Getiri Oranlarnda Deime eklin a blmnde yer alan getiri erisine gre, 31/12/1986 tarihi itibariyle Trkiye'de vadeli mevduat faiz oranlar vade sresi uzadka artmaktadr. eklin b blmne gre ise 31/12/1995 tarihi itibariyle bu iliki tersine dnm grnmekte ve getiri erisi aaya doru seyretmektedir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, getiri erileri oluturulurken dikkatli davranmak gerekir. Bu konuda dikkat edilmesi gereken en nemli husus, getiri erisi izilirken ele alnan menkul kymetlerin benzer zellikler tamas gerekliliidir. Farkl bir zellii nedeniyle (rnein istendii anda nakte dntrlebilirlik gibi) dier menkul kymetlerden farkllk gsteren menkul kymetler deerleme d braklmaldr. Getiri erisi ne ifade eder? Getiri erisi izilirken neden benzer ? zelliklere sahip finansal aktifler gz nne alnmaldr? Getiri erisinin genellikle gzlenen drt tip ekli vardr: Artan getiri erisi (vade uzadka faiz oranlarnn ykseldiini gsterir), azalan getiri erisi (vade uzadka faiz oranlarnn dtn gsterir), dz getiri erisi (farkl vadelerde faiz orannn sabit kaldn

gsterir) ve tepe yapan getiri erisi (ilk aamada vade uzadka ykselen, vade uzamaya devam ettike daha sonra azalan faiz oranlarn gsterir). Getiri erisinin alabilecei bu ekiller aadaki grafikte gsterilmektedir. Getiri oranVadeArtan getiri erisi Getiri oranVadeAzalan getiri erisi Getiri oranVadeDz getiri erisi Getiri oranVadeTepe yapan getiri erisi ekil 2.9. eitli Getiri Erileri -37

Getiri Erisinin eklini Belirleyen Faktrler ! ?

Bir getiri erisinin eklinin belirlenmesinde etkili olabilecek faktrler konusunda, ok sayda teorik ve ampirik aratrma yaplm olmasna karn bu konuda kesin bir sonuca ulalamamtr. Faiz oranlarnn vade yapsn aklamaya dnk adet teori, bu konuda birbirleriyle rekabetetmektedir. Sz konusu teori , bekleyiler teorisi, likidite primi teorisi veblnm piyasalar teorisi eklinde sralan lir. Bekleyiler Teorisi

Bu teoriye gre faiz oranlarnn vade yapsn belirleyen faktr, faizoranlarnn gelecekte gsterecei deiikliklere ilikin bekleyiler Bekleyiler teorisinde, finansal sistemde arz ve talep eden eklinde yeralan piyasa katlmclarnn menkul kymet alp satmaktaki amalarnn, mevcut fonlardan elde edilebilecek kr maksimize etmek olduu varsaylmaktadr. Ayrca bekleyiler teorisi, piyasa katlmclar asndan uzun vadeli bir menkul kymeti elde tutmak ile ayn sre ierisinde ksa vadeli bir dizi menkul kymeti elde tutmak arasnda bir fark olmadn kabul etmektedir. Piyasa katlmclarnn tek hedefi kr maksimizasyonudur. Bu varsaymlarn doal bir sonucu olarak, uzun vadeli tahvilleri elden kartp ksa vadelilere ynelirken ilem maliyetlerinin bir etkisinin olmad veya bunun gz nne alnmad kabul edilmektedir. Bekleyiler teorisine gre finansal sistemdeki ilem maliyetleri, alnacak kararlaretkilememektedir.

Bekleyiler teorisine gre uzun vadeli faiz oran, piyasada mevcut (cari) ksa vadeli faiz oran ile uzun vadeli menkul kymetin vade sresi iindepiyasa katlmclarnn gereklemesini b ri ksa vadeli faiz oranlarnn toplamnn ortalamasna eittir. rnein 10 yl vadeli bir tahvilin faiz oran cari ksa vadeli faiz oran (bir yl vadeli tahvil faiz oran) ile uzunvadeli tahvilin vadesi sresince gereklemesi beklenen ksa vadeli faiz oranlarnn toplamnn uzun vadeli tahvilin vade sresine blnmesi ile bulunmaktadr. rnek olarak, piyasa katlmclarnn, bir yl ve yl gibifarkl vadelere sahip hazine tahvilleri arasnda seim yapmalar gerektiini varsayalm. Piyasada yer alan katlmclar, bu menkul kymetleri satn almaya yetecek fonlara sahiptirler ve amalar, bu fonlardan elde edilebilecek kr maksimize edecek ekilde fon tahsisini gerekletirmektir. Bir yl vadeli menkul kymete ilikin cari faiz orannn %45 olduunu, piyasa katlmclarnn daha sonraki iki yl boyunca yllk faiz orannn srasyla%65 ve %70 ekl i beklediklerini varsayalm. Buna gre yl vadeli tahvilin faiz oran %60 dolayndadr. Uzun vadeli ( yl vadeli hazine tahvili) faiz oran, cari ksa vadeli faiz oran

ile uzun vadeli menkul kymetin vadesi sresince gereklemesi beklenen ksa vadeli oranlarn toplamnn basit ortalamasdr. Yani uzun vadeli tahvil faiz oran i = 0.45 + 0.65 + 0.70 = 0.60 3 eklinde hesaplanmaktadr. Bekleyiler teorisine gre uzun vadeli faiz orannn belirlenmesine ilikin bir rnek de siz zmleyiniz. Bekleyiler teorisinde dikkat eken nokta, yukardaki rneimize gre, ikinci ve nc ylda gerekleecek ksa vadeli faiz oranlar hakknda, - 38

? ? ?

ekonomik birimlerin daha ilk yln balangcnda kesin bir bekleyie sahipolmalardr. Yuka neimize gre, bu bekleyiler nda belirlenen uzun vadeli tahvil faiz orannn %60 olmas gerekmektedir. Eer bu oran %65 olsayd, piyasa katlmclar yl boyunca her yl ksa vadeli tahvil satn almak yerine, daha balangta 3 yl vadeli tahvili satn alarak daha fazla gelir elde edebilirlerdi. Uzun vadeli tahvilin bu ekicilii, talebi artrr ve dolaysyla uzun vadeli tahvilin fiyat artarken faiz oran derdi. Faiz oranndaki bu dn %60'a ulancaya kadar devam edeceini tahmin etmek artk g deildir. Eer uzun vadeli tahvilin faiz oran %60'dan dk olsayd, bu kez olaylar tersine bir geliim izleyecek ve faiz oran %60'a ulancaya dek ykselecektir.

Uzun vadeli faiz orannn, ksa vadeli faiz oranbekleyilerine grebelirlenen dzeyden by lmasdurumunda ne gibi deiiklikler gereklemekte ve sonu ne olmaktadr?

Yukardaki aklamalarmza gre getiri erisinin ekli, uzun vadeli finansal aktifin vade sresi boyunca gereklemesi beklenen ksa vadeli faiz oranlarna baldr. Piyasa katlmclar ksa vadeli faiz orannn ykseleceini bekliyorlarsa, getiri erisi ykselen eri eklini alacaktr. Uzun vadeli finansal aktifin faiz oran vade sresi boyunca gereklemesi beklenen ksa vadeli faiz oranlarnn ortalamasna gre belirlendii iin; ksa vadeli faiz oranlarnn ykselmesinin beklendii bir ortamda, uzun vadeli faiz oran kanlmaz biimde daha yksek olacaktr. Piyasa katlmclar ksa vadeli faiz orannn gelecekte d gstereceini dnyorlarsagetiri erisi azalan eri eklini alacaktr. te yandan ksa va nnn gelecekte bir deime gstermeyerek sabit kalaca bekleniyorsagetiri erisi yatay bir ekil alr. Bekleyiler teorisine gre tepe yapan birg etiri erisi, piyasa katlmclarnn ksa vadeli faiz oranlarnn nce ykselmesini daha sonra dmesini beklemeleri halinde ortaya kabilir. Ksa vadeli faiz orannn gelecekte izlemesi beklenen seyir ile getiri erisi arasnda nasl bir iliki vardr? Likidite Primi Teorisi

Likidite primi teorisinin asl da bekleyiler teorisine dayanmakta, ancakburada piya sa katlmclarnn uzun vadeli ve ksa vadeli finansal aktifler arasnda bir fark gzetmedikleri varsaym kabul edilmemektedir. kincil piyasalarda gerekleen ilem hacminin ykseklii nedeniyle, daha likitolma zellii taya deli finansal aktifler, her zaman daha ok tercih edilir bir nitelik tamaktadr. Uzun vadeli finansal aktiflerin tad

daha az likit olma zellii nedeniyle, bu tr finansal aktiflerin faiz oran bunu karlayabilecek bir likidite primini de kapsamaldr. Likidite primi teorisine gre, cari ksa vadeli faiz oran, vade sresince beklenen ksa vadeli faiz oranlar ve likidite primi toplamnn basit ortalamas, uzun vadeli faiz oranna eittir. Likidite primi teorisinin bekleyiler teorisinden farknedir? Bu fark uzun vadeli faiz orannn belirlenmesine nasl yansmaktadr? Daha nce ele aldmz drt tr getiri erisinin tm likidite primi teorisine uygundur. Ancak, uzun vadeli faiz oranna eklenen likidite primi pozitif bir deer ald iin, artan getiri erisi bu teoriye gre en ok karlalan getiri erisidir. Ksa vadeli faiz orannda hibir deiiklik beklenmese bile, likidite primi pozitif olduu iin getiri erisi artan bir eri eklini ala - 39

? caktr. Bir baka deyile, byle bir durumda uzun vadeli faiz oran ksa vadeli faiz oranndan likidite primi kadar yksek olacaktr. te yandan, piyasa katlmclar, ksa vadeli faiz orannn likidite priminden daha fazla dmesini bekliyorlarsa, azalan bir getiri erisi sz konusu olabilir. Likidite primi teorisine gre enok karlalan getiri erisiekli nedir? Neden? Blnm Piyasalar Teorisi Blnm piyasalar teorisi, likidite primi ve bekleyiler teorilerinden olduka farkldr. Blnm piyasalar teorisine gre, ksa ve uzun vadeli faiz oranlar ayr piyasalarda belirlenen faiz oranlardr. Buna gre her vadeye ilikin faiz oran, ilgili piyasadaki arz ve talep tarafndan belirlenmekte ve dier vadelere ait piyasalardaki beklenen faiz oranndan etkilenmemektedir. Bu teorinin temel varsaym, farkl vadelere sahip finansal aktifler arasnda herhangi bir ikame ilikisinin bulunmamas eklinde zetlenebilir. Grld gibi blnm piyasalar teorisi, finansal aktifler arasnda tam ikame ilikisi olduunu kabul eden bekleyiler teorisinin tamamen tersidir. Farkl vadelere sahip finansal aktifler arasnda ikame ilikisinin bulunmama nedeni ise u ekilde aklanabilir: Yatrmclarn belirli bir vade iin olumu tercihleri vardr. Bu nedenle sadece tercih ettikleri vadeyesahip finansal aktife ait piyasadan elde edilebilecek getiri ile ilgilenirler. Yatrmclarn bu tr tercihlerinin nedeni ise bir finansal aktifi elde tutma sresi konusunda akllarnda olumu bir tercihlerinin bulunmas ve piyasada arzuladklar bu vadeye uygun bir finansal aktif bulduklarnda risk stlenmeksizin bu getiriyi elde edebilmeleridir. nk, bir finansal aktifinvadesi ile b u finansal aktifi elde tutma sresi birbirine eitse, elde edilecek getiri belirlidir ve faiz oran riski sz konusu deildir. rnein bir finansal aktifi elinde ksa sre tutabilecek gteki ekonomik birimler ksa vadeli finansal aktiflerle ilgileneceklerdir. rnein henz orta okula giden ocuunuzun niversite masraflarn karlamak amacyla imdiden satn alacanz finansal aktifleri muhtemelen uzun sre elinizde tutacaksnz demektir. Bu da uzun vadeli finansal aktifleri tercih edeceinizi gsterir. Blnm piyasalar teorisinin bekleyiler teorisinden fark nedir? Bu farkyaratan varsaymtekrarlaynz. Blnm

piyasalar teorisine gre, farkl ekillere sahip getiri erilerinin ortaya kmas, farkl vadelere sahip finansal aktiflere ilikin arz ve talep farkllklar ile aklanabilir. rnein genel olarak yatrmclar daha az faiz riski tayan ksa vadeli finansal aktifleri tercih etmekte iseler, blnm piyasalar teorisine gre artan getiri erisi sz konusu olacaktr. nk byle bir durumda uzun vadeli finansal aktiflere olan talep ksa vadelilere oranla dk kalacaktr. Bu durum uzun vadeli finansal aktif fiyatlarnn dk buna karlk faiz orannn yksek olmasna yol aacaktr. Dier tip getiri erileri de blnm piyasalar teorisine uygun erilerdir. Blnmpiyasalar teorisini kullanarak azalan ve dz getiri erilerinin oluma nedenini aklamaya alnz. ? ! - 40

FAZ ORANLARININ YAPISINI BELRLEYEN DER FAKTRLER Belirli bir tarihte faiz oranlarnn farkl dzeylerde gereklemesine neden olan en nemli faktr, ilgili finansal aktiflerin vadelerindeki farkllklardr. Ancak bu ifade, sz konusu finansal aktiflerin sahip olduu vergizellikleri, geri denm eme riski ve pazarlanabilirlik derecesi gibi dier faktrlerin hibir rolnn olmad anlamna gelmemektedir. Yine de bufaktrlerin faiz oranlarnn yaps zerindeki etkilerini belirlemek olduka kolaydr. Vergi Ayrcalklar

Bilindii gibi devlet elde edilen geliri eitli dzeylerde vergilendirmegcne sahiptir. N tekim menkul kymetlerden elde edilen faiz geliri degelir vergisine tabi olabilir. Ancak birok lkede baz finansal aktiflerden elde edilen faiz geliri dier finansal aktiflerden elde edilen faiz gelirindenfark l olarak deerlendirilmektedir. rnein tahvillerden elde edilen faiz geliri, genel anlamda, sermaye kazanc vergisine tabi iken, devletin baz tr tahvillerinden (zellikle kendi kardklar) elde edilen faiz gelirini vergiden muaf tutmas mmkndr. Bu tr vergi ayrcal tayan menkulkymetlerin faiz oran doal olarak daha dk olacaktr. Elde edilen faiz gelirinin vergiden muaf tutulduu bir finansal aktifin gerek getirisi marjinal vergi oran (finansal aktifi elinde bulunduran kiinin mevcut dier gelirleri nedeniyle dahil olduu vergi dilimine uygulanan oran) gznndetutularak hesaplanabilir. Sz konusu marjinal vergi oran ne kadar yksekse salanan muafiyetin nemi de o lde byk olacaktr. Vergidenmuaf bir finansal aktifin fa ann, bu tr bir ayrcalk tannmayan bir finansal aktifin faiz oranna dntrmek iin aadaki forml kullanlabilir: 1 i = iet 1-t

Bu formlde i vergili faiz orann, iet vergiden muaf faiz orann, t ise marjinal vergi orann ifade etmektedir. Vergiden muaf bir menkul kymetin faiz oran %50 ve marjinal vergi oran %30 ise vergili faiz oran %71.4 olacaktr. Grld gibi vergi ayrcal tayan bir finansal aktifin faiz oran bu tr bir ayrcalk tamayan finansal aktiflerin faiz oranndan dktr. Sz konusu iki faiz oran arasndaki fark

belirleyen unsur ise dahilolunan vergi dilimine uygulanan vergi oran, yani marjin al vergi orandr. ? ? Vergi ayrcalna sahip bir finansal aktifin faiz orannn bu tr ayrcala sahip olmayan finansal aktifinfaiz oranndan dk olmasnn nedeni nedir? Marjinal vergi orannn %25, vergiden muaf bir devlet tahvilinin faiz? orannn %90 olma shalinde gerek faiz orannedir? ki finansal aktifin sahip olduu farkl vergi zelliklerinin neden olduu etki u ekilde hesaplanabilir: Vergi Etkisi = Finansal Aktif1 - Finansal Aktif2 Burada finansal aktif1 herhangi bir vergi ayrcal olmayan bir finansalaktifin, finansal aktif2 ise bir ekilde vergi ayrcal tannm bir finansal aktifin faiz orann gstermektedir. Sz konusu iki finansal aktifin vergi - 41

dndaki dier tm zelliklerinin (vade, geri denmeme riski, pazarlanabilirlik gibi) ayn olduu kabul edilmektedir. rnein vergi ayrcal tamayan bir finansal aktifin faiz oran %73, vergi ayrcalna sahip bir finansal aktifin faiz oran % 58 ise, vergi ayrcalnn neden olduu etki %15 tir. Geri denmeme Riski ?

Geri denmeme riski bir menkul kymetin faiz ve/veya ana para demesinin yaplmamas olasldr. Devletin kard menkul kymetleringeri denmeme riski genellikle sfr olarak kabul edilir. nk devlet pa asarak, satm olduu menkul kymetlerin faiz ve ana para demesiniyapabilme gcne her zaman sahiptir. M enkul kymet ihra eden hibirkurulu, faiz ve anapara denmesinde devletinki kadar gl b rantiveremez. Bu nedenle dier tm menkul kymetler bir lde geri denmeme riski tarlar. Bir menkul kymetin geri denmemesi riski ne kadar yksekse, dier artlar sabitken, bu menkul kymetin faiz oran o kadar yksek olacaktr. rnein, hazine tarafndan kartlan bir tahvil ile ticari bir irket tarafndan kartlan tahvil ayn vadeye sahipken; ticari irket tarafndan kartlan tahvil dierine gre daha yksek bir geri denmeme riski tar. Dolaysyla irketin karm olduu tahvil, devlet tahvillerine gre daha yksekbir faiz oranna sahip olacaktr. Geri denmeme riski dndaki dier tm zellikleri (vade, vergi ayrcalklar ve pazarlanabilirlik gibi) ayn olan iki finansal aktifin sahip olduu risk farkllnn etkisi yaklak olarak aadaki gibi tespit edilebilir: Risk Primi = Finansal Aktif1 - Finansal Aktif2 Burada 1 nolu finansal aktif yksek riske sahip finansal aktifin faiz orann, 2 nolu finansal aktif ise riski olmayan veya daha dk risk tayan finansal aktifin faiz orann ifade etmektedir. Yukardaki rneimize geridnersek, ticari irketin ihra etmi olduu tahvilin faiz oran % 75, devletin karm olduu tahvilin faiz oran % 71 ise (dier tm zelliklerin ayn olduunu gzden uzak tutmaynz) risk primi %4 olarak ifade edilebilir. Geri denmeme riskinin faiz oranzerindeki etkisi nedir? Pazarlanabilirlik Bir menkul kymetin sahip olduu satlabilme olanaklar ne kadar gl

ve ikincil piyasas ne kadar geni ise bu menkul kymetin likitidesi o kadar yksek olur. Daha nce sz edilen dier tm zellikler ayn iken, bir menkul kymetin pazarlanabilirliinin yksek olmas, faiz orannn dierlerine gre dk dzeyde kalmas ile sonulanr. - 42

zet Faiz oranlarnn nasl belirlendiine ilikin iki yaklam sz konusudur. Bunlardan likitide tercihi yaklamna gre faiz oran para arz ve para talebini dengeleyen bir faktrdr. dn verilebilir fonlar yaklamna greyse, faiz oran fon arz ve talebini dengeleyen bir faktr olarak ele alnmaldr. Bu yaklamlarn her ikisinde de beklenen enflasyon sfr olarak kabul edildii iin, belirlenen faiz reel faize eit kabul edilmektedir. Enflasyonist bekleyilerin sfrdan farkl olmas halinde nominal faiz oran, reel faiz oranna beklenen enflasyon deerinin eklenmesi ile elde edilmektedir. Literatrde bu iliki Fisher eitlii olarak adlandrlmaktadr. Fisher eitlii ile ilgili ok sayda tartmal konu olsa da, iktisatlar arasnda faiz oranlarnn enflasyonist bekleyilerden etkilendii hususunda geni bir gr birlii vardr. Faiz oranlarnn yaps, bir dizi finansal aktifin faiz oranlar ile bir dier finansal aktif grubunun faiz oranlar arasndaki farklln nedenlerini aklayan faktrleri ele almaktadr. Belirli bir tarihte faiz oranlarnn yapsn aklayan drt temel faktr sz konusudur: (a) vade farkllklar, (b) geri denmeme riskindeki farkllklar, (c) vergi ayrcalklarna ilikin farkllklar ve (d) pazarlanabilirlik gcndeki farkllklar. Sorular 1. Likitide tercihi yaklamna gre para talebinin belirlenmesi asndan aadakilerden hangisi dorudur? a. Faiz oran veya gelir artka para talebi artar b. Faiz oran veya gelir azalnca para talebi artar c. Faiz orann artmas veya gelirin azalmas halinde para talebi artar d. Faiz orann azalmas veya gelirin artmas halinde para talebi artar e. Faiz oran ve gelir para talebini etkilemez 2. dn verilebilir fonlar kuramna gre denge faiz oran aadakilerden hangisinin gereklemesi halinde ortaya kar? a. Fon arz = fon talebi b. Para arz = para talebi c. Nominal faiz = reel faiz d. Beklenen enflasyon = Gerekleen enflasyon e. Gerekleen faiz = gerekleen enflasyon - 43

3. Beklenen enflasyon oran %24, reel faiz oran %8 ise Fisher eitliine gre nominal faiz oran ne olacaktr? a. %16 b. %3 c. %162 d. %32 e. %24 4. Azalan bir getiri erisi sz konusu ise aadakilerden hangisi dorudur? a. Vade uzadka faiz oranlar ykselmektedir b. Vade uzadka faiz oranlar dmektedir c. Farkl vadelerde faiz oran sabit kalmaktadr d. Vade uzadka nce azalmakta, daha sonra artmaktadr e. Vade uzadka nce artmakta, daha sonda azalmaktadr 5. Bir lkede tahvillerden elde edilen faiz geliri %20 orannda gelirvergisine tabi iken, hazine tarafndan kartlan %50 faizli tahviller gelir vergisinden muaf tutulmutur. Hazinenin kard bu tahvillerin gerek faiz oran nedir? a. %30 b. %70 c. %62.5 d. %40 e. %83 Kaynaka ERGN, Feridun., Para ve Faiz Teorileri. Beta Basm, stanbul 1993. ERTURUL, Ahmet., Para Teorisi. Ankara 1993. CAL, Tezer., Para Teorisi, Turhan Yaynevi, Ankara 1981. PARASIZ, lker., Para, Banka ve Finansal Piyasalar. Ezgi Yaynevi, Bursa 1994. PARASIZ, lker., Makro Ekonomi. Ezgi Yaynevi, Bursa 1995. - 44

N TE 3 Dnya'da ve Trkiye'de Bankaclk Bu nitede... nitemizin temel konusu Dnya'da ve Trkiye'de bankacln ortaya knn ve geliiminin incelenmesidir. nitede bankann tanm ve nemi, bankacln douu ve geliimi, uluslararas bankaclk ve Trkiye'de bankaclk konular ele alnacaktr. alma Biimine likin Olarak... niteyi alrken bankann tanm ve nemi ile bankacln douu ve geliimini inceledikten sonra, uluslararas bankaclk ve Trkiye'de bankaclk alanndaki gelimeleri de anlamaya alnz. nitede yeralan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yeralan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 45

BANKANIN TANIMI VE NEM ! . ? Bankaclk sektr, birok alt sektre ayrlan finansal piyasalarn en nemli kurumsal yapsn oluturmaktadr. Gerekten de, gnmz ada bankacl yklendii fonksiyonlarn bir sonucu olarak, douu srasndaki grnmnden hem ilemlerinin karmakl, hem de ynetimteknii bakmndan olduka byk Bankalar, gerek ve tzel kiilerin belli bir zaman iin harcamadklarparalartoplayarak, bunlarkredi ve plasman yoluyla deerlendirmeye alan iletmelerdir. Ancak, bankalarn temel grevlerinin kredi ticareti yapmak olduu dncesine dayanan bu tanmn yansra, bankalar yaptklar eitli ilemlerden biri ya da dierini n plana kararak baka trl tanmlayanlar davardr. Baz anglo-sakson yazarlar, bankalar eke tabi mevduat kabul eden iletmeler eklinde tanmlamaktadr. Bu tanmn, banka paras ile demelerin yapld lkeler bakmndan doruluu kabul edilse bile, kaydi para kullanlmayan ve deme sistemleri bu kadar gelimemi olan lke bankalarn aklamaktan uzak olduu aktr. Birok Avrupa lkesinde ve lkemizde, bankalarn nde gelen grevleri, kiisel kasalar birletirerek kaydi para kullanmadan demelerin yaplmas deildir. Bu lkelerde bankalarn asli fonksiyonu, kredi ticareti yapmaktr. Bankaynasl tanmlayabiliriz? Bankay, halkn belli bir zaman iinde harcamad paralar kabul ederek, bunlarnema getirir ekilde ikraz ve plase eden, demelerde araclk, para nakli, senet tahsili ve emanet kabul gibi eitli hizmetler gren biriletme olarak tanmlamak mmkndr. ktisadi kalknmann gerekletirilmesi, iktisat politikasnn en nemli hedeflerinden biridir. Para politikas ise, iktisat politikasnn nemli bir kolu olarak, merkez bankas ve dier bankalarn, iktisadi kalknma hedefine ulalabilmesi iin hangi fonksiyonlar yerine getirmesi gerektiini belirlemektedir. Bu bakmdan, genel olarak bankaclk sisteminin zel olarak da bir bankann lke ekonomisinin gelimesinde olduka nemli bir rol vardr.

Banka neden nemlidir? BANKACILIIN DOUU VE GELM . Tarihiler, bankacln douunu zamanmzdan alt bin yl ncesine kadar gtrmektedirler. Bilinen ilk banka hangisidir? Gerekten de, Smerlerin Oruk sitesi etrafnda gelien ilk uygarlklardan birinde milattan nce 3500 ylnda kurulan maket ad verilen dinsel kurulu, bilinen ilk banka kuruluudur. Maketin rahipleri ilk bor verenlerdi. Bu rahiplerin, zengin olan maketlerde harman zaman denmek zere, tohum ve sair malzeme alm iin, iftilere balangta ayni, dahasonra ise parasal kredi atklar bilinmektedir. te yandan, Hamurabi Kanunlar'nda banka maketlerinde ikraz ileminin nasl yrtlecei, borcun vadesinde nasl tahsil olunaca, borlunun hangi mallarnn ne suretle borcun tasviyesinde kullanlaca yazl idi. Borlanmada yllk faiz %33, %20 veya %12'yi geemezdi. Bu oranlar tahl, hurma ve madenler iin uygulanmaktayd. - 46

. . . Daha sonraki yzyllarda, bankaclk hizmetlerinin maketlerin tekelinden ktn, ticaretle megul olan baz zengin ailelerin bankaclk hizmetlerinde uzmanlatklarn gryoruz. Eski Msr, eski Yunan ve Roma'da banka ilemleri ile uraan kurumlarn varolduu bilinmektedir. Yunan mabetlerinin tevdiat kabul ve ikrazat ileri, ilk zamanlarda tamamen serbest ve bamsz iken, M.. 6. yzyldan itibaren, Atina'dan balayarak btn mabet bankalarda hkmet denetimi yaylmtr. Mabetlerin yannda, ou yabanc ve eski esir olan ve "tropezitai" denilen zelbankerlerin banka muameleleriyle uratkl ar grlmektedir. Romadaki zel bankaclara ne deniliyordu?

M.. 3. yzyln sonlarndan itibaren, Roma'da "argentari" denilen zelbankaclar ve "numul " denilen para deitiriciler vard. Drdnc yzyl takiben Roma mparatorluu'nun yklmasndan sonra, Bat'da o zamana kadar bankaclk alannda kaydedilen gelimeler de kayboldu. Buna karlk, Dou'da Bizans mparatorluu'nda Roma tipi devlet bankalar faaliyetlerine devam ettii gibi, Jstinyen'in Roma Kanunlarn yenidendzenleyerek devlet maliyesini islah etmesinden ve in, Hindistan veHabeistan ile ticari ilikileri yeniden kurmasndan sonra, bankaclkta nemli gelimeler kaydedilmitir. 11. yzyldan sonra, dnya tarihinde karklk devrini izleyen nispi bar dnemi, ehirlerin domasna yardm etmi, bu da ekonomik ilikileri gelitirmitir. Bu devirde ticari ehirlerin en ok gelitii lke talya idi. zellikle Venedik, Bizans ve Latin lkeleri arasnda bir iliki kuruyordu. Ticaretin gelimesi de bankacln gelimesine yol ayordu. te yandan, bankacln gelimesini kstlayan hristiyanlk ve mslmanlktaki faiz yasa, Hristiyanlarn ve Mslmanlarn bankerlik yapmalarna engel olduundan, Yahudiler bankerlik yapp faizle para vermek olanan buluyorlard. 12. yzyldan balayarak 14. yzyla kadar Avrupa'da bir ok fuar kuruldu. Bu fuarlarn, bankaclkta bugnk hukuku oluturmada ve bankacln gelimesinde nemli etkileri olmutur. 15., 16. ve 17. yzyllarda; talya, Fransa, Almanya ve ngiltere'de kk bankerlerden baka, tannm byk mali kurululara da rastlanr. 16. yzyln bandan itibaren Amsterdam, nce para sonra da sermaye piyasasnda birinci yeri almtr. 17. yzylda, hazine ihtiyac ve parann istikrarszl, ngiltere'de birmilli banka kurulmasna yol amtr. Bugnk bankacln temelinde ne gibi gelimeler vardr? Bankacln douu ok eski tarihlere gtrlmesine ramen, modern anlamda bankaclk ksa bir tarihi gemie sahiptir. nk, bugnk bankaclk ift tarafl muhasebe usulnn gelimesi, kymetli senetlerin dzenlenmesi ve tedavlnn artmas, banknot ve kat parann genel birdeme arac niteliini kazanmas gibi baz ilerleme ve gelimelerin sonucudur. Btn bu gelimeler, Bat Avrupa'da 19. yzyln rn olarak meydana geldi. Bylece modern bankaclk, krediye ihtiyacn artt 19. yzylda geliebilmitir. 19. yzyl, kredi alan ve veren kiiler arasna banka

ad verilen kurumlarn girdii, alacak haklarnn belli ekilde dzenlenen kymetli senetlerde maddeletii ve her tr servetin tedavln mmkn klan kymetli senetlerin gelitii, banka paras ile deme sisteminin yerletii bir yzyldr. Bu yzylda, Bat Avrupa lkelerinde bykmevduat bankalar kurulmu, merkez bankalar olumu, emlk ve yatrm bankalar tesis edilmitir. 16. ve 17. yzyllarda kurulmu olan az saydaki belediye ve devlet bankalar dnda, 19. yzyldan nce kurulan hemen hemen btn bankalar ahs irketlerinden ibaret olduu halde, - 47

? 19. yzylda kurulan btn bankalar sermaye irketleri eklinde tesis edilmilerdir. 19. yzyldan itibaren bankalarn, ekonomik ve ticari faaliyetlerin en byk yardmcs ve hatta geni lde dzenleyicisi olan kurulular haline gelmeleri; bankalarn faaliyet alanlar bakmndan uzmanlamalarnn nedenidir. Bankacln douu ve geliimini tarihsel bir sre iinde nasl aklayabiliriz? ULUSLARARASI BANKACILIK . Finansal hizmetler endstrisinin 2. Dnya Sava sonrasndaki en nemli gelimesi, bankacln uluslararaslamasdr. Finansmanda yeni bir an balangcn ifade eden bu gelime, zellikle Bat Avrupa veA.B.D.'deki byk ticari bankaclk kurumlar tarafndan balatlmtr. Uluslararasbankaclnasl tanmlayabiliriz? Uluslararas bankaclk, deiik faktrler gznne alnarak farkl ekillerde tanmlanabilir. Ticari bankacln, banka mterilerinin yurtdnda olmas durumunda uluslararas bir zellik kazanaca kabul edilebilir. lemler, bankann merkez ubesinden veya kendi lkesindeki ubeler ya da dier kurumlardan idare edilebilir. Bu ilemler, yurtdnda oluturulmu kurumlar araclyla da yaplabilir. Szkonusu kurumlar, mterinin lkesinde olabilecei gibi bazen de nc bir lkede bulunabilir. Bu ynleriyle uluslararas bankaclk, uluslararasnda gerekletirilen deiik finansal ve ekonomik ilemleri kapsamaktadr. Bu ilemlerin bir ksm mterilere veya mterilerden fon ya da hizmet akmn kapsarken, bir ksm da global bankaclk yaps iinde finansal veya finansalolmayan kaynaklarn transferini iermektedir. Dolaysyla, ul uslararas bankaclk deiik lke gruplarndaki finansal ve ekonomik koullarla karlkl bamllk iinde bulunmaktadr. Uluslararas Bankacla Geii Belirleyen Faktrler

Uluslararas bankacla geii belirleyen faktrler; bankacla zgzellikler, iktisadi ve corafi fa ki yasal ve dzenleyicikstlamalar ve uzun dnemli politikalarn etkisi olarak belirtileb ilir. Bankacla zg zellikler

Bunlar, retimde mukayeseli avantaj ve ilem etkinlii; dviz ilemleri, ticari, hukuki, teknik ve finansal ierikli danmanlk ve kredi sendikasyonu gibi belli hizmetlerde uzmanlama; nemli finansal merkezlerde veyapiyasalarda bir p ozisyona sahip olma istei; otomasyon, kredi kartlar ve yeni kredi trleri gibi sonular meydana getiren bankaclk sistemindeki deiiklik ve yenilikler gibi zelliklerdir. ktisadi ve Corafi Faktrler

Bunlar, kr potansiyeline sahip olan deniz ar alanlar; faiz arbitraj; dviz riski; parann konvertibilitesi; piyasa mkemmeliyetsizliklerininbankaclk endstris nde monopol krlaryaratmas; riski azaltc ve daha istikrarl bir gelir taban salayc potansiyele sahip farkllatrma frsatlar; dzenleme, rekabet veya yava bymeden dolay ulusal piyasalarn doyuma ulamas veya durgunluu gibi bir ok sebep saylabilir. - 48

Ana lkedeki Yasal ve Dzenleyici Kstlamalar Ana lkede krllk ve vergileme veya dier ekonomik kstlamalar, fonlarn baka lke bankalarna kaymasna; buna karlk liberal uygulamalar ise fonlarn bu lkelere gelmesine neden olabilir. Uzun Dnemli Politikalarn Etkisi Bunlar, dier lkelerle kurulan dosta ilikiler; ulusal firmalarn ve mterilerin yabanc bankann giriini istememesi; spesifik d politikaeylemleri; spesifik demeler bilanosu politikalar; lkeler ve corafi blgeler arasnda iktisadi ve askeri alanlardaki entegrasyon; gelenekselbankaclk gizlilii ve lk enin politik tarafszl; lkelerde uygulanan geniletici para politikas; zel kaynaklardan dn verme isteklilii; blml piyasalar ve smrge ilikileri olarak saylabilir. Bu politikalarn etkisiyle uluslararas bankaclk gelimektedir. Uluslararasbankacla geii belirleyen belli balfaktrler nelerdir? Uluslararas Bankaclk Teorisi ? Uluslararas bankaclk teorisi, esas itibariyle uluslararas ticaret ve yatrm teorilerinin uluslararas bankaclk alanna uyarlanmas ile ortaya kmtr. Burada tane teorik yaklam bulunmaktadr. Bunlar; uluslararas ticaret teorisi yaklam, portfy teorisi yaklam ve dorudan yatrm teorisi yaklamdr. Uluslararas Ticaret Teorisi Yaklam . Uluslararasticaret teorisi nedir?

Bu yaklam, farkl lkelerdeki mukayeseli bankaclk maliyetlerini vebankaclkla ilgili dzenlemeler ya da d piyasas kontrolleri gibi maliyetlerin eitlenmesini engelleyen ticaret engellerini dikkate almaktadr. Dolaysyla, banka hizmetlerinin retiminde mukayeseli stnle sahipolan lkeler avantajl duruma geecektir. nk, para ve kredi alannda serbest ticaret szkonusu olursa, banka ubelerinin yerleimi nemini kaybedeceinden, daha etkin bankalar piyasa payn srekli geniletecek ve sermayeyi kendine ekebilecektir. Etkinlii nispeten dk bankalar ise, piyasa payn korumak amacyla faiz oranlarn ykselttiklerindekrlar ve sermayelerinin byme oran azalacaktr. Mevduat sahipleri, fonlarn en yksek faiz veren bankaya kaydrrken, kredi kullananlar da en dk faiz olan bankay

tercih edeceklerdir. Uluslararas ticaret teorisi yaklamna gre, mevduat sahipleriyle kredi kullananlarn daha etkin bankalara ynelecekleri kabul edilebilir. Bylece, uluslararas bankaclk alanndaki rekabet, ulusal erevede olduu kadar uluslararas erevede de faaliyet gsteren banka saysn azaltacaktr. te yandan, bankaclk sektr asndan, nitelikli beeri sermaye faktrne nisbeten bolmiktarda sahip olan de mukayeseli bir stnlk kazanabilecei sylenebilir. Yine, uluslararas bankaclk ilem ve kurumlarnn youn olduu piyasa ya da merkezler dikkate alndnda, tercih benzerlii teorisinin uluslararas bankaclk olgusunu aklamada baz ipular verdii grlr. Nitekim, en nemli uluslararas bankaclk merkezleri ve piyasalarnn ABD, Avrupa ve Japonya'da bulunduu gznne alnrsa, bu - 49

. . merkezlerde benzer bankaclk hizmetlerine talep geldii anlalr. Portfy Teorisi Yaklam Portfy yaklamteorisi nedir?

Ticari bankalarn temel faaliyetleri, elde ettikleri fonlarn potansiyel biraktifler kmesi iindeki datmn kapsamaktadr. Dolaysyla, ticari bankalarn yaratt sermaye akmlar, portfy dzenleme srecinin teorikerevesinde ele alnabilir. Bu modelin i, dier firmalara gre bankalarda daha kolay olmaktadr. Portfy teorisi, veri bir faiz oran ve risk tahminleri kmesi iin, portfy oluturan aktiflerin dengeli bir dalmnn bulunacan kabul eder. Bu nedenle, faiz oranlarnda ve risk tahminlerinde ortaya kabilecek deiiklikler, portfy iindeki aktiflerindalmn etkileyecektir. Portfy yabanc ve ulusal aktifleri kapsyorsa, bu deimelerin sonucu olarak uluslararas sermaye hareketleri balayabilir. Geleneksel portfy teorisinin uluslararas bankaclk konusundaki yaklam udur: Portfy riski, portfyn genel riski olarak ele alnrsa ve farkllatrma sonucu risk azalrsa, yatrmc portfyn yabanc aktifleri kapsayacak ekilde yeniden dzenler. Dorudan Yatrm Teorisi Yaklam . ? Dorudan yatrm teorisi yaklamnedir?

Portfy teorisine dayal yaklam, finansal aktiflerin birikimiyle ilgilidir. Bunun yansra, uluslararas bankaclkta fiziksel aktifler de olduka nemlidir. Olayn bu yn ise yabanc ube ve bankaclk birimlerinin kurulmasyla ya da dorudan yatrm olgusuyla aklanabilir. Finansal araclk sreci, banka d sektrlerin uluslararas geliiminden byk lde farkl olduundan, banka iletmelerinin ok uluslu bir zellik kazanmasn belirleyen artlar, bankaclk endstrisi dndaki firma artlaryla tambir paralellik gs una ramen, ok uluslu banka teorisini oluturmak amacyla dorudan yatrm teorisi ile ilgili yaklamlar kullanmak faydal olabilir. Soruna dar adan bakldnda, banka kredisinin retim

yeri ile mterinin yerleim yeri arasnda bir ilikinin olmad grlr. Fakat banka, rnlerin kredilendirme srecini de kapsayan bir hizmetler kmesi olarak ele alnrsa, yerleim faktr nem kazanr. Uluslararasbankaclk teorisini aklayan yaklamlar nelerdir? Uluslararas Bankacln Fonksiyonel erevesi Uluslararas bankacln fonksiyonel erevesi denildiinde, uluslararas bankaclk alanndaki piyasa, kurum, finansal mekanizma ve ilemlerin neler olduu anlalmaktadr. imdi bunlar srasyla inceleyelim: Euro piyasalar

Ulusal piyasalarda olduu gibi, uluslararas finansal piyasalar da iki altpiyasadan olumaktadr. Bunlar; fonlar dorudan ve araclk yoluyla deerlendiren piyasalardr. Euro currency piyasalar birinci tipteki piyasann, eurobond piyasalar ise ikinci tipteki piyasann zelliklerine sahiptir. Uluslararas bankalar genel olarak iki piyasann iki sektrnde faaliyettebulunabilir. nk, eurocurren y piyasalar ve eurobond piyasalar, d - 50

? ilemler yoluyla ulusal piyasalara ok yakndan baldr. Ksa dnemli fon akmlaryla ilgili olan Eurocurrency piyasalar; eurocurrency mevduatve kredileriy le ilem yapan ve finansal araclak roln stlenen eurobankalar tarafndan oluturulan piyasalardr. Uzun dnemli fon akmlaryla ilgili olan eurobond piyasalar ise; kendi lkeleri dnda bulunan tahvillerin alnp satld piyasalardr. Eurocurrency piyasalar ise uluslararas sermaye piyasalar olarak grlebilir. Uluslararas fon ak, sadece bu iki piyasa tr ile snrl deildir. Bu piyasalara ek olarak, boyutlar onlar kadar geni olmasa da, iki piyasa tr daha vardr. Bunlar; euroequity piyasalar, ulusal hisse senetlerinin yabanclar tarafndan satn alnmasn ifade etmektedir. Eurocommercial papers piyasalar ise, ksa vadeli senet piyasas olarak bilinmektedir. Euro piyasalaraklaynz. rgtsel Yap

. Bankalar da, dier firmalar gibi amalar asndan en uygun rgtsel yapy semek ve oluturmak zorundadr. Bu nedenle, uluslararas bankacln rgtsel yapsn belirleyen temel faktrleri ortaya koymada, endstriyel organizasyon teorilerinden yararlanlmaktadr. Bu teoriler, farkl rgtsel ekilleri dikkate alarak bir yandan corafi younlama ve fonksiyonel entegrasyonun, dier yandan da corafi dalm ve fonksiyonelfarkllatrmann nispi avanta zavantajlarn dengelemeye ynelikneriler sunmaktadr. Birinci rgtsel tipte yakn koordinasyon ve kontr lile lek ekonomileri n planda tutulurken, ikincisinde mterilerle daha yakn iliki kurma ve esneklik daha belirgin olarak durmaktadr. Bu arada, optimal rgtsel yap; ilgili firmann girdi ve ktlarnn zelliklerine, teknolojik geliim dzeyine, ulam ve haberleme maliyetlerine, faaliyettebulunulacak blgenin zelli ve i potansiyeline bal olacaktr. rgtsel yapnn seimini etkileyen faktrler nelerdir?

Uluslararas bankacln kurumsal adan geliimi, rgtsel yapylayakndan ilgilidir. zellikle 1970'l kaclk endstrisinin uluslararaslama srecinde ortaya kan en belirgin zellik, ulusal bankalarn deiik bankaclk birimleri yoluyla hzl bir ekilde genilemesi olmutur.

Byle bir deiimin en nemli belirleyici unsuru, ortaya kan frsatlardan yararlanma amacdr. Bunun yannda, talep faktrn de gznnealmak gerekir. nk bu fakt hizmetlerini sunan rgtsel yapnn gelitirilmesini tevik eder. Uluslararas bankacln rgtsel yapsnn seimini etkileyen faktrler; bankann zellikleri, bankacla ilikin dzenlemeler ve rgtsel ekillerin avantaj/dezavantajlardr. Uluslararas bankaclk ilemlerinin ve faaliyetlerinin yaplaca birimin seimi ya da bu birimlerden oluacak bankaclk ann genilii, zellikle banka stratejisine baldr. Bunun yannda; bankann boyutu veuluslararas tecrbesi, sahip olduu insan gc varl ve ulusal ya dauluslararas i yaps da olduka nemlidir. rgtsel yapnn seimini etkileyen bir dier faktr de, gidilen lkedeki bankacla ilikin mevzuattr. Bu mevzuat erevesinde bankacla ilikin dzenlemeler iki balkta toplanabilir. Bunlar; yabanc bankalarn ulusal piyasalara giriinin kstlanmas ve yabanc bankalarn belirli faaliyetlerinin kstlanmasdr. Son olarak, uluslararas bankaclk ilemlerinin yaplaca rgtsel biriminseiminde etkili olan bir baka faktr, alternatif rgtsel yaplarn avant ya dezavantajlardr. - 51

. . Uluslararasbankaclkta temel rgtselekiller hangileridir? Her banka uluslararaslama srecine girerken farkl rgtsel ekilleri ?

benimser. Szgelimi; ABD bankalar dnya leinde ube a oluturmaya ncelik verirken, Avrupa bankalar temsilcilikler oluturma ve dier yabanc bankalara ortak olma eiliminde olmutur. Uluslararas bankaclkta uygulama alan bulan temel rgtsel ekiller; uluslararas bankaclk departman, muhabir bankaclk ilikileri, temsilcilikler, ubeler, bal veya yan kurulular, konsorsiyum bankalar, acentalar, uluslararas bankaclk gruplar ve offshore bankaclk birimleri olarak saylabilir. Bir bankann uluslararas hizmet sunmada yapmas gereken ilk i, banka merkezinde bu hizmetlerle ilgilenecek bir departman oluturmasdr. Bu departmann boyutu ve rgtlenme tarz, bankann uluslararas balantlarnn leine ve zelliklerine, ynetim anlayna ve ulusal i hacmine baldr. Bir banka, ilemlerinin veya faaliyetlerinin nisbeten az olduu lkelerde, belirlenmi baz ilemleri yapmada kendi ajan olarak faaliyette bulunmas iin yerel bir bankayla balant kurabilir. Byle bir durumda, yerelyabanc banka, muhabir banka olarak adlandrlr. Muhabirlik ilikileri; yerine getirilecek faaliyetleri, uygulanacak artlar ve denecek komisyonu belirleyen mektuplarn ilgili bankalara gnderilmesiyle oluturulabilir. Temsilcilikler, bir bankann yabanc bir lkede kendisini temsil etme amacna ynelik bir ya da daha fazla kiiden oluan bankaclk kurumlardr. Burada grev alacak kimselerin, ilgili lkelerin bankaclk ilemleri konusunda bilgili olmas; hkmet, finans evreleri ve iadamlaryla dabalantiinde bulunmas tercih edilir. Yabanc bir lkede, aktif bir ekilde bankaclk hizmetlerini sunabilmenin klasik yolu ube amaktr. Baz lkeler, ubelerin bamsz bir kurulu olarak oluturulmasn gerekli grsede, bu bankaclk birimleri ana bankann isel bir parasdr, yasal vefonksiy bir uzantsdr. Bu nedenle, ubelerin aktif ve pasifleri, patentleri ve uygulad politikalar ana bankaya aittir. ubeler, gidilen lkenin

yasal dzenlemelerine tbidir. Bal kurulu, bir bankann kk bir hissesine sahip olduu ve dier ortaklarla birlikte faaliyetine sorumlu olarak katld, gidilen lkenin bankaclk kuruluu olarak tanmlanabilir. Yan kurulu ise, yerel yasa ve dzenlemelere bal olarak, yabanc bir lkede kurulmu olan bamsz bir bankaclk kurumudur. Konsorsiyum bankalar, ayr bir bankay ya da finansal kurumu rgtleyen vekontroln elinde bulunduran iki ya da daha fazla bams bankann sahip olduu banka olarak tanmlanmaktadr. Acentalar, gidilen lkeninyasalarnn izin vermesine al olarak kurulan ve temsilciliklerle ubeler arasnda yer alan kurumlardr. Uluslararas bankaclk gruplar, uluslararas bankalarn kendi aralarnda birleerek oluturduklar rgtsel ekillerdir. Son olarak, offshore bankaclk birimleri, farkl zellikteki mudilerden mevduat toplayp, bu fonlar yine farkl zellikteki dier kiiler iin yeniden kredilendirme srecine sokan birimlerdir. Bu bankaclk birimleri, yasal dzenlemelerin nisbeten az olduu offshore merkezlerde faaliyet gsterdiklerinden, uluslararas ticaret ve sermaye akmlar ile dviz deiiminin serbest ve etkin bir ekilde salanmasnda nemli bir rol oynarlar. Bir lkede uluslararasbankalar ne gibi arackurulularla faaliyetlerini srdrdklerini aklaynz. - 52

Finansal Araclk Mekanizmas Bankalar, farkl finansal ihtiyalar olan ekonomik birimler arasnda, finansal arac kurum olarak faaliyet gstermektedir. Bundan dolay, bankalar kendilerine yabanc mevduat yatranlar iin bu fonlar kredi olarak kullanmak isteyenleri bulduu kadar, kendisinden yabanc kredi isteyenler iin de mevduat bulmaktadr. Bu istekleri karlarken banka, bir tarafn finansal aracn, kendisinin de borlanma aracn kullanmaktadr. Bankalar, uluslararas erevede ilgili taraflarn vade, risk ve faiz oran tercihlerini en uygun yapda karlamaya almaktadr. ? ? Finansal araclk mekanizmasnaklaynz. Uluslararas Bankaclk Hizmetleri Uluslararas ekonomik ve finansal ilemler gn getike daha karmak bir yap kazandndan, bankalarn sunduklar hizmetler de son derece farkllam bulunmaktadr. Genel olarak bankalar, mterilerine sunduklar hizmet eitlerine gre, ok ubeli perakendeci bankalar ve az ubeli toptanc bankalar olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. te yandan, uluslararas bankaclk alanndaki hizmetleri de; klasik uluslararas bankaclk hizmetleri, bilgi aktiflerini kullanmaya dayal hizmetler ve dier hizmetler olarak gruba ayrmak mmkndr. Klasik uluslararas bankaclk hizmetleri; fon transferi, mevduat kabul etme ve kredi verme ile dviz ticareti eklinde saylabilir. Bilgi aktiflerini kullanmaya dayal hizmetler; danmanlk hizmetleri ve ynetim hizmetlerinden olumaktadr. Dier hizmetler ise; tahvil ihrac, factoring, forfaiting, leasing ve kymetli madenalm-satm olarak belirtilebilir. ? Uluslararasbankaclk hizmetleri ka grupta ele alnabilir? Uluslararas Bankaclkta Balca Gelimeler Dnya ekonomisinde 1960'l yllardan itibaren izlenen gelimelere bal olarak, uluslararas bankaclk faaliyetlerinde younlama, ibirlii, uzmanlama ve ube ann geniletilmesi eklinde drt eilim ortaya

kmtr. imdi bu eilimleri srasyla inceleyelim: Younlama . Uluslararasbankaclkta younlama nedir? Bankaclk sektrnde yaanan rekabet nedeniyle, perakendeci bankalar geleneksel faaliyetlerinin yannda, baz alanlarda da uzmanlamak zere yeniden ve geni bir ekilde rgtlenerek toptanc ilemlere daha fazla nem vermeye balamlardr. Bylece szkonusu bankalar, mterilerine yerel ve uluslararas dzeyde daha geni finansal hizmet sunabilmekte ve youn rekabetin bulunduu bu sektrde pazar paylarn artrmaya almaktadrlar. - 53

. . birlii Uluslararasbankaclkta ibirlii nedir? Son yllarda, farkl lkelerdeki bankalar arasnda daha sk ibirlii kurma eilimleri arlk kazanmtr. Bylece, bankalar uluslararas faaliyetler asndan daha geni imkanlar edinirken rekabet glerini de artrabilmektedirler. Bankalar arasndaki ibirliinin balca ekli vardr. Bunlar; bir konsorsiyum bankasna ye olunmas, bir bankaclk kulbne girilmesi ve geleneksel muhabir bankaclk ilikilerinin srdrlmesidir. Uzmanlama . ? Uluslarasbankaclkta uzmanlama nedir? Bankaclk sektrnde son yllarda yaanan youn rekabetin bir sonucu olarak, hzl bir uzmanlama sreci yaanmaktadr. irketlerin tm bankaclk ilemlerini tek bir bankadan yrtmeleri eklindeki geleneksel eilimleri son yllarda deiiklik gstermi ve irketler her bir spesifik ihtiyac iin ayr finansal kurululardan hizmet talebinde bulunmaya balamlardr. Bu durum, bankalar da szkonusu talepleri karlayabilmekiin uzmanlamaya iten nemli bir faktr olmutur. ube Ann Geniletilmesi Uluslararas bankaclkta grlen younlama, ibirlii ve uzmanlama eilimleri banka ubelerinin daha geni bir corafi alana yaylmasn gerektirmitir. Uluslararasbankaclkta balca eilimler nelerdir? TRKYE'DE BANKACILIK Tarihi Geliimi lkemizde, zellikle bat lkelerine gre, banka d finansal arac kurumlarn yeterince gelimemi olmas nedeniyle, bankalar finansal sistemin omurgasn oluturmakta ve halkn tasarruflarnn toplanarak bunlarn kullanm alanlarna datlmas, ekonominin ileyii bakmndan byk nem tamaktadr. Trkiye'de bankacln tarihi geliimini 1980 ncesi

ve 1980 sonras dnemde incelemek mmkndr. 1980 ncesi Bankaclk Osmanl mparatorluu'nun ekonomik yaps, bankaclk alanndaki gelimeleri olumsuz ynde etkilemitir. Bat lkelerinden farklolarak, sanayi devriminin gerekletirilememesi, imparatorluun son dnemlerinde snai ve ticari alanlardaki durgunluk ve ekonominin da baml hale gelmesi, bankacln olumasn ve gelimesini byk lde engellemitir. te yandan, topluma egemen olan deer yarglar, Tanzimat'a kadar Osmanl mparatorluu'nda bugnk anlamda bankaclk faaliyetleri - 54

ne imkan vermemitir. Geri 19. yzylda, sarraflar ve Galata Bankerleri olarak adlandrlan ve bankaclk faaliyetlerine benzer iler yapan kiiler varolmu ise de bunlarn faaliyetleri; hazineye bor vermek, kambiyo ilemleri yapmak, senet iskonto etmek, nc kiilerin birikimlerini deerlendirmek, vergilerin iltizamn almak ve devlet adamlarna ait mallarn gelir ynetimini yapmak ile snrl kalmtr. lkemizde ulusal bankacln gelimesi Cumhuriyet dneminde olmutur. Devlet sermayesi ile byk yatrm bankalar 1933 ylndan itibaren kurulmaya balam ve daha sonra devletin nc rol sayesinde zel ahslar da banka kurmaya ynelmilerdir. kinci Dnya Sava'ndan sonra ise bankaclk alanndaki gelimeler hzlanmtr. Cumhuriyet dnemi bankacln genel olarak 4 ana grupta incelemekmmkndr. Bunlar; 1923-1938 dnemi, 1939-1962 dnemi, 1963-1980 dnemi ve 1980 sonras dnemdir. 1923-1938 Dnemi: Atatrk dneminde izlenen ekonomi politikas sonucunda, bankaclk byk atlm gstermi ve bata T.C.Merkez Bankas olmak zere birok zel ve devlet bankas kurulmutur. Bu dnemin zelliklerinden biri de, ok sayda tek ubeli yerel bankann faaliyete gemesidir. Ancak yerel bankalar, 1930'lu yllarn bandan itibaren ya tasfiye olmaya balamlar ya da lke genelinde faaliyet gsteren ok ubeli bankalar haline dnmlerdir. 1939-1962 Dnemi: 1939-1944 arasnn sava yllar olmas nedeniyle, bankaclk asndan snk gemi, 1944 ylndan itibaren tekrar canlanma grlmtr. 1945-1960 dneminde zel kesim gelimeye balam, bat ile yakn ilikiler kurulmu ve tek parti dzeninden ok partili hayata geilmitir. Bu dnemde zel sermaye ile kurulan banka says artm, ube bankacl yaygnlk kazanmaya balam, yabanc banka says azalm ve Trkiye Bankalar Birlii kurulmutur. Trk ekonomisinin 1950'li yllarn sonlarna doru yaad durgunluk ve bunalm sonucu uygulanan 1958 istikrar program, bankaclk kesimini de etkilemitir. 1960'l yllarn bandan itibaren, ok sayda banka faaliyetine son vermek zorunda kalmtr. Bu nedenle, tasarruf sahiplerinin haklarn gvence altna almak iin T.C.Merkez Bankas nezdinde Bankalar Tasfiye Fonu oluturulmu ve bu fon daha sonra Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu'nadevredilmitir.

1963-1980 Dnemi: Planl dnemde Trk Bankacl'nn balangcn temsil eden 1963 ylndan itibaren, kalknma planlar ile mali rgtlenmeye ve bankalarn kaynak kullanmna yn verilmeye balanm; ihtisas, kalknma ve yatrm bankaclna nem verilmi; yeni ticaret bankalarnn kurulmas snrlandrlm ve holding bankacl gelime gstermitir. Bu dnemde, bankalarn z kaynaklar geliirken ok ubeli bankaclk daha fazla nem kazanm ve devletin bankaclk kesimine mdahalesi artmtr. - 55

. . 1980 Sonras Bankaclk 1980 sonrasnda bankaclk neden ayrca incelenmektedir? 1980 sonras dnem, bankaclk sistemindeki gelimeler bakmndan nceki yllara gre temel farkllklar gstermektedir. 24 Ocak 1980 Ekonomik stikrar Tedbirleri ile birlikte ekonomide her ynden yapsal bir deiim ortaya km, bu da bankaclk faaliyetlerine yansmtr. Bu dnemde bankalarn mali bnyelerini glendirmek, rasyonel almalarn salamak, bankalarda sahipliin ve ynetimin belli ellerde toplanmasn nlemek ve bankaclkla badamayan uygulamalara son vermek amacyla eitli yasal dzenlemeler yaplm ve daha sonra da 3182 sayl Bankalar Kanunu kabul edilmitir. te yandan, 1985 ylnda alnan bir karar ile bankalarn dviz piyasalarnda yaanan kriz nedeniyle, 1988 tarihinden itibaren T.C.Merkez Bankas duruma mdahale etmek zorunda kalmtr. Yeni Bankalar Kanunu, bir nceki kanuna gre nemli farkllklara sahiptir. Bu kanunda: Bankalarn kurulu, tesis ve ilemlerinden Merkez Bankas'nn denetim ve gzetimine kadar birok konu yenidendzenlenmi ve bankacln da almasnda baz tevikler getirilmitir. 24 Ocak stikrar Programnda da alma, serbest pazar ekonomisinegei ve liberalleme gibi amalarn eklenmesi, bankaclk kesimini de etkilemitir. Bu dneme damgasn vuran temel deiiklikler; pozitif reelfaiz uygulamas, yabanc bankalarn kurulmasna veya ube amalarna uygun ortam yaratlmas, yeni ticaret bankalarnn kurulmasna izin verilmesi, bankacln da almas, teknolojinin bankaclk kesiminde daha yaygn kullanlmas, bankalararas para piyasas, dviz ve efektif piyasalar ile altn piyasasnn kurulmasdr. Trkiye'de bankacln 1980 ncesi ve sonrasdnemdeki geliiminin temel zellikleri nelerdir? Trk Banka Sisteminin Yaps ? Trk banka sisteminin yapsn, biimsel olarak ve i konular ile ierik ynnden olmak zere iki grupta incelemek mmkndr. Biimsel Olarak Trk Banka Sistemi Biimsel olarak Trk banka sistemi, hukuk koullarna gre kiisel giriim bankalar, ticaret ortakl eklinde bankalar ve yasalarla kurulmu bankalar; sermaye kaynaklarna gre de zel sermaye ile kurulmu bankalar, tm sermayesi devlete ait bankalar, karma sermayeli bankalar, ulusal bankalar ve yabanc bankalar eklinde snflandrlabilir. erik ve Konular Ynnden Trk Banka Sistemi

erik ynnden Trk banka sistemi; Merkez Bankas, ticaret bankalar, tasarruf bankalar, yatrm ve i bankalar, sanayi ve kredi bankalar, halk bankalar, tarm ve kredi bankalar ve d ticaret bankalar olarak snflandrlabilir. konularna gre Trk banka sistemi ise; i ve ticaret bankalar, uzmanlk bankalar ve emisyon bankalar eklinde snflandrlabilir. Trk banka sisteminin yapska grupta incelenebilir? - 56 ?

Trk Banka Sisteminin zellikleri Trk banka sisteminin belli bal zellikleri unlardr: . Trk banka sistemine az sayda banka egemendir. . zel ulusal bankalar genellikle belirli kii, grup veya holdinglerindenetimi altnda b ulunmaktadr. . Trk banka sisteminde kamu bankalarnn nemli bir arl vardr. . Trk banka sistemi yeterince da ak deildir. . Bankaclk faaliyetleri lkenin gelimi yrelerinde younlamtr. . Trk banka sisteminde ube bankacl yaygndr. . Trk banka sisteminin temel tan ticaret bankalar oluturmaktadr. . Trk banka sisteminde bankalararas rekabet snrldr. . Trk banka sistemi ar bir dzenlemeye, denetim ve gzetime tabidir. Trk banka sisteminin belli balzellikleri nelerdir? Trk Banka Sisteminin Sorunlar ? Trk banka sisteminin belli bal sorunlar unlardr: . Trk banka sistemi oligopolistik bir yapya sahiptir. . zel bankalarn hemen tm, holdinglerin veya belli gruplarn denetiminde bulunmaktadr. . Sistemin yaps st dzey ynetime atamalarda hatalara yol amakta ve banka st dzey ynetimleri yetersiz kalmaktadr. . Bankalarn denetim ve gzetiminden sorumlu olan organlar, buyetkilerini etkin bir eki lde kullanmamaktadr. . Hazine ar bir borlanma eiliminde bulunmakta ve fon pazarnda bankalarla haksz bir rekabet iine girmektedir. . Trk banka sistemi nemli lde kamu kesimini finanse etmektedir. . Bankalarda donmu veya tahsili gecikmi krediler byk tutarlaraulamaktadr.

. Nitelikli personel azdr. . Kaynak yetersizlii szkonusudur. . Modern teknolojiyi uygulamada gecikme vardr. . Bankaclk faaliyetlerinde krtasiyecilik yeterince azalmamtr. . Bankalarn mali tablolar yeterince effaf deildir. . ok sayda ube ve personel fazlal szkonusudur. Trk banka sisteminin belli balsorunlarnelerdir? ? - 57

zet

Bankalar, gerek ve tzel kiilerin belli bir zaman iin harcamadklar paralar toplayarak, bunlar kredi ve plasman yoluyla deerlendirmeyealan iletmelerdir. Bankay, halkn belli bir za iinde harcamad paralar kabul ederek, bunlar nema getirir ekilde ikraz ve plase eden, demelerde araclk, para nakli, senet tahsili ve emanet kabul gibi eitli hizmetler gren bir iletme olarak tanmlamak mmkndr. Bankalarn, lke ekonomisinin gelimesinde para politikasnn gerekletirilmesi bakmndan nemli bir rol vardr. Tarihiler, bankacln douunu zamanmzdan alt bin yl ncesine kadar gtrmektedir. Gemiten gnmze kadar bankaclk ok nemli gelimeler kaydetmitir. Uluslararas bankaclk, uluslararasnda gerekletirilen deiik finansal ve ekonomik ilemleri kapsamaktadr. Uluslararas bankacla geii belirleyen faktrler, ana lkedeki yasal dzenleyici kstlamalar ve uzun dnemli politikalarn etkisi eklinde belirtilebilir. Uluslararas bankaclkta balca eilimler; younlama, ibirlii, uzmanlama ve ube ann geniletilmesi olarak belirtilebilir. Trkiye'de bankacln tarihsel geliimine 1980 ncesi ve 1980 sonras dnemler itibariyle baklabilir. Trk banka sisteminin yaps; biimsel olarak ve ikonular ile ierik ynnden olmak zere iki grupta incelenebilir. Sorular 1. Aadakilerden hangisi bankann tanmna ilikin olarak yanl bir ifadedir? a. Bankalar, gerek ve tzel kiilerin belli bir zaman iin harcamadklar paralar toplarlar. b. Bankalar, topladklar paralar kredi ve plasman yoluyla deerlendirirler. c. Bankalar eke tabi mevduat kabul ederler. d. Hibiri 2. Aadakilerden hangisi uluslararas bankacla geii belirleyenfaktrlerden biri deildir? a. Bankacla zg zellikler b. Sosyal faktrler c. ktisadi ve corafi faktrler d. Ana lkedeki yasal ve dzenleyici kstlamalar - 58

3. Aadakilerden hangisi uluslararas bankaclkta balca eilimlerden biri deildir? a. birlii b. Younlama c. ube ann daralmas d. Uzmanlama 4. Trk bankaclk sisteminin gelimesinde aadaki dnemlerden hangisi daha fazla nem tar? a. Osmanl dnemi b. 1923 - 38 dnemi c. 1939 - 44 dnemi d. 1963 - 80 dnemi e. 1980 sonras 5. Aadakilerden hangisi ierik ynnden Trk banka sisteminin unsurlarndan biri deildir. a. Uzmanlk bankalar b. Tasarruf bankalar c. Tarm ve kredi bankalar d. D ticaret bankalar Kaynaka AKG, ztin., 100 Soruda Trkiye'de Bankaclk, Gerek Yaynevi, stanbul, 1992. ERKEN, Nazm., Uluslararas Bankaclk ve Trkiye rnei, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, No: 282, Ankara, 1986. AL, Tezer., Para Teorisi; Banka, kredi, para, G.. ..B.F. Yayn No: 53, Ankara, 1990. AL, Tezer., Bankaclk Sektr, Trkiye Ekonomisi Sektrel Gelimeler, Trkiye Ekonomi Kurumu, Ankara, 1992. PARASIZ, lker., Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi KitabeviYaynlar, Bursa, 199 4. - 59

N TE 4 Banka D Finansal Araclar Bu nitede... Gnmzde finansal piyasalarn ekonomideki rolleri daha belirgin hale gelmitir. zellikle finansal araclar, para ve sermaye piyasalarnn aralar ve bunlarn ekonomiye katklar hepsindendaha ilgi ekici hale gelmektedir. Yasal dzenlemeler ve uygulamalarla ile birlikte btn finansal araclar ve aralarn incelenmesi nitenin ana konusudur. alma Biimine likin Olarak... altnz her banka d finansal arac kuruluu, faaliyet alanlar ve aralar ile birlikte deerlendiriniz. Ayrca aralarnda karlatrma yapnz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz.

nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyitekrar inceleyerek bunlarn nedenlerin meye alnz. - 60

FON PYASASININ TEMELLER

Ekonomideki finansal sektrn kurumlarn tanyp, bu kurumlarla reelsektr arasndaki ilikileri ortaya koyduumuzda, fon arz ve tal bini tmyle ele alabiliriz. Bunun iin de fon piyasasnn incelenmesi gerekir. Aslnda finansal piyasalarla dier piyasalar arasnda nemli bir fark yoktur. Bu piyasalarda da kazananlar da olur, kaybedenler de. Bu piyasalarda bankalarn yansra dier baz kurumlar, kurulular ve hatta bireyler, fon arz ve talebi srecinde nemli rol oynarlar. Bunlarn tmne banka d mali aralar adn vermekteyiz.

Gelimi ekonomilerde banka d mali araclara, kredi birlikleri, tasarruf sandklar, hayat sigortas irketleri vb. gibi isimlerle, yaygn biimde rastlanmaktadr. Bu kurumlarn en belirgin zellikleri, ticaret bankalarndan farkl olarak, kendi yarattklar fonlar yerine, tasarruf sahiplerindendn aldklar fonlarla finansmana katlmalardr. Banka d mali araclar, dn vermek iin dn alan, dolaysyla finansman gereksinimiolanlarla, finansman kapasit nlar bir piyasada karlatrmak iin gelitirilmi kurumlardr. Tasarruf Trleri . ? Ekonomik birimlerin tasarruflarnasl gruplamak mmkndr? Ekonomik birimlerin tasarruflarn, likit (nakit) ve kurumsal tasarruf olmak zere iki grupta toplamak mmkndr.

Bireyler nakit paray kk miktarlarda tasarruf ederler ve ou kez de likitideyi dorudan doruya deerlendiremezler. Bireylerin kk tasarruflarn deerlendirmemelerinin nedenleri arasnda, likitideyi yanlarnda tutmay tercih etmelerini veya plasmanlarn verimlilii konusunda herhangi bir bilgiye sahip olmamalarn sayabiliriz. Bylece tasarruflarnemli sayda ekonomik birim arasnda datlarak atl olar kleyebilir. Byle durumlarda mali araclar, likitideye verimlilik salayan avantajlarsunarak, tasa rruf sahiplerinin tasarruflarn kendilerine yatrmalarn salarlar. Bylece ekonomide atl olarak bekleyecek fonlar, mali araclarn

fonlar olarak kullanlabilir duruma geerler. Ekonomik birimler, tketim ve tasarruflar yannda, sosyal gvenlik, sigorta ve emeklilik gibi demeler de yaparlar. Gnmzde nemli miktarda fonlar, bu yolla baz kurumlara transfer edilmektedir. Sosyal gvenlikkurumlar, emekli sand, sigorta gibi ku rulular, topladklar bu fonlar, amalarna uygun olarak kullanrlar. Kaynaklarn srekli olarak yenilenmesi, bu tr kurululara istikrarl bir likitide fonu salar. Dolaysyla bu kurulular, isterlerse topladklar fonlar herhangi bir riskle karlamakszn uzun vadeli projelerin finansmannda kullanabilirler. Daha nceki nitelerde geni olarak incelediimiz gibi ticari bankaclk sistemi, banka d sektrde faaliyet gsteren ekonomik birimlere paraarzeder. Banka d sektrde faaliyet gsteren birimler, bu paray bazen bankalara reel aktif, bazen dviz satarak bazen de bankalardan borlanarak salarlar. O halde para emisyonu da finansman gereksinimi olanlara bir tr likitide arzdr. Likit ve kurumsal tasarruftan ne anlyorsunuz? - 61

Finansmanla lgili Piyasalar

nceki nitelerde de incelediimiz gibi kredi piyasalarn para piyasalar ve sermaye piyasalar olarak ikiye ayrabiliriz. Para piyasas, deyiminden ilk bakta parann deitirildii yer gibi bir anlam kmaktadr. Oysa para piyasas vadeleri bir yl veya daha az olan ksa sreli krediler ve tahviller iin kullanlmaktadr. Bu tr krediler, ok yakn bir gelecekteparaya dnece en paraya ok yakndr. Para piyasasnda ilemlerin yapld zel bir yer yoktur. Ksa vadeli olarak dn alnan ve verilen fonlarla ilgili ilemlerin tm para piyasasnn alanna girmektedir. ? Para piyasasnn ayrczellii nedir? Para piyasasnn zellii vardr, bunlar; i. Kredi ve borlarn geri denmeme riskinin ok az, ii. Vadesinin ksa ve iii. dnlerin nakte dntrlmesinin maliyetinin ok kk olmasdr. Para piyasasnda kullanlan aralar, ksa vadeli devlet tahvilleri, ksa vadeli ticari ve finansal senetler ve mevduat sertifikalarndan olumaktadr. Sermaye piyasasnda ise uzun vadeli pay senedi ve tahviller ilem grr. Uzun vadeli pay senetleri ve tahvillerin risk ve likitide dereceleri deikendir. Sermaye piyasas aralar olarak uzun vadeli devlet ve zel sektr tahvillerini, irketlerin pay senetlerini ve ipotekleri sayabiliriz. Sermaye piyasasyla para piyasasnn birbirinden ayrm, bu piyasalarn birbirleriyle olan balar nedeniyle ok gtr. Ancak, lkeye gre deimekle birlikte, vadesi 1-1,5 yldan daha uzun olan kredilerin verildii piyasalar genelde sermaye piyasas olarak kabul edilmektedir. ? Sermaye piyasasnn ayrczellii nedir? Finansal Araclarn Ekonomiye Katklar Bir ekonomide tasarruf sahibi ile kredi ihtiyac olan yatrmc arasndaki ilikiyi kuran birey, kurum veya kurulua finansal arac ad verildiini biliyorsunuz. Finansal arac kurumlar, fonlarn tasarruf sahiplerinden fon gereksinimi olanlara transferini salarken, baz etkinliklerde bulunurlar. Bu etkinlikler ile ekonomiye katklarda da bulunurlar. imdi bunlar inceleyelim. Gmleme Eilimini Azaltc Etki

. Gmleme eilimini azaltcetki nedir? Bir ekonomide finansal kurumlarn varlklarnn temel nedenlerinden biri, ellerinde fon bulunan ancak bunu (yastk altnda saklamak) istemeyen, bununla ancak birincil tahvillerin tad risk ve bunlarn paraya dntrlebilirlii konusunda tereddtl olan bireylerin olmasdr. Kukusuz tm bireylerin, eitli tahvillerden ve dier finansal kymetlerden hangilerinin kendileri iin daha elverili olduunu saptamak iin yeterli bilgiyesahip olmalarna olana k yoktur. te bu nedenle tasarruf sahipleri, kendilerine finansal araclarn sunduklar eitli olanaklardan yararlanmay - 62

. . tercih ederler. Bylece, hem daha gvenilir ve olduka likit finansal kymet bulundurma olanana sahip olurlar, hem de gelir elde ederler. Riski Azaltc Ve Datc Etki Riski datcetki ne demektir?

Finansal kurumlar, birincil tahvillere sahip olmann tad riski gznne almada ve bu riski datmada, bireylere gre ok daha avantajldr. Finansal kurumlar gerek boyutlarnn bykl, gerekse ellerindekifonlarn kabarklndan rini kolayca eitlendirerek, herhangi bir tahvilin tayabilecei riski kltebilirler. Bunun tesinde, her finansal kurum kendi alannda uzmandr ve bu konuda yetenekli elemanlar altrabilir. Finansal araclarn bu mikro zellikleri, makroekonomik dzeyde de ekonominin karlaabilecei risklerin azalmasna yardmc olarak, ekonominin kalknma srecine olumlu etki yapar. Vadeleri Ayarlayc Etki . Finansal araclar, vadeleri nasl ayarlarlar?

Finansal araclar, tasarruf sahiplerinden fon ihtiyacnda olanlara gerekli fonlarn aktarlmasnda kpr grevi yrtlrken, gerekli vadeayarlamasn da salarlar. yle ki, dn verecek fonu olanlarn bazlar, bunlar ok uzun vadeli olarak dn vermek istemeyebilirler. te yandan giriimciler ise saladklarfonlar belli bir vade sonunda geri demekisteyeceklerdir. te dn verenlerle dn alanlar aras konusunda ortaya kabilecek bu tr uyumsuzluu, finansal arac kurumlar ortadan kaldrrlar. Miktar Ayarlama Etkisi . Miktar ayarlama etkisi nedir? Genellikle tasarrufta bulunanlarn yapm olduklar tasarruf tutarlar fon gereksinimde olanlarn fon talepleri yksektir. Eer tasarruf sahipleri, yapm olduklar tasarruflar ne kadar kk olursa olsun bunlar yatrabilecekleri bir finansal arac kurum bulabilirlerse, tasarruf yapmaya zendirilmi olacaklardr. te yandan giriimciler, yatrmlarnn finansmann salamada yeteri kadar fon elde edebileceklerinden eminseler, daha byk projeleri gerekletirme olana bulabilecekleri gibi eitli alternatif yatrm alanlar konusunda da daha esnek olacaklardr. Fon Maliyetlerini Azaltc Etki . Fon maliyetlerini azaltcetki ne demektir?

Finansal arac kurumlar finansman konusundaki uzmanlklar nedeniyle, gerek tasarruf sahiplerine gerekse fon ihtiyacnda olanlara gre portfy yntemini, piyasa aratrmasn ve finansmanla ilgili dier faaliyetleridaha dk maliyetle salayabilirler. Bylece fon s ayanlarn ve dn verenlerin aratrma ve ynetim maliyetlerini minimize ederler. - 63

. . Potansiyel Faiz Oranlarn Drc Etki Potansiyel faiz oranlarndrc etki nedir?

Bir ekonomide finansal araclarn varl, ekonomide atl kalabilecek fonlarn piyasaya girmesini saladklar ve bireylerin para taleplerininazalmasna neden olduklariin; faiz oranlarnn potansiyel olarak ykselenebilecei dzeyin daha altnda olumasna katkda bulunur. Bylecefinansal araclar, yatrmlarn art konomik kalknmann hazlnmasna yardmc olurlar. Yatrmlar Artrc Etki . Finansal araclarn yatrmlarartrcetkisi nedir? Finansal arac kurumlarn ekonomik kalknma zerindeki olumlu etkilerini bir baka adan da ele alabiliriz. Bilindii gibi finansal araclar, dn verdikleri fonlarn riskine, bireylere gre daha fazla katlanma olanana sahiptir. Ayrca finansal araclar, daha ok pazarlanabilir birinciltahvillere sahip o lmadan, ekonominin katlanaca risk toplamn da azaltr. Nihayet finansal araclar, yukarda deindiimiz kararlarnn yannda, kararlardnlenin tersine, potansiyel faiz oranlarn drc etki de yaparlar. O halde bu durumun sonucunda, finansal araclar ekonomideki reel yatrmlar artrc etkide bulunurlar. Para Emisyonununun (Arznn) Art Orann Azaltc Etki . Finansal araclar, emisyon artn nasl azaltrlar? Bir ekonomide finansal arac kurumlarn varl ve etkin almas, ekonomide o anda mevcut para stokunun kullanmnn optimum dzeydeolmasn etkiler. Bylece merkez bankas kaynaklarna gereksiz bavuruyu azaltr. Bu da ekonomik istikrarn salanmas konusunda olumlu etki yapar. GENEL OLARAK FNANSAL ARACI KURUMLAR Finansal araclar birok ortak yanlarnn olmasna ve temelde ayn ileri yerine getirmelerine ramen aralarnda yine de baz farkllklar vardr. Finansal araclar, zellikle ekonomideki boyutlarna ve bilanolarnn aktif kompozisyonlarnn yapsna gre birbirinden ayrlmaktadr. Finansal araclarn blmn ve saladklar fon akm toplu olarak ekil 4.1.'de verilmitir. Mevduat Toplayan Finansal Araclar

. Mevduat toplayan finansal araclar nelerdir? Finansal araclarn bir blm mevduat toplayarak fon kayna yaratabilirler. Bunlar, bankalar, tasarruf ve yardmlama bankalar, tasarruf ve dn birlikleri ve kredi birlikleri balklar altnda toplanabilir. - 64

Ticari Bankalar nceki nitelerde geni olarak incelendii gibi ticari bankalar, ekonomide para yaratma ve piyasadan nakit ekme srecine yaptklar katklarla araclar iinde en nemli yere sahiptir. BANKA DII MALARACILAR . TASARRUF YARDIMLAMA BANKALARI . TASARRUF DN BRLKLER . YATIRIMA YNELK FNANSAL ARACILAR . EMEKLLK SGORTA KURUMLARI . POSTA EKLER . DER BANKA DII MAL ARACILAR Dorudan Finansman DORUDAN FNANSMAN SALAYAN ARACILAR . Menkul kymetler borsalar . Acentalar, tellaklar, simsarlar . Banker kurulularTASARRUF SAHPLER . Hane halk . Firmalar . Devlet FON TALEP EDENLER . Hane halk . Firmalar . Devlet DolaylFinansman PARA YARATAN MAL ARACILAR TCAR BANKALAR ekil 4. 1. Bir Ekonomide Fon Kaynaklar, Mali Aralar ve Fon Akm Tasarruf Ve Yardmlama Bankalar . Tasarruf ve yardmlama bankalarnedir? Bu kurulular kooperatiflere benzerler. Fonlarn % 90' vadeli mevduatlardan, geri kalan da sermaye, karlkl ve datlmayan krlardan oluur. Bu kurulular kendi adlarna tahvil karamazlar.

Tasarruf Ve dn Birlikleri . Tasarruf ve dn birlikleri nedir?

zellikle konut yapmn ve sahipliini salamak amacyla bir havuzuoluturmaya ynelik kurululardr. Bu kurulular flerini bata konut rehinleri olmak zere, nakit devlet tahvilleri vb. oluturur. - 65

Kredi Birlikleri ? . Kredi birlikleri nedir? Bir kooperatif rgtdr. yeleri, tasarruf hesaplarna benzeyen birsahiplik pay alrlar. Bu pay yelere, kurulutan dn para alma olana salar. Ayrca tasarruf sahiplerine eitli oranlarda faiz denir. Hangi finansal araclar mevduat toplarlar? Sigorta irketleri Sigorta irketleri bata hayat sigortalar irketleri olmak zere ok eitlidir. imdi bunlar ksaca inceleyelim. Hayat Sigortas . Hayat sigortalarnn yeknlerinin vadeleri nelerdir?

Gelimi lkelerde sigorta irketlerinin en nemli fon kaynan, sigorta primleri oluturur. Sigorta irketlerinin ykmllkleri uzun sreli olduu iin bunlarn bilanolarnn pasifinde yer alan kaynaklar, ykmllklerini karlayabilecek imknlar saladktan sonra, uzun vadeli giriimlerin finansmannda kullanlabilir. Bu srada irket, gvencesi yksek, riskidk bir portfy ol rundadr. Uygulamada, irket kendisine denen pirimleri, dier irketlerin pay senetlerine, tahvillerine yatrmakta ve ipotek karlnda bor vermektedir. Dier Sigortalar Hayat sigortas iin sylenenler, yangn, tabi afet, seyahat vb. sigortas yapan irketler iin de sylenebilir. Finansman irketleri Finansman irketleri, fonlarnn byk bir ksmn dier finansal araclar dan salarlar. Elde ettikleri fonlarn nemli blmn tketici kredisi eklinde verirler (otomobil ve dier dayankl tketim mallar satn alm iin). Eskiden, bu irketler batda, tketici finansman irketleri ve sat finansman irketleri olarak ikiye ayrlmaktayd. Gnmzde bu iki aracnn ilemleri birletirilerek tek finansman irketi balnda incelenmektedir. Yatrm irketleri . Sermayeleri open and ve closed end olan yatrmirketleri arasndaki

fark nedir? - 66

Yatrm irketleri, pay senedi kartarak kendilerine fon salarlar. Elde ettikleri fonlar, eitli fon senetleri satn alarak kullanrlar. Birok yatrm irketi vardr. Biz bunlardan sermayeleri deien (Ak fonlar) (openand) ve sermayeleri sabit olanlar(Kapal fonlar) (closed-end) inceleyeceiz. Sermayeleri deien yatrm irketleri, her zaman yeni pay senedi karabilen ve kendi pay senetlerini piyasa deeri zerinden geri satn alabilen finansal araclardr. Dolaysyla tasarruf sahipleri gerektiinde, ellerindeki pay senetlerini yatrm irketine geri satabilirler. Bu durum zellikle kk tasarruf sahiplerine nemli avantaj salamaktadr. Sermayeleri sabit yatrm irketleri, ne yeni pay senedi karabilirler, ne de piyasadaki pay senetlerini geri satn almak iin sz verebilirler. Bu irketler, sabit sayda pay senedi ihra ederler. Bu pay senetlerini satn alanlar, bunlarn piyasada satlabilirliine gvenmek zorundadrlar. Bu irketler yeni pay senedi karp geri satn almadklarndan, pay senetlerinin piyasa fiyat, dalgalanmalar gsterebilir. Sermayeleri deien, yatrmirketleriyle sabitirketler arasndaki fark nedir? Yatrm Bankalar ? Yatrm bankalar, tasarruf sahipleriyle, fon gereksiniminde olanlar arasndaki fon alveriinin gereklemesini salamak amacyla kurulurlar. Tmyle arac durumundaki yatrm bankalar, ne mevduat kabul ederler, ne de ellerindeki fonlar yatrm yaparak deerlendirirler. Bu araclar birincil piyasada u hizmetleri sunarlar:

. Pazarlanacak menkul kymetlerin resyonel seimini yapmak, . Finansal kymat karlmas yoluyla gerekli fonu salamaya alan bir iletmenin, bundan salayaca fonun iletmesini garanti etmek(underwiriting = sat ga tisi), . Finansal kymeti karan ortakla, bununla ilgili danmanlk hizmeti salamak. Yatrm bankalar bir finansal kymetin pazarlamasn kendileri yapabilecekleri gibi bunun sat garantisi sorumluluunu dier yatrm bankalar arasnda paylaabilirler ve finansal kymetlerin satn dier arac kurulularla birlikte yapabilirler. Yatrm bankalarnn balca grevleri nelerdir? LKEMZDEK BANKA DII FNANSAL ARACILAR, FNANSAL

PYASALAR VE FNANSAL ARALAR ? lkemizde mevduat toplama yetkisi ticari bankalara aittir. Gelimi lkelerdeki tasarruf sandklar, tasarruf birlikleri gibi finansal araclar lkemizde yoktur. Kuramsal olarak ticari bankalarla banka d finansal araclar arasndaki en nemli fark ticari bankalarn kaydi para yaratma kabiliyetleridir. - 67

Banka d finansal araclar prensip olarak, zerine ek yazlan vadesiz mevduat hesaplarna sahip olmadklar iin kaydi para yaratamazlar. Aada inceleyeceimiz kurulularn bir blmnn uygulamas Trkiye iin henz ok yeni saylabilir. Banka d mali araclar bankalardan ayran en belirgin zellikleri kaydi para yaratamamalardr. Yani bu kurulularda zerine ek yazlan vadesiz mevduat hesaplar almamaktadr. Kalknma Bankalar . Kalknma bankalar, bizim gibi gelimekte olan lkelerde, yatrm sermayesi an gideren ve bunun yansra teknik adan yardmda bulunarak, giriimcilerin temel endstri dallarna ynelmelerini salayarak, endstrileme dolaysyla kalknma srecini hzlandrmay stlenen kurululardr. Kalknma bankalarnn genel olarak grevleri nelerdir? . Sanayi sektrne uzun vadeli fon salamak, . Yurtii kaynaklar hareketlendirerek sanayi sektrne yneltmek, . Sermaye piyasasnn gelimesine zemin hazrlamak, . Giriimcilere proje dzeyinde teknik yardm yapmak, . lke iin elverili yatrm imknlar ve sahalar zerinde n almalar yapmak. . Yeni yatrm alanlarna nclk yapmak, . Planlama rgtnn olduu lkelerde, bu rgtn nerilerinin uygulamasn kolaylatrmak ve saptanan plan hedeflerinin gerekletirilmesine yardmc olmak, . D lkelerden ve uluslararas finans kurulularndan salanacak finansal olanaklar ve teknik yardmlar endstri kesimine kanalize etmek. Trkiye Sanayi Kalknma Bankas (TSKB) . TSKB hangi boluu doldurmak amacyla kurulmutur? Endstrilemi

lkelerde endstriyel kurulular uzun vadeli finansman ihtiyalarn sermaye piyasasndan salarlar. Trkiye'de ise sermaye piyasas henz gelime sreci iindedir. Dolaysyla endstriyel kurulularn hisse senedi satarak uzun vadeli fon elde etme olanaklar snrldr. TSKB ite bu boluu doldurmak amacyla Dnya Bankasnn (IBRD) danclk etmesiyle 1950 y ur. Uygulamada TSKB yneticileri, sermaye piyasasnn gelimesine yardmc olmak amacyla,

. TSKB'nin ortak olduu endstriyel kurulularn pay senetlerini bellibir sre sonra sata yoluyla tasarruf sahiplerinin bu kurululara ortak olmasn salayarak bir pay senedi piyasas yaratmayaalm, - 68

. . . Baz tahvil satlarn garanti ederek bir tahvil piyasasnn gelitirilmesine yardmc olmutur. TSKB nin amalarnelerdir? . Trkiye'de yeni endstrinin kurulmasna ve varolan zel sanayiningeniletilmesine ve moder nlemesine yardm etmek ve bunlar hzlandrmak, . Yerli ve yabanc sermayenin Trkiye'de kurulan endstriye katlmalarn zendirmek, . Trkiye sermaye piyasasnn gelimesine yardm etmek. zellikle ilk iki maddedeki amacn gereklemesini salamak iin de TSKB; . Ak kredi, rehin, ipotek karlnda orta ve uzun vadeli ikrazatta bulunacakt (uzun vadeli krediler iinde dviz kredileri nemli yer tutmaktadr). . Her trl endstriyel kurululara itirak edecekti. . Baz istisnai durumlarda, banka kendi kayaklaryla yeni endstriyelkurulular kuracakt. Bankann kaynaklarna gelince, bunun nemli bir blmn uluslararas kurulularn salad uzun vadeli krediler oluturmaktadr. Buna sermaye benzeri krediyi, hkmet kredilerini ve tahvilleri ekleyebiliriz. Sanayi Yatrm Ve Kredi Bankas (SYKB) . . SYBK hangi amalarla kurulmutur?

zel sanayi kurulularnn yatrmlar iin gerekli kredilerin salanmas amacyla Birinci Be Yllk Plan dneminde yeni kredi kuruluuna ihtiyaduyulmu ve 1963 ylnda alt bankann itirakiyle SYKB kurulmutur. Daha kk lekte kurulmu olan bu bankann kaynaklarn, sermayeve ihtiyatlar, ortak bank uzun vadeli borlanmalar, T.C. MerkezBankasndan alnan orta vadeli krediler ve Ulusl araras Kalknma Birliinden alnan krediler oluturmaktadr. Bankann amalar TSKB ile paralellik gstermektedir. Ancak SYKB'nindviz kredileri ynnden TSKB'ye oranl a daha snrl imknlara sahip olduu, buna karlk TSKB'nin ise Trk Lirasyla ilgili kaynaklarnn dviz kredileri yannda yetersiz kald grlmtr. Ortak bankalar SYKB Trk Liras

kaynaklarnn aa yukar % 75'ini salamaktadr. Dolaysyla SYKB dolayl olarak ticaret bankalarnn mevduatlarndan yararlanm, bir baka deyile mevduatlar, kalknma bankaclna kanalize olmutur. Trkiye Kalknma Bankas (TKB) Yeni adyla Trkiye Kalknma Bankas, eski adyla DESYAB ncelikle yurt dnda alan iilerin ve halkn birikimlerini deerlendirmek amacyla 1975 ylnda kurulmutur. TKB nin amalarnelerdir? - 69

. Birikimleri zendirmek ve fon salamak, . Yatrm giriimlerine her trl teknik yardmda bulunmak, . Sanayi yatrmlarn ve iletmeleri finanse etmek, . Yatrmc ve iletmeci giriimlerin kurulmasna nclk etmek ve sermayelerine itirak etmek, . Kaynaklar uzun sreli kalknma plan ve yllk programlarn hedeflerine ve toplum yararna uygun yatrmlara yneltmek ve blgeleraras gelimilik farklarn azaltmakdr. DESYAB'n sermayesinin % 85'i Hazine, % 15'i de Sanayi ve Teknoloji Bakanl (yeni adyla Sanayi ve Ticaret Bakanl) ve KT'ler tarafndan taahht edilmitir. Ayrca banka sermayesinin % 49'unu gemeyenblmnn ncelikle yurt d ve alanlara olmak zere, halka ve dier tzel kiilere devredilebilecei yer almtr. 1988 ylnda Devlet Sanayi ve i Yatrm Bankas, (DESYAB) Trkiye Kalknma Bankas adn almtr. hracat Kredi Bankas (TRK EXMBANK) Bugnk adyla hracat Kredi Bankas 1964 ylnda Amortisman ve Kredi Sandnn, yeniden rgtlenmesi sonucu Devlet Yatrm Bankas (DYB) adyla kurulmutur. O dnemde bankann temel grevi, Kamu ktisadi Teebbslerinin yatrmlar iin gerekli kredileri salamak, gerektiinde bu amala garanti vermektir. Banka ayrca KT'lere ksa vadeli iletme kredisi salama grevini de yrtmekteydi. DYB'nin fon kaynaklarn, sermaye ihtiyatlar provizyonlar ve karlklar olmak zere zkaynaklar; amortisman ve kredi sandna daha nce yatrlm zorunlu karlklar; Hazinece bankaya salanacak krediler, kartlacak tahvillerin geliri; Bankann hazine kefaletiyle yerli ve yabanc finansal kurululardan salayaca krediler; KT'lerin bankaya aabilecekleri alacakl cari hesaplar, yasa ve kararnamelerle bankaya salanacak dier kaynaklar oluturmaktayd. Devlet Yatrm Bankas, 25.3.1987 tarihinde 3332 sayl kanunla Trkiye hracat Kredi Bankas'na (Trk Eximbank) dntrlmtr. Eximbank'n ana amac d ticaretin finansmann salamasdr. T.C. Turizm Bankas . T.C.Turizm bankalarnn amacnedir? 1955 ylnda kurulmutur. Bir Kamu ktisadi Teebbs olarak faaliyetini srdrmektedir. Turistik tesisler kurar ve iletir. Turizm sanayine krediamaktadr. Turis tik tesislere itirak eder. Bu bankamz mevduat kabul etmemektedir. Bu nedenle banka d mali arac olarak dnlebilir.

Trk Merchant Bank Bir yatrm olarak 1988 60' yabanclara Bankas ve Trk D - 70 bankas ylnda sermayesinin % 40 ya da % ait olmak zere kurulmutur. Yerli bankalar T. Ticaret Bankasdr.

. . Trk Merchant Bank'n amalarnelerdir? Bu bankann amalarn yle sralayabiliriz. . Mterilerinin menkul deer almlar iin kredi vermek, . Bankalararas para piyasasndan, bankalardan ve dier mali araclardan Trk Liras ve yabanc para alarak fon salamak, arac ve piyasa yapc ilemler yapmak iin yatrmc ve arac olarak almak, . Menkul deer alm satmnda bulunmak ve menkul deer karm yoluyla fon salamak, . Finansal alanlarda danmanlk hizmeti vermek, . Portfy ynetimi ve oluturulmas konularnda danmanlk hizmeti yapmak ve yatrm fonu kurmak . thalat ve iin akreditif amak, . Teminat karl kredi salamak, . Yatrm Bankacl erevesinde ticari temsilciler sigorta acental ve komisyonculuk yapmak, . Sabit varlk kiralamas yapmak. Yatrm Bankas . Yatrm bankasnn amalarnelerdir? Sermayesinin tm yabanclara (% 95 Transarabian Invistment Bank) ait olmak zere 1987 ylnda kurulmutur. Bu banka yurtii ve yurtd yatrm, kalknma tacir (merchant) bankacl gibi faaliyetleri yapmaktadr. Birleik Yatrm Bankas . Birleik Yatrm Bankasnn faaliyet alannedir? Sermayenin byk bir ksm yerli i adamlarna ait olmak zere 1989 ylnda kurulmutur. Yatrm bankacl alannda faaliyet gstermektedir.

Tekfen Yatrm Ve Finansman A.. Sermayenin byk bir blm yerli olmak zere 1989 ylnda kurulmutur. Yatrm bankacl alannda faaliyet gstermektedir. zel Finansman Kurumlar . zel finans kurumlarnn amacnedir? - 71

lkemizde islm ilkelerine sk skya bal faiz geliri istemeyen kiilerin tasarruflarna ynelik olarak faizsiz alan banka d mali arac grnmnde Faisal Finans Kurumu A.., Al Baraka Trk zel Finans Kurumu A.., Kuveyt Trk Evkaf Finans Kurumu A.. , Asya Finans gibi kurulular kurulmutur. Fon Kaynaklar

Bu kurulular her vade grubu (3, 6, 12 ya da daha uzun) kendi iindebamsz olarak iletil ek zere katlma hesaplar ya da cari hesaplar biiminde fon toplamaktadr. Bir vade grubuna para yatrldnda ya da ekildiinde deien bir katsay yoluyla her ileme ayr hesap deeri verilmekte, bu vade grubuna yatrlan tutarlarla grubun salad kr tutarhesap deerlerine blnerek bir birim deeri bulunmaktadr. Buna gre hesap sahibinin pay (ana para + kr) = hesap deeri X birim deeri olmaktadr. Fon Kullanm

. Mudaraba Yolu: Bu yolla kurumlar belli mallarn alm satmn finanse etmektedir. Kurum mal mterisi adna satn almakta ve bunu bir bedel karl mterisine satmaktadr. Emtia (menkul mal) rehni karl krediye benzemektedir. . Murabaha Yolu: Bu yolla mteri kurumla bir makine ya da tehizatn alnmas konusunda szleme yapmakta ve borcunu bir takvim erevesinde demektedir. . Musaraka Yolu: Bu yolla bir fabrikann kurulmas dnlebilir. Uygulamada belirli hammadde ve firma giderlerinin salanmasndan teye gidilmektedir. Mteri kurulu tamamlandktan sonra saladgelirden yneticiliine karlk olan pay almakta, kalan kuruma ait olmaktadr. . cara: Giriimcinin hammadde ve malzeme gereksinimleri kurumkanalyla nc kiilerden p arak satn alnmakta ve giriimciyevadeli olarak satlmaktadr. Leasing'e benzemektedir. Bu kurumlarda fon isteyen giriimciye bir para demesi yaplmamakta, bu parayla amalanan alm ve yatrmlar zel finans kurumu tarafndan yaplarak giriimciye devredilmektedir. Bu kurumlarn yaptklar dier hizmetler arasnda, yatrm ve portfyleri ynetmek, miras idare etmek veyeddiemin ve veki l olarak davranmak, fizibilite raporlar hazrlamak ve danmanlk hizmetleri salamak saylabilir.

Kredi ve Kefalet Kooperatifleri Kredi ve kefalet koopiratiflerinin amalarnelerdir?

lkemizde ok sayda kredi ve kefalet kooperatifi vardr. Bunlar kk endstri ve ticaret sektrnn orta vadeli finansman ihtiyalarna ynelikolarak kurulmutu kurulular gerek ortaklardan topladklar fonlar, yine ortaklarna dk faizli iletme kredisi olarak vermekte, gerekse ortaklarna kefil olarak Halk Bankas Kredilerinden yararlanma olana salamaktadrlar. Bu kurumlar genel olarak olduka ksa vadeli kredi taleplerini karlayabilmektedirler. . - 72

Sigorta irketleri Daha nce de belirtildii gibi, endstrilemi lkelerde sigorta irketlerinin, kiisel tasarruflarn bir blmn toplama asndan ekonomide arlklar byktr. Saylar yldan yla deimekle birlikte lkemizde, olduka kabark sayda yerli ve yabanc sigorta irketi faaliyet gstermektedir. Ancak topladklar fonlar, henz nemli bir meblaa ulaamamtr. Gerek gelimi gerek gelimekte olan lkelerde, sigorta irketleri arasnda hayat sigortasnn nemi byktr. Ancak gerek sosyal gvenliksistemlerinin hzl gelimesi gerek hzl enflasyon nedeniyle, gelecekteelde edilecek sabit tutarda bir gelirin deerinin gi derek klmesi, hayatsigortalarnn nemini azaltc etki yapmaktadr. lkemizdeki sigorta irketlerinin aktif yaplarn pay senetleri, tahviller, hayat polieleri zerine dnler, ipotek karl dnler ve tanmaz mallar oluturur. Yukarda da belirtili gibi tm sigorta irketlerinin aktiflerinin toplam Trkiye Ekonomisi iin ok kk bir rakamda kalmaktadr. Yar Finansal Kurumlar Amac finansman olmamakla birlikte, byk fonlarn toplanmas nedeniyle finansman salayan kurumlar bu grupta yer alr. Kamu Sosyal Gvenlik Kurumlar lkemizde sosyal gvenlik kurumlarnn zorunlu olarak topladklar prim gelirlerinin toplam birikim sreci iindeki nemi byktr. Ancak toplanan fonlarn kullanm yasalarla snrlandndan, para ve sermaye piyasalarna katklar dolayl ve snrldr. Bunlar, T.C. Emekli Sand, Sosyal Sigortalar Kurumu ve Ba-Kur'dur. zel Emekli Sandklar Ve Fonlar lkemizde Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) kurulurken bankalar ve sigortalar bu kurumun dnda kalmay ve dolaysyla memurlarnn emekli keseneklerinden oluan fonlar kullanma olanan ellerinde tutmay baarmlardr. Saylar olduka fazla olan bu sendikalar, birikimlerini genellikle bal

olduklar bankann sermayesine veya emrine bir lde detahvil piyasasna aktararak kullanmaktadr. Yukarda szn ettiimiz sosyal gvenlik kurulular dnda, tek sigorta uygulamas 1961 ylnda kurulan Ordu Yardmlama Kurumudur (OYAK). OYAK, gerek fonlarn toplanmasnda gerekse bunlarn endstriyel alanlara yatrlmasnda olduka baarldr. lkemizde Kollektif Yatrm Kurulular . lkemizdeki kollektif yatrm kurulularnelerdir? lkemizdeki sermaye piyasalar kurumlar, . Arac Kurulular (Yetki alm bankalar + Arac kurumlar), . Yatrm Ortaklar, - 73

. Yatrm fonlar ve . Sermaye piyasasnda faaliyet gsterilmesine izin verilen dier kurumlardr. Ancak, yukarda "arac kurulular" olarak belirtilen ilk madde, SPK md. 32'de "arac kurumlar" olarak belirtilmektedir. Sermaye Piyasas Kanunu'nda "sermaye piyasas kurumlar" tanmna dahil edilmeyen bankalarda sermaye piyasas faaliyetlerinde bulunurlar. Bankalar faaliyetlerinde snrl olarak SPK hkmlerine tabidirler. Bankalar kurulu, denetim, muhasebe, mali tablo ve rapor standartlar konularnda Bankalar Kanunu'na tabidir (SPK md. 50). Arac Kurulular Arac kurumlar ile sermaye piyasasnda faaliyet gsterme yetkisi alm olan bankalar arac kurulular oluturur. Arac kurulularn, araclk kapsamnda olmak zere yapabilecekleri faaliyetler unlardr. . Sermaye piyasas aralarnn halka arza aracl . Sermaye piyasas aralarnn ikinci el piyasada alm satmna araclk . Mteri portfy ynetimi . Yatrm danmanl . Menkul kymetlerin geri alma veya satm taahhd ile alm satm. Araclk faaliyetleri yrlecek olan kurulular, yukarda ilk iki kda belirtilen faaliyetlerden en az biri iin Sermaye Piyasas Kuruluna bavurmak zorundadrlar. Arac Kurulularla lgili Tebli sermaye piyasas aralarnn halka arznda araclk faaliyetinin; . En iyi gayret aracl, . Araclk yklemini kapsadn belirtmitir. En iyi gayret aracl: Halka arz edilen semaye piyasas aralarnn aklamalarnda belirtilen sat sresi iinde satlmasn, satlmayan ksmnn ise halka arz edene iadesini veya bunlar, daha nce satn almay taahht etmi nc kiilere satlmasn ifade eder. Araclk Yklenimi: Sat yapana kar, kurul kaydna alnacak sermaye piyasas aralarnn,

. Halka arz yoluyla satlmasnn ve satlmayan ksmnn tamamnn, bedeli sat sresi sonunda tam ve nakden deyerek satn alnmasnn ("Bakiyeyi Yklenim") . Bedeli, satn balamasndan nce tam ve nakden demek suretiyle tamamnn satn alnarak halka satlmasnn ("Tmn Yklenim") taahht edilmesidir. Menkul kymetlerin ihracna ilikin araclk taahhd, ihra eden ortakln isteiyle, arac kurumlar ve bankalar arasnda kurulacak konsorsiyumlar eliyle de yaplabilir. Bu durumda araclar arasnda bir konsorsiyum szlemesi dzenlenir ve konsorsiyumun ynetimini arac kurululardan biri stlenir. - 74

. . Yatrm Ortaklar Yatrm ortaklar hangi faaliyetleri yapabilirler ve hangi faaliyetleriyapamazlar?

Yatrm ortaklar, sermaye piyasas aralar ile ulusal ve uluslararas borsalarda veya borsa d organize piyasalarda ilem gren altn ve dier kymetli madenler portfylerini iletmek amacyla kurulan kaytl sermaye esasna tabi anonim ortaklardr. Bu portfyler mstakilen bu unsurlardan oluabilecei gibi, karma da olabilir. Yatrm ortaklarnn kurulu izni alabilmeleri iin portfy iletmecilii faaliyetinde bulunmak zereKurula bavurmalar arttr. Portfy deerinin en az % 25'ini srekli olarak zelletirme kapsamna alnm KT'ler dahil Trkiye'de kurulmu ortaklarn hisse senetlerine yatrm yatrm ortaklar A tipi ortaklk olarak adlandrlr.

. Yatrm ortaklar, hisse senetlerini satn aldklar ortaklarn herhangibir ekilde sermaye ve ynetimine hakim olma amac gdemezler, . dn para verme ileriyle uraamazlar, . Mevduat toplayamazlar, . Ticari ve zirai faaliyette bulunamazlar, . Araclk faaliyetlerinde bulunamazlar, . Alm ve satm ilemlerini, borsa d tekilatlanm piyasalarda yapmak zorundadrlar. Rayi bedelin stnde satn alamaz ya da rayibedelin altnda sat yapamazl . Risk sermayesi yatrm ortaklarnn hisse senetleri dnda, Trk ve yabanc yatrm ortaklarnn hisse senetlerine yatrm yapamazlar, Portfydeki menkul kymetler, yaplacak saklama szlemesi erevesinde Takas ve Saklama Merkezi (irketi) veya bir banka nezdinde muhafaza edilir. Risk Sermayesi Yatrm Ortakl . Risk sermayesi ortaklnedir? 6.7.1993 tarihli 2129 Sayl Resmi Gazete'de "Risk Sermayesi Yatrm Ortaklarna (RSYO) likin Esaslar" yaynlanmtr. Trkiye'de kurulmu ve kurulacak olan, yksek gelime potansiyeli tayan ve menkul kymetleri,

likitidesi dk olan giriim irketlerinde, birinci el piyasalarda ihraedilen sermaye piy sas aralarna yatrm yaplarak gerekletirilen uzun vadeli kaynak aktarm biimine risk sermayesi yatrm denir. Giriim irketlerin endstriyel uygulama veya ticari pazar potansiyeliolan ara, gere, ma lzeme, hizmet veya yeni rn, sistem ve retim tekniklerini meydana getirilmesini amalamalar veya bu dorultuya girebilecek nitelikleri tamalar arttr. - 75

Kaytl sermayeli olarak kurulan, balang veya karlm sermayelerini, esas olarak sermaye kazanc elde etmek amacyla risk sermayesi yatrmlarna ynelterek risk sermayesi yatrm faaliyetinde bulunan ortaklar (RSYO denir) giriim irketlerinin ynetimine katlp, bu irketlere gerekli danmanlk ve yneticilik hizmetlerini sunabilir. Yatrm Fonlar . Yatrm fonlarnedir? Halktan katlma belgeleri karlnda toplanan paralarla, belge sahipleri hesabna, riskin datlmas ilkesi ve inal mlkiyet esaslarna gresermaye piyasas aralar ile ulusal piyasalarda ve uluslararas borsalarda ilem gren altn ve dier kymetli madenler portfy iletmek amacyla kurulan mal varlna yatrm fonu ad verilir. 3794 Sayl Kanunla deitirilmeden nce menkul kymetler yatrm fonu olarak adlandrlan yatrm ortaklklarna ilikin her trl dzenleme kurulca yaplr. Yatrm fonlar karma olarak da kurulabilir. Fonun tzel kiilii yoktur, ancak mal varl kurucunun malvarlndan ayrdr. Portfy deerinin en az % 25'ini srekli olarak zelletirme kapsamna alnm KT'ler dahil Trkiye'de kurulmu ortaklklarn hisse senetlerine yatrm yatrm fonlar, A tipi fon olarak adlandrlr. Yatrm fonlarnda gerek ve tzel kiilerin, ortaklarn haklarn gsteren katlma belgesi vardr. Ancak bununla, fonu kurup yneten kurum arasnda bir ortaklk balants kurulmaz. Katlma belgesinin temsil ettii, bedelin tam ve nakden denmesi artdr. tibari deerleri yoktur. Fon pay deeri, fonun toplam deerinin dolamdaki katlma bedellerinin pay saysna blnmesiyle elde edilir. Pay deeri, her i gn sonu itibariyle izlenen ign izahnamede belirtilen alm satm yerlerinde aslan ilanlarla duyurulur. Katlma belgelerinin halka arzedilmeleri zorunludur. Fon porfyndeki varlklar yaplarak bir szleme ile Takas ve Saklama Merkezi (irketi) veya fonla kuruculuk ve danmanlk ilikisi olmayan bir banka nezdinde muhafaza edilir. 3794 Sayl Kanun'la artk bankalarn yansra sigorta irketleri, arac kurulular, kanunlarnda engel bulunmayan emekli ve yardm sandklar ile 586 sayl Kanun'un geii 20. maddesi uyarnca kurulmu olan sandklar Yatrm Fonu kurabileceklerdir. Burada sz edilen arac kurum ve

sigorta irketlerinin denmi sermayelerinin en az 10 milyar TL olmas gerekmektedir. Yatrm ortaklar ve yatrm fonlar aadaki unsurlardan olumaktadr. . ok sayda kk kapital sahibi, . Herkes iin bir tip portfy, . Uzman eliyle portfy oluturma ve ynetme, . Portfyde maksimum randman ile minimum risk arasnda optimaldengeyi salama. . Portfy hizmetlerini tek elden yrtme. Daha nce de incelediimiz gibi yatrm fonlar kurulu sermayesinegre sabit ve deiken sermayeli olabilmektedir. - 76

? Sermaye Piyasasnda Faaliyet Gstermesine zin Verilen Dier Kurumlar Ve Genel Finans Ortaklklar Sermaye piyasas aralarnn takas ve saklanmas, derecelendirilmesi ve bunlar ihra eden ortaklk ve kurulularla, sermaye kurumlarnn denetlenmesi ile uraan kurulular, yatrm danmanl, portfy ynetimigibi sermaye piyasas faaliyetlerine yerine getiren irketler, ortaklk ve kurululara ait alacaklar temellk ederek mnhasran SPK'nn 13/amaddesinde belirlenen varla dayal menkul kymetleri ihra etmek amacyla tekil edilen genel finans ortaklar, ipotee dayal menkul kymetler merkezleri (SPK md. 39)'a gre sermaye piyasalarnda faaliyetgstermelerine izin veril en kurumlardr. Genel finans ortaklar (GFO) 31.7.1992 tarihli 21301 Sayl Resmi Gazete'de Varla Dayal Menkul Kymetlerin Kurum Kaydna alnmasna ve Genel Finans Ortaklarnn Kurulu ve Faaliyet lkelerine Dair Esaslar Teblii ile dzenlenmitir. Buna gre genel finans ortaklar Tebli'de belirlenen alacaklarn temellk ve bu alacaklar karlk gsterilerek Tebli hkmleri erevesinde dzenlenen VDMK'nin ihrac ve halka arz amacyla kurulan anonim ortaklardr. TTK'na gre ani usulde kurulmas, denmi sermayelerin 10 milyardan az olmamas, nakit karl karlmas ve nama yazlmas, kurucularnn mflis olmamas veya yz kzartc bir sutan dolay hkm giymemi olmalar gerekmektedir. GFO'larn temellk ederek karlnda VDMK ihra edebilecekleri alacaklar portfynn toplam tutar, zkaynaklarnn 20 katn aamaz. lkemizdeki kollektif yatrm kurulularnaklaynz? zet Banka d finansal araclar, gmlenmeyi azaltan, riski datan, vadeleri ayarlayan, kredi miktarn ayarlayan, fon tasarruf maliyetlerini azaltan, yatrmlar artran kurululardr. lkemizde gerek bankaclk, gerekse banka d finansal araclar, 1980'den sonra byk gelime gstermitir.

Sorular 1. Finansal araclar aadakilerden hangisini salarlar? a. Gmleme eilimini artrarak, faiz oranlarnn ykselmesine sebep olurlar. b. Gmleme eilimini azaltarak, faiz oranlarnn ykselmesinesebep olurlar. c. Gmleme eilimini azaltarak, potansiyel faiz oranlarn dr c ynde etki yaparlar. d. Gmleme eilimini artrarak faiz oranlarn drrler. e. Hi bir ekilde faiz orann etkilemezler. - 77

2. Finansal araclar aadakilerden hangisine neden olurlar? a. Ekonomide Merkez Bankasnn para emisyonu artrmasna. b. Para emisyonuna mracaatn azalmasna. c. Merkez Bankasnn iinin zorlamasna. d. Bankalarn negatif faiz uygulamasna. e. Bankalarn ubelemelerine. 3. Banka d finansal araclarla ticari bankalar arasndaki en nemli fark, aadakilerden hangisidir? a. Ticari bankalarn yalnzca ticari ialanlarda, halbuki finansal araclarn her alanda faaliyet gstermeleridir. b. Finansal araclarn kaydi para yaratmamalardr c. Ticari bankalarn vadeli mevduat toplamalardr. d. Finansal araclarn kredi vermemeleridir. e. Bankalarn mevduat toplamamasdr. 4. lkemizdeki kalknma bankalarnn en eskisi hangisidir? a. TSKB b. SYKB c. DESYAB d. DYB e. Smerbank 5. Para piyasasnda, aadakilerden hangisi geerlidir? a. Bir yldan uzun vadeli tahviller ilem grr. b. Yalnzca para arz ve talebi dnlmelidir. c. Pay senetleri arz ve talep edilir. d. Bir yl veya daha ksa vadeli fon arz ve talebi sz konusudur. e. Bir yldan uzun fon arz szkonusudur. Kaynaka ERTUNA, zcan. Finansal Kurumlar, Ege niversitesi Matbaas, zmir, 1982. HENNING, Charles N, W. Pggot ve R.H. Scott. Financial Markets and the Economicy, New York, l975. KAUFMAN, George G. Money and Finacial System, Rand McNaily, Chicago, 1975. RITTER, S. Lawrance ve William L. Slber. Principles of Money, Banking and Financial Markets, Basic Books Inc, New York, l977. PARASIZ, lker. Para, Banka ve finansal Piyasalar, Ezgi Bursa, 1995. KOHL, Meir. Money, Bankng and Financial Markets, Dyden 2. bask, New York, l993. MISHKIN, Frederic. Tehe Economics of Money Bankng and Financial

Markets, Scott Foresman, Boston, l989. - 78

NTE 5 Trkiye'de Para ve Sermaye Piyasalar Aralar Bu nitede... Gnmzde finansal sistemin iki nemli ayan para ve sermaye piyasalar oluturmaktadr. Bu piyasalarn yaplar ve ileyi biimleri ile aralar nitenin younlat konulardr. alma Biiminelikin Olarak... Para ve sermaye piyasas ayrmn iyice anlaynz. Okuduklarnz gerek yaamla deerlendiriniz. Bu piyasalarla ilgili tarihsel veyasal bilgileri zmsemey e alnz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 79

LKEMZDE SERMAYE PYASASI YASALARI, BORSALAR VE TAHVL PYASALARI Sermaye Piyasalar ? lkemizde sermaye piyasalar Osmanl Dneminde ve Cumhuriyetdneminde ayr ayr incelemek gerekir. Osmanl Dnemi

lkemizde sermaye piyasasnn gemii sanldndan daha eskidir. Avrupa'da yaanan sanayi devrimi ve smrgecilik hareketleri bykanonim irketlerin ortaya asna ve bunlarn halka almasna yol atnda, Trkiye'de yaayan yabanc tacirler ve aznlklar bu irketlerin tahvil ve hisse senetleriyle ilgilenmeye balamlar, tedavl eden parann altn para olmas, kambiyo kontrolnn bulunmamas ve kapitlasyonlarn kendilerine salad serbesti sayesinde, darya para kararak alm-satm yapmlardr. Daha sonra Tanzimat hareketinin de etkisiyle Trkler de bu konuya ilgi gstermilerdir. Dardan alnan kymetlerinel deitirmesi ksa zde de bir piyasa oluturmu, buna da Galata bankerleri nayak olmulardr. 1854 Krm Sava dolaysyla karlan borlanma tahvilleri, bunu takiben devletin eitli vesilelerle kard tahviller, Trkiye'de faaliyet gsteren yabanc irketlerin (zellikle imendifer, elektrik gaz ve tramvay irketlerinin) merutiyetten sonra dayerli irketlerin tahvil ve hisse senetleri piyasada alnp satlmtr. lk olarak 1864 te Galata bankerleri bir dernek kurmu, 1866 da hkmete ilk borsamz stanbul'da kurulmutur. Bu borsada yerli ve yabanc tahvil ve hisse senetleri Avrupa borsalaryla telgraf ilikisi kurularak ilem grmtr. rnein, Panama tahvilleri ve Suvey Kanal hisse senetleri ok defa yabancbankalarn araclile varlklTrk ailelerince de satn alnmtr. Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Sava, piyasay etkilemekle beraber, Cumhuriyetin ilanndan sonra kapitlasyonlarn kaldrlmas, yabanc irketlerin milletletirilmesi, kambiyo kontrolnn getirilmesi ve stanbul Esham ve Tahvilat Borsasnn Ankara'ya tanmas bu ilk sermaye piyasamzn sonu olmutur. lkemizde Galata Bankerlerinin nemini aklaynz. Cumhuriyet Dnemi lkemizde sermaye piyasasnn yeniden douu, 1960 l yllarda Hrriyet

tahvilleri ve tasarruf bonolar ile balar. Tasarruf bonolar tamamen, Hrriyet tahvilleri ise ksmen mecburi tasarruf mahiyetinde olduu iin, ksa zaman sonra bunlar alanlar paraya evirme imkn aramaya baladlar. Piyasada baz ibilir kimseler de bunlar faiz oranlarna ve vadelerine gre krarak satn aldlar. Zamanla ara simsarlar da tredi ve bu i arzuhalcilere kadar indi. Alclar stne belli bir kr koyarak, bunlar parasn deerlendirmek isteyenlere sattlar. Bylece ilk defa ikinci el menkulkymetler piyasas domu oldu. Bu piyasann douunun asl nemli nedeni, birinci el olarak devlete karlan tasarruf bonolarnn faiz oranlarnn, cari piyasa faizinin ok altnda oluuyudu (% 6). Cari faiz oran ise

o gnlerde % 12 nin zerindeydi. kinci el alm ve satmlarda fiyat, faizrandman % 12 ola ekilde ayarlanyordu. - 80

Tasarruf bonolar 1980 lerde tamamen piyasadan ekildi. Fakat menkul kymetler piyasas kurulmutu. Balangta halka ak olarak kurulan, ya da sonradan halka alan irketler baar kazanp glendike, bunlarn hisse senetleri, piyasada ayn esnaf tarafndan alnp satlmaya balad. Daha nce kapal aile irketi olarak kurulan pek ok irket de lmler ve veraset yoluyla kapal olmaktan kt. 1970 li yllarda baz byk holdingler halka almann avantajlarn grerek 2-3 bin ortakl byk irketler kurdular. Hatta mevcut holdinglerine paralel yeni yatrm holdingleritesis ettiler. Bu konu ksa zamanda dejenere edildi; ama o dnemden bugne gerekten faydal ve baarl pek ok halka ak irket kald. Ayn tarihlerde yurtdna ii akm da, Anadolu'nun eitli kelerinde pek ok ii irketlerinin kurtuluunu beraberinde getirdi. Yazk ki irketlerin bazs mahalli esnaf ve erafn ynetiminde kalarak baarl olamadlar. Buna karlk "bir holding + bir banka + 1000 kk ortak" forml genelde baarl olmu ve sermaye piyasasnn bugnk dzeyine gelmesine de yardmc olmutur.

Bu arada Trkiye Snai Kalknma Bankas'nn da hisse senedi piyasasnn olumasna katksn unutmamak gerekir. Bu banka kuruluta itirak ettii ve d kredi salad kuruluun, gelime dnemi tamamlanpkra getikten sonra, portfyndeki hisse senetlerini p fakat makulbir fiyatla satmak yoluyla, hem sermaye piyasasna kaynak salam, hem de zaman zaman likitide ettii fonlarla yeni kurulular desteklemi ve kendisi kr salamtr. Trkiye'de sermaye piyasasnn gelimesinde tasarruf bonolar, yatrm holdingleri, ii ve hemehri irketleri ve T. Snai Kalknma Bankas'nn almalar balca kilometre talarn oluturur. Bunlara, 1979-82 yllarna damgasn vuran bankerler olayn da eklemek gerekir.

Bankerler olay aslnda bir gelime basama deil, suni bir olaydr. Halkn ilgisini bankaclk sektr dna ve faize dnk menkul kymetlereekmi, fakat son bakmndan sermaye piyasasna nemli zararlar vermitir. Bu bakmdan ileride daima ibretle hatrlanmas gereken birolaydr.

Bankerler olaynn balca sebebi o yllarda grlen yksek oranl enflasyondur. Yksek enflasyon nedeniyle, mevduat ve tahvil faizleri negatifgetiri salar hale gel mitir. Zamann mevzuat, mevduat ve tahvil faizlerinin enflasyon dzeyine karlmasna engel olduu ve birincil satlar daima gelir ynnden enflasyonun gerisinde brakt iin, tahvil ve mevduat sertifikas satlar ikincil piyasaya intikal etmi ve ikincil piyasadamantar gibi bankerlerin bitmesine sebep olmutur. O dnemde tahvi l ihracna yalnz bankalar araclk edebiliyorlard. Bankalarn tahvil ihracna ilikin esaslarn Merkez Bankas belirliyordu. Bankalar Merkez Bankasnn sk denetimi altnda bulunduundan, belirli faiz oranlarnn stne klamyordu. Enflasyonun % 60 at sralarda resmi tahvil faiz oran brt % 28 de kalmtr. O dnemde henz Sermaye Piyasas Kanunu olmadndan bankerler gayet serbest ekilde alyordu. 1000 liralk tahvili banka giesinden szde 1000 liraya alp rnein 800 liraya satyordu. Aradaki fark ve kendi komisyonlarn tahvili karan irketten finansman masraf ad altnda tahsil ediyor ve bunun iin fatura bile kesebiliyorlard. Daha sonra karlan mevduat sertifikalar da ayn akibete urad. Bankalarn tahvil ve mevduat sertifikalarna uygulayabilecekleri faiz oranlarnn, hkmete belirlenmesi, fakat bankerlere bu tip kstlamalar uygulanmamas, bankalarla bankerler arasnda ikinciler lehine haksz rekabet yaratmtr. Kendi gielerinden hibir zaman o kadar byk mevduat top - 81

lamayacak olan baz kk bankalar, bankerler eliyle sertifika sat yoluyla bnyelerinin kaldrabileceinden ok fazla mevduat yk altna girmiledir. Bylece, bir hamlede toplanan milyarlar akllca plase edilememi ve byk ksm batak hale gelmitir. Bu da, bankalarn yapt ilerin uzman kadrolara sahip olmayan kurulularca yaplamayacan gstermitir. Sonunda bankerler batm ve halkn parasn da batrmtr. lkemizde Borsa . ?

1854 Krm Sava ile balayan Osmanl borlar nedeniyle Trkiye'demenkul deerler borsasnn kurulmas hem kolaylam, hem de hzlanmtr. Osmanl borlanma tahvilleri karlmaya balandktan sonra, bunun stanbul'da bir piyasas olumu ve gayrimslim bankerler Galata'dabu ile uramaya balamlardr. Trkiye'de bir borsa ku gerei bu dnemde ortaya km ve Galata Bankerleri kendi aralarnda 1864 ylnda bir dernek kurarak bu harekete nclk etmilerdir. Krm Savann menkul deerler borsasnn kurulmasndaki nemi nedir? 1866 ylnda Trkiye'den alacakl olan devletlerin de destei ile stanbul'da bir Dersaadet Borsas kurularak almaya balam ve borsayaMaliye nezaretince bir komiser atanmtr. Bu borsann ad 1906 ylnda karlan bir nizamname ile Esham ve Tahvilat Borsas'na dntrlm ve bu kurulu Cumhuriyet dnemine kadar devam etmitir. kinci Merutiyetin ilanna kadar bu borsada sadece, stanbul, Selanik ve Beyrut'ta kurulmu bulunan yabanc irketlerin karm olduklar menkul deerler kaytl iken, Merutiyetten itibaren yerli irketlerin menkul kymetleri kaydolunmaya balamtr. Cumhuriyet dneminde, 1922 ylnda karlan yeni bir nizamname(tzk) ile borsada bugnk esasn oluturan hkmler getirilmitir.

1929 ylnda kabul edilen 1447 sayl Menkul Kymetler ve Kambiyo Borsalar Kanunu ve ayn yl karlan 8172 sayl nizamname ile mevcut borsa yeniden dzenlenmi ve stanbul Menkul Kymetler Borsas ad altnda almaya balamtr. 1938 ylnda karlan bir kararname ile stanbul Borsas kapatlarak Ankara'ya tanm ve Kambiyo, Eshamve Tahvilat Borsas ad ile alarak almaya balamtr. Bu tanmann sakncalar anlalm olacak ki, 1941 ylnda borsa yeniden stanbul'a nakledilmitir.

Cumhuriyet dneminde kurulan borsalarda esham ve tahvilat yannda dviz alm satm da ilemler arasnda yer almtr. Ancak Trkiye'de1931 ylndan sonra iddeti giderek arta yo kontrol nedeni ile dviz alm-satm anlamn yitirmi ve 1959 ylndan sonra borsann dviz alm-satm ile ilgili rol btnyle kaldrlmtr. Cumhuriyet dneminin balang yllarndastanbul Menkul Kymetler Borsasnn gelimesini aklaynz. Trkiye'de 2499 sayl Sermaye Piyasas Kanunu ile sermaye piyasas yeniden dzenlenerek Menkul Kymetler Borsas'na yeni bir ekil verilmek istenmi ve 1929 tarih ve 1447 sayl Menkul Kymetler ve KambiyoBorsalar Kanunu yrrlkten kaldrlm, bunun yerine 6.10.1983 gn ve - 82

KHK 1 sayl Menkul Kymetler Borsalar hakknda Kanun Hkmnde Kararname getirilmitir. Ksa bir ereve yasas olan bu dzenleme ile Borsa'ya yeni bir hareket ve canllk kazandrlmak istenmi ve amala Sermaye Piyasas Kurulu bu konuda ciddi almalara girmitir. lkemizde Tahvil ve Bono Piyasas Tahvil ve Bono piyasas MKB bnyesinde kurulmu olan bir piyasadr. Bu piyasada ilk aamada ilemler ,devlet tahvilleri ve hazine bonolar ile balam, daha sonra zel sektr tahvilleri, dvize endeksli gelir ortakl senetleri ve tahviller ilave edilmitir. Zaman ierisinde hisse senedi dndaki btn menkul kymetler borsada ilem grecektir. Bylece MKB bnyesindeki piyasa says ikiye kmtr. Tahvil ve Bono Piyasasnn Kurulu Amac . Tahvil ve bono piyasasnn kuruluamacnedir? Tahvil ve Bono Piyasas'nn kurulu amac, hisse senedi dndaki menkul kymetlerin ikinci el piyasa ilemlerinin organize bir biimde ve rekabet ortamnda gereklemesini salamaktr. Hisse senetlerinin ikinci el piyasa ilemleri iin MKB bnyesinde birpiyasa 1986 ylndan eri faaliyet gsterdii halde, dier menkul kymetler Borsa dnda ilem grmektedir. Borsa dnda alm ve satmlar, gerek bir piyasa ortamndan uzak bir ekilde gereklemektedir. Bir baka anlatmla, Borsa dnda oluan piyasalar, btn alc ve satclarn biraraya geldii, rekabetin varolduu ve effafla sahip bir grnm arz etmemektedir. te bu amalara ulaarak, hem yatrmclara, hem de menkul kymetleri ihra eden kurulularla arac kurum ve bankalar bir hizmet sunmak amacyla MKB bnyesinde Tahvil ve Bono Piyasas'nn kurulmasna karar verilmitir. Piyasa 17 Haziran 1991 tarihinde faaliyete gemitir. Tahvil ve Bono Piyasas'nda lemlerin Gerekletirilmesi . Tahvil ve bono piyasasnda ilemler nasl gerekletirilmektedir? Tahvil ve Bono Piyasas'nda ilemler telefon, bilgisayar ve Reuters, telerate, Veritel gibi bilgi datan firmalarn ekranlar araclyla gereklemektedir. Borsa yeleri, banka ve arac kurumlar, yatrmclarn ve kendilerinin emirlerini, Borsa'nn ilgili birimini arayarak telefonla iletmektedir . Gelen emirler bilgisayara girilmekte ve bilgisayar program

aracl ile deerlendirilerek en iyi emirler ekranlara annda yanstlmaktadr. En iyi kavram, al emirlerinden en yksek fiyatl yani en dk oranl, sat emirlerinde en dk fiyatl yani en yksek oranl emirleri ifade etmektedir. Piyasada u anda normal (5 milyon TL ve katlarna blnebilen) ve blok (blnemeyen) emirler yansra, sadece 100.000 ve

1.000.000 TL ve katlar olarak blnme imkn veren emirler de bulunmaktadr. Bu erevede, ekranda ayn valr ve ayn kymet zerindekiemirler, tek bir satrda gsterilmektedir. Ekranda varolan b r alm veya satm emrini gren dier bir ye, yine telefonla ilgili birimi arayarak varolan - 83

emre kar emrini iletmektedir. Bir ilemin gerekleebilmesi iin fiyat eitliinin yansra,varolan al fiyatndan daha dk fiyatla sat emri geldiinde veya varolan sat fiyatndan daha yksek fiyatla al emri gelmesi durumunda da gereklemesi mmkn olacaktr. Fiyat eitliinin olmad ilemlerde, sistemde celikle varolan emrin (stading order) fiyat ilem fiyat olacaktr. Bylece hibir ye madur edilmeden ve hatta bir ye iin raz olduu fiyattan daha iyi bir fiyat temin edilerek ilem yaplmas salanm olmaktadr. te yandan, bu kolaylkla bir alm veya satm emriyle birden fazla kart emri ayn anda karlamak mmkn hale gelmektedir. Doal olarak, bu emirlerin karlanabilmesi iin emir trlerinin ve blnebilme koullarnn uygun olmas gerekecektir. Gerekleen ilemler, en son ilem tarihi ve oran yine Reuters, Telerate, Veritel ekranlarnda grlmektedir. Gerekleen ilemle ilgili bir teyit faks ayn anda taraflarna ve Takas Merkezine Gnderilmektedir. Piyasa, i gnlerinde saat 10.000-17.00 arasnda faaliyet gstermektedir. Tahvil ve Bono Piyasas le Hisse Senedi Piyasas Arasndaki Fark ve Benzerlikler . ? Tahvil, bono piyasasyla hisse senedi piyasasarasndaki fark ve benzerlikler nelerdir? Her iki piyasa da MKB bnyesinde ve btn alm ve satm emirlerinin toplanarak rekabet ierisinde ve aleni bir ekilde gereklemesi salanmaktadr. Her iki piyasada yatrmclar dorudan deil, Borsa yelerinin araclyla ilem yapabilmektedir. te yandan, her iki piyasa da kamu denetim ve gzetimi altndadr. Ayrca, bu iki piyasada da minimum ilem limiti sz konusudur. Hisse senedi piyasasndan bu limit 1 lot (1000 para senedi) olarak belirlenmiken, Tahvil ve Bono Piyasas'nda 5 milyon Trk liras ve 1000 dviz birimi olarak belirlenmitir. Bu benzerliklerin yan sra iki piyasa arasndaki baz farklar da bulunmaktadr. lem gren ktlarn farkl olmas

yansra, ilem sisteminde de farkllklar vardr. Hisse senedi piyasasnda emirler Borsa iindeki bir salonda bulunan tahtalara yazlarak yaplrken, Tahvil ve Bono Piyasas'nda bir salon bulunmamakta, emirler telefonla iletilmektedir. Bir dier fark da, hisse senedi piyasasnda yeler asndan bir ilem yapma limitisz konusu deilke hvil ve Bono Piylasas'nda yeler kendilerinetahsis edilen limitler ierisinde ilem yap abilmektedir. Tahvil ve Bono Piyasas'nda ilem yapabilecek yeler, ayrca limitlerinin bir oran tutarnda teminat yatrmak zorundadr. Bu iki piyasa arasndaki son fark ise, btn hisse senetleri ilemlerinin (lot alt ilemler hari) MKB Hisse Senedi Piyasas'nda gerekletirilmesi zorunlu iken, dier menkul kymetler hemTahvil ve Bono Piyasas'nda hem de piyasa dnda ilem grmektedir. Tahvil ve bono piyasasyla hisse senedi piyasasarasndaki fark ve benzerlikleri aklaynz. - 84

LKEMZDEK BALICA PARA VE SERMAYE PYASASI ARALARI Sermaye piyasas aralar, menkul kymetler ve dier sermaye piyasas aralardr. . Menkul Kymetler: Ortaklk veya alacakllk salayan belli birmebla tahsil eden, yatrm arac olarak kullanlan, dnemsel gelirgetiren, misli nitelikte, seri halinde karlan, ibarele ri ayn olan ve artlar Kurul'ca belirlenen kymetli evraktr. . Dier sermaye piyasas aralar ise menkul kymetler dnda kalan ve artlar kurulca belirlenen evraktr. ek, polie, bono ile mevduat sertifikalar bundan mstesnadr (SPK md. 3). Menkul kymetlerin eitli zellikleri vardr. Buna gre menkul kymetler, . Hukuken kymetli evrak niteliindedir. . Standart ve yuvarlak meblal, misli nitelikte, belli ekil artlarna haiz kymetlerdir. . ok sayda ihra edilip, halka arz edilen hisse senetleridir. Bono, polie gibi tek bir ticari iliki iin dzenlenemezler. . Az veya ok devamllk arz eder, alacak ya da ortaklk haklarn temsil ederler. . Periyodik (dnemsel) gelir salarlar. . Her birinin bir itibari (nominal zerinde yazl) deeri, bir de piyasada arz ve talebin oluturduu piyasa deeri vardr. Tahviller, ihra eden tzel kii tarafndan vade sonunda nominal deer zerinden dendikleri iin piyasa deerleri genellikle nominal deerlerin fazla altnda vey stnde oluamaz. . Menkul kymetler nama (registered) ve hamiline (bearet) yazl olabilirler. Hamiline yazl kymetler para gibidir, kimin elinde ise onunmal saylr, sadece teslimle sahip deitirebilir. Nama yazl kymetlerde ise ciro hanesi vardr, buraya ciro ilemi kaydedilir. . Yatrm amac ile kullanlr. Menkul kymetlerin zelliklerini aklaynz. lkemizdeki Sermaye Piyasas Aralar ?

Hisse Senetlerinin Tanm ve Nitelikleri lkemiz literatrnde esham, aksiyon, pay senedi veya sadece hissesenedi ad altnda bilinen hisse senetleri, anonim ortaklklar tarafndan karlan ve belirli ortaklk sermayesine katlma payn temsil eden, yasalekil artlarna uygun olarak dzenlenmi bir kymetli evraktr.

Hisse senedi, sermayesi paylara blnm ve karlnda kymetlievrak niteliinde anonim ortaklklar veya sermayesi paylara blnm komandit ortaklarn kanuni ekillere uygun olarak dzenledikleri belgelerolup, irket se rmayesinin belli bir orann temsil ve sahiplerine o orandaortaklk hakk salayan senetlerdir. - 85

. . Hisse senedi sahibine hangi haklarsalar? Hisse senedine sahip olanlar u haklara sahip olurlar. ? i. Hisse senedi, irket sermayesinin belirli bir ksmn temsil eder, sahibine her trl ortaklk haklarndan yararlanma imkn verir. Bu haklar, . irket krndan pay alma hakk, . irket ynetimine katlma hakk, . Oy kullanma hakk, . Rhan hakk, . Tasfiyeden pay alma hakk, . irketin faaliyetleri hakknda bilgi edinme hakk. ii. Hisse senedi ayn zamanda irkete zkaynak niteliinde finansman salayan bir aratr. iii. Hisse senetleri dier menkul deerler gibi hakk temsil eden belgelerdir. Bu belgelerin nc ahslara devri zerinde yazl deer ve bal haklar da devir anlamna gelir. Yani hisse senedinde bal haklar, hisse seedi olmakszn devredilemez. iv. irket bakmndan her hisse senedi bir "hukuki birim" oluturur. Bu sebeble hukuken blnmesi mmkn deildir. v. Hisse senedi en az 500 TL deerinde olmaldr. Hisse senetlerinin sahibine salad haklar iinde nemli olanlardan biri de ynetim haklardr. Bu hak, irket ynetim kurulunu semek ve hatta bu kurula seilmektir. Ancak ynetim hakk, genel kurulun ou kez adi ounluu ile salandndan irket sermayesinin % 51 ini elinde bulunduran ya da bulunduranlar ynetime sahip olabileceklerdir. Hisse senedisahibinin nemli ha klarndan biri de rhan hakkdr. Bu, sermaye arttrmnda yeni sermayeden eldeki her bir hisseye karlk artrlan oranda nominal bedel veya nominal bedelin zerindeki primli fiyattan yeni hisse senedi alma hakkdr. Hisse senedinin getirileri incelendiinde balca avantaj olduu grlmektedir. . Temett (dividant) geliri salar, . Zaman iinde hisse senedinin deerinden meydana gelen art (capital gain) nedeniyle kazan salayabilir,

. Rhan hakk satndan gelir salar (rhan hakk, hisse senedinin temsil ettii mlkiyet haklarndan ayrca alnp satlabilir. SPK yenipay alma hakkn kullanmak istemeyenlerin, ilgili kuponu yeni pay almahakknn kullanm iin belirlenen sre ierisinde satlabileceini belirtmitir. Bu sat sonucu elde edilen gelir, nc bir getiri olarak alglanabilir). Pay senedinin zelliklerini aklaynz. Hisse Senedi karacak Kurulular ve hra - 86

. . Hangi kurulular hisse senedi karabilirler? hra, sermaye piyasas aralarnn ihralar tarafndan karlp, halka arz edilerek veya halka arz edilmeksizin satdr. Anonim ortaklklar, mevzuata gre zelletirme kapsamna alnanlar dahil KT'ler, mahalli idareler ve bunlarla ilgili zel mevzuatlar uyarnca faaliyet gsteren kurulu, idare ve iletmeler menkul kymet ihra edebilirler. Bunlar dndaki kurum ve kurulular, menkul kymeti ve dier sermaye piyasas aralarn ihra edemezler. hra ve halka arz olunacak sermaye piyasas aralarnn Kurula kaydettirilmesi zorunludur. Sermayesi paylara blnm komandit ortaklarn hisse senetleri halka arz yoluyla satlamaz (Md. 3.). Halka arz, sermaye piyasas aralarnn satn alnmas iin her trl yoldan halka arda bulunulmas, halkn bir anonim ortakla katlmaya veya kurucu olmaya davet edilmesini, hisse senetlerinin borsalar veyadier tekilatl anm piyasalarda ilem grmesini, bu Kanun'na gre halka ak anonim ortaklklarn sermaye artrmlar dolaysyla paylarnn veya hisse senetlerinin satn ifade eder. Hisse Senetlerinin Fiyat ve Deeri Hisse senetlerinin verimi llrken hisse senetlerinin fiyat ile deer tanmlamalarn ayr ayr ele almak gerekmektedir. Hisse senedi fiyat tanmlamalar, nominal (itibari) fiyat, ihra (emisyon) fiyat, piyasa fiyat ve borsa fiyat olarak saylabilir. i. Nominal fiyat: Bir hisse senedinin nominal fiyat, zerinde yazl fiyat olup uygulamada en ez 500 TL olarak belirlenir. ii. hra fiyat: Hisse senetlerinin, irket tarafndan karl aamasnda sata sunulduu fiyattr. Trkiye'de genel olarak, irketler kardklar yeni hisseleri nominal fiyatla satmakla beraber, borsa deeri yksek olan hisse senedi karan irket, nominal deerin zerinde bir emisyon fiyat da belirleyebilir. zellikle yeni bir sermaye arttrmnda rhan hakknn kullanlmasndan sonra arta kalan blmn halka arz edilmesinde emisyon fiyat normal fiyatn zerinde saptanmaktadr. Baz irketler ise, ihra fazlas blm dorudan borsaya limitli fiyatla (satcnn sat ordinosunda en dk fiyat belirlemesi) sunmak suretiyle, fiyat borsada oluturmay tercih etmektedir. iii. Piyasa fiyat: Piyasadaki arz ve talep koullarna gre belirlenenve borsa mevcutsa

, borsa fiyat ile e anlaml olarak kullanlan fiyattr. iv. Borsa fiyat: Borsada ilem grmeye balayan hisse senetlerinin, borsadaki arz ve talep koullarna gre oluan fiyatdr. Borsann ileyiine gre fiyatlar gnlk olarak belirlenir ve al, kapan, en dk, en yksek ortalama gnlk fiyat gibi trlere ayrlr. Hisse senedi fiyatlarnaklaynz. Hisse senedi deer tanmlamalar; hisse senedi verimliliinin saptanmasnda kullanlan lmlerde ve analizlerde ele alnan tanmlamalardr. Bunlarn balcalar aadaki gibi sralanabilir: i. Net aktif deeri: Hisse senedinin belirli bir faaliyet dnemi sonunda (genellikle bir yl) dzenlenen bilanodaki net aktif tutar ile tanmlanmasdr. - 87 ?

ii. Defter deeri: irket z sermayesinin denmi sermayeye grehisse senedi adedine blnmesi sonucu ortaya kan deerdir. iii. Tasfiye deeri: irket varlnn belli bir sre iine zorunlu sat ile salanabilecek deerden tm borlar dendikten sonra kalan miktarn, hisse senedi saysna blnmesi sonucu bulunan deerdir. Tasfiye deeri piyasa deerinin aratrlmasnda nemlidir. nk irketin senetlerinin piyasa deeri iin, tasfiye deeri alt snr oluturacaktr. Bu durumda hisse senetlerinin piyasa deeri, tasfiye deerinin altna dtnde, o iletmeyi likitide etmek en aklc yol olacaktr. iv. Alternatif gelir deeri: Ortaklar tarafndan oluturulan sermayeninirket iinde irket sermayesi eklinde kullanlmayp, baka bir yatrm alannda deerlendirilmi olmas halinde, hisse senetlerine yatrlan sermaye miktar ile elde edilebilecek alternatif gelirden bir hisseye den gelir tutarn aklar. Trkiye'de alternatif gelir deeri belirlemesi, genellikle banka faizi, devlet tahvili gelirleri ile karlatrlarak yaplmaktadr. Menkul kymetler piyasasndaki aralar oaldka alternatif gelir hesaplar da eitlenmi olmaktadr. v. leyen teebbs deeri (Going concern value): Burada, iletmenin bir btn olarak, alr durumda devredilmesi halinde bulaca deer sz konusudur. Piyasa deerinde tasfiye deeri nasl bir alt snr oluturuyorsa, ileyen teebbs deeri de st snr oluturmaktadr. eitli hisse senedi deeri kavramlarnve aralarndaki farklar aklaynz. Hisse Senedi Trevleri ? Hisse senetleri T. Ticaret Kanununda hamiline veya nama yazl olmak zere ikiye ayrlrlar. Bu ayrmn dnda hisse senetleri imtiyazl ve adi hisse senetleri ile kurucu ve intifa senetleri eklinde de snflandrlabilir. i. Hamiline ve nama yazl hisse senetleri: Bu ayrmn nemi hisse senetlerinin devir ilerinde ortaya kmaktadr. Hamiline yazl hisselerde devir ilemi teslimle tamamlanrken, nama yazl hisselerin devir ilemlerindeki ayrntlar nedeniyle devir ciro edilmi senedin devir alana teslimi ve irketin pay defterine kaydedilmesi ile mmkn olmaktadr. ii. Adi ve imtiyazl hisse senetleri: Hisse senetleri, ana szlemede aksine bir hkm yoksa sahiplerine eit haklar salarlar. Bu tip hissesenetlerine adi hi sse senetleri denir. Bir ksm hisse senetlerine kra itirak veya tasfiye gibi hususlarda TTK'nun 401. maddesine dayanlarak ana szleme ile imtiyazl

haklar tannabilir. Anaszleme ile imtiyazl hisselere krdan belli oranda zel temett datm ngrlebilir. iii. Kurucu ve intifa senetleri: Kurucu hisse senetleri, belli bir sermaye payn temsil etmedii gibi, irketin ynetimine katlma hakkn da vermez. Bu durumda, kurulu hizmeti karlk olmak zere, ana szleme hkmleri gereince, irket krnn bir ksmn itirak hakk temin etmek zere ve daima kurucularn adlarna yazl olmak artylaihra edilir (TTK m. 402). ntifa hisse senetleri, irket genel kurulununala ca kararla baz kimselere eitli hizmetler ve alacak karl olarak kurulutan sonra verilen ve sermaye payn temsil etmeyen hissesenetleridir. -88

? Hisse senedi trlerini aklaynz. ? Hisse Senetlerinin Trevleri

Kr Ve Zarar Ortakl Belgeleri: 14 Temmuz 1992 tarihli Resmi Gazete yaymlanp yrrle giren Teblie gre, ortaklar, kr veya zararaortak olmak zere, faali a giren tm faaliyetlerin getirdii finansman ihtiyalarn karlamak iin, yurt iinde, yurt dnda satlmak zere "Kr ve Zarar Ortakl Belgesi" (KOB) ad altnda menkul kymetler ihra edebilirler ve halka arz yoluyla satabilirler. Kr ve zarar ortakl belgelerinin karlmasndaki temel ama, menkul kymetler piyasasnda deiime konu olan aralar oaltmak ve eitlendirmektir. Bunun yansra kr ve zarar ortakl belgelerinin kendinezg bir menkul kymet olarak, faiz d kazanca uygun bir yn vardr. Bu belgeler, kr ve zarara katlma ortaklk hakk vermekle beraber, hisse senedi saylamazlar. nk: . Kr ve zarar ortakl belgeleri sahiplerinin, irket ynetimlerindeoy haklar yoktur. . Bu belgeler vadeli olup, vade sonunda ana para ve kr pay geridenmektedir. En ksa vade 3 ay, en uzun vade 7 yldr. KOB'lar 1.000.000 TL veya katlar tutarnda hamiline veya nama yazl ekilde ihra edilebilir. Bu tr belgelerin kra itirakli tahvillerle de hibir ilgisi yoktur. nkzarar durumunda et sahibinin zarara katlmas sz konusudur. Kr ve zarar ortakl belgelerinin karm ve dzenlemesi SermayePiyasas Kurulu'nun iznine tabidir. Bu belgelerin tutarlar ihra ve deme koullar ile dier nitelikleri Kurul tarafndan belirlenmektedir. Menkul kymet alm-satm ile uraan ortaklarn bu belgeleri ihra etmeleri yasaklanmtr. Kr ortaklbelgesi nedir, zellikleri nelerdir?

Katlma ntifa Senetleri (KS): 14.7.1992'de yaymlanp yrrle giren Teblie gre, ortaklar, nakit karl satlmak zere, ortaklk haklarna sahip olmakszn krdan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma, yeni pay alma ve bu Tebli'de belirlenen olanaklarn bir blmnden veya tamamndan yararlanma haklarn salayan KS karabilir. Katlma intifa senetleri nama yazl olabilecei gibi, hamiline de karlabilmektedir. Esas szlemede hkm bulunmak kouluyla, genel kurul karar ile sresiz olarak karlabilir. Katlma intifa senetleri, nakit karl satlmak artyla karlabilir ve belirli bir sermayeyi temsil etmedikleri iin, bu senetlere sahip olan ahs ya da kurulularn ynetimine katlma ve oy verme haklar yoktur. Katlma intifa senetleri belli bir nominal deerde karlr ve bunun alt snr 1.000 TL olup, bunun katlar eklinde deerleri serbeste belirlenir.

Ortaklarn kartabilecekleri KS tutar, denmi sermayeleri ve yedekakeleri toplamndan ok, bu toplamn altnda birinden az olamaz. Kr datmnda, nce denmi ortaklk sermayesi ile denmi KS sermayesinin iinde KS sermayesinin toplam sermayeye oran bulunur. Vergi vebirinci kanuni yedek ake dldkten sonra kalan datlabilir kr iinde - 89

bu orana gre KS sahiplerine den kr pay hesaplanr. KS ortaklarna bu ekilde ayrlan krdan, kanun'un 15. maddesine gre Kurul'ca saptanm oran ve miktarda birinci temett tutarnda KS kr pay denir. KS ortakl olanlara birinci temettye ek olarak salanabilecek dier menfaatler esas szlemede dzenlenir. ? Katlma intifa senedi nedir? Oydan Yoksun Hisse Senetleri (OYHS): OYHS ortaklarn sermaye artrm ile ihra edebilecekleri oy hakk hari, sahibine, kr payndan ve istendiinde tasfiye bakiyesinden imtiyazl olarak yararlanma hakkn ve dier ortaklk haklarn salayan hisse senetleridir. Nama yazldr. Ortaklklarn karabilecekleri OYHS itibari toplam deer tutar, denmi veya karlm sermayenin 1/2 sini gememek zere esas szlemelerinde gsterilir. Daha nce ihra edilmi OYHS miktarhesabhesaba alnr.

Ortaklklarn OYHS ihra edebilmeleri iin denmi veya karlm sermaye tutarnn 5 milyar TL den az olmamas, esas szlemede ihraca ilikin hkm bulunmas ve kr payndaki imtiyaz orannn, varsa tasfiyebakiyesinden tannan imtiyaz orann gsteri si, ortakln son iki yldr kr elde etmi olmas, ortaklk yetkili organnn OYHS ihrac iin karar alm olmas gerekmektedir. OYHS sahipleri birinci temettden paylar orannda yararlanrlar. Datlan birinci temettye ek olarak kalan krdanpay bana den ettnn esas szlemede (bu senetleri imtiyazna ilikin olarak) belirtilen oranda kr pay alrlar. Ayrca krdan ikinci temett datlmas halinde OYHS'lerin dier paylar gibi sermaye paylar orannda eit yararlanma haklar vardr. Esas szlemede tasfiye bakiyesinden imtiyaz gsteriliyorsa, tasfiye halinde nce borlar karldktan sonra kalan miktar ncelikle OYHS sahiplerine denir. OYHS lerin ihracnda halka arz zorunludur. Ortaklk 3 yl ard arda kr datamazsa veya mevzuat uyarnca izin verildii halde, herhangi bir nedenle bir yl kr datlmazsa, durumun kesinletii genel kurul toplant tarihini izleyen yl OYHS sahipleri oy hakkn elde ederler ve OYHS ad pay haline dnr. Esas szlemede baka bir dzenleme omadka, ortaklarn sermaye arttrmlarnda esas sermaye iindeki paylarn korumak zere OYHS ve adi paylar kendi ilerinde yeni pay alma haklarn kullanrlar. Ortaklk, esas szlemesinde hkm bulunmak kouluyla, bedelsiz sermaye arttrmnda oy hakkna sahip bedelsiz pay da verebilir.

Burada verilecek bedelsiz imtiyazlar geerli deildir. ? Oydan yoksun hisse senedi nedir? Tahviller ? Tahvil nedir? zel sektr ve kamu tarafndan ihra edilen bir borlanma aracdr. Tahviller deiik kprler (denominations) haline kabilirler. Her kprn kymetinin yuvarlak ve seri iinde birbirine eit olmas gerekir. Halka ak anonim ortaklarn ihra edebilecekleri tahvil ve sermaye piyasas arac niteliindeki dier borlanma senetlerinin toplam tutar, Kurul'a gnderilen bamsz denetimden gemi son mali tabloda yer alan, karlm sermaye veya denmi sermaye ile genel kurulca onaylananson mali tabloda grlen yedek akelerin deerleme dee r art fonunun toplamndan, varsa zararlarn indirilmesinden sonra kalan miktar geemez (27 Ocak 1993 BBK). - 90

Tahvil Trleri Klasik tahvilleri kendi iinde aadaki ekilde ayrabiliriz. i. Devlet tahvilleri-zel sektr tahvilleri (state bonds, goverment bonds, public sector bonds-corporate, private sectorbonds): Maliye Bakanl tarafndan belli amalarla karlan dahili istikraz (i borlanma-internal borrowing) tahvilleri uzun vadeli, hazinenin dnemsel ihtiyalar iin kard tahviller ve hazine bonolar (treasury bills, T-bills) ksa vadelidir. Ancak enflasyonun hzland dnemlerde tm tahviller 1-2 yllk ksa vadeli ihra edilir. Hazine bonolar ksa vadeli, ok defa kuponsuz, tasarruf bonolar orta vadeli tahvil mahiyetinde olup ihra artlar ve faiz oranlar deiiktir. Uzun vadeli devlet tahvilleri her zaman ilenmi faiziyle birlikte paraya evrilebildii iin faiz oranlar daha dktr. Devlet tahvilleri ihalelerde teminat olarak kullanlabilir. Belediyeler (municipal bonds) EmlkBankas gibi kamu kurulularnn kard tahviller de devlet tahvilleri saylr. ? Devlet tahvili nedir? ii. Primli tahviller-Baaba tahviller (premium bonds-parbonds): hra edilen bir tahvil zerinde yazl deerle (face value) sata karlyorsa, bu baaba tahvilidir. Nominal deerinden daha aa bedelle sata karlan tahvillere primli tahvil denir. Ticaret Kanunumuz hisse senetlerinin nominal deerden daha aa bedelle ihra edilmesini yasaklad halde tahviller iin byle bir engelyoktur. Tahvil ihracatlarn dzenleyen dier mevzuatmz da tahvillerin nominal deerlerinin % 5 i kadar dk bedelle ihracna izin vermektedir. Ayrca satn son gnnden yani faizin ilemeye balad tarihten nce satn alanlara, erken satn alma sresine isabet eden faiz indirimi yaplabilmektedir. ? Primli tahvil , baabatahvil nedir? iii. kramiyeli tahviller (Lottery bonds): Tahvillerin satn tevik etmek iin faiz ve erken sat piriminden baka para ikramiyeleri de verilebilir. Ancak her ne isim altnda olursa olsun, alclara salanacak menfaatler tahvilin itfa tablosunda belirtilen faiz deme tutarnn iindedir. Trkiye'de tahvil sahiplerine nakdi ikramiyeli ekililer de dahil, her ne nam altnda olursa olsun, faiz dnda bir menfaat salanamaz (RG: 1.07.1987, T.C. Merkez Bankas). iv. Nama ve hamiline tahviller: Tahviller btn menkul kymetler gibi

nama ve hamiline yazl olabilirler. Ancak piyasamzda tahvillerin hamiline olarak ihra edilmesi geleneksellemitir. v. Paraya evrilme kolayl olan tahviller (Cash-convertiblebonds): zel sektr tahvillerinin normal olarak bell i bir vadesi vardr. Halihazr mevzuatmza gre bu vade 2 yldan az, 7 yldan ok olamaz. karlan tahvillerin bedellerinin vade sonunda halka geri denmesi genellikle bir defada olmaz. Normal iktisadi artlar altnda 5 seneye varan bir itfa plan dahilinde tahvil bedelleri geri denir. Baz tahviller de ise tahvillerin ihracndan itibaren belli bir sre getiktensonra istenil dii zaman ilenmi gnlk faiziyle birlikte paraya evrilme imkan vardr. Baz tahvillerde bu imkn her an kullanlabilir, bazlarnda ise irkete talepte bulunulmas halinde bu tahviller itfaya dahiledilerek faiz deme tarihinde kupon demesiyle birl ikte itfaya tabi tutulur. - 91

vi. Garantili ve garantisiz tahviller (Guaranteed-non guaranteedbonds): karlan tahville rin satansn arttrmak iin bir bankann veya irketin bal olduu holdingin garantisi salanr. Banka veyaholdingin garantisi, karlan tahvillerin a apara ve faizlerinin vadelerinde geri denmesini kapsar. Ayrca tahvili karan irket byk ve tannm bir holdingin bal kuruluu (underlying company) olduu halde kendisi irket olarak tahvil piyasasnda tannmam olabilir. Bal olduu holdingin garantisinin de sat ilanlaryla belirtilmesitahvillerin satn artrabilir (underlying bond). vii. Sabit ve deiken faizli tahviller (Fixed-rate bonds, floatingrate bonds): Enfl asyonun hzland dnemlerde piyasa cari faiz orannn (current rate) tahvil faiz oranlarn ksa zamanda geride brakmas, faiz oranlaryla devaml ekilde yukardan aa oynanmas, tahvil piyasasnda istikrarszla sebep olur. Deiken faizli tahviller byle durumlarda tahvil piyasasnn tkanmamas iin ileriye dnk faiz riskini ortadan kaldrmak zere piyasamzda ilk defa 1981 ylnda Merkez Bankas'nca ihdas edilmiler daha sonra eitli SPK Teblileriyle dzenlenmi 1987 de kaldrlm, yeni dzen getirilmitir. Ortaklklar SPK izniyle en az 4 yl vadeli deiken faizli tahviller karabilirler. viii.Endeksli tahviller (lndexed bonds): Hzl enflasyon dnemlerinde grlen bir tahvil uygulamasdr. Deiken faizli tahvillerde yalnz faiz oran enflasyona kar korunmaktadr. Anaparay korumakta, dvize ya da altna endeksli tahviller daha gvenceli olmaktadr. Bu tip tahvillerde balang tarihi ile vade gn arasnda altn fiyatlarnda ya da belli bir dvizin kurundaki art yzdesine gre anapara artrlarak tahvil sahibine denir. Tahvil trlerini aklaynz. Tahvil Trevleri ? i. Rhan hakl tahviller (Bonds with subscription rights): Baz irketlerin kardklar tahvillerin satn kolaylatrmak iin, tahvillerin tmne veya kura ile belirlenecek bir blmne, belli bir yzdesine, ya da belli bir limitin stnde kalan ksmna ileride yaplacak ilk sermaye arttrmnda rhan hakk tandklar grlr. ii. Kra itirakli tahvil: 16 numaral

Tebli ortaklarn esas szlemelerinde hkm bulunmak artyla, TTK'nun 422. veya SermayePiyasas Kanunu'nun 13. maddesenin 1. fkrasnda belli edilen snrlar iinde, kra itirakli tahvil karlabileceini, nama veya hamilineolarak karlabilen bu re her yl verilecek kr paynn hesapekli ve deme zamannn izahname de gsterilmesini v lin nyznde kra itirakli olduunun yazlmas gerektiini belirtmitir. iii. Hisse senetleriyle deitirilebilir tahvil (HDT): hra srasnda izahname ve sirklerde belirlenen esaslar dahilinde, ihra ortaka HDT ile deitirilmek zere artrlan sermayeyi temsil eden hisse senetleri ile deitirme hakk veren menkul kymetlerdir (Seri II Tebli No. 15).Vadesi 2 yldan az 7 yldan ok olamaz. Deitirilmesi, vade nin balang tarihinden itibaren en erken 2 yl sonra yaplabilir. Tahvil trevlerini aklaynz. ? - 92

Tahvilde Dier Tanmlamalar . ? Btn menkul kymetlerde olduu gibi, tahvillerin de trl deeri vardr.

i. Nominal deer (Nominal value, face value, per value): Tahvilin zerinde yazl deerdir. Bu deer sabit olup, hibir zaman deimez. Muhasebe kaytlarna ve itfa planna esas tekil eder. Bu deer, vade sonunda tahvil hamilinin eline geecek anaparadr. ii. hra deeri (Issue value): Primli olarak ihra edilen ve/veya erken alanlara faiz oran iinde indirim uygulanan tahvillerde yukarda akladmz ekilde ihra deeri = (Nominal deer - % 5 Kanuni indirim + Erken sat primi) olur. Bu ekilde hesaplanan ihra deeri satn son gn yaklatka deere doru yaklar ve son gn "nominal deer % 5 " olur. Ertesi gn de faiz ilemeye balar. iii. Piyasa deeri (Market Value): Tahvillerin piyasa deeri nce de belirttiimiz gibi nominal deerden ok farkl olmasa da, artlara greinip kabilir. Tahvillerin piyasa deeri u faktrlerden etkilenir . Paraya evrilebilir olmasa dahi, her tahvilin piyasada her an iinbir deeri vardr. Bu deer anapara + son faiz demesinden beri ilenmi gnlk faiz toplam civarndadr. Tahvilin net yllk faizi 365 ile blnp geen gn says ile arpldnda ilenmi net faizi bulunur. . Tahvilin son nominal faiz oran cari faiz orannn altnda ise, piyasada borsa deeri baaba (nominal) deerinin altndadr (below pervalue). Bu durumda tahvil, "iskontolu ilem grn " denilir (trading at a discount). Normal olarak tahvillerin zerinde bir miktar ilenmi faiz bulunduu iin ilenmi faiz ile birlikte genellikle baaban stnde (above per) fiyat bulunur. Tahvilin nominal faiz oran cari piyasa faiz orannn (current market rate) stnde ise, piyasa ya daborsa deeri (ilenmi faiz hari) nominal deerin stnde oluur. Bu durumda da tahvilin "primli ilem grd" sylenir (trading at a premium). . Normal ekonomik artlar altnda, byk ve tannmirketlerin tahvilleri ile byk banka ve holdinglerin garantisine sahip tahvillerdeerine oranla ikincil piyasada daha yksek deer bulurlar. Tahvillerin ka trl deeri olduunu aklaynz. Gelir Ortakl Senetleri (GOS) Gelir ortaklsenedi nedir? Gelir ortakl

senetleri (Revenue Sharing Certificates) kpr, baraj, elektrik santral, karayolu, demiryolu, telekomnikasyon sistemleri ile sivil kullanma ynelik deniz ve hava limanlar ile benzerlerinin, kamu kurum ve kurulularna ait olanlarn gelirlerine, gerek ve tzel kiilerin ortak olmas iin karlacak senetlerdir. Bu tanm iki nemli zellik arz etmektedir. i. Gelir ortakl senedi ulam, haberleme, enerji kesiminde kamuya ait olan alt yap tesislerinin gelirlerini ilgilendirmektedir. ii. Bu gibi tesislerin mlkiyeti ve iletilmesi ile ortaklk senedi alanlarn hibir ilgisi yoktur. - 93

Gelir ortakl senetleri, hukuki stats itibariyle adndaki "ortaklk" ibaresine ramen, deiken faizli bir tahvil zellii tamaktadr. stenildii an paraya evrilebilir, genellikle veya be yllk bir tahvil zellii tamaktadr. stenildii an paraya evrilebilir, genellikle veyabe yl vadeli arnda vergiden muaf tutulmutur. Halihazrda gelir ortakl senetleri, 0.10 gelir vergisi stopaj + 0.07 fon olmak zere, % 10.7 vergi kesintisine tabidir. Kanunda tanmlanan menkul kymetler arasna gelir ortakl senetlerini de dahil edilmesine ihtiya duyulmasnn nedenleri unlardr.

. Altyap yatrmlarna devlet btesi dnda kaynak salamak. . Soyut nitelikte olan devlet tahvil ve hazine bonosu yerine somutimajl olan kpr ve barajlarn adlarn kullanarak daha kolay borlanmak. . Kk kuprler kararak, sermaye piyasasnn yararlanaca yenibir ara yaratmak. . zellikle faiz geliri elde etmekten ekinen ve haram sayan tasarrufsahiplerine gelir ortakl kullanmak suretiyle ulamak. . Enflasyon hz aaya ekildiinde, yksek ve sabit faizli devlettahvillerinin hazineye ge faiz ykn hafifletmek. Gelir ortaklsenetlerinin karlma amalarnaklaynz. lkemizde Para Piyasas Aralar Banka Bonolar ve Banka Garantili Bonolar 14.7.1992 tarihinde yaynlanan Seri III Tebli No 12 kalknma ve yatrm bankalarnn sermaye piyasasndan kaynak salamak amac ile karacaklar bonolar ikiye ayrarak tanmlamtr. i. Banka bonolar: Bankann bu tebli hkmlerine gre borlu sfatyla dzenleyip, Kurul'ca kayda alnmasn mteakip ihra ettii emre veya hamiline yazl kymetli evraktr. Banka tarafndan sat yapld tarihte vadesine en az 90, en ok 360 gn kalm olmas gerekir. ii. Banka garantili bonolar: Bankadan kredi kullanan ortaklarn, bu kredilerin teminat olarak borlu sfat ile dzenleyip, alacakl bankayaverdikleri emre muharrer senetlerden, bu krediyi kullandrm olan

bankaca kendi garantisi altnda ve Kurul'ca kayda alnmasn mteakip, ihra edilen kymetli evraktr. Sat tarihi itibariyle vadelerine en az90 en ok 720 gn kalm olmas gerekir. Tedavl limiti, bankann ilgili Tebli hkmlerine gre saptanabilecei bonolardan herhangi bir anda tedavlde bulunabilecek azami tutar (nominal) ifade eder. Tedavl limiti, bankann yetkili organnca onaylanm son bilanosu grlen denmi sermayesi yeniden deerleme deer art fonu toplamndan varsa zararlarn dlmesinden sonra kalan miktar geemez. hra edilecek bonolarn nominal deerinin, 5.000.000 TL den az olmamas gerekir. Kalknma ve yatrm bankalar, ihra ettikleri banka garantili bonolarn ierdii mali ykmllklere kefil olmu saylrlar. Grld gibi, banka bonosu ve banka garantili bonolar piyasada, menkul kymet arzndaki darl giderme asndan duyulan ihtiyac kar - 94

? lama ilevini yerine getirmeyi amalamaktadr. Banka bonosu ile banka garantili bono arasnda ne farklar vardr? Finansman Bonolar . Finansman bonosu nedir? Bat lkelerinde "commercial paper" olarak adlandrlan ve vadelerinin ksal nedeni ile para piyasas arac olarak kabul edilen finansman bonolarnn ihra koullar Sermaye Piyasas Kurulu'nun 31.7.1992 tarihli Teblii ile dzenlenmitir. Finansman bonolar bu tebli hkmlerine gre, ihralarn borlu sfatyla dzenleyip Kurul kaydna alnmak suretiyle ihra ederek sattklar emre veya hamiline yazl menkul kymet niteliindeki kymetli evraktr. Finansman bonolarnn vadesi 30 gnden az 360 gnden ok olmamak zere 30 gn ve katlar eklinde belirlenebilir. skontolu olarak ihra edilir. Aadaki formlle hesaplanan deer zerinden satlr. Sat fiyat =[ (Nominal deer/(a/b)] (1 + skonto oran) Burada a: vadeye kalan gn says - b: vade gn says kincil piyasalar vardr. Halka arz edilerek veya halka arz edilmeksizin satlabilir. Halka ak anonim ortaklarn ihra edebilecekleri azami finansman bonosu tutar, genel kurulca onaylanm son yllk bilanoda grlen karlm veya denmi sermaye yedek akeler ile yeniden deerleme deer art fonunun toplamnda varsa toplam zararlarn dlmesinden sonra kalan miktar geemez. Halka ak olmayan anonim ortaklarn ihra edebilecekleri azami finansman bonosu tutar hesaplanrken yedek akeler dikkate alnmaz. karlan finansman bonolar satlmadka veya satlmayanlar iptal edilmedike yeni finansman bonosu karlamaz. Finansman bonosu trleri unlardr:

. A tipi: Garanti kayd tamayan finansman bonolar. . B tipi: hraya taahht edilmi banka kredisi ile desteklenmi finansman bonolar. . C tipi: Banka garantisi tayan finansman bonolar. . E tipi: Hazine garantisi tayan finansman bonolar. . F tipi: Bir anonim ortakln mterek borlu ve msteselsil kefil sfatyla deme vaadini ihtiva eden finansman bonolar. . D tipi finansman bonolar iin Tebli'de bir dzenleme yaplmamtr. - 95

Varla Dayal Menkul Kymetler (VDMK) . VDMK nedir? ! Menkul kymetletirme (securitization) uygulamasnn alacaklara dayal bir versiyonu olarak tretilen varla dayal menkul kymetler, Temmuz 1992 de dzenlenerek Trk Sermaye Piyasasnn en ok ilgi eken yatrm enstrmanlarndan biri olmutur. Menkul kymetletirme (securization) uygulamas ile ok sayda borlunun bulunduu, belli bir zamana yaylm ve belgelenmi alacak kalemleri ile aktifin dier bir blmn oluturan duran varlklarn menkul kymet haline getirilerek alm satm yaplabilmesi sz konusu olabilmektedir. imdiye kadar menkul kymetler, ortaklk bilanolarnn pasifine bal olarak karlrken, menkul kymetletirme ile bilano aktiflerine bal menkul kymet karlabilmesi de sz konusu olmutur. Varla dayal menkul kymetler (VDMK), 31.7.1992 tarihinde dzenlenmitir. Buna gre VDMK, ihralarn kendi ilemlerinden domu alacaklar veya ilgili tebli hkmleri erevesinde temellk edecekleri alacaklar karlnda Kurul'ca kayda alnarak ihra edilen kymetli evraktr. Burada "temlik", alacan devredilmesi "temellk" ise alacan devralnmasolarak dnlebilir. hralar, bankalar, anonim ortaklar, finansal kiralama kurulular, genel finans ortaklklar, KT'ler olabilirler. Banka dndaki ihralarda banka garantisi istenir. Genel finans ortaklar ve bankalar bu alacaklar temellk edebilirler. hra edilecek varla dayal menkul kymetlerin konusunu oluturulabilecek alacak tipleri,

. Bankalarn gerek kiilere am olduklar tketici kredileri ve T.C. Ziraat Bankasnn at tarm kredileri, . Konut kredileri, . Finansal kiralama ilemlerinden doan alacaklar, . Factoring ilemleri yapan ortaklklarca temellk eden ihracat kar lndaki belgeye dayal alacaklar, . Bankalar dndaki mal ve hizmet retiminde bulunan anonim or taklklar ve KT'lerin mterilerine yaptklar taksitli satlar sebebiyle senede bal al Alacaklarn temlik eden kurulu ile genel finans ortakl

veya banka arasnda temlik szlemesi yaplr. Bu szlemede de alacaklar temlik eden kuruluun, "Borcun muacceliyet kazanmasndan itibaren gniinde denmemesi halinde ulara herhangi bir ihbar, protesto, icratakibi ve dava ikamesine gerek olmakszn ge nel finans ortaklna veyabankaya denmeyen bor tutarn deyeceiz" ifadesine de yer vermesigerekmektedir. Alacaklar karlk gsterilerek ihra edilecek VDMK'larn halka arz yoluyla sat iin Kurul kaydna alnmas zorunludur. hra edilecek VDMK'n nominal deerleri toplam, her bir tertip iin, bu tertibin dayal olduu alacaklar portfynde yer alan alacaklarn ihra tarihindeki toplam tutarnn % 90 n aamaz. skonto esasna gre satlabilecei gibi, dnemsel veya deiken faiz demeli olarak da ihra edilebilir. kincil piyasada alm satm serbesttir. hralar VDMK ya dayanak tekil eden ala - 96

caklar portfyn zel hesaplarda izlemek ve ayr muhasebe tutmakla ykmldrler. Kurul menkul kymet sat kayda ald kurulularn bunlara ilikin hesap ve ilemlerini denetler. lgili kurulular, her ayn bitimini izleyen 10 gn iinde sz konusu aya ilikin demeleri gsteren tabloyuKurul'a gnderir. ? Varla dayalmenkul kymetler, hangi koullarda karlr? Repo-Ters Repo (Menkul Kymetlerin Geri Alm Ya da Satm Taahhdyle Alm Satm) . Repo ve ters repo nedir? Sermaye Piyasas Kurulu 31.7.1992 tarihindeki tebliinde repo ve tersrepo ilemlerini dzenlemitir. Bu t eblie gre Kurul'dan alm (yetkilendirilmi) kurulular, repo ve ters repo ilemlerini yapabilirler. Tebli ayn zamanda yetkili kurulularn mevzuata uygun olarak stanbul Menkul Kymetler Borsas'nda alacak pazarlarda repo ve ters repo ilemlerini yapabileceklerini hkme balamtr. Bu erevede piyasa katlmclarnn ihtiya ve talepleri de dikkate alnarak "Repo - Ters Repo Pazar" stanbul Menkul Kymetler Borsas Tahvil ve Bono Piyasas bnyesinde17.02.1993 tarihinde almtr. Repo menkul deerlerin geri satn alma taahhdyle satlmasdr. Repo (repurchasing agreement) nceden geri satn alma taahhdyle menkul deer sat karlnda faiz getirisi salayan bir fon toplama ilemidir. Ters Repo menkul deerlerin geri satma taahhdyle almdr. Bankalar repo ile saladklar fonu ters (reverse) repo yaparak dahayksek faizle deerlendirme olanana sahiptir. Nit ekim bankalar repo ileelde ettikleri fonlar kendi aralarnda ya da T.C. Merkez Bankasndan ters repo yoluyla deerlendirerek kr salayabilmektedir. ? lkemizdeki para piyasasaralarnaklaynz. zet Trkiye'de para ve sermaye piyasalarnn gemii Osmanl imparatorluunun son dnemlerine kadar geri gitmekle birlikte bu piyasa, stanbul Menkul Kymetler Borsasnn Kurulmas ve Sermaye Piyasas Kanununun karlmasyla anlam kazanmtr. Sermaye piyasas aralar olarak lkemizde, hisse senetleri, tahviller ve gelir ortakl senetleri saylabilir.

Para piyasas aralar, banka bonolar, finansman bonolar ve repoters repo olarak saylabilir. Her aracn zellii ve ayrnts nitede aklanmaktadr. - 97

Sorular 1. lkemizde sermaye piyasalar ilk olarak hangi dnemde kurulmutur? a. Krm savan izleyen yllarda b. 1922 de stanbul Borsas'nn kurulmasyla c. 1938 de Ankara 'da Esham ve Tahvilat Borsasnn almasyla d. Sermaye Piyasas Kanununun karlmas (2499 sayl) ile e. stanbul Menkul Kymetler Borsasnn almasyla 2. Menkul kymet kavram, aadaki koullardan hangisini kapsamaz? a. Belli bir mebla ifade eder. b. Yatrm arac olarak kullanlr. c. Deiik vadeleri ierir. d. Seri halinde karlr. e. Dnemsel gelir getirir. 3. Hisse senedi, sahibihe aadaki haklardan hangisihi salamaz? a. irket krndan pay alma b. irket ynetimine katlma c. Oy kullanma d. irketi feshetme e. irket hakknda bilgi edinme 4. Aadaki kurululardan hangisinin hisse senedi halka arz yoluyla satlamaz? a. Anonomi irketler b. KT'ler c. Mahalli idareler d. Mahalli idarelerin zel kanunla kurulmu kurulular e. Sermayesi paylara blnm komandit ortaklklar - 98

5. Tahvil, zerindeki deerden sata karlyorsa bu tahvile ne denir? a. Pirimli tahvil b. Baaba tahvil c. kramiyeli tahvil d. Garantili tahvil e. Endeksli tahvil Kaynaka ERTUNA, zcan. Finansal Kurumlar, Ege niversitesi Matbaas, zmir, 1982. HENNING, Charles N, W. Pggot ve R.H. Scott, Financial Markets and the Economcy, New York, l975. KAUFMAN, George G., Money and Finacial System, Rand McNaily, Chicago, 1975. RITTER, S. Lawrance ve William L. Slber. Principles of Money, Banking and Financial Markets, Basic Books Inc, New York, l977. PARASIZ, lker. Para, Banka ve finansal Piyasalar, Ezgi Bursa, 1995. KOHL, Meir. Money, Bankng and Financial Markets, Dyden 2. bask, New York, l993. MISHKIN, Frederic. Tehe Economics of Money Bankng and Financial Markets, Scott Foresman, Boston, l989. - 99

NTE 6 Mevduat Kurumlarnn Davranlarnn Mikroekonomik Analizi Bu nitede... Bu nitede bankann krn maksimize eden bir firma olarak ele alnp, maliyet ve haslat eleri aratrldktan sonra, kr maksimizasyonu incelenecektir. alma Biiminelikin Olarak...

Bu niteyi alrken, eer tereddtnz varsa firma dengelerini, iktisadi analiz kitabnzdan bir kez daha alnz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyitekrar inceleyerek bunlarn nedenlerin meye alnz. - 100

BR TCAR BANKA MODEL Bankann Fon ve Kaynak Kullanmyla lgili Varsaymlar

Konuyu ele alrken, basitlik salamak amacyla, bir bankann iki konuda uzmanlat varsaylacaktr. Bu varsaymlardan ilkine gre bankamterilerine zerine ek ekilebilen b hesap kredisi amaktadr. Banka kendisine yatrlan tm mevduatlara faiz der ve vadesiz mevduatlar bankann tek fon kaynadr (Byle bir varsaym gereki olmamakla birlikte analizlerimizi basitletirmektedir). Bankalarn, vadesiz mevduatlar iin karlk ayrmaz ve bylece tm mevduatn dn verebilir. kinci olarak bankann, kendisine yatrlan tm fonlar kulland ve zellikle de ticari kredi alarak verdii, banka mterilerinin benzer olduu (her mterinin risk durumunun ayn olduu), tm kredilerin vadelerinin ayn uzunlukta olduu, kredilerin bir dnemlik olduu ve verilen kredilerden ayn faiz orannn alnd varsaylacaktr. Bu varsaymlar altnda, bankann vadesiz mevduatlar ya da ek hesaplar olmak zere bir tek pasif kalemi ve ticari krediler olarak bir tek aktif kalemi vardr. Bankamzn ad "J" olsun. J bankasndaki vadesiz mevduat miktar Dj ye eittir. Bu miktar rnein 100 milyar lira olsun. Ayn ekilde J bankasnn verdii dn miktar TL olarak Lj dir. Bankann verdii kredi toplam da 100 milyar liradr. Yani, Lj = Dj (1) dr. Banka Gelirleri, Maliyetler ve Krlar

J bankasnn sahiplerinin tek amac, ekonomik kr eklinde gelir eldeetmektir. Bilindii gi i herhangi bir firmann ekonomik kr firmann gelirlerinden ekonomik maliyetleri karlarak bulunur. Muhasebe krfirmann gelirleriyle ak maliyetleri arasndaki fark, ekonomik kr ise gelirlerle ak maliyetler ve zmni frsat maliyeti toplamndan olulan ekonomik maliyet arasndaki farktr. Bankann Gelirleri ! J bankasnn tek bir gelir kayna vardr. O da ticari ve endstriyel faaliyetlere verdii kredilerden elde ettii faiz geliridir. Bankann kredi faiz orannn rL olduunu varsayalm. O halde belli bir dnemde J bankasnn toplam kredi faiz geliri,

TRj = rL x Lj (2) dir. Bankann Maliyetleri Herhangi bir bankann temel maliyet kalemi vardr. Birincisi ak faiz masraflardr. Eer belli bir dnemde J bankas kendisine yatrlan mevduatlara rD faizi veriyorsa, toplam mevduatlar da Dj olduuna gre, bankann toplam mevduat faiz harcamas rD x Dj - 101

olacaktr. Bankalar reel kaynak kullanmakszn mevduat toplayamaz ve dnveremezler. Bankalar bu ned enle eleman istihdam ederler, bina kiralarlar, bilgisayar kullanrlar, brolar tefti ederler. O halde mevduat faizi harcamalarna ek olarak bankalar reel kaynak harcamalarnda da bulunurlar. Reel kaynak harcamalar, bankalarn gnlk ilemlerinde karlatklar ak maliyetlerdir. Nihayet bankalar da frsat maliyetleri ile karlarlar. Frsat maliyetlerinin nedeni, bankalarn kullandklar kaynaklarn seenek kullanm alanlarnn olmasdr. te bankann iki temel faaliyet kayna olan ak maliyet ve finans maliyetleri, bankann ekonomik maliyetlerini oluturur. te yandan bankalar frsat maliyetine de katlanrlar. Bankalar retim faktrlerini alternatif kullanmlarn da gznne alarak bir zmni reel frsat maliyetine de maruz kalrlar. O halde bir firma olarak banka iin de, iktisatlarn ekonomik maliyet dedikleri ak maliyet ile frsat maliyeti sz konusudur. Bankann mevduat toplamak iin yapt abalara (rnein reklam harcamalar) ve mevduat hesabyla ilgili servislere (rnein mudiler tarafndan yazlan eklerle ilgili ilemler) tahsis edilen reel kaynaklarn TL olarak toplam ekonomik maliyeti, RCD olsun. Bankann mevduat faaliyetlerinden doan toplam reel kaynak maliyeti, banka tarafndan ihra edilen toplam mevduat miktarnn bir fonksiyonudur. Dolaysyla mevduat miktar arttka, benkann toplam reel mevduat kaynak harcamalar da artacaktr. Bankada ne kadar fazla mevduat hesab alrsa, o kadar ek ekilecei iin, banka daha fazla personel istihdam edecek ve bankann mevduat hesab servis retim maliyeti ekil 6.1.de grld gibi bankann mevduatyla birlikte artacaktr. RC D RC D Toplam Mevduat Kaynak Maliyeti ekil 6.1. Mevduatn Toplam Kaynak Maliyeti.

0 D j RC L RC L Toplam Kredi Kaynak Maliyeti ekil 6.2. Toplam Kaynak Kredi Maliyeti. 0 L j - 102

Ayn ekilde kredi verme ilemi de, bankann reel kaynak harcamalarna ve ekonomik maliyete neden olur. Bankalar kredi verirken, RCL ile ifade edilen reel kaynak maliyetiyle karlarlar. ekil 6.2.'de grld gibi, bankann verdii kredi miktar arttka, toplam reel kaynak maliyetiykselecektir. nk banka daha fazla kredi verdii za , daha fazla kredi analisti ve dn yneticisine gereksinim duyacaktr. O halde "J" bankasnn ilemlerinin toplam ekonomik maliyeti (TCj), toplam mevduat faiz harcamas (rD x Dj), Toplam mevduat kaynak maliyeti (RCD) ile toplam kredi kaynak maliyetinin (RCL) toplamna eittir. Yani, TCj = (rD x Dj) + RCD + RCL (3) dr. Bankann gelir ve gider eleri nelerdir? Bankann Kr Bankann bir firma olarak ekonomik kr, toplam gelirlerinden toplamekonomik maliyetle rinin kartlmasna eittir. Buna gre J bankas iin belli bir dnemde kazanlan kr miktar TRj - TCj dir. O halde J bankasnn ekonomik krn (2) nolu denklemden (3) denklemi kartarak belirleyebiliriz. TPj = TRj - TCj = (rL x Lj) - (rD x Dj) - RCD - RCL (4) (4) nolu denklem, bankann toplam krnn, kredi faiz gelirleri eksimevduat masraflar, re el mevduat kaynak maliyeti ve reel kredi kaynakmaliyetleri olduunu ifade eder. Bu nedenle (4) nolu denklem mevduatkurumlarnn davranlaryla ilgili ok nemli bir olguyu aya koymaktadr. Faiz oranlar bankalar asndan ok nemlidir. nk faiz gelirleri, bankann hem gelirlerini, hem de masraflarn etkilemektedir. REKABET PYASALARDA BANKACILIK . Rekabeti piyasada bankalar nasl bir kr politikasizler?

Bankalar ve dier mevduat kurumlar, doal olarak ekonomik krlarn maksimize etmek isterler. Mevduat kurumlarnn ne kadar kr edecekleri, byk lde altklar piyasa ortamna da baldr. Bu nitelerin bykbir blmnde, banka piyasalarnn tam reka rsayacaz. Buna gre J bankas da zerine ek ekilen, vadesiz mevduat kabul eden, ticari ve endstriyel kredi veren birok bankadan biridir. Ayrca, mterinin gznde J bankasnn dier bankalardan mevduat ve kredi konusunda hibir farkll yoktur. O halde J bankasnn ve dier bankalarn

kardklar mevduat ve verdikleri dnler homojendir. Nihayet Jbankas ve dier bankalar ayn teknoloj k donanma sahiptir. Marjinal Gelir, Marjinal Maliyet ve Kr Maksimizasyonu Tam rekabeti kredi ve mevduat piyasasnda alan bir banka, ka liralk mevduat ihra edeceine ve ne kadar dn vereceine karar verirken ekonomik krn maksimize etmeye alr. Bankann kabul ettii - 103

son lira mevduatla, verdii son lira dnten elde krn sfr olmas durumunda, bir bankann toplam kr maksimum olacaktr. Eer bankann verdii son lira dnten kr pozitifse, banka asndan dier lira mevduat dn vermesi krl olacaktr. Eer bankann verdii son lira dnten kr negatifse yani veriler son lira dn bankann azaltyorsa, o takdirde bankann toplam kr bir lira daha az dn vermekle artacaktr. Marjinal Gelir Erisi

ettii ekonomik

elde ettii ekonomik

elde ettii ekonomik toplam krn

Krn maksimize etmek iin bankann mterilerine kredi olarak verdii son liradan elde ettii gelir, bu son liray dn verirken maruz kalaca ek maliyete eit olmaldr. Ek son lira krediden kazanlan ek gelire bankann marjinal geliri (MR) denir.

Tam rekabet koullarnda, bir bankann dn verdii miktar, toplam(piyasa) dn miktarna dan, bir banka tek bana piyasa faiz orann etkileyemez. Bu durumda, J bankas iin marjinal gelir piyasa faiz oranna rL eit olur. O halde J bankas iin MRj = rL dir. ekil 6.3.'de grld gibi rekabeti piyasada alan bankann marjinal gelir erisi (MRj) yatay eksene paraleldir. Yani, bankann marinal geliri sabittir ve bankann verdii dn miktar ne olursa olsun rL ye eittir. r L MR j, r L MR j ekil 6.3. Tam Rekabeti Bankann Marjinal Gelir Erisi. 0 L j Marjinal Maliyet Erisi . Bir bankann toplam maliyeti ka kalemden oluur? Daha nce de deindiimiz gibi bir bankann toplam maliyeti kalemden oluur. Bunlar toplam mevduat faiz harcamas, toplam mevduatkaynak maliyeti ve topla m dn kaynak maliyetidir. Her bankann toplam maliyet kalemine bal olarak hesaplanacak bankann marjinal maliyeti, marjinal mevduat faiz maliyeti, marjinal mevduat kaynak maliyeti vemarjinal dn kayn ak maliyeti toplamna eittir. Bir bankann her lira mevduat iin demek zorunda olduu ek faize marjinal mevduat harcamas

denir. Mevduat piyasas rekabetiyse, hibir banka tek bana piyasa mevduat faiz orann rD etkileyemez. Bu faiz oran mevduat miktarna bal olarak deimediine gre, ayn zamanda bankann kredi vermek iin kulland her lira mevduat iin demek zorunda olduu marjinal faiz gideridir. ekil 6.4. marjinal faiz harcama erisini gstermektedir. Bu eri rD faiz orannda yatay eksene paralel olarak izilmitir. Erinin bu ekilde olmas, J bankas tarafndan - 104

toplanan mevduat miktarnn nemli olmadn gstermektedir. nkbanka iin marjinal faiz gideri sabittir ve piyasa mevduat faiz orann eittir. ,rD MIE j Marjinal Faiz Harcamas ekil 6.4. r D (MIE j ) Rekabeti Bir Bankann Marjinal Faiz Harcama Erisi. Dj Tam rekabeti ortamda alan birok firma iin olduu gibi gerekte, J bankasnn ksa dnem marjinal mevduat kaynak maliyet erisi de MCD biimindedir. Bu eri, ekil 6.5.'de grdld gibi artan eilimlidir. nk bir banka daha fazla mevduat ihra ettike her ek lira mevduat hizmetinin maliyeti (ATM hizmeti ve ek takas v.b. gibi) ksa dnemde ykselir. 0 MC D MC D ekil 6.5. Bir Bankann Marjinal Mevduat Kaynak Maliyeti Erisi. Dj 0

Ayn ekilde, ekil 6.6.'da grld gibi bir bankann marjinal kredikaynak maliyet erisi de M n eilimlidir. MC L MC

L ekil 6.6. Bir Bankann Marjinal Kredi Kaynak MaliyetErisi. Lj 0 J bankasnn iki marjinal maliyetiyle toplam dnlerini birletirdiimizde, ekil 6.7.'de gsterilen bankann marjinal maliyet (MCj) erisini elde ederiz. - 105

MC j MCj= rD+ MCD + MCL ekil 6.7. Bir Bankann Marjinal Maliyet Erisi. Lj 0 ?Bir bankann marjinal maliyet erisi nasl bulunur? Kr Maksimize Eden dn Miktar ve Bankann Kredi Arz Erisi Eer bir bankann amac krn maksimize etmekse, J bankasnn ne kadar lira kredi vermek istediini belirleyebiliriz. ekil 6.8. J bankasnn krn maksimize eden dn miktarn gstermektedir. Bir bankann toplam kr marjinal gelirinin (MRj = rL) marjinal maliyetine (MCj = rD + MCD + MCL) eit olduu noktada maksimize olur. Bunu bir eitlik eklinde rL = rD + MCD + MCL (5) olarak ifade edebiliriz. . r MCj MCj= rD + MCD+ MCL , L ekil 6.8. Rekabeti Bir Bankann r MR Krn L j

Maksimize Eden dn Dzeyi. Lj 0 Eer piyasa dn faiz orandeiirse, dier koullar aynyken, jbankasne yapacaktr?

Bu sorunun yantn vermek iin dn faiz orannn rL0 dan rL1 e ykseldiini varsayalm. Kredi faiz orannn ykselmesi sonucu bankann marjinal geliri artacak ve marjinal gelir erisi ekil 6.9.'da grld gibiyukarya kayac Bylece marjinal gelir marjinal maliyete daha yksek rL1 faiz dzeyinde eit olacaktr. Bylece rL1 = MRj = MCj olacaktr. Bu durumda kr maksimize eden kredi miktar Lj0 dan Lj1 e ykselecektir.

Marjinal maliyet erisi zerindeki noktalar J bankasnn krn maksimize eden kredi faiz oranlaryla kredi miktar bileimlerini gsterir. Bir dier deyile, bankann marjinal maliyet erisi, J bankasnn farkl faiz oranlarnda arzedecei kr maksimize eden kredi miktarlarn gsterir. O haldebyk bir ksmnda marji et erisi J bankasnn kredi arz erisidir. - 106

0 L MCL, MR j 0 MC j dn Arz Erisi = r L 0 MR j 1 rL 1 . . ekil 6.9. Rekabeti Bankann dn Arz Erisi. 0 L MCL, MR j 0 MC j dn Arz Erisi = r L 0 MR j 1 rL 1 . . ekil 6.9. Rekabeti Bankann dn Arz Erisi. Kukusuz, eer kredi faiz oranbankann deien maliyetini kar ! layamayacabir dzeye derse, banka faaliyetini durduracaktr. Dolaysyla marjinal maliyet erisinin bu durumu gsteren faiz orannn altnda kalan ksmbankann arz erisini gstermez. nk piyasa kredi faiz oranndaki bir art bankay daha fazla dn vermeye tevik edecektir. r 0 1 L Lj

Lj j ? Banka piyasa dn faiz oranna gre nasl kredi arzeder? Kr Maksimize Eden Mevduat Miktar ve Bankann Mevduat Talep Erisi (5) nolu denklem rL = rD + MCD + MCL, bankann marjinal maliyetinimarjinal haslatna eitledii iin J bankasnn krnn maksimum olacan gstermektedir. Eer bu denklemin her iki yanndan MCD ve MCL y karrsak, rL - (MCD + MCL) = rD ya da rD yi eitliin solunda yalnz brakrsak, rD = rL - (MCD + MCL) (6) elde edilir. Bu eitlik, kr maksimum olduunda, J bankasnn mevduatlarna dedii faiz orannn, kredilerden kazand faiz oranndan, marjinalmevduat maliyeti ile kredi kaynak maliyeti toplamnn karlmas sonucuna eit olduunu gstermektedir. Bilindii gibi (6) nolu denklemin soltaraf, mevduatlara ver ilen faiz orann verir. Bu oran bankann dedii marjinal faiz masrafdr. Denklemin sa tarafndaki fark, kredi faiz oran ya da bankann sabit marjinal geliri eksi marjinal dn ve mevduat kaynak maliyetidir. (6) nolu denklemin sa tarafndaki farka bankann ihra ettii ek lira mevduattan kazand net marjinal gelir diyebiliriz. Dolaysyla (6) nolu denkleme gre bir banka, dn vermek iin at son lira mevduat kullanarak kazand net marjinal gelirin, marjinal mevduat faizmasrafna (mevduat faiz oran) eit olduu no ktaya kadar mevduat ihraederek krn maksimize eder.

ekil 6.10. bankann krn maksimize eden mevduat seimini gstermektedir. Piyasa mevduat faiz oran rD dir. Mevduat faiz oran tam rekabeti mevduat piyasasnda belirlendii iin, J bankasnn marjinal faizharcama (MIEj) erisi rD f iz orannda yatay eksene paraleldir.

ekil 6.10. ayn zamanda J bankasnn aaya doru eimli eriylegsterilen net marjinal gelir (NMRj) eris ermektedir. - 107

? r D MIE j NMR ekil 6.10. Rekabeti j Bir Bankann r D Kr Maksimize 1 Eden Mevdu r D at Seimi. 0 MIEjNMR . . 12 DjDj Dj

Eer mevduat faiz oran rD1 e derse, o takdirde bankann marjinalfaiz masraf erisi aaya kayacaktr. Bunun son larak marjinal faizmasraf daha byk mevduat miktarnda net mevduat marjinal gelirine eit olacaktr. ekil 6.11.'de grld gibi rD1 faiz orannda bankann krn maksimize eden yeni mevduat miktar Dj2 olacaktr (MIEj1 = NMRj). Mevduat faiz oranndaki d, bankann talep edilen mevduatmiktarn (kabul etmek istedii) artrmaktadr. Bunun anlam udur. Bankann net mevduat marjinal gelir erisinin byk bir paras bankann mevduat talep erisidir. Piyasa mevduat faiz oran

derken, mevduatn bankaya maliyeti azald iin bu eri boyunca banka daha fazla mevduattalep edecektir. r D, MIE j NMR j 0 jNMR = Mevduat TalepErisi ekil 6.11. r MIE j D Rekabeti Bir Bankann 1 1 r MIE j Mevduat D Talep Erisi. 0 12 Dj Dj Dj Rekabeti bir bankann mevduat talep erisi nasl bulunur? DN VE MEVDUAT PYASALARI imdiye kadar bir bireysel bankann dn arz ve mevduat talep (kabul etme) kararlarn analiz ettik. imdi ise bankalarn veri olarak ald piyasa dn ve mevduat faiz oranlarnn nasl belirlendiini grelim. Banka dn Piyasas Piyasada mal ve hizmet deiimleri mal ve hizmet alclar

ve satclar tarafndan yaplmaktadr. Bankalar dn arz etmektedir. dn alclar bankalardan kredi talep eden mterileridir. imdi dn piyasasnn arz ve talep yann grelim. - 108

? Piyasa dn Arz Erisi Bilindii gibi herhangi bir rekabeti mal ve hizmet piyasasnda piyasa arz erisi, tm mal ve hizmet reticilerinin arz erilerinin yatay toplamdr. Benzer bir durum bankalar iin de geerlidir. ekil 6.9.'da gsterilen durumda bir J bankasnn marjinal maliyet erisi onun kredi (dn) arz erisidir. ekil 6.12.a. da mevduat faiz orannn rD olduu durumda J bankasnn kredi arz erisi grlmektedir. eklin b ksmnda bir dier k bankasnn kredi arz erisi grlmektedir. ekil 6.12.c.'de J ve K bankasnn kredilerine olan toplam talep gsterilmitir. Kredi faiz oran rL1 e eit olduu zaman, J bankas Lj1 kadar kredi arz etmek isteyecektir(ekil 6.12.c.). Ayn ekilde K bankas rL1 ve rL2 kredi faiz oranlarnda Lk1 ve Lk2 miktar kredi arz edecektir. eklin c ksmnda iki bankann toplam kredi miktar gsterilmitir. Faiz oran rL1 iken Jve K bankalarnn arz ettii toplam kredi miktar L1j k dr. Faiz oran rL2 ye ykseldii zaman J ve K bankasnn arz ettii toplam kredi miktar L2j k ye ykselmektedir. Kukusuz rekabeti bir piyasada birok banka vardr. Tm bankalarn toplam kredi arz miktar, Jve K bankalarnn kredi arz miktarna dier bankalarn kredi arz miktarlar ilave edilerek bulunur. Bylece toplam piyasa kredi arz erisi Ls, her olas faiz orannda tm bankalar tarafndan verilmek istenen toplam krediler toplanarak elde edilir. ekil 6.12.c.'de grld gibi rL1 kredi faiz orannda toplam kredi arz miktar L1 dr. Kredi faiz oran rL2 ye ykselince arzedilen toplam kredimiktar L2 ye ykselmektedir. Banka kredi arz erileri yardmyla piyasa kredi arz erisi nasl bulunur? 0 L j r L r L L j 1 L j 2 . . MC j =J bankasnn kredi arzr L MCL 2 1 , (a) 0 L k r L

r L L k 1 L2 . . MC k = k bankasnn kredi arzr L MC k 2 1 , (b) k 0 L r L r L 1 2 . . r L 2 1 j ve k bankasnn kredi arz erisi Tm bankalarn kredi arz erisiL s . ekil 6.12. PiyasaKredi Arz Erisi. LL L Ljkjk 1 2 (c) Piyasa Kredi Talebi Bankalar hane halk ve firmalara kredi verir. Her hanehalk ve firmann, talep yasas nedeniyle aaya doru eimli kredi talep erisi vardr. Piyasa talep erisini (Ld) oluturmak iin herhangi bir veri faiz orann -109

. . r L 1 r L 0 r L 2 r L 0 da hanehalk ve firmalarn kredi talep miktarlarn toplamak yeterlidir. Birolas piyasa kredi talep erisi ekil 6.13.a.'da gsterilmitir. Kredi Piyasas Dengesi ekil 6.13.a.'da ayn zamanda kredi piyasasndaki bir denge durumugsterilmitir. Kredi piyasas dengesinde hanehalk ve firmalarn kredi talep miktar, bankalar tarafndan arzedilen dn miktarna eittir. ekil 6.13.a.'da talep ve arz edilen denge dn miktar L0 dr. Bu denge durumu oluuncaya kadar kredi faiz oran ayarlanr. rnein faiz oran rL1 ise bankalarca arz edilen kredi miktar, talep edilen kredi miktarndan fazla olacaktr. Buna dn fazlas denilmektedir. Bu durumda kredi faiz oran dn fazlas ortadan kalkncaya kadar aaya decektir. Tersine eer kredi faiz oran rL2 ise, talep edilen dn miktarnda bir fazlalk olacaktr. Bylece bir kredi ktl olacaktr. Eer bu olursa, kredi faiz oran dn ktl ortadan kalkncaya kadar artacaktr. Ktl ortadan kaldran faiz oran, denge faiz oran rL0 olmaktadr. Bu faiz oran denge dn miktarna ulalan tek kredi faiz orandr. ekil 6.13.b., J bankasnn dn verme kararnn nasl oluduunu gstermektedir. Daha nce de akland gibi, eer piyasa faiz oran rL0 ise J bankas Lj0 kadar kredi vermek isteyecektir. J bankasiin rL0faiz oranniin veridir?

Bu sorunun cevabn verebilmek iin bir an iin J bankasnn bu faiz orannda hi dn vermediini dnelim. Eer hal byleyse, verilendn miktar Lj0 dan s karlatrdmzda, bu bankann verecei kredinin, tm kredi arz iinde devede kulak olduunu grrz. Banka sisteminde J bankasnn varlnn olmamas, ok nadiren farkedilebilir. Bu nedenle, J bankas tek bana piyasa kredi faiz orannn etkileyemez. O halde piyasa kredi faiz oran banka asndan bir veridir. J. Bankas Kredi Piyasas r, MCj sL L l 1 rL MCj =J bankasnn kredi arzMR j lA lB ekil 6.13. 0 r L Kredi 2 Piyasas r L Dengesi. d L 02 0

L0 LjLj (a) L (b) Lj .

Bu durum, J bankasnn piyasa faiz orannn stnde ya da altnda kredi faiz oran belirleyemediini gsterir. Bununla birlikte banka byledavranmak istemeyecektir. nk by bir davran, kr maksimizasyonu amacna uygun olmayacaktr. Eer banka piyasa kredi faiz oran zerinde bir faiz oran, rnein rL1 uygularsa, hibir mteri J bankasndan dn almayacaktr. nk dn alanlar herhangi dier bankadan, daha dk rnein rL0 gibi bir piyasa faiz orannda kredi salayabilecektir. Bylece J bankas tm kredi mterilerini kaybedecektir. Dier yandan, eer J bankas piyasa kredi faiz orannn altnda bir kredi faiz oran rL2 gibi uygularsa Lj0 miktar dn verdii zaman marjinal gelirimarjinal maliyetinin al tnda olacaktr. ekil 6.13.b.'de grlecei gibi, bankann marjinal kredi maliyeti Lj0 B iken banka Lj0 A kadar marjinal haslat, yani AB kadar marjinal zarar ile kar karyadr. Bankann rL2 faiz orannda Lj2 kadar dn vermesi halinde, marjinal haslat = marjinal - 110

? maliyet olacaktr. Bu nedenle J bankas, piyasa kredi faiz orann rL0 uygulad zaman daha fazla kr elde edecektir. Bylece J bankas bu kredi faiz orannda (rL0) Lj0 kadar kredi arz ederek maksimum kr elde edecektir. Tam rekabeti piyasa ortamnda alan bir banka piyasa faiz oranna neden uymak zorundadr?ekil izerek aklaynz. Kredi Talebindeki Bir Artn Etkisi ekil 6.14., hanehalk ve firmalarn kredi talebindeki bir artn etkilerini gstermektedir. Kredi talebinde bir art demek, balang denge kredifaiz oran da dahil olmak zere, her veri faiz orannda, hanehalk ve firmalarn talep ettikleri kredi miktarnda eskisine gre bir art olmas demektir. rnein ekonomide genel bir iyilemenin olacan dnerek hanehalklar yeni konutlar satn alabilir veya firmalar yeni makina ve tehizat yatrmlar yapabilir. Bylece hanehalk ve firmalar ekonominin canlanmasna bal olarak, gelecekte artacak gelirleriyle ald krediyi geri deyebileceini dnerek, ekil 6.14.a.'da grld gibi kredi talebini artrr. Bunun sonucu olarak piyasa dn talep erisi L0d den L1d ye saa doru kayar. r 01 1 LLL L 0 LjL j j

(a) (b) Kredi talebindeki bu art sonucu, rL0 faiz orannda bir ar dn talebi meydana gelmektedir (rL0 faiz orannda L1d ile L0d arasndaki yatayuzaklk, E0E0'). Bu nun sonucu olarak balangta talep ve arz edilendenge kredi miktar L0 artk denge dn m olmayacaktr. Daha fazla kredi elde etmek iin rekabet eden banka mterileri, daha fazla faiz demek isteyecekler ve bu da kredi faiz orann ykseltecektir. Kredifaiz oran

arttka dn ktl ortadan kalkacak ve yeni denge kredi faiz oran rL1 de talep edilen dn miktar arz edilen kredi miktarna eit olacaktr. Kredi faiz oran ykseldii zaman, J bankas dahil her banka ekil

6.14.b. de grld gibi daha fazla kredi arz etmek isteyecektir. Piyasakredi faiz oran r 0 dan rL1 e ykselince, J bankas arz edilen dn miktarn Lj0 dan Lj1 e artracaktr. ekil 6.14.b. 'de, J bankasnn kredi arz erisi boyunca gzlenen hareket, eklin "a" ksmnda piyasa kredi arz erisi boyunca hareketin aynasdr (E0'dan E1'e hareket). J bankas ve piyasadaki tm dier bankalar arzedilen toplam kredi miktarn L1 oluncaya kadar artracaklardr. L1 toplam kredi miktar bir yeni dengekredi miktardr. ? Tam rekabeti piyasada, kredi talebindeki art, piyasayve bankalarnasl etkiler?ekil yardmyla aklaynz. 0 rL r L 0 r L 1 lL L s d MR j L MC j l0 1 r L 0 r L 1 1 MR j 0 L d 0 E E 0 1 . E' 0lekil 6.14. Hanehalkve Firmalarn Kredi Talebindeki Bir Artn Etkisi - 111

Banka Mevduatlar Piyasas

Kredi piyasasnda bankalar satc, kredi alanlar alcdr. O halde bankalar kredi arzeder, dn alanlar kredi talep eder. te yandan mevduatpiyasasnda, bankalar alc Bankalar kredi vermek iin mevduat talepeder. Onlarn mevduat mterileri, fonlarn bankalara arzeden mevduat satclardr. Mevduat Piyasas Talep Erisi 0 r D r D jNMR r D 0 1 1 0 j NMR =J bankasnn mevduat talebi 0 r D r D kNMR r D 0 1 1 0 k NMR =k bankasnn mevduat talebi (a) (b) ekil 6.15. Piyasa Mevduat Herhangi bir mal ya da hizmet piyasasnda piyasa talep erisi, sz konusu mal ya da hizmeti satn almak isteyen tm ekonomik birimlerin talep erisinin yatay toplamdr. Bu temel iliki banka mevduat piyasas iin de geniletilebilir. D DjDjDj DDk kk . . . . j ve k bankasnn bileik mevduat talebi Tm bankalarn mevduat talebi (c) Talep r

D Erisi. 0 r D 1 r D 0 010 1 D DDD Djk jk ekil 6.11.'de akladmz gibi bir J bankasnn marjinal gelir erisi NMRj = rL - (MCD + MCL) veri piyasa kredi orannda, bankann mevduat talep erisi idi. J bankasnn mevduat talep erisini, ekil 6.11. 'den tretebiliriz. ekil 6.15.a.'da eer piyasa mevduat faiz oran rD0 ise, J bankasnn mevduat talebi Dj0 dr. Eer mevduat faiz oran rD1 e derse bankann mevduat talebi Dj1 e artacaktr. ekil 6.15.b.'de K bankasnn mevduat talep erisi gsterilmitir. Eer piyasa mevduat faiz oran rD0 olursa, k bankas Dk0 miktar mevduat elde edecektir. Ancak eer piyasa mevduat faiz oran rD1 e derse, banka Dk1 miktar mevduat talep edecektir. ekil 6.15.c. iki bankann mevduat talep erilerinin toplamn gstermektedir. rD0 faiz orannda iki bankann toplam mevduat miktar Dj k0 dr. Mevduat faiz oran rD1 e derse iki banka birlikte Dj k1 miktar mevduat elde edecektir.

Toplam piyasa mevduat talep erisini tretmek iin tm dier bankalarn mevduat talep miktarn da gznne almamz gerekir. Bu durum yineekil 6.15.c.'de grlmektedir. Eer piyasa mevdu iz oran rD0 sa tm bankalar D0 miktar mevduat talep edecektir. Eer mevduat faiz oran rD1 e derse tm bankalar D1 miktar mevduat talep edecektir. ekil 6.15.c. de Dd piyasa mevduat talep erisini gstermektedir. - 112

? Bankalarn mevduat talep erilerinden piyasa, mevduat talep erisi nasl elde edilir? Aklaynz. Hanehalk ve Firmalarn Mevduat Arz Bankalar mevduata uyguladklar faiz oranlarn ykseltirlerse, hanehalk ve firmalar bankalara daha fazla mevduat arz etmek isterler. Dolaysyla, hanehalk ve firmalarn piyasa mevduat arz erisi Ds yukarya doru eimlidir. ekil 6.16.a.'da muhtemel bir piyasa mevduat arz erisi gsterilmitir. Mevduat Piyasas Dengesi ekil 6.16. banka mevduat piyasas dengesini gstermektedir. Budenge, bankalarn talep ettikleri mevduat miktar, hanehal k ve firmalarn arzettikleri mevduat miktarna eit olduunda oluur. ekil 6.16.a. 'da talep ve arz edilen mevduat miktar D0 dr. Mevduat piyasasnda dengeoluuncaya kadar mevduat faiz oran ayarlanr. Eer mevduat faiz oran rD1 ise, banka d birimler tarafndan arzedilen mevduat miktarnda bir art ve bylece bir mevduat fazlas oluacaktr. Faiz kazanc iin rekabet eden mevduat sahipleri, mevduat faiz orann bu fazla ortadan kalkncaya kadar aaya drecektir. te yandan mevduat faiz oran rD2 ise, bankalar tarafndan talep edilen mevduat karlanamayacak, ya da mevduat arz ktl olacaktr. Bu durumda, rekabeti bankalar, mevduat ktl ortadan kalkncaya kadar mevduat faiz orann ykselteceklerdir. ekil 6.16.a.'da denge mevduat faiz oran rD0 dr. rD0, veri mevduat talep ve arz erileri erevesinde, mevduat fazlas ya da ktlnn olmad tek faiz orandr. r r D D NMR j 1

1 r r . ekil 6.16. D DsDd D 0 0 r r MIE j Mevduat D D = Piyasas . NMR jr 2 2 r Dengesi. D D J Bankasnn mevduat talebi 0 0 00 DD DjDj (a) (b) ekil 6.16.b. J bankasnn ne kadar mevduat elde etmek istediini gstermektedir. Banka, kendi mevduat talebinin, toplam mevduat talebinin nemsiz bir paras olduunu bilmektedir. Bylece J bankas rD0 piyasa faiz orann veri olarak almakta ve kontrolnn dnda olduunu bilmektedir. Bununla birlikte J bankas eer isterse piyasa faiz orannn stnde ya da altnda bir mevduat faiz oran deyebilir. Eer J bankas krn

maksimize etmek isterse bu ekilde davranmayacaktr. Eer J bankas piyasa kredi faiz orannn altnda bir mevduat faiz oran verirse, rD2 gibi, o zaman hibir hanehalk ya da firma J bankasnda mevduat tutmayacaktr. nk hanehalk ve firmalar rD2 den daha yksek bir faiz orannda herhangi dier bir bankada fonlarn tutacaktr. Bu durumda J bankas tm mudilerini kaybedecektir. - 113

? Ayrca, eer J bankas kredi faiz orannn stnde bir mevduat faiz oran verirse, rD1 gibi, o zaman bankann net marjinal faiz Dj0 mevduat miktarnda net marjinal mevduat gelirinin (ekil 6.16.b). Bankann son mevduatndan elde ettii olacaktr ve bylece banka mevduat faiz oran olarak rD0 verek daha fazla kr elde edebilecektir. Gerekten de rD0 piyasa orannda Dj0 miktar mevduat talep ederek maksimum kr

harcamas, yukarsnda olacaktr net kr negatif mevduat faiz elde edecektir.

Banka piyasada geerli mevduat faiz oranna neden uymak zorundadr? Mevduat Arzndaki Bir Artn Etkileri

ekil 6.17. hanehalk ve firmalarn mevduat arzndaki bir artn etkilerini gstermektedir. Mevduat arzndaki bir art, veri herhangi bir faiz orannda, hanehalk ve firmalar tarafndan arzedilen mevduat miktarnda bir art demektir. rnein kamu menkul deerlerinin ya da irket tahvillerinin faiz oranlar derse, hanehalk ve firmalar bu alternatif finansal aktifler yerine bankalarda daha fazla mevduat tutacaklardr. Bu nedenle, ekil 6.17.a.'da grld gibi mevduat arzndaki bir art piyasa mevduat arz erisini saa D0s den D1s ye kaydrmaktadr. imdi, rD0 eski dengemevduat faiz orannda arz dilen mevduat miktarnda, bir arlk sz konusudur. Bunun sonucu olarak talep ve arz edilen balang denge mevduat miktar D0, artk denge mevduat miktar deildir. Bu nedenle, mevduat faiz oran decek ve mevduat fazlas ortadan kalkacaktr. imdi, yeni denge mevduat faiz oran olan rD1 de, arzedilen mevduat miktar, talep edilen mevduat miktarna eittir. D0D 01 D1 D DD j jj

(a) (b) Mevduat faiz oran bir para dk olduundan, J bankas dahil her banka, ekil 6.17.b.'de grld gibi daha fazla miktarda mevduat talepedecektir. Piyasa m vduat faiz oran rD0 dan rD1 e dtnden J bankas talep edilen mevduat miktarn D10 dan Dj1 e arttracaktr. J banka-

snn mevduat talep erisi boyunca bu hareket (eklin b ksmnda) piyasamevduat talep eris oyunca hareketin aynasdr (eklin a ksm). J bankas ve tm dier bankalar piyasada talep edilen mevduat miktarn, yenipiyasa dengesinde, to plam arzedilen mevduat miktar D1 e ulancayakadar artracaklardr. 0 r D rD r D 1 0 0 r D rD jNMR r D 1 0 jNMR = j bankasnn mevduat talebi MIE j 0 MIE j 1 D1 D0 s s . . . . D d ekil 6.17. Hanehalk ve Firmalarn Mevduat Arzndaki Bir Artn Etkileri. - 114

BANKA KRED VE MEVDUAT PYASALARININ KARILIKLI BAIMLILII Yukardaki aklamalarda, kredi ve mevduat piyasalar birbirlerinden ayr olarak dnld. Gerekte, kredi piyasasnda geen olaylar mevduat piyasasn etkiledii gibi mevduat piyasasndaki olaylar da kredi piyasasn etkiler. Kredi ve mevduat piyasas arasndaki olaylar, niin kredive mevduat faiz oranlarnn zaman iinde genel olarak (daim a deil) ayn ynde hareket ettiini gsterir. Kredi (dn) ve Mevduat Faiz Oranlarnn ou Kez Birlikte Hareket Etmesi Bir bankann verdii kredinin marjinal maliyetinin, rD + MCD + MCL olduunu biliyoruz. Eer hanehalk ve firmalarn mevduat arzndaki bir art sonucu olarak denge mevduat faiz oran derse, o takdirde her bankann verdii kredinin marjinal maliyeti de decektir. Bunun sonucu olarak, kredi (dn) piyasasndaki her banka, herhangi belli bir kredi faiz orannda daha fazla kredi arzetmek isteyecektir. Bylece piyasa kredi arz erisi saa kayacak ve denge kredi faiz oran decektir. Bylece, mevduat ve kredi (dn) faiz oranlar ayn ynde hareket edecektir. Kredi ve mevduat faiz oranlarneden aynynde deiirler? Kredi (dn) ve Mevduat Faiz Oranlarnn Her Zaman Birlikte Hareket Etmemesi ?

Kredi ve mevduat faiz oranlar her zaman ayn ynde hareket etmeyebilir. Bunun nedeni, bu iki piyasadaki denge miktarlar ve faiz oranlarnn; bir yandan hanehalk ve firmalarn davranna balyken, dier yandanbankalarn reel kaynak maliyetlerine bal olmasdr. Eer banka maliyetleri deiirse, denge kredi ve mevduat faiz oranlar zt ynde deiebilir. Bir dizi faktr bankalarn kaynak maliyetini deitirebilir. rnein ayn mteri kitlesine daha iyi ve daha ucuz hizmet vermeyi salayan teknolojik gelimeler, bankann marjinal kaynak maliyetini drecektir. Ayn ekilde bankalara ynelik kamu dzenlemelerininin (rnek olarak ilemlerden alnan vergi ve harlarn) azaltlmas da banka maliyetlerini azaltacaktr. MONOPOL BANKACILIK

Bankaclk sektrnde, tam rekabet koullar birok nedenle yoktur. Bunlardan en nemlileri banka sektrne yasalar ve dzenlemelerle giri ve klarn snrlandrlmasdr. Oysa bir piyasaya giri k serbestisi, rekabeti piyasann varlnn en nemli nedenlerinden biridir. Eer piyasada yalnzca bir tek banka ya da birka banka varsa, bu durum krlarnmaksimize etmek isteyen banka davranne ynde deitirecektir? . - 115

Bu sorunun cevabn vermek iin monopolcu bankacln kredi piyasas zerindeki etkileri zerinde duracaz. ekil 6.18. 'de grld gibi, kredi piyasasnda yalnzca bir tek monopolcu banka varsa (J bankas), bu bankann kredi talep erisi piyasa kredi talep erisi ile ayn olacaktr. Bunun anlam, bankann marjinal gelirinin sabit olmamas demektir. nk banka, kredi faiz orann deitirerek kredi miktarn etkileyebilir. Bunedenle bankann verdii her ek liradan elde ettii ek gelir deiir. Ger kten, banka kredi faiz orann drrse, verdii dnten elde ettii marjinal gelir der ve uygulad kredi faiz oran altnda kalr. Dolaysylamonopolcu bankann marjinal haslat erisi (MRj) aaya doru e ve piyasa kredi talep erisinin altnda yer alr. r L MC j MCj= rD+ MCD + MCL ekil 6.18. * r L Monopolcu Kredi Piyasas. d L MR j 0 ** LL jj Banka krn maksimize etmek iin, marjinal geliri marjinal maliyetine eit oluncaya kadar kredi verecektir. Bunun sonucu olarak, banka kredilerini, marjinal haslat erisi, (MRj), marjinal maliyet erisini (MCj = rD +

MCL + MCD) kesinceye kadar kredilerini arttrr. Bu noktada J bankas L*j kadar kredi verecektir. Eer banka bundan daha az dn verirse, marjinal geliri marjinal maliyetini aacaktr. Bylece banka daha fazlakredi verdiinde bunun sonucu olarak elde edecei ek gelir, bu srada karlaaca ek maliyetten daha fazla olacaktr. Bylece banka kredimiktarn L*j dzeyine doru arttra krn artrabilecektir. Eer banka bu dzeyin tesine geerse, bankann karlaaca ek maliyet, eldeettii ek gelirden daha fazla olacaktr. Bu nedenle banka verdii kred ileri, L*j miktarna dene kadar azaltacaktr. Eer J bankas gerekten monopolcu bir bankaysa, L*j miktar, kredi dn alanlar iin geerli toplam kredi miktardr. dn alclar bu miktar krediyi elde etmek iin hangi faiz orann deyecektir?

Tam rekabet koullarnda, dn piyasas faiz orann, arz ve talepgleri belirler. Monopol koulunda ise, bir piyasa arz erisi yo tur. Tekbir banka kendi marjinal gelir ve maliyet koullarn temel alarak krn maksimize ederken dn miktarn da belirler. O halde monopolcu banka, dn alann ald kredi miktar iin demeye raz olduu en yksek kredi faiz orann uygular. ekil 6.18. 'de grld gibi, eer bankann dn miktar L*j ise, o zaman, piyasa * dn (kredi) talep erisine gre, hanehalk ve firmalar rL faiz orann demek isteyeceklerdir ya da deyebileceklerdir. O halde bu faiz oran, monopolcu bankann koyduu piyasa kredi faiz orandr. . - 116

? Birok iktisat, monopol piyasasnn, bankaclk piyasas da bir istisnai durum olmaktan ok, bir kural olduunu tartmaktadr. Sizce ok sayda bankann birlikte hareket etmesi, nasl bir piyasa yaratr? zet Mevduat kurumlar, ayn mal hem alan hem de satan ticaret erbabna benzer. Bu nedenle parann piyasada iki fiyat vardr. Birincisi mevduat olarak paray toplamak isteyen banka, mevduat faizini belirlemek zorundadr. Eer ok dk belirlerse, mevduat toplayamaz. te yandan krediarz eden banka, paray satabilmek iin makul bir kredi faizi belirlemek durumundadr. Bu iki faiz oran arasndaki fark ise bankann maliyetleri vekr belirleyecektir. Sorular 1. Aadakilerden hangisi, bir J bankasnn toplam kredi faiz gelirinigsterir? a. rL . Dj = TRj b. rL . Lj = TRj c. rD . Dj = TRj d. rD . Lj = TRj e.rL Lj . = TRj rDDj 2. Bir bankann "ekonomik maliyeti" aadakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Sene sonu iletme maliyeti b. Faiz deme maliyeti c. Tm muhasebe maliyeti ve frsat maliyeti d. Marjinal maliyeti e. Ortalama maliyeti 3. Tam rekabeti bir ortamda alan bankann toplam kr maksimizasyon veya denge koulu, aadakilerden hangisi ile ifade edilebilir? a. Toplam haslat = Toplam maliyet b. Ortalama haslat = Ortalama maliyet c. Ortalama haslat < Ortalama maliyet d. Marjinal haslat = Marjinal maliyet e. Marjinal haslat > Marjinal maliyet - 117

4. Tam rekabeti bir bankann, kredi arz erisi, aadaki erilerden hangisi ile ifade edilebilir? a. Marjinal haslat b. Ortalama haslat c. Toplam haslat d. Ortalama maliyet e. Marjinal maliyet 5. Monopolc bir bankann arz edecei kredi faiz oran, hangi erinin o miktar kredi iin deerine eittir? a. Ortalama haslat b. Marjinal haslat c. Toplam haslat d. Ortalama maliyet e. Marjinal maliyet Kaynaka BALTENSERGER, Ernst. "Alternative Approaches to the Theory ofthe Banking Firm", Journal of Monetary Economics no:6, January, 1980. KLEIN, Michael. "A Theory of the Banking Firm", Journal of Money, Credit and Banking, no:3 May, 1971. MILLER Roger Le Roy and Van HOOSE David, Modern Money andBanking, Mc GRAW-HLL, Ne w York, 1993. ZKAZAN, nder, ktisadi Analiz 1, AF, 1996. PARASIZ M., lker. Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi, Bursa, 1995. RANLETT, John. Money and Banking, John Wiley, New York, 1977. SANTOMERO, Anthony. "Modeling The Banking Frm: A Survey ", Journal of Money, Credit and Banking, no:16 November, 1984. - 118

NTE 7 Bankalarn Fon Kaynaklar ve Trkiye Uygulamas Bu nitede... nitemizin temel konusu bankalarn fon kaynaklarnn incelenerek Trkiye uygulamasnn ele alnmasdr. nitede bankalarn fon kaynaklarnn hangi unsurlardan olutuu aklanacaktr. Ayrca Trkiye'de bankalarn eitli kesimlerle olan finansal ilikileri, Trk bankaclk sisteminde fon kaynaklarnn yaps ve son yllarda gsterdii gelimeler zerinde de durulacaktr. alma Biiminelikin Olarak... niteyi alrken bankalarn fon kaynaklarn inceledikten sonra, szkonusu kaynaklarn son yllarda gsterdii gelimeleri de anlamaya alnz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 119

BANKALARIN FON KAYNAKLARI . ! Bankalar temelde para alm satm ile uraan iletmelerdir. Buna gre bir banka iletmesi, mevduat olarak veya baka ekillerde topladfon kaynaklarnn, kanuni karlk ve disponibilite ykmllkleri olarak ayrmak zorunda olduu miktar dndaki blmn kredi olarak verir. Szkonusu iletme, temel olarak kredilerden salad faiz gelirleri ile mevduata dedii faiz giderleri arasndaki marj kadar kr elde eder. Bankaclk faaliyetinin en nemli prensibi, banka bilanolarnn dengede olmasdr. Gerekte bankalar hibireye sahip deildir. Yani bankalarn sahip olduu herey bakalarna aittir. Bir banka bilanosunda fon kaynaklarbilanonun pasifinde yer alr ve bankann ykmllklerini oluturur. Bankalarn fon kaynaklarka grupta toplanabilir? Bankalarn fon kaynaklar balca on grupta toplanr. imdi bunlar tmyle ele alalm. z Sermaye ? Bankalarn faaliyete geebilmeleri iin ilk fonu oluturan z sermaye, bankaya para yatran mudilere ve dier alacakllara kar nemli bir gvence unsurudur. Trkiye'de uzun sredir yaanan yksek enflasyon olgusuna paralel olarak, bankalarn sahip olmalar gereken en az sermayemiktarlar belli aralklarla ykseltilmitir. Bankaclkta esas olan mevduatn artrlmasdr. Ancak z sermaye de bu arada bir teminat ilevi grr. te bu nedenle bankalarn z sermayeleriyle mevduatlar arasndaki oran nem kazanr. Mevduata oran byk olan z sermaye miktar, bankalarn mudileri iin gvencedir. z sermaye nedir? htiyat Akeleri Bankalarn dier bir fon kaynan, kendilerinin muhtemel zararlarn karlamak amacyla bir emniyet fonu olarak krdan ayrdklar ihtiyat akeleri oluturur. Bankalar Kanunu, Trk Ticaret Kanunu'nun ngrd ihtiyatlardan baka, bankalarn muhtemel zararlar karl olarak yllk net krlarnn belli bir yzdesini ayrmalarn zorunlu klmtr. Bu zorunluluk, ayrlan karlklar toplam

bankalarn denmi sermayelerinin tamamna eit oluncaya kadar devam eder. Bankalar kanunu'na gre, bankalarn ayrdklar ihtiyat akeleri devlet tahvillerine veya Eximbank tahvillerine yatrlmaktadr. te yandan, lkemizde bankalarn kanuni ihtiyat akelerinin yansra, gnll olarak ek akeler ayrd grlmektedir. Budurum, bankalarn faaliyetleri ile ilgili olarak ortaya kabilecek eitl isklere kar ek emniyet fonu oluturmalarnn yannda, mevduat ve sermaye arasndaki kanuni orann korunmas zorunluluundan da kaynaklanmaktadr. htiyat akesi nedir? ? - 120

Mevduat ? . Mevduat nedir? Mevduat, istenildii zaman veya belli bir vade sonunda geri alnmak zere bankaya yatrlan para olarak tanmlanabilir. Mevduat, bankann mudisinden ald bir bortur. Parasn bankaya yatran bir kimse, bankaya kredi am gibi olmaktadr. Bankalar Kanunu, mevduat drt gruba ayrmakta ve bankalar, hesaplarndaki mevduat belirtilen trlere gre birbirinden ayrmaya ve bunlar vadelerine gre snflandrmaya zorunlu klmaktadr. Bankalar kanununa gre mevduat trleri nelerdir? Tasarruf Mevduat : Gerek kiiler tarafndan bankalara yatrlan paralarn yansra, vakflara, dernek ve birliklere, sandklara, kanunla veyabir kanuna dayanarak kurulmu tasarruf sandklarna ve Bankalar Kanunu'nda belirtilen sandklara ait mevduat, tasarruf mevduatdr.

Ticari Mevduat : Gerek kiilerin ticari iletmelerine; kooperatifler dahil olmak zere her trl ortaklklara; vakflar, dernekler, sendikalar, birlikler ve mesleki kurulularn kurduklar ve itirak ettikleri ticari iletmelere; kamu iktisadi teebbsleri ile bunlarn iletme ve kurulularna; genelvekatma bteli dair kurulularla yerel ynetimlerin ticari iletmelerine ait mevduat, ticari mevduattr. Resmi Mevduat : Genel ve katma bteli daire ve kurulularla, yerelynetimlere, kanunla kurulmu dner sermayeli kurululara, mahkemelere, savclklara, icra ve iflas dairelerine, tereke hakimliklerine ve kanunla kurulmu sosyal sigorta kurumlarna ait mevduat, resmi mevduattr. Resmi mevduat kabuledecek bankalar, Bakanlar Kurulu tarafndan belirlenir. Bankalar Mevduat : KT halindeki bankalar ve T.C. Merkez Bankas dahil olmak zere, bankalarn ve zel kanunlarla mevduat kabulne yetkili klnan kurulularn birbirlerine yatrdklar mevduat, bankalar mevduatdr. te yandan, mevduat vadeleri asndan vadesiz, vadeli ve ihbarl mevduat eklinde snflandrmak da mmkndr. Bankalara istenildii zaman ekilmek zere yatrlan mevduata vadesiz mevduat, ihbar tarihinden belli bir sre sonra ekilmek kouluyla yatrlan mevduata da ihbarl

mevduat ad verilmektedir. Belli bir vade sonunda alnmak zere, belli bir faiz karl yatrlan mevduata vadeli mevduat denir. Genel olarak, tasarruf mevduat dier mevduat trlerine gre daha istikrarldr. 1980 ylndan sonra faiz oranlarnn serbest braklmasna paralel olarak, Trk Bankaclk Sisteminde nemli bir yapsal deiim sreci balam ve bankalar vadeli mevduat daha cazip hale getirmek zere rekabet iine girmilerdir. Hamiline Yazl Mevduat Sertifikas . Hamiline yazlmevduat sertifikasnedir? 1980 ylnda alnan bir Bakanlar kurulu kararna gre, bankalar 6 aydan 2 yla kadar vadeli ve hamiline yazl mevduat sertifikas karmaktadr. Mevduat sertifikalar tasarruf mevduat hkmlerine tabidir ve hamiline yazl olduklarndan dolay elden ele devredilebilirler. - 121

Tahvil hrac Bankalarn fon kaynaklarndan biri de tahvil karmaktr. Genellikle yatrm ve kalknma bankalar, atklar uzun vadeli kredileri mevduat ve z sermayeleri ile karlayamadklar iin tahvil karma yoluna giderler. Baz lkelerde ipotek karl kredi veren bankalar, ipotekle kazanlan alacak haklarn teminat gstererek tahvil ihra etmektedirler. Bankalarn tahvil ihra edebilmeleri, sermaye piyasasnn gelimesine baldr. Trk bankalarnn toplam kaynaklar iinde, tahvil ihrac yoluyla salanan fonlar nemli bir yer tutmamaktadr. Trk bankaclk sisteminde tahvil ihracile fon temini neden? nemsizdir? Varla Dayal Menkul Kymet hrac Bankalar, kendilerine fon temini srasnda ortaya kan kanuni karlk ve disponibilite gibi yklerden kurtulmak isterler. Bu amala; tketici kredileri, konut kredileri, finansal kiralama ilemlerinden doan alacaklar, ihracattan doan alacaklar ve dier alacaklar karlk gsterilerek varla dayal menkul kymet ihrac yoluna giderler ve bu ekilde fon salayabilir ? ler. Varla dayalmenkul kymet neye karlk ihra edilir? Borlu Cari Hesaplarn Alacak Bakiyeleri Mevduat sahiplerinin bankalarda atrdklar hesaplara alacakl cari hesaplar, buna karlk bankalar tarafndan mterilere kredi niteliinde alan hesaplara da borlu cari hesaplar ad verilmektedir. Borlu cari hesaplar, belli bir vadeye bal olmakszn alan ve ileyen, teminatl ve teminatsz kredilerdir. Bankaclkla ilgili alacak ve bor ilemlerinin bir blm ekle yrtlmektedir. Szgelimi, alacakl hesaplar gibi bankalarn mterileri lehine aacaklar kredilere ait btn demeler ekle yaplabilir. te bu demeler nedeniyle borlu cari hesaplar her zaman borlu bakiye vermektedir. te yandan, kredi sahiplerinin bazen bakalarndan olan alacaklarnn tahsilinde bankalar arac yaptklar ve ellerindeki ticari senetleri tahsil edilmek zere bankalara verdikleri de bilinmektedir. Bankalar,

mterileri adna yapacaklar bu tahsilatlar onlarn borlu cari hesaplarna alacak olarak yazarlar. Bu yzden, borlu nitelikteki sz konusu hesaplar alacak bakiye verebilir. Bylece, birok borlu cari hesabn alacak bakiyelerinin birlemesi ile ortaya bankalar asndan nemli bir fon kayna km olur. Bankalar zellikle ksa vadeli kredilerin finansman iin bu kayna kullanrlar. ? Borlu cari hesap ne zaman alacak bakiyesi verebilir? Alacakl ve Borlu Cari Hesaplarda Faiz deme Yntemlerindeki Farkllk Alacakl cari hesaplarn faizlerinin ylda bir kez ve yl sonunda hesaplanmasna karlk, borlu cari hesaplarn faizleri genelllikle er aylk dnemler itibariyle hesaplanmaktadr. Bunun yan sra, mevduat faizleri birgn sonra, kredi faizleri ise ayn gn ilemee balar. Bu arada geen zaman, banka iin bir fon kaynann domasna imkn salar. - 122

Merkez Bankas Kredileri Merkez Bankas, bankalarn geici likidite ihtiyalarn karlamak iin onlara reeskont ve avans eklinde ksa vadeli krediler aar. Bu krediler de nemli bir fon kaynadr. Yzen Fonlar

Bankalarn kasalarna giren ve birka gn bekleyen her trl fon, yzen fon kapsamna girer. Bu ekilde, bankalar ok dk bir maliyetlenemli miktarda fon toplam olurlar. Szgelimi, bankalara eitli kamu ve zel kurulular tarafndan yatrlan maa ve cretlerin, alanlar tarafndan bankamatiklerden ekilinceye kadar bankalarda kalmas bu duruma rnek olarak verilebilir. ? Yzen fonlara bir baka rnek veriniz? Bankalarn belli balfon kaynaklarnelerdir? Bunlarn en nemlisi? sizce hangisidir? TRKYE'DE BANKALARIN ETL KESMLERLE OLAN FNANSAL LKLER Trk bankaclk sisteminde yer alan bankalar, eitli kesimlerle olan finansal ilikileri bakmndan grupta ele almak mmkndr. Bunlar; T.C. Merkez Bankas, mevduat ve ticaret bankalar ile kalknma ve yatrm bankalardr. Bankalarfinansal kesimle ilikileri bakmndan ka grupta elealabiliriz? T.C. Merkez Bankas ?

Merkez Bankas'nn ilikileri iki ksmda incelenebilir. Bunlar; ekonomik kesimle olan ilikiler ve finansal kesimle olan ilikileridir. Merkez Bankas'nn ekonomik kesimle olan ilikileri; kamu, zel ve d ekonomik kesimle olan ilikilerdir. Kamu kesimiyle olan finansal ilikilerin esasn Hazine'nin, ktisadi Devlet Teekkleri'nin ve Kamu ktisadi Teebbsleri'nin kredilendirilmesi oluturmaktadr. Kredilendirme, dolayl ve dolaysz finansman imknlarnn salanmas eklinde olmakta ve/veya ak piyasailemlerine dayanmaktadr. zel kesimle olan finansal i ikiler, eitli sektrlerde yer alan zel sermayeli kurululara dolayl finansman imknlarnn salanmas srecini iermekte ve bu kurululara mevduat ve ticaret bankalar ile kalknma ve yatrm bankalar araclyla reeskontilemi erevesinde finansman salanmasdr. Dier zel kesim ilikile ise, bankann ihracat ve ithalat ilemlerini kredilendirme faaliyetine dayanmaktadr.

Merkez Bankas'nn finansal kesimle olan ilikileri; mevduat ve ticaret bankalar, kalknma ve yatrm bankalar, sermaye piyasas ile ilgili kurulular, Hazine ve uluslararas finans kurulularyla yrtlmektedir. Bankaclk kesimiyle olan ilikiler; mevduat munzam karlklar, reeeskont ilemleri ve ak piyasa ilemlerinden kaynaklanan dolayl ve dolaysz finansman ilikileridir. - 123

? Merkez Bankasnn eitli kesimlerle finansman ilikisini aklaynz. Mevduat ve Ticaret Bankalar Mevduat ve ticaret bankalarnn finans sistemi ierisindeki gelenekselilevi, ksa vadeli dolayl finansal aralar yoluyla salanan fon kaynaklarnn, yine ksa vadeli finansal aralar yoluyla plase edilmesidir. Bu ilev nedeniyle, szkonusu bankalar para piyasas kurumlar olarak kabul edilmektedir. te yandan, gnmzde bankaclk anlay, sadece vadesiz mevduat ksa vadeli kredilere dntrme faaliyetinden ibaret deildir. Nitekim, mevduat ve ticaret bankalar artk sadece ksa vadeli fon arzeden kurumlar olarak kalmamakta, belli aralklarla sermaye piyasasna da girerek orta ve uzun vadeli fon transferine ynelmektedir. Mevduat ve ticaret bankalarnn finansal iliki iinde bulunduu kesimler; tasarruf sahipleri (hanehalk), irketler, Merkez Bankas, Hazine ve uluslararas finans piyasalar olarak saylabilir. Kalknma ve Yatrm Bankalar Trk Bankaclk Sistemi'nde zel bir yeri bulunan kalknma ve yatrm bankalar, mevduat ve ticaret bankalar tarafndan finanse edilemeyen yatrm projelerine, orta ve uzun vadeli iletme ve yatrm kredileri yoluylafon transfer etmek amacyla kurulmulardr. Bu bankalar, szkonusu yatrm projelerini gerekletiren iletmelerin sermayelerine itirak ederek de fon temin etmektedirler.

Kalknma ve yatrm bankalarn finansal iliki iinde bulunduu dier kesimler; uluslararas finans piyasalar, Merkez Bankas, Hazine, sosyalgvenlik kurulular, sigorta irketleri i e mevduat ve ticaret bankalar olarak belirtilebilir. Bankalar hangi kesimlerle finansal iliki iinde bulunmaktadr? TRK BANKACILIK SSTEMNDE FON KAYNAKLARININ YAPISI ? Trk bankaclk sisteminde yeralan bankalar, fon kaynaklarnn yaps bakmndan grupta incelemek mmkndr. Bunlar; T.C. Merkez Bankas, mevduat ve ticaret bankalar ile kalknma ve yatrm bankalardr. T.C. Merkez Bankas Trk banka sisteminde nihai verici kurum niteliinde olan Merkez Bankas'nn belli bal

fon kaynaklar; bilanosunun pasifinde yeralan emisyon, dviz borlar, d krediler ve bankalar tarafndan yatrlan mevduat munzam karlklarndan olumaktadr. Mevduat ve Ticaret Bankalar Mevduat ve ticaret bankalarnn belli bal fon kaynaklar; mevduat, avans ve reeskont kredileri ile z sermayedir. Trkiye'de 1980 sonras dnemde bankaclk sektrnn kaynak yapsnda grlen nemli deiikliklerden birisi, toplam kaynaklar iinde mevduatn pay artarken - 124

avans ve reeskont kredilerinin paynn azalmasdr. Bu deiim, szkonusu dnemde faiz oranlarnn serbest braklarak ykselmesine paralelolarak, T.C. Merkez Bankas mevduat ve ticaret bankalarna salad reeskont imknlarn daraltmasndan kaynaklanmtr. Kalknma ve Yatrm Bankalar ? Kalknma ve yatrm bankalarnn fon kaynaklar iinde mevduat bulunmamaktadr. Bu bankalarn balca fon kaynaklar; z sermaye, uluslararas finans kurulular ile mevduat ve ticaret bankalarndan salanan dviz ve Trk Liras krediler, Merkez Bankas orta vadeli reeskont kredileri ile yurt iinde ve yurtdnda pazarlanabilen tahvillerdir. Trk Bankaclk sisteminde fon kaynaklarnn yapsnasl bir grnm arzetmektedir? TRK BANKACILIK SSTEMNDE FON KAYNAKLARININ SON YILLARDA GSTERD GELMELER Trk bankaclk sisteminde fon kaynaklarnn son yllarda gsterdii belli bal gelimeler u ekilde zetlenebilir:

. Trk Liras mevduat ve zellikle vadesiz mevduatn toplam mevduatiindeki paynda nemli dler gzle oplam dviz ykmllklerinde ciddi artlar kaydedilmitir. . 1980'li yllarn yeni fon kaynaklarndan olan mevduat sertifikalar 1990'l yllarn banda cazip olmaktan kmtr. Dier ykmllkler arasnda bulunan ve balangta nemli lde yaygnlk kazanan varla dayal menkul kymetlerin (VDMK), gelecekte nasl bir genileme gsterecei bilinmemektedir. te yandan, bankaclk kesiminin maliyeti olduka ykselmeye balayan Trk Liras mevduat yerine alternatif kaynaklar aradn ve bunun da dvizli mevduat ve krediler ile VDMK'daki artlar eklinde kendini gsterdiini gznne almak gerekir. . Bankaclk sisteminde kredi/mevduat oranlar 1980'li yllarda nemli lde gerilemitir. Yine ayn yllarda, bankalarn TCMB vastasyla saladklar avans ve reeskont imknlar da daralmtr. . Bir finansal derinleme gstergesi olan bankalarn toplam ykmllkler/GSMH oran, 1980'li yllardan sonra yeterli olmasa da belli birykselme eilimine g irmitir. . TCMB'nin 1990'l yllardaki dviz cinsinden varlklar ve ykmllkleri

nemli lde art kaydetmitir . Merkez Bankas paras ve zellikle emisyonun toplam ykmllkler iindeki pay 1987 ylna kadar d kaydetmi, ancak bu yldan sonra izlenen para politikasna paralel olarak belirli artlar gstermitir. - 125

Tablo : 7.1 Toplam Mevduatn Vade Cinsinden Dalm (%). Vade Cinsi 1989 1990 1991 1992 1993 Vadesiz 34,9 35,4 29,4 29,8 29,5 1 Ay 10,3 10,2 10,0 10,5 18,0 3 Ay 19,6 20,0 31,9 33,4 28,2 6 Ay 12,7 10,0 11,3 10,9 11,4 1 Yl 22,5 20,1 17,3 15,3 12,8 2-5 Yl 0,009 0,4 0,1 0,1 0,1 Kaynak : Trkiye Bankalar Birlii, (1990-1994), Bankalarmz Yllk Raporlarndan yararlanlarak hesaplanmtr. Tablo : 7.2 Mevduat Kompozisyonundaki Gelimeler. Mevduat Tr 1989 1990 1991 1992 1993 Tasarruf Mevduat (%) 36,6 34,2 33,9 30,0 22,6 Mevduat Sertifikas (%) 3,2 2,5 2,0 1,1 0,6 Resmi Mevduat (%) 2,7 3,7 1,9 2,2 2,3 Ticari Mevduat (% 15,4 15,3 12,7 11,7 10,4 Bankalar Mevduat (%) 6,8 7,2 5,0 6,5 14,4 Dviz Tevdiat (%) 22,7 23,6 32,1 36,8 39,4 Dier Mevduat (%) 12,6 13,5 12,4 11,7 10,2 TL. Mevduat (Milyar TL) 48. 235 72.780 112.910 189.788 330.006 Toplam Mevduat(Milyar TL) 62.404 95.318 166.388 300.193 544.966 Kaynak : Trkiye Bankalar Birlii, (1990-1994), Bankalarmz Yllk Raporlarndan yararlanlarak hesaplanmtr. - 126

. Sermaye yeterlilii, bankalarn muhtemel risklerini karladktan sonra, asgari olarak mevduat sahiplerinin haklarn koruyacak dzeyde sermayeye sahip olmas eklinde tanmlanmaktadr. Buna gre, 1989 ylnda bankalarn sermaye ve zkaynaklarnn risklerini karlayabilecek bir dzeye karlmas ve sermaye yetersizliinden doabilecek risklerin azaltlmas amacyla 3182 sayl Bankalar kanunu'na dayanlarak bir tebli karlmtr. Bu tebli, AB mevzuatna paralel bir standart rasyo tanm yaparak bankalarn buna uyma zorunluluunu getirmitir. Bu erevede oluturulan "sermayetaban ykmllkler standart rasyosu" ile uyulmak zorunda olunanoran 1991'de %8'e ykseltilmitir Bu dzenlemeye paralel olarak, 1980-1991 dneminde zsermayenin pasif toplam iindeki pay art eilimine girmi, ancak bu tarihten sonra zsermayenin nispi paynda d grlmtr. Nitekim; bankaclk sisteminde para ikamesi vedviz ynetiminde ak pozisyon nd 1992 ve 1993 yllarnda, bankalarn zsermayelerinin pasif toplam iindeki pay hzla gerilemitir. Trk bankaclk sisteminde fon kaynaklarnn son yllarda gsterdii gelimeler nelerdir? zet ?

Bankalar esasen para alm satm ile uraan iletmelerdir. Buna grebir banka iletmesi, mevduat olarak veya baka ekiller toplad fon kaynaklarnn, kanuni karlk ve disponibilite ykmllkleri olarak ayrmak zorunda olduu miktar dndaki blmn kredi olarak verir. Bankaclk faaliyetinin en nemli prensibi, banka bilanolarnn dengede olmasdr. Bir banka bilanosunda fon kaynaklar, bilanonun pasifinde yer alr ve bankann ykmllklerini oluturur. Bankalarn belli bal fon kaynaklar; zsermaye, ihtiyat akeleri, mevduat, hamiline yazl mevduat sertifikas, tahvil ihrac, varla dayal menkul kymet ihrac, borlu cari hesaplarn alacak bakiyeleri, alacakl ve borlu cari hesaplarda faiz deme yntemlerindeki farkllk, Merkez Bankas kredileri ve yzen fonlardr. Trkiye'de bankalar eitli kesimlerle olan finansal ilikileri bakmndan grupta ele alnabilir. Bunlardan T.C.Merkez Bankas'nn ilikileri;

ekonomik kesimle ve finansal kesimle olan ilikiler olmak zere ikiye ayrlr. Merkez Bankas'nn ekonomik kesimle olan ilikileri; kamu, zel ve d ekonomik kesime yneliktir. Merkez Bankas'nn finansal kesimle olan ilikileri ise; mevduat ve ticaret bankalar, kalknma ve yatrm bankalar, sermaye piyasas ile ilgili kurulular, Hazine ve uluslararas finans kurulularyla yrtlmektedir. Mevduat ve ticaret bankalarnn finansal iliki iinde bulunduu kesimler; tasarruf sahipleri (hanehalk), irketler, Merkez Bankas, Hazine ve uluslararas finans piyasalar olarak saylabilir. Kalknma ve yatrm bankalarnn finansal iliki iinde bulunduu kesimler; irketler, uluslararas finans piyasalar, Merkez Bankas, Hazine, sosyal gvenlik kurulular, sigorta irketleri ile mevduat ve ticaret bankalar olarak belirtilebilir. Trkiye'de bankalar fon kaynaklarnn yaps bakmndan gruptaincelemek mmkndr. Bunlardan T.C. Merkez Bankas'nn belli bal fon kaynaklar; emisyon, dviz borlar, d krediler ve bankalar tarafndan yatrlan mevduat munzam karlklardr. Mevduat ve ticaret banka - 127

larnn belli bal fon kaynaklar; mevduat, avans ve reeskont kredileri ve zsermayedir. Kalknma ve yatrm bankalarnn belli bal fon kaynaklar ise; zsermaye, uluslararas finans kurulular ile mevduat ve ticaret bankalarndan salanan dviz ve Trk Liras krediler, Merkez Bankas orta vadeli reeskont kredileri ile yurt iinde ve yurt dnda pazarlanabilen tahvillerdir. Sorular 1. Bankaclkla ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Bankalar esasen para alm satm ile urarlar. b. Bankaclk faaliyetinin en nemli prensibi, banka bilanolarnn dengede olmasdr. c. Bankalar topladklar fon kaynaklarnn tamamn kredi olarak verebilir. d. Banka bilanosunda fon kaynaklar pasifte yer alr. e. Bankalar mevduat toplayan kurumlardr. 2. Aadakilerden hangisi bankalarn fon kaynaklarndan deildir? a. Mevduat b. zsermaye c. htiyat akeleri d. Krediler e. Yzen fonlar 3. Aadakilerden hangisi T.C. Merkez Bankas'nn finansal iliki iinde bulunduu kesimlerden biridir? a. Sigorta irketleri b. Sosyal gvenlik kurulular c. Tasarruf sahipleri (Hanehalk) d. Mevduat ve ticaret bankalar e. Bor isteyen irketler 4. Aadakilerden hangisi mevduat ve ticaret bankalarnn fon kaynaklarndan biri deildir? a. Emisyon b. Avans ve reeskont kredileri c. zsermaye d. Mevduat e. Hamiline yazl mevduat sertifikas - 128

5. Aadakilerden hangisi Trk bankaclk sisteminde fon kaynaklarnn son yllarda gsterdii belli bal gelimelerden biri deildir? a. T.C.M.B'nin 1990'l yllardaki dviz cinsinden varlklar ve ykmllkleri nemli lde a b. Trk Liras mevduat ve zellikle vadesiz mevduatn toplammevduat iindeki paynda nemli tlar gzlenirken, toplamdviz y-kmllklerinde ciddi dler kaydedilmitir. c. 1980'li yllarn yeni fon kaynaklarndan olan mevduat sertifikala r 1990'l yllarn banda cazip olmaktan kmtr. d. 1980-1991 dneminde bankalarn pasif toplamlar iindeki pay art eilimine giren zsermayenin nispi paynda bu dnemden sonra dler grlmtr. e. 1992-93 yllarnda ak pozisyon artmtr. Kaynaka IKRIKI, Mustafa; Trk Bankaclk Sistemine likin Bir Deerlendirme (1973-1988), MPM Yayn No: 424, Ankara, 1990. NDER, zzettin; TREL, Oktar; EKNC, Nazm ve SOMEL, Cem; Trkiye'de Kamu Maliyesi, Finansal Yapve Politikalar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1993. PARASIZ, lker; Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi KitabeviYaynlar, Bursa, 1992 . TOPRAK, Metin; Trk Ekonomisinde Yapsal Dnmler: 19801995, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1996. YILDIRIM, Sevdil ve ALTU, Ouz; Trk Bankaclk Sisteminin Deerlendirilmesi: 1980-1993 Dnemi, SPK Yayn No: 17, Ankara, 1995. - 129

NTE 8 Bankalarn Fon Kullanm ve Trkiye'de Ticari Krediler Bu nitede... nitemizin temel konusu, bankalarn fon kullanmnn incelenerek, Trkiye'de ticari kredi uygulamasnn incelenmesidir. nitede bankalarn fon kullanmnn hangi unsurlardan olutuu aklanacaktr. Ayrca Trk bankaclk sisteminde son yllarda fon kullanmnn gsterdii gelimeler, bankaclk sistemi kaynaklarnn kullanmnda kamu ve zel kesim ayrm, ticari kredilerin sektrel, vadelerine ve blgelere gre dalm zerinde de durulacaktr. alma Biiminelikin Olarak... niteyi alrken bankalarn fon kullanm alanlarn inceledikten sonra, fon kullanmnda son yllarda grlen gelimeleri de anlamaya alnz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. -130

BANKALARIN FON KULLANIMI ! . Bankalar, lke ekonomisindeki retim faaliyetlerini finanse ederler. Bylece, topladklar fonlar eitli ekillerde kullandrarak reel kesimi ynlendirirler. Bankalar, deiik kaynaklardan saladklarfonlarn kanunen ayrmak zorunda olduklarmunzam karlk ve disponibilite ykmllkleri dnda kalan blmn kullanabilirler. Bir banka bilanosunda fon kaynaklarnn kullanm, bilanonun aktifinde yer alr. Bankalarn fon kullanmka grupta toplanabilir? Bankalarn fon kullanm grupta toplanabilir: Krediler . Bankalar atklar kredilerle, bir yandan irketlerin sabit sermaye yatrmlarnn finansman ve iletme sermayesi ihtiyalarnn karlanmasna imkn salarken, dier yandan hanehalknn bir takm harcamalara girimesini mmkn klar. Vadelerine gre bankalar ka eit kredi aarlar? Bankalar, vadelerine gre mterilerine eit kredi aarlar. Bunlar; ksa, orta ve uzun vadeli kredilerdir. Bankalarn ksa vadeli kredileri, ekonomideki gerek faaliyet dzeyini belirtmekte olup, giriimciler tarafndan beklenen ekonomik faaliyetlere baldr. Firmalar, retimin balangcndan retilen mallarn satna kadar geen srede krediye ihtiya duyarlar. Buna gre, ksa vadeli kredilerin firmalarn geici finansman gereksinimlerini karlad sylenebilir. Kredi vadesi en ok 9 ay veya 1 yl olan ticari kredilerle, iletme kredileri bu gruba girer.

Ekonomik byme, beraberinde kredi genilemesini de getirir. Kredinin retim faaliyetleri zerindeki dorudan etkisi nedeniyle, hkmetlerpara politikasn kulla ak ncelikli sektrlere mdahale imkn bulurlar. te yandan, para otoritelerinin kredi arzn ksmaya dnk mdahaleleri, ekonomik faaliyetleri daraltc etki yapar. Kredi uygulamas, bankalar belli bir riskle kar karya brakr. Ani bir likidite krizi durumunda, bir banka borlarn deme gcne sahip olmaldr. Bu yzden, banka tarafndan verilen kredi, iskonto edilebilen bir senetle teminat altna alnr. Yani, bankann elindeki senet Merkez Bankas'na satlabilir. skontolu kredi, zellikle ticari ilikilerde ok sk kullanlr. skonto, vadesi gelmemi bir senedin, belli bir bedel ya da iskonto

oran karlnda vadesinden nce denmesi anlamna gelir. Burada, genellikle iki tr iskontolu kredi szkonusudur. Bunlardan satc kredisi, ticari demelerin vadeli olarak gerekletirilmesi halinde satcnn alcya at kredidir. Bylece alc, ticari senet olarak bilinen (bono, poliegibi) bir alacak sened ini satcya verir. Dier bir iskontolu kredi tr banka kredisidir. Satclar ticari senetleri vadesi gelinceye kadar ellerinde tutmazlar ve alacaklarnn karln hemen sermayelerine ilave etme ihtiyacn duyarak ellerindeki senetleri ilgili bankadan kredi istemek iin kullanrlar. Banka, senedi iskonto etmeyi kabul eder ve Merkez Bankas'nn belirledii oran zerinden kalan vade ile orantl olarak iskonto miktar hesaplanr. te yandan, szkonusu banka ilk alacaklnn yerine getii iin, senedi vadesi dolunca tahsil eder. - 131

. . . D ticaretle ilgili krediler de bankalarn nemli fon kullanm alanlarndan biridir. Ekonomik yaamda baz alacaklar, firmalarn ihracat ile ilgilifaaliyetlerinden domaktadr. D ticaretle ilgili kredi ilemelerinde iki uygulama vardr. Bunlar akreditif ve akseptans olarak belirtilebilir. Akreditif nedir? Akreditif, bir kimsenin talebi zerine bir bankann ubeleri veyamuhabirleri nezdinde herhangi bir kimse veya firma lehine alan kredidir. rnein; A lkesindeki bir ithalat, B lkesindeki bir ihracatdan satn ald mallarn bedelini demek amacyla bir bankaya bavururak, bu bankann B lkesindeki muhabiri nezdinde ihracat lehine kredi atrabilir. Bylece, ihracat alacan lehine alan kredi koullarna gre muhabir bahkadan tahsil eder. Akseptans nedir?

Akseptans, kabul kredisi olarak da adlandrlmaktadr. Eer A lkesindeki bir ithalat, mal bedelini belli bir sre sonunda demek iin B lkesindeki bir ihracat ile anlarsa, bir bankaya mracat ederek alacakl tarafndan ekilecek bir polieyi kabul etmesini isteyebilir. Bankann ihracat tarafndan kendi zerine ekilecek bir polieyi kabul etmesi bir eit kredi ilemidir. thalat ile anlatktan sonra, muhabir banka araclyla polienin kabul edilecei ihracatya bildirilir. hracatnn polie ilebirlikte gnderece bankaya geldiinde ihtalatya bildirilir. Belgelerin uygunluu kontrol edildikten sonra banka, polie zerine kabulerhi koyarak imza eder. B elgeler bedelin denmesi , teminat veya ak kredi karlnda ihtalatya verilir ve polie muhabire gnderilir. Burayakadar anlatlan ul kredisi ad verilir. Bir baka ksa vadeli kredi tr, kiisel kredilerdir. Bu krediler snai, ticari veya zirai iletmelere kendi faaliyetlerinin niteliine gre verilmektedir. Avans olarak da adlandrlan kiisel krediler, rehinli veya rehinsiz olarak dzenlenebilir. Kiisel krediler kendi aralarnda alt gruba ayrlr. Bunlardan senetlerle ya da mallarla teminata balanm avanslarn ilemesi, alan kredinin banka lehine rehnedilen mal veya senetlerle avanslarn balanmas eklinde olur. Kefalet karl alan krediler, kredi alanla birlikte, baka bir kimsenin alan kredilen sorumlu olmay kabul ve taahht ettii kredi trdr. Ak kredi, bankalarn maddi varl, ahlki durumu ve ilerinin gidiine gre krediyi vadesinde deyeceine kesin olarak inandklar kimselere alr . Ak kredi, belli kiisel ve maddi teminata dayanmakla birlikte, kredi alan kii ald

krediden dolay bankaya tm varl ile sorumludur. Rpor, menkul kymetlere sahip olan bir kimsenin bunlar bir bankaya belli bir vade sonunda yeniden satn almak kouluyla satmasdr. potek kredisi, genellikle uzun vadeli kredileri karlamak zere gayri menkul rehni eklinde alan kredidir. Son olarak, kiisel kredi trlerinden olan borlu cari hesap kredisi, zellikle bankalarla srekli iliki durumunda bulunan snai ve ticari iletmelere uygun bir kredidir. nk bu iletmelerin gelirleri ile harcamalar ayn zamana rastlamaz. Szkonusu kredi, iletmeler tarafndan iin durumuna ve deme gereksinimine gre kullanlabilir. Tahsilatn faiz ve zaman kayb olmadan bankaya yatrlmasna olanak veren bu kredi trnde iletme, alan kredinin snr iinde kalmak koulu ile bankadan istedii miktarda para ekebilir ve vadeyi beklemeden bankaya istedii miktarda demede bulunabilir. Bu uygulama, kredi alan iletmenin faiz ykn azaltarak elinde atl para tutmasn nler. - 132

! ! letmeler ve hanehalkasndan bazzel ihtiyalara cevap verme durumu szkonusu olduunda, ihtiyacn nitelii ve borlunun kiiliine gre deiik kredi trleri de mevcuttur.

Bunlardan kampanya kredileri, mevsimlik retimlerin finansman kolayla trmaya yneliktir. Szkonusu retim faaliyetlerinde, masraflar (cretve kira gibi) srekli ken, gelirler periyodiktir. retim ve ticaretin mevsimko ullarna ve periyodik harektelere ba l oldu u faaliyet alanlarnda, i letmelerin finansman ihtiyalarn zkaynaklar ile kar lamalar rasyonelbir davran de ildir. nk, birka haftadan bir ka aya kadar de i en finansman ihtiyac iin, elde btn yl boyunca likidite bulundurmak, her eyden nce krl bir i saylmaz. Bu ynnle kampanya kredileri, i letmenin masraflarn denmesinden, gelirlerini elde edece i tarihe kadar geen srede likidite ihtiyacn kar layan bir finansman kayna dr. Varant, mal garantisine dayanan bir kredi trdr. Burada, genel ma azalara mal teslim eden bir tacire iki ayr belge verilir. Bu belgelerden birisi makbuz di eri ise varant belgesidir. Makbuz maln mlkiyetini gsterirken, varant mal zerindeki rehin hakkn temsil eder. Bir ba ka zel kredi uygulamas, ithalat ve ihracat kredisidir. Dviz kazandrc giri imlerin finansmann sa layan ihracat kredisi, nemli bir te vik unsuru olmakla birlikte di er kredilere gre risklidir. thalat kredisi ile de, ithalatlara, satn alnan ithal mallarn fabrika k ndan genel ma azalara geli ine kadar geen srede finansman imkan sa lar. Szkonusu kredi, mal gmrkten geerek depoya veya i yerine sevkedilinceye kadar ortaya kan gereksinimleri (gmrk vergisi, nakliye ve komisyon gibi harcamalar)

kar lamaya yneliktir. te yandan, devlet tahvili ve hazine bonosu satn alm ise, bankalarn devlete ksa vadeli finansman aklar nedeniyle sa ladklar nemli bir imkndr. Bankalar tarafndan devlet tahvili ve hazine bonosuna yaplan yatrm, yalnzca stopaj kesintisi szkonusu oldu undan ve bu yatrm aralar vergiden muaf oldu u iin olduka caziptir. Buraya kadar ele ald mz ksa vadeli kredi trleri, bankalarn en fazla kullandrdklar fon kaynaklarndan saylmaktadr. Bunun d nda daha az sklkta kullandrlan orta ve uzun vadeli krediler de szkonusudur. Trkiye'de mevduat ve ticaret bankalar, sanayi sektrnn finansman iin gerekli olan orta ve uzun vadeli kredilere, banka kaynaklarnn likiditesini ve esnekli ini azaltt ndan tr pek yakla mamaktadr. Bunun sonuncunda da sektr, yatrmlarn ve i letme sermayesi ihtiyacn zaman zaman ksa vadeli kredilerle finanse etmek durumunda kalmaktadr. Bu arpk finansman biiminin de i tirilmesi amacyla, kalknma planlarnda mevduat ve ticaret bankalarnn orta vadeli kredilere ynelmeleri iin baz zendirici tedbirler getirilmi tir. Bunlarn ba lcalar; Merkez Bankas'nn orta vadeli senetleri reeskonta kabul etmesi, faiz farklla trmas, faiz fark, iade fonu, kaynak kulanmn destekleme fonu, mevduat munzam kar lklar farklla trmas, vergi istisnas ve bankalarn bir blmnn orta vadeli kredilere ynlendirilme zorunlulu udur. Orta vadeli krediler, sresi 1 ile 5 yl arasnda bulunan kredilerdir. Bankalar orta vadeli kredileri; i letmelerde yeni retim birimlerinin kurulmas, varolan tesislerin bytlmesi ve modernizasyonu veya i letmelerin net i letme sermayelerinin glendirilmesi amacyla ve srekli olarak bulundurulmas gereken asgari stoku elde tutabilmek iin kullandrrlar. Orta vadeli krediler kullanlma amalarna gre, i letme ve yatrm kredileri olmak zere iki blme ayrlmaktadr.

- 133

. . iletme kredisi nedir?

letme kredileri, snai iletmelerin dner sermaye aklarna ynelikolarak alan kredile n iletme sermayesi ihtiyac ksa srelidir. Ancak, iletmelerin i hacmi geniledike ve kredili satlar arttka ykselen net iletme sermayesi ihtiyac, orta vadeli taleplerini de artrmaktadr. Yatrm kredileri; yeni tesis kurmak, kurulu olan geniletmek, kapasiteyi artrmak, ek tesis amak ve mevcut tesisleri modernize etmek amacyla alan kredilerdir. te yandan, orta vadeli krediler tevik belgesine dayandrlm olup olmadna gre, tevik belgeli yatrm kredisi ve tevik belgeli iletme kredisi gibi trlere de ayrlmaktadr. Btn orta vadeli krediler, ister iletme kredisi isterse yatrm kredisi olsun, kalknma ve yatrm bankalarnn faaliyet alanna girer. Ancak, Trkiye'de bu bankalarn kaynak yetersizlii nedeniyle szkonusu kredileri, bata merkez bankas olmak zere kamu sermayeli ihtisasbankalar ile dier mevduat ve ticaret bankalar vermektedir. lkemizde yatrm projelerinin orta ve uzun vadeli kaynaklarla finanse edilmesi, nemli sorunlar da beraberinde getirmektedir. letmelerin zkaynak yetersizlii, anonim irketlerin sermaye artrm ve hisse senedi karmada karlat glkler, sermaye piyasasnn yeterince gelimemi olmas ve tahvil arzndaki snrlar bu sorunlar arasnda saylabilir. Uzun vadeli krediler, 5 yldan fazla vadeli yatrm ve tesis kredileridir. Genellikle, iletmeler banka kredilerine bavurarak finanse ettikleri normal retim harcamalarnn yansra, szgelimi tehizat, arazi ve bina satn alnmasgibi, faydalar uzun bir dneme yaylabilecek olan harcamalarda da bulunurlar. iletmelerin bu eit harcamalarna yatrm harcamalar veya sabit sermaye harcamalar ad verilmektedir. Belli bir maliyeti szkonusu olan yatrmlarn yaam sresi de uzundur. Buna karlk, bir giriimci yapt harcamalara eit dzeyde bir geliri salamay ayn dnem boyunca bekleyemez. Zaten, yatrmn maliyeti normal olarak yllk gelirinin zerindedir. te yandan, iletme tarafndan dn olarak alnan kredi iin denecek faiz oran da gznne alndnda, yaplacak demelerin uzun bir zaman alaca ortaya kar. Buradan hareketle, mikro dzeydeiletmelerin makro dzeyde de ulusal ekonomi nin retim potansiyelininharekete geirilmesinde uzun vadeli kredi ihtiyacnn son derec e nemli olduu syenebilir. Uzun vadeli krediler, lke ekonomisi asndan neden nemlidir?

tirakler ? . Bankalarn itiraklerini, esas itibariyle ticari bankalarn ilevleri ve fon kullanm alanlar arasnda saymak mmkn deildir. Ancak, ekonomik koullar nedeniyle szkonusu bankalar zamanla snai ve ticari itiraklere ynelmek durumunda kalmlardr. Bankalar niin itirakte bulunurlar? Bu gelimenin belli bal nedenleri yle zetlenebilir: . Bankalar atklar kredilerin gvenlii bakmndan, borlu irketlerin mevcut durumunu ve faaliyetlerini yakndan izlemek isterler. . Baz irketler bankalardan saladklar kredileri geri demede glklerle karlarlar. Byle durumlarda, zellikle kamu bankalar tarafndan verilen kredi miktarlar, bazen siyasi nedenlerle bazen de irketi alabilir hale getirebilmek amacyla ortaklk payna dntrlmektedir. - 134

. Ticari bankalarn aktiflerindeki devlet tahvilleri ve hazine bonolar nemli miktarlara ulamaktadr. Genel olarak, tahviller faiz getirisi salamakla birlikte, enflasyon oran kadar ana para kaybna neden olmaktadr. Oysa hisse senetlerinde durum farkldr. Sermayesinde%15'den fazla banka itiraki bulu nan irketlere ait hisse senetleri itirakler hesabnda, daha az banka itiraki bulunan irketlere ait hisse senetleri ise tahvil ve hisse senetleri czdan hesabnda gsterilmektedir. tirakler hesab fiyat artlarndan ayn oranda olumsuz yndeetkilenmezler. Buna gre, ticari bankalar aktiflerinin reel deeri ni korumak iin, zellikle fiyat artlarnn hzl olduu dnemlerde itirak portfylerini geniletme yoluna giderler. . ok ortakl irketler baz dnemlerde ek finansman kayna salamakta glk ekerler. Bu nedenle, bir bankay sermayelerine ortakalarak finansman sorununa zm bulmaya alrlar. . Gelimekte olan lkelerde rgtlenmi sermaye piyasasnn yeterince gelimemi olmas nedeniyle, kamu yatrmlar dndaki yatrmlar ya aile irketlerinin tasarruflar ya da ticaret bankalarnda biriken fonlar aracl ile finanse edilmektedir. Bu arada, topladklar mevduatlar kendi irketlerine ynlendiren aile bankalarna da rastlanmakta, bu gibi uygulamalar ise bankalarn holdingler arasnda paylalmasna yol amaktadr. Bankalarn kaynak kullanmnn gvenliini dnerek aldklar byle bir nlem, kendileri iin krl itiraklere katlma imknn salamaktadr. Trkiye'de de byk holdinglerin bir veya birka bankaya sahip olmak iin altklar grlmektedir. Burada ama, nce bir bankann hisse senetlerini toplayarak ynetsel ve parasal gc kontrol altna almak, daha sonra da bankann toplad fon kaynaklarn kendi amalar dorultusunda kullanmaktr. Menkul Kymet Plasmanlar Bankalar, fon kaynaklarnn bir blmn tahvillere ve hisse senetlerine yatrabilirler. Bu yola gnll de gidilebilir, devlet de zorlayabilir. Genelolarak, kre di talebinin dk olduu ya da devletin bte aklarn i borlanmayla finanse ettii dnemlerde bankalar tahvil satn alabilirler.

Ekonomide kredi talebi artt zaman da ellerindeki tahvil stokunu nakde dntrerek kredi imkanlarn artrabilirler. Bylece, tahvillere yaplan plasman, kredi talebindeki dalgalanmalar karlamaya yardm eder. te yandan, bankalarn baz dnemlerde piyasaya byk miktarda tahvil arzederek bunlar paraya evirmek istemeleri, piyasada panik yarataraktahvil fiyatlarnn aniden dmesine y ol aabilir. Bu durum, bankalar asndan olduu kadar genel ekonomi asndan da yksek risk dourur. Geleneksel olarak bankalar ellerindeki fon kaynaklarnhangi alanlarda kullanrlar? TRK BANKACILIK SSTEMNDE FON KULLANIMININ YAPISI ?

Trk bankaclk sisteminde yer alan bankalar, fon kullanmlarnn yaps bakmndan grupta incelemek mmkndr. Bunlar; T.C. MerkezBankas, mevduat ve ticaret ba r ile kalknma ve yatrm bankalardr. - 135

T.C. Merkez Bankas Trk banka sisteminde nihai dn verici kurum niteliinde olan Merkez Bankas'nn belli bal fon kullanm alanlar; bilanosunun aktifinde yer alan altn ve dviz stoklar, Hazine'ye alan krediler, kamu idarelerinden olan alacaklar, KT kredileri ve bankalara kullandrlan reeskont kredileridir. Mevduat ve Ticaret Bankalar Trkiye'de finans sisteminin en gl ve yaygn fon akm kanaln oluturan mevduat ve ticaret bankalarnn belli bal fon kullanm alanlar; eitli kesimlere alan krediler, itirakler, tahviller, Merkez bankas nezdinde tutulan mevduat munzam karlklar, datlmayan hesaplar ierisinde yer alan dviz ve efektif mevcutlar, gayrimenkuller ve eitli alacaklardr. Kalknma ve Yatrm Bankalar ? Trk banka sisteminde zel bir yeri bulunan kalknma ve yatrm bankalar, mevduat ve ticaret bankalar tarafndan finanse edilemeyen yatrm projelerine, orta ve uzun vadeli iletme ve yatrm kredileri ile itirakler eklinde fon transfer etmek amacyla kurulmulardr. Bu bankalarn belli bal fon kullanm alanlar; snai kurululara alan iletme ve yatrm kredileri, zel ve kamu kesiminin kard tahvillere yaplan yatrmlar, itirakler ve sabit kymet almlardr. Trk bankaclk sisteminde yer alan bankalarn fon kullanmlarnn yapsnasl bir grnm arzetmektedir? TRK BANKACILIK SSTEMNDE FON KULLANIMININ SON YILLARDA GSTERD GELMELER Trk bankaclk sisteminde fon kullanmnn son yllarda gsterdii belli bal gelimeler u ekilde zetlenebilir: Tablo: 8.1 Trkiye'de Bankalarn Fon Kulanmnn Gsterdii Gelimeler Yllar Kredilerin Aktif Toplam indeki Pay (%) tiraklerin Aktif Toplam indeki Pay (%) Menkul Kymetlerin AktifToplam indeki Pay (%) 1989 42,2 3,2 11,6 1990 47,0 3,2 10,3 1991 42,4 2,7 11,4

1992 40,3 2,3 10,8 Kaynak: Trkiye Bankalar Birlii (1990 -1994), Bankalarmz Yllk Raporlarndan yararlanlarak hesaplanmtr. - 136

? . Bir yandan mevduatn toplam ykmllkler iindeki pay giderekazalm, te yandan 1980'lerde mevduat munzam karlk oranlarnn tedricen drlmesi sonucu TL rezervlerinin toplam aktif iindeki pay gerilemitir. . zellikle 1984 yl sonrasnda, kambiyo rejiminin serbestlemesine paralel olarak bankalarn dviz varlklarnda nemli bir genileme meydana gelmitir. . Kamu kesiminin finansman aklar bydke, bankalarn menkul kymetler stoku da art gstermitir. zel kesimin ihra ettii menkul kymetlerin toplam iindeki pay hlen nemsiz bir dzeydedir. . Bankalarn toplam aktifleri iinde kredilerin pay srekli olarak azalmaktadr. te yandan, zel kesime alan kredilerin paynda da bir gerileme vardr. Buna karlk, bankalarn tketici kredilerine giderek daha byk bir pay ayrdklar grlmektedir. . Bankalarn itirakler ve sabit kymetlerinin toplam aktifler iindeki pay bazen art kaydederken bazen de d gstermi, ancak genel olarak belirgin bir trend izlemeyerek bilanonun nispi olaraknemsiz kalemleri arasnd a yer almtr. Trk bankaclk sisteminde fon kullanmn son yllarda gsterdii gelimeler nelerdir? TRKYE'DE BANKACILIK SSTEM KAYNAKLARININ KULLANIMINDA KAMU VE ZEL KESM AYIRIMI

Trkiye'de bankaclk sistemi kaynaklarnn kullanmnda kamu ve zel kesim ayrmna bakldnda, ilk olarak zel sektr kredi stokunun mevduat bankalar aktif toplam iindeki paynn son yllarda nemli lde geriledii grlmektedir. Bankalarn menkul kymetler czdannn bileimi gznne alndnda ise, kamu kesiminin arl ortalama olarak %90 civarndadr. Buradan hareketle, kamu menkul kymetleri talebinin ounlukla bankalardan geldii sylenebilir. Bu duruma zaman iindehzla ykselen i bor s yol at belirtilmelidir. Tablo: 8.2 Trk Bankaclk Sisteminde Menkul Kymetler Czdannn Bileimi Bankalarn Menkul Kymetler Czdan (%) 1989 1990 1991 1992 Kamu Kesimi 90,7 94,6 90,2 87,1 zel kesim 9,3 5,4 9,8 12,9

Kaynak:TCMB Aylk Bltenleri, eitli Saylar ! Mevduat bankalarkredilerinin kamu ve zel kesim arasndaki dalm, bankaclk sistemi kaynaklarnn kullanmnda maliyet unsurunun

dolaysyla zel sektrn dlanma derecesinin nemli bir gstergesiolabilir. zel sektrn alarkredilerinden aldpay gerilerken, kamu sektrnn de kredi kullanmak yoluyla bankaclk sistemi kaynaklarntercih etmedii gzlenmektedir. - 137

Tablo: 8.3 Trk Bankaclk Sisteminde Kredi Stokunun Dalm (%) 1989 1990 1991 1992 TOPLAM 100,0 100,0 100,0 100,0 Kamu Ynetimi 12,7 9,1 15,5 17,4 Kamu Giriimleri 10,0 11,1 10,8 9,1 Banka D Mali Kur. 0,4 0,2 0,2 0,1 zel Kesim 76,9 79,6 73,5 73,4 MERKEZ BANKASI 8,0 6,0 14,1 17,9 Kamu Ynetimi 6,7 4,8 10,4 12,8 Kamu Giriimleri 1,3 1,2 3,7 5,1 Banka D Mali Kur. ---MEVDUAT BANKALARI 83,8 87,3 77,6 75,1 Kamu Ynetimi 6,0 4,3 4,2 3,6 Kamu Giriimleri 6,9 8,9 6,6 3,7 Banka D Mali Kur. 0,3 0,2 0,2 0,1 zel Kesim 70,6 73,9 66,6 67,7 KAL.VE YAT. BANK. 8,2 6,7 8,3 7,0 Kamu Ynetimi --0,9 1,0 Kamu Giriimleri 1,8 1,0 0,5 0,3 Banka D Mali Kur ---zel Kesim 6,4 5,7 6,9 5,7 Kaynak:TCMB Yllk Raporlar, (1990 -1993) 1980-1995 dneminde toplam kredi stokunun bankaclk sistemi iindeki dalm incelendiinde ise, Merkez Bankas'nn 1980'li yllarda adeta bir yar ticari banka gibi alt iin toplam kredi stokundaki paynn ykseldii, ancak daha sonra bu bankann giderek asli fonksiyonlarna dnmesi sonucunda kredi stokundaki paynn da dmeyebalad ve ounlukla kamu kesimini kredilendirdii grlmektedir. Szkonusu dnem boyunca, kalknma ve yatrm bankalarnn toplamkredi stoku iindeki pay da gerileme kaydetmitir. te yandan, mevduat ve ticaret bankalarnn toplam kredi stoku iindeki paynn 1980'li yllara gre nemli lde artt, ancak 1991 seimleriyle hkmetinMerkez Bankas kaynaklarn tekrar youn olarak kullanmaya balamas ve zel sektrn kredi imknlarnn hem yksek finansman maliyetleri hem de miktar kstlamalar nedeniyle daralmasna paralel olarak, bir miktar geriledii izlenmektedir.

Trkiye'de bankaclk sistemi kaynaklarnn kamu ve zel kesim? arasndaki kullanmne gibi er gstermektedir? - 138

TRKYE'DE BANKA KREDLERNN SEKTREL DAILIMI Tablo: 8.4 Trk Bankaclk Sisteminde Kredilerin Sektrel Dalm (%) SEKTRLER 1980 1983 1987 1989 1990 Tarm 21,5 22,1 20,4 20,3 19,8 Sanayi 44,7 32,2 27,2 20,9 18,9 Kk Esnaf ve Sanatkr 3,3 4,1 3,8 3,5 3,5 naat, Ulatrma ve Turizm 4,0 5,4 15,8 15,9 14,4 Ticaret 6,5 15,6 18,9 22,5 26,6 D Ticaret 5,2 19,1 12,4 14,0 13,7 hracat 3,8 17,6 11,7 13,3 13,0 thalat 1,4 1,5 0,7 0,7 0,7 Tasnif Edilemeyen 14,8 1,5 1,5 2,9 3,1 Kaynak:TCMB Yllk Raporlar, (1981 -1991) . Trkiye'de banka kredilerinin sektrel dalmnasl bir grnmarzetmektedir?

Trkiye bankaclk sisteminde kredilerin sektrel dalmna bakldnda, tarm ve sanayi gibi retken sektrlere ynelen kredilerin paynda ciddi dler grlrken, ihracat kredilerinde nemli artlar kaydedilmektedir. te yandan; i ticaret, inaat, ulatrma ve turizm sektrlerine verilen kredilerin oransal pay ykselirken, kk esnaf ve sanatkrlaradnk ihtisas kredilerinin toplam kredi stoku iind aynda kayda deer bir deiiklik olmamtr. TRKYE'DE BANKA KREDLERNN BLGESEL DAILIMI ! ? Trkiye'de banka kredilerinin blgeleraras dalm nemli lde dengesiz bir grnm arzetmektedir. Banka kredilerinin blgesel dalmna bakldnda, kredilerin daha ok gelimi blgelerde younlat grlmektedir. Szgelimi, lkemizin en gelimi blgesinin toplambanka kredileri iindeki pay, 1991 yl itibariyle %80'lere yaklamaktadr. Buna karlk, geri kalm blgelerin toplam kredi hacmi iindeki pay %20'ler civarndadr (Bkz. tablo 8.5). Banka kredilerinin blgesel dalmdaki dengesizlik, lkemizdeki blgeler arasnda nemli gelimilik farkllklarnn bulunduunu ak bir ekilde gstermektedir. Trkiye'de banka kredilerinin blgeler arasndaki dalmnasl bir grnm arzetmektedir? - 139

Tablo: 8. 5 Trkiye'de Banka Kredilerinin Blgesel Dalm (%) BLGELER Orta Kuzey Ege Marmara Akdeniz Kuzey Dou Gney Dou Karadeniz Orta Dou Orta Gney Toplam 100,0 1989 26,1 12,5 38,0 11,3 1,0 1,0 6,1 1,4 2,6 100,0 1990 25,8 12,4 37,7 11,5 0,8 0,8 6,8 1,5 2,7 100,0 1991 26,6 11,8 38,5 11,5 0,8 0,8 6,1 1,4 2,4 100,0 Kaynak:TCMB Yllk Raporlar, (1981 -1991) TRKYE'DE TCAR KREDLERN GSTERD GELMELER 1980 sonras dnemde, Trk bankaclk sisteminde toplam kredi hacminin en nemli bileeni, ticari krediler olmutur. Szgelimi, 1981 ylnda ticari kredilerin toplam kredi hacmi iindeki pay %34,1 iken, bir yl iinde szkonusu pay iki katndan fazlasna km

ve %72,3 olmutur. Ksa vadeli kredilerin byk blmn oluturduu toplam ticari krediler, 1986 ylna kadar istikrarl bir gelime sreci izlemitir. Tablo: 8. 6 Trk Bankaclk Sisteminde Ticari Kredilerin Kompozisyonu (%) Yllar 1989 1990 1991 1992 1993 Ksa vadeli 76,5 82,5 84,7 85,8 84,9 Orta ve Uzun Vadeli 23,5 17,5 15,3 14,2 15,1 Toplam Kredilerindeki Pay 71,3 72,6 75,2 72,5 75,6 Kaynak: Trkiye Bankalar Birlii (1990 -1994), Yllk Raporlarndan tretilmitir. Ekonominin 1987 ylndan itibaren yksek faiz, dk byme hz ve yksek enflasyon dnemine girmesi, ticari kredileri olumsuz ynde etkilemitir. Kredi maliyetlerinin artmas ve ekonomik canlln azalmas, hem irketlerin kredi taleplerinin dmesine hem de bankalar asndan kredilerin geri dememe riskinin artmasna ve buna paralel olarak da bankalarn ticari kredi amakta isteksiz davranmalarna yol amtr. Yine bu dnemde, tahsili gecikmi alacaklar ve batk kredi sorunu, bankaclk sektrnn btn asndan ciddi bir tehlike oluturmutur. - 140

! ! Bankalar, ticari kredi piyasasndaki durgunlua ve artan risk sorununa, kaynaklarnyeni bir finansal rne plase ederek zm bulmulardr. Bu rn, tketici kredileridir. 1989 ylnda birka byk bankann ncl ile balatlmolan tketici kredileri uygulamas, hem bankaclk sistemine riski dk olan plasman biimini salam, hem de makro lekte durunlua giden ekonomide toplam talebi canlandrmtr. Tablo: 8. 7 Trk Bankaclk Sisteminde Tketici Kredilerinin Toplam Kredi Hacmi indeki Pay(%) Yllar Tketici Kredilerinin Pay (%) 1990 10,1 1991 9,7 1992 11,5 1993 15,8 Kaynak: Trkiye Bankalar Birlii (1991 -1994), Yllk Raporlarndan tretilmitir.

te yandan, ticari kredilerin bankalarn aktif toplam iindeki paynn genel olarak dalgal bir seyir izledii grlmektedir. Bankalarn en bykticari kredi mteri grubu zel firmal nu srasyla; hanehalk ile tarm kredi ve tarm sat koope ratiflerinden oluan dier zel sektr birimleri, KT'ler, kamu ynetimi birimleri ve banka d mali sektr kurulular izlemektedir. Tablo: 8. 8 Trkiye'de Ticari Kredilerin Bankalarn Aktif toplamlar indeki Pay(%) Aktif Toplam indeki Pay (%) 1989 1990 1991 1992 TCAR KESM 38,3 42,9 40,0 36,5 Kamu Ynetimi 2,7 2,1 2,0 1,7 KT 3,0 4,2 3,3 1,7 Banka D Mali Sektr 1,4 1,3 1,6 1,6 zel Firmalar 22,4 25,5 26,2 24,5 Dier zel Sektr 8,8 9,8 6,9 7,0 Kaynak: TCMB Aylk Bltenleri, eitli saylar ?Trkiye'de ticari kredilerin gsterdii belli balgelimeler nelerdir? - 141

zet

Bankalar, topladklar fonlar eitli ekillerde kullandrarak, lke ekonomisindeki retim faaliyetlerini finanse ederler. Bir banka bilanosundafon kaynaklarnn kullanm, b lanonun aktifinde yer alr.

Bankalarn fon kullanm grupta toplanabilir. Bunlar, krediler, itirakler ve menkul kymet plasmanlardr. Krediler vadelerine gre ksa, orta ve uzun vadeli olmak zere ksma ayrlr. Ksa vadeli krediler, vadesi en ok 9 ay veya 1 yl olan ticari kredilerle, iletme kredileridir. Ksa vadeli kredi trleri arasnda; iskontolu krediler (satc kredisi ve banka kredisi), d ticaret kredileri (akreditif ve akseptans), kiisel krediler (senetlerle yada mall arla teminata balanm avanslar, kefalet karl alan krediler, ak kredi, rpor, ipotek kredisi ve borlu cari hesap kredisi) ve zel uygulamalar (kampanya kredileri, varant, ithalat ve ihracaat kredisi ve devlettahvili satn alm) saylabilir. Orta vadeli krediler, vadesi 1 ile 5 yl arasnda bulunan iletme ve yatrm kredileridir. Uzun vadeli krediler ise, 5 yldan fazla vadeli yatrm ve tesis kredileridir. Bankalar, ellerindeki fonlar ekonomik koullar nedeniyle zaman zaman snai ve ticari itiraklere ynelterek de kullanabilmektedirler. te yandan, bankalarn bir baka fon kullanm alan ise menkul kymet plasmanlardr. Bu yolla bankalar, fonkaynaklarnn bir blmn tahville isse senetlerine yatrmaktadrlar.

Trk bankaclk sisteminde yer alan bankalar, fon kullanmlarnn yaps bakmndan grupta toplamak mmkndr. Bunlar; T.C. MerkezBankas, mevduat ve ticaret ban ile kalknma ve yatrm bankalardr. T.C. Merkez Banka'snn belli bal fon kullanm alanlar; altn ve dviz stoklar, Hazine'ye alan krediler, kamu idarelerinden olan alacaklar, KT kredileri ve bankalara kullandrlan reeskont kredileridir. Mevduat ve ticaret bankalarnn belli bal fon kullanm alanlar; eitli kesimlere alan krediler, itirakler, tahviller, Merkez Bankas nezdinde tutulan mevduat munzam karlklar, datlmayan hesaplar iinde yer alan dviz veefektif mevcutlar, gayr r ve eitli alacaklardr. Kalknma ve yatrm bankalarnn belli bal fon kullanm alanlar ise, snai kurululara alan iletme ve yatrm kredileri, zel ve kamu kesiminin kard tahvillere yaplan yatrmlar, itirakler ve sabit kymet almlardr. Sorular 1. Bakalarnn fon kullanm asndan aadakilerden hangisi yanltr? a. Bankalar topladklar fon kaynaklarnn tamamn kredi olarak

verebilir. b. Banka bilanosunda fon kaynaklarnn kullanm bilanonun aktifinde yer alr. c. Bankalar lke ekonomisindeki retim faaliyetlerini finanse ederler. d. Bankalar topladklar fonlar eitli ekillerde kullandrarak reel kesimi ynlendirirler. e. Bankalar mevduat karlklarn Merkez Bankasnda tutarlar. - 142

2. Aadakilerden hangisi bankalarn fon kullanm alanlarndan deildir? a. Krediler b. zsermaye c. Menkul kymet plasmanlar d. tirakler e. skonto 3. Aadakilerden hangisi, mevduat ve ticaret bankalarnn fon kullanm alanlarndan biridir? a. Altn ve dviz stoklar b. Hazineye alan krediler c. Merkez bankas nezdinde tutulan mevduat munzam karlklar d. Bankalara kullandrlan reeskont kredileri e. Emisyon 4. Aadakilerden hangisi Trk bankaclk sisteminde fon kullanmnn son yllarda gsterdii belli bal gelimelerden biri deildir? a. TL rezervlerinin toplam aktif iindeki paynn gerilemesi. b. Bankalarn dviz varlklarnda nemli bir genileme meydanagelmesi. c. Bankalarn toplam aktifleri iinde kredilerin paynn srekli olarak azalmas. d. Bankalarn itirakler ve sabit kymetlerinin toplam aktifler iindeki paynn ciddi biimde dmesi. e. Menkul kymet stokunun art gstermesi. 5. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Trk bankaclk sisteminde ticari kredilerin toplam kredi hacmi iindeki pay, 1980'li yllarn bana gre nemli lde artmtr. b. Trkiye'de banka kredilerinin blgeleraras dalm, nemli lde dengesiz bir grnm arzetmektedir. c. Trk bankaclk sisteminde, son yllarda tarm ve sanayi gibiretken sektrlere ynelen lerin paynda nemli artlar olmu tur. d. Trkiye'de, zel sektr kredi stokunun mevduat bankalar aktif toplam iindeki pay, son yllarda nemli lde gerilemitir. e. ticaret, inaat, ulatrma ve turizm'e verilen kredilerin pay ykselmitir. - 143

Kaynaka AKG, ztin. 100 Soruda Trkiye'de Bankaclk, Gerek Yaynevi, stanbul, 1992. IKRIKI, Mustafa. Trk Bankaclk Sistemine likin Bir Deerlendirme (1973-1988), MPM. EYPGLLER, Servet. ada Banka letmecilii, Ankara, 1979. NDEN, zzettin., TREL, Oktar; EKNC, Nazm ve SOMEL, Cem. Trkiye'de Kamu Maliyesi, Finansal Yap ve Politikalar, Tarih Vakf yurt yaynlar, stanbul, 1993. PARASIZ, lker. Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi kitabevi Yaynlar, Bursa, 1992. TOPRAK, Metin. Trk Ekonomisinde Yapsal Dnmler, 19801995, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1996. YILDIRIM, Sevil ve ALTUN, Ouz. Trk Bankaclk Sisteminin Deerlendirilmesi: 1980-1993 Dnemi, SPK Yayn No:17, Ankara, 1995. - 144

N TE 9 Bankaclkta Ynetim ve Performans Bu nitede... Daha nceki nitelerde banka aktiflerinin, pasiflerinin ve sermaye hesaplarnn bileimini inceledik. Bu nitede bankalarn aktif ve pasif ynetimi araclyla kazanlarn arttrma abalar zerinde duracaz. nitede ticari bankalarn aktif ve pasif yaplarn etkileyen gerek kuramsal gerekse uygulamayla ilgili etmenler incelenmitir. alma Biimine likin Olarak...

Bu nitede ilenen konular, dier nitelerle de iliki iindedir. Bu nedenle niteyi iyi kavramanz iin metinde belirtildii gibi, ilgilinitelere de gz atman gerekecektir. Bu ekilde almanz, anlamanz kolaylatracaktr. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yeralan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerekbunlarn nedenlerini renm - 145

BANKACILIKTA BR KLEM: KAZAN MI? LKDTE M? . ?

. Ticari bankalar, tpk dier iletmeler gibi, kr amac gden kurululardr. Bankalar bir ynden krlarn maksimize edecek ekilde davranrlarken, bu srada kendilerini gvenceye almak isterler. Bankalar kazanlarn artrmak iin daha fazla kredi vermek, daha fazla yatrm yapmak, bunun iin de daha fazla fona sahip olmak zorundadrlar. Bankalarn kredi vermek iin kullanabilecekleri ek fonlar ksa srede salamalar, paraotoritelerinin kar nlarn drme, ak piyasa ilemleriyle devlettahvillerinin alm satm konusunda alacaklar kararlar sonucu salanabilir. Bu ynyle ticari banka sisteminin baars, ksa dnemde para otoritelerinin alacaklar kararlara da baldr. Otoritelerce olanak salanmadnda bankalar, kazan ve krlarn nasl artrabilirler? Akla ilk gelecek zm, bankalarn maliyetlerini drmeleridir. Normal koullarda rekabeti bir endstri yaps iinde yer alan bankalarn, maliyetlerini olabildiince drdkleri dnlebilir. Ancak rekabet koullarnn aksad lkemizde, bankaclk sektrnde maliyetler konusunda yeteri kadar aba gsterilmedii sylenebilir. Krll artrmada dier bir seenek, daha aktif bir pasif yntemi uygulamaktr. Son bir seenek de bankalarn aktif portfyn deitirmeleri yani bankalarn aktif yntemlerini iyiletirmeleridir. Bankalarn krlarnarttrmak iin kullanabilecekleri yntemler nelerdir? Yukarda deindiimiz gibi banka ynetimi, bir yandan likidite ve emniyet, te yandan da gelir ve krllk arasnda bir denge kurmak zorundadr. Bir aktif kymet ne kadar likitse getirisi o kadar azdr. Bankalarn kr amac gden birer firma olduunu hatrlarsak, onlarn da daha fazla kr elde etmek iin paraya dnme hz az olan alanlara kredi vermemeleri veya yatrm yapmamalar gerekebilir.

te yandan, ticari bankalarn bilanolarnn pasiflerine gz attmzda, vadesiz mevduatlarn olduka kabark bir tutara ulatngrrz. Vadesiz mevduatlarn bir zellii de talep edildiklerinde denmesinin zorunluolmasdr. Tasarruf me duatlar iin de durum ayndr. O halde ticari bankalarn bilano pasiflerinin byk blm, talep edildiinde denebilir olmaldr. Bir ticari banka her an ekilebilir diye mevduatlarn byk bir ksmn para olarak kasasnda tuttuunda, byk lde kr elde edemeyecektir.

Aktif ynetiminin temel grevi nedir? te krllk iin en az fedakrlkla likidite salanmas, "aktif ynetiminin" temel grevidir. Buna karlk, 1960'l yllarda A.B.D. bata olmak zere bat lkelerinde banka krllnda arlk "pasif ynetimine" gemitir. Bu dnemde bankalar, hisse senedi kaynaklarndan veya ksa ve uzun vadeli piyasalardan likidite salamaya ynelmilerdir.

Batda, kinci Dnya Savandan nce, ticari bankalar ou kez konjonktre bal olarak ar likidite pozisyonlarn korudular. Bununla birlikte ticari bankalarn ekonominin gereksinmelerine tam ters ynde hata yapmalar da yaygn bir durumdu. Hatrlayacanz gibi bir konjonktr dnemi refah (boom), durgunluk (resesyon), dip (slump) ve gelime (ekspansion) aamalarndan olumaktayd. Ekonominin resesyon dnemlerindebirok ticari banka olduka a rezerve sahip olduu iin uzun vadeli - 146

tahviller ve olduka likiditesi az (ikincil) aktifler satn alarak, daha fazla gelir salama yoluna gitmilerdir. Ancak bankalar, konjonktrn drdnc aamas olan genileme dnemlerinde bu kez mterilerin kredi taleplerini karlayabilmek iin daha nceki yatrmlarn olduka ar sermayekayplaryla satmak zorunda kalmlardr. ? ? ? ? Bu ekilde oluan zararlar, ayn dnemde uzun vadeli yatrmlardan elde edilen ek gelirleri nemli lde amtr. Ticari bankalarn sermaye kaybngze almalarnn sebebi ne olabilir? BANKA YNETM FELSEFESNDE GELME zellikle bat ekonomilerinde ticari bankaclk alannda edinilen deneyimler, eitli likidite kuramlarnn olumasna ortam hazrlamtr. imdi bunlar inceleyelim. Ticari Kredi Kuram, ya da Reel Senet Doktrini Ticari Kredi Kuram'na gre ticaret kredileri kendi kendini demektedir. rnein stoklar finanse etmek iin verilen krediler, bunlarn satlarndan salanacak gelirle geri denecektir. Dolaysyla bu kredilerin reelkarlklar vardr. Bu ma, reel senet kuram da denir. Reel senet kuramnedir? Bu kurama gre bankalarn gelir getirici aktifleri, prensip olarak ksa vadeli, firmalara dner sermaye ihtiyacn karlamak amacyla verilen, kendi kendini deyen, en fazla ay vadeli kredilerden olumaldr. Yani krediler retimin eitli aamalarndaki mal hareketlerini, tamay, stoklamay, datm ve tketimi finanse etmelidir. Fabrika, tehizat, srekli iletme sermayesi, gayrimenkul, dayankl tketim mallar ve speklasyon gibi uzun vadeli ama tayan krediler, bu gre gre ticari bankalar asndan uygun saylmaz. Bu yaklamn temel mant udur. Banka mevduatlar vadesiz veya buna benzer mevduatlardr ve ticari bankalarn bu tr pasiflerinin (mevduatlar bilanonun pasifinde gsterilir) talep edil-

diinde denir durumda olmas gerekir. Ticari kredi kuramna gre, vadesiz mevduattan oluan fon kaynaklar, hangi yatrm alanlariin uygun deildir? Ticari bankalar ticari kredi kuramnn prensiplerini uzun sre izleyememilerdir. Bunun nedeni, kuramn eksiklii deil, uygulama gldr. yle ki, eer bankalar rekabeti bir ortamda i yapmak zorundalarsa, krediyi dn alanlarn isteklerine gre arz etmek zorundaydlar. Firmalar bankalardan zellikle byk kredi, ipotek, uzun vadeli i kredileri talepediyorlard. Bunun sonucu olarak bankalar, davranlarn deitirmek ve piyasann gereklerini kabul etmek zorunda kaldlar. Bankalar ticari kredi prensibini neden uzun sre uygulayamamlardr? Bununla birlikte, ticari kredi (reel senet) kuram, kuramsal eksiklikler de tayordu. Eksikliklerin anlalmas bu doktrinin terk edilmesine neden oldu. Ticari kredi kuramnn temel hatas, hi bir kredinin kendi kendini - 147

otomatik olarak geri deyemeyeceiydi. Bu kuram, rnein bir perakendeciye mal almas iin verilen kredilerin, bu mallarn tketicilere satlmas durumunda elde edilecek haslatla otomatik olarak geri denebileceini varsaymaktadr. Ancak, mallar tketicilere baarl bir ekilde satlamazsa kredilerin otomatik olarak geri denme durumu olmayacaktr. Buradan u sonu kmaktadr. Kredinin her koulda kendi kendini deyebilirdurumda olmas iin dn verenler ve dn alanlarn yansra bir nc grubun yani tketicilerin istenen lde satn almada bulunacaklarna ilikin bir gvence olmaldr. ? Ticari kredi veya reel senet kuramnn kuramsal eksiklii nedir? Ayrca, ticari kredi kuram, tek bir bankayla banka sistemini birbirindentam olarak ayrmakta baarsz kalmaktadr. Bir bankac iin verilen kredinin likiditesi yksek grnebilir. Ancak, tm banka sistemi asndan ayn eyi savunamayz. nk, bir kredinin geri denmesi ou kez bir baka kredinin almasn gerektirebilir. yle ki, bir perakendecinin mallar iin ald krediyi geri deme kabiliyeti, mterilerine aaca tketici kredilerini yaygnlatrmasna bal olabilir. Bylece bu kredilerin herbirifarkl kiiler arasnda ve farkl bankalarda dikkate alndndan bunlar arasnda ak ba olmakszn, hayali bir kendi kendini deme varsaym sz konusu olabilir. Gerek olan ise bir kredinin geri denmesinin bir baka kredinin baka birisine almasna bal olarak gereklemesidir. Bylece geri deme yk , srekli olarak bir dn alandan dierine kaydrlmaktadr. Tm banka sistemi asndan durum deerlendirildiinde, gerideme gereklememektedir.

Ticari kredi kuramnn hem kuramsal hem de uygulamadaki eksiklikleridaha gereki grleri elitirilmesine ortam hazrlamtr. ? Ticari kredi kuramntanmlayacak varsaymlardaki yanllklar nelerdir? Deitirilebilirlik Kuram . A.B.D. Federal Rezerv sisteminin (A.B.D. Merkez Bankas) kuruluundan hemen sonra, baz iktisatlar geleneksel kredi kuramna kar ktlar. Bu iktisatlar dikkatleri, ksa dnemde otomatik olarak kendi kendini deyen aktiflerden, geni bir vade eidi gsteren tm cari banka aktiflerine ektiler. Bu kredilerin byk bir ksm ticari nitelikli deildi. Bunlarn ounu, endstri irketlerine srekli verilen finansman kredilerini oluturuyordu. Ayrca satlabilme zelliine sahip olmas nedeniyle, likiditeninkayna, kredi portfynden, tahvilat portfyne kaymt. Deitirilebilirlik kuramnedir?

Banka likiditesinin deitirilebilirlik kuram u ekilde zetlenebilir: . Bankalarn iletme kredilerinin byk bir ksm, srekli olarak, dner ve sabit sermaye ihtiyalarn desteklemektedir. Bu krediler vadelerinde her zaman geri denmemektedir. stelik mteriyi rahatlatmak iin ou kez yenilenmektedir. Sadece mevsimlik kredi trleri vadelerinde geri denmektedir. Verilen bu tr kredilerde nakit akmlar ne sreklidir ne de iktisadi konjonktrn neden olduu finansal krizlere balanabilir. Bu bakmdan bir bankann mterilerine verdii bu tr krediler, tkenen banka rezervlerini canlandrmak iin kullanlabilecek banka aktiflerinin en az gvenilir olandr. - 148

. Sabit sermaye finansmann temsil eden dier banka kredileri, vadelerinde otomatik bir nakit akmsalamaz. Bununla birlikte, pazarlanabilir hisse senedi ve tahvillerle teminat altna alnan krediler, mterilere verilen ticari senet kredilerine gre ikincil rezerv olarak daha fazla gvenilir durumdadr. . Bankalar kredilerin vadesinde dnmemesinden doan likidite noksann grerek, uygulamada baka yntemlerle bankann likidite ihtiyacn salama yollarn ararlar. zellikle bankalar ak piyasa ilemlerine konu oluturan senet, pazarlanabilir tahviller gibi ikincil rezervler tutarlar. Bunlar gerektiinde, tkenen rezervlerini takviye etmekiin satarlar. Bu durumda minimum liki t rezerve ulama yolu, kredilerin vadelerine gvenmek yerine, gerektiinde vadesinden nce dier bankalara kaydrlabilecek nemli miktarda aktifi elde bulundurma eklinde gereklemektedir. Bylece likidite, deitirilebilirlie eit saylabilir. . Aktifler arasnda en ok deitirilebilir ve dolaysyla en fazla likitolan tahviller ve h e senetleridir. ? ? Deitirilebilirlik tezini aklaynz. Hisse senedi ve tahvil, sabit sermaye zerindeki haklar temsil ettiinden, transfer edilebilir. Gerekten de bunlar normal zamanlarda, borsalarda hemen nakde evrilebilir. O halde normal zamanlarda sadece bir bankann bak asndan tahviller, mterilerin ticari senetlerinden ok daha likittir. (Burada Merkez Bankalarnn ticari senetlerin nakde dnmesindeki rolleri dnlmemektedir). te yandan zellikle 1929'larda A.B.D.'de kartlan hazine bonolar deitirilebilirlii mkemmel bir likidite arac olmutur. Bu bonolar boldu ve hibir ekilde zarara neden olmakszn hzla satlabilmekteydi. A.B.D.'de Hazine bonolarnn art, 1929 iktisadi krizinden dolay gvenilir i kredisi verme olanaklarndaki azalma dnemiyle akmt. II. Dnya Sava dneminde, para piyasas tahvilleri, kuramda ve uygulamada banka likiditesinin kayna olarak kredi portfynn yerini ald. Deitirilebilirlilik kuram da, herkes ayn anda ayn likidite kanallarn kullanmazsa alabilir. Yani sadece bir banka ihtiya duyduunda likidite salanabilir. Hane halk veya irketlerin satn alma gcnn almamas kouluyla, birok banka da ayn eyi yapabilir. Fakat tm bankalar ayn

anda hazine tahvili satmaya kalktklarnda, bu kuram ilemez ve tahviller satlp likidite salanamaz. Bu nedenle deitirilebilirlik kuram da, ticari kredi kuramnn karlat sorunlarla kar karyadr. Bu kuram da zorunlu olarak bir nc kesimin eylemlerine gvenmektedir. Ancak yaygn bir acil durum karsnda ok sayda bankann bir likidite kayna olarak bu kurama gvenilemez. Byle durumlarda olsa olsa yalnzca merkez bankas, tahvil alcs olarak bankalara likidite salamada yardmc olabilir. ? Deitirilebilirlik kuramhangi durumda ilemeyebilir? Beklenen Gelir Kuram Bankalara likiditenin nasl salanaca konusundaki bir nc gr 1948-1950'li yllarda gelitirildi. Beklenen gelirler doktrini olarak bilinenbu kura m, likidite kayna olarak kredi portfyne nceki itibarl du - 149

. . ? rumunu salamtr. Kuram aklamadan nce A.B.D. Ekonomisindeki uygulamay zetlemek yararl olacaktr. Beklenen gelir kuramnedir? Deitirilebilirlik kuramnn en parlak gnleri olan sava ncesi dnemde, bankalarn ellerinde tuttuklar tahvillerin tutar verdikleri kredilerden daha byktr. Ancak sava sona erince trend kendiliinden tersine dnmee, banka kredileri hzl bir oranda artmaya balam ve bankalarn ellerindeki tahvillerin miktarn amtr. 1970'li yllarn ortalarnda A.B.D. bankalarnn portfylerinde, her bir dolarlk tahvile kar 2 dolardan daha fazla kredi grnmekteydi. Ancak, bu kredilerin bileimi, 1930 ncesi durumundan farkl olarak tketici kredileri, ipotek karl krediler ve vadeli iletme kredilerinden olumaktayd. Bu kredileri, ksa srede likiditeye dntrme olana yoktur. Dolaysylabu krediler, "ticari kredi" kuramnca savunulan ksa vadeli iletme kredileriyle tam bir ztlk gstermekteydi.

Bankaclar gelir getiren btn aktifleri kabul ederken, kendilerini rahathissedebilmek iin bir kurumsal destek ararlar. te beklenen gelir kuram bu destei salamtr. Bu kurumda da krediler, kendi kendini deyenkrediler deildir. Bu k ilerin bankaya geri denmeleri, dn alanlarn nc kiilerle yaptklar ilemlerden elde ettikleri gelirlerle gerekleecektir. Krediler dn alanlarn gelecekte elde edecei gelirlerle geri denir. Bu gelirlerin pek ok kayna vardr ve bunlardan sadece bir ksm bu krediler tarafndan finanse edilen ilemlerle balantl olabilir. O halde, tketici kendilerinin, ipotek kredilerinin ve vadeli iletme kredilerinin, temelde ksa vadeli iletme kredilerinden fark kalmamaktadr. Ayrca, bu krediler takside balanarak geri denebilmekte ve bylece vadeleri dolunca denmelerindeki glk ortadan kaldrlabilmektedir. Dolaysyla bu tr krediler, belli zaman aralklarna serpitirilmi ksa vadeli krediler gibi srekli nakit akm salamaktadr. Dolaysyla bankann likiditesine srekli olarak katkda bulunmaktadr. Btn bunlar olumlu aklamalar olmakla beraber, beklenen gelir kuram tm kredileri kapsamamaktadr. Bu kuramn gerekte aklad ey, dn alanlarn ne denli gvenilir olduklardr. Kuram, dn verenlere, aldklar krediyi geri deyebilecek potansiyel mteriyi deerlendirebilmesi iin bir lt gelitirmitir. Taksitli geri demeler dzenli bir likiditeakm salamaktadr. Ancak bu, acil nakit ihtiyacnn karlamasnda yine de yeterli bir zm deildir. Sonu olarak sylenebilecek ey udur. Beklenen gelirler kuram

dn verenlere, potansiyel dn alacaklarn deerlendirmesini yapmak iin kullanlabilecekleri bir kriter getirmekte ve zaman iinde bankaiin fon akmlar izelgesinin yaplmasna olanak salanmaktadr. Bu durumuyla beklenen gelirler kuram, aslnda banka likiditesiyle ilgili dier kuramlarla rekabet etmekten ok onlar tamamlar grnmektedir. Beklenen gelirler kuramnn ana izgileri nelerdir? Pasif Ynetimi Kuram 1960'l yllarda bankaclk alannda, pasif ynetimi denilen yeni bir kuramla devrim yaplmtr. Bu yeni kurama gre, bankalarn kendi kendini deyen kredilerle ve likidite rezervleriyle ilgili geleneksel standartlar iin - 150

? de kalmas gereksizdir. nk, gerektiinde rezerv likiditeler para piyasasndan dn veya satn alnabilir. Pasif ynetimi kuramnn temel fikrini yle aklayabiliriz. Bir bankann bilanosunun pasifinde yer alan vadesiz mevduat, vadeli mevduat dier kalemlerinin dalmnn ve boyutunun ne olacann, halkn bireysel davranlarna baml braklmasna gerek yoktur. Bir ticari banka kendi inisiyatifini kullanarak, eitli pasif kalemle rini pazarlayp ihtiyac olan likiditeyi salayabilir. Pasif ynetiminde inisiyatif kimdedir? Ek Pasif Yaratm in Baz Kaynaklar ?

Bir bankann ek pasif kalemi yaratarak rezerv elde etmede, temeldebe tr kayna vardr. B nlar, . Vadesiz mevduatlarn artrlmas, . Vadeli mevduat sertifikas kartlmas, . Merkez Bankas fonlarndan dn alma, . Ksa vadeli finansman bonosu karlmas ve . Sermaye belgeleri (Capital notes) satarak veya baka yollarla sermaye fonlarnn artrmdr. imdi bunu srasyla aklayalm: Ek pasif salanmasna katkyapan kaynaklar nelerdir? Vadesiz Mevduatlar: Konjonktrel likidite ihtiyalarnn karlanmas iin vadesiz mevduat salanabilmesi iin bankalarn mevduat faiz oranlarn deitirmede serbest olmalar gerekir. Bu ise olduka gtr. lkemizde olduu gibi dier lkelerde de faiz oranlar konusundaki rekabet, para otoritelerince yasaklanmaktadr. Vadeli Mevduat Sertifikalar:

Pasif ynetimi, zellikle pazarlanabilir mevduat sertifikalaryla ilgili piyasann bymesiyle kolaylamtr. 1960'lardan beri bata A.B.D. olmak zere gelimi lkelerde, bir banka iin en nemli rezerv para kayna, devredilebilen trde ve rekabeti faiz oranna sahip vadeli mevduatsertifikalarnn karm olmutur. Mevduat sertifikalarnn icad baarl sonular vermitir. Bylece bankalar likiditenin kaynann bilanolarnn

hem aktifinde hem de pasifinde olabileceini renmilerdir. Artk fon gereksinimi olan bankalar dn verilebilir fonlar piyasasna hem bilanolarnn aktifleriyle, hem de satlk pasifleriyle girme olana bulmulardr. Bankalar "pasif ynetimi" uygulamasna giderek, yani nakit gereksiniminikarlamak iin re kabeti faiz oranlarnda mevduat sertifikas kartarak, likit aktifleriyle likit pasiflerini birletirme olana bulmular ve bunun sonucu olarak da daha fazla kredi verebilir duruma gelmilerdir. Bylecebankalar, dn verilebil ir fonlar piyasasna dier kurumlara kar glbir rakip olarak girme olana bulmulardr. Merkez Bankasndan Borlanma: Rezerv eksikliini gidermeye alan bir banka iin bir dier yol, merkez bankasndan dn almak veya ksa vadeli aktif satdr. Uygulamada, merkez bankas otoriteleri iin reeskont penceresi, ticari bankalararezerv para aktarmak veya rez erv paray onlardan ekmekte temel kanallardan biridir. - 151

Ancak rezerv parann kullanmyla, kaynak olarak mevduat sertifikalarnn veya bankalararas fonun kullanlmas arasnda derin bir fark vardr. Bir banka merkez bankasndan dn alnd zaman, mevduat sertifikas veya bankalararas fon alverilerinde szkonusu olan dier koullar artk geerli deildir. Yani bu iki durumda piyasalar yalnzca mevcut banka rezervleriyle ilemekte yeni rezerv yaratm meydana gelmemektedir. nk mevduat sertifikas ve bankalararas fon alverii durumunda, mevcut meru rezervlerin tam kullanm, yani banka sistemindeki olas ar meru rezervlerin azalmas durumu ortaya kmaktadr veya vadesiz mevduatlardan vadeli mevduatlara doru kayplara neden olmaktadr. Bu etki zellikle konjonktrn "refah" koullarnda daha da anlam kazanmaktadr. nk bu srada bankalarn rezervleri nispeten ktlamakta ve faiz oranlar hzla ykselmektedir. Halbuki Merkez Bankasndan fon alm, ek rezerv yaratacaktr. Mevduat sertifikaskarmyla Merkez Bankasndan fon almarasn? da ne fark vardr? Kukusuz merkez bankalar, reeskont ve avans politikalarn yrtrken, baz ilkelere uyarlar. Normal koullarda, bankalarn merkez bankasndan uzun vadeli kredi almalar, konjonktrel kredi gelimeleri iin bile uygun grlmez. Ayrca, merkez bankasndan alnan avanslar, tahvil, mal veya gayrimenkul zerine yaplan speklatif faaliyetleri desteklemekiin de kullanlma maldr. Ksa Vadeli Finansman Bonolar:

A.B.D.'de kefaletsiz senetler adn da alan ksa vadeli finansman bonolarnn vadeleri, irketlere ve dier ksa vadeli yatrmclara pazarlanmaya uygun ekilde saptanmtr. Bu bonolarn mevduat sertifikalarna gre avantajlar vardr. Bunlar mevduat snfna girmedii iin bunlara faiz oranlaryla ilgili bir tavan getirilmeyebilir. Bu nedenle banka, buna dahafazla bal anlabilir bir rezerv kayna olarak bakabilir. nk fon ekmek veya alkoymak iin faiz oranlarnn artrlmasna hibir engel yoktur. Budurum, para piyas i lider bankalar emberi dnda kalan bankalar iin zel bir avantaj salamaktadr. Kk kurulular, rekabet iin mevduat sertifikalarna gre biraz daha yksek faiz verebilirler. Ksa vadeli senetlerin dier bir avantaj da bunlarn dn alnan fonlar olarak tasnife girmesi ve mevduat kabul edilmemesidir. Dolaysyla bunlar iin yasalkarlk ayrlmas vey duat sigortas yaratlmas szkonusu olmayabilir. Ancak bu konuda kesin bir ey sylenemez. nk para otoritelerininalaca bir kararla, bunlar iin de yasal karlk ayrlmas

zorunluluu getirilebilir. Nitekim A.B.D.'deki uygulama byle olmu ve para piyasasnda mevduat sertifikalaryla bunlarn arasnda nemli bir fark kalmamtr. te yandan ksa vadeli senetlerin (short term notes) bir dezavantaj da bunlarn varsa, dn almyla ilgili yasal snrlamalara uyma zorunluluudur. ? Ksa vadeli para senedi nedir? Bankalara ne avantajlar salar? Sermaye Fonlar Artrm: Bankalar sermaye fonlarn artrarak da rezerv (nakit) para elde edebilirler. Sermaye fonunu artrmann eitli yollar vardr. Bunlar adi pay senetleri karlmas ve krlarn datlmamas durumlardr. Bunlar karakter olarak birbirlerinden farkl olmakla birlikte, bunlarn artnn bir bankann veya banka sisteminin likidite pozisyonu zerindeki etkisi ayndr. - 152

Bir A bankas 100 milyonluk bir rezerv deiikliiyle kar karyaysa, sermaye stokunu bir miktar artrr. imdi sermaye stoku artnn dier bankalar zerine yazlm eklerle dendiini varsayalm. Banka sisteminde toplam vadesiz mevduatlar bylece 100 milyon azalacaktr. Yasal karlk oranlarn da %15 kabul edersek, yasal olarak istenen karlklar da 15 milyon lira azalacaktr. phesiz bu ekilde serbest kalan rezervler 100 milyonluk kredi ve yatrm genilemesine temel oluturacaktr. Dolaysyla mevduatlar genileyecektir. yle ki balangta azalan vadesiz mevduatlar, yeniden yaratlm olacaktr. Bylece nihai sonuolarak toplam sermaye hesaplarnda 100 milyonluk bir art ve ayn ekilde toplam kredi ve yatrmlarda buna eit bir art olacaktr. te yandanbu ilemler banka sisteminin toplam yasal karlklarnda hibir dei yapmayacaktr. Bu srete, A bankasnn kazand nakit rezervler dier bankalardan ekilmiti. Daha sonra ayn fonlar banka sistemine geri dnmektedir. Dolaysyla toplam rezervlerde bir art olmamakta, ancak mevcut nakit rezervlerin yeniden bllmesi olay ortaya kmaktadr. ? eitli yollarla banka sermayesinin artrmnn ekonomik etkileri nelerdir? Bu etkilerden yararlanarak bir banka likiditesini nasl artrabilir? Pasif Ynetiminin Faydal ve Sakncal Ynleri Pasif ynetimine yneltilen eletiriler, bunun topluma baz yararl ynlerinin olduu kadar katksnn tesinde olduka ar maliyetinin olabileceini de ortaya koymaktadr. Rekabet ve Toplumsal Kazan: Bankalarn pasif ynetiminin topluma en byk katks finansal piyasalara daha etkin bir rekabet ortamn getirmi olmasdr. Bylece halk ek finansal seim olanana kavumutur. Ellerinde fon bulunan ve ksa vadeli aktiflere yatrm yapmak isteyen tasarruf sahipleri, artk yalnzca devlet tahvili, hazine bonosu veya bakaca bir finansal aktif satn almayacak, rnein ayn zamanda mevduat sertifikas da satn alabilecektir. Pasif ynetiminin sermaye piyasasnda rekabet salamasnn fay? dasnedir? Pasif Ynetiminin, Para Politikas zerinde Etkisi: Bankalarn uyguladklar pasif ynetimine yneltilen en nemli eletirilerden birisi, uygulamann bankalar zellikle sk

para politikas uygulanan dnemlerde bundan ksmen kurtulma olana salamasdr. Bu konuya biraz sonra daha geni olarak dneceiz. Bankalarn Risk Orannn Artmas ve Toplumun Kayplar:

Pasif ynetimine kar olanlarn temel argmanlarndan biri de, bylebir uygulamann birok bankann gvenirliini aysyla tm bankasisteminin istikrarn azaltacadr. Bankalar, pasif ynetimi yoluyla kolayca rezerv para bulabileceini dnerek gerekli standart likidite olanaklarndan uzaklaan bir kredi veya yatrm politikas izleyebilmektedirler. Bu durumun tehlikesi ise tartlmaz. Bunun sonucu, bir banka nakit gereksiniminde kalr ve bunu gideremezse, aslnda her an borlarn deme iktidarnda olmas gereken banka, kolayca baarszla mahkum olabilir. Hatta bir bankann aktiflerinin deeri pasiflerinin deerini aabilir de. Bir bankann deerini aynen koruyaca kukuludur. Zorunlu bir sat, aktiflerin deerlerini bankann sermayesini aan bir miktarda drrse; toplumun urayaca zararlar aktr. - 153

? . . Bir bankann pasiflerini satabilme yetenei, bir lde piyasa koullarna, bunun yannda bankann mterilerine piyasa faiz orann aan aktifler salamasna ve hepsinden nemlisi, dn verenlerin bankann salaml zerindeki dncelerine baldr. Bankalarn, risk orannn artmasne gibi sakncalar dourabilir? Modern Yaklam: Aktif - Pasif Ynetimi Modern aktif - pasif ynetimi nedir?

Kavramsal olarak, aktif-pasif ynetimi tm bilano kalemlerinin paysahiplerinin servet ini (imdiki deerinin) maksimize edilecek ekilde koordinasyonudur. zellikle aktif-pasif ynetimi yaklam deiken getiriliaktiflerle (DGA) deiken getirili pasifler (DGP) arasndaki iliki zerin odaklanr. DGA' lar ve DGP' ler bankalarn planladklar dnem iinde yenilenirler. Aktif-pasif planlama dnemi duruma gre birka gnden bir yla ve hatta daha tesine uzanr. Kukusuz bu yaklam zellikle faiz oranlarnn sk sk deitii 1970 li yllarda n plana kmtr.

Aktif-pasif ynetimiyle ilgili strateji gelitirilmitir. Bu stratejiler DGA'lar ve DGP ' ler arasndaki farka gre fon a olarak nitelendirilmektedir. Bu ak (gap) bir bankann net faiz kazanlarnn (krlarnn) piyasa faizoranlarna olan d r. Sfr Fon A Stratejisi . Sfr fon astratejisi nedir? Birinci strateji bir sfr fon ann izlenmesidir. Bu stratejiye gre banka yneticileri bankann deiken getirili aktiflere (ya da piyasa faiz oran deiirken deer olarak deien aktifler) tahsis ettii toplam aktifleri eitlemeye alr. Dier bir deyile, bu strateji sz gelimi banka yneticilerinin banka aktiflerinin %40 n DGA ve pasiflerinin %40 n DGP olarak tutmasn ierir. Bu strateji faiz oran riskini minimize etmeyi hedefler. nkdn alnan fonlarn faiz oranlar dn verilen fonlarn faiz oranlarndaki ykseli ve de gre deiir. Bu yaklam, planlanan dnemde getirilerin deikenliini minimize eder. nk faiz orannn ini k devresi iinde net faiz geliri konjonktr izledii iin sabit olacaktr. rnein faiz oran ykseldii zaman bankann net faiz kazanlarnn ne olacan inceleyelim. Bu srada bir yandan bankann fon maliyeti ykselirken te yandan banka daha yksek faizle dn verdiinden faiz kazanlar da ykselecektir. Bylece bankann dn alma faiz oranyladn verme faiz oran arasndaki fark, faiz konjonktr dneminde ayn kaldndan bankann kr etkilenmeyecektir.

Bu stratejiyi bir baka ekilde yle de ele alabiliriz. Eer sfr fon a sz konusuysa, bankann sabit getirili aktiflerin (kredi dnemi boyuncafaiz oranlar deimeyen rnein sabit faiz oranl konut ipotek kredileri) toplam faiz geliri salayan aktiflere oran, bankann sabit faiz oranl pasiflerinin toplamnn faiz getiren pasiflerine oranna eit olmaldr. Bu durum ekil (9.1) de grlmektedir. Bylece genel olarak faiz oran ykseldii - 154

zaman, bankann sabit getirili aktiflerinin imdiki deeri der. Ayn ekilde sabit faiz oranl pasiflerinin deeri de der. ! Burada hemen iaret edelim ki sabit faiz oranlaktif ve pasiflerinvadesi ,deiken faiz oranlaktif ve pasiflerden daha uzundur. Bu ne denle bunlarn fiyatlarfaiz oranndaki deimelere daha duyarldr. Bununla birlikte aralarndaki spread (fark) sabit olduundan, imdiki deerdeki deimeler bilanonun piyasa deerini deitirmemektedir. Sfr Fon A Stratejisi Pozitif Fon A Stratejisi Negatif Fon A Stratejisi Deiken Faizli Aktifler Deiken Faizli Pasifler Deiken Faizli Aktifler Deiken Faizli Pasifler Deiken Faizli Aktifler Deiken Faizli Pasifler Sabit Sabit Sabit Sabit Faizli Aktifler Faizli Pasifler Sabit Faizli Aktifler Faizli Pasifler Faizli Aktifler Sabit Faizli Pasifler ekil 9.1. Sfr, pozitifve Negatif Fon A Stratejisi (a) (b) (c) Pozitif Fon A Stratejisi .

Pozitif fon astratejisi nedir? Aktif-pasif ynetimiyle ilgili ikinci strateji bir pozitif fon a izlenmesidir. Banka yneticileri DGA'nn toplam aktiflere orannn DGP' nin toplampasiflere orann asn salayacak ekilde davranabilir. rnein eer bir banka faiz getiren aktiflerinin %40 n DGA eklinde tutarken faiz dedikleri pasiflerin yalnzca %20 sini DGP eklinde tutabilir. Bu stratejiyi izleyen banka sabit getirili aktiflerinin toplam aktiflerine oran %60, sabit getirili pasiflerinin toplam pasiflerine oran %80 olacak ekilde davranabilir.

imdi piyasa faiz oranlar dt zaman bu strateji altnda bankann nasl bir faiz politikas izleyeceini dnelim. Byle bir durumda, bankann faiz gelirleri derken faiz maliyetleri de der. Ancak bir pozitif fon a olduundan, bankann faiz gelirleri faiz maliyetinden daha bykmiktarda der. Sonu olara et faiz gelirleri (krlar) der. Sabit faizli aktif-pasif yaklam erevesinde, piyasa faiz oranlar derken, bankann sabit faizli aktiflerinin cari deeri, tpk sabit faiz getirilipasiflerinin deeri gibi ykselecektir. Banka bir pozitif fon a stratejisiizlediinden, net serveti decektir. Her ne kadar bu durum bankann bilanosund a gzkmese bile, sermaye piyasas yatrmclar ne olduunu anladklar zaman, bankann pay senedi fiyat decektir. Negatif Fon A Stratejisi . Negatif fon astratejisi nedir? Aktif-pasif ynetimiyle ilgili izlenen bir dier strateji, negatif fon a stratejisidir. Eer banka negatif fon a stratejisi izlerse, onun DGA' larnn toplam aktiflerine oran, DGP' lerinin toplam pasiflerine oranndan daha kk olur. ekil (9.1.c) de grld gibi, bu strateji altnda, bankann sabit faiz oranl aktiflerinin toplam aktiflerine oran sabit faiz oranl pasiflerinin toplam pasiflerine orann amaldr. - 155

. . Eer banka yneticileri faiz oranlarnn deceini beklerse bu stratejiizlenmelidir. Eer larn bekleyilerinin doru olduu ispatlanrsa, bankann net faiz kazanc ykselecek ve net deeri ykselecektir. Bu sonetki bilanoda gzkmeyecektir. Ancak bankan orsadaki deeri ykselecektir. Kukusuz, eer banka bir negatif fon stratejisi izlerse ve faiz oranlar ykselirse, o zaman bankann krlar decektir. Dolaysyla net deeri de decektir. Bu son etki bilanoda gzkmeyecek, borsada bankann pay senetlerinin deerinde deklinde ortaya kacaktr. Modeller ve Bilgisayarlarla Banka Ynetimi Bilgisayarlarn banka ynetimine katksnedir?

imdiye kadar incelediimiz banka ynetimiyle ilgili kuramlar, bir bankann portfy kararlarna girmesi gereken birok etmen olduunu gstermektedir. Likidite birok yoldan salanabilir. erdii riske bal olarak farkl getiri salayan birok potansiyel aktif vardr. Banka portfy seimiiin kullanlabilecek t bir kural yoktur.

Bilgisayarlarn kullanm ve dorusal programlama olarak bilinen teknik, banka fonlarnn tahsis srecine belli bir dzen getirmitir ve ykseklikiditenin maliyetin (vazgeilen gelir) ortaya koymutur. Forml ve matematik denklemlerle kr amacn ve kstlamalar ifade etmek mmkndr. Bu sistemin zm bir bankaya, hazine borlarna, ticari kredilere ve dier aktiflere ne kadar yatrm yaplmas gerektiini ve buna karlk tasarruf mevduatlar, mevduat sertifikalar v.b. iin ne kadar maliyet yklendiini ortaya koymutur. Bir Ulusal kilem: Banka Krll m? Yoksa Ekonomik stikrar m? . Ticari bankalarn amacnedir? Ticari bankalar, krlarn maksimize etmeye ve piyasa paylarn geniletmeye alan firmalardr. Byle olunca, ticari bankalar da dier iletmeler gibi ekonominin istikraryla ilgili olarak benzer bekleyiler iindedirler. adamlar arasnda gelecee ilikin olumlu beklentiler oluursa, iletmeler ilemlerini genileteceklerdir. Buna karlk eer ekonomide ilerin ktye gideceine ilikin beklentiler varsa, giriimciler yatrm genilemelerini snrlayacaklar, daha az ii ie alacaklar ve muhtemelen ii karacaklardr. Ticari bankalar da ayn yolu izleyeceklerdir. Ticari bankalar

ekonominin genileme dneminde kredilerini geniletirlerken ekonominin gerileme dnemlerinde daraltacaklardr. Bu nedenle, bankalar, gnei grnce emsiyelerini aan, yamur yanca emsiyelerini kapatan kurulular olarak eletirilirler. Sanayiciler bankalar, stlendikleri riskin azlndan dolay eletirmekte ve en az kendileri kadar risk stlenmelerini istemektedirler. Durum byle olunca hkmet, firmave banka davranlar giderici nlemler almazsa, kredi ve yatrmlardaki genileme ve daralmalarn, para stokunun mevduat kesiminde geniletici ve daraltc etkileri olacaktr. Ekonominin canlanma dneminde ticari bankalar, para stokuna katkda bulunmaktadr ve dolaysyla mal ve - 156

hizmet talebinin genilemesine yardmc olmaktadrlar. Buna karlk, ekonomi tam istihdama ulatnda, kredi ve mevduat genilemesi artk istihdam ve reel geliri deil, fiyatlar genel dzeyini ykseltecektir. te yandan, ekonominin gerilemeye balad dnemlerde eer bankalar kredilerini ksarlarsa, reel fiyatlarda dler nedeniyle toplam talepte ve retimde nemli gerilemeler olacaktr. Ksacas, bankalarn ekonomik koullara bak as, firmalarnkiyle ayndr. Eer ekonomiyi dzenleyici bir mdahale sz konusu deilse, ticari bankalarn bu davranlar, konjonktrel dalgalanmalar iddetlendirir. Bankalarn zellikle kredi verirken ve yatrm yaparlarken sahip olduklarpara yaratma gc nedeniyle, bu sonucu dourmalar mmkndr.

zetlersek, ticari banka sisteminin ekonomik byme ve istikrara katks byk lde banka fonlarnn kaynaklarna ve kullanmna baldr. Bymeyi kolaylatrmas iin bankalarn fon kaynaklarnn bymesineihtiya vardr. Ekonomik istikrarn korunmasna de, banka ilemlerinin ekonomik dalgalanmalar iddetlendirmemesi gerekir. Oysa, bankalar kr gdsyle hareket ettiklerinde, ekonomide istikrarn bozulmasna neden olabilirler. Bankalar genileyen fon kaynaklarn elde etmede baarl olamadklarnda ise krlar dk kalr. Bankalarn karlatklarikilem nedir? zet ?

Bankalar vadesiz ve vadeli mevduat kabul ederek ksa vadeli ve ok likit ykmllk (pasif) yaratr. Bu nedenle bankalarn potansiyel olarakbir likidite sorun vardr. Bankalarn pasifleri aktiflerinden daha likittir. Bankalarn karlatklar likidite sorununu nasl zecekleriyle ilgili eitli teoriler vardr. Ticari kredi teorisi bankalarn likidite sorununu kendi kendisi gelien ksa vadeli dn vererek zebileceini sylemektedir. Bankalarn likidite sorununu nasl zebileceiyle ilgili bir dier teori deitirilebilirlik teorisidir. Bu teori bankalarn olduka likit aktifleri satn alabileceini vurgulamaktadr. Bankalarn likidite sorununu nasl zebileceiyle ilgili bir dier teori beklenen gelir teorisidir. Bor aletlerinde grlen yenilikler ve banka d finansal araclarn artan rekabeti banka yneticilerini yaklamlarn yeniden dnmeye yneltmitir.

- 157

Sorular 1. Hangi banka ynetim teorisine gre ticari krediler kendi kendinider? a. Deitirilebilirlik teorisi b. Beklenen gelir teorisi c. Pasif ynetimi d. Sfr fon stratejisi e. Reel senet teorisi 2. Deiken getirili aktiflerle deiken getirili pasifler zerine odaklaan yaklama ne denir? a. Reel senet teorisi b. Aktif pasif ynetimi c. Sfr fon stratejisi d. Beklenen gelir teorisi e. Deitirilebilirlik teorisi 3. nsanlarn kriz esnasnda bankalara yatrdklar fonlar ekmek iin hcum etmelerine ne denir? a. Aktif ynetimi b. Pasif ynetimi c. Fon a stratejisi d. Negatif fon a e. Run 4. Bankalarn ne retmelerinin gerektii konusunda banka ktsn lmek iin gelitirilen teoriler aadakilerden hangisidir? I. Aktif yaklam II. Kullanc maliyeti III. Katma deer yaklam IV. Reel senet doktrini V. Pasif ynetimi a. I, III, V b. I, III, IV c. I, II, III d. II, III, IV e. III, IV - 158

5. Bilgisayarlarla banka ynetiminde hangi yntem kullanlr? a. Input - Output b. Maksimizasyon c. Dorusal programlama d. Statik programlama a. Minimizasyon Kaynaka KOHN, Meir., Money, Banking and Financial Markets, Dryden 2. Bask, New York, 1993. MILLER, Roger Leroy and VAN HOOSE David., Modern Money andBanking, Mc. GRAW-HLL, New York, 1993. MISHKIN, Frederic S., The Economics of Money Backing and Financial Markets, Scott Foresman, Boston, 1989. PARASIZ M. lker., Para Politikas ve Finansal Piyasalar, Ezgi, Bursa 1996. SINKEY, J. F. ,Commercial Bank Financial Management, Mac millan, New York, 1983. - 159

N TE 10 Bankalarn Kaydi Para Yaratma Sreci Bu nitede...

Para arzndaki deiiklikleri anlamann temel yolu bankalarn nasl para yarattklarn anlamaktr. Bankalarn elindeki bu g para arznn sadece merkez bankas kararlar ile belirlenmediini ifade etmesi nedeniyle son derece nemlidir. Bu nitede basitletirici baz varsaymlar altnda bankaclk sisteminin para arz zerindeki etkisini belirlemeye alacaz. Her aamada basitletirici varsaymlardan birisini kaldrarak sonuta daha gerekibir modele ulaacaz. Bu aacamz sonular para arznn parasal taban ve para arpan aracl ile belirlenme mekanizmasna ilikin nitede geni olarak kullanlacaktr. alma Biimine likin Olarak... Bu niteyi alrken varsaymlarn ne anlama geldiini iyi kavraynz. nite ierisinde benimsenen yntem, T hesaplarnn kullanlmas ile konuyu aktarmaktr. Buna gre zaman zaman, metinierisinde verilen T hesabna bakmak szn kendiniz ilgili T hesabnhazrlaynz ve kitaptaki ile karlatrnz. Bu yntem ilgili deiikliin yarataca etkiyi kavrayp kavramadnz gsterecektir. te yandan verilen saysal rneklerle yetinmeyip, kendiniz saysal rnekler retiniz ve vurgulanan hususlar zerek tespitediniz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 160

GR Mutlak rezerv bankaclndan nisbi rezerv bankaclna geile birlikte bankalar mevduatlarna oranla rezerv tutmaya balamlardr. Ancak mevduatlar konusunda genel bir yanl anlamann balang aamasnda ortadan kaldrlmasnda yarar vardr. Bu konudaki kavram kargaasn nlemek iin mevduat hangi anlamda kullandmz ortaya koymalyz. Yani mevduat deyimi ile bankaya aktarlan ek, nakit gibi unsurlar m, yoksa bankann bu varlklar kendisine teslim etmi olan mevduat sahiplerine olan borcunu mu kastettiimizi belirtmeliyiz. Dikkat edilirse buiki kullanm ekli bir birinden farkldr, zira ilk kullanm biiminde mevduat bir aktif (varlk), ikincisinde ise bir pasif (ykmllk) nitelii tamaktadr. Mevduat mteri asndan bir aktiftir. Dolaysyla ayn anda banka asndan aktif niteliinde olamaz. te yandan mterinin bankaya aktard nakit veya ek artk mterinin deil bankann varldr. Grld gibi mterinin bankaya aktard nakit veya ek gibi bir aktif karlnda mteriye alacak hakk douran bir baka aktif verilmektedir. Bu nedenle mterinin alacak hakkn ifade eden sz konusu mevduat bankann borcu yani ykmll olmaktadr. ! Mevduatn banka asndan pasif, mevduat sahibi asndan aktif niteliinde olduunu her zaman hatrlaynz. Bu aklamalara gre bankann aktifleri artt zaman pasifleri de buna eit miktarda artmakta, aktifleri azald zaman pasifleri de ayn miktarda azalmaktadr. Dikkat edilirse varlklar ve ykmllkler arasnda srekli bir denge sz konusu olmakta ve bu anlamda bir bankann dier bir irketten fark kalmamaktadr. ? Banka mterisine bir hesap atzaman neden aktifleri ve pasifleri aynmiktarda artmaktadr? Kitabmz boyunca, aksi belirtilmedii srece, mevduat deyimi ile ! bankann ykmll veya mterinin bankadan alacakastedilecektir. MEVDUAT YARATILMASI ?

Para arzn oluturan bileenler ierisinde en byk pay mevduatlaraait olduu iin, bu mevduatlarn na atldn

grmek para arznn nasl belirlendiini anlamada ilk admdr. Aldklar kararlar ve yaptklar tercihlerle mevduat yaratlmas srecinde etkili olan drt tane ekonomik birim sz konusudur: . Merkez Bankas: Bankaclk sistemini gzeten ve para politikasnn yrtlmesinden sorumlu olan kamu kurumu, . Bankalar (mevduat kabul eden kurumlar): Kii ve kurumlardan mevduat kabul eden ve bunlara kredi veren finansal araclar, . Mevduat Sahipleri: Bankalarda mevduat bulunduran kii ve kurumlar, . Bankalardan Borlananlar: Mevduat kabul eden kurumlardan kredi alarak borlanan kii ve kurumlar, karttklar tahviller mevduat kurumlar tarafndan satn alnan kurumlar. Mevduat yaratlmassrecinde rol oynayan ekonomik birimler nelerdir? - 161

lk aamada merkez bankasnn ald bir nlemin banka rezervlerini nasl etkilediini greceiz. kinci olarak bankalarn nasl mevduat yarattklarn nce olduka basitletirilmi bir model erevesinde ele alarak, daha sonra bu modelimizi adm adm gerek yaama yaklatracaz. Merkez Bankasnn Bankaclk Sistemine Rezerv Salamas Merkez bankas bankaclk sistemine iki ekilde ilave rezerv salayabilir: Bankalara reeskont kredisi aarak ve bankalardan kamu kesimi tahvilleri satn alarak. imdi bu iki durumu ele alarak bankaclk sisteminin bilanosunda ortaya kacak deiiklikleri inceleyelim. Merkez Bankasnn Bankalara Kredi Amas ? Merkez bankasnn A bankasna 1 milyar TL. reeskont kredisi atn kabul edelim. Merkez bankas ve A bankasi arasnda gerekleen bu ilemin sonucunda ne gibi deiiklikler olacan T hesaplar aracl ile takip etmeye alacaz. Ancak kullanacamz T hesaplar bilanoda yeralan kalemlerin balang bilanosuna gre gsterdii deiiklikleri ifade edecektir. Merkez bankas 1 milyar liralk reeskont kredisini at zaman bu miktar A bankasnn merkez bankasnda bulunan hesabna alacak yazar. Bunun sonucunda A bankasnn rezervleri 1 milyar lira artarken, merkez bankasna olan borcu da ayn miktarda ykselir. Bu ilemin sonucunda A bankasnn bilanosunda aadaki deiiklikler ortaya kacaktr. Aktif Pasif (Milyon TL) A Bankas (Milyon TL) Rezervler +1000 Reeskont Kredileri +1000 Ayn bilano kalemleri merkez bankas bilanosunda da deiim gsterecek, ancak "rezervler" merkez bankas asndan bor niteliinde (yani talep edildii zaman bankaya denmesi gerektii iin), alan reeskont kredisi ise alacak niteliinde olduu iin deien kalemler bilanonun ters tarafnda yer alacaktr.

Aktif Pasif (Milyon TL) Merkez Bankas (Milyon TL) Reeskont Kredileri +1000 Rezervler +1000 Grld gibi merkez bankas bankalara reeskont kredisi vererek bankaclk sisteminin sahip olduu rezerv miktarn artrmaktadr. Merkez bankasbankalara atreeskont kredilerini tahsil ederse durum sizce ne olur? - 162

Merkez Bankasnn Devlet Tahvili Satn Almas Merkez bankasnn piyasada tahvil alp satmas ak piyasa ilemleri olarak adlandrlmaktadr. Merkez bankasnn A bankasndan 1 milyar lira deerinde tahvil satn aldn ve bunun karln A bankasnn merkez bankasnda bulunan hesabna alacak yazdn kabul edelim. Bu ak piyasa ileminin A bankasnn bilanosunda yarataca net sonu, bankann elindeki menkul kymetlerde 1 milyar liralk azal ve merkez bankasndaki rezervler hesabnda 1 milyar liralk arttr. Aktif Pasif (Milyon TL) A Bankas (Milyon TL) Menkul Kymetler -1000 Rezervler +1000

A bankasnn merkez bankasnda bulunan rezervlerindeki art nedeniyle merkez bankasnn pasifi de ayn miktarda artacaktr. te yandanbu ilem sonucunda merkez bankasnn elinde bulunan menkul kymetlerde 1 milyar liralk art gsterecei iin bilanonun aktifi de bu miktarda artacaktr. Aktif Pasif (Milyon TL) Merkez Bankas (Milyon TL) Menkul Kymetler +1000 Rezervler +1000 ? ! Merkez bankasbankalara tahvil satarsa durum sizce ne olur? Grld gibi merkez bankasnn bankalara reeskont kredisi amas veya ak piyasa ilemleri ile bankalardan devlet tahvili satn almas bankaclk sisteminin rezervleri zerinde ayn etkiyi yaratmaktadr. Merkez bankasnn alan reeskont kredilerini tahsil etmesi ve ak piyasa ilemleri ile tahvil satmasda bankaclk sisteminin rezervlerini azaltacaktr. Bu nedenle aadaki blmlerde sadece reeskont kredileri aracl ile bankaclk sistemine rezerv salanmas

ele alnacaktr. Ayn sonularn merkez bankasnn yapaca ak piyasa ilemleri ile de salanabileceini gzden uzak tutmaynz. MEVDUAT GENLEMES: BAST MODEL Bu aamada ele alacamz modelde yaplacak basitletirici varsaymlar unlardr: . Bankaclk sisteminde tek bir banka vardr. . Bankalarn atklar kredilerde nakit eklinde bir sznt olmamaktadr. Yani bankalarn at krediler aynen bankalara mevduat olarakgeri dnmektedir. - 163

! ! . Bankalar atl rezerv tutmamaktadr. Yani bankaclk sisteminin sahip olduu rezervlerin tamam zorunlu rezervlerden olumaktadr. . Bankalar sadece vadesiz mevduat eklinde ykmllk almaktadr. Daha sonraki aamalarda yukarda sralanan basitletirici varsaymlar adm adm kaldrarak, sonuta daha gereki bir modele ulaacaz. Basit modelin varsaymlarnbir kez daha gzden geiriniz. te yandan bu blm boyunca bankaclk sisteminin %20 orannda zorunlu rezerv uygulamasna tabi olduunu kabul edeceiz. Mevduat Yaratlmas: Tek Banka Merkez bankasnn sistemdeki tek banka olan A bankasna 1 milyar lira reeskont kredisi amasyla bilano aadaki ekilde deimekteydi: Aktif Pasif (Milyon TL) A Bankas (Milyon TL) Zorunlu Rezervler 0 Reeskont Kredileri +1000 Atl Rezervler +1000 A bankasnn vadesiz mevduatlarnda bir deiiklik olmad iin zorunlu rezervler de deimemekte ve bankann elindeki ilave 1 milyar liralk rezerv atl rezervlerin 1 milyar lira artt anlamna gelmektedir. Banka, varsaym gerei, atl rezerv tutmak istemedii iin mterilerine bu miktara eit kredi aacaktr. A bankas kredi at zaman ayn anda mterisi iin bankada bir vadesiz mevduat hesab aar ve kredi miktarn bu hesaba aktarr. Bylece banka, pasifte yer alan vadesiz mevduatlar 1 milyarlira, ayn anda aktifte yer alan alacaklar 1 milyar lira arttrarak kendi bilanosunu deitirmektedir. Buna gre bilanoda ortaya kacak deime aadaki gibi olacaktr. Aktif Pasif (Milyon TL) (Milyon TL) Zorunlu Rezervler +200 Reeskont Kredileri +1000 Atl Rezervler +800 Vadesiz Mevduat +1000 Krediler +1000 ! Bilano deiikliklerini gsteren T hesaplarnsiz de yazarak takip ediniz. Yukardaki bilanonun incelenmesinden, bankann elindeki 1 milyar liralk rezervin bileiminde bir deiiklik olduu grlmektedir. Bankann

vadesiz mevduat eklindeki ykmll 1 milyar lira artt ve bankaclk sistemi %20 orannda zorunlu rezerv uygulamasna tabi olduu iin A bankas bu orana karlk gelen 200 milyon liray zorunlu rezerv olarak ayrmak zorunda kald grlmektedir. te yandan bilanodan izlendii gibi A bankas kredi ama eylemi ile vadesiz mevduat yaratmtr. Vadesiz mevduatlar para arznn bir bileeni olduu iin, bankann kredi ama - 164

s ile aslnda para yaratlmtr. te yaratlan bu paraya kaydi para adn veriyoruz. ? Kaydi para nedir? Bankalarn kredi vermesi ile para arznn artmasnn nedenini aklaynz. A bankasnn tabi olduu zorunlu rezerv oran%30 olsaydverile ? cek kredi miktarne olurdu? Aynoran %10'a drlseydi durum neekilde deiirdi? Basit modelimizin varsaymlar gerei, alan kredi sonucu yaratlan vadesiz mevduat hesabndaki 1 milyar lira ekilse bile yine bankaya ayn miktarda geri dnecektir. nk bankaclk sisteminde tek banka vardr ve alan kredilerden nakit ve vadeli mevduat eklinde herhangi bir sznt yoktur. ! Byle bir szntolsaydsonu sizce ne olurdu? Deerlendiriniz. Yukarda yer alan ve A bankasnn bilanosundaki deiiklikleri gsteren T hesabndan anlalaca gibi banka hal 800 milyon liralk atl rezerve sahiptir. A bankas atl rezerv tutmak istemedii iin sz konusu miktarn tamamn kredi olarak verecek ve bu kez 800 milyon liralk vadesiz mevduat yaratm olacaktr. Bilanodaki deiimi gsteren T hesab ise aadaki gibi zetlenebilir: ! Aadaki T hesabnincelemeden nce kendiniz bu deiiklii tespit ediniz ve sonularkarlatrnz. Aktif Pasif (Milyon TL) A Bankas (Milyon TL) Zorunlu Rezervler +360 Reeskont Kredileri +1000 Atl Rezervler +640 Vadesiz Mevduat +1800 Krediler +1800 Bankadan kredi alan kiiler phesiz bu fonlar bankada tutmayacakve harcayacaktr. Bylece sz konusu mevduatn sahipleri deiecek ve mlkiyet kredi alan kiilerin alveri yaptklar kii ve kurumlara geecektir. Sistemde sznt olmad

ve tek bir banka bulunduu iin tm mevduatlar ayn bankada kalacak ve mevduatlarn transfer edilmesi sadece bunlarn sahiplerini deitirecektir. T hesabndan grld gibi bankailk aamada yaratm olduu bir milyar liralk mevduata ek olarak ikinci aamada 800 milyon liralk daha mevduat yaratm ve yaratlan toplamkaydi para bu aamada 1.8 milyar liraya ulamtr. te yandan bankahal milyon liralk atl rezerve sahiptir. Bilanoda denge salanm olmasna karn A bankas (dolaysyla bankaclk sistemi) hal dengededeildir, zira A bankasnn elinde hal tutmak nden daha fazla atl rezerv bulunmaktadr. A bankas bu nedenle sz konusu 640 milyon liray da kredi olarak verecektir. Bu ilemin sonucunda bankann bilanosundaki deiimi gsteren T hesab aadaki ekli alacaktr: - 165

Aktif Pasif (Milyon TL) A Bankas (Milyon TL) Zorunlu Rezervler +488 Reeskont Kredileri +1000 Atl Rezervler +512 Vadesiz Mevduat +2440 Krediler +2440

Bir nceki aamaya gre miktar azalm olmasna karn, banka bu kez 640 milyon liralk vadesiz mevduat yaratm ve 3'nc aamada yaratlan kaydi para toplam2.44 milyar liraya ulamtr (1000 + 800 + 640). Banka bu aamann sonunda da 512 milyon liralk atl rezerve sahip olduu iin bu sre atl rezerv miktar sfra dnceye dek devam edecektir(varsaym gerei bank tutmak istemediini hatrlaynz). Bir baka deyile, bankaclk sistemi dengeye gelinceye kadar, yani tutulmak istenen atl rezerv miktar fiilen elde tutulan atl rezerv miktarna eitleninceye kadar, yukarda aamasn ele aldmz kaydi para yaratma sreci devam edecektir. Sz konusu kaydi para yaratma sreci aada yer alan Tablo 1'de zetlenmektedir: Tabloyu incelemeye gemeden nce, drdnc aamayT hesab kullanarak kendiniz deerlendiriniz. Tablo 10.1: KAYD PARA YARATMA SREC ! Mevduatlardaki Kredilerdeki Zorunlu Aama Art Art Rezervlerdeki Art 1 1000 800 200 2 800 640 160 3 640 512 128 4 512 409.6 102.4 5 409.6 327.68 81.92 . . . . . . . . TOPLAM 5000.0 5000.0 1000.0 Yukardaki tabloya gre mevduatlar balangta sisteme enjekte edilen rezervin belirli bir kat kadar artmtr. Bir baka deyile, A bankas merkez bankasndan elde ettii rezervin belirli bir kat kadar mevduatlarnartrmaktadr. Buna gre vadesiz mevduatlarDD, bankaclk sistemindeki

toplam rezervleri R ile gsterir ve deiim miktarn ifade etmek zere . harfini (Yunan alfabesinde delta) kullanrsak, yaratlan vadesiz mevduat (veya kaydi para) miktar ile rezervler arasndaki ilikiyi u ekilde ifade edebiliriz: .DD = k .R (1) Bu eitlikte k basit mevduat arpan olarak adlandrlmakta ve k y yalnz brakrsak, veya kesirin pay ve paydasn D R D DD / D R D DD k = D DD D R (2) ile - 166

? arparsak, D R1 k = D DD x x (3) D R D DD D R D DD D R bulunur. D DD rezervlerinin toplam mevduata artna oran yani kar lk oran (rD) dir. O halde, k =1 (4) rD olmaktadr. Bu eitlikte rD vadesiz mevduatlara uygulanan zorunlu rezerv orann ifade etmektedir. Yukardaki son eitlie gre, balangta yaplan varsaymlar geerli iken, basit mevduat arpan zorunlu rezerv orannn tersine eit olmaktadr. rneimizde vadesiz mevduat zorunlu rezerv oran %20 olduu iin basit mevduat arpan k = 1/rD = 1/0.20 = 5 deerini alacaktr. te yandan merkez bankasnn balangta A bankasna aktard rezerv miktar 1 milyar lira (yani .R = 1000 milyon TL) olduu iin yaratlan kaydi para miktar, .DD = k x .R= 5 x 1000 milyon TL = 5 milyar TL olarak hesaplanacaktr. Grld gibi bu rakam Tablo 1'in toplam satrnda belirtilen miktara eittir. Vadesiz mevduatlara uygulanan zorunlu rezerv oran%30 olsayd, A bankasne kadar kaydi para yaratabilirdi? Bu oran %10'a drlrse yaratlacak kaydi para miktarve dolaysyla para arzbundan nasl etkilenirdi? Mevduat Yaratlmas: ok Sayda Banka imdi ele alacamz rnekte sistemde tek banka bulunduu eklindeki varsaymmz kaldracaz. Ancak hemen hatrlatalm ki balangta yaplan dier varsaym (nakit ve vadeli mevduat szntsnn bulunmad,

bankalarn atl rezerv bulundurmadklar) hal geerliliini srdrmektedir. Yine, merkez bankasnn A bankasna 1 milyar liralk reeskont kredisi aarak ilave rezerv saladn, bu ilem sonucu A bankasnn bilanosundaki deiimi gsteren T hesabnn aadaki gibi olduunu kabul edelim. Aktif Pasif (Milyon TL) A Bankas (Milyon TL) Zorunlu Rezervler Atl Rezervler 0 +1000 Reeskont Kredileri +1000 Merkez bankasndan alnan reeskont kredisi ile A bankasnn elindeki atl rezerv miktar 1 milyar lira artmaktadr. Bankaclk sisteminde faaliyetgsteren bankalar atl rezerv tut mak istemedikleri iin A bankas bu miktar mterisine kredi olarak verecek ve bu krediyi mterisinin vadesiz mevduat hesabna aktaracaktr. Krediyi alan kii sz konusu miktar harcar ve alveri yapt kii de bu miktar B bankasna yatrrsa (nakit sznts sfr olduu iin 1 milyar lirann tamam B bankasna gidecektir) bu - 167

bankann bilanosundaki deime aadaki gibi olacaktr: Aktif Pasif (Milyon TL) B Bankas (Milyon TL) Zorunlu Rezervler +200 Vadesiz Mevduat +1000 Atl Rezervler +800

Vadesiz mevduatlardaki art nedeniyle B bankas art miktarnn %20'si orannda zorunlu rezerv (200 milyon TL) ayrdktan sonra kalan 800 milyon liray kredi olarak verir. Alan bu kredi B bankasndan ekilipharcandktan sonra C bankasna vad siz mevduat olarak gidecektir. Buna gre C bankasnn bilanosundaki deiimi gsteren T hesab u ekilde olur: Aktif Pasif (Milyon TL) C Bankas (Milyon TL) Zorunlu Rezerv +160 Vadesiz Mevduat +800 Atl Rezervler +640 C bankas da vadesiz mevduatlarndaki 800 milyon liralk art karsnda bunun %20'sini zorunlu rezerv olarak ayrdktan sonra elinde kalan 640 milyon liralk atl rezervi kredi olarak verecektir. Ayn srecin devam etmesi sonucu bu miktar D bankasna vadesiz mevduat olarak aktarlacaktr: Aktif Pasif (Milyon TL) D Bankas (Milyon TL) Zorunlu Rezervler +128 Vadesiz Mevduat +640 Atl Rezervler +512 ! D bankasnn bilanosundaki deiikliklerin nedenlerini aklayarak, bir sonraki E bankasnn bilanosunda meydana gelecek deiimi gsteren T hesabnhazrlaynz. Tpk tek banka durumunda olduu gibi, bu sre bankaclk sisteminin bulundurmak istedii atl rezerv miktar

fiilen bulundurduu atl rezerv miktarna eit oluncaya dek, yani bankaclk sistemi dengeye gelinceyedek devam edecekti r. Varsaymmz gerei bankalar atl rezerv tutmak istemedikleri iin mevduat yaratlmas sreci atl rezervler sfr oluncayakadar devam edecektir. Bankaclk sisteminin yaratt toplam mevduatise Tablo 2'de verilmektedir. - 168

Tablo 10.2: KAYD PARA YARATMA SREC Mevduatlardaki Kredilerdeki Zorunlu Banka Art Art RezervlerdekiArt B 1000 800 200 C 800 640 160 D 640 512 128 E 512 409.6 102.4 F 409.6 327.68 81.92 . . . . . . . . TOPLAM 5000.0 5000.0 1000.0 Grld gibi bankaclk sisteminde birden fazla banka olmas halinde sonu deimemekte ve mevduat arpan zorunlu rezerv orannn tersine eit olmaktadr. Yukardaki rneimizde bankaclk sistemine enjekte edilen ilave rezerv miktar1 milyar lira (.R = 1000 milyon TL) ve zorunlu rezerv oran %20 (rD = 0.20) iken, bankaclk sisteminin yarataca ilave vadesiz mevduat miktar (.DD) 5 milyar lira olarak hesaplanacaktr. .DD = 1 .R = 1 1000 = 5000 milyon TLrD 0.20 Mevduat Yaratlmas: Atl Rezervler ? Birok nedenlerle bankalar yasalar gerei tutmak zorunda olduklar rezervlerden daha fazla rezerv tutmak isterler. Baz bankalar ani mevduat klarn karlayabilmek iin zorunlu rezervlerin yeterli olmadn dnebilir ve bu nedenle daha fazla likiditeye sahip olmak isteyebilirler. te yandan baz bankalar sahip olduklar rezervlerin tamamn kredi olarak vermenin krl olmadn dnerek, ellerinde bir miktar atl rezerv tutmay tercih edebilirler. Bankalarn atl rezerv talepleri aadaki fonksiyonel gsterim ile zetlenebilir. ER = f( i, V, X ) -, + Yukardaki fonksiyonda ER atl rezervleri, imenkul kymet faiz orann, V mevduat giri-klarndaki deikenlii ve X atl rezerv talebini etkileyen dier tm faktrleri (gelecee dnk ekonomik bekleyiler, ekonomik istikrarszlk gibi) ifade etmektedir. Fonksiyonda yer alan deikenlerin altnda yer alan iaretler, ilgili deiken ile atl rezerv talebi arasndaki

ilikinin ynn gstermektedir. Banka kredilerine uygulanan faiz oranlar belirli iken, menkul kymetlerin faiz oranlar ne kadar yksek olursa elde atl rezerv tutmann alternatif maliyeti o kadar yksek olacaktr. Bu nedenle menkul kymet faiz oranlar ile atl rezerv talebi arasnda ters ynlbir iliki sz konusudur. rnein, menkul kymet anlar artarsa bankalarn atl rezerv talebi azalacaktr. Menkul kymet faiz oranlarderse, atl rezerv talebi bundan nasl etkilenir? te yandan bankalarn karlat mevduat girileri ve klar ne kadar byk deiiklik gsterirse bankalarn mevduat klarn kar - 169

layabilmek amacyla ellerinde tutmak isteyecekleri atl rezerv miktar o kadar fazla olacaktr. Bir baka deyile bankalarn karlatklar mevduat giri-klarnn deikenlii ile atl rezerv talebi arasnda doru ynlbir iliki vard tka atl rezerv talebi de artacak, azaldka atl rezerv talebi decektir. Bankaclk sisteminin bulundurmak istedii atl rezerv miktarnetki? leyen temel faktrler nelerdir? Bir banka ne kadar ok atl rezerv tutarsa o kadar az kredi verecek ve belirli bir miktar ilave rezervle yaratlabilecek kaydi para miktar o kadar dk olacaktr. Yukarda ele aldmz rnekte, merkez bankasndan 1 milyar liralk ilave rezerv elde eden banka bu miktar kredi olarak vermeyip de atl rezerv olarak tutmay tercih ederse kaydi para yaratma srecisona erecektir. Bu nedenle atl rezervler kay di para yaratma srecinde bir sznt olarak deerlendirilmektedir. Kaydi para yaratma srecinde atl rezervler neden szntniteliin? dedir? Bankalarn ellerinde tutmak istedikleri atl rezerv miktar vadesiz mevduatlarnn bir oran olarak ifade edilebilir: ER = e DD (3) Burada e atl rezerv oran olarak adlandrlmaktadr. Bu eitlikten yararlanarak atl rezervlerdeki deiimi .ER = e .DD (4) eklinde yazmak mmkndr. te yandan bankalarn zorunlu rezervleri de vadesiz mevduatlarnn bir oran olduu iin RR = rD DD (5) yazabiliriz. Daha nce tanmlanan deikenlere ilave olarak, bu eitlikte RR zorunlu rezerv miktarn, rD vadesiz mevduat zorunlu rezerv orann gstermektedir. Bankalarn zorunlu rezervlerindeki deiim ise .RR = rD .DD (6) olacaktr. Bankaclk sistemindeki toplam rezervler (R) R = RR + ER (7) olduu iin toplam rezervlerdeki deime .R = .RR + .ER (8) eklinde yazlabilir. (4) ve (6) nolu eitlikler (8) nolu eitlikte yerine konursa

.R = rD .DD + e .DD .R = .DD (rD + e) .DD = 1 .R (9) rD + e elde edilir. k = 1/ (rD + e) denirse vadesiz mevduatlardaki deiimi gsteren yukardaki son eitlik .DD = k .R (10) eklinde yazlabilir. Bilindii gibi k mevduat arpann ifade etmektedir. - 170

! ! Bankalarn tuttuu atl rezerv oransfrdan farklolduu zaman mevduat arpannyaznz. nceki blmde ele aldmz rnekte .R = 1 milyar TL, rD = 0.20 idi. Atl rezerv varsaymn kaldrdmz iin bankalarn %5 orannda atl rezerv bulundurduunu, yani e = 0.05 olduunu kabul edersek 11 k = = = 4 0.20 + 0.050.25 buluruz. Buna gre bankaclk sistemi 1 milyar liralk ilave rezervle 4 milyar liralk vadesiz mevduat yaratabilecektir. Yani .DD = k .RR olduu iin .DD = 4x1000 milyon TL = 4000 milyon TL olur. Atl rezervlerin sfr olmas durumunda bankaclk sistemi 1 milyar liralk rezervle 5 milyar liralk vadesiz mevduat (kaydi para) yaratrken, sistemdeki atl rezerv orannn %5 olmas halinde yaratlan vadesiz mevduat miktar 4 milyar lirayadmtr. te bu nedenle atl rezervler mevduat yaratlmas srecinde bir sznt olarak deerlendirilmektedir. Dikkat edilirse atl rezerv oranne kadar yksek olursa, mevduat arpano kadar kk olmakta ve dolaysyla yaratlan kaydi para miktarda azalmaktadr. Mevduat Yaratlmas: Nakit Sznts ! Nakit ve vadesiz mevduatlar yakn ikame ilikisi iinde olduklar iin halkn vadesiz mevduat talebinde bir deiiklik olduu zaman nakit talebinin de deieceini kabul etmek gerekir. Bu nedenle halkn nakit talebinde bir deiiklik olmad eklindeki varsaym kaldrmamz daha gereki bir modele yaklamamz salar. Bir baka deyile bu aamada, balangta yaplan "bankalarn at kredilerden nakit sznts olmamakta, verilen kredilerin tamam bankaclk sistemine vadesiz mevduat olarak geri dnmekte" eklindeki varsaym kaldracaz. Basitlik salamas asndan halkn vadesiz mevduatlarn belirli bir oran kadar nakit talep ettiini kabul edersek, nakit talebini C = c DD (11) dolaysyla .C = c .DD (12)

eklinde ifade edebiliriz. Bu eitliklerde C nakit miktarn, c ise nakit orann gstermektedir. (12) nolu eitlie gre vadesiz mevduatlar arttka nakit miktar da bunun belirli bir oran kadar artmaktadr. Halkn nakit talebi arttka bu art bankaclk sisteminin sahip olduu rezervlerin ayn miktarda azalmas ile sonulanacaktr. Grld gibi, nakit miktar, tpk atl rezervler gibi, mevduat yaratlmas srecinde bir sznt anlamna gelmektedir. Nakit miktarnn kaydi para yaratlmassrecinde bir szntniteliinde olmasnn sebebi nedir? Nakit sznts olmad eklindeki varsaym kaldrlnca, bankaclk sisteminin rezervlerindeki art zorunlu rezervler, atl rezervler ve nakit arasnda dalr hale gelecektir. Yani toplam rezervlerdeki deiimi aadaki ekilde yazmamz mmkndr. - 171 ?

! ! ! .R = .RR + .ER + .C (13) (4), (6) ve (12) nolu eitlikler yukarda yerine konursa, .R = rD .DD + e .DD + c .DD .R = .DD (rD + e + c) 1 .DD = .R (14) rD + e + c elde edilir. k = 1 / (rD+e+c) denirse, yukardaki eitlik, .DD = k .R olarak yazlabilir. Bilindii gibi k mevduat arpann ifade etmektedir. Nakit oransfrdan farklolduu zaman mevduat arpannyaznz. Daha nce bilindii gibi .R = 1 milyar TL, rD = 0.20, R = 0.05 iken c = 0.15 ise, 1 k = = 2.5 0.20 + 0.05 + 0.15 buluruz. Buna gre bankaclk sistemi 1 milyar liralk ilave rezervle 2.5 milyar liralk vadesiz mevduat yaratabilmektedir. Daha nce ele aldmz rneklere oranla, nakit hakkndaki varsaymmz deitirdiimizde, bankaclk sistemi daha az vadesiz mevduat yaratma gcne sahip olmaktadr. te bu nedenle mevduat yaratlmas srecinde nakit, bir sznt olarak kabul edilmektedir. Dikkat edilirse nakit oran(c) ne kadar yksek olursa (yani nakit szntsne kadar fazla olursa) mevduat arpannn deeri o kadar kk, dolaysyla yaratlabilecek kaydi para miktarda o kadar az olacaktr. Mevduat Yaratlmas: Vadeli Mevduat Sznts Son olarak, bankalarn sadece vadesiz mevduat hesab atklar eklindeki varsaymmz kaldrarak vadeli mevduat hesaplarnn da modele dahil edilmesine olanak tanyacaz. Vadeli ve vadesiz mevduatlar ayn zorunlu rezerv oranna tabi iseler, son olarak ele aldmz mevduat genilemesi modelinde pek fazla deiiklik olmayacaktr. Ancak pek ok lkede karlalan genel uygulama her iki tr mevduatn farkl zorunlu rezerv oranna tabi olmas eklindedir. Bunun yannda genel olarak vadelimevduat zorunlu rezerv oran (rT) vadesi z mevduat zorunlu rezerv oranndan

kktr (rT < rD). Yine basitlik salamak asndan, halkn vadesiz mevduatlarnn belirli bir oran kadar vadeli mevduat talep ettiini kabul edelim. Vadeli mevduatlar TD, vadeli mevduat tercih orann t ile gsterirsek, TD = t DD (16) .TD = t .DD (17) - 172

! ! ? ? yazabiliriz. Vadeli mevduatlar iin ayrlan zorunlu rezervler de mevduat yaratlmasnda kullanlabilecek rezervlerden bir sznt olduu iin toplam rezervlerdeki deiim eitlii, .R = .RRD + .RRT + .ER + .C olacaktr. Daha nce elde edilen eitlikler yerine konursa, .R = rD .DD + rT .TD + e .DD + c .DD elde edilir. te yandan (17) nolu eitlik yukarda yerine konursa .R = rD .DD + rTt .TD + e .DD + c .DD .R = .DD (rD + rTt + e + c) 1 .DD = .R (18)rD + rTt + e + c olacaktr. Basitletirici varsaymlarn kaldrlmas ile mevduat arpan 1 (19) k = rD + rTt + e + c eklinde elde edilmektedir. Vadeli mevduat sznts da sz konusu olduu zaman mevduat arpanformln yaznz. .R = 1 milyar TL, rD = 0.20, e = 0.05, c = 0.15 iken t = 2.5 ve rT = 0.04 olduunu kabul edersek 1 k = = 2 0.20 + (0.04 . 2.5) + 0.05 + 0.15 buluruz. Buna gre bankaclk sistemi 1 milyar liralk ilave rezervle 2 milyar liralk vadesiz mevduat yaratabilmektedir. Yani .DD = k .R olduu iin .DD = 2 milyar TL olacaktr. Daha nce olduu gibi burada da, vadelimevduatlarn mode

le dahil edilmesi ile yaratlabilecek mevduat miktarnn azaldn grmekteyiz. Dikkat edilirse t ve rToranlarile mevduat arpanters ynde deimektedir. Bu oranlar ne kadar yksek olursa yaratlabilecek kaydi paramiktaro kadar az olmaktadr . 1980 ylsonunda mevduat arpannhesaplamada kullanlan parametrelerin Trkiye'deki seyri u ekildedir: rD= 0.30, rT= 0.20, t = 1.9, e = 0.09 ve c = 0.53. Bu byklklere gre 1980 ylsonu itibariylemevduat arpannn 1 milyar liralk ilave rezervle yaratlabilecek vadesiz mevduat miktarnedir? Ayn parametrelerin 1995 yl sonundaki deerleri ise rD= 0.16, rT= 0.08, t = 4.7, e = 0.04 ve c = 1.1eklindedir. Yukarda yaplan hesaplamalarbu kez 1995 yliin tekrarlaynz ve sonularnkarlatrnz. Bu deiimin sebebi sizce neler olabilir? - 173

zet

Nispi rezerv bankaclna geile birlikte bankalar ellerinde bulunan rezerv miktarn deitirerek kaydi para yaratma olanana sahip olmulardr. Nitekim bankaclk sistemindeki, zorunlu rezerv dndaki tm szntlarn sfra eit olduu varsaym altnda, bankaclk sistemi ilave 1 liralk rezervle zorunlu rezerv orannn tersiyle arpm kadar kaydi parayaratabilmektedir. Szntlar sisteme dahil edildike bankalarn kaydi par a yaratma olanaklar snrlanmaktadr. Bankalarn kaydi para yaratmagleri tersine evrildi ydi para yok etme glerinin de bulunduu bir gerektir. Burada sre para yaratlmas srecinin tamamen tersidir. Sorular 1. Bir bankada atrlm olan vadesiz mevduat, banka bilanosunun hangi ksmnda yer alr? a. Bankann alacan ifade ettii iin aktifte b. Bankann borcunu ifade ettii iin aktifte c. Bankann alacan ifade ettii iin pasifte d. Bankann borcunu ifade ettii iin pasifte e. Mevduatlar bilanoda yer almaz 2. Merkez bankasnn ak piyasada tahvil satmas sonucunda kaydipara miktar bundan nasl etkilenir? a. Bankalarn rezervleri azalaca iin kaydi para azalr b. Bankalarn rezervleri azalaca iin kaydi para artar c. Bankalarn rezervleri artaca iin kaydi para azalr d. Bankalarn rezervleri artaca iin kaydi para artar e. Banka rezervleri ve kaydi para etkilenmez 3. Mevduat yaratlmas srecinde aadakilerden hangisi bir sznt olarak kabul edilmez? a. Vadeli mevduatlar b. Atl rezervler c. Vadesiz mevduatlar d. Nakit e. Zorunlu rezervler - 174

4. Bankalarn atl rezerv tutmad ve vadeli mevduat hesaplarnn sz konusu olmad bir ortamda, vadesiz mevduat zorunlu rezerv oran %15 ve nakit oran %10 ise bankaclk sistemine enjekte edilen5 milyar liralk rezervle yaratlabilecek kay di para miktar nedir? a. 50 milyar TL b. 20 milyar TL c. 33.3 milyar TL d. 7.5 milyar TL e. 5 milyar TL 5. Bankaclk sisteminin atl rezerv talebinin artmas kaydi para zerinde nasl etki yaratr? a. Mevduat arpan decei iin kaydi para azalr b. Mevduat arpan decei iin kaydi para artar c. Mevduat arpan ykselecei iin kaydi para azalr d. Mevduat arpan ykselecei iin kaydi para artar e. Mevduat arpan ve kaydi para deimez Kaynaka AREN Sadun. Para, stihdam ve ktisadi Politika, Sava Yaynevi, Ankara, 1987. H Mkerrem. Para Teorisi ve Politikas, Mente Kitabevi, 8. Basm, stanbul, 1992. KEYDER Nur. Para: Teori-Politika, Ankara, 1995. PARASIZ lker. Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi Kitabevi, Bursa, 1994. PRMOLU A.Baki. Para Teorisi, Eskiehir, 1991. T.C. Merkez Bankas, Aylk statistik Blteni, Aralk, 1995. - 175

N TE 11 Dnya'da ve Trkiye'de Merkez Bankacl Bu nitede...

Bu nitede Merkez Bankaclnn ortaya k, geliimi, ilevleri ve zellikle son yllarda tartlmakta olan Merkez Bankalarnn bamszl ve bamszln ekonomik performans zerindekietkileri incelenmektedir. Daha sonra Trkiye uriyetiMerkez Bankasna ilikin deerlendirmeler bu ereve baz alnarak srdrlmektedir. alma Biimine likin Olarak... Konuyu dikkatlice okuyunuz. nite iindeki ve sonundaki sorular cevaplamadan dier niteye gemeyiniz. Mali sistemin ennemli kurumu olan merkez bankala rnn geliimi, ilevleri, bamszl ve rgt yaps gibi konular merakla ve zamannda okuyunuz. Konu ile ilgili daha fazla bilgi edinmek iin nite sonunda yer alan kaynaklara bavurabilirsiniz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 176

? MERKEZ BANKASI KAVRAMI VE TARH GELM Mali sistem, ekonomide piyasalar ve kurumlar kapsamna almakta, fonlar fon fazlas bulunan servet sahiplerinden fon a bulunanlara ynlendirmektedir. Her lkenin mali sisteminde yer alan kurumlar ierisinde ilk sray Merkez Bankas alr. Merkez Bankas iin genel bir tanm vermek gerekirse; en yksek likidite derecesine sahip kat paray yaratan, para ve banka sisteminde faal rol oynayan mali arac kurulutur. Bu tr bir tanmlama Merkez Bankalarna yklenilen ilevler de gznne alndnda uygun olur.

lke ekonomileri iin olduka nemli bir yer tutan Merkez Bankalar uzun sren bir gelimenin sonucudur. Genel olarak Merkez Bankacl, kat para emisyonunun dzenlenmesi ve devletin ksa vadeli kredi ihtiyacnn karlanmas zorunluluundan domutur denilebilir. Devletler, kanuni paray tespit etmek, bunun emisyon ve tedavln salamak, devlet borlarn daha kolay, dzenli ve en az maliyetlegerekletirebilmek ve bankaclk faaliyetlerinin dz nli bir ekilde yrtlmesini kontrol edebilmek amacyla merkez bankas kurmak yoluna gitmilerdir. Dnyada Merkez Bankaclna ilk rnek olarak ngiltere Bankas (Bank of England) gsterilmektedir. 1694 ylnda gl bir imtiyaz altnda kurulan ngiltere Bankas ilk emisyon bankas olarak kabul edilebilir. Bu banka zel bir firma hviyetini tamasna ramen, kurulan ilk kamu bankas olma zelliine de sahipti. nk o devirde, dier bankalar da, yaayabilmek iin banknot karmak zorundaydlar. Ne var ki, devlete desteklenen, bu yzden de kamu bankas zelliini tayan bir bankann banknot ihrac ile yetkili klnmas pek allm bir ey deildi. 9 Temmuz 1844 tarihinde yaynlanan Peel karar ile ngiltere Bankas nn banknot karma yetkisi yeni bir dzene balanmtr. Bu kararla banka, hazine bonolar ve altn karlnda para ihra edebilmi ve Merkez Bankas gc kazanabilmitir.

Baka bir gre gre ise, Merkez Bankas nitelii tayan ilk banka1668 de kurulan sve Devlet Bankasdr. Bu bankann kurucusu Palmstruch byk bir yenilik yapm ve banknot karlmas ile ticari senetlerin iskontosu arasndaki ilikiyi kurmutur. Ticari senet iskonto ettirenlere madeni para yerine kendi kard banknotlar veren ilk kurulu bu bankadr. Verilen banknotlarn saygn bir kurulu olan bankann imzasn tamas ve gsterildiinde hemen madeni para ile deitiriliyor olmas nedeniyle, senet iskonto ettirenlerce kabul edilmesinde bir saknca grlmemitir. Ticari senet iskontosu ile banknot ihra eden ilk Merkez Bankacl uygulamashangi lkede grlmtr?

20 ubat 1800 tarihinde kurulan Fransz Bankas (Banque de France) Napoleon un direktifi zerine bir bankerler grubu tarafndan kurulmutur. Bankann yapaca ilemler belirli snrlar iinde kalm, bankaya yasalbir stat veye zel z verilmemitir. lkenin bakentinde bu bankadan baka 9 tara bankas daha para karma yetkisine sahipti. 1848 ylnda yaanan byk bunalm zerine bankann durumunda nemli bir deiiklik yaplarak, Fransa Bankas ile birlikte para karabilen 9 tara bankasnn para karma yetkileri kaldrlmtr. Bu tarihten sonra Fransa Bankas yurt snrlar ierisinde para karan tek kurulu haline gelmitir. Fransa Bankas 2 Aralk 1945 tarihinde zel kiilerin elindeki hisse senetlerinin tazminat karl devlete aktarlmasyla -177

. . yoluyla kamulatrlmtr.

Merkez Bankacl tarihi geliimi ierisinde bir baka nemli olay daA.B.D. de (FED) Federal Reserve Sistem i in olumasdr. Bu sistem, herbirinin alma alan snrlandrlm olan 12 Federal Reserve Bank tan olumaktadr. A.B.D. deki federe devletlerin zel haklarn koruma tutkusu, bu lke iinde tek bir emisyon bankas kurulmasn nlemitir. Ancak, lke ekonomisini ilgilendiren konularda izlenecek politikalar ortak olup, 12 bankay da baladndan FED e tek bir banka olarak bakmak gerekir. Sadece idari konular bankalarn zel takdirlerine braklmtr. 26 Temmuz 1957 tarihinde Almanya da, 10 blge bankas ve Deutscher Lander in birlemesiyle Alman Merkez Bankas Deutsche Bundesbank kurulmutur. Kt para karma yetkisini elinde bulunduran Bundesbank, hkmetin genel ekonomik politikasn desteklemekle ykml olmasna ramen, bankann, yetkilerini kullanrken hkmetin direktiflerine uyma zorunluluu yoktur. Birinci Dnya Savandan sonra Merkez Bankalarnn nem kazanmasnn nedenleri nelerdir? Merkez Bankalarne tr bir yapya sahipolmaldr? Dnya da Merkez Bankalarnn arlk kazand dnem Birinci DnyaSavann sonlarna rastlamaktadr. Nitekim savatan sonra 1920 de Cenova da toplanan uluslararas konferanslarda alnan kararlara uyularak, dnyann birok lkesinde Merkez Bankalarnn kuruluu sratle gereklemitir. kinci Dnya Sava ndan sonra merkez bankalar hkmetlere ekonomiyi yeniden ina etmekte yardmc rol stlenmilerdir. 1970 li yllarda, sabit kur sisteminin terk edildii ve yksek enflasyon sorununun ortaya kt dnemlerde, merkez bankalarnn temel uralar; para politikas uygulamalar erevesinde para arzn kontrol etmek ve fiyat istikrarn salamak olmutur. 1980 li yllarda finansal serbestleme alannda nemli gelimeler olurken, bu yllarda merkez bankalarnn bamszl ve siyasi otoritelerin etkisinden kurtulma gereklilii savunuldu. 1990 lar ise bu grlerin uygulamaya konulduu yllar olarak grlmektedir. Bugn her lkede bir Merkez Bankas bulunmaktadr. lk zamanlarda Merkez Bankalarnn zel sermayenin ynetimi altnda bulunmasnda bir

saknca grlmemitir. nk bu dnemde banknotlarn madeni paralarla temsil oran % 100 idi. Daha sonralar banknotlarn madeni paralardan bamsz bir deme arac durumuna gelmesiyle, bunlar karan kurulularn durumu tartlmaya balanmtr. Bu tartmalarda baz iktisatlar, zel kurulularn banknot emisyonunda kr amacyla hareket edeceklerini ne srmlerdir. Dolaysyla, Merkez Bankalarnn parasal istikrar salama ve devletin bankacln yapma ilevlerinin n planda olamayaca nedeniyle devletin tekelindeolmas gerektiini savunmulardr. te yandan baz iktisatlar ise, devletin gelirlerinin yetersiz olduunu, bu yzden sk sk emisyona bavurarak Merkez Bankacl ilevlerini salkl bir biimde yerine getiremiyeceini savunmaktadrlar. Sonuta, bu iki gr arasnda bir yolizlenerek emisyon yetkisi zerk yapdaki Merkez Bankalarna verilmitir. Merkez Bankalarnn ou, devlet ynetiminde zerk kurulular haline gelirken, bir blm de devlet bankas olma zelliklerini srdrmektedirler. Son zamanlarda gelimi ve gelimekte olan ok sayda lkede Merkez Bankasnn iktisadi rgtlenme iindeki konumu, hkmetlere kar - 178

sorumluluu ve bunun da tesinde bamszl sorgulanmaktadr. Merkez Bankalarnn siyasi iktidarlarn mdahale alanlarnn dnda kalmalar ve zerk kurulular olmalar konusu, giderek daha fazla destekbulmaktadr. zerk Merkez Bankalarnn ulusal parann dee inin korunmasnda ve uzun dnemde fiyat istikrarnn salanmasnda etkili olduklar iktisatlar arasnda genel kabul grmektedir. MERKEZ BANKALARININ TEMEL LEVLER

Kt para kullanmnn yaygnlamas, hemen her lkede para vekredi ilemlerinin ekonomini gre ayarlanmas zorunluluu, bankaclk ve uluslararas deme sistemlerindeki gelimelerin ortaya kardklar ihtiyalar, devletin ve bankalarn ksa vadeli kredi ihtiyacn karlayacak nihai bir kuruma gereksinim duymalar Merkez Bankalarnn ortaya kmalarna neden olan temel gelimelerdir.

Bu gelimeler, Merkez Bankalarnn lke ekonomilerindeki ilevlerinin neler olmas gerektiini de ortaya karmtr. Merkez Bankalarnn stlendii fonksiyonlar lkeden lkeye farkllklar gstermesine ramen, modern bir Merkez Bankasnn yerine getirmesi beklenilen temelilevinden sz edilebilir. Bunlar; ulusal parann i ve d deerinde istikrar salamak, dzenleyici otorite ve son dn verme mercii olarak hizmetvermek ve devletin ba nkacln yapmaktr. lke Parasnn ve D Deerinde stikrar Salama levi ?

Parann i ve d deerinde istikrar salamak, ekonominin gerektirdii kadar likiditeyi piyasaya vermekle salanabilir. Byle olunca da para politikasnn temel hedefi belirlenmi olmaktadr. Hemen hemen tm ekonomilerde ihtiya duyulan likidite miktarnda eitli deimeler, para talebinde beklenmedik mevsimlik ve konjonktrel dalgalanmalar grlebilir. zel bankaclk sistemi kr beklentisi ierisinde hareket ettii iin paratalebinde grlen galanmalara zm getirmekten uzaktr. Merkez Bankalarnn likidite hacmini piyasadaki al-verii salayacak dzeydetutmalar gerekir. Likidite skntsyla ekonomiyi resesyona sokmamak, te yandan daha fazla likidite vererek enflasyona neden olmamak klasikanlamda Merk ez Bankaclnn temel ilevidir.

Merkez Bankalar bu ilevi ile, bulunduklar lkede finansal uyum ve uzun vadeli fiyat istikrar salayarak ekonomik performansn ykselmesinde nemli rol oynarlar. Merkez Bankalarna uzun vadeli fiyatistikrar dnda ka ann finansmann salanmas

ve/veya demelerbilanosunda dengenin salanmas gibi ilevler yklendiinde, ksa vadede olumlu sonular alnsa bile, orta vadede enflasyonist basklar olumakta ve Merkez Bankalar itibar kaybetmektedirler. Dengeli birekonomik performans tutturmann yolu uzun vad eli fiyat istikrarnn salanmas ile gerekletirilebilmektedir. Bylece dolayl olarak faiz oranlar ve dviz kurlarndaki dengeler de korunabilecek, ekonomikbyme iin gerekli ortam salanab lmektedir. Piyasada ihtiyatan eksik veya fazla likidite bulunmasekonomide ne tr dengesizliklere yol aar? - 179

Dzenleyici Otorite ve Son dn Veren Mercii Olarak HizmetVermek Nasl ki bireylerin likidite gereksinimini bankalar karlyorsa, bankalarn likidite gereksinimi de Merkez Bankalar tarafndan karlanr. Bunun iindir ki Merkez Bankalarna Bankalarn Bankas denilmektedir. Gerekten Merkez Bankalar banka sistemi iinde en son kredi veren organ grevini yerine getirmek yoluyla, ekonominin likidite hacmini denetleme olana bulmaktadr.

Merkez Bankalar, ticari bankalarn bankas olarak onlarn mevduatlarn tutar, senet iskontosu ve avans amak suretiyle bankalara fon salarlar. Bylece Merkez Bankalar bankalarn geici likidite gereksinimlerinikarlamak yoluyla nemli hizmet grrler ve ala lar bir takm nlemlerle bankalardan nakit ekilmesi yoluyla meydana gelebilecek bankaiflaslarn da nleyebilirl er.

Merkez Bankalarnn para politikasn etkilemesi bankalar kanalylaolduu iin, bankalarla yakn bir iliki iinde bulunmas, ban ar zerinde dzenleme ve denetleme yetkisini, istikrarl bir mali yapnn olumasnda kullanmas gerekir. ? ? Merkez bankasna, neden "bankalarn bankas" denir? Devletin Bankacln Yapmak Merkez Bankas ticaret bankalarnn ve devletin bankerliini yapantipik bir mali kurumdur. Devletin b ankeri olarak, devletin fonlarn toplamave bu fonlardan demede bulunma ilemlerini yaparlar. Gelirlerinin yetersizlii durumunda devlete dn verir. Bunun dnda Merkez Bankalar, hazine tarafndan karlan tahvillerin kayt ve sat gibi hertrl hizmetleri, i ve d borlarla ilgili hesaplarn izlenmesi gibi teknikhizmetleri sunar. Ayrca yurtii ve yur td ekonomide olaylar yakndan izleyerek devlete mali danmanlk yaparlar. ? Modern bir merkez bankasnn temel ilevleri nelerdir? MERKEZ BANKALARININ BAIMSIZLII VE BAIMSIZLIIN EKONOMK PERFORMANS ZERNDEK ETKS Bir Merkez Bankas kendi politika tercihlerini olutururken siyasi iktidarlarn mdahele alanlarnn dnda kalyorsa, uygulayaca parapolitikas iin aralarn kullanmna kstlama getirilmiyorsa ve kamu kesimini

mmkn olduunca az finanse ediyorsa, o bankann bamszlndan sz edilebilir. Bamsz bir Merkez Bankasnn ise, ulusal parann i ve d deerini korumada ve uzun dnemde fiyatistikrarn salamada etkili olaca ou iktisat tarafndan kabul edilmektedir.

Merkez Bankalarnn politika belirleme ve retme konusundaki bamszlklarn deerlendiren almalara 1990 l yllarda ska rastlanmaktadr. Bu almalarn ounluu belirli bamszlk kriterleri ortaya koyarak, bu kriterlere gre Merkez Bankalarnn bamszln test etmektedir. En ok kullanlan yntem olarak, A.Cukierman-S.B.Webb-B.Neyaptitarafndan 1992 ylnda yap almada, Merkez Bankalarnn bamszl aadaki drt sorunun ayrntl yantlarna gre deerlendirilmektedir. - 180

. Merkez Bankas bakan ile ilgili sorular; 20 puan deerinde olup, bakann grevde kal sresi, kim tarafndan atand vb. sorular iermektedir. rnein bakann grevde uzun sre kalmas buna bal olarak bamszl arttrr. . Para politikasnn belirlenmesi ile ilgili sorular (15 puan); burada hkmet ile Merkez Bankas arasndaki ilikilere ynelik sorular yeralr. rnein btenin hazrlanmasnda Merkez Bank aktif bir grev alyorsa bamszlk artabilecektir. . Merkez Bankas amalarnn belirlenmesine ynelik sorular (15puan); Merkez Bankasna ekonomide fiyat isti krar dnda bir ama yklenmemise (tam istihdam, byme gibi) bamszlk artmaktadr. . Kamu kesimine alan kredilerin snrlar ile ilgili sorular (50 puan); Burada Merkez Bankas tarafndan kamuya verilen kredilerin miktar, nitelii ve faizine ynelik sorular yer almaktadr. Eer kamu kesimi dk dzeyde finanse ediliyorsa bamszlk artacaktr. Merkez Bankalarn siyasi iktidarlardan btnyle bamsz olarak dnmek, ona bamszca karar alma ve uygulama insiyatifi veren biryasal stat kazandrmak Bunun yerine Merkez Bankasnn bamszl, hkmetin genel politikalaryla elimeyen, aksine onunlauyumlu ve tutarl olacak bir erevede deerlendirilmelidir. Bamszlk asndan nemli olan merkez bankasnn gnlk ilemlerinin, kamu kesimi gelir ve giderleri dengesinde oluacak ak ve fazlalardan etkilenmeyecek duruma getirilmesidir. Bylece Merkez Bankas, parapolitikasnn yrtlmesi etkin rol alacak, uzun dnemde fiyat disiplininin salanmasna ve dengeli bir ekonomik performansn oluturulmasna nemli katk salayacaktr. lkenin yapsal zellikleri gz nne alnmadan siyasi iradeden kopuk bir merkez bankasneden bamsz bir banka olarak deerlen dirilemez? Ekonomik performans ile bir lke ekonomisinin istikrarl bir gelime srecinde bulunmas kastedilmektedir. Performans len nemli makroekonomik gstergeler; enflasyon oran, byme oran ve isizlik oran eklinde sralanabilir. Merkez Bankasnn bamszlnn ve buna paralel

olarak salanan parasal disiplinin genel olarak enflasyon orann drc ynde etkiledii kabul edilmektedir. Dk ve istikrarl fiyat dzeyipiyasada belirsizlii azaltarak, ekonomik birimlerin gelecei daha iyi grme lerini salayacak, dolaysyla ekonomik byme iin gerekli ortam salanm olacaktr. Unutulmamaldr ki, yksek enflasyon en bykekonomik istikrarszlktr. nk, irsizliklerle dolu bir ekonomik ortamn olumasn, nispi fiyatlarn bozulmasn ve kaynak dalmnda etkinlikten uzaklalmasn beraberinde getirmektedir. Merkez Bankalarnn bamszl zerine yaplan almalarda, bamszlk derecesi en yksek olan Alman Merkez Bankas dr. Bu almalardan u nemli sonu kmaktadr: Bamsz Merkez Bankasna sahip olan lkelerde dk ve istikrarl enflasyon orannn bulunduu, ancak, lkeden lkeye deimekle birlikte bamszln byme ve isizlik zerinde beklenen olumlu etkileri yeteri kadar gstermedii grlmektedir. Hatta 1990 ylnda A. Alesina ve L. Summers tarafndan 17 OECD lkesinin 35 yllk verileri dikkate alnarak yaplan aratrmada, Merkez Bankalarnn greceli olarak daha az bamsz olduu lkelerde daha yksek bir byme hz elde edilmitir. - 181

? Ekonomide istikrarlbir fiyat dzeyinin olumasnda Merkez Bankalarnn bamszlneden nemlidir? TRKYE DE MERKEZ BANKACILII Trkiye de Merkez Bankacl Anlay ve 1980 ncesi Geliimi Trkiye de Merkez Bankacl, 1856 ylnda ngiliz ve Fransz ortak sermayesiyle kurulan, 1863 ylnda devletin bankas olma imtiyazn elde eden Osmanl Bankas ile balamtr. Osmanl Bankas kendisine tannan yetkiler erevesinde ilk i olarak, tedavlde bulunan kaime adn tayan ve saygnln yitirmi olan paralarn yerine salam bir para karma grevi stlenmitir. Ancak kard paralarn miktar hibir zaman piyasann ihtiyacn karlayacak dzeyde olmamtr.

Bu banka, klasik anlamda tam bir merkez bankas grevi yapmaktansrekli kanmtr. Hazine para sknts iinde bulunduunda, piyasadalikidite sknts yaandnda yeterli dzeyde banknot ihra etmemitir. Birinci Dnya Sava srasnda banka banknot karma imtiyazndan vazgemi, devlete, isterse kt para karabileceini bildirmitir. Devlet yetkilileri de karlacak kt paralarn kabul grmesi iin yabanc lkelerce ynetilen Dyun-u Umumiye daresine bavurmutur. Dyun-uUmumiye, Almanya ve Avus ya dan dn alnan altn ve daha sonra Alman Hazine Tahvilleri karl para ( Evrak- Nakdiye ) ihra etmitir. Savatan sonra Almanya ve Avusturya nn elindeki altnlar savan galiplerine teslim edildii iin Dyun-u Umumiye paralar tmylekarlksz kalmtr. ? Evrak-Nakdiye nedir? Cumhuriyetin kuruluu ile birlikte Osmanl mparatorluu dneminden devralnan, karl bulunmayan kt paralarn Osmanl Bankasna aktarlarak banknot haline getirilmesi olanann bulunmamas, devlet parasnn bir yabanc kurulu

tarafndan ynetilmesinin kabul edilemezoluu, Trkiye de ekonomik bamszlk hedefleyen u ir merkezbankas kurulmasnda nemli bir rol oynamtr.

1923 ylnda toplanan zmir ktisat Kongresi nde yeni kurulan Cumhuriyetin bir Merkez Bankasna sahip olmas gereklilii belirtilmise de almalar 1925 ylnda balatlabilmitir. almalar gerek yerli gerekseyabanc uzmanlar yardmyla yaptrlmtr. 1929 ylnda dnya ekonomik bunalmnn etkilerinin Trkiye de de hissedilmeye balamas ve kambiyo ilemlerinde speklasyonlarnda nlenememesi nedeniyle1930 ylnda Trk parasnn k korunmas hakknda 1567 sayl kanun karlmtr. ? TCMB ne zaman kuruldu? Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB) yukarda aklanan gelimelerle birlikte yeterli i ve dartlarn da olumasnn etkisiyle, ili Merkez Bankas Kanun u esas alnarak 1930 ylnda 1715 sayl yasa ilekurulmutur. 15 Milyon TL. sermaye ile bir anonim irket olarak kurulan TCMB, 3 Ekim 1931 tarihinde fiilen almaya balamtr. - 182

? Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi Cumhuriyet kurulduunda deme arac olarak karlksz kalan Dyun-u Umumiye paralar yannda, Osmanl Bankas banknotlar da piyasada tedavl etmekteydi. Bubanknotlar 1948 ylna kadar karl altn olarak denmek yoluyla tedavlden kaldrlmlardr. Osmanl Bankas da 1957 ylnda karlan bir yasa ile teki yabanc bankalar gibi Trkkiye de ube ama hakkna sahip bir banka konumunda kalmtr.

1715 sayl Merkez Bankas kuruluu kanununda bankann hisseleri drt gruba ayrlmtr: A grubu pay senetleri devlete ait olup sermayenin% 15 i olarak bel rlenmi, devletin banka zerindeki etkisini snrlamak amacyla bu payn en ok %25 e kadar arttrlabilecei kabul edilmitir. B grubu pay senetleri milli bankalara, C grubu pay senetleri milli bankalardndaki kur ululara tahsis edilmi olup, yabanc sermayeli bankalar veimtiyazl irketlere ayrlan pay miktar sermayenin %10 u ile snrlandrlmtr. D grubu paylar ise Trk ticaret kurulularna ve Trk vatandalarna braklmtr. Bu kanun ile Merkez Bankas devlet mdahelesinden olduka bamsz bir anonim irket olarak kurulmu, gelimi lkelerdeki merkez bankalarnn yapsna uygun bir hale getirilmitir. 40 yl yrlkte kalanmerkez bankas kuruluu kanunu bu sre ierisinde 22 kez deitirilmitir. Yaplan deiikliklerin ou Merkez Bankasnn Hazineye ve Kamu ktisadi Teebbslerine daha fazla kredi verilmesini salamaya ynelik olmutur. Bylece Merkez Bankas Kamu kesiminin aklar iin finansman salayan bir banka grnm almtr. kinci Be Yllk Planda ngrlen deiiklikler erevesinde, 1970 ylnda 1211 sayl Merkez Bankas Kanunu yrrle konulmutur. Yeni kanun ile hazinenin pay ykseltilerek sermayenin % 51 inden aa dmeyecei hkm getirilmitir. Bylece hazine bankann genel kuruluna, dolays ile ynetimine egemen duruma gelmitir. 1715 sayl kanundaki Merkez Bankas nn devlete kar

bamsz veya zerk olmas grnden byk lde tavizler verilmitir. 24 Ocak 1980 Kararlarna kadar genelde enflasyonist para ve kredi politikalar izlenmitir. nk 1970 li yllar boyunca TCMB esas ilevi olan, parann i ve d istikrarnn salanmas grevinden uzaklam, kamu aklarn finanse eden ve kalknma bankacl yapan bir kurulu konumuna getirilmitir. Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasile ilgili 1715 ve 1211 sayl kanunlar, bankann bamszlasndan yorumlaynz. T.C. Merkez Bankasnda 1980 li Yllardaki Gelimeler 1980 li yllarda dnya ekonomisinin gndemine giren finansal liberalizasyon politikalar Trkiye de de uygulanmaya balanm, bunun bir sonucu olarak mali piyasalarda meydana gelen gelimeler, Merkez Bankas nn grev ve yetkilerinin yeniden tanmlanmas gereini ortaya karmtr. TCMB zellikle 1980 li yllarn ikinci yarsnda mali sistemdeki gelimelere nclk etmi, etkin bir para politikas yrtlebilmesi iin mekanizmalar gelitirilmi ve mali sistemdeki dier gelimeler desteklenmitir. Bu gelimeler yle zetlenebilir : . 1985 ylnda kamu menkul kymetlerinin ihale yoluyla satna balanlm, bylece hazineye piyasa mekanizmas dahilinde borlanma imkn yaratlmtr. Bu gelime sonucunda oluan kamu menkul kymetler piyasas, bir ynyle gelimekte olan sermaye piyasasna - 183

yol gsterirken, te yandan Merkez Bankasnn ak piyasa ilemleri yapabilmesi iin temel oluturmutur. . 1986 ylnda faaliyete geen bankalararas para piyasa (nterbank Piyasas) ile bankalar fazla fonlarn deerlendirme ve ksa vadeli likidite gereksinimlerini karlama olana elde etmilerdir. Bu gelime ile Merkez Bankas bankaclk sektrndeki rezervlerin fiyatn renmi olmakta, bylece piyasada oluan bu fiyata (faiz oranna) gre likidite darl veya bolluu hakknda karar verebilmektedir. Bu piyasada ilemler ounlukla bir gecelik olup, Merkez Bankas ancak fon fazlas veya eksiklii olduu gnlerde alc veya satc olarak devreye girmektedir. Bu piyasa yoluyla bankaclk sektrnn rezervlerini bir lde kontrol etme olanan elde eden Merkez Bankasnn para arz zerindeki denetimi, bankalarn likidite gereksinmeleri ihmaledilmeksizin, artmtr. 1986 ylnda faaliyete geen bankalar aras para piyasas nasl?ilemektedir? Bu piyasann saladavantajlar nelerdir?

. 1987 ylnda balatlan ak piyasa ilemleri ile Merkez Bankas piyasadaki likiditeyi ve faizleri etkileyebilecei aralardan en aktif olanna kavumutur. Ak piyasa ilemleri kamu menkul kymetlerinindorudan alnmas ve satlmas eklinde olabilecei gibi repo ve ters repo eklinde de yaplmaktadr. Bu ilemlerle piyasada likidite fazlas olduunda, devlet i borlanma senetlerini ya dorudan satmakta yada ters repo (geri alm a anlamasyla satma ) ile fazlal eritmektedir. Yine likidite darl durumunda dorudan al ya da repo (geri satmaanlamasyla alma ) yoluyla bu skklk giderilmektedir. Bu yollaMe z Bankas bankalarn rezervlerini, likiditeyi, faiz oranlarn ve dolayl bir biimde de kredi piyasas ile dviz piyasasn etkileme olana elde etmektedir. Para politikasuygulamasnda ak piyasa ilemleri neden en aktif? ara olarak deerlendiri ?

. Merkez Bankas bnyesinde gerekletirilen bir gelime de 1988 ylnda dviz piyasalarnn kurulmasdr. Bu piyasada dviz satmakisteyen bankalar ile dvi

yapan bankalar buluturulmaktadr. Ancak piyasada dviz arz dviz talebini ayorsa veya tersi durumszkonusu ise Merkez Bankas araclk roln bir kenara brakp, dorudan alc veya satc olarak piyasaya girmektedir. . 1989 ylnda karlan Trk Kambiyo sisteminde liberallemeyinemli lde gerekletiren 3 kararla, sermaye hareketleriserbestisi elde edilmitir. Bu karara gre yabanc irketler menkul kymetlerini Trkiye de pazarlayabilecekler, Trkiye deki yerleik kiiler yabanc menkul kymetleri satn alabileceklerdir. Yine, Trk irketleri yabanc borsalara menkul kymetlerini kote ettirerek kaynakbulabileceklerdir. Sermaye hare ketlerine getirilen kolaylklar erevesinde bankalarn, kii ve kurulularn yurt dndan getirdiklerifonlarn hzla artmas, Merkez B li paraya ek olarak lkede kullanlmakta olan yabanc paralar da dikkate almas gerekliliini ortaya karmtr. . 1989 yl Ekim aynda alnan bir kararla, Merkez Bankas orta ve uzun vadeli kredi uygulamasn terketmi, bu grev Eximbank ileTrkiye Kalknma Bankasna devredilmitir. Bylece Merkez B as kredilerinin, kalknmann finansmanna ynelik olarak kullanlan bir - 184

selektif kredi politikas arac olmaktan karlarak, yalnzca para politikas arac olarak kullanlmasna ynelik bir deiiklik yaplmtr. Bununla Merkez Bankas reeskont olanaklarnn bankaclk sisteminin likiditesini dzenlemek amacyla ksa vadeli kredi biiminde kullandrlmas amalanmtr.

. Yine 1989 ylnda Merkez Bankasnn Hazine ile yapm olduu protokol nemli bir gelimedir. Devletin gelir ve giderlerinin denkletirilmesi aamasnda nem kazanan Hazine- Merkez Bankas ilikilerinde, bu protokol ile Hazine nin Merkez Bankas ndan dk faizle kullanabilecei avans miktarna tavan getirilmitir. Hazine nin gnllolarak belirledii b an, cari yl bte deneklerinin % 15 i olarak belirlenen yasal snrn altnda olup, bu snr aldnda piyasa faizoranlarnn uygulana kabul edilmitir. Bu protokoln nemi; enflasyonla mcadelede mali disiplinin salanmas konusunda Merkez Bankas ile Hazinenin anlamalardr. Fakat yasa ile belirlenen bust snrn yksek olmas ve enflasyon nedeniyle bte deneklerininsrekli artmas, verilecek avans miktarn artrmaktadr. te yandanksa vadeli avans kullanmnn yl iine yaylmas konusunda bir d olmamas avansn ilk aylarda tmden kullanlmasna yolamaktadr. Bu olumsuz durumlar enflasyonla m elede nemliengeller oluturmaktadr. T.C. Merkez Bankaclnda 1980'li yllardaki gelimeleri aklaynz. T.C. Merkez Bankaclnda 1990 l Yllardaki Gelimeler ? Merkez Bankas, 1990 l yllara, mali sistemi ve bankann bilanosunu orta vadede salkl bir yapya kavuturmak, Merkez Bankasnn asl ilevlerine dnn salamak amacyla parasal proglamla balamtr. 16 Ocak 1990 tarihinde TCMB ilk parasal programn kamuoyuna aklamtr. Programda Merkez Bankas bilanosundan seilen drt deiken iin hedefler belirlemitir. Bu deikenlere ynelik hedefler;

. Toplam Bilano bykl ; 1990 yl sonunuda, Merkez Bankas bilanosunun 1989 yl sonuna gre % 12-22 arasnda bytlmesi, . Toplam i ykmllkler; Bankann yurt iinde gerek ve tzelkiilere olan TL ve dviz cins m borlarnn % 15-25 arasnda bymesi, . Net i varlklar; Merkez Bankasnn yurt iinde kulland kredi ve avanslar toplam

ile dier alacaklarndan olumaktadr, burada % 616 arasnda byme hedeflenmitir, . Merkez Bankas Paras; Parasal tabana kamu mevduatnn ilavesi ile ulalan bykln % 35-48 bymesi hedeflenmitir. Merkez bankas byle bir program yapmakla, kendi blanosuna aitbaz gelimeler hakkndaki beklentileri kamuya duyurmakta, kamuoyudavranlarn etkileyerek ekonomide ve mali piyasalarda belirsizliklerinazaltlmasn amalamtr. Bylece beklentiler parasal istikrar salayacak ekilde ynlendirilmi olacaktr. 1990 yl parasal program yllk hedeflerin tutturulmas asndan baarl olmutur. Ancak, bu program dorultusunda yrtlen para politikas TCMB nn kamu kesimine kredilerini ksmas, kamuyu i ve d - 185

? borlanmaya hzla yneltmi, bu ise faiz oranlarnn ykselmesine yol amtr. Yksek faizler bir yandan zel kesim yatrmlarn azaltm, te yandan bankalarn d ykmllklerini artrmtr. nk bankalar dardan borlandklar dvizi lkeye getirerek yksek faizlerden yararlanmlardr. Bu ise TL de ar deerlemeye yol aarak, cari ilemler dengesini olumsuz etkilemitir. 1991 ylnda seimlerin ve iktidar deiikliinin getirdii belirsizlikler, Krfez Krizinin lke ekonomisini etkilemeyebalamas yeni hkmetin geniletici para ve maliye politikalarna ynelmesi, Merkez Bankasnn uygulad istikrarl para politikasna son verdirmitir.

Merkez Bankas 1992 ylnda ikinci parasal programn kamuoyuna aklamtr. Bu programn amac, kamuoyunun beklentilerini etkileyerekfinansal piyasalarda ve ekonomide ki belirsizlikleri ortadan kaldrmak ve TL yi orta vadede itibarl bir para haline getirmekti. Ancak, programhedeflerine byk lde ulalamamtr. Srekli kesimi a ve bu an finansman yntemi program baarszla iten en nemli faktr olmutur. Ksaca Merkez Bankasnn parasal programnda hedef belirlerken ekonomide dier parametrelerin etkilerini ihmal etmesi, uygulad para politikasnn maliye ve gelirler politikasyla uyum salayamamas istikrarszlklarn ve baarszlklarn kayna olmutur. Sonu olarak Merkez Bankasnn, 1991 ylndan 1996 ylna kadarki dnemde, uygulanan para politikas zerinde pek etkili olamad gzlenmitir. Bu, Merkez Bankas tarafndan uygulanan parapolitikasnn dier politikalarla uyumlu olmamas yannda, TCMB nn yeterince bamsz hareket edememesinin bir sonucudur. 1992 ylparasal programnn baarszlnn nedenlerini belirtiniz?

T.C. MERKEZ BANKASININ BAIMSIZLII Bamszlk ltlerinden hareketle T.C. Merkez Bankas nn bamszl deerlendirildiinde; ilk kriter erevesinde Merkez Bankas bakannn nasl atand, grev sresi ve grevden alnmas konusunda, 1715 sayl TCMB kanununun, 1211 sayl kanuna gre daha okbamszla nem verdii bir gerektir. nk 5 yl iin greve getiri a grevden alnamazken, 1211 sayl yasadaMerkez Bankas

politikas ile ilgili olmayan nedenlerden dolay grevdenalnmaktadr. Ksaca hkmetle uyum salayamayan bakann grevdekalmas olduka zo Para politikasnn belirlenmesi asndan deerlendirdiimizde, Trkiye de para politikas hkmet tarafndan belirlenmekte, hazine ve Merkez Bankas tarafndan uygulanmaktadr. Para politikasnn belirlenmesinde Merkez Bankas kararlara katlmakla birlikte, yetkisi, hkmetetavsiye niteliindedir. Ancak 1990 yl parasal program ile bu konuda nemli gelimeler salanabilmitir. Uygulamada grlen ift ballk ise bamszl nemli lde zedelemektedir.

Merkez Bankas amalarnn belirlenmesi asndan 1985 ylndan itibaren ve zellikle de parasal programlar erevesinde nemli admlar atlmtr. Programlarda orta ve uzun vadede fiyat istikrar salamak , TL yi itibarl bir para konumuna getirmek temel ama olarak belirlenmitir. Ancak maliye politikas ve gelirler politikas ile yeterince desteklenmedii iin bu amaca ulalamamtr. nk hkmetin belirledii bymeve istihdama ynelik amal lik amala atmaktadr. Dolaysyla Merkez Bankas bamszl yeterince salanamamaktadr. - 186

Son olarak kamu kesimine alan kredilerin snrlar ile ilgili kriter deerlendirildiinde; Merkez Bankas nn bamszlnn dk dzeydebulunduu sonucu ortaya kyor. nk TCMB an kapatmak, ucuz yatrm kredisi vermek, bunun yannda devletten devlete kredi vermek iin bankann kaynaklarn kullandrmak gibi bir takm grevler stlenmitir. zellikle 1984 ylna kadar kamunun finasmannda Merkez Bankas kaynaklar youn olarak kullanlrken, bu tarihten itibaren i borlanmaya geilmitir. Parasal programlarla ve 5Nisan 1994 tarihi nde alnan karalarla kamu kesimine alan kredilerin snrlandrlmasna ilikin dzenlemeler yaplsa da kamu aklarnn bykboyutlarda olmas, 1991 ve 1995 seim lemelerden byksapmalarn oluumuna neden olmutur. Kamu kesiminin finansmanngz nne alarak, T.C . Merkez Bankasnn bamszlnnasl etkilediini tartnz? T.C. MERKEZ BANKASININ DAR YAPISI, GREVLER VE YETKLER ? TCMB nn dari Yaps TCMB nin tekilat ve organlar unlardr:

. Pay Sahipleri Genel Kurulu . Banka Meclisi . Bakanlk (Guvernrlk) . Denetleme Kurulu . Ynetim Komitesi . Merkez ve ubeler skonto Komiteleri . ubeler Yasada Genel Mdrlk yer almamasna ramen TCMB Tekilat ve Grevleri esas ynetmelii hkmlerine gre 10 Genel Mdrlk ve budzeyde 4 Daire Bakanl bulunmaktadr.

En geni yetkilere sahip organ phesiz pay sahipleri Genel Kuruludur. Genel Kurul a Guvernr (bakan) bakanlk etmektedir. Hem ynetiminhem de karar organnn b lunan bakan, Banka Meclisinin nerisi zerine Bakanlar Kurulu Karar ile 5 yllk bir sre iin atanmaktadr. Bakann yardmcs vardr. Banka Meclisi, Pay Sahipleri Genel Kurulunca seilen 6 yedenoluur. Genel Kurulda oy ou nluu A snf paylarna ait olduundan, meclis belirlenmesinde hkmet nemli rol oynar. Banka Meclisine Guvernr bakanlk yapar. Yasaya gre meclis yelerinin her yl bir blm yeniden seilmektedir. Banka Meclisi, reeskont, iskonto ve faiz oranlarnn belirlenmesi, alacak kredi koullarnn ve TL nin deerinin saptanmas gibi konularda yetki sahibidir. Grev sreleri 2 yl olan denetleme kurulu, A, B, C ve D grubu pay senetlerini

temsil edecek birer kiiden meydana gelir. TCMB yaps ierisinde yer alan dier organlarn grev ve yetkileri yasa ve ynetmelikler erevesinde belirlenmi olup, Guvernr ve yardmclarndan oluan ynetim komitesinin verdii grevleri yaparlar. - 187

? T.C.M.B sbnyesinde en geniyetkiye sahip birim hangisidir? TCMB nn Grev ve Yetkileri 1211 Sayl Kanuna gre Bankann temel grevleri; . Para ve kredi politikasn, kalknma planlar ve yllk programlarerevesinde ekonominin gereklerine gre ve fiyat istikrarn salayacak ekilde yrtmek. . Hkmetle birlikte milli parann i ve d deerini korumak amacyla gerekli tedbirleri almak. . Milli parann hacim ve tedavln ad geen kanun gereince dzenlemek. . Bankalara kredi verme ilerini 1211 sayl kanunda belirtilen esas ve snrlar ierisinde yrtmek. . Para arzn ve ekonominin likiditesini dzenlemek amacyla ak piyasa ilemleri yapmak. . Mevduat ve vade trleriyle mevduatta vade srelerini ve bunlarn yrrlk zamanlarn belirlemek. . Milli para ile altn ve yabanc paralar arasndaki dengeyi, hkmete belirlenecek esaslar iinde saptamak. . lgili mevzuat ve hkmete alnan kararlar erevesinde altn ve dviz rezervlerini, lkenin ekonomik menfaatlerine uygun ekilde ynetmek. . Hkmete alnacak kararlar erevesinde borsada dviz ve kymetli madenler zerinde ilem yapmak. . Tasarruf Mevduat Sigorta Fonunu idare ve temsil etmek. Merkez Bankasnn mavirlik grevleri ise ; . Hkmete gerektiinde para ve krediye ynelik tedbirlerin alnmas konusunda 1211 sayl kanunla kendisine verilen yetkilererevesinde gr bildirmek. . Bankalar Kanunu nun uygulanmas ile veya genel olarak bankaclk ve kredi mevzuatlar ile ilgili konularda istendiinde hkmete gr bildirmek. . Bankalar ve dier mali kurumlarla ilgili kurulu izinleri ve bunlarn

tasfiyeleri konusunda karar aamasndan nce Merkez Bankas nn grn bildirmek. Merkez Bankas nn Hkmet le olan ilikilerinden doan grevleri : . Merkez Bankas hkmetin mali ve ekonomik danma organdr. Bu yzden banka, para ve kredi politikas konusunda hkmete incelenmesi istenilecek konular hakknda gr bildirir. Yabanc lkelerle yaplacak mali ve ticari anlamalara ilikin grmelerde Merkez Bankas temsil olunur. - 188

. Devletin ululararas mali ve iktisadi ilikilerinde, Merkez Bankas na hkmetin mali ajanl verilebilir. Banka, her trl devlet i borlanma senetlerinin mali servisini, zel kanunlara ve bunlara dayanan kanunlara gre kambiyo denetlemesini ve d ticaret rejimi uygulamasn veya benzeri ilemleri yapmakla grevlendirilebilir. . Merkez Bankas hkmetin hazinedardr. Bu erevede, zellikle devletin gerek ierde gerekse yabanc lkelerde tahsilat ve demelerini ve btn hazine ilemlerini, yurtii ve yurtd para nakil ilerini cretsiz yapar. Hazine ve katma bteli idarelerle zel idare ve belediyelere ait paylarn, kurulu olduu yerlerde Merkez Bankas na, kurulu bulunmad yerlerde muhabirlerine yatrlmas zorunludur. Bu mevduatlar iin faiz denmez. Bu kanun hkmlerine gre Merkez Bankas zellikle hkmetin mali ve ekonomik mavirlik, mali ajanlk, hazinedarlk grevlerini yerine getirmektedir. Ayn yasada bankann yetkileri ise u ekilde belirlenmitir : . lkede banknot ihrac imtiyaz tek elden Merkez Bankas na aittir. . Banka, para-kredi konularnda karar alma ve 1211 sayl kanunla kendisine verilen yetkiler erevesinde hkmete neride bulunmayetkisine sahiptir. . Banka, kredi ilemlerinde uygulayaca reeskont, iskonto ve faiz oranlarn hkmete izlenen ekonomik politikalarda gznndebulundurarak belirler. . Banka, yrrlkte olan mevzuatla kendisine verilen yetki ve grevalanna giren konulara il ikin yapm olduu her trl dzenlemelere bankalarn uygun hareket edip etmediklerini denetlemeye yetkilidir. T.C.Merkez Bankasnn grevi ve yetkileri nelerdir? Aklaynz. zet ? Dnyada ve Trkiye de Merkez Bankalar bugnk hviyetlerinekavuuncaya kadar nemli aamalardan gemilerdir.

Devletler; kanuni paray ve emisyon ve tedavln saptamak, devletin bankacln yapmak ve bankaclk faaliyetlerinin dzenli birekilde yrtlmesini kontrol etmek amacyl kez bankalar

kurma yoluna gitmilerdir. Bugn her lkenin bir merkez bankas bulunmaktadr. Trkiye de 1930 ylnda ve 1715 sayl yasa ile Merkez Bankas kurulmutur. Daha sonra 1970 ylnda 1211 sayl yasa ile T.C.M.B. yapsnda nemli deiiklikler yaplmtr. zellikle 1980 li yllarda izlenen finansal liberalizasyon politikalar erevesinde, T.C.M.B. grev ve yetkilerinde deiiklikler kendini gstermitir. Yine 1990 l yllarda parasal programlar uygulamaya konulmu, T.C.M.B. nn bamszl konusunda nemli admlar atlmtr. Ancak, 1990 yl parasal program dnda baarl olunamamtr. Daha sonraki uygulamalarda bamszlk kriteri asndan gerileme gzlenmitir. - 189

Sorular 1. Aadakilerden hangisi 32 sayl kararla, Trk Kambiyo Sisteminegetirilen deimelerden biri deildir? a. Merkez Bankasn, likidite ve faizleri belirleme ynnden aktifhale getirmesi. b. Sermaye hareketlerine serbesti getirisi. c. Yabanc irketlere menkul kymetlerini Trkiye de pazarlamaolana salamas. d. Trk irketlerinin yabanc borsalara menkul kymetlerini koteettirerek, kaynak salamal arna olanak vermesi. e. Merkez Bankasnn yerli paraya ek olarak lkede kullanlmakta olan yabanc paralarda dikkate almas gerektiini ortaya karmas. 2. Aadakilerden hangisi Merkez Bankasnn temel grevlerinden deildir? a. Tasarruf mevduat sigorta fonunun idare ve temsili b. lkede banknot ihracn dzenlemek. c. Para arzn ve ekonominin likiditesini dzenlemek amacyla ak piyasa ilemleri yapmak. d. Milli parann i ve d deerini korumak amacyla gerekli tedbirialmak. e. Milli parann hacim ve tedavln ad geen kanunun gereince dzenlemek. 3. A. Cukierman - S.B.Webb - B.Neyapti nin aratrmasna greMerkez Bankasnn Bamszlyla ilgili aadaki seeneklerden hangisi yanltr? a. Merkez Bankas bakannn grevde kal sresi bamszl artrr. b. Btenin hazrlanmasnda Merkez Bankasnn aktif rol almas bamszl artrr. c. Merkez Bankasna fiyat istikrar dnda baka amalar yklenmise bamszlk artar. d. Kamu kesimine alan krediler snrlandrlmsa bamszlk artar. e. Merkez Bankas fiyat istikrar dnda bir amaca ynelmemise bamszlk artar. - 190

4. Merkez Bankas kaynaklarnn kamunun finansmanndan ekilmesi ve i borlanmaya geilmesi hangi ylda olmutur? a. 1981 b. 1982 c. 1983 d. 1984 e. 1985 5. Aadaki organlardan hangisi yazda yer almad halde T.C. Merkez Bankasnda vardr? a. Banka Meclisi b. Gvenirlik c. Genel Mdrlk d. Denetleme Kurulu e. Ynetim Komitesi Kaynaka AKTRK, smail. Bat lkeleri ve Trkiye de Hazine ve Merkez Bankas Alannda Son Gelimeler, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Aralk 1993, Yl: 30, Say12. CUKIERMAN, Alex. Central Bank Strategy Credibility and Independence Theory and Evidence, MIT Press Cambridge, 1994. OLAK, .Faruk. 5 Nisan ve Merkez Bankas, Ekonomik Forum, TOBB 8/1994. OLAK, .Faruk. TCMB nin Para Politikas ve Para program, Banka ve Ekonomik Yorumlar, Haziran 1994. DPT. Yedinci Be Yllk Kalknma Plan Finans Kurumlar zel htisas Komisyonu Raporu. ESER, Kadir. Merkez Bankasnn Bamszlnn Makroekonomik Performans Gzyle zerindeki Etkileri, Uzman Gryle Bankaclk, Eyll 1994, Yl: 2, Say:7. EYPGLLER, Servet. Merkez Bankacl ve likileri, Ksmet Matbaas, Ankara, 1982. GNAL, Mehmet. Para Politikalarnda Gelimeler ve Merkez Bankalarnn Deien Rol, Uzman Gzyle Bankaclk, Eyll 1995, Yl:3, Say:11. KAYLA, Ziya. Merkez Bankas lemleri, A..T..A. Yayn No:149, Ankara 1981. KUMCU, Ercan. T.C. Merkez Bankas nn 1990 Yl Parasal Program, ktisat, letme ve Finans, Mart 1990 Say:48. OKTAR, Suat. Merkez Bankalarnn Bamszlk Sorunu, Finans

Dnyas, Eyll 1992 Say:57. PARASIZ, M.lker. Para Banka ve Finansal Piyasalar, 5.Bask EzgiKitabevi Yaynlar, Bursa, 1994. - 191

SARACOLU, Rd. Merkez Bankacl Konusunda Sylei, ktisat, letme ve Finans, Austos, 1993, Say:89. SARACOLU, Rd. TCMB Parasal Program Brifing Metni, Ankara, TCMB Yayn 1990. SARACOLU, Rd. TCMB 1992 Para Program, Ankara,TCMB Yayn 1992. SARACOLU, Rd. Trkiye de Merkez Bankacl, ktisat letme ve Finans, Haziran-Temmuz 1990, Say:51-52. UZUNOLU, Sadi. Merkez Bankas Bamsz Olsun mu? ktisat Dergisi, Temmuz 1994. - 192

N TE 12 Parasal Taban ve Para Arz Bu nitede... Bu niteyi tamamladnzda cebinizdeki nakit parann hangi yollarla size ulatn, parasal taban kavramn, parasal taban arpann, faiz oranlaryla, nakit oranyla, kanuni karlklarla ve ar rezervlerle para arz arasndaki ilikileri renmi olmanz gerekir. alma Biimine likin Olarak... Bu niteyi alrken, ekonomik yaamda kullandmz parann nereden ve nasl size ulatn ve para arznn boyutunun nasl saptanabileceini dikkatle incelemeniz gerekecektir. nitedeyer alan deerlendirme sor ularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 193

PARA ARZI SREC Bir yabanc deyie gre "Para aata bymez". Bunun anlam udur. Daha ok para (gelir) elde etmek iin her birimizin ya ok almamz, yada ansl olmamz veya her ikisine birden sahip olmamz gerekir. Bireyleriin doru olan bu deyi toplum iin geerli deildir. Toplumda para stokubyr. Dolaysyla para arz sreci aalarn byme srecinden farkl deildir. Merkez Bankas ve Hazinenin Rol Bir lkenin para aacnn kklerini, merkez bankas ve hazinenin parahesaplar oluturur. Para aacnn temel kaynaklar bu hesaplarda toplanr. Parasal genileme bu temelden hareketle, eitli parasal ilemler sonucu ortaya kar. Bir lkenin para aacnn kklerini hangi kurumlar oluturur? Bankalar ve Banka D Sektrn Rol ? Hkmetin parasal hesaplarndaki artlar, merkez bankasnn ve hazinenin bilanolarnn yansra, ticari bankalarn ve banka d sektrn bilanolarna da yansr. Bankalar ve banka d sektr para aacnn yapraklarn oluturur. Yapraklar nasl aa iin gerekli maddeyi yapyorsa ayn ekilde bankalar (banka d sektrle birlikte) hkmetin para hesaplarndaki kaynaklarn genilemesi sonucu para retirler. Para kaynaklarnn birindeki deime, banka ve banka d sektr iin elverili finansal ve dier aktiflerin nispi miktarlarn deitirir. Bu durum parasal aktiflerin getirilerinde (krllklarnda) deiiklik yaratr. Getiriler yelpazesi ise hkmetin parasal hesaplarndaki deimelerin tm ekonomiye aktarld ve bylece para stokunu genileten kanal ve damarlar yani dal ve gvdeyi oluturur. Hangi kurumlar para aacnn yapraklarn oluturur? Yapraklarlakkler arasndaki ilikiyi ne salar? Parasal Tabann Rol ?

Parasal taban ekonomideki parasal etkenlerin lmnde son derecenemli bir kavramdr. Para al taban iktisatta H simgesiyle gsterilir. Hden hareketle, M1, M2 vb. gibi para a

rz kavramlarn lmek mmkndr. Devlet sektr temel para kaynaklarn artrdnda, bilanosu deimi olur. zellikle hazinenin aktif portfylerinin kompozisyonu deiir. te bu aktiflerden zel birisi vardr ki buna iktisatlar taban para, parasaltaban, ykse ara demektedirler. Taban para, sistemin besleyicisi ve gdasdr. Parasal tabana baka ne isimler verilir? ktisatlar, birbirlerine ok yakn, ancak yakn parasal taban tanmlar yapmaktadr. Bunlardan birkan yle zetleyebiliriz. . Makswell Fry'a gre; fiilen dolamdaki nakit para, art para rezervleri (bankalarn ayrdklar karlklar), nakit parasal tabandr. ? - 194

. Andersen ve Jordan'a gre; devletin, ticaret bankalarnn ve bunlar dndaki sektrlerin elinde bulunan tm parasal ykmlle parasaltaban denir. Biz parasal taban, fiilen dolamdaki kat ve madeni para + bankalarn Merkez Bankasnda bulundurduklar kanuni karlklar + atl rezervler (Bankalarn Merkez Bankasndaki serbest mevduat + ticari bankalarn kasa mevcutlar) olarak tanmlayacaz. Banka d sektrn elinde bulunan taban paradaki art, tanm olarak ekonominin para stokunu arttrr. Banka sektrnn elinde bulunan taban paradaki artn, otomatik olarak banka parasn (kaydi para) artraca sylenemez. Ancak taban paradaki byle bir artn toplam kat, madeni paralarla, vadesiz mevduatlar artrc etki yapaca sylenebilir. nk bankalar ellerine geen bu ek fonlar, kendilerine gelir salamak iin kredilerini ve yatrmlarn genileterek kullanacaklardr. Bylece para aac byyecektir. Parasal taban nedir? Dier Deikenler ? Belli bir parasal tabanla, para stoku arasndaki ilikiler, iki grup dsal etmenle de yakndan ilikilidir. Bunlardan birincisi halkn, kat ve madeni para miktarna oranla, ne kadar vadesiz ve ne kadar vadeli mevduat bankaya yatracadr. kincisi ise, bankalarn zorunlu ve munzam (ek) karlklarnn mevduatlara orandr. Parasal tabanla para stoku arasndaki ilikiyi neler belirler? DEVLETN PARASAL HESAPLARI, PARA TABANININKAYNAKLARI VE KULLANIMI ? Para arzndaki bymenin z, parasal tabandr. Daha nce de vurguladmz gibi parasal taban, para aacnn gdasdr. lkemizde ve birok lkede parasal tabann kayna, merkez bankas ve hazinenin parasal bilanolarnn birletirilmesinden elde edilen toplamdr. Tablo 12.1: Parasal Tabann Kaynaklar ve Kullanm Kayna Parasal Taban Kullanm MERKEZ BANKASI KREDLER

1. Merkez Bankasnn Kamu Sektrne At Krediler Hazinenin Finansman in Alan Krediler Kamu Kurulularnn Finansman in Alan Krediler 2. Merkez Bankasnn zel Sektre At Krediler DI VARLIKLAR Altn ve Dviz Varlklar Ykmllkler HAZNENN HRA ETT UFAKLIK PARA DER KAYNAKLAR Halkn Elindeki Nakit Bankalarn Ayrdklar Karlklar - 195

Tablo 12.1'den de grlecei gibi parasal tabann kaynan, bata merkez bankasnn kamu ve zel sektre ynelik kredileri ile altn ve dviz varlklar ve tablodaki dier kalemlerinin toplam oluturmaktadr. ? Parasal tabann kaynanasl saptanr? PARASAL TABAN ARZ VE TALEBN ETKLEYEN ETMENLER Para taban talebi, ekonomideki bireyler ve sektrlerin reel mal ve hizmet taleplerine baldr. Baka bir deyile, ekonominin genel durumu, para arz ve talebini belirler. Ekonomik hayatta yer alan gelimeler, ilerlemeler, bireylerin para taleplerini artrmaktadr. Bu talebi karlamak iin merkez bankas, piyasaya para arz etmektedir. Merkez bankasnn, gerek kamu gerekse zel sektre kredi vermesi, aslnda onlardan gelen para talebini karlamaya ynelik bir davrantr. O halde merkez bankas, parasal taban arzn, ekonomik birimlerin taleplerini karlamak amacyla artrmaktadr. ? Parasal taban arzndaki artlarn sebebi nedir? Kukusuz merkez bankas, altn ve dviz karlnda da parasal taban yaratmaktadr. Ancak bu ekilde yaratlan parasal taban, toplam olarak yaratlan parasal tabann, ancak kk bir blmn oluturmaktadr. Sras gelmiken, bu noktada genel olarak toplumda gzlenen biryanl anlaya deinelim. Genel olarak halk, ceplerindeki kat parann karlnn altn olmas gerektiine inanr. Oysa yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi durum hi de byle deildir. Ekonomide parasal taban ve para stoku, para otoritelerinin yaln kararlaryla ve altn karlnda deil, parasal ve reel sektrlerle, kamu sektrnn finansman gereksinimine gre de belirlenmektedir. Bunun sonucu, ekonomideki para stokunun kontrolu szkonusu olduunda, paraotoritelerinin yaln karar lar dnda, para stokunun hacmini belirleyen kamu sektr, reel sektr ve dier etkenlerle ilgili davranlarn bilinmesi nem kazanmaktadr. ? ? Parasal tabann arz ve talebini neler etkiler? TRKYE'DE PARASAL TABANI ETKLEYEN BELL BALI ETMENLER Ekonominin parasal taban talebini karlamakta belli oranda serbest olduundan T.C. Merkez Bankasnn piyasaya para srme aralar olan, altn, dviz, kamu ve zel sektr kredileri, parasal tabann kaynan oluturur. Bu kaynak, ayn zamanda parasal taban arzdr. Ekonomik birimler parasal varlklar ve zenginliklerini hem parasalhem de reel varlklar olarak tutabilirler. Bireyleri n mal varlklarn nakit veya mevduat eklinde tutma arzular, parasal taban talebini belirler. Parasal Taban Arz

Parasal taban arzn belirleyen en nemli eler, kamu ve zel sektre alan kredilerdir. Parasal taban arzn belirleyen dier nemli kalemler ise altn ve dviz varlklardr. Ancak lkenin dviz stoklar yannda, dviz borlarnn da olduu bir gerektir. Dolaysyla lkenin net dviz - 196

? varl, belli bir dneme ilikin dviz varlklaryla, dviz ykmllkleri arasndaki fark (net dviz varl) olarak dnlmelidir. Dviz varlklar parasal taban artrc, dviz ykmllkleri ise azaltc ynde etkiler. lkemizde Hazine-IMF ilikileri nedeniyle, zellikle net dviz varl zerinde hazinenin etkisi nemlidir. Son olarak parasal taban arzn dier kaynaklar olarak niteleyebileceimiz kalemler de etkiler. lkemizde parasal taban arznetkileyen etmenler nelerdir? Parasal Taban Talebi Parasal taban talebini, Merkez Bankas ve hazinenin dolama srd nakit para, bankalarn merkez bankasndaki mevduatlar, mevduat munzam karlklar ve gerek ve tzel kiilerin bankalarda atklar mevduat hesaplar oluturur. Parasal taban talebini etkileyen bu eleri biraz daha yakndan inceleyelim. Kamu Sektrnn Talebi Kamu sektrnn talebi denince aklmza KT'ler (Kamu ktisadi Teekklleri), genel ve katma bteli kurulular, mahalli idareler ve belediyelerin parasal taban talepleri gelmektedir. T.C. Merkez Bankasna 1970 ylnda yrrle giren 1211 sayl yasayla, para ve kredi politikalarnn belirlenmesinde nemli yetkiler verilmi, kamu sektrne alacak krediler bakmndan getirilen snrlayc hkmler yannda banka, idari yaps ile ilgili yeni dzenlemelerle ksmen bamsz bir kurulua dntrlmeye allmtr. Kurulu yasasylakonulan ve Banka'nn hkmet karsnda bir lde bamszln amalayan yeni dzenlemelere ramen, lkemizde ak piyasa ilemlerine giriilmemesi, bte yasalar ve dier konsolidasyon yasalaryla, kamu sektr iin konulan kredi snrlamalaryla ilgili hkmlerin ilemez hale getirilmesi; kamu sektryle kredi ilikilerinde, Merkez Bankasnn Hkmetten bamsz hareket edebilme olanaklarn geni lde snrlandrmtr. Bu nedenlerle Merkez Bankasnn, bamsz olarak parasaltaban ve dolaysyla para stokunu belirleme ilevi ortadan kaldrlmtr. Gemi yllarda giderek byyen kamu sektr finansman aklar nedeniyle bu parasal ykmllkler, kamu sektrnn finansman gereksinimine gre ekillenmektedir. zel Sektr ve Bankalarn Talebi

Bankalarn parasal taban talebi, karlklar iin rezerv talebinden oluur. Bu da bankann toplam mevduatna, ksa vadeli fon maliyetine (reeskont oranna), ksa vadeli varlklar gelirine ve ekonomik faaliyetlerin canllna bal olarak deiir. te yandan, i adam ve mali kurulularn, nakit ve vadesiz mevduat talepleri genel olarak, ekonomik canlanma ve zenginlik dzeyi ile faizoranlarna bal o larak deiir. Parasal taban talebini neler etkilemektedir? ? - 197

lkemizde Parasal Tabann Kaynaklar Parasal tabann kaynaklar lkeden lkeye deiiklik gstermektedir. Bu nedenle burada parasal tabann lkemizdeki kaynaklarincelenecektir. Merkez Bankasnn Kamu Sektrne At Krediler

1211 sayl Merkez Bankas Yasasnn 50. maddesi gereince Merkez Bankas, hazineye vadeli avans biiminde kredi verebilir. Bu avanslar cari bte deneklerinin (yl iinde verilen ek denekler de dahil olmak zere) %15'i olarak snrlandrlmtr. Ancak 1211 sayl yasada Hazinenin, Merkez Bankasna olan borcunun ne zaman ve ne ekilde deneceine ilikin bir hkm yoktur. Dolaysyla uygulamada, ksa vadeli avans deyimi kat zerinde kalmakta, Merkez Bankasndan alnan borlar geridenmek bir yana giderek art tadr. Bylece bu avanslar hazineninmevsimlik gereksinimlerini karlamaktan km ve tamamen bte aklarn kapatan bir nitelie brnmtr. Kamu ktisadi Teebbsleri ve katma bteli idareler, yatrm, istihdam ve fiyat politikalarnn belirlenmesinde hkmetlerden bamsz deillerdir. Kendilerine kaynak yaratma ilevlerini yllarca yerine getiremeyen bukurulular, eitli f aaliyetlerinin finansman bakmndan genel bte vemerkez bankas olanaklarna bal kalmtr.

Merkez Bankas, baz tarmsal rnlerin fiyatlarnn belli bir dzeydetutulmasn salamak iin Tekel, Toprak Ma Ofisi, ay Kurumu, Et ve Balk Kurumu, St Endstrisi Kurum ve Tarm Sat Kooperatiflerine destekleme kredisi vermektedir. T.C. Merkez Bankas, Elektrik Kurumu, Kmr letmeleri, Demir elik letmeleri, Zirai Donatm Kurumu, Etibank, SEKA, Azot Sanayii, imento Sanayi, eker Fabrikalar, Smerbank gibi kurululara dorudan kredi vermektedir. Son olarak Merkez Bankas konsolide krediler de vermektedir. Bu krediler, zellikle kampanya dnemi sonunda tasfiyesi zorunlu mevsimlikdestekleme kredileridir . Ne var ki bu krediler ounlukla geri denmemekte ve ileriki yllarda denmek zere birikmektedir. Bu ekilde donan kredilerin tasfiyesi iin zaman zaman zel yasalar karlarak, vadeleri 100 yl bulan Hazine kefaletini haiz bonolar kartlmaktadr. Bylece destekleme kredilerinden yararlanan kurumlar yerine, Hazine borlu duruma gemektedir. Bte kanunlarna konan zel hkmlerle, KT'lerin finansman iin Hazine kefaletine haiz bonolarla Hazine tahvilleri karlnda Merkez Bankasndan zel finansman ad verilen bir kredi salanmas ngrlmektedir.

Parasal tabann artnda kamu sektrnn ro nedir? Merkez Bankasnn zel Sektre At Krediler ? ? Merkez bankann zel ektre verdii kredilere genelde ne ad verilmektedir? lkemizde zel sektre ynelik kredilerin en nemli kayna, Merkez Bankasnca zel kesime kullandrlan reeskont kredileridir. Gemi yllarda, para politikas arac olarak reeskont oranlarnn uygulamada etkinliini tamamen yitirmesi, zel sektre kullandrlan kredilerle reeskont oranlar arasnda fonksiyonel bir iliki kurulmasn olanakszlatrmakta - 198

? . . . dr. Dolaysyla, zel sektre kamu sektrnce kullandrlan krediler, istikrar nlemlerinin alnd ve uygulamaya konulduu dnemlerde nemli lde kslmakta; parasal tabandaki artlar, Merkez Bankasnn zel kesime verdii krediler daraltlarak kontrol edilmeye allmaktadr. Kamu sektrnn yaps gerei, bu sektre ynelik kredilerde kstlamayagidilememesi, parasal tabann kontroluyla lgili uygulamalarn, zel kesim kredileri zerinde younlamasna neden olmaktadr. Merkez Bankasnn zel kesime ynelik kredilerini, iki ksmda dnmek mmkndr. Birincisi Tarm Kredi ve Tarm Sat Kooperatiflerineverilen krediler; ikincisi ise zel sektrn ticari, zirai, ihracat fa aliyetlerinifinanse etmek iin verilen kredilerden olumaktadr. Kooperatiflerin grdkleri hizmetlerin kamusal bir zellik tamalar ve bunlara hkmetlerce karlan kararnamelerle kamusal grevler verilmesi sonucu, kendilerine verilen kredilerin, kamu kredileri iinde ele alnmas n gerektirebilir. Ancak, ad geen kurulularn kurulu biimi ve yapsal zellikleri, kendilerine verilen kredilerin zel sektr kredileri iinde yer almasn gerektirmektedir. Parasal tabann artnda zel kesimin roln aklaynz? D Varlklar lkenin dvarlklarnelerdir? Bir lkenin d varlklar altn ve dviz mevcutlar, IMF (Uluslararas Para Fonu) pozisyonu, alacaklaryla H (zel ekme Hakk) hesab durumunu ve lkenin dviz borlarn gsterir.

Bir lkenin d varlklar, parasal taban hem artrc hem de azaltc ynde etkileyebilir. Dviz, lkeye girerken parasal taban artrc ynde, lkeden karken ise azaltc ynde etki yapar. Bu noktada akla yle birsoru gelebilir. Acaba demeler dengesindeki g elimeler nedeniyle rezerv artlarnn douraca para stokundaki genilemenin Merkez Bankasnn i krediler zerindeki kstlayc nlemleriyle denkletirilmesi sz konusu olamaz m? Kuramsal alanda ve uygulamada bu konuda bir okalma yaplm ve yaplm Trkiye'de para stokuyla dviz rezervleri ve d demeler bilanolar

arasnda ok sk bir iliki vardr. zellikle lkemize dviz girilerinin hzland dnemlerde, Merkez Bankasnca gerekli denkletirici politikalarn uygulanmamas sonucu para stokunda nemli artlar olabilmektedir.

demeler dengesinin baz kalemleri ise dviz klaryla ilgilidir. Budvizler ya mevcut dviz varlklarndan deme ya da Merkez Bankas ve Hazinenin dviz taahhtlerine girmeleriyle gerekletirilir. Dviz varlklarndan yaplan harcamalar, parasal tabann dviz varlklar kalemlerini azaltr. Dviz borlanmalar ve dviz taahhtleri ise parasal kurumlarn dviz ykmllklerini artrr. Merkez Bankas, parasal kurumlarn taahhd olan bu dvizleri, d demeler iin Trk Liras karlnda sattndan, piyasadan Trk Liras ekilecektir. Dolaysyla dvizykmllkleri, hem paras hem de para stokunu azalc etki yapmaktadr. Net dviz varlneye eittir? Bir lkenin net dviz varl, Merkez Bankas ve Hazinenin birlikte sa - 199

hip olduklar dviz varlklarn ve dviz ykmllklerini gsterir ve bu ikisi arasndaki farka eittir. Bunlar yalnzca Merkez Bankas ve Hazinenin parasal hesaplarndan doan, net dviz varlklardr. Ancak ok yakndan ilikili olmakla birlikte, dvizle denecek devlet borlarnn bakiyesinet dviz varl deildir. nk, dvizle denecek devlet borlarnn ou hazinenin parasal hesaplarnda deil, bte hesaplarnda grlr. Ancak deme annda, dviz k olarak dviz mevcutlarn ve dolaysyla parasal taban azaltc ynde etkiler. te yandan net dviz varlklar, demeler dengesinin finansmannn nasl gerekletirildiini de gsterir. Parasal tabann artnda hangi dvarlklarn olduunu aklaynz. Dier Hesaplar ? Parasal taban, ayn zamanda Merkez Bankas bilano vaziyetinin deiik adan bir dkmn vermektedir. Dolaysyla, ilemlerin doruluunu kontrol bakmndan, bir aktif ve pasif denklii zorunludur. Dier hesaplar, parasal taban tablosunda tek bir kalem olarak yer almaktadr. Dier hesaplar ayrntl olarak incelediimizde, emisyonu artran ve azaltan eleri kapsadn grrz. Aradaki farka gre sonu, art veya eksiolarak parasal tabana eklenir. Dier hesaplar etkileyen kalemler arasnda, Merkez Bankas bilano vaziyetinde pasif olarak yer alan, muhtelif dviz bakiyesi, eitli mevduatlar, uluslararas kurum ve d yardm karlklar, katma bteli idareler, altn alacaklar, ithalat depozitolar, ihtiyat akesi v.b. hesaplar yer alr. Aktif olarak, dahildeki muhabirler, tahviller czdan, deerlendirme fark v.b. hesaplar saylabilir. Ayrca merkez Bankasnda olmad halde, parasal tabana pasif olarak, petrol imkanlar, dier IMF v.b. hesaplar, aktifolarak da zel ekme Haklar, Hazine-IMF v.b. hesaplar girmektedir. Dier hesaplar balaltnda hangi kalemlerin yer aldnaklaynz. PARA STOKU VE PARASAL TABAN ARPANI ? imdi de para arz

sreciyle, halkn parasn cebinde nakit olarak veyabankada vadesiz ve vadeli mevduat eklinde tutma tercihle ri arasndaki basit cebirsel ilikiyi aklayalm. Banka d sektrle birlikte ticari bankalar, para aacnn yapraklarn oluturmaktadr. Aaca benzer ekilde, banka d sektrle birlikte ticari bankalar, ekonomideki parasal tabanla beslenirken ve ekonomide dolaan paray da retirler.

zellikle enflasyon olgusunun aklanmas ve para stokunun neminin n plana gemesi; para arznn kontrolyle ilgili kuramsal ve deneyselalmalarn hzlanma stoku ve parasal taban arasndaki ilikilerin n plana kmasna katkda bulunmutur. Para stoku ve parasal taban arasndaki ilikilerin kararllyla ilgili almalar, para stokunun belirlenmesinde temel katknn, para bazndaki deimelerden geldiini vurgulamaktadr. Bunun yannda istenilen para stoku miktarnn paraotoritelerince ayarla nmas, parasal tabann yan sra parasal taban arpannn da belirlenmesini gerektirmektedir.

Parasal taban arpannn belirlenmesi iin uygun formln ne olaca konusunda aratrmalar yaplmaktadr. Bu konuda zellikle resmi mevduatlar, serbest (gnll) karlklar, vadesiz ve vadeli mevduatlarla ilgiliolarak ayrlan karlk ayr veya ayn olmas nem tamakta - 200

dr. Ayrca, para arz tanmnn geni veya dar anlamda yaplm olmas, ticaret bankalarnda bulunan resmi mevduattaki dalgalanmalar gibi konular para arzn belirlemede nem tamaktadr. Konunun aklanmasnda sadelik salamak iin ticaret bankalarnda bulunan resmi mevduattaki dalgalanmalarn, toplam vadesiz mevduat ve rezervleri etkilemediini varsayarak, Philip Cagan'n formln inceleyelim. Parasal Taban arpan ve Para Arznn Belirlenmesi ? Ticari bankalarn nasl kaydi para yarattklar incelenmiti. imdi ise Merkez Bankasnn, ticari bankalarn ve halkn davranlarn birlikte ele alarak para arznn nasl belirleneceini inceleyelim. Daha nce dolamdaki toplam nakit (C) art banka karlklarnn (R), parasal taban (H) oluturduunu belirtmitik. Bylece parasal taban, dolamdaki madeni ve kat paralar, art ticari bankalarn Merkez Bankasndaki mevduatlarna eittir. Ticari bankalarn Merkez Bankasndaki mevduatlar, bankalarn ayrdklar karlklarn bir ksmdr. Ekonomide para arznn (Ms = Money supply) parasal tabana oran sonucu bulunan sayya parasal taban arpan (m) ad verilir. Buna gre parasal taban arpan; m = Ms H dir. te yandan H x m = Ms olduu iin, parasal taban arpann ve baz para miktarn bildiimizde, para arzn hesaplamak mmkn olacaktr. Para arzneden baz para miktarndan byk olmaldr? Tartnz. Parasal Taban arpann Belirleyen eler Parasal taban arpannn daha kullanl bir ifadesini bulabilirsek, onun hangi etmenlerden etkilendiini saptayabilir ve bylece, bu etmenlerden ortaya kan deiikliklerin parasal taban arpanna etkisini bulabiliriz. nce, nominal para arznn (Ms; money supply) nominal nakit miktar (C; currency) ve nominal vadesiz mevduatlarn (D; deposits) toplamna eit olduunu varsayalm. Bu durumda;

Ms = C + D (1) olarak gsterilebilir. H, parasal taban, R, (reserve) bankalarn ayrdklar karlklar gsterdiinde ise parasal taban, H = C + R (2) eitlii ile gsterebiliriz. Bu eitliin her iki tarafn nominal para arzna (Ms) bldmzde eitliin deeri deimez ve H = C + R (3) MsMsMs (3) nolu eitlikte yer alan R terimine R orann ekleyip karalm. Bu MsDdurumda R = R + R -R (4) MsMsDD - 201

elde edilir. Dolaysyla ayn saynn eklenmesi ve karlmas eitlii bozmaz. Bunun yannda bir kesrin pay ve paydalarn ayn say ile arptmzda da kesrin deeri deimeyecektir. Bu zellikten yararlanarak eit liin sandaki ikinci kesir olan (+ R ) aynen muhafaza ederken, ( R ) DMs yi ( D ) ile ve ( -R ) yi ( Ms ) ile arpalm. Bu ekilde (4) nolu eitlii yeDDMs niden yazarsak; R + R . D R . Ms = R MsDMs . DD . Ms eitliini elde ederiz. (5) nolu eitlikteki ikinci ve nc terimlerin bylece paydalar eitlenmi olur. Bu terimleri ortak payda ile gsterip (-R) parantezine alrsak; R R (Ms - D) = R -(6) MsDMs D eitlii elde edilir. (1) nolu eitlikte C'yi yalnz brakrsak Ms - D = C olduunu buluruz. O halde (6) nolu eitlii R CR = R -(7)MsDMs D olarak yazmak mmkndr. imdi R kesri iin (7) nolu eitlikte bulduMs umuz bu deeri (3) nolu eitlikte yerine yazalm. Bu durumda HC CR = + R MsMsDMs D eitliini elde ederiz. (8) nolu eitliin her iki tarafn (H) ye blelim. C CR + R -(9) 1 MsDMs D

= MsH (9) nolu eitliin her iki tarafnn tersini aldmzda eitlik deimez ve bu eitlii, Ms = H 1C + R -C . R MsDMsD veya Ms = C 1 + R -C . R . H (10) MsDMsD - 202

biiminde yazabiliriz. Parasal taban arpann tanmlarken; Ms = m . H (11) olduunu sylemitik. O halde (10) nolu eitlikte (H) baz para miktar nndeki ifade ise parasal taban arpanndan (veya baz para arpan) baka bir ey deildir. Yani; 1 m = (12) C CR + R -. MsDMsD olmaktadr. R karlk miktarn, D vadesiz mevduatlar gsterdiine R gre , bankalarn ayrdklar karlklarn mevduata orann, yani tekD nik deyimiyle karlk orann (Rr; Reserve rate) belirlemektedir. te yanC dan (C) nakit miktarn (Ms) ise para arzn belirttiine gre, halkn elMs de nakit bulundurma orann (Cr; Currency rate) gstermektedir. Bu du rumda (12) nolu eitlii yoruma daha uygun olarak, 1 (13) m = Cr + Rr - Cr . Rr eklinde gsterebiliriz. Gerek karlk orannn (Rs), gerek nakit bulundurma orannn (Cr) birden kk olmas gerektiine gre, birden kk iki saynn birbiriyle arpm daima daha kk bir say vereceinden (0,2 x 0,3 = 0,15 gibi), kesrin paydas daima pozitif olacaktr. Ayrca, Cr ve Rr arttnda arpan klecektir.

Bu durumda para arz formlnde (11 nolu formlde) bu yeni arpanformln (13 nolu forml) yerine yazdmzda 1 (14)

Ms = . H Cr + Rr - Cr . Rr elde edilen (14) nolu forml, yorumu kolaylatracaktr. Buna gre para arz, baz paradaki artlarla ayn ynde, ancak nakit tutma oran ve karlk oranlaryla ters ynde deiecektir. Baka bir deyile, dier deikenler sabitken baz para miktar arttnda, para arz artacak, Cr veya Rr den biri veya her ikisi de arttnda ise azalacaktr. Parasal taban arpannn elerini sayarak para arzile baz para arasnda nasl bir iliki kurduklarnaklaynz. Vadeli Mevduatlarn, Parasal Taban arpanna Eklenmesi ?

Yukarda parasal taban arpannn elerini incelerken, sadece vadesiz mevduatlarn bulunduunu varsaymtk. Ancak bilindii gibi vadelimevduatlar da toplam mevd atlar iinde nemli bir yer tutar. Vadesizmevduatlara (D; deposits), vadeli mevduatl ara (T; time deposits) ve bunlarn birbirine oranna (t) dersek (15) T t = D - 203

? olarak gsterebilir. (Rr) nin vadesiz mevduatlarnn karlk oran olduunu biliyoruz. Vadeli mevduatlarn karlk orann (RT) olarak gsterdiimizde, tm mevduatlara ayrlan fiili karlk miktar (R) R = Rr . D + RT . T (16) olacaktr. R yerine (12) nolu formlde (16) daki eitlii yazdmzda 1 m = C + Rr . D + RT . T C Rr . D + RT . T (17) -. MsDMsD bulunur. C yerine Cr yazp kesirlerdeki her terimi ayr payda ile yazdMsmzda; m = Cr + Rr . D + RT . T 1 - Cr ( Rr . D + RT . T )(18) DDDD( T ) elde edilir. Bu formlde gerekli sadeletirmeler yaplr yerine D (15) nolu formldeki edeeri olan (t) yazldnda, 1 m = Cr + Rr + RT . t - Cr(Rr + RT . t) (19) elde edilir. Parantezi aarsak; 1 m = Cr + Rr + RT . t - Cr Rr - Cr RT . t(20) ve paydaya (RT . t) li terimleri ortak paranteze alrsak; 1 m = (21) Cr + Rr - Cr Rr + RT . t . (1 - Cr) formlne ularz. Dikkat edildiinde (21) nolu formln (13) nolu formlden fark, paydasnda ayrca [ + RT . t . (1 - Cr)] deerinin bulunmasdr. O halde paydadaki ilk terim vadesiz mevduatlarn etkisini

gsterecek, son terim ise vadeli mevduatlarn etkisini ek olarak belirleyecektir. Bu terime gre, vadeli mevduatlarn karlk oran ile vadeli mevduatlarn, vadesiz mevduatlara orannn arpm(iki birden kk saynn arpm), bir de halkn elde nakit tutma orannn birden karlmas sonucu elde edilen say ile (nc birden kk say ile) arplacaktr. Bu terimin etkisinin dierlerine gre daha az olaca sylenebilir. O halde vadelimevduatlarda arpan olumsuz ynde etkilemekle birlikte, bunlarn etkisi, vadesiz mevduatlara gre daha dk olacaktr. Vadeli mevduatlarn karlk oranndaki artn para arzn hangiynde etkilediini aklaynz. - 204

Ar Rezervlerin Para arpan ve Para Arz Formlne Katlmas Daha nce ticari bankalarn tuttuklar karlk miktarnn, para otoritelerince saptanandan daha byk orana ulaabileceklerinden sz etmitik. Bu grnm ilk bakta, ticari bankalarn krn maksimize etmeyiamalayan bir firma olma zellii ile badamaz grnmektedir. R toplam rezervleri gsterdiinde, ar rezerv miktarn (XR; excess rezerves) ile ve otoritelerce saptanan rezerv miktarn (RR) ile gsterdiimizde; R = RR + XR (22) olacaktr. XR pozitif bir miktar ifade ettiinde; XR = R - RR > 0 (23) eklinde gsterilebilir.

Ticari bankalar, ellerindeki ar rezervlerin tmn getiri oran en yksek aktiflere yatrmak istemezler. nk, getirisi yksek aktiflerin tadklar risk byk olabilir. Ticari bankalar, risk esini gznnde tutmak zorundadrlar. Bunun sonucu; getiri, likidite ve riski ayn anda gznndetutan ticari bankalar, portfyl erini farkllatrmak isteyeceklerdir. Ticaribankalar, gelecei tam olarak ngrecek bilgiy sahip olduunda ar rezerv miktar sfrsa, baz tesadfi ve ngrlmeyen olaylar sonucu, rezerv kayplaryla karlaan bu banka dier ticari bankalardan veya Merkez bankasndan borlanabilir. Ancak borlanma faiz demelerini gerektireceinden bu bankann maliyeti ykselecek, kr azalacaktr. O halde bir ticari bankann krn maksimize etmek iin ar rezervlerinin bir ksmn, likiditesi yksek, riski dk ve getirisi de bir lde az olan "hazinebonolar" gibi akti kaydrmas gerekecektir.

Bankalar iin aktif portfynn getirisi ykseldiinde, baka bir deyile kredi vermenin krll arttnda, bankalarn aktif portfynde, likiditesidk, buna karlk getirisi yksek ak artacaktr. Bu dnem iin parasal tabann sabit olduunu ve nakit tutma orannn deimediini varsayarsak, aktif portfyndeki bu deiiklik, rezerv orann azaltacak, nominal para arznn artmasna neden olabilecektir. imdi ar rezervlerin taban para arpan formllerine katlmasn inceleyelim. nce (22) nolu eitlik yardmyla karlk oranlarn ifade edelim. (22) nolu eitliin her iki tarafn mevduat hacmine bldmzde;

R = RR + XR (24) DDD ve daha nce olduu gibi ( R = Rr ) ve benzer olarak ( RR = RRr ve DD XR = XRr ) tanmlarn yaptmzda bu eitlii; D Rr = RRr + XRr biiminde yazabiliriz. Burada Rr genel karlk orann, RRr para otoritelerinin ngrd karlk orann ve XRr ar rezerv (karlk) orann gstermektedir. Para arz formllerini de (Rr) yerine (25) nolu formldeki edeerlerini koyduumuzda, ar rezervi de dikkate alan formllere ularz. nce (14) nolu eitlii dntrelim. - 205

1 Ms = . H idi. Cr + Rr - Cr . Rr Rr = RRr + XRr deerini yerine yazdmzda; ? 1 Ms = . H Cr + RRr + XRr - Cr (RRr + XRr) ve parantezi atmzda ise 1 Ms = . H (26) Cr + RRr + XRr - Cr RRr - Cr XRr formlne ularz. Ayn dzenlemeyi (21) nolu formlde yaparsak, vadeli mevduatlar da kapsamna alan ar rezerv formlne, yani sonuolarak (Ms = m . H) olduu 1 Ms = . H (27) Cr + RRr + XR - Cr(RRr + XRr) Rr . t (1 - Cr) formlne ularz. Her iki formlde de hem Cr hem de XRr birden kk olduklar iin, nominal para stoku bunlarla ters ynde deiecektir. Arrezervin ne olduunu ve para arznnasl etkilediini aklaynz. FAZ ORANLARI VE PARA ARZI . ?

Ar rezervlerle ilgili olarak yaplan aklamalardan da anlalaca gibi, ticari bankalarn plasman ve yatrmlarnn getirisine gre rezerv eldeetmenin maliyeti aza dnda, ar rezerv oran gerileyecektir. Eer tm dier etmenler sabit kalrsa, bu durumda para arz artacaktr. imdi akla u soru gelmektedir. Acaba rezerv elde etmenin nisbi maliyetini hangi faktrler etkilemektedir? Bu faktrler, piyasa faiz oranlar ve merkez bankasnn uygulad iskonto (reeskont) orandr.

Piyasa faiz oran ykselirken reeskont oran sabit kalrsa, merkez bankasndan rezerv salamann nisbi maliyeti azalacaktr. Bunun yannda piyasa faiz oran sabit kalrken reeskont oran derse, yine merkez bankasndan rezerv salamann nisbi maliyeti azalacaktr. O halde ar rezerv oran, piyasa faiz oranlaryla ters, iskonto oranyla doru ynde ilikilidir. Piyasa faiz oran ykseldii zaman (dt zaman) ar rezerv oran decektir (ykselecektir). skonto oran ykseldii (dt) zaman, keza ar rezerv oran ykselecektir (decektir). Faiz oranlarndaki artarrezerv orannne ynde etkiler? te yanda para arzn bulmak iin kullandmz denklemden de grlebilecei gibi, nominal para arz, ar rezerv oranyla ters ynl bir iliki iindedir. yle ki kredilerin nisbi maliyeti dtnde ar rezerv oran da decektir ve dolaysyla nominal para arz artacaktr. O halde parasaltaban, nakit oran ve karlk oranna ek olarak, piyasa faiz oran ve iskonto oranna da bal olarak deiecektir. - 206

 5 4 ekil 12.1 Faiz Oran 3 le Para Arz likisi 2 1 0 Ms ekil 12.1 de yalnzca faiz oranndaki ykselmelerin sonucu, ar rezervlerdeki azalmaya bal olarak para arzndaki art gsterilmitir. Faiz oranlar i4'e ykselinceye kadar ar rezervler azalmakta ve para arz artmaktadr. Daha sonra ar rezervler sfra ulat iin para arz artmamaktadr. 5 ekil 12.2 4 skonto Oran Dldnde 3 Para Arz Faiz Oran likisi 2 1 0 izim 12.2 de ise faiz oranlar belliyken, iskonto orannn drld varsaymna gre para arz erisi gsterilmektedir. skonto orannn dmesi ticari bankalarn rezerv tutma maliyetini nisbi olarak azaltt iin, ticari bankalar daha az ar rezerv tutacaklardr. Ticari bankalarn bu davranlarna gre para arz erisi ekil 12.2 de kesikli izgilerle gsterilmitir. 3 faiz orannn altnda para arz erisi saa kaymakta, faiz oran 3 veya daha fazla olduunda ise, H0 M3 ve H0 Ms para arz erileri akmaktadr.

bu oran iin M3 para arz, Ms para arzna eit olmaktadr. nk ar rezerv, 3 faiz orannda sfr olmaktadr. Yukardaki analizlerde, nakit tutma orannn, faiz oranndan etkilenmedii varsaylmtr. Oysa bir ekonomideki nakit tutma oran da faiz oranndan etkilenebilir. Eer faiz oran ykselirse, gerek bireyler gerekse firmalarn nakit ankeslerini daha rasyonel bir ekilde kullanmaya alacaklarn, dolaysyla nakit tutma orannn (Cr) debileceini ve bu nedenle para stokunun artabileceini varsayabiliriz. Ms H0 Ms M3 H0 Ms - 207

? 7 ekil 12.3 6 Faize Kar Esnek Para 5 4 Arz Erisi 3 2 1 0 H0 (1/RRr) . H0 Ms

ekil 2.3 de faize karesnak para arz erisi gsterilmitir. Ancak nceki iki durumdan farklolarak, arrezervin sfr omasdurumunda bile faiz oranna karesnekliini srdre Ancak faiz oran sonsuza yaklatnda, para arz erisi (1/RRr). H0 dorusuna asimptotik olacaktr. Yukardaki analizler, para arznn yalnzca Merkez Bankas tarafndan kontrol edilen dsal (ekzojen) bir deiken olmadn gstermektedir. Tersine para arz, ksmen Merkez Bankas, ticari bankalar ve halk tarafndan belirlenen isel (endojen) bir deikendir. Para arznn hangi koullarda isel olduunu aklaynz. MERKEZ BANKASININ PARASAL TABAN ARPANININETKLEMES Parasal taban arpann, yukarda ngrlen deikenler dnda, kaydi para arpann etkileyen etmenler de etkilemektedir. Bunlar nakit oran ve karlk oranlarndaki deimelerdir. Nakit Oranndaki Deimeler Nakit tutma oran, demelerde nakit para kullanmyla vadesiz mevduat arasndaki ilikiyi ortaya koymaktadr. Bir ekonomide nakit tutma orann azaltan ve bu nedenle parasal taban arpann artran etmenleri yle zetleyebiliriz. .

ehirlemeye, hayat standardndaki ykselmeye ve modern toplum yaamna geie paralel olarak bir toplumda ek kullanm ve ekle yaplan demeler artar. Dolaysyla nakit tutma oran klr. . Devletin salad gvenceye paralel olarak, mevdutlarla ilgili riskinazalmas nakit tutma orann kltr. . Bankalarn baarl faaliyetlerinin artmas, nakit tutma orann kltr. Bankalara hcum (run) olaynn artt krizli dnemlerde, mudilerin paralarn bankalardan ekmeleri nedeniyle nakit oran byr. . Banka hizmetlerinin corafi kullanmnn artmas ve ek hesaplarnda bankalarn uygulad hizmet karl alnan cretlerin azalmas nakit tutma orann kltr. . Vergi karmalarnn, karaborsann ve yasal olmayan faaliyetlerinazald dnemlerde, nakit tutma oran klr. - 208

. Vadesiz ve vadeli mevduatlara denen faiz oranlarndaki artlar, nakit tutma orann azaltc etki yapar. . Gelirlerde ve nakit ankeslerde, kk tketici gruplarndan bykgelir gruplarna ve girii doru kaymalar olursa, nakit tutma oran klr. . Vadesiz mevduatlarn ikamelerinin artmas sonucu insanlarn vadesiz mevduat talebinin azalmas nakit orann artrabilir. zellikle mevduatlara rakip deiik alternatiflerin artmas nakit orannn ykselmesine neden olmaktadr. Bir yandan banka d mali araclarn hzla oalmas, te yandan menkul kymetler piyasalarnda yaanan yenilikler (yardmlama fonlar, para piyasas ortak fonlar, repo, tersrepo v.b.) vadesiz mevduatlarn azalmasna nakit orannn ykselme ine neden olmaktadr. . Harcamalarn tr: Dayanksz tketim mallarna ynelik harcamalar ve hizmet harcamalargenel olarak nakitle finanse edilirken, dayankltketim ve retim mallarve finansal aktif almlarna ynelik harcamalar ekle finanse edilebilmektedir. Bu danakit tutma orannetkiler. . Gelir ve servet dzeyindeki deimeler: Gelir ve servetteki bir art dayankl tketim mallarna ve finansal yatrmlara yaplan harcamay, yiyecek gibi dayanksz tketim harcamalarna gre arttrmaktadr. Bu durumda gelir art nakit tutma rann drebilir. Ancak gelir ve servet art hizmet harcamalarn arttracaktr. Bu durum nakit tutma orann artrabilir. Bu durumda gelir artnn nakit tutma oran zerindeki etkisi net deildir. . Konjonktr dalgalanmalarnn nakit tutma oran zerindeki etkileri: Ekonomi resesyonunun dip noktasndan itibaren genilemeye baladnda nakit tutma oran der ve genilemenin ortalarnda en dk devresel dzeyine ular. Ekonomi doruk noktasn ap resesyonaynelince, nakit tutma oran daralmann ortasna kadar ykselir. Bunoktada nakit tutma oran tepe noktasna ular ve daha sonra nakit tutma oran devresel olarak de balar. Nakit tutma orannn konjonktr boyunca hareketleri konjonktr dnemlerindeki gelir ve faizoranlar hareketlerinin ve bunlarn farkl hza sahip olmalarnn, nakit ve vadesiz mevduatlarn gelir ve faiz oranlar hareketlerine verdikleri cevabn bir sonucudur. rnein konjonktr genilemenin ikinci yarsnda faiz oranlarnda ani bir ykseli

olur. Alverilerde perakendeticaretin pay artar. te bu iki etmen nakit tutma orannn sna neden olur. Nakit tutma orannda deiiklii neler etkiler? Karlk Orannda Deimeler ? Karlk oranlar, yasal karlklar ve ar rezervleri iermektedir. Yasal Karlk Orannda Deimeler Yasal karlklardaki deimeler iki nedenden kaynaklanabilir. . Merkez Bankasnn karlk oranlarn deitirmesi . Vadeli ve vadesiz mevduatlar aras deimelere bal olarak karlk oranlarnn deimesi - 209

? Ar Rezerv Orannda Deimeler Bankaclk alannda sradan tartmalardan birisi optimal ar rezervin sfr olmasdr. Bankalarn tuttuklar ar rezervlerden herhangi bir faizalmad dnldnde, ilk planda akll bir bankann elindeki ar rezervin tmn kendine gelir getiren aktiflere yneltmesi gerekir. Genelolarak eer bankalar eller indeki tm ar rezervlerini kullanrlarsa krlarn maksimize edecekleri kabul edilir.

Aslnda bu yaklam gerein olduka basitletirilmi durumu olan basit bir yaklamdr. Daha karmak analizlerde tanm olarak kabul gren ar rezervlerle (yani gerek karlklar eksi zorunlu karlklar) bankaynetimince kabul edile rezervler" ayn olmayabilir. Bankaclar kendi gerek rezerv pozisyonlarn gerekli bilgileri elde edinceye kadarherhangi bir ekilde bilmezler. Bunun iin i gnnn bitimini beklemekgerekir.

Gn iinde ekler bir yandan banka hesaplarna yatrlr, dier yandantakas odalarnda denk rler. Ayrca gn iinde bankaya srekli nakitgiri ve klar olacaktr. Tm bu ilemler bankalarn rezervlerini etkiler. Bu konuda banka yneticileri gemi deneyimlerine dayanarak "el yordam ya da gz karar " yntemiyle karlk olarak tutacaklar rezervleri ngrebilirler. Ancak yine de bu bir tahmindir. Kesin bir durum deildir. Eer bir banka belli bir dnem sonunda fazla nakit ekmeleri ya danormalden fazla ek dem eleriyle nakit taleplerini kasasndaki karlklarla karlayamyorsa, banka bir maliyetle kar karya kalacaktr. Bu durumda banka ya portfyndeki kymetli katlar satacak ya MerkezBankasndan fon salayacak ya da Merkez Bankasndan reeskont penceres i araclyla fon salayp karlklarn (rezervlerini) takviye edecektir. Bir bankann bu ekilde alternatif fon bulmas bankaya hem ilem maliyeti hem de baka maliyetler ykleyecektir. rnein bir banka rezervlerini takviye etmek iin portfyndeki deerli katlar ald fiyatn altnda satmak zorunda kalrsa bir sermaye kaybyla karlaacaktr. te yandan bankalar reeskont penceresine mracaat ederlerse bankalar birfaiz maliyetle riyle karlaacaklardr. Maliyetleri gznne alarak iyi bir denge oluturmak banka ynetiminin grevidir. Bankann ar

rezerv tutmasnn maliyeti onun faizinden vazgemektir. Ar rezervsiz almann maliyeti ise, gvensizlik, ilem maliyetleri ve sk sk karlalan rezerv darlklarn gidermek iin katlanlan dier maliyetlerdir. Ar rezervlere gelince bunlar; faiz oranlar, bankalarn daha gvenli bir ortamda almalar, devletin verdii garantilere bal olarak bankalara hcum (run) korkusunun azalmas v.s. etmenlerden etkilenir. Karlk oranndaki deimelerin nedenlerini saynz. - 210

zet Parasal taban (veya baz para), dolamdaki nakit ile ticari bankalarca halkn mevduatlarna karlk olmak zere tutulan rezervlerin toplamolarak tanmlanabilir. Para arzn belirleyen etmenler, iki grupta toplanabilir. Bunlardan birincisi parasal taban, ikincisi ise parasal taban arpann belirler. Parasal taban belirleyen etmenleri parasal tabann kaynaklarn inceleyerek bulabiliriz. Merkez bankasnn kamu sektrne ve zel sektre at krediler, lkenin altn ve dviz varlklar, parasal tabann en nemli kaynaklardr. te yandan nakit tutma oran, kanuni karlklar oran, ar rezervler ve faiz oran, parasal taban arpannn deerini belirler. Bir ekonomide para arzn saptamak iin parasal tabanla parasal taban arpann arpmak yeterlidir. Sorular 1. Cebinizdeki parann karl aadakilerden hangisidir? a. Altn b. Dviz c. Hazine bonolar d. Merkez bankasnn kredileri, varlklar ve hazinenin ihra ettii ufaklk paralar e. Bankalarn dviz mevcutlar 2. Aadakilerden hangisi parasal taban etkilemez? a. Altn b. Yllk dviz borcu demeleri c. Uzun vadeli dviz demeleri d. Merkez bankas kredileri e. Hazine bonolar 3. Parasal taban arpann aadakilerden hangisi olumsuz yndeetkiler? a. Piyaa faiz oran ykselirse b. Piyasa faiz oran derse c. skonto oran derse d. Ar rezervler derse e. ehirleme artarsa - 211

4. Parasal taban 500 milyar lira, kadardr? Cr = 1 4 ve Rr = 1 4 ise para arz ne a. 1,2 trilyon b. 1,5 trilyon c. 1,3 trilyon d. 1,14 trilyon e. 1,05 trilyon 5. Parasal taban 500 milyar lira RT = 1 , Cr = 1 , Rr = 1 ve t = 1 3443 ise para arz ne kadardr? a. 2 trilyon b. 1,74 trilyon c. 1,2 trilyon d. 0,89 trilyon e. 0,75 trilyon Kaynaka CAGAN, Phillip. Determinats and Effects of Changes in the Stockof Money, 1875-19 60 Princeton University Press, Princeton, 1965. CHICK, Victoria. The Theory of Money Policy, 2. Bask, Gray-Mlls, London, 1979. CUKERMAN, Alex. Central Bank Strategy, Crediblty and Indepondence, Theory and Eurdence, The MIT Press Cambridge, 1994. ERTURUL, Ahmet. Kamu Aklar Para Stoku ve Enflasyon, Forml Matbaas, Ankara, 1982. KEYDER, Nur. Para Arz ve Talebi, O.D.T.., Ankara, 1977. MAYER, Thomas. Monetary Policy in the United States, Random House, New York, 1968. PARASIZ, lker. Para ve Banka ve Finansal Piyasalar, Haet, Bursa, 1986. PARASIZ, lker. Para Politikas, Ezgi, Bursa, 1996. THORN, Richard. Introduction to Money and Banking, Harper andRow, New York, 1976 . TUETN, Talat ve HYILMAZ, Muzaffer. Parasal Taban. WEINTRAUB, Robert E. Introduction to Monetary Economics, The Royal Press Company, New York, 1970. - 212

N TE 13 Klasik Sistemde Para Bu nitede... niteyi tamamladnzda; Say Kanununda parann yerini, ilem denklemini, miktar kuramn ve gelimelerini, gelimekte olan lkelerde miktar kuramnn ileyiini renmi olmanz gerekir. alma Biimine likin Olarak...

Bu niteyi alrken simgelerin anlamlarn iyice kavramaya alnz. Varsaymlar srekli gznnde tutunuz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyitekrar inceleyerek bunlarn nedenlerin meye alnz. - 213

KLASK SSTEMDE PARA GRNN TEMELLER ? Para ve banka konularnda ilk akla gelen soru, parann miktarnn ne kadar olmas gerektiidir. Bu sorunun yant ise parann ekonomiyi veharcamalar nasl etkilediine baldr.

Baz iktisatlara gre, klasik okul (reti) bir tepe zerinde beyaz biratoya yerletirilmiti ysyla dndakiler zerinde byk bir etkiyesahiptir. Bu byk ato iki byk stunla des nlardan birisi "Say Yasas" teki ise "miktar kuram"dr. Bu okul, 18.yzyldan 1936'lara kadar makroekonomiye egemen olmutur. 1936'da John Maynard Keynes klasik yapy tutan bu stunlar ykmtr. Ancak Keynes ve izleyicileri bir yanl hesbaplama da yapmlardr. Keynesgiller, okullarn klasik harabelerin kalntlaryla kurmam, bunun yerine tamamen yeni malzemelerle yeni bir yap ina etmilerdir. te bu durum ikago niversitesi'ndeki gelenei seven akademisyenlere (Friedman ve izleyicileri) klasik yapy yeniden ina etme frsat vermitir. Monetarist yaklam olarak bilinen bu gr 1960'lardan beri Keynesgilgre meydan okumaktadr. ktisatta para konusu, nasl bir tarihi gelime gstermitir? Para Bir Peedir ? . Klasik iktisatlarn para konusundaki temel eilimleri, bir anlamda, parann ekonomi biliminin en nemli konusu olmamas ynndedir. Klasik sistemde para reel sektr etkilemez. Klasik gre gre, reel deikenler yani deiimi yaplan mallar ve fiyat oranlar (nispi fiyatlar) mal piyasasnda oluur. Buna karlk fiyatlar genel dzeyi parasal sektr tarafndan belirlenir. Bu duruma klasik dikotomi (dikotomi ikiye blme demektir) denmektedir. O halde klasiklere gre para, ekonomiyi rten bir tl peeden baka birey deildir. Yani parann ekonomideki rol yanszdr. Klasiklerin "para bir peedir" sz ne anlama gelir? Say Yasas ve Para Say yasasnedir? Jean Bapteste Say (1767-1832) klasik okulun gelir ve istihdam kuramn ok nl u cmleyle zetlemitir. Her arz kendi talebini yaratr. Bunun anlam udur: Ekonomi hibir ekilde noksan istihdam sorunuylakarlaamaz veya Thomas Malthus'un

etim korkusu gereklemez. Toplam harcamalar (talep), daima retimin tam istihdam milli gelir dzeyinde (arz) olmas iin yeterlidir. Toplam harcamalar (talep), daima retimin tam istihdam milli gelir dzeyinde (arz) olmas iin yeterlidir. Bunun nedenini klasikler yle aklar: Teknoloji veri kabul edildiinde, ekonomide potansiyel retimi, mevcutkapital stoku (fabrika ve tehizat) ile almaya hazr emek gcnn boyutu belirler. Teknik deyimle bu iki retim faktr, retim fonksiyonununbaml deikeni olan retilebilecek toplam mal ve hizmet arzn belirlerler. Say, cari retimin tam istihdam dzeyinde olacan sylemektedir. nk harcamalar, daima retilebilecek tm mal ve hizmetleri satn almaya yeterli byklkte olacaktr. Bunu Adam Smith'in grnmeyen eli, piyasa glerinin karlkl oyunlaryla salayacaktr. - 214

. . ! Eer almak isteyip de i bulamayan bir kimse varsa, bu birey hizmetini daha az paraya sunacaktr. Bylece ucuzlayan emek faktrn, iverenler arzuyla satn alacaklardr. Eer ellerinde srm yava olan mallar varsa mteebbisler bunlar satmakta glk ekecekler, dolaysyla fiyatlarn dreceklerdir. Bylece stoklarn eriteceklerdir. Esnek cretler ve fiyatlar, tm piyasalarn effaflamasn, tm mallarn satlmasn ve tm almak isteyenlerin almalarn salayacaktr. Say baz mallarn talebine bal olarak retiminde arlnn oluabileceini kabul etmektedir. nk talep bu mallardan baka mallara kaym olabilir. Fakat bu talep kay, bu kez harcamalarn yneldii alanlarda ktlk yaratacaktr. Ekonomik sre iinde bu ktlklar ve fazlalklar ortadan kalkacak ve bylece talep arza eit olacak, dolaysyla genel bir ar retim durumu olumayacaktr. Say yasasnnasl formlle gsterebiliriz? Say yasasn nn . Si .. Di i=1 i=1 eklinde ortaya koyabiliriz.

Burada Si ve Di srasyla i malna ilikin arz ve talebi gstermektedir, dolaysyla yukardaki forml tm mallarn arznn, tm mallara olan talebe eit olduunu gstermektedir. Ekonomideki mal saysnn n olduu varsaylmtr. Burada . iareti iki tarafn daima eit olduunu veyazde olduunu gsterm imdiye kadar anlatlanlar birinci nitede de akland gibi bir takasekonomisi iin geerlidir. Herkesin arz dier mal ve hizmetler iin edeer talep yaratmaktadr. Dolaysyla her zaman talep arza eittir. Bir takas ekonomisinde, bir mal bakas satn almakszn satmak mmkn deildir. Byle bir ekonomide, genel ar retim olanakszdr. Ve Say yasas bu zdelii gstermektedir. Say yasas parann yalnzca bir deiim arac olarak kullanld bir dnyada geerlidir. Buradaki para, soyut bir hesap birimi bir "numerair"

dir (rnein elbise veya baka bir mal gibi bir hesap birimi olarak dnlebilir). Bu durumdaki deiim arac, herhangi bir eya olabilir. Fizikselanlamda byle bir maln olu olmamasnn bir nemi yoktur. Ticaret, takasn tm zelliklerini tar. Hi kimse bu eit paray para olarak tutmakda istemez. Bu sadece bir muhasebe parasdr. Bu yzden de tm mallarn toplam deeri, piyasaya arzedilen tm mallara eittir. Yeniden zetlersek, n mal (eya + para) talep edilmekte ve arzedilmektedir. Yukardaki zdelii mallarn miktarlar yerine deerleri asndan yazdmzda arz ve talep edilen miktarlar mallarn fiyatlaryla arpmamz gerekir. Say yasasnn nn . PiDi .. PiSi i=1 i=1 bu ekilde gsterimine Walras Yasas denir. Walras yasasnedir? Ancak para bir kez dolama girince halk bunu elde etmek, tutmak daisteyecektir. nk bir inci nitede incelendii gibi, para hesap birimi olduu kadar iyi bir deer saklama aracdr da. te parann deer saklama - 215

ilevi, Say yasasnn formlletirilmesinde yer almamaktadr. Yani talepedilen mal ve hizme ler arasnda, para aktif olarak yer almamaktadr. Dier mallarn retiminden farkl olarak, gnmzde para retimi hkmetin kontrolndedir. Dolaysyla dier mallarn retiminden farkl olarak, gdml bir para sistemi szkonusudur. Oysa Say yasasndaki mal para, hkmet tarafndan kontrol edilmemektedir. Piyasa koullarna gre serbeste retilen bir mal para sistemi szkonusudur. imdi yukardaki zdelii reel ve parasal olarak yeniden yazalm. nn . PiDi + MD = . PiSi + MS i=1 i=1 Yukardaki zdelie gre mallarn talep veya arz fazlas sfra eit olmaldr. Yani; nn . PiDi -. PiSi = 0 i=1 i=1 olmaldr. Ancak byle bir durumda ekonomide denge olacaktr. Ne var ki ekonomide tam bir dengenin olabilmesi iin para arz veyatalep fazlas da sfr a eit olmaldr. Yani; MD - MS = 0 olmaldr.

zetlersek, ekonomide (mal talebi) - (mal arz) = (sfr) olduunda (para talebi) - (para arz) = (sfr) olmaldr. Bylece Say zdelii, para arz vetalebinin am olmasn iermektedir. Bu srada fiyatlargenel dzeyinin veya mevcut para arznn ne deere ulat yoktur ve para piyasas daima dengededir. nk halk fiyatlar nemsemeksizin mal arzetmekte, bunun karlnda eline para gemekte ve buparayla annda dier mallar ta ektedir. Say yasasnn temel zdeliini aklayarak yorumlaynz. MKTAR KURAMININ TEMEL GR Miktar kuramnn varsaymlarn analiz ettiimizde bu grn neden

gelitirildiini daha kolay anlayabiliriz. Miktar ve Kalite Miktar kuramnn temel fikri son derece basit, ak ve hatta saftr. Miktarc olmak demek kalite fikrine kar kantite fikrini ortaya koymak demektir. Bu adan incelendiinde btn doal bilimler kantitatif tabiatldr. Kaliteden bahsedildiinde llebilir eler ileme sokulamaz. lm uygulanmadnda ise, birok kimse bilim yaplmadn, sanat veya tasvir yapldn dnr. Birok kimse eer lm szkonusu olursa, ekonominin bilim olacan dnr. - 216

tici G Olarak Para Miktar Para miktar, ekonomik hareketin itici gcdr. Bir kimseye miktarc denildiinde, bunun anlam udur. ktisadi yaamn aklanmasnda paramiktar temeldir. Bunu bir rnekle aklayalm. Para miktaryla (M), fiyatlar (P) arasnda rakaml, fiyatlar ynnden pasif ve oransal bir iliki vardr. Eer M= 100 ve P= 100 ise M'nin iki kat artt dnlrse (M=200), olduka ksa bir sre iinde fiyatlar iki kat ykselerek 200'e eit olacaktr. Para miktarnda her ne zaman deime meydana gelirse, fiyatlar geneldzeyinde de annda ve bu deiimle orantl bir deime oluacaktr. te bu nedenle para miktaryla fiyatlar arasnda matematiksel dorusal ilikiyi grmek mmkndr. Deer Kuramnn Uygulanmas ? Gerekten miktar kuram paraya, mallarn deer yasasn yani nedretkuramn uygulamaktadr. Kt olan herey pahaldr. Miktarn deer zerindeki etkisiyle ilgili bu grten para da soyutlanamaz. yleyse parann miktar artnda, deeri decektir. Ayn ekilde eer para miktar arttrldnda para talebi deimezse, parann deerinde d eilimi olacaktr. Bir baka deyimle parann deeri decektir. O halde para eyaya benzemektedir. Ktlk parann deerini arttrr. Parann deeri dier mallara gre derse, dier btn mallarn fiyat ykselir. Bununla birlikte para, dierleri gibi bir mal deildir. Ancak baz ynleriyle paray dier mallara benzetebiliriz. nk ktl kendi deerini yaratmaktadr. Dorudan bir fayda salanamadndan (para yenmez), para yalnzca dier btn mallarn fiyat arasnda ters ynde bir iliki vardr. Bu bir mantk kuraldr. Bir benzetme yaparsak eer uzunluk birimi azalrsa, ayn uzunluu bulmak iin bu birimden daha fazla gerekir. Eer metre yar yarya ksalrsa, ayn uzunluu bulmak iin ondan iki misli gerekecektir. Gerekte bu fikir nemsiz ve basittir, ancak mantksal akl yrtmenin de temelinde yer alr. Burada vurgulanmas gereken bir nokta da udur: Eer ekonomik

dnyada sadece para miktar deiiyorsa, yani alnp satlan mal miktar ayn kalyorsa, reel fiyatlar da ayn kalacaktr. nk reel fiyatlar mbadele edilen eylerin miktar belirler. Eer alverie konu edilen reel miktarlar sabitken para miktar iki kat artarsa, tm fiyatlarn ikiyle arplmas gerekir. Gzden uzak tutulmamaldr ki, para miktarndaki artla fiyatlar genel dzeyindeki ykselme arasndaki orann deimemesi iin dier tm deikenlerin ve koullarn da deimemesi gerekir (ceteris, paribus). Miktar kuramnn temelinde hangi varsaym ve grler yer almaktadr? Aklaynz. DEM DENKLEM VE FISHER'IN MKTAR KURAMI Fisher'in formln incelemeden nce zdelik ve eitlik kavramlar zerinde biraz duralm. - 217

2 . 1+1 ifadesi bir zdelii gsterir. zdelik paralel yatay izgiyle gsterilir ve iki izgiyle gsterilen eitlikten kolayca ayrlabilir. Bir formln iki yan, her zaman ayn eyi ifade ediyorsa zdelik szkonusudur. Tersine, bir denklemden veya eitlikten sz ettiimizde, (rnein y=2xgibi) problemde bili nmeyenler vardr. Eitlik baz koullar altnda oluur ve eitlik sebep kavramn gerekli klar. Oysa zdelikte sebep gerekmez. Kantitavizmi aklamann iki yolu vardr. Birincisi zdelik kavramn kullanmakta ve sebep kavramyla ilgilenmemektedir. kincisi ise eitlii kullanarak sebep kavramyla ilgilenmektedir. zdelik eklinde Deiim likisi Miktar kuramn nce zdelik kavramn kullanarak aklayalm. Formln Oluumu Fisher'in miktar kuramn aklamada birinci aama bireysel aamadr. Bir kimsenin belli bir miktar paras (m), diyelim ki 1000 liras olsun, bireyin satn alaca eyin fiyat 5 lira (p) ise, bu birey bu maldan en ok 200 birim satn alm (veya ilem = t) yapacaktr. Eer ilem biriminin fiyat p ise, birey sahip olduu parayla t ilem yapabilir. Bylece ilemlerin fiyatla arpm bireyin sahip olduu paraya eit olur. Eer bireyin cebinde 10.000 liras varsa ve kitap satn almak istiyorsa, tanesi 500 liradan 20 kitap satn alabilecektir. Bireysel aamada, bireysel zdelii m. pt eklinde yazabiliriz.

kinci aamada tm bireylerin talebinden, piyasa talebine ulaabiliriz. Bunun iin de ceplerinde para olan tm bireyler ve akla gelen tm ilemler toplanr. Herbiri cebinde bir miktar para m, bulunan tm bireyler nakitleri toplandnda bunu, .m eklinde gsterebiliriz. te yandan eer pt arpmlarn toplarsak; pt'den p'yi karmamz gerekecektir. nk builemde fiyat toplanamaz. Bunun yer ortalama fiyat kavram kullanlr ve bu p eklinde gsterilir. Tm fiyatlarn dnlebilir ve gzlenebilir olduunu varsayarsak, tm fiyatlarn arlkl veya arlksz ortalamasn bulabiliriz. Bulunan ortalama fiyat ( p ) yerine, byk harfle P kullanlmaktadr.

(P) dnlebilir tm fiyatlarn ortalamasdr. lemler fiziksel birimler olduundan, toplanabilirler. Eer bir ilem t olarak ifade ediliyorsa bir ekonomide belli bir andaki tm mal ve hizmet ilemleri toplanabilir. Bylece m . P.t zdelii elde edilir. Bireylerce sahip olunan paralar, toplam para arz (M) ile (.m=M), ortalama fiyat (P) ile ve tm ilemleri T (.t=T) ile gsterirsek, zdeliin birinci ekli olan - 218

m . PT ye ularz. . ? Formln oluturulmasnda, nc aama, ok nazik ve ok eskilerde bulunan bir kavramdevreye sokmaktadr. Bu parann dolam hz (V) (Velocity of circulation) kavramdr. V'nin ne anlama geldiini ortaya koyabilmek iin deiim zdeliinin belli bir zaman aral iin geerli olduunu dnmek gerekir. Uygulamada en ok kullanlan zaman aral 1 yldr. Ancak bu zaman aral ay, hafta veya gn olarak da seilebilir. Bu zaman aralnda para piyasada hareket halindedir. Burada aklagelen soru udur. Acaba aynkat para, bir yl iinde yalnzca bir kez mi, yoksa birka kez mi alveriilemlerinde kullanlacaktr?

Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki Eskiehir'den Ktahya'ya 3kamyonluk eya naklettir cektir. Bunun iin ya 3 kamyon tutularak tm eyalar bir anda, ya da ayn kamyona sefer yaptrlarak tama ii gerekletirilebilir. Buradan V'ye geebiliriz. Eer parann dolam hz bykse, tm demeler iin az bir miktar para gerekecektir. O halde V temelbyklktr ve kullanlma ken para miktarn etkileyebilir. te bu nedenle hzn devreye girmesiyle (M.V) geniletilmi miktar kuramnn yeni ilgi merkezi olmutur. Drdnc aamada ise farkl zelliklerdeki para arz dikkate alnp, formle katlr. Fisher'e gre bir ekonomide para hacmi aileden oluur. M, 19.yzylda varln srdren ve gerek tek para olduuna inanlan resmi madeni paradr. Dolaysyla M, szkonusu lkenin sahip olduu altn hacmini gsterir. Gelimi ekonomilerde, buna ek olarak M' kat para hacmini ve M" kaydi para hacmini gstermektedir. Bu parann bir dnem iindeki dolam birbirlerinden farkl olduu iin dolam hzlar da birbirlerinden farkldr. Bu dolam hzlarn srasyla V, V' ve V" simgeleriyle gsterebiliriz. Bylece en mkemmel deiim zdeliine; MV + M'V' + M"V" . PT

formlne ulaabiliriz.

Deiim denkleminin deiik para trleri dikkate alnarak yenidendzenlenmesi ne anlama gel ve sonular dourur? Deiim zdelii Deneyle Dorulanabilir mi? . Analizi yaplacak ikinci nokta, zdelik yn sakl bu formln deneysel olarak dorulanmasnn mmkn olup olmadnn aratrlmasdr. Bu forml incelendiinde, ayn gerein farkl iki aklamas olduu grlr. zdeliin solunda bir ekonomide belli bir dnemde yer alan parasal, sanda ise reel ilikiler yer almaktadr. Mademki iki yanndaki deikenler ayn olay anlatmaktadr. O halde bu zdelik dorulanabilir. i. P nin istatistiksel olarak bulunmas; Hayatta acaba somut olarak fiyatlar genel dzeyini saptamak mmkn mdr? - 219

. . Bu soruya olumlu cevap vermek mmkn deildir. rnein lkemizde perakende fiyat indeksleri ve toptan eya fiyat indeksleri vardr, ancak bu iki indeksi kapsayan bir bileik indeks yoktur. ii. M, M' ve M" nn istatistiksel olarak bulunmas; tr para miktarn istatistiksel olarak bulmak olduka kolaydr. Altn hacmi kolayca bulunur. Ayn ekilde emisyondaki kat para miktar da kolayca hesaplanabilir. te yandan banka hesaplarnn yakndan izlenmesi dolaysyla kaydi parann bulunmas kolaydr. iii. T nin saptanmasndaki glk; Bir lkede bir yl iinde yaplan tm ilemleri saptamak mmkn mdr? Bugn iin byle bir soruya olumlu yant vermek mmkn deildir. Bu konuda varsaymlar ve baz gstergelerle az ok geerli bir sonuca varlmaya allmaktadr.

iv. Dolam hzlarnn bulunmas; Klasik kuramda parann dolam hz kavram ok sevilmekte ve V nin bilinmesiyle problemlerdeki glklerin zmyle ilgili anahtarasahip olunmaktadr. Pa olam hz ok basit bir ifade gibi grnmesine karn, llmesi ok zordur. Parann dolam hz ancak dolayl srelerle llebilmektedir. Altn ve kat para ile hesaplaragiri ve klar hesaplanabilir. Bylece bir tek hesabn ka kez hareket ettiine baklarak V" n istatistiksel olarak saptamak, V ve V' negre daha kolaydr. v. lem dolam hz ve gelir dolam hz; Dolam hzna bilimsel bir aklama getirmeyi denemek iin parann iki tip dolam hz hesaplanmaktadr. Bunlar ilem dolam hz ve gelir dolam hzdr. Eer ilem says biliniyorsa, ilem dolam hz bir para bana tekrarlanan bir tanmdr. nk, V = PT dir. M Dolaysyla V, bir tekrardan teye gitmez. Oysa V' yi tanmlamak iin iyi bir ekilde bilinmeyen bir deiken balang noktas olarak alnmaktadr. Parann dolam hzn bir ikinci yolla gelir kavramna gre tanmlayabiliriz. Bu, parann gelir dolam hz

yani, yl boyunca parann ka kez gelir olduu ve harcanmak iin bir kimsenin mal varlna girdiidir. Parann gelir dolam hzn lmek iin bir kurnazlk yolu seilmektedir. Milli gelir olarak adlandrlan gayrisafi milli hasla kullanlmaktadr. Bylece, V = Y M olmaktadr. Bu kurnazlk sayesinde zellikle V" iin parann dolam hzn lmek mmkndr. - 220

Deiim denkleminin hangi deikenleri llebilir? Eitlik eklinde Deiim likisi . ? . . . Sebep kavramimdi devreye sokulabilir mi? Bu zde felsefi bir sorundur. Parasal ve ekonomik olaylarn sebebi bilinebilir mi? Miktarclar fiyat deimelerinin sebebini kefetmi olduklarn savunan kuramclardr. Genel olarak zdelie giren deikenlerin tm ayn niteliktedir. Yani sebep olan deildir. Miktar kuramclar, deiim zdeliinden belli bir tip P = f (M) fonkisyonu karmaktadrlar. Bir fonksiyonu aklarken, eitliin soluna baml deiken, sana da bamsz deiken konur. Bamsz deiken itici deikendir, bu fonksiyonda yer alan bir deikene bal deildir ve denklemin sol ksmn ynlendirir. O halde P = f (M) eklinde yazdmzda, P bir sonu ve M de bir sebeptir. Burada akla M nin P nin Ancak byle kuramclar u gelmektedir. Acaba neden M = f (P) fonksiyonu yaplmamaktadr. fonksiyonu olduunu d nmek yasak deildir. bir dnceye sahip olunduunda, bunu dnenin miktar arasnda yeri yoktur.

Bu domaya nasl varlmtr? Dinde birok ey vardr ki bunlara ispatlanmakszn inanlr. Buradaki tam anlamyla bir doma deildir. nk, burada ispatlar vardr. Miktarclarn bize sunduklarispatlar nelerdir? Kantitatif ispat birok aamada yaplmaktadr ve birok fikre yer vermektedir. lk olarak daha nce grdmz forml, tartmaya aklk kazandrmak iin tersine evirerek miktarclarn fonkisyonel iliki grlerine uygun hale getirelim. PT = MV + M'V' + M"V" imdi de bu formlde eitliin sanda yer alan deikenlerin, niin sebep olabileceklerini tartalm.

i. Ksa dnemde dolam hzlar sabittir; Birinci gre gre, denklemin sa ksm sebeptir. M, V gibi elemanlar P ve T'yi ynetmektedir. Sa ksmn iinde iki tip deiken vardr. Kantitatif deikenler ve hz deikenleri. Bunlardan hangilerininen nemlileri olduu labilir.

V, V' ve V" kavranlmas zor deikenler olduklarndan miktarclar olduka mahir bir ekilde bunlar sabit kabul etmektedirler. Niin?

nk dolam hz, deme alkanlklar denen, toplumun psikolojik ve sosyolojik alkanlklarna baldr. Tablo 1'de, Fisher'in para vemevduat dolam hzn l etmenler yer almaktadr. - 221

ii. Para emisyonundaki deimeler; Daha nce de belirttiimiz gibi, M, M' ve M" olmak zere eit parann gznne alnmas gerekir. 19.yzylda tm dier paralar altn tabanna gre ayarlanyordu. Dolaysyla fiyat hareketleri altn hareketleriyle aklanmaktayd. Para emisyonunun bu geleneksel ekli bugn artk szkonusu deildir. Artk fiyatlar belirleyen M' ve M" dir. Bir lke modernletike M' ne gre M" nn arl artmaktadr. Yani P deki deimeleri zellikle, bankalarn kredi politikalar aklamaktadr. Tablo 13. 1. V yi Etkileyen Etmenler Bireylerin Alkanlklar Tasarruf ve iddihar (gm) Kredi kullanm ek kullanm Toplumun deme Sistemi Gelir ve demelerin skl (yllk, aylk, haftalk) Gelir ve demelerin dzenlilii Gelir ve demelerin miktar ve zaman olarak akmas Genel Nedenler Nfus skl Ulam hzll iii. T sabit kalmaktadr; Denklemin PT ksm MV ksm tarafndan ynetilmektedir. Dolaysyla PT, MV nin sonucudur. Ancak durumun gl ve bilimsel bir deere kavumas iin T nin yansz kalmas gerektii yolunda bir varsaym gereklidir. Gerekten de T, sabit varsaylmaktadr. Bunun anlam, szkonusu zaman aralnda ekonomik bymenin olmamas demektir. Eer T sabit kalrsa ve para emisyonu iki kat genilerse, P nin iki kat artmas bir zorunluktur. T nin sabitlii domasna bakarak, miktarc dnn, bir lde durgun ve belli bir yl iinde gelimenin olmad bir dnemde ortaya atld dnlebilir. Oysa bir ekonomide retim artabilir. Ekonomigenilerken yaplan ilemler de

para emisyonunun artanksm, bunun karln oluturur. Bu srada P istikrarl kalabilir. Eer byleyse, bu durumda miktar kuramndan sz edilemez. Eer miktar kuramndan sz ediliyorsa, parasal etmendeki tm deimelerin etkilerinin P zerinde olmas zorunludur.

Miktar kuram son derece yanl anlamalara neden olabilir. rnein, V ve T deki deimelerin, yukarda da belirtildii gibi, P zerindeetkileri olabilir. Bura da nemle vurgulanmas gereken nokta, V ve Tdeki deimelerin, para miktarndaki deimeler bamsz olarak meydana gelmi olmasdr. Para miktarndaki deimelerden etkile - 222

nen yalnzca fiyatlardr. Tablo 13.2'de Fisher denkleminin ticaret hacmini etkileyen etmenlerle ilgili grlerine yer verilmektedir. Tablo 13. 2. Fischer Denkleminde Ticaret Hacmini Etkileyen Etmenler reticileri Etkileyen Koullar Doal kaynaklarda corafi yer farkllklar blm retimde teknik bilgi Sermaye birikimi Tketicileri Etkileyen Koullar nsanlarn arzu ve isteklerinin eitlilii ve snrszl reticileri ve Tketicileri Balayan Koullar Ulam kolaylklar Ticarette nispi serbesti Para ve banka sisteminin zellikleri srr ? Deiim denkleminin eitlikeklinde ifadesinde bamlve bamsz deikenler hangileridir? Nasl deiirler? MKTAR KURAMINDA YENLENMELER Walras'n Arzulanan Ankes Gr . . . Walras'n miktar kuramyla ilgili yorumunda arzulanan ankesler fikrinigrmekteyiz. Bun a bazen ankesler kuram da denilmektedir. Arzulanan ankes ne demektir? Her kimsenin belli bir zaman aralnda yapaca ilemler iin varlklar arasnda tutmay arzulad para miktarlarna arzulanan ankes denir. Arzulanan ankes fikri, yani bir kimsenin cebinde tutmay arzulad paramiktar, likidite grne balanmtr. "Para talebi llebilir mi?" Soru, bunun ok g olaca

biiminde yantlanabilir. nk, herkesin kendine zg bir para talebi vardr. Bu talep psikolojik ve arzular da sbjektiftir. Eer bir ekonomide arzulanan tm ankesler toplanabilirse, butoplam para talebini ver ecektir. Para talebi ise miktara baldr. Ancak bu miktarclk psikolojik bir yoruma ve arzuya balandnda, objektif olaraktam bir lm ola arzu sbjektif, buna karlk lm objektiftir. Dolaysyla ortada bir eliki vardr. Balangta psikolojik olan olay rakamlbirekilde nasl aklanacaktr? - 223

Bu nokta zerinde Walrasgil iktisatlar akl yrtmlerdir. Bu iktisatlara gre, toplam para talebinin karsnda bir para arz olmak zorundadr. Yani bu para talebini karlamak iin bir para miktar olmak zorundadr. te bu miktar para otoriteleri dolama sokmaktadr. O halde para arz, belli bir anda, bir lkenin para otoritelerince belirlenen bir veridir.

Bu durumda artk bilinmesi gereken ey, maddi olarak mevcut parann ya da para stokunun sbjektif para talebinden daha gl veya daha zayf olup olmaddr. Yani para arznn para talebinden fazla m, yoksanoksan m olduu saptanm Eer para arz, para talebinin altndaysa, parann deeri ykselecek veya para arz para talebinin stndeyse parann deeri decektir. Doal olarak parann deeri ykseliyorsa fiyatlarda d, parann deeri dyorsa fiyatlarda ykseli eilimi olacaktr. O halde arz yoluyla parann deeri anlalacak ve para btn deiimlerin ortak paydas olduundan fiyatlar zerinde etkisi olacaktr. Buna gre bir maln arz ve talebi ancak ve ancak denge fiyat dzeyinde birbirine eittir. Walrasgil yaklamda birbirlerine ok yakn efektif ankes ve arzulanan ankes ifadeleri yer almaktadr. Efektif ankes, para otoritelerince dolama srlen maddi paray ifade etmektedir. Arzulanan ankesler ise, bunu tayan kiiler tarafndan istenilen, aranlan paray belirlemektedir. Efektif ankesler (Qu) arzulanan ankesler toplam da H ile gsterilmektedir. Efektif ankeslerle (Qu) arzulanan arkesler arasnda bir kyaslamaolacaktr. Ekonomik h ayatta, Qu ve H n deimeleri izlenebilirse, fiyatlarn ne ynde deiecei kolayca anlalacaktr. Bylece Walras, faydann psikolojik devreleri arasnda gei yaparak, nicelcilie (kantitativizme), nitelcilii (kalitatizmi) sokmutur. nk fayda, kalitatif (nitel) bir kavramdr. Bylece nicelikle nitelik arasnda iliki, tm para konularnn temelini oluturur. eyler ne yaln mekanik ne de yaln psikolojiktir. eyler bu ikisinin arasndaki karmadr. te bu nokta para ile ilgli konularn en ilgin ve en zor tarafn oluturmaktadr. Walras'n arzulanan ankes orannedir? Cambridge Miktar Kuram ve Marshall'n (k) s (Nakit TutumuTipi Miktar Kuram) ?

Marshal kantitatif verilere mdahale ederek yeni bir iliki bulmutur. Bu analizde M yine para hacmidir. k olduka esrarl ve snrsz yorumlarayer veren bir faktrdr. P fiyatlar genel dzeyini ve Q szkonusu lke retilmi tm miktarlar gstermektedir. Bylece M= k.P.Q ilikisi yazlabilir. Formle gre, k= 1

V . denemez. M= k. PQ, MV=PQ ilikileri karsnda tarafsz bir gzlemci matematiksel anlamda ne diyecektir veya birinci denklemle ikincisi arasnda hangi iliki vardr? - 224

. . . . ? 1 k ve ayn eyi aklamann iki farkl biimdir. Yani Marshallgil k fakV 1 tr dolam hznn tersidir. k nn yerineyi koyduumuzda, M bulunaV caktr. Bir matematiki iin k, 1 ye eittir. Dolaysyla Fisher denklemiyle, V Cambridge denklemi arasnda bir fark yoktur. Ancak monetaristlere gre k; 1 ye tam tamna eit deildir. nk, ikinci denklemde zamanV szkonusu olmamaktadr. Yani Marshall'n (cambrige) denklemi zamanszdr. Yalnzca bir tan dnlmektedir. Bu durumda, belli bir anda, para miktaryla, retilmi tm mallar arasnda hangi iliki vardr. t annda para miktar tm retilen mallara eit deildir. Para miktaryla mallar arasnda belli bir oran vardr. te bu oran k dr. O halde k, hzn tersi deildir. Bir hzn tersi zamann akmasn gerektirir. (MV=PQ) forml birdnem iinde ifade olunmaktadr. Bir para birimi bir yl iinde acaba ka kez demelerde kullanlmaktadr? Bylece k bir statik ifade, V ise dinamik bir ifadedir. Statik ifade hangisidir? Statik durum, Walras'n arzulanan ankesler kavramyla aklanmaktadr. O halde Marshall'n k si, Walras'n arzulanan ankesine benzemektedir.

Buna gre k, ekonomik birimlerin sahip olmak istedikleri parann gelire orandr. Bir baka deyile k para gereksinimini ifade etmektedir. Yinebir baka deyile k, para kullanm katsays, likidite arzusudur. PQ fiziki

olarak retilen mallar toplamnn bunlarn ortalama fiyatyla arpmna eittir. PQ lkenin, gayri safi milli haslasdr (Y= PQ). Ancak para arz parasal gelire eit deildir. Yani para arz Y= PQ ye eit deildir. Para arz, M=k.PQ=k.Y dir. Gayrisafi gelir kadar paraya ihtiya yoktur. Sadece bir ksm paraya ihtiya vardr. Bu ksm, para ihtiyacn gsterir. O halde, tm gelirin yalnzca bir kesrine eittir. M nin PQ ye oran k dir. Yani M k= P.Q dr. O halde k, bir t anndaki likidite gereksinimidir. Acaba k, V den daha kolay birekilde istatistiksel olarak llebilir mi? - 225

. . Keynes'in Miktar Kuram Aslnda Keynes hayatnn byk bir blmnde miktar kuramyla uramtr. Bu durumda akla yle bir soru gelmektedir. Keynes bir miktar kuramcsmyd? Evet, Keynes miktarcyd. Ancak akllyd, kurnazd ve gerektiinde kendi kendisiyle alay edebiliyor ve rnein "Ben bunu yazdm, ancak daha iyisini bulduumda deitireceim" diyebiliyordu. Keynes'in miktar kuram N= KP + K'Pr biiminde formle edilmitir.

Bu forml, eitli para miktarlarn gznne alan, annda aklanm bir formldr. Bu forml para miktaryla (N) veya daha sonra syledii gibi para arzyla, tketim mallar piyasas arasndaki ilikileri aklamayaynelmitir. Oysa Fisher veya Marshall'n formlleri retim im mallarn birlikte ele almaktayd. Bir kez daha vurgularsak, yukardaki forml yalnzca tketim mallarna uygulanmaktadr. Keynes bir ekonomikbirimin karmak bir tketim esini (istatistikiler buna "nafaka sepeti" derler), nasl saladn aratrmaktadr. Nafaka sepeti, bir tketici biriminin satn alma semboldr. Bu nafaka sepetinin fiyat (P) dir.

Burada nemli olan bir ayrcalk da tketicilerin tketim harcamalarn nakitle mi yoksa kaydi parayla m yaptdr. Keynes tketicinin her iki paray kullanarak almlarn srdrdn dnmektedir. Ekonomik birim belli bir miktar tketim birimini nakitle yapmaktadr. Tketicinin kulland nakit miktar KP ye eittir. Tketici bir ksm tketim birimlerini de kaydiparayla satn a ktadr. Tketicinin kulland kaydi para miktar da (K'Pr) ye eittir. (K'Pr), tketicinin kaydi para ankeslerini ifade etmektedir. Burada ihtiya duyulan kaydi para miktar K'P nn belli bir oranla, r ile arpmna eittir. Burada (r) mevduat hacmiyle nakit arasndaki orandr. Formlde yer alan K nafaka sepetinin nakitle alnan miktarn, K' ise ayn sepetin kaydi parayla alnan blmn gstermektedir. Keynes'in miktar kuram formlnn nemi snrldr. Miktar kuramnda nemli deiikliklere neden olmamaktadr. Burada en nemli nokta fiyatlarn yalnzca para miktarndan deil, ayn zamanda mevduatlarn nakde oranndan etkilenmesidir. Buradaki (r) oran

demelerin psikolojik yapsn gstermektedir. Dolaysyla demelerin psikolojik yaps (P) zerineetki yapmaktadr. Keynes banka politikasnn, karlan nakit hacmini etkileyece dnmektedir. Bankann bankalararas ilikileri, rgtlenme yaps ve kredi kolaylklar veya ksntlar fiyatlar etkilemektedir. Bu anlamda yukardaki formlde yeni bir fikir ortaya kmaktadr. r faktrnn devreye girmesiyle, miktar kuram otomatik olmaktan kmaktadr. Artk yalnzca banknot hacmi fiyatlar etkilememekte, banka politikas da fiyatlar etkilemektedir. Yani kredinin bollamas ve kslmas arzusu, yani (r) faktryle oynanmas fiyatlar etkilemektedir. Bu ekildeki bir yapnn ngrlmesiyle miktar kuram kalitatif olmaya balamaktadr. Yani miktar kuramna, insanlara zg istek de mdahale etmektedir. Keynes'in miktar kuramnn zellii nedir? ? - 226

Miktar Kuram ve Para Talebinin Esneklii Miktar kuram analizlerinin ou, mukayeseli statik analiz eklinde yaplmaktadr. Bu yaplrken, parann ekonomiye uyum mekanizmas gzden kamaktadr ve miktar kuram esneklii (1) olan para talebini iermektedir. Parann fiyat bir birim para iin vazgemek zorunda olduumuz mal miktardr, yani fiyatlar genel dzeyinin tersidir 1. p Belli bir para miktar iin denge fiyat dzeyini oluturarak, parann fiyatyla talep miktar arasndaki ilikiyi bir izimle gsterebiliriz (izim 1). Eer denge fiyat dzeyi 1 ve para arz 1 milyarsa, para arz 2 milyar olduunda miktar kuramna gre denge fiyat dzeyi 2 olacaktr. Parann fiyat (1/p), srasyla 1, 1 2

vb. olduunda, talep edilen para miktar, parann fiyatnn fonksiyonuolduundan, ikizkenar hiperbol eklinde gsterilir. nk fiyatla miktarn arpm bir sabittir. Bilindii gibi ikizkenar hiperboln belirledii fonksiyonlarda her yerde esneklik (1) dir. 1 MM ' s s p 1 ekil 13. 1. Miktar Kuramnda Talep EsnekliMd i 1/2 0 1 m2 m m ekil 13. 1'deki ikizkenar hiperbol denge deerlerini gsterir. Dier koullar

ayn kaldnda, talep edilen miktarlarla fiyat arasndaki ilikiyi gstermektedir. Miktar kuramnda parann talep esneklii neden srekli bire eittir? ? - 227

Gelimekte Olan lkeler ve Miktar Kuram . ? Genel olarak, kalknmasnn ilk aamasnda olan lkelerde miktar kuramnn uygulanablecei, endstrilemi ve belli bir gelime dzeyineulam lkelerde miktar kuramnn uygulanamayaca dncesi vardr. Bu durumdayle bir sorunun sorulmasgerekmektedir. Kalknma derecesine gre miktar kuramnn geerlilii niin dorulanmakta veya dorulanmamaktadr? Bunun eitli nedenleri vardr. Bunlar; i. Gelimekte olan ekonomiler bilinsiz ekonomilerdir: Gelimenin ilk aamasnda ekonomik birimler, uyduklar mekanizmalar konusunda bilinsizdirler. te bu bilinsizlik atmosferi iinde liberal ekonomi olumutur. Ekonomik birimler gerek ekonomik birimhaline geldike, yani kiiler n e yaptklarn bildike, davranlarn yneten mekanizmalarn bilincine varmaktadrlar. Bu durumdaki ekonomiler iin miktar kuram uygulanamaz. ii. Gelimekte olan lkelerde tketim eilimi gldr: Gelimenin balarnda olan ekonomilerde tketim eilimi ok gl, tasarruf eilimi ise zayftr. te yandan gelimekte olan lkelerdeki tasarrufun zellii, gelimi ekonomilerden farkldr. Gelimekte olan ekonomilerde gsteri tasarrufu da szkonusudur. Byle bir tasarruf ou kez retim ve yatrma dnmez.

iii. En az yaam dzeyine ulalamamtr: Varl srdrmek iin bir temel gelire ulalmas gerekir. Bu gr klasik retinin temelidir. Az gelimi lkelerde yaam dzeyi oldukadk olduundan, halk arasnda dalan para, asgari yaamn iin kullanlr. Harcamalar tasarruflara yer brakmaz ve tm para tketim harcamalarna gider. Dolaysyla bu lkelerde, paraemisyonuyla tketim harcama ar arasnda dorudan bir iliki vardr. Ayrca para ve fiyatlar arasnda ok belirli bir iliki de vardr. Azgelimi lkelerde oransall, yani emisyon artyla fiyat art arasndaki oransal ilikiyi gstermek mmkndr. Artrlan para arz, tketim mallar talebine dntnden, dorudan doruya fiyatlar etkiler. iv. Bask altna alnamaz tketim, gsteri ve taklit tketimi yaygndr: Az gelimi lkelerde, tketimin bir blmn bask

altna almak olanakszdr. nk bu tketim en az (asgari) yaam dzeyini srdrmek iin gereklidir. te yandan tketimde taklit esi, bilinsiz ekonomilerin en belirgin zelliklerinden birisidir. Gsteri etkisiyle tketimde, gelimekte olan lkelerde ok karlalan bir durumdur. Bu iki etki ekonomide tasarruflar zerinde olumsuz, tketim zerinde ise artrc ynde etki yapar. Bylece halkn eline geen paralarn tamam harcanr. Bu harcamalar retimi deil, fiyatlar artrr. Klasiklerle monetaristler arasnda miktar kuramnn yorumu asndan ne farkllk vardr? - 228

zet Klasik kuramda para, reel ilikileri etkilemez. Dolaysyla para bir tldr. te yandan Say-Walras zdeliine gre mal arz ve mal talebi ile para arz ve para talebinde bir fazlalk olamaz. Miktar kuram, deiim denkleminde para miktarndaki deimelerin fiyatlar oransal olarak artrmasdr. Cambridge miktar kuram Fisher'in miktar kuramnn V nin yerine k konulmueklidir ve k= 1 V dir. Miktar kuramnda para talebi erisi, esneklii 1'e eit bir ikizkenar hiperboldr. Bir lke ne kadar az gelimise o lkede miktar kuramnn doruluu o lde kantlanabilir. Modern Monetaristler, klasik iktisatlarn tersine ksa dnemli analizlerle ilgilenirler. Sorular 1. Aadakilerden hangisi klasik iktisatlarca varsaylmtr? a. cretler ve fiyatlar rijittir b. Yatrmlar para arzna baldr c. Parann dolam hz sabittir d. Her arz kendi talebini yaratmaz e. Para reel ekonomiyi etkiler 2. Miktar kuramna gre, a. Fiyatlardaki art parann dolam hzn artrr b. Para arzyla fiyatlar arasnda oransal iliki vardr c. Para arzndaki art parann dolam hzn azaltr d. Yukardakilerden hibiri doru deildir e. Yukardakilerin hepsi dorudur 3. Monetaristler klasik miktar kuramclarndan hangi noktada ayrlrlar? a. cretleri rijit kabul ederler. b. Fiyatlar rijit kabul ederler. c. Para emisyonunun milli gelir ve fiyatlar ksa dnemde etkileyebileceini sylerler. d. Para emisyonunun uzun dnemde fiyatlar etkilemezliini kabul ederler. e. Devletin ekonomiye mdahalelerini isterler. - 229

4. Aadakiler hangisi miktar kuramn verir? a. MV = PT b. MV = PQ c. M = kPy d. P = f (M) e. P = Q M 5. Fisher yaklamnda V = 4 ise Cambridge yaklamnda k= nedir? a. 4 b. 5 c. 0,25 d. 0,4 e. 0,05 Kaynaka CHABERT, Alexandre. Structure Economique et Theorie Monetaire, Calin, Paris, 1956. FISCHER, Douglas. Money and Banking. Richard D.Irwing, Illinois, 1971. GUITTON, Henri. La Monnaie, Dalloz, Paris, 1973. H, Mkerrem. Para Teorisi. Sermet Matbaas, stanbul, 1969. CAL, Tezer. Para Teorisi, Turhan Kitabevi, Ankara, 1981. PARASIZ, lker. Para Ekonomisi. Doan Matbaas, Ankara, 1978. RITTER, Lawrence, S. SILBER William. Principles of Money, Banking and Financial Markets, Basic Books Inc., New York, 1977. - 230

NTE 14 Parasal Denge Teorileri ve Modern Miktar Kuram Bu nitede... nitenin temel konusu, Modern miktar kuramnda parasal dengesizliklerin nedenini ortaya koymaktr. Bu amala para talebininistikrarlolup olmamas; para arzndaki deimelerin, temel makroekonomik deikenlere bir gecikme ile yansyp yansmad tartlmaktadr. alma Biiminelikin Olarak... nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde, niteyi tekrar inceleyerek bunlarn nedenlerini renmeyealnz. - 231

PARASAL DENGE TEORLER VE MODERN MKTAR TEORS Bir ekonomide, arz edilen para mutlaka ekonomik birimlerin ve bankalarn portfylerinde olaca iin, toplumun btn asndan bakldnda para arz her zaman para talebine eittir. Para arz ile para talebinin ortakkavramlar olmas parasal dengeyi her zaman mmkn klmaktadr. Ancak bu durum, parasal dengesizliin ne olduunu anlamamz gletirmektedir. Bu nedenle, parasal denge/dengesizlik olgusuna baka bir adan yaklalmas gerekir. Buna gre, parasal denge; mevcut para miktarnn elde tutulmak istenen para miktarna eit olduu durumdur. Bu anlamda, fiilen elde tutulan para miktaryla elde tutulmak istenen para miktar arasnda bir dengesizlik varsa, parasal dengesizlik sz konusu olacaktr. Bu ereevede ele alndnda Miktar teorisinin Fisher yaklam, "elde tutulmak zorunda olunan para miktarn" analiz ettii iin "parasal denge" anlayn yanstmaktadr. Oysa ki Cambridge yaklam "elde tutulmak istenen para miktarn" vurgulad iin "parasal dengesizlik" fikrininkkenini temsil etmektedir. Friedman'n yaklamolan modern Miktar teorisi de "elde tutulmak istenen para miktarn" analiz ederek parasal dengesizlik dncesine dayanr. Ancak Modern miktar teorisinde para talebi istikrarlvarsayldiin parasal dengesizliin nedeni para arzndaki dalgalanmalardr. nk Friedman'n analizinde para bir maldr ve sadece deiim amacyla talep edilir. MODERN MKTAR TEORS ! Keynes, Analizinde para talebini belirleyen gdleri analiz ederken, Friedman para talebini etkileyen deikenleri analiz etmektedir. Yine, Keynes'in analizinde para sadece finansal aktiflerin yakn bir ikamesi iken, Friedman'n analizinde para, finansal aktiflerin yansra reel aktiflerin (rnein buzdolab, araba gibi) dayankl mallarn yakn bir ikamesidir. Gndelik yaamnzdan hareketle, lkemiz koullarndikkate alarak, parann tahvil ve hisse senedi gibi finansal aktiflerin yansra reel aktiflerin de bir ikamesi olup olmadnaklaynz. PARA TALEBN BELRLEYEN FAKTRLER ? Friedman, para talebi fonksiyonunu servetin nihai elde edicileri (yanihanehalkla r) asndan ve firmalar asndan incelemektedir.

Friedman'a gre, hanehalklar asndan bakldnda para talebini belirleyen ana faktr bulunmaktadr. Bunlar; . Bte olanaklar ile snrlanan toplam servetin elde tutulu biimi . Farkl servet trlerinin getirileri . Zevk ve tercihler. Gerek Klasik miktar teorisinden gerekse Keynes'in likidite tercihi teorisinden ok nemli bir farkll temsil etmesi nedeniyle para talebi fonksiyonunda servetin nasl ele alnd, nasl tanmland ok nemli bir husustur. - 232

! ! Burada dikkat edilmesi gerekli olan noktaudur: Friedman'n servetin ls olarak kullandgelir kavram, cari gelir deil srekli gelirdir. Srekli gelir, gemiteki,imdiki ve gelecekteki gelirlerin bir ortalamasdr. Friedman'a gre, cari gelirin deil srekli gelirin kullanlmasnn temel nedeni, srekli gelirin cari gelire gre daha istikrarlolmas, yldan yla ok byk dalgalanma gstermemesidir. Bu nedenle bir uzuun dnem kavramolan srekli gelirin kullanlmasdaha dorudur. Friedman'a gre, gelir dzeyinin parann yaptiin bir ls olarakdeil, servetin bir gstergesi / temsilcisi olarak ele alnmas, modern miktar teorisi ile klasik miktar teorisi arasndaki en nemli farkoluturmaktadr. Klasik miktar teorisi ile Modern miktar teorisi arasndaki en nemli fark nedir? Aklaynz. Para talebini oluturan ikinci ana deiken, farkl servet trlerinin getirileridir. Friedman'n ele ald servet trleri unlardr: Para ? Parann en nemli zellii en likit varlk oluu ve bu nedenle deiimlerde genel kabul grmesidir. Friedman paray bir mal olarak ele almakta ve Keynes'te olduu gibi parann talep edili amacna gre farkl snflandrmalar yapmamaktadr. zerine ek ekilebilen vadesiz mevduatlar da para kadar likittir vepara gibi sfr getiri ye sahiptir. Bu anlamda elde para bulundurmann alternatif maliyetleri unlardr: . Para sfr getiriye sahip olduu iin ilk alternatif maliyet vazgeilenfaiz geliridir. . kinci olarak elde para bulundurmak bireylerin satn alma gleriniazaltmaktadr. Bu anlamda, ekonomik birimler asndan elde para bulundurmann alternatif maliyeti arttka, para talebi azalmaktadr. Tahviller Ekonomik birimler asndan tahvilin getirisi iki ksmdan olumaktadr: . lki tahvilin zerinde yazl olan nominal getiri orandr. . kincisi ise tahvilin piyasa deerindeki deimelere bal olarak ortaya kan sermaye kazan ve kayplardr. Hisse Senetleri Tahvillerden farkl olarak hisse senetlerinin getirisi farkl

kaynaktanolumaktadr. . Hisse senedinin nominal kr pay . Hisse senedi deerindeki deime . Fiyat deimeleri nedeniyle hisse senedi kupon deerindeki art ve azallar. - 233

! ! Beeri Sermaye Buraya kadar anlatlan servet trleri finansal servet biimleridir. Beeri sermaye ise bireyin kalifikasyonu ile ilgili bir servet trdr. Beeri sermaye ile ilgili temel sorun, getiri orannn saptanmasnn g olmasdr. nk beeri sermayenin srekli olarak fiyatlandrlmasn salayan piyasalar bulunmamaktadr. Ancak bireysel adan, beeri sermayenin dzeyi para talebini etkilemektedir. Beeri Olmayan Sermaye Bunlar dayankl tketim mallar gibi fiziksel mallardr. Fiziksel mallarn getiri oran, fiyatlar genel dzeyinin zaman iindeki deiimi bulunarak elde edilebilir. Daha nceki madde'de ele alnan beeri sermayenin lm zorluklar nedeniyle Friedman, para talebi fonksiyonunda beeri sermayenin etkisini gstermek amacyla beeri sermayenin beeri olmayan sermayeye orann bir deiken olarak kullanmaktadr. Friedman'n analizinde para talebini belirleyen nc ana deiken zevk ve tercihlerdir. Servet sahiplerinin, servetlerinin kompozisyonu vegetirile ri deitike zevk ve tercihler deiebilir. Ancak Friedman analizlerinde zevk ve tercihleri veri kabul etmektedir. Buraya kadar yaplan aklamalardan hareketle, hanehalklar iin paratalebi fonksiyonu u biimde ifade edilmektedir: Y dp Md = f , rb , re , 1 . ; w , u rpdt Burada Md = Nominal para talebini rb = tahvillerin beklenen getiri orann re = hisse senetlerinin beklenen getiri orann = Fiziksel mallarn fiyatlarnn zaman iinde deiimini 1 dp . pw dt = Beeri sermayenin beeri olmayan sermayeye orann

u = zevk ve tercihleri Y = gelir akmlarnn faiz oran ile iskonto edilmi halini ve r r = ortalama faiz orann gstermektedir. Friedman para talebi fonksiyonunu fiyatlar genel dzeyine kar birinci dereceden homojen bir fonksiyon olarak ele almaktadr. Para talebi fonksiyonunun fiyatlar genel dzeyine gre birinci dereceden homojen olmasdemek, fiyatlar genel dzeyi, rnein %10 orannda deitiinde, para talebinin de %10 deimesi demektir. Bu nedenle para talebi fonksiyonu reel para talebi fonksiyonu olarakifade edileb ilir. Ayrca ortalama faiz oran (r), hisse senedi ve tahvillerin - 234

? getiri oranlarnca temsil edilecei iin fonksiyondan karlabilir. y = Y = reel gelir akm olarak tanmlandnda, fonksiyon u ekilde pyazlabilir: M = f y , rb , re , 1 . dp , w , u p p dt Ayrca Friedman'a gre para talebi fonksiyonu gelire gre de 1. dereceden homojen kabul edilebilir. Bu durumda para talebi fonksiyonu u ekilde ifade edilebilir: M = f y , rb , re , 1 . dp , w , u p p dt Ya da dp Y Y = v rb , re , 1 . , , u . M pdtpBu son ifade itibar ile ele alndnda Modern miktar teorisi u ekilde grnmektedir: Y = v . M Nominal

Para stoku Gelir Parann dolam hz Ancak burada dikkat edilmesi gerek nokta udur: Klasik Miktar Teorisinin tersine parann dolanm hz sabit olarak ele alnmamakta, baz deikenlerin fonksiyonu olarak tanmlanmaktadr. Para talebi fonksiyonunun gelire gre birinci dereceden homojen olmas para talebinin gelir esnekliinin 1 olmas demektir. Bu ise para talebifonksiyonunun istikrarl bir fonksiyon olduunun bir baka kantn oluturmaktadr. Ancak yaplan baz almalarda para talebinin gelir esnekliinin 1'den byk olduu bulunmu ve bu durum parann dolanm hznda ortaya kan srekli deiikliklerin kant olarak gsterilmitir. Ayrca yaplan almalarda, para talebinin faiz esneklii sfr ya da ihmal edilebilir lde dk bulunmu, bu bulgu da para talebinin istikrarl oluunun baka bir kant olarak kullanlmtr. Friedman'a gre para talebinin istikrarloluu ile ilgili temel kantlar nelerdir? Aklaynz. - 235

! ! Para talebinin istikrarlolarak ele alnmas, parasal dengesizliklerinpara talebinden deil para arzndan kaynaklanmasdemektir. Bu bakaspara arznn dsallgrnn temel dayananoluturmaktadr. Ancak para arznn dsal olduunun gsterilmesi iin tekbana yeterli deildir. Aynzaman onksiyonunun para talebi fonksiyonundan bamsz olduunun ispatlanmasgerekmektedir. Bu ise, Friedman'n analizi erevesinde "aktarma mekanizmasnn" ileyibiimi ile analiz edilmektedir. . ! Friedman'a gre aktarma mekanizmasnasl ilemektedir? Friedman'a gre aktarma mekanizmas yle ilemektedir: Para arz arttnda bireylerin ellerindeki para miktar, elde bulundurmak istedikleri para miktarn amaktadr. Para sadece finansal aktiflerin deil, reel aktiflerin de yakn bir ikamesi olduu iin, para arzndaki art dorudan talepfazlasna dnmekte, bu ise fiyatlar genel dzeyini ve nominal GSMHdzeyini maktadr. Burada dikkat edilmesi gerekli olan nokta udur: Para arzndaki artlarn dorudan "talep fazlasna" dnebilmesi iin, faiz oranlarn ve milli gelir dzeyini etkilemesi gerekir. Friedman'n analizinde bunu mmkn hale getiren unsurlardan ilki para talebinin faiz esnekliinin sfr oluudur. Yani para arzndaki deimeler faiz orann etkilese bile, para talebinin faiz esneklii sfr ya da sfra ok yakn olduu iin, para talebini etkilemez. kinci olarak da Friedman uzun dnemde parann reel etkiler yaratmadn yani yansz olduunu varsaymaktadr. Bu erevede temel sorunun, para arzndaki deimelerin ksa dnemde reel etkiler yaratnn incelenmesi olduunu ifade etmektedir. Yani Friedman, para arzndaki artlarn ksa dnemde milli gelir dzeyini etkileyebileceini sylemekte, ancak bunu nlenmesi gerekli olan bir durum olarak ele almaktadr. Friedman, para arzndaki deimelerin ksa dnemde reel etkiler yaratabileceini yani retim ve istihdam hacmini artrabileceini, ancak uzun dnemde reel etkiler yaratamayacan yani yansz olduunu belirtmektedir. Bu grlerini Phillips Erisi aracl ile ortaya koymaktadr.

Phillips erisi ilk olarak A. W. Phillips tarafndan formle edilmitir. Phillips erisi ilk hali ile, Nominal cretlerin arthzile isizlik oran arasnda ters ynl bir iliki olduunu ortaya koymakta idi. Buna greNominal cretlerin ar diinde isizlik orandyordu. Yani Nominal cretlerin artoranile isizlik oranarasnda bir deitokuilikisi vard. Ancak Friedman, nominal cretleri ele almas nedeniyle Phillips erisinin bu ilk halini benimsememitir. Ve Phillips ilikisini fiyat deimelerinin etkilerini ierecek biimde reel cret dzeyindeki deimelerle, isiz oranndaki deimeleri ilikilendirerek ele almtr. Daha sonra yaplan almalarda Phillips ilikisi, enflasyon oran ile isizlik oran

ilikilendirerek ifade edilmitir. Friedman, Phillips erisinden hareketle parann ksa dnemde reel etkiler yarattn ancak uzun dnemde yansz olduunu u ekilde ortayakoymaktadr. - 236

Enflasyon oran ( . ) .2 .1 0 B .* 2 U* A U 1 . .* 1 ekil 14.1. Phillips .3* Erisi. sizlik Oran ( U ) . ! Friedman parann uzun dnemde yansz olduunu ortaya koyarken, balang durumunu ifade eden .1* Phillips erisinden hareketle u soruyu soruyor: Acaba para arzartrlarak yaratlacak olan.1 dzeyindeki enflasyon, isizlik orannn U1dzeyinde srdrlmesini olanaklklar m? Friedman'n bu soruya verdii nihai yant yle: Enflasyonla isizlik arasndaki iliki analiz edilirken, temel sorun enflasyon orannn ne olduu deil, ekonomik birimler tarafndan tahmin edilip edilememesidir. Bu adan Friedman'n analizinden "beklenen enflasyon"' ve "beklenmeyenenflasyon kavramla r ok nemli bir yere sahiptir. Bu erevede ekil 14.1 aracl ile Friedman'n grleri u ekilde ortaya konabilir: Balangta enflasyon oran U* dr. Acaba para otoriteleri para arzn artrp .1 kadar bir enflasyona yarattklarnda isizlik oran U1'e drlebilir mi? Ve daha da nemli olmak zere U1 isizlik oran

srdrlebilir mi? .1* Phillips erisine gre enflasyon oran .1 olduunda isizlik U1'e debilir. Dolaysyla para arz artrlp enflasyon yaratlarak ekonomide reel etkiler yaratlabilmektedir. Ancak Friedman'a gre, budurum geicidir. nk Fiyat art beklentileri bir sre sonra gerek enflasyon oranna uyum gsterecektir. Dier bir deyile enflasyon beklentileri gerekleen enflasyon oran (.1)'na gre yeniden ayarlanacak veksa dnem Phillips erisi . 'den .2* 'ye kayacaktr. Dolaysyla balangtaki isizlik dzeyi U* 'a geri dnlecek ve bu isizlik dzeyinde dahayksek enflasyon sz konu acaktr.

Burada nemli olan noktaudur:.2* Phillips erisine gre, isizlik orannU1 dzeyine indirebilmek iin daha yksek bir enflasyonun(.2) yaratlmasgerekmekted Yani parasal deimelerin ksa dnemde aynreel etkiyi yaratabilmesi, ancak enflasyon orannn srekli olarak artmasile mmkndr. Dolaysyla uzun dnemde Phillips erisi, AB ile gsterilen dik bir eridir. Dier bir deyile, ksa dnemde enflasyon oran ile isizlik oran arasnda var olan dei toku, geici bir dei tokutur. Uzun dnemde dei toku sz konusu deildir. Yani para uzun dnemde reel etkiler yaratamaz. - 237

? Uzun dnem Phillips erisinin yatay ekseni kestii U* isizlik oran, Doal isizlik Orann gsterir. Her ekonomide doal bir isizlik oran vardr. Doal isizlik orannn dzeyi, mal ve hizmet piyasalarnn yapsna, igc mobilitesine, sendikalarn gcndeki deiime gre deiir, sabit bir oran deildir. Ksa dnem Phillips erisi ile uzun dnem Phillips erisi arasndaki farkllklaraklaynz. FRIEDMAN'IN PARA POLTKASINA LKN SAPTAMALARI VE NERLER Friedman para politikas nermelerini formle etmeden nce u saptamalar yapyor. Para politikas aracl ile yaplamayacak olan eyler unlardr: lk olarak para politikas aracl ile faiz oranlar kontrol edilemez. kinci olarak ise, isizlik oran drlemez. Para politikasnn ara hedefi ve nihai hedefi nedir?

Bu ikinci saptama sorularnn cevaplanmasn olanakl klar. Friedman'a gre para politikasnn ara hedefleri parasal byklklerin; nihaihedefi ise fiyatlar genel dzeyinin kontolu olmaldr. Bu ara hedeflere ve nihai hedeflere ulalrken para politikas arac olarak ak piyasa ilemleri yeterlidir. nk iskonto politikas ve zorunlu karlklar politikasnn nemli dezavantajlar vardr.

Bu iki politika aracnn ortak dezavantajbeyan etkisi yaratmasdr. Beyan etkisiudur: Merkez bankas, rnein, iskonto oranlarnve zorunlu karlk oranlarnartrabilir. Ancak amacskpara politikasuygulamak deilse, para politikasaralarndaki deiim, piyasalarcagelecekte skpara politikasuygu ir gstergesi olarakkabul edilirse, merkez bankaspiyasalar zerinde istemedii bir etki yaratmolur. Bu nedenle Friedman'a gre, farklmevduat trlerine farklzorunlu karlk oranuygulanmamalve nihai olarak, zorunlu karlklar politikasuygulamadan kaldrlmaldr.skonto politikasda uygulamadankaldrlmal, eer kaldrlamyorsa piyasa malve piyasa faiz oranna gre otomatik deiimi salanmaldr. Bu saptamalar ortaya konduktan sonra aklamalar yaplmaldr.

Daha nce ifade edildii gibi, Friedman'a gre para talebi istikrarldr. Parasal dengesizliklerin nedeni, para otoritelerinin para arzn gelii gzel artrmalardr. Bu nedenle enflasyon parasal bir olgudur. Enflasyonun kontrol edilmesi iin para arz kontrol edilmelidir. Friedman, monetarist yaklam erevesinde para arznn ynetimi ile ilgili olarak gz nnde bulundurulmas gerekli olan hususlar yle sralyor: . Para miktarndaki byme oran ile nominal gelirin art oran arasnda tutarl bir iliki bulunmaktadr. Para miktar hzla bydnde nominal gelir hzla artmakta; para miktar hzla azaldnda, nominal milli gelir de ayn hzla azalmaktadr. . Parasal bymedeki deiikliin, nominal milli gelir zerinde etkisini gstermesi zaman almakta ve bu zaman fark deikenlik gstermektedir. Bu nedenle bu iki deiken arasndaki iliki, ksa dnemde - 238 . !

aka grlebilen bir iliki deildir. Yani, bugnk parasal deime oran ile bugnk nominal gelir deime oran arasnda yakn bir iliki yoktur. Bugnk nominal gelir dzeyindeki deimelerin nedeni, para arznda gemi dnemlerde ortaya kan artlardr.

. Parasal byme oranndaki bir deiiklik, nominal gelir dzeyi zerindeki etkisini 6 ay ile 9 ay sonra gsterecektir. Bu ortalama bir sredir. Gecikme bazen daha uzun, bazen daha ksa olabilir. Ancak farkl lkelere ynelik olarak yaplan almalar, gecikmenin ortalama 6-9ay olduunu gstermekted . Para arzndaki artn nominal milli gelir zerindeki etkisi, ilk olarak, retim hacmi zerinde ortaya kar. retim hacminde ortaya kan deimenin fiyatlar genel dzeyi zerindeki etkisi 6-9 aylk bir gecikmeile ortaya kar. Buna gre pa a arzndaki deiimin fiyatlar genel dzeyine yansmas toplam olarak 12-19 aylk bir gecikmeyle ortaya kar. Friedman'a gre, bu gecikmeler enflasyonu balatmann ne kadar kolay, enflasyonu durdurmann ise ne kadar g olduunu ortayakoyar. Enflasyonun domasna ngel olunmas gerekliliinin nedeni budur. Para arzndaki deimelerin milli gelir ve fiyatlar genel dzeyi ze? rindeki etkisinin ortaya kmasnda sz konusu olan gecikmeler nelerdir? Aklaynz.

. Enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olgudur. Ancak paramiktarndaki hzl artn nedenleri, farkl koullar altnda ok farkl biimlerde ortaya kabilir. Bu art kimi zaman yeni altn yataklarnn bulunmas, kimi zaman bankaclk sisteminde deimeler, kimi zaman zel harcamalarn finanse biimleri ve ou zaman da hkmet harcamalarnn finansmanndan kaynaklanabilir. . Hkmet harcamalarndaki artn enflasyonist etkiler yaratp yaratmayaca, harcamalarn finanse edilme biimine baldr. Hkmet harcamalar para baslarak finanse ediliyorsa, enflasyonist etkiler yaratacaktr. Hkmet harcamalar vergileri artrarak veya i borlanmayoluyla finanse edilirse, bunun ekonomi zerindeki etkisi bu kaynaklarn devlet deil de, zel sektr tarafndan kullanlmas durumunda ortaya kacak olan etkiye gre deerlendirilmelidir. Bu nokta Friedman'a gre nemlidir. nk kamu harcamalarnn i borlanma yoluyla finanse edilmesi; faiz oranlarn artrarak, zel sektr asndan dlama etkisi (crowding-out) yaratr. Friedman'n en son maddede bahsedilen grlerini lkemizde 1994? ylnda yaanan kriz as ndiriniz. . Para arzndaki artn faiz oranlar zerindeki ilk etkisi, faiz oranlarn

drmek eklinde ortaya kar. Ancak parasal genileme harcamalar ve fiyatlar artrdka, ekonomide kredi talepleri artar, bu ise faiz oranlarn ykseltir. Bu nedenle para arz ve fiyat artlarnn en yksek olduu lkelerde faiz oranlar da en yksek dzeydedir. Tersine, para arz ve fiyat artlarnn en dk dzeyde olduu lkelerde faiz oran da en dk dzeydedir. - 239

Friedman'a gre . para talebi istikrarl olduu iin . para arzndaki deimenin milli gelir ve fiyatlara yansmas bir zaman gecikmesini gerektirdii iin, para politikasnn ynetiminde "parasal kural" uygulanmaldr. Parasal Kural, para stoku her yl %3-%5 arasnda deitirilerek uygulanmaldr. Parasal kural uygulamasnda M2 para stoku kullanlmaldr. nk gzlemler, M2'deki yllk dalgalanmalarn istikrarl olduunu gstermektir. Ayrca parasal kural, konjonktrel deiimlere gre revize edilip, fiilen ilemez hale getirilmemelidir. Parasal Kural uygulamalar istee bal (ihtiyari) para politikas uygulamalarnn terk edilmesini gerektirir. Friedman'n analizinde "parasal kural" fikrinin dayanaklarnelerdir? Aklaynz. zet ? Ekonomilerde her zaman para arz ve talebi dengededir. Ancak, eldetutulmak istenen para ile para arz birbirini tutmadnda, para arz ve talebinde dengesizlikten sz edilebilir. Friedman'a gre para talebi fonksiyonunu . Bte olanaklar . Farkl servet trlerinin getirisi . Zevk ve tercihler etkiler. Friedman'a gre para talebi istikrarl ve para arznn ekonomiye yansmas gecikmeli olduu iin, para stokunun belli bir sabit oranda artrlmas tarznda "bir kural" uygulanmaldr. Sorular 1. Friedman'a gre, para aadakilerden hangisidir? a. Deiim aracdr b. Deer saklama aracdr c. Hesap birimidir

d. Dier mallar gibi bir maldr e. Bir tl peedir 2. Modern miktar teorisi aadakilerden hangisiyle ifade edilir? a. MV=PT b. y'=PT c. Y=VM d. MV=Py e. MP=Vy - 240

3. Uzun dnen Phillips erisi ile ilgili olarak aadakilerden hangisidorudur? a. Esneklii sfrdr. b. Esneklii birdir. c. Esneklii sonsuzdur. d. Esneklii birden byktr. e. Esneklii birle sfr arasndadr. 4. Friedman para politikas arac olarak aadakilerden hangisininermektedir? a. Ak piyasa ilemleri b. skonto politikas c. Zorunlu karlklar politikas d. Faiz oranlarnn kontrolu e. Kambiyo kontrolu 5. Friedman'a gre, "parasal kural" nerisinin dayanaklarndan biri olanpara arzndaki deimelerin nominal milli gelire etkisinde oluan gecikme sresi aadakilerden hangisidir? a. 1-2 ay b. 2-4 ay c. 4-6 ay d. 6-9 ay e. 9-12 ay - 241

Kaynaka IKRIKI, Mustafa; Trk Bankaclk Sistemine likin Bir Deerlendirme (1973-1988), MPM Yayn No: 424, Ankara, 1990. NDER, zzettin; TREL, Oktar; EKNC, Nazm ve SOMEL, Cem; Trkiye'de Kamu Maliyesi, Finansal Yap ve Politikalar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1993. PARASIZ, lker; Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi KitabeviYaynlar, Bursa, 1992 . TOPRAK, Metin; Trk Ekonomisinde Yapsal Dnmler: 19801995, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1996. YILDIRIM, Sevdil ve ALTU, Ouz; Trk Bankaclk Sisteminin Deerlendirilmesi: 1980-1993 Dnemi, SPK Yayn No: 17, Ankara, 1995. - 242

N TE 15 Keynesgil Sistemde Para Bu nitede... nitenin temel konusu Keynesgil sistemde para'nn nasl etkiler yarattnn incelenmesidir. Keynesgil sistemin ayrd edici zellii, speklasyon gds ile para talebine yer vermesi ve atl fonlarn nasl aktif fonlar haline dntrleceinin incelenmesidir. Bu amala, harcamalar belirleyen faktrler, faiz oran ile ilikilendirilerek ortaya konmaktadr. alma Biimine likin Olarak... Bu niteyi almaya balamadan nce, klasik sistemde para konusunu anlam olmanz gerekir. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 243

KEYNESGL SSTEMDE PARA

Bilindii gibi Klasik para teorisinin zn oluturan dikotomik yaklamda, para sadece bir deiim arac olarak ele alnmaktadr. Say Yasasna bal olarak, tm gelirler derhal ve tamamen harcand iin bir talepyetersizlii sorunu domamaktadr. Bu nedenle, tam istihdama ulalmas ve tam istihdamn srekli bir durum olarak var olmasnn nnde, talepynnden bir sorun bu maktadr. Tam istihdam srekli bir durum olarak ele alnnca, dikotomik analizin kendi mant iinde para, fiyatlar genel dzeyinin belirlenmesini salayan basit bir ara durumuna dmektedir. 1930 ylnda yaanan dnya bunalm, milyonlarca insann isiz kalmasna yol amt. Bu durum, yaygn isizliin "gnll (iradi) isizlik" kavramile aklanamayaca, aksine "gayri iradi isizlik" kavramile aklanabilecei ynnde grlerin domasna neden olmutur. "Gayri iradi isizlik" kavram, Keynesgil Sistemin temel dayanaklarndandr. Keynesgil Sistemi detayl bir ekilde ortaya koymadan nce bir hususuzellikle vurgulamalyz. Keynesgil anlay, Keynes'in 1936 ylnda yazd "stihdam, Faiz ve Para Genel Teorisi" isimli eserine dayanmaktadr. Yine nemle belirtilmelidir ki, Keynesgil anlay Keynes'in Genel Teorisindeki dncelerinin yeniden yorumlanmas niteliindedir. Bu nedenle, baz konularda, Genel Teori ile karlatrldnda ok byk farkllklara sahiptir. Keynesgil Sistemin Ana erevesi ! Keynesgil sistemin ana erevesini, depresyon durumundaki bir ekonomi oluturmaktadr. Bu ekonomi, kurulu kapasitesini, yani fabrikalarn, tesislerini tam kapasitede kullanamayan bir ekonomidir. Kapasitenintam olarak ku llanlamamasnn temel nedeni ise "talep yetersizliidir". Baka bir deyile, retim faktrlerinin, elde ettikleri gelirin tamamn harcamamalardr. Talep yetersizlii nedeni ile ekonominin kurulu kapasitesinin tam olarak kullanlamamas; insanlarn, cari cret dzeyinde almak istedikleri halde i bulamamalarna neden olmaktadr. Keynesgilsistemde, buna "gayri iradi isizlik" denilm ektedir. Gayri iradi isizlik nedir? Keynesgil sistemde isizlik, Klasik Sistemde olduu gibi, cretlerin aa doru esnek olmas ile giderilemez. nk nominal cretler, igc

arz ve talebinin etkileimi sonucunda deil, iilerle iverenler arasnda yaplan cret szlemelerince belirlenir. Bu anlamda cretlerin oluum srecinde belirleyici olan en nemli faktr sendikalardr. Sendikalarn gz nnde bulundurduu en nemli faktr ise "kendi alanlarnn greli cret dzeyini korumak"tr. Bu durum cretlerin aa doru esnek olmasn nlemektedir. Bu nedenle Keynes'in sisteminde, nominal cretler sistem dnda belirlenen dsal bir deiken olarak ele alnr. Keynes sisteminde Nominal cretler aadoru esnek olsa, acaba tam istihdam salanamaz m? - 244 ? .

Buna verilecek olan yant "hayr" dr. nk Keynes'e gre, cretlertoplam talebin bir unsu . cretlerin dmesi demek, tketim harcamalarnn derek toplam talep dzeyinin dmesi demektir. Tketim Harcamalarn Belirleyen Faktrler Keynes, tketim harcamalarn tketim fonksiyonu aracl ile analiz etmektedir. Tketim fonksiyonu, Keynes'in sisteminde yer alan temelfonksiyondan bir tanesidir. Keynes, Tketim fonksiyonunu C = Co + cY eklinde tanmlamaktadr. Burada; C : Tketim harcamalarn, Co : Otonom tketim harcamalarn, c : Marjinal tketim eilimini ve Y : Cari gelir dzeyini gsterir. Otonom tketim harcamas, gelir dzeyinden bamsz olan, gelir sfr olsa bile yaplmak zorunda olan harcamalardr. Bu konuda yle bir rnek verebiliriz: u anda gelirimiz sfr olsa bile, karnmz doyurmak iin, en azndan ekmek yemek zorundayz. Bu ise, ancak birikmi tasarruflarmz harcamakla ya da borlanmakla mmkn olur. Biraz sonra tasarruffonksiyonunu incelerken bu konuyu tekrar ele alacaz.

Marjinal tketim eilmi, gelir dzeyi bir birim arttnda, tketim harcamalarnn ka birim arttn gsterir. Yani tketim fonksiyonunun geliregre trevidir. Sembollerle yle gsterebiliriz C = Co + cY (1) dC = c = marjinal tketim eilimidir. dY Marjinal tketim eilimi 0 ile 1 arasndadr. Yani; 0 < c < 1 dir. Gelirin kullanm biimlerini belirleyerek tasarruf fonksiyonuna ulaabili riz. Gelir ya tketilir ya da tasarruf edilir. Buna gre Y = C + S dir. (2) Burada S, tasarruflar gstermektedir. (2) S = (1) S = S = no'lu ifadeyi u biimde yazabiliriz: Y- C (3) no'lu ifadeyi (3) no'lu ifadede yerine koyarsak, Y- (Co + cY) (4) Y- Co - cY

S = (Y - cY) - Co S = -Co + (1 - c) Y olur. (5) (5) no'lu ifadeye gre gelir sfr olduunda, ekonomik birimler tasarruflarn Co kadar azaltmak ya da Co kadar borlanmak zorundadrlar. - 245

(5) no'lu ifadede yer alan 1 - c marjinal tasarruf eilimini ifade eder ve "s" ile gsterilir. Marjinal tasarruf eilimi ile marjinal tketim eiliminin toplam 1'e eittir. nk 1 - c = s ve 1 = c + s dir. ! ? . . Bir bireyin borlanarak gelirinden daha fazlasnharcamasmmkn olduuna gre, marjinal tketim eilimi 1'den daha byk olamaz m? Buraya kadar anlatlanlardan aka grld gibi, Keynes'e gre tketim harcamalarnn dzeyini belirleyen en nemli faktrler gelir ve marjinal tketim eilimidir. Marjinal tketim eilimi bir toplumda psikolojik faktrlerce belirlenir ve ksa dnemde deimez.

Acaba Keynes'e gre, gelir dnda tketim harcamalarnn dzeyinibelirleyen baka deiken Tabiiki var. Bunlar; faiz haddi, aktiflerin deerlerinde ortaya kan beklenmeyen deimeler, gelecekteki gelir konusundaki bekletilerin deimesidir. Ancak, Keynes, farkl gerekelerle bunlar analiz dnda brakmtr. Keynes'e gre bunun nedenleri yle sralanabilir: . Faiz haddinin ykselmesi, gelirin tketime ayrlan blmnde zayf bir azalma yaratabilir. nk, kazan ihtimali ok yksek olduundan tasarruf artar. Ancak, faiz haddi ok yksek olduunda, belli bir faiz geliri elde etmek iin, eskisine gre daha az bir tasarruf miktar yeterliolaca iin, faiz oranlarnn etkisi zayftr. . Hisse senedi gibi aktiflerin deerlerinde beklenmedik deimeler ortaya kabilir. rnein hisse senetlerinin piyasa deeri ykselebilir. Bu durum tketim harcamalarn azaltc etki yapabilir. Ancak Keynes'e gre bu etki, byk servet sahibi ekonomik birimler iin sz konusudur. Ekonominin btn asndan nemli deildir. . Gelecee ilikin gelir beklentilerindeki deime, mikro ekonomik adan tketim dzeyini etkiler. Ancak makro ekonomik adan bakldnda, bir bireyin daha az harcamas dier bireylerin daha ok harcama yapmasna yol aaca iin bu etki de nemli deildir. Bu nedenlerle Keynes, tketim harcamalarn sadece gelirin bir fonksiyonu olarak ele almaktadr. Keynes'in sisteminde, nominal cretlerde dme olmasa bile, talepyetersizlii sorunu ort aya kabilir mi? Bu soruya verilecek yant evettir. Bu evet yantnn nedeni marjinal tketim eiliminin 1'den kk olmasdr. Gelir dzeyindeki artn tamamen harcamalara dnmesi olanakszdr. Bunu yle rneklendirebiliriz.

Gelir 100 TL arttnda, eer marjinal tketim eilimi 0,8 ise gelirdeki artn sadece 80 TL'si harcamalara dnecek 20 TL'si tasarruf edilecektir. Tasarruflardaki bu art "harcama sznts" anlamna gelmekte, talep yetersizliini ifade etmektedir. Bireysel dzeyde ele alndnda bu elikili gibi grnmektedir. nk ekonomik birimlerin bireysel dzeyde tasarruf yapmalar"olumsuz" bir davran deildir. Ancak Keynesgil sistemi anlamak asndan burada iki nokta nemlidir: - 246

. Bireysel dzeyde yaplan tasarruflar bir bireyin gelirini azaltc etkide bulunmaz. Ancak herkesin tasarruf yapmas gelir dzeyini drr. nk bir bireyin harcamas bir baka birey'in geliridir. Yani bir bireyin harcamalarn azaltmas dier bireylerin gelirlerinin azalmasna neden olur. . Makro ekonomik adan bakldnda Keynesgil Sistemde harcamadzeyindeki art tasarruflar ektedir. ite Keynesgil sistemde tketim fonksiyonunun doasndan kaynaklanan talep yetersizlii, bir baka talep unsuru olan yatrm harcamalarnn nemini ortaya koyar. Marjinal tketim eiliminin 1'den kk olmas nedeni ile doan talep yetersizlii, yatrm harcamalarndaki art ile kapatlmaktadr. Yatrm Harcamalarn Belirleyen Faktrler Keynes'in analizinde yatrm fonksiyonu retim dzeyini belirlemektedir. Yatrm fonksiyonu Keynes'in analizinde yer alan temel fonksiyondan ikincisidir. Keynes'te yatrm harcamalarnn dzeyini belirleyen iki faktr vardr. Bunlardan birincisi "Sermayenin marjinal etkinlii", ikincisi ise piyasa faiz orandr. Giriimciler yatrm kararn verirken, sermayenin marjinal etkinlii (r) ile piyasa faiz orann (i) karlatrrlar. Buna gre r < i ise yatrm yaplr r < i ise yatrm yaplmaz r = i ise yatrm yaplabilecei gibi yaplmayabilir de. Sermayenin marjinal etkinlii, bir sermaye malndan gelecekte eldeedilmesi umulan ge lirlerin imdiki deerini, sermaye malnn bugnk arz fiyatna eitleyen iskonto orandr. Notasyonlarla yle gsterebiliriz: n . Pi.Qi A = =1 (1 + r)n Burada, A = Sermaye malnn arz fiyatn yani maliyetini

Pi = Sermaye mal kullanlarak retilen maln i dnemindeki fi yatn Qi = Sermaye mal kullanlarak retilen maln i dnemindeki retim miktarn Pi.Qi= Sermaye mal kullanlarak retilen maldan i dneminde elde edilen toplam geliri n = Sermaye malnn mrn (yani ka dnem retim yapabileceini) r = Sermayenin marjinal etkinliini - 247

. . gstermektedir. Bir sermaye malnn (rnein bir torna tezgahnn) arz fiyat100 TL dir. Torna tezgahnn mr 1 yldr. Bu tezgahta retilecek civatalardan elde edilmesi umulan retim miktarlarQi= 15 birim, beklenen fiyatlarise P= 10 dur. Buna gre sermayenin marjinal etkenlii katr? P . Q A = 100 = 15 x 10 100 = 150 Daha nce verilen formle (1+ r)11 +r1 +r gre, ! 100 (1 + r) = 150 dir. 100 + 100r = 150 100r = 150 - 100 50 r = = 0,5 dir. 100 Sermayenin marjinal etkenlii 0,5 dir. Eer piyasa faiz oran, i = 0,8 ise yatrm yaplmaz. nk giriimci 100 TL ile torna tezgah almayp bu paray bankaya yatrrsa 80 TL faiz geliri salar. 80 TL > 50 TL (yatrm yapannelde edecei geliri) olduu iin yatrm yaplmaz. Benzer ekilde giriimci torna tezgah almak iin gerekli olan 100 TL'yi borlanm olabilir. Bu borland para iin 80 TL faiz demek zorundadr. Oysa ki sermayenin marjinal etkenlii 0,5 olduu iin elde edecei gelir 50 TL'dir. Yani 50TL faiz demelerin i karlamaya yetmemektedir. Burada dikkat edilmesi gereken noktaudur: "sermayenin marjinaletkinlii" ile "serma yenin marjinal verimlilii" aynkavramlar deildir. Birbirlerinin yerine kullanlamazlar. Sermayenin marjinal verimlilii reel bir kavramdr ve sermayedeki bir birim artn retim hacminde yaratacadeimeyi gsterir. Oysa ki daha nce tanmverilen sermayenin marjinal etkinlii kavramparasal bir kavramdr. 1 birim sermayenin yldaortalama % ka gelir getireceini gsterir.

Belli bir tr sermaye mal ile yaplan yatrmlar arttka sermayeninmarjinal etkinlii dmektedir. Sermayenin marjin kinlii kavram gelecee ilikin beklentileri ierdii iin, giriimciler asndan belirsizlii gndeme getirmektedir. Makro iktisadi adan belirsizlii merkezi bir konuma getirmektedir. Bilindii gibi Klasik Teoride parayla ilgili analizlerdebelirsizlik

yer almamaktadr. Yatrm harcamalar asndan deerlendirildiinde, belirsizlik . hem gelecekteki gelirlerin tahmin edilmesinde, . hem de piyasa faiz oranlarnn tahmin edilmesi ile ilgili olarak szkonusu olmaktadr. Bu anlamda yatrm harcamlar (I), piyasa faiz orannn bir fonksiyonuolarak ifade edilebilir. Yani, I = f(i) dir. Bu adan bakldnda, yatrm harcamalarnn faiz oranlarndaki deimeye duyarll, yani yatrmlarn faiz esneklii ok nemli bir role sahiptir. - 248

A A 1 A A 1 I I 0 I 1 I2I Ancak Keynes depresyon durumunda olan bir ekonomiyi incelemekte, depresyondan k koullarnn ne olduunu aratrmaktadr. Depresyon durumunda olan bir ekonominin en byk zellii, giriimcilerin gelecee ilikin beklentilerinin olumsuz olmasdr. Bu ise yatrmlarn faiz esnekliinin dk olmas, dier bir deyile faiz oranlar drlerek yatrm harcamalarnn artrlamamas demektir. Bu durumu bir ekil aracl ile yle gsterebiliriz: i i 0 ekil: 15.1. Yatrmlarn Faiz i Esnekliinin D 1 k ve Yksek Olmas Durumu. 0 ekil 15.1'de A erisi yatrm talebini gstermektedir. Balangta piyasa faiz oran i0 dr. Piyasa faiz oran i1 'e dtnde yatrmlar I1 olmaktadr. iI - i0 > I1 - I0 olduu iin yatrmlarn faiz esneklii birden kktr. i0I0 Dier bir ifade ile yatrmlarn faiz esneklii (e I) 1'den kktr. Sim gelerle gsterirsek, I1 - I0 I0 eI = < 1 dir. iI - i0

i0 Bu ise yatrm hacminin artrlmas asndan devlete nemli bir rol dtn gsterir. Devlet otonom yatrm harcamalarn artrarak yatrm hacmini ykseltmelidir. Yatrm fonksiyonu I = I0 - ai dr. Burada I0 : Otonom yatrm harcamas i : Piyasa faiz haddi a: Faiz oranlarndaki bir birim artn yatrm harcamas zerindeki etkisini gsteren katsaydr. Depresyon durumundaki bir ekonomide faiz oranlarndaki dme yat - 249

rmlar zerinde nemli bir etki yaratmad iin, yatrm fonksiyonun ennemli deikeni I0 Otonom yatrm harcamalar (I0), devletin yapt okul, baraj, yol gibi yatrmlardr. . Yatrm harcamalarkonusunda Devletin ok byk bir rol stlenmesi zel sektrn dlanmasna (crowding out) yol amaz m? Keynesgil analizde buna verilecek yant "hayr"dr. nk, Devletin otonom yatrm harcamalarndaki art, zel sektrn gelecee ilikin beklentilerini daha olumlu hale getirir. Bunun sonucunda yatrmlarn faiz oranlarna duyarll artar. ekil 15.1 aracl ile gsterirsek, yatrmlarn faiz esneklii artar ve yatrm talebi erisi A1 haline gelir. Buna grefaiz orannda ayn oranda (i0 - i1 kadar) bir d yatrmlar eskisine gre daha ok (I2 - I1) kadar artrr. ekilden aka grld gibi (I2 - I1) > (I1 - I0) dr. Buraya kadar yaplan aklamalar, Keynesgil analizde toplam tale ! bin iki nemli unsuru olduunu; bunlarn tketim ve yatrm harcamalarolduunu; tketim harcamalarnn gelirin bir fonksiyonu olduunu; marjinal tketim eilimine balolarak doal bir talep yetersizlii doduunu ve bu talep yetersizliinin yatrm harcamalarartrlarak giderildiini gstermektedir.

Buna gre, kullanm asndan bakldnda gelir (Y), tasarruf (S) vetketim harcamalarnn (C) toplamna eitt Y = C + S dir. Oluumu asndan bakldnda ise tketim ve yatrm harcamalarnn toplamndan olumaktadr. Yani Y= C + I dr. Buna gre, C + I = C + S I = S dir. Yani Denge durumunda yatrmlar tasarruflara eittir. Keynesgil analizde "tasarruflar yatrmlarbelirler" nermesi doru? mudur? Buraya kadar anlatlanlar, yatrm harcamalarnn nemini ve yatrmharcamalarnn gereklemesi asndan faiz oranlarnn nemini ortayakoymaktadr. imdi kar karya olduumuz soru udur: Keynes'in analizinde piyasa faiz oran nasl belirlenmektedir? Faiz Orann Belirleyen Faktrler

Klasik analizde faiz oran, mal piyasasnda tasarruf yatrm eitliince belirlenirken, Keynes'in analizinde para arz ve para talebi tarafndan para piyasasnda belirlenmektedir. Keynes'e gre para arz, para otoritelerince dsal olarak beilrlenmektedir. Bu nedenle Keynes sisteminde para arz sistem dnda belirlenen bamsz deikenlerin ikincisidir. Para arznn dsal olarak belirlenmesi, para arznn para talebinden bamsz olarak deitirilmesi demektir. - 250

? Keynes'e gre para talebi, para talebini belirleyen gdler ortaya konularak analiz edilmektedir. Keynes para talebini belirleyen gdleri grupta ele almaktadr: lem Gds ile Para Talebi lem gds ile para talebi ekonomik birimlerin gndelik gereksinmelerini karlamak iin talep ettikleri paradr. Byle bir para talebinin domasnn temel nedeni, bireylerin gelirlerini elde etmeleri ile harcamalarn yaptklar dnemlerin zaman asndan uyumamasdr. Buna kendi yaantmzdan rnek verebiliriz: Maamz ayn 15'inde alyoruz ancak demelerimizin hepsini ayn 15'inde deil, o ay iinde farkl zamanlarda yapyoruz. Bu nedenle de yanmzda ilem amacyla para bulunduruyoruz. Eer, demelerimizin hepsini ayn 15'inde yapsaydk ilem amacyla para talep etmezdik. lem gds ile para talebi (Ma), gelir dzeyinin (Y) doru ynl birfonksiyonudur. Gelir tka ilem gds ile para talebi artar. Yani dMa Ma = f(Y) ve > 0 dr. dY lem gdsyle para talebi neyin fonksiyonu olur? htiyat Gds ile Para Talebi Bireylerin, gelecekte ortaya kmas muhtemel olan demelerini gerekletirmek iin talep ettikleri paradr. Gelecein belirsizlii, ihtiyat gds ile para telebinin dzeyini etkiler. htiyat gds ile para talebi (Mb), gelir dzeyinin (Y) doru ynl birfonksiyonudur. dMb Mb = f(Y) ve > 0 dr. dY lem gds ve ihtiyat gdsyle para talebinin toplam, aktif parabalanslarn temsil etmektedir. Dolaysyla Nominal gelir dzeyini deitiren faktrlere bal olarak deimektedir. Nominal gelir dzeyini deitiren faktrler, fiyatlar genel dzeyindeki ve reel retim hacmindeki deiikliklerdir. htiyat ve ilem gds ile para talebi faiz oranndaki deimelere kar duyarszdr. lem ve ihtiyat gds ile para talebinin toplam u ekilde ifade edilebilir. Mt= Ma + Mb

Mt = f(Y) ekil aracl ile gsterilirse, Mt i Mt = f(Y) Mt = f(Y) ekil: 15.2. lem ve htiyat Gds Para Talebi Erisi. Y Mt (a) (b) - 251

ekil 15.2.a. lem ve ihtiyat gds ile para talebinin Nominal gelirindoru ynl bir fon olduunu; ekil15.2.b. lem ve ihtiyat gdsile para talebinin faiz oranna kar duyarl olmadn, faiz esnekliinin sfr olduunu gstermektedir.

lem ve ihtiyat gdsyle para talebinin, faiz oranve milli gelirleilikisini aklaynz Speklasyon Gds ile Para Talebi

Keynes'in modelinde para, tahvillerin yakn bir ikamesidir. Yani ekonomik birimler, servetlerini ya para eklinde yada tahvil biiminde bulundururlar. Tahvil fiyatlar faiz oran ile dorudan ilgili olduu iin, speklasyongds ile para talebi faiz oranndaki deimel olarak deimektedir. Baka bir deyile, speklasyon gds ile para talebinin varlk nedeni, ekonomik birimlerin faiz oranlarndaki deiimler sonucu sermaye kazanc elde etme arzusudur. Bu adan nemli olan nokta udur: Ekonomik birimlerin faiz oranlarnn gelecekteki dzeyine ilikin beklentileri farkllamaktadr. Dolaysyla speklasyon gds ile para talebininileyi mekanizmas yledir: Her bireyin "normal olarak deerlendirdii" bir faiz oran bulunmaktadr. te cari piyasa faiz oranile normal faiz oran arasndaki farkllk, speklasyon gds ile para talebinin domasna neden olmaktadr. Burada tahvil fiyatlar ile faiz oranlar arasndaki iliki nem kazanmaktadr. Bu iliki yle gsterilebilir: t C = . N iBurada; C = Tahvilin piyasa deerini, t = Tahvilin zerinde yazl olan nominal getiri orann, i = Piyasa faiz orann, N = Tahvilin nominal deerini gsterir. Buna gre, t =i ise C = N dir t >i ise C > N dir T < i ise C < N dir. Bir rnek yardm ile Tahvillerin piyasa fiyat ile faiz oranlar arasndaki iliki u biimde ortaya konulabilir: N

= 100 TL t =%5 i = %5 ise C = N dir. - 252

Eer, i = C = i = C = %4 olursa 125 olur. Yani C > N olur. %8 olursa 50 TL olur. Yani C < N olur.

Bu anlatlanlara gre, eer ekonomik birimler gelecekte faiz oranlarnn artacan bekliyorlarsa, tahvillerin piyasa deerinin deceini bekliyorlar demektir. Bu ise speklasyon gds ile para talebinin artmasna neden olur. Yani insanlar tahvil tutmak yerine paray ellerinde nakit olarak tutmay tercih ediyorlar demektir. Eer ekonomik birimler gelecekte faizoranlarnn dmesini bekl iyorlarsa, tahvillerin piyasa fiyatlarnn artacan bekliyorlar demektir. Bu durum speklasyon gds ile para talebinin azalmas yani ekonomik birimlerin ellerindeki nakit miktarn azaltarak, tahvil satn alp tahvilleri artrmas anlamna gelmektedir. Bylecetahvil fiyatlar artarsa onu satp kr salayabilirler.

Dolaysyla speklasyon gds ile para talebi, elde tutulan atl parabalanslarn temsil e faiz oranlarnn ters ynl forksiyonudur. Simgelerle ifade edilirse, Ms = f(i) ve dMs < 0 dr. di Speklasyon gds ile para talebi ekil 15.3'te gsterilmitir. i i1 ekil: 15.3. Speklasyon Gds ile Para Talebi. Ms i0 Ms Daha nceki anlatmlarmzdan hareketle ekil15.3 ile ilgili iki temel saptama yaplabilir: .

Piyasa faiz oran en yksek dzeyine ulatnda yani i1 olduunda, speklasyon gds ile para talebi, Ms = 0 olmaktadr. nk ekonomik birimler asndan piyasa faiz oranlarnn en yksek dzeyeulamas, tahvillerin piyasa de dk dzeyede olmas demektir. . i0 faiz oran, piyasa faiz orannn ulat en dk oran temsil etmektedir. Keynesgil analizde, bu durum "Likidite tuza" olarak adlandrlmaktadr. Likidite tuza durumu, faiz oranlarnn daha fazla dmesinin mmkn grlmedii bir alt snr ifade eder. ekilde grld253

! ! gibi, likidite tuza durumunun olutuu i0 faiz orannda, speklasyon gds ile para talebinin faiz esneklii sonsuzdur. Ekonomik birimler tm servetlerini para olarak tutarlar. nk artk faiz oranlarnn artaca beklentisi hakimdir.

Speklasyon gds ile para talebi ekonomik birimlerin para iletahvilleri ikame ettikler i varsaymna dayanr. Speklasyon gds ilepara talebi mekanizmasnn ilemesi, bir lked l kymet piyasalarnn varlngerektirir. Keynesgil yaklam, sermaye piyasalarnn fazla gelimemiolduu lkeler asndan deerlendirilirken bu olgu gznnde bulundurulmaldr. Buraya kadar yaplan aklamalar erevesinde toplam para talebifonksiyonu (Md) u ekilde de edilebilir: Md = Ma(Y) + Mb(Y) + Ms(i) Md = Mt(Y) + Ms(i) dir. Keynesgil analizde Md likidite fonksiyonu olarak tanmlanr. Sistemde yer alan ikinci temel fonksiyondur. Toplam para talebini gsterir. Keynes'in analizinde para talebi bu ekilde belirlenirken, para arz para otoritelerince belirlenir ve dsaldr. ekil 15.4'te para arz ve para talebinin etkileimi sonucu faiz orannn oluumu gsterilmektedir. i M ! A A0 A 1 M0 ekil: 15.4. Piyasa Faiz Orannn Oluumu. i1 Md (Y,i) 0 i0 M ekil 15.4'de para arz erisi, para arznn dsalln temsil etmesi nedeniyle, dey eksene paralel, faiz esneklii sfr olan bir eri olarak izilmitir. Balangta para arz M0 ve para talebi Md0 dr. Para arz ile

para talebinin eit olduu A noktasnda piyasa faiz oran i1 dir.

Analizlerimizde daha fazla ayrntya girmeden nce burada bir noktaya dikkat edilmelidir. Dey eksen ile Md erisinin balang noktas arasndaki fark, ilem ve ihtiyat gds ile para talebini gsterir. Bunagre i1faiz orand e, A0ile gsterilen blge ilem ve ihtiyatgds ile para talebini A1ile gsterilen ksm s n gdsile para talebini gstermeke; A1+ A2= A toplam para talebini gstermektedir. Piyasa faiz orannn ekil15.4'te olduu gibi belirlenii "Likidite Tercihi Teorisi" olarak isimlendirilmektedir. - 254

Keynes'in analizinde yer alan bamsz deikenler ve temel fonk? siyonlar nelerdir? Aklaynz? ekil 15.4'e gre denge durumunu etkileyecek faktrler yle sralanabilir: . Para talebi erisi (yani Likidite tercihi fonksiyonu) sabitken -Para arz artarsa, para arz erisi saa kayar, piyasa faiz oran der. -Para arz azalrsa, para arz erisi sola kayar, piyasa faiz oran ykselir. . Para arz erisi sabitken -Faiz oranlarndaki ykselme ve/veya nominal gelir dzeyindeki art, Likidite tercihi fonksiyonunu yukar kaydrr. Bu faiz oranlarn ykseltir.

-Faiz oranlarndaki dme ve/veya nominal gelir dzeyindekidme, Likidite tercihi fonksiyo unu aaya kaydrr. Bu durum piyasa faiz oranlarnda dmeye neden olur. ? Yukarda sralanan farkldurumlarizim yardmile gsteriniz. ! Buraya kadar anlatlanlar erevesindeu saptamalar yaplmaldr: Klasik analizde sadece deiim veya ilem amacile para talebi yeralrken, Keynes'in anali zi bunun yansra ihtiyat ve speklasyon gds ile para talebine yer vermektedir. Gelecekle ilgili belirsizlie bal olduu iin atl ankes talebi Keynes'in analizinde ok nemli bir yeresahiptir. nk atl r, harcamaya dnmeyen, dolaysyla isizlie neden olan ana faktrdr. zet

Keynes, faizin fonksiyonu olan speklatif para talebini para teorisinekatarak, teo riye ok nemli lde katkda bulunmutur. Ancak Keynesgil sistemde, ekonomi eksik istihdamda lmakatadr. Yani ekonomide depresyon sz konusudur. Byle bir ekonomiyi para politikas yardmylatam istihdama kavuturmak imknszdr. nk faiz oranlar likidite tuza dzeyine dnce, bireyler tahvil satnalmak yerine, yanlarnda nakit tutmay tercih ederler. Para arz artna bal olarak, faiz oranlar daha aaya dmedii iin, zel kesim yatrm yapmamaya devam eder. Bunedenle de, ekonomiyi ta ma yneltmek iin devlet harcamalarn artrmak gerekir. Sorular 1. ilerin "cari cret dzeyinde almak isteyipte i

bulamamalar" hangi isizlik trne girer? a. Yapsal isizlik b. Teknolojik isizlik c. Arzi isizlik d. Gayri iradi isizlik e. Gizli isizlik - 255

2. Aadakilerden hangisi, toplam tketim harcamalarnn en nemli belirleyicisidir? a. Nominal gelir dzeyi b. Hisse senedi fiyatndaki deimeler c. Faiz haddindeki deimeler d. Zevk ve tercihler e. Tketicilerin ya 3. Sermaye malnn arz fiyat 200 TL, sermaye malnn mr 1 yl ve sermayenin marjinal etkinlii 0,5 ise, sermaye malndan elde edilmesi umulan gelir ka TL. dir? a. 800 TL b. 400 TL c. 300 TL d. 200 TL e. 100 TL 4. Aadakilerden hangisi ilem gdsyle para talebi fonksiyonudur? a. Ma = f(i) b. Ma = f(Y) c. Mt = Ma + Mb d. Mb = f(i) e. Mb = f(Y) 5. Bir tahvilin Nominal fiyat 200 TL piyasa fiyat 400 TL ise, tahvilin zerinde yazlnominal getiri oranpiyasa faiz orannn ka katdr? a. 5 katdr b. 4 katdr c. 3 katdr d. 2 katdr e. 1 katd Kaynaka IKRIKI, Mustafa; Trk Bankaclk Sistemine likin Bir Deerlendirme (1973-1988), MPM Yayn No: 424, Ankara, 1990. NDER, zzettin; TREL, Oktar; EKNC, Nazm ve SOMEL, Cem; Trkiye'de Kamu Maliyesi, Finansal Yap ve Politikalar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1993. PARASIZ, lker; Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi KitabeviYaynlar, Bursa, 1997 . TOPRAK, Metin; Trk Ekonomisinde Yapsal Dnmler: 19801995, Turhan Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1996. YILDIRIM, Sevdil ve ALTU, Ouz; Trk Bankaclk Sisteminin Deerlendirilmesi: 1980-1993 Dnemi, SPK Yayn No: 17, Ankara, 1995. - 256

N TE 16 Para ve IS-LM Analizi Bu nitede...

ktisatlar ekonominin gidiine ilikin tahminlerde bulunurken genellikle bu tahminlerini bir modele dayandrrlar. En ok kullanlan modellerden birisi de 1937 ylnda Sir John Hicks tarafndan gelitirilmi olan IS-LM modelidir. Bu model ekonomide gerekletirilen toplam retimin (veya ayn anlama gelmek zeregelirin) ve faiz orannn nasl belirlendiini, fiyatlar genel dzeyinin sabit kald varsaym altnda incelemektedir. Bu nitede ncelikle IS ve LM erilerinin nasl elde edildiini ve ne ifade ettiklerini ele alacaz. Daha sonra para ve maliye politikasnda gerekletirilecek deiikliklerin retim ve faiz oran zerindeki etkilerini aratracaz. te yandan para politikas ya da maliye politikasndan hangisinin daha etkin olduu sorusuna cevap arayacak ve bunlarla ilgili zel artlar ortaya koyacaz. alma Biimine likin Olarak... Bu niteye alrken, ktisadi Analiz dersinde rendiiniz Keynesgil mal piyasas dengesine sk sk atf yapldn greceksiniz. Bu nedenle sz konusu denge modelini tekrar etmeniz yararl olacaktr. Bu nite boyunca, aksi belirtilmedike fiyatlarn sabit kald varsaylmaktadr. Yaplan bu varsaym sonucunda reel ve nominal byklklerin eit olacan srekli olarak hatrlaynz. Metin ierisinde sorulan sorular mmkn olduunca yazarak cevaplaynz ve grafik gsterimleri kendiniz izerek tekrarlaynz. - 257

GR II. Dnya Savandan bu yana iktisat politikasnn temel hedefi, enflasyon yaratmakszn yksek istihdama ulamak eklinde ifade edilebilir. rnein ekonomi bir durgunluk iinde bulunursa, iktisat politikas kararlarn alanlar, ekonomik faaliyetleri etkileyebilmek iin iki temel araca sahiptirler: faiz oranlarn ve para arzn kontrol edebilmek iin para politikas, kamu harcamalarn ve vergileri kontrol edebilmek iin maliyepolitikas. ktisat politikas kararlarn alanlar para arzn veya kamu harcamalarn artrmaya karar verdikleri zaman retim miktarnn ve faiz oranlarnn bundan nasl etkileneceini tespit edebilmek iin IS-LM modelini kullanabilirler. Bu nedenle IS-LM analizi, para ve maliye politikalarnn ekonomik faaliyetler zerindeki etkinlii ve kullanlabilirlii hakknda nemli baz sorular cevaplandrmamza olanak tanr. MAL PYASASINDA DENGE : IS ERS . Keynesgil analizde, faiz oranlarnn toplam hasla zerindeki etkisi planlanm yatrmlar ve net ihracat aracl ile ortaya kmaktadr. imdi faiz oranlarnn planlanm yatrmlar ve net ihracat zerindeki etkisini ksaca ele alalm. Faiz oranlarplanlanmyatrmlarnasl etkiler? Faiz Oranlar ve Planlanm Yatrm Harcamalar Bir fiziki sermayeden beklenen getiri, bu yatrm gerekletirmek iin kullanlan kredinin faiz maliyetinden yksek olduu srece iletmeler fiziki sermaye mallarna (makinalar, fabrika ve hammaddeler) yatrm yapacaklardr. Faiz oranlar yksek olduu zaman fiziki sermayeye yaplan yatrmn ancak ok kk bir ksm borlanlan fonlarn maliyetinden daha fazla getiri salayabilecektir. Bu nedenle faiz oranlarnn yksek olduu bir ortamda, planlanm yatrm harcamalar dk dzeyde kalacaktr. Tersi bir durumda ise, yani faiz oranlar dk olduu zaman, iletmeler fiziki sermayeye daha fazla yatrm yapma konusunda daha istekli olacak ve planlanm yatrm harcamalar artacaktr. ? Planlanmyatrmlar ile faiz oranlararasnda nasl bir iliki vardr?

Bir irket fon fazlasna sahip olsa ve fiziki sermayeye yatrm yapmakiin borlanmaya gere sinim duymasa bile, bu irketin yapaca

planlanm yatrm harcamalar yine de faiz oranlarndan etkilenecektir. Bu irket, fi

ziki sermayeye yatrm yapmak yerine, elindeki fon fazlas ile bir menkul kymet (tahvil gibi) satn alabilir. Bu menkul kymetin faiz oran yksekse yatrm yapmann frsat maliyeti (kaybedilen faiz geliri) yksek olacaktr. Bu durumda firma fiziki sermaye malna yatrm yapmak yerine menkulkymet satn almay tercih edecei iin planlanm yatrm harcamalar azalacaktr. Faiz oranlar ve dolaysyla yatrm yapmann frsat maliyetidt zaman, fiziki sermaye malna yaplan ttendaha fazla getiri salayaca iin planlanm yatrm harcamalar artacaktr. ? Bir iletme yatrm yapmak iin borlanmaya gerek duymasa bile yaplacak yatrm miktarfaiz oranlarndan etkilenmektedir. Bu srecin nasl altnaklaynz. - 258

Planlanm yatrm harcamalarnn miktar ile faiz oranlar arasndaki iliki ekill 16.1'in (a) blmndeki yatrm erisi ile gsterilmektedir. Yatrm erisinin azalan yani faiz oranyla ters ynde olmas, planlanm yatrm harcamalar ile faiz oranlar arasndaki negatif ilikiyi yanstmaktadr. i1 gibi dk bir faiz orannda planlanm yatrm harcamalar I1 gibi yksek bir dzeyde gereklemektedir. te yandan faiz oran i3 gibiyksek bir dzeye kt yatrm harcamalar I3 gibi dk bir dzeye inmektedir. Faiz Faiz oran ( i ) i3 i2 i1 oran ( i ) 3 2 1 I i3 i2 i1 3 2 1 NXPlanlanm Net yatrmlar I 3 I2 I1 NX3 NX2 NX1 ihracat (a) (b) Toplam Y=Yad talep ad (Y ) Y1ad=C+I1+G+NX1 Y ad =C+I2+G+NX2 i3

i2 i1 Y3 Y2 Y1 A Y3 Y2 Y1 3 2 1 45 (c) IS 1 2 3 B 2 Y3ad =C+I3+G+NX3 Toplam Hasla (Y) Faiz oran ( i ) Toplam Hasla (Y) (d) ekil: 16.1. IS Erisinin Elde Edilii. - 259

Faiz Oranlar ve Net hracat Bilindii gibi fiyatlar genel dzeyi sabitken, yurtii faiz oranlarnn ykselmesi yerli para biriminin deer kazanmas ile sonulanmaktadr. Bu da yurt iinde retilen mallar yabanc mallara gre daha pahal hale getirecei iin ortaya kacak sonu ihracatta bir azalmadr. Buna gre faizoranlar ykseldike yerli para birimi deer kazanr ve yerli mallar dahapahal hale gelecei iin ihracat azalr. Faiz oranlar ile net ihracat arasnda ortaya kan bu negatif iliki ekil 16.1'in (b) blmnde gsterilmektedir. i1 gibi dk bir faiz orannda dviz kuru dk deerli olacak ve net ihracat NX1 gibi yksek bir dzeyde gerekleecektir. te yandan faiz oran i3 gibi yksek bir dzeyde olduu zaman, dviz kuru ykselecek ve net ihracat NX3 gibi daha dk bir dzeyde gerekleecektir. Faiz oranlarve net ihracat arasndaki negatif ilikiyi kuran faktr nedir? Bu sre nasl ilemektedir? IS Erisinin Elde Edilmesi ? Faiz oranlar ve denge toplam hasla iin (kamu harcamalar yukarda ele aldmz yatrm harcamalar ve faiz oran-net ihracat

dzeyi arasndaki ilikiyi inceleyebilmek ve otonom tketim harcamalar sabitken) faiz oran-planlanm arasndaki ilikileri kullanabiliriz. ekil 16.1'in (a) ve

(b) blmlerinde verilen planlanm yatrm harcamalar ve net ihracata ilikin farkl miktar, (c) blmndeki Keynesgil milli gelir denge eklinY1ad de farkl toplam talep dzeyi ile gsterilmektedir. En d k faiz orannda (i1) planlanm yatrm harcamalar (I1) ve net ihracat (NX1) en yksek dzeye ulamakta ve en yksek toplam talep fonksiyonuna , yolamak-tadr. Sonuta ortaya kan denge hasla dzeyi (Y1) ve buna karlk gelen faiz oran (i1) eklin (d) blmndeki 1 noktas ile gsterilmektedir. Faiz oran i2 dzeyine ykseldii zaman lanlanm yatrm harcamalar I2 'ye, net ihracat NX2 'ye dmekte ve denge hasla dzeyi Y2 dzeyinegerilemektedir. eklin d) blmndeki 2 noktas Y2 gibi daha dk bir hasla dzeyinin i2 gibi daha yksek bir faiz oran ile bileimini gstermektedir.

ekli siz de izerek 3 nolu noktann daha yksek bir faiz oranve daha dk bir hasla dzeyi (srasyla i3ve Y3) gerektirdiini gsteriniz. Elde edilen bu noktann birletirilmesi ile elde edilen IS erisi toplam retimin toplam talebe eit olduu denge hasla dzeyi ve faiz oran bileimlerini gstermektedir. Erinin negatif eimi, yksek faiz orannn dk planlanm yatrm harcamas ve net ihracata yol aarak dk bir hasla dzeyi ile sonulanmasndan kaynaklanmaktadr. IS Erisi Neyi fade Eder? ! IS erisi retilen toplam mal miktarnn talep edilen toplam mal miktarna eit olduu noktalar gstermektedir. Bir dier deyile IS erisi mal piyasasnn dengede olduu noktalar birletiren bir eridir. IS erisi, her bir faiz oran dzeyinde mal piyasasnda dengenin salanabilmesi iin - 260

toplam hasla dzeyinin ne olmas gerektiini gstermektedir. Faiz orannda meydana gelen bir art planlanm yatrm harcamalarnve net ihracat azaltarak toplam talebin dmesine yol aar. Mal piyasasnn dengede kalabilmesi iin (yani toplam hasla toplam talep eitliinin srdrlebilmesi iin) toplam haslann da azalmas gerekir. Aslnda IS erisini sadece planlanm yatrmla aklamak yetersizdir. Planlanm yatrm harcamasnn gerekleebilmesi iin ayn miktarda, tketime gitmemi, yani tasarruf edilmi fonlarn bulunmas gerekir. Eer bir faiz oran dzeyinde I= S olursa yukarda szn ettiimiz dengeler salanabilir. Aksi taktirde S>I ise arz I>S ise talep fazlas olur. IS erisi zerindeki her nokta mal piyasasdengesini ifade etmek! tedir. Ekonomi bu erinin zerinde yer almayan bir noktada ise, mevcut dengesizliin ne gibi sonularolacandnnz. Ekonomi, rnein IS erisinin sanda kalan blgedeki herhangi birnoktada ise ar arz (arz fazlas) var demektir. rnein B noktasndaki retim dzeyi (Y1) IS erisi zerinde yer alan denge retim dzeyinden (Y2) daha byktr. Ortaya kan bu arz fazlas stoklarda planlanmam bir artla sonulanacak ve bu da retim dzeyinin IS erisi zerindeki bir noktaya doru azalmasna neden olacaktr. retimdeki azalma ancak IS erisi zerine gelindiinde duracak ve bylece denge hasla dzeyine ulalm olacaktr. Bu durumda I= S olacaktr. IS erisinin solunda kalan blgede, rnein A noktasnda mevcut ? olan durum nedir? Bu dengesizliin sonucunda ne gibi deiikliklerle ekonomi IS erisine doru hareket eder? PARA PYASASINDA DENGE : LM ERS Mal piyasasndaki denge artndan yola karak IS erisinin elde edilii gibi, LM erisi de para piyasas denge artndan yola klarak elde edilir. Bilindii gibi para piyasas denge art talep edilen para miktarnn arz edilen para miktarna eit olmasdr. Keynes'in para piyasas analizi temel olarak para talebi analizidir ve bildiiniz gibi bu analiz Likidite tercihi olarak adlandrlmaktadr. Daha nce ele alnd gibi Likidite tercihi yaklamna gre para talebi gelir ile pozitif, faiz oranlar ile negatif ynde ilikilidir. LM Erisinin Elde Edilii

! Keynes'in analizinde faiz oranlar para piyasasndaki denge aracl ile belirlenmektedir. Hatrlanaca gibi para piyasas dengesi, talep ediM len para miktar ile arz edilen para miktarnn eit olmas halinde salanmaktadr. ekil 16. 2, gelir dzeyi deitii zaman para piyasas dengesinin bundan nasl etkileneceini gstermektedir. LM erisi para arznn sabit kald varsaym altnda elde edildii iin, eklin (a) blmnde para arz dzeyinde sabit tutulmaktadr. Toplam gelir (hasla) deitii zaman ekonomideki ilem hacmi ve buna bal olarak para talebi deiecei iin her gelir dzeyinde ayr bir para talebi erisi sz konusu olmaktadr. Para talebi erisinin negatif eiminin para talebi ile faiz oranarasndaki ters ynl ilikiyi yansttnhatrlaynz. - 261

Toplam hasla Y1 olduu zaman para talebi erisi Md (Y1) olmaktadr. Dk bir faiz elde para tutmann frsat maliyetinin dk ve dolaysylatalep edilen para ek olduunu ifade ettii iin para talebi erisi negatif bir eime sahiptir. Para piyasasnda denge, faiz orannn i1 olarak belirlendii 1 noktasnda salanmaktadr. Toplam hasla Y2 gibidaha yksek bir dzey latnda para talebi erisi saa doru kayarakMd (Y2) konumuna gelir. Para talebi erisin bu kaymann nedeni yksek bir gelir dzeyinin daha fazla para talebine yol amasdr. Ortaya kan bu yeni durumda para piyasas dengesi i2 gibi daha yksek birfaiz orannn ortaya kmasna neden olan 2 noktasnda sala adr. Benzer ekilde daha yksek bir gelir dzeyi (Y3 gibi) daha yksek birdenge faiz orannn (i gibi) ortaya kmasna neden olmaktadr. Faiz Faiz oran ( i ) i3 i2 i1 oran ( i ) 3 2 1 i3 i2 i 3 2 1Reel Ms Md(Y )3Md(Y )2 A B LM ekil: 16.2. LM Erisinin Elde Edilii. Toplam Y1 Y2 Y3 hasla (Y) para miktar (a) (b) ekil 16.2'nin (b) blmnde farkl gelir dzeylerine karlk gelendenge faiz oranlar gsterilmektedir. (b) blmnde yer alan 1,2 ve 3 noktalar, eklin (a) blmndeki denge noktalar olan 1,2 ve 3 noktalarna karlk gelmektedir. Bu noktalar birletiren eri LM erisi olarak adlandrlmakta

ve bu eri para piyasasn dengeye getiren faiz oran ve gelir bileimlerini gstermektedir. Yksek bir gelir dzeyi para talebini artraca ve reel para arznda bir art olmad iin denge faiz orann ykseltecei iin LM erisi pozitif eime sahiptir. LM erisi nedir? Bu erinin pozitif eime sahip olmasnn nedenini aklaynz. LM Erisi Neyi fade Eder? LM erisi para piyasasnn dengede olduu noktalar gsteren bir eridir. LM erisi zerinde yer alan her noktada, para arz para talebine eittir ve dolaysyla para piyasas dengededir. Ekonominin IS erisi ile temsil edilen denge noktalarna ynelme eiliminde olmas gibi, ekonomi LM erisi ile temsil edilen denge noktalarna da ynelme eilimindedir. Eer ekonomi LM erisinin solunda yer alanblgedeki herhangi bir noktada ise para arz fazlas sz konusu olmaktadr. rnein A noktasnda faiz oran i3 ve toplam hasla Y1 dzeyindedir. Buna gre faiz oran denge dzeyinden yksektir ve halkn elinde arzuladndan daha fazla para bulunmaktadr. Halk elinde bulunan fazla para miktarndan kurtulmak iin tahvil satn alacaktr. Bylece tahvilin fiyat ykselirken faiz oran decektir. Para arz fazlas bulunduu srece, faiz oran LM erisi zerinde bir noktaya gelinceye dek decektir. - 262

? LM erisinin sanda kalan blgede, rnein B noktasnda mevcut olan durum nedir? Bu dengesizliin sonucunda ne gibi deiikliklerle ekonomi LM erisine doru hareket eder? GELR VE FAZ ORANININ BELRLENMES : IS - LM YAKLAIMI ? u ana kadar IS ve LM erilerini elde ettik. imdi hem toplam haslann hem de faiz orannn belirlenmesine olanak tanyan bir model gelitirebilmek iin bu erileri ayn ekil zerinde gsterebiliriz. ekil 16. 3. bu amala izilmitir. Mal piyasasnn ve para piyasasnn eanl olarak dengeye geldikleri tek nokta IS ve LM erilerinin kesitii E noktasdr. Bu noktada toplam arz toplam talebe (IS) ve talep edilen para miktar arz edilen para miktarna (LM) eittir. ekildeki herhangi bir dier noktada en azndan bu denge artlarndan birisi gereklememektedir. Bu durumda piyasa gleri ekonomiyi genel dengeye doru (E noktas) ekecektir. Faiz oran

( i ) B E D Y* A C LM i* IS Toplamhasla (Y) ekil: 16.3. IS-LM Erisinin Elde Edilii. Bu mekanizmann nasl altn grebilmek iin ekonominin A noktasnda bulunmas durumunda ne olacan ele alalm. A noktas I= S eitliini salad iin mal piyasas dengede olduu halde, L= M eitlii

salanmad iin para piyasas asndan faiz oran denge dzeyininzerindedir. Bu nedenle talep edilen para miktar arz edilen para miktarndan dktr. Halkn elinde, tutmak istediinden daha fazla para bulunduu iin tahvil satn alarak bu fazlalktan kurtulmaya alacaktr. Tahvil fiyatlarnda ortaya kan art faiz orannn dmesine neden olurken, bu durum planlanm yatrm harcamalarnn ve net ihracatn, dolaysyla toplam haslann artmasna yol aacaktr. Bylece ekonomi IS erisi zerinde aaya doru harekete geer. Bu sre faiz oran i* dzeyine dene ve toplam hasla Y* dzeyine ykselene dek devam eder. Birdier deyile sz konusu s nomi genel dengenin saland E noktasna ulancaya kadar devam edecektir.

Mal piyasasdengede iken para piyasasnda talep a(veya arzfazlas) sz konusu ise ekono genel denge noktasna ynelmesisreci nasl ilemektedir? ekil 16.3'deki B noktasnda olduu gibi, ekonomi LM erisi zerinde bulunmasna karn IS erisi zerinde deilse E noktasna dnme eilimi sz konusu olacaktr. B noktasnda arz ve talep edilen para miktarlar eit olmasna karn retim miktar denge dzeyinin zerindedir ve dolaysyla toplam arz, toplam talepten fazladr. Bu durumda iletmeler rettikleri mallarn tamamn satamamakta ve stoklarda planlanmam bir art or - 263

! ! taya kmaktadr. Bu da retimde ksntya gidilmesine ve dolaysylaretim miktarnn azal ur. retimdeki (yani gelirdeki) bud, para talebinin azalaca ve faiz orannn decei anlamna gelmektedir. Buna gre ekonomi, denge noktasn ifade eden E noktasna gelinceye kadar LM erisi zerinde aaya doru hareket edecektir. Ekonominin IS ve LM erilerinin kesitii denge noktasna (E noktas) doru ynelme eiliminin nedenini anlayp anlamadnztest etmek iinekildeki C ve D noktalarnda bulunulmashalinde E noktasna doru ynelmenin nedenlerini aklamaya alnz. Bylece fiyatlar genel dzeyi sabit olduu zaman hem toplam haslann hem de faiz oranlarnn nasl belirlendiini inceleyen IS-LM modelinitamamlam olduk. Her ne kadar ekonominin Y* gibi bir toplam hasla dzeyine doru ynelme eiliminde olduunu gstermi olsak da, bu retim dzeyinde ekonominin tam istihdamda olduunu varsaymak iin bir neden yoktur. sizlik ok yksek bir dzeyde ise iktisat politikas kararlarn alanlar isizlii azaltmak iin toplam retimi artrmak isteyebilirler. ISLManalizine gre ara ve maliye politikalar aracl ile, IS ve LM erilerinin yer deitirmesini salayarak bu gerekletirilebilir. Aada bu konular ele alacaz. IS ERSNN YER DETRMESNE NEDEN OLAN FAKTRLER

IS erisinin elde ediliini incelerken IS erisinin mal ve hizmetler piyasasnda denge noktalarn ifade eden bir eri olduunu grmtk. Bir dier deyile IS erisi, toplam talebin toplam arza eit olduu toplam hasla ve faiz oran bileimlerini gsteren bir eri idi. Otonom faktrlerde (gelirdzeyinden bamsz olan fakt faiz oran ile ilikisi olmayan bir deiiklik gerekletii zaman IS erisi yer deitirir. Faiz orannda meydanagelen deiiklik, IS er e hareketi gerektirir. Toplam talep fonksiyonunda kaymaya neden olan otonom faktrlerde meydana gelecekdeiiklikler IS erisinin de yer d eitirmesine neden olur. Bu faktrler aada ksaca ele alnacaktr. Keynesygil milli gelir dengesi analizinde toplam talep erisinin yerdeitirmesine ned en olan otonom faktrleri ve arpan mekanizmasnn ileyiini hatrlaynz. Otonom Tketim Harcamalarndaki Deimeler ! Otonom tketim harcamalarndaki bir art, toplam talebi yukaryadoru ve IS erisini saa aydrr. Bu kaymann nasl ortaya ktn grebilmek iin ekil 16.4' kullanabiliriz. eklin (a) blmne gre Yad

ekonomi balangta 2 toplam talep fanksiyonunun 45 dorusunu kestii 1 noktas ile gsterilen Y1 retim dzeyinde dengededir. Bu dengeretim dzeyi ile uyumlu olan faiz oran i1 faiz orandr ve ekonomi IS1 erisi zerinde yeralan 1 noktas ile de mal piyasas dengesini salamaktadr (bkz (b) blm). Byle bir ortamda tketicilerin ekonominin gelecei hakknda daha iyimser olmalarna yol aan bir gelime olduunu varsayalm. Bu durumda otonom tketim harcamalar artacaktr. Otonom tketim harcamalarndaki art, toplam talep fonksiyonunu yukarya doru ad Y1 kaydrarak konumuna getirecek ve denge retim dzeyi Y2'ye ykselecektir. Faiz oran i1 olduu zaman, retim dzeyindeki bu arteklin (b) blmnde 1 noktasnda 2 noktasna geilmesine neden olacaktr. - 264

Ayn analiz IS1 erisi zerindeki her nokta iin geerlidir. Bu nedenleotonom tketim harcamala rndaki art, IS erisini saa doru kaydrarak IS1 konumundan IS2 konumuna getirir. Otonom tketim harcamalarnda meydana gelecek bir artdenge ? gelir dzeyini nasl etkilemektedir? Bu etkinin IS erisini saa kaydrabilmesi iin gerekliart nedir? Otonom tketim harcamalarnda meydana gelecek bir azalmann! denge gelir dzeyi ve IS eri sinin konumu zerinde yaratacaetkiyiekil izerek aklamaya alnz. Toplam i1 Y1 Y2Y1 Y21 245 (a) 1 2 IS2IS1 talep ad (Y ) Y ad 2 Y1ad Toplam Hasla (Y) Faiz oran ( i ) ToplamHasla (Y) (b) ekil: 16.4. IS Erisinin Yer Deitirmesi. Otonom tketim harcamalarndaki bir dme yukardaki analizi tersine evirir. Faiz oran sabitken, otonom tketim harcamalarndaki azalma toplam talep fonksiyonunu aaya doru kaydrarak denge gelir dzeyininin azalmasna ve IS erisinin sola doru kaymasna neden olur. Yatrm Harcamalarndaki Faiz Oranlar ile likili OlmayanDeimeler Faiz oran deiikliklerinin planlanm yatrm harcamalar ve dolaysyla denge gelir dzeyi zerinde etkili olduunu daha nceki dersleri - 265

mizden biliyoruz. Faiz oranlarndaki deiiklik sonucu yatrm harcamalarndaki bir deime sadece IS erisi zerinde hareket edilmesine neden olur. Yani byle bir durumda IS erisi yer deitirmez. Faiz oranlarnn dndaki bir nedenle planlanm yatrm harcamalarnda meydanagelecek bir art (rnein yatrmclarn ekonomik gidiat so krllndan daha emin olmalar gibi) ekil 16. 4'n (a) blmndetoplam talep fonksiyonu yukarya doru kaydrr. Byle bi herfaiz oran dzeyinde denge gelir dzeyi artacak ve eklin (b) blmndegsterildii gibi IS erisi sa acaktr. te yandan yatrmlarn krll hakknda ktmserlik domas nedeniyle yatrm harcamalarnda grlecek azalma, faiz oran sabitken, toplam talep fonksiyonunun aaya kaymasna, denge gelir dzeyinin azalmasna ve IS erisinin sola doru kaymasna neden olur. Otonom yatrm harcamalarndaki bir deiiklik IS erisinin konumunu nasl etkilemektedir? Bu etkinin ortaya knanlatnz. Kamu Harcamalarndaki Deimeler ? Kamu harcamalarnda meydana gelecek bir art, faiz oran sabitken, toplam talep fonksiyonunun yukarya kaymasna neden olur. Bu durumda denge gelir dzeyi ykselir ve IS erisi saa kayar. Kamu harcamalarndaki bir azalma ise denge gelir dzeyini drrken IS erisinin sola doru kaymasna yol aar. Vergilerdeki Deimeler Vergilerde meydana gelecek bir azalma her gelir dzeyindeki tketimharcamalarn artrarak toplam talep fonksiyonunu yukarya doru kaydrr. Buna gre vergilerdeki bir azalma denge gelir dzeyini artrr ve IS erisini saa doru kaydrr. Ancak ktisadi Analiz derslerinizden hatrlayacanz gibi, vergilerdeki deimenin toplam talep zerindeki etkisi, kamu harcamalarndaki deimenin toplam talep zerindeki etkisinden daha kktr. Buna gre vergilerdeki deime, ayn miktar kamu harcamas deiiklii ile karlatrldnda, IS erisinin daha kk bir miktarda yer deitirmesine neden olur. Vergilerdeki bir art toplam talep fonksiyonunu aaya doru ekecek ve her bir faiz oran dzeyindeki toplam gelir dzeyini azaltacaktr. Buna gre vergilerdeki art IS erisini sola doru kaydrr. Otonom Net hracattaki Deimeler Planlanm yatrm harcamalarnda olduu gibi, faiz oranndaki deimelere bal olarak ortaya kan net ihracat deiiklikleri IS erisinin kaymasn deil, IS erisi zerinde hareket edilmesini gerektirir. Faiz orannn dndaki bir nedenle otonom net ihracatta meydana gelen bir art

toplam talep fonksiyonunu yukarya kaydrrken IS erisinin de saa doru kaymasna yol aar. Aksine otonom net ihracattaki bir azalma IS erisini sola kaydracaktr. IS erisinin yer deitirmesine neden olan faktrler nelerdir? Bu faktrlerin her birinde grlecek deikliin (artma ve azalma ynnde) denge gelir dzeyi ve IS erisinin konumu zerine etkilerini ayrayrbelirtiniz. - 266 ?

LM ERSNN YER DETRMESNE NEDEN OLAN FAKTRLER Bilindii gibi LM erisi para piyasasndaki denge noktalarn gsterenbir eridir. Bir baka deyile, LM erisi talep edilen para miktar ile arz edilen para miktarnn eit olduu gelir ve faiz oran bileimlerini ifade etmektedir. LM erisinin yer deitirmesine neden olan iki faktr sz konusudur: para arz deiiklikleri ve para talebindeki otonom deimeler. Para Arzndaki Deimeler ? ekil 16. 5'de para piyasasna ilikin arz ve talep erilerinin yer ald (a) blm, para arz e Ms ve para talebi erisinin (Md) 1 kesitikleri 1 noktasnda denge faiz orannn i1 olarak belirlendiini gstermektedir. Md para talebinin gereklemesine neden olan Y1 gelir dzeyi ve i1 denge faiz oran eklin (b) blmnde yer alan LM1 erisi zerindeki 1 noktasn ifade etmektedir. Bu tr bir denge durumunda, merkez bankasnn ak piyasada alm yaparak para arzn arttrdn kabul edelim. Para miktarndaki bu art para arz erisini konumu Ms 2 na kaydrr ve gelir Y1 dzeyinde sabitken denge faiz oran i2 dzeyine der. Denge faiz oranndaki bu dme eklin (b) blmnde 1 noktasndan 2 noktasna geilmesi ile gsterilmektedir. Ayn analiz LM1 erisi zerindeki her nokta iin geerlidir. Buna gre, belirli bir gelir dzeyinde, para arz artt zaman denge faiz orannn deceini ve LM erisinin saa doru kayarak LM2 konumuna geleceini syleyebiliriz. Para arznn artmasdenge faiz oranve LM erisinin konumu zerinde nasl etkili olmaktadr? Para arzazalmolsaydbu srecin nasl deieceini dnnz. (M) ekil: 16.5. Para Arzndaki Art Sonucu LM Erisinin Yer Deitirmesi. Yukardaki durumun aksine, merkez bankas ak piyasada sat

yaparak para arzn azaltrsa LM erisi sola doru kayacaktr. Faiz oran ( i ) Faiz oran ( i ) i1 i2 2 i1 i2 1 Y1 Toplam hasla (Y) Para miktarMd(Y )1LM 1 M1 M 2 Ms Ms 1 2 2 1 LM 2 - 267

Para Talebindeki Otonom Deimeler Fiyatlar, gelir ve faiz oran deiikliklerinin dnda dier baz nedenlere bal olarak da para talebinde otonom deimeler grlebilir. rnein tahvillerin getirisindeki deikenliin artmas, tahvilleri paraya gre dahariskli hale ge tirebilir. Bu da belirli bir fiyat, gelir ve faiz oran dzeyinde para talebinin artmas ile sonulanr. ? "Para talebindeki otonom deime" olgusundan ne anlamamz gerekir? ekil16.6'da para piyasasna ilikin arz ve talep erilerinin yer ald (a) blm, para arz erisi (Ms) ve para talebi erisinin Md kesitikleri 1 noktasnda denge faiz orannn i1 olarak belirlendiini gstermektedir. Bu denge faiz oran ve gelir dzeyi LM1 erisi zerindeki 1 noktasn elde etmemize olanak tanmaktadr. imdi byle bir durumda, kan bir finansal panik nedeniyle halkn herbir faiz oran ve gelir dzeyinde daha fazla para talep etmeye baladn varsayalm. Bu durumda 1 Md 1 Md erisi saa doru kayarak konumuna gelecek ve gelir dzeyi sabit 2 ken, denge faiz oran i2 dzeyine ykselecektir. Grld gibi oluan yeni denge noktas LM1 erisinin sola doru kayarak LM2 konumuna gelmesini gerektirmektedir. Bunun aksine, para talebindeki otonom birazalma LM er isini saa doru kaydracaktr. Para talebindeki otonom deimeler denge faiz orannve LM eri ? sinin konumunu nasl etkiler? Para talebindeki otonom bir azalmann etkisiniekil yardmile izah ediniz. Faiz oran ( i ) Faiz oran ( i ) i2

i1 2 i2 i1 2 Y1 Toplam hasla (Y) Para miktar (M) Md(Y )1LM M Ms 1 2 LM 1 Md(Y )12 1 ekil: 16.6. Para Talebindeki Otonom Deime Sonucu LM Erisinin Yer Deitirmesi. DENGE FAZ ORANI VE GELR DZEYNDEK DEMELER Para ve maliye politikasndaki deiiklikler karsnda denge gelir vefaiz orannn bundan tkilendiini incelemek amacyla yukarda rendiimiz bilgileri kullanabiliriz. Para Politikasndaki Deimenin Etkileri

Para arzndaki bir art karsnda retim ve faiz orannda gzlenecekdeimeyi, ekil 16.7 yardmyla inceleyebilir em mal piyasas hem de para piyasas asndan ekonomi IS1 ve LM1 erilerinin kesitii 1 noktasnda dengededir. Sonuta ortaya kan retim dzeyi - 268

. . nin Y1 olduunu ve ekonominin bu retim dzeyinde %20 gibi yksekbir isizlik oran ile kar karya kaldn varsayalm. Byle bir durumdamerkez bankasnn para arzn artrarak retimi artrmaya ve dolaysylaisizlii drmeye karar verdiini kabul edelim. Acaba merkez bankasnn para politikasnda yapacabu deiiklik istenen sonucu yaratr m? Faiz oran ( i ) i1 i2 2 Y1 Y2 Toplam hasla (Y) LM1 LM21 IS1 ekil: 16.7. Para Politikas Deiimi. ? ! Para arzndaki art sonucunda LM1 erisi saa doru kayarak LM2 konumuna gelir. Bu durumda para ve mal piyasalarndaki e anl dengenoktas 2'ye kayar (IS1 ve LM2 erilerinin kesime noktas). Para arzndaki art sonucunda faiz oran i2 dzeyine der ve toplam retim Y2 dzeyine ykselir. Buna gre merkez bankasnn izledii politika arzulanan sonucu yaratmtr. retim artarken isizlik azalma srecine girmitir.

Para arzndaki artn denge faiz oranve gelir zerindeki etkisinedir? Bu etkinin nasl or a ktnaklayabilir misiniz?

Para politikasnda yukarda sz edilen deiiklik sonucunda retimin neden arttn ve faiz orannn neden dtn daha iyi anlayabilmekiin ekonomi 1 noktasndan 2 noktasn ler olduunu dnelim. Ekonomi 1 noktasnda iken para arznda gerekletirilen art, para arz fazlas yaratr ve faiz orannn dmesi ile sonulanr. Faiz oranndaki dme yatrm harcamalarnn ve net ihracatn artmasna neden olur. Bunlar da toplam talebi artrrken gelirin, yani retimin ykselmesineyol aar. Para arznda ortaya kan arz fazlas ekonomi 2 noktasna ulatnda ortadan kalkar. Bunun nedeni hem retimdeki artn, hem de faiz oranndaki dn para talebini artrmas ve bu artn para talebi - para arz eitlii salanncaya kadar srmesidir. Para arznda meydana gelecek bir azalma ise yukardaki sreci tersine

evirecektir. Yani LM erisi sola doru kayacak ve faiz oran ykselirken retim azalacaktr. Bu nedenle retim miktar (gelir dzeyi) ile para arz arasnda pozitif bir iliki vardr. Yani para arz artt zaman toplam hasla artar, para arz azald zaman ise azalr. Para arzndaki azalmann retim miktarve faiz oranzerinde yaratacaetkiyiekil yardmyla ortaya koyarak para arz-retim miktar arasndaki pozitif ilikiyi gsteriniz. - 269

Maliye Politikasndaki Deimenin Etkileri ! Yukarda incelenen ekilde olduu gibi, ekonomi 1 noktasnda %20 isizlik oran ile kar karya kalmken merkez bankasnn para arzn arttrmak istemediini varsayalm. Byle bir durumda devlet kamu harcamalar ve vergiler aracl ile isizlii drmeyi baarabilir mi? imdi bu soruya cevap bulmaya alalm. ekil 16.8, genilemeci bir maliye politikas (kamu harcamalarnn artmas veya vergilerin azaltlmas) karsnda faiz oran ve retimde meydana gelecek deimeleri gstermektedir. Kamu harcamalarndaki bir art veya vergilerdeki bir d IS1 erisinin saa doru kayrak IS2 konumuna gelmesine ve mal piyasas ile parapiyasasndaki eanl dengenin 2 noktasnda (IS2 ve LM1 erilerinin kesime noktas) salanmasna neden olur. Bylece faiz oran ykselirkenretim artmakta ve dolaysyla isizlik azalmaktadr. Genilemeci maliye politikasnn faiz oranzerindeki etkisi ile genilemeci para politikasnn faiz oranzerindeki etkisinin farklolduuna dikkat ediniz. Genilemeci bir maliye politikasnn izlenmesi durumunda faiz oranartarken, genilemeci bir para politikasnn izlenmesi durumunda faiz orandmektedir. Faiz oran ( i ) i2 i1 Toplam hasla (Y) ekil: 16.8. Genilemeci Maliye Politikas. Kamu harcamalarndaki artma veya vergilerdeki azalma, ekonomiyi 1noktasndan 2 nokta sna doru ekerken gerekleen bir dizi deiiklik sonrasnda retim artmaktadr. Kamu harcamalarndaki art toplam talebi dorudan artrrken, vergilerdeki azalma harcanabilir geliri artrr ve bunun tketim harcamalarnda neden olduu art aracl ile toplam talebi ykseltir. Grld gibi her iki durumda da toplam talep artmaktadr. Talepteki bu art retimin artmasna neden olmaktadr. Artan gelir sonucu para talebi artarken para piyasasnda bir talep fazlas ortaya kar ve bu da faiz orannn ykselmesine neden olur. Faiz oranlarnn ykselmesi

ile birlikte 2 noktasna gelindiinde para talebi fazlas ortadan kalkmaktadr.

Daraltc bir maliye politikas (kamu harcamalarndaki azalma veyavergilerdeki artma) yukarda aklanan sreci tersine ev rir. Buna gredaraltcbir maliye politikas toplam talebin azalmasna, bu da IS erisinin sola doru kaymasna neden olarak, gelir ve faiz orannn dmesi ile sonulanr. Sonu olarak, retim miktar ve faiz oran kamu harcamalar ile pozitif, vergilerle negatif ynde ilikilidir. - 270 2 1LM1 IS1 IS2 Y1 Y2

Maliye politikasnda meydana gelecek deiikliklerin retim dzeyive faiz oranzerindeki e si nedir? Daraltcbir maliye politikasnn yaratacaetkileriekil izerek aklamaya alnz. PARA VE MALYE POLTKALARININ ETKNL Para ve maliye politikasnda gerekletirilecek bir deiikliin yarataca etkiler konusunda yukarda yaptmz aklamalar, devletin izleyecei politikalarla ekonomiyi kolayca durgunluktan karabileceini gstermektedir. ok yksek bir isizlikle kar karya kalnmas halinde, karar alclar bu politikalardan hangisini izleyeceklerine nasl karar verebilirler? Vergiler mi drlmeli, kamu harcamalar m artrlmal, para arz m ykseltilmeli, yoksa bunlarn hepsi mi uygulanmaldr? te yandan, rnein para arznn artrlmasna karar verilmise art miktar ne olacaktr? phesiz tm bu sorulara cevap vermek olduka gtr, ancak yukarda gelitirilen IS-LM modeli belirli baz artlar altnda hangi politikalarn daha etkin olduuna karar vermede iktisat politikas kararlarn alanlara yardmc olabilir. Para Politikasna Kar Maliye Politikas : Tam Dlama Durumu

u ana kadar ele aldmz IS-LM modeli para ve maliye politikalarnn her ikisinin de toplam haslay etkilediini gstermektedir. Para politikasnn maliye politikasna gre ne zaman daha etkin olduunu grebilmekiin IS-LM modelindeki zel bir durumu incelememiz gerekir. Sz konusuzel durumda, para talebi faiz oranndan etk ilenmemekte (yani para talebi faiz oran karsnda inelastik olmakta) ve bylece para politikas retim miktarzerinde etkili olurken maliye politikas etkili olamamaktadr.

Para talebi faiz oranndaki deimelerden etkilenmiyorsa LM erisinin konumu daha nce ele aldklarmzdan farkl olacaktr. ekil 16.9'un (a) blmndeki 1 noktas LM erisi zerinde yer ald iin talep edilen paramiktarnn arz edilen miktara eit olduunu ifade etmektedir. Eer fa z oran, rnein i2 dzeyine ykselirse talep edilen para miktar bundan etkilenmeyecektir. Bu durumda para arz-para talebi eitliinin devam edebilmesi iin gelir dzeyinin de deimeksizin Y1'de kalmas

gerekir(2 noktas). Buna gre faiz oran hangi dzeyde olursa olsun, para piyasas dengesi ayn retim dzeyinde gerekleecektir. Bu da LM erisinin yatay eksene dik olmas demektir. te ekil 16.9'daki LM erileri bu nedenle yatay eksene dik olarak izilmitir. LM erisinin yatay eksene dik olarak izilmesi ne ifade etmektedir?

Ekonominin yksek bir isizlik oran ile kar karya bulnuduunu ve devletin genilemeci maliye politikas veya genilemeci para politikas izleyerek bu isizlii ortadan kaldrmaya altn varsayalm. ekil 16.9'un (a) blm genilemeci bir maliye politikasnn izlenmesi (kamuharcamalarnda artma ya vergilerde azalma) durumunda ne olacan gstermektedir. Genilemeci maliye politikas nlemleri IS erisini saa doru kaydrarak IS1 konumundan IS2 konumuna getirir. ekilden grld gibi genilemeci maliye politikas retim dzeyi zerinde hi biretkiye sahip olamamaktadr. Ekonomi 1 noktasndan 2 noktasna ekte ve retim dzeyi deimeksizin Y1 dzeyinde kalmaktadr. ? - 271

. . ? Daha nceki aklamalarmzda genilemeci maliye politikasnn toplam talebi ve dolaysyla retimi arttrdngrmtk.ekil 9'un (a) blmnde ortaya kan durumun sebebi sizce ne olabilir? Bu sorunun cevab LM erisinin yatay eksene dik olmasdr. IS erisindeki saa doru kayma faiz oranlarn i2 dzeyine ykseltmektedir. Faiz oranlarnn ykselmesi yatrm harcamalarn ve net ihracat azaltmaktadr. Bu iki unsurdaki toplam azalma genilemeci maliye politikas erevesinde gerekletirilen kamu harcamas artna tam olarak eit olmaktadr. Bylece, genilemeci maliye politikas sonucu artan harcamalar, faiz oranndaki art sonucu azalan yatrm harcamalar ve net ihracat tarafndan dlanmtr. Genilemeci maliye politikasnn retimi artrc bir etkiye sahip olmad bu durum genellikle tam dlama durumu olarak adlandrlmaktadr. Dlama etkisi nedir? Tam dlama durumunda kamu harcamalarndaki artn retim zerindeki etkisi nedir? Bu etki nasl ortaya kar? Faiz oran1i2 21 Y1LM1 IS1IS2 ( i ) i Toplam hasla (Y) (a) Faiz oran ( i ) i1 i2 2 1 Y1 Y2 Toplam hasla (Y) LM1 LM2 IS1 (b) ekil: 16.9. Para Politikas Karsnda Maliye Politikas. ekil 16.9'un (b) blm, yksek isizlii ortadan kaldrmak iin merkez

bankasnn genilemeci bir para politikas izlemesi (para arzn artrmas) durumunu gstermektedir. Bu durumda LM1 erisi saa doru kayarak LM2 konumuna gelecektir. nk artan para arz karsnda para talebinin buna eit olabilmesi iin herbir faiz oran dzeyinde gelirin art - 272

! ! mas gerekir. Sonuta retim dzeyi Y1'den Y2'ye ykselir ve ekonomi1 noktasndan 2 noktasna ge . Grld gibi para talebinin faiz oran de i ikliklerinden etkilenmemesi durumunda geni lemeci para politikas retim dzeyi zerinde etkili olabilmektedir. Yukardaki aklamalara gre, para talebi faiz orandeikliklerinden etkilenmiyorsa (yani para talebi faiz oranlarkarsnda inelastik ise) para politikasetkin olurken maliye politikasnn hibir etkinlii sz konusu olmamaktadr. Buradan daha genel bir sonuca ulamak mmkndr:Para talebinin faiz esneklii ne kadar dk olursa para politikasmaliye politikasna gre o lde etkili olacaktr. Yukarda ifade etti imiz bu sonucu biraz daha farkl yorumlarsak, paratalebinin faiz esnekli i ne kadar yksek olursa maliye politikasnn etkinli inin de o lde yksek olaca n syleyebiliriz. Nitekim para talebininfaiz esnekli i sonsuz oldu u zaman, bir di er deyi le Keynesyen Likitide tuza durumunda (LM e risinin yatay eksene paralel olmas durumu) para politikas hibir etkinli e sahip olamazlken maliye politikas etkili olacaktr. Yaplan bu aklamalara gre, ekonomik faaliyetleri etkilemek asndan para ve maliye politikalarndan hangisinin kullanlaca na karar verirken para talebinin faiz esnekli i son derece nemlidir. Bu nedenle konu iktisatlar tarafndan yo un ekilde incelenmi ve incelenmektedir. Para talebinin faiz esneklii ile para ve maliye politikasnn etkinlii arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz. UZUN DNEMDE IS-LM MODEL ?

u ana kadar gerekle tirdi imiz IS-LM analizinde fiyatlar genel dzeyinin sabit kald n ve bu nedenle nominal de erlerle reel de erlerin ayn oldu unu varsaydk. Ksa dnemde bu varsaym ok byk sorun yaratmamasna kar n uzun dnemde fiyatlarn de i ebilece ini hepimiz biliyoruz. Uzun dnemde IS-LM modelinde ne gibi de i iklikler olaca n grebilmek iin do al retim dzeyi kavramn kullanmamz gerekir. Do al retim dzeyi, fiyatlarn artma veya azalma e ilimine sahip olmad retim dzeyidir. Gerekle en retim do al retim dzeyinden yksekse, canlanan ekonomi fiyatlarn artmasna neden olacaktr. Aksine gerekle en retim do al retim dzeyinden d kse ekonomideki durgunluk fiyatlarn d mesine neden olacaktr. Doal retim dzeyi nedir? Gerekleen retim doal retim dzeyinden farklise sonu ne olmaktadr? Fiyatlar genel dzeyi de i ti i zaman ne gibi de i iklikler olaca n incelemek istedi imiz iin artk reel ve nominal de erlerin e it oldu unu varsayamayz. IS e risinin konumunu etkileyen harcama de i kenleri (tketim harcamalar, yatrm harcamalar, kamu harcamalar ve net ihracat) mal ve hizmetlere olan talebi tanmlamakta ve reel anlamda ele alnmaktadr. Yani sz konusu harcamalar halkn satn almak istedi

i fiziki mal ve hizmet miktarlarn tanmlamaktadr. Fiyatlar de i ti i zaman bu miktarlar de i meyece i iin, fiyatlardaki bir de i me IS e risi zerinde etkili olmayacaktr. Hatrlanaca gibi IS e risi mal ve hizmetler piyasasnda (reel sektr) dengeyi sa layan reel anlamdaki toplam hasla ve faiz oran bile imlerini gstermektedir. ekil 16.10, fiili retimin do al retim dzeyinin (Yn dzeyinde izilendik bir do ru ile gsterilmektedir) zerine kmas halinde IS-LM modelin - 273 ?

? de ne gibi deiiklikler olacan gstermektedir. Balangta IS ve LM erilerinin 1 noktasnda kesitiini ve gerekleen retimin (Y) doal retim dzeyine (Yn) eit olduunu (Y = Yn) varsayalm. Byle bir durumda para arznda bir art olduu zaman faiz oran ve retimde ortaya kacak deimeler eklin (a) blmnde grlmektedir. Bilindii gibi para arzndaki art LM erisini saa doru kaydrarak LM2 konumuna getirirve denge 2 noktasna kayar (IS1 ve L M2 erilerinin kesime noktas). Bu yeni denge noktasnda faiz oran i2 dzeyine derken retim ise Y2 dzeyine ykselir. Ancak eklin (a) blmnde grld gibi, Y2 retim dzeyi doal retim dzeyinden (Yn) daha yksektir ve bu nedenle fiyatlar ykselmeye balar. Ekonomi doal retim dzeyinde dengede iken para arzartile ortaya kan ilk etki ve bunun sonucu ne olmaktadr? Faiz oran ( i ) i2 i1 2 1 Yn Y2 Toplam hasla (Y) LM1 LM2 IS1 (b) IS2 3i3 Faiz oran ( i ) i2 2 Yn Y2 Toplam hasla (Y) LM2 LM1 IS1 1i1 ekil: 16.10. Uzun Dnemde IS-LM Model. ? Fiyatlardaki ykselmeden etkilenmeyen IS erisinin aksine, LM erisi fiyatlardaki arttan etkilenecektir. nk likitide tercihi teorisine gre reel para talebi, reel gelire ve faiz oranlarna bal olarak belirlenmektedir. Fiyatlar genel dzeyi ykseldii zaman reel para arz azalr. Reel para ar-

zndaki azalmann yarataca etki, fiyatlar genel dzeyi sabitken nominal para arzndaki azalmann yaratt etki ile ayndr. Reel para arznn azalmas para talebi fazlas yaratr ve bu da faiz orannn ykselmesine neden olarak LM erisinin sola kaymasna ve eski konumuna dnmesine yol aar. Gerekleen retim doal retim dzeyinden yksek olduu srece fiyatlar ykselmeye ve retim tekrar doal dzeye dnnceye kadarLM erisi sola kaymaya dev edecektir. Sz konusu durma noktasna LM erisinin tekrar LM1 konumuna gelmesi ile ulalmaktadr. Bu noktada reel para miktar (M/P) tekrar balang dzeyine dnmekte ve ekonomi balangta 1 noktasnda kurulmu olan dengeye geri dnmektedir. Para arzndaki artn uzun dnemde yaratt sonu, ekonominin ayn retim dzeyi ve faiz oranna daha yksek fiyat dzeyinde sahip olmasdr. Para arzndaki artn IS-LM modeli erevesinde ksa ve uzun dnem etkilerini karlatrnz. Ortaya kan sonularn farklolmasnn nedenleri nelerdir? Uzun dnemde para arzndaki artn retimi ve faiz orann etkilememesi uzun dnemde parann yanszl (parann ntrl) olarak adlandrlmaktadr. Para arzndaki artn tek etkisi daha yksek bir fiyat dzeyidir. Fiyatlar para arzndaki art oran ile ayn oranda artmakta ve reel para miktar (M/P) deimeden kalmaktadr. - 274

Parann yanszlnedir? Uzun dnemde reel para miktarnn sabit? kalmasnn nedenini akl niz?

ekil 16.10'un (b) blm genilemeci bir maliye politikas izlendii zaman retim ve faiz orannda ne gibi deimeler olacan gstermektedir. Bilindii gibi kamu harcamalarndaki art IS erisini saa kaydrarak IS2 konumuna getirir ve ksa dnemde ekonomi 2 noktasna geer (IS2 ve LM1 erilerinin kesime noktas). Bu yeni denge noktasnda faiz oran i2, retim ise Y2 dzeyine ykselmektedir. Y2 retim dzeyi Yn doal retim dzeyinden yksek olduu iin fiyatlar ykselmeye, reel para miktar (M/P) dmeye ve LM erisi sola doru kaymaya balar. LM erisi LM2 konumuna ve dolaysyla ekonomi 3 noktasna gelince, retimtekrar doal dzeye dnd artlar duracaktr. 3 noktasnda ortaya kan uzun dnem dengesinde faiz oran i3 gibi daha yksek birdzeye kmakta, reti rnda bir deiiklik olmamaktadr. Aslnda uzun dnemde ortaya kan bu durum, daha nce ele aldmz, tam dlama durumudur. LM erisini LM2 konumuna kaydran fiyat artlar, faiz orannn i3 dzeyine ykselmesine neden olmu ve bu nedenle yatrm harcamalar ve net ihracat, artan kamu harcamalarn dengeleyecek miktarda azalmtr. Buna gre, LM erisinin dik bir doru eklinde olmad IS-LM modelinde tam dlama etkisi, ksa dnemde ortaya kmasa bile, uzun dnemde ortaya kar. Genilemeci para ve maliye politikalarnIS-LM modeli erevesin

! de incelenmesindeu sonulara ulambulunuyoruz: Para ve maliyepolitikalarksa dnemde erinde etkili olabilmelerine karn, uzun dnemde retim zerinde etkili deildirler.phesiz bu analizdetemel sorun uzun dnemi e kadar abuk ortaya kacadr. zet IS erisi mal piyasasnda, LM erisi ise para piyasasnda dengeyi salayan faiz oran ve gelir bileimlerini gsteren erilerdir. Buna gre IS erisi zerindeki her nokta mal piyasasnda, LM erisi zerindeki her nokta ise para piyasasnda dengeyi ifade der. Her iki sektrde birdendengeyi salayan faiz oran-gelir bileimi her iki erinin kesime noktas ile belirlenen faiz oran-gelir bileimidir. Bu denge bileimi IS veya LM erilerinin birinin veya ikisinin birden yer deitirmesi ile deiebilir. Alnacak maliye politikas nlemleri IS erisinin, para politikas nlemleri ise LM erisinin yer deitirmesine neden olmakta, bylece ksa dnemde para ve maliye politikalarfaiz oran ve gelir zerinde etkili olabilmektedir.

Ksa dnemde para ve maliye politikalarndan hangisinin daha etkiliolduu ise para taleb inin faiz esnekliine baldr. Para talebi faiz oranlarndan etkilenmiyorsa maliye politikas gelir zerinde etkili olmamakta vetam dlama etkisi ortaya kmaktadr. Uzun dnemde ise p nn yanszl ve dlama etkilerine bal

olarak gerek para politikas gereksemaliye politikas gelir zerinde etkisiz kalmakta ve ekonomi doal istihdam dzeyine geri dnmektedir. - 275

Sorular

1. Dier artlar sabitken, vergilerde meydana gelecek bir artn dengefaiz oran zerindek tkisi aadakilerden hangisidir? a. IS erisi saa kayaca iin faiz oran artar b. IS erisi saa kayaca iin faiz oran der c. IS erisi sola kayaca iin faiz oran artar d. IS erisi sola kayaca iin faiz oran der e. IS erisi yer deitirmeyecei iin faiz oran sabit kalr. 2. Dier artlar sabitken, para talebinde gzlenen otonom bir azalmann denge gelir dzeyi zerindeki etkisi aadakilerden hangisidir? a. LM erisi saa kayaca iin gelir artar b. LM erisi saa kayaca iin gelir azalr c. LM erisi sola kayaca iin gelir artar d. LM erisi sola kayaca iin gelir azalr e. LM erisi yer deitirmeyecei iin gelir sabit kalr. 3. Devlet isizlik orann yksek olarak deerlendirip bunu ksa dnemde drmek istiyorsa aadaki nlemlerden hangisini almaldr? a. Merkez bankas ak piyasa ilemleri ile tahvil satmaldr? b. Maliye bakanl vergi oranlarn drmelidir c. Merkez bankas zorunlu rezerv oranlarn artrmaldr d. Maliye bakanl kamu harcamalarnda ksntya gitmelidir e. Merkez bankas reeskont oranlarn ykseltmelidir. 4. Para talebinin faiz esnekliini OE ile gsterirsek, ksa dnemde tam dlama etkisinin ortaya kabilmesi iin gerekli art aadakilerden hangisidir? a. OE = 0 b. OE = 1 c. OE = . d. 0 < OE < 1 e. OE > 1 - 276

5. Fiyatlarn artma veya dme eilimi gstermedii retim dzeyinene ad verilir? a. Nominal retimi dzeyi b. Reel retim dzeyi c. Doal retim dzeyi d. Eksik istihdam dzeyi e. Rasyonel retim dzeyi Kaynaka ERTURUL, Ahmet. Para Teorisi, Ankara 1993. PARASIZ, lker. Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi Yaynevi, Bursa, l994. PARASIZ, lker. Para Politikas, Ezgi Yaynevi, Bursa1994. PRMOLU, A. Baki. Para Politikas, Eskiehir 1992. - 277

NTE 17 Para ve Para Politikas Teorilerinde Son Gelimeler Bu nitede... Bu nitede, ekonomiye mdahale ederek istikrar salamay ngren Keynesgil ve Yeni Keynesci grle, ekonominin kendi bana daha istikrarl olacan savunan Monetarist ve Yeni Monetarist gr incelenmektedir. alma Biiminelikin Olarak... Bu niteyi alrken, ekonomik denge ve para arznn bu dengeye etkisi konularn bilmeniz gerekir. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 278

KURALA GRE - DURUMA GRE PARA POLTKASI TARTIMASI

ngiliz asll Kanadal nl iktisat Michael PARKIN, nl neo-Keynesgil iktisat Franco MOD GN AN 'ye yle bir soru yneltiyor ve u cevaplar alyor. "Siz kurala gre politikalarsavunan monetaristlerin aksine aktivistsiniz (devletin aktif birekilde ekonomiye mdahalesini savunanlarabu ad verilmektedir). B ununla birlikte almalarnzn bazlarMilton FREDMAN'n almalarna son derece benziyor. rnein sizin tketimin yaam sreci hipotezi almalarnz Friedman'n "srekli gelir hipotezi" ile hemen hemen ayn. Friedman'la sizin almalarnzbirletiren eynedir?" Franco Modigl soruya yle cevap vermektedir. "Ben genel olarak Friedman ve dier monetarist iktisatlarla ekonomi teorisi baznda anlayorum. rnein parann ekonomiyi etkileme ya da tketicilerin yaam boyu elde edecekleri kaynaklarkendi yaam srelerine tahsis mekanizmalarnn doasnda anlayoruz. Ayrldmz noktalar genel olarak savunduumuz ekonomi politikalarnda ortaya kmaktadr. Bu ayrlklar byk lde isizliin maliyeti ve kamu otoritelerinin ekonomiyi ynlendirmesiyle ilgili deer yarglarndan kaynaklanmaktadr. Bylece kamu otoritelerine hi gvenmeyen Milton Friedman, ekonomik sistemin kendi haline braklmashalinde olduka istikrarlbir ekilde alacaniddia etmektedir. Bu nedenle kamu otoritelerine, ekonominin durumuna gre ekonomiyi ynlendirme gc vererek risk stlenilmesine gerek yoktur demektedir. Gerekten de duruma gre politikalar yeterli bilgidonanmna sahip ol mayan hkmetlerin elinde ekonomide istikrarszlklara neden olabilir. Ben de istikrarszln son derece pahalolduuna inanyorum. Ancak ekonominin babobraklmasdurumunda da yeteri kadar istikrarlolacakansnda deilim. yi hkmetlerin ve merkezbankalarnn olduuna v arak politika yapclarn ekonomik istikrara baarlbir ekilde katkyapacana inanyorum. Bylece Friedman'n dndnn aksine, kamu otoritelerine istikrar politikalarnyrtmede bir esneklik verilmesinden yanaym." Monetarist iktisatlar genellikle muhafazakar, Keynesgil iktisatlar aktivist (mdahaleci) olarak kabul edilir. Gerek Keynesgil gerekse monetarist iktisatlar her konuda birbirine ters d mezler. Her iki gr n makro ekonomiye baklarnda baz ortak noktalar vardr. nce bu ortak noktalarn neler oldu unu grelim.

. Her iki gr e gre de uzun dnemde milli gelir potansiyel retimdzeyine ya da tam istihd milli gelir dzeyine e ittir. Bu durumda uzun dnem toplam arz e risinin biimi d eydir. Byle bir durumdagelir dzeyi toplam tal en etkilenmez. . Ksa dnemde milli gelir denge dzeyini, ksa dnem toplam arz e risiyle toplam talep e risinin kesi imi belirler. Ksa dnemde milli gelir toplam talebi etkileyen para ve maliye politikalarndan etkilenir. E er toplam talep e risi ksa dnem toplam arz e risini potansiyelretim dzeyinin sa erse enflasyonist ak, solunda keserse deflasyonist ak meydana gelir. Yeni Keynesgil iktisatlara gre ksa dnem toplam arz e risinin biimi hem yukarya hem a a ya do ru fiyat yapkanlklarndan dolay

yataydr. Bu durumda toplam talepteki de i meler fiyattan etkilenmeksizinmilli gelir dzeyini etkiler. - 279

. Milli gelirin potansiyel kapasite dzeyinden ayrlmas, cretlerde ve fiyatlarda deimelere neden olur. Bu deime monetaristlere grehzl Keynesgillere gre i vaekilde geliir. Ancak eninde sonunda ekonomi tam istihdam dzeyine ular. Keynesgil ve Monetarist grhangi konularda birlemektedirler? MONETARST YAKLAIM 1960'l yllara kadar Keynesgil iktisadi gr, hem tm ekonominin davrannn aklanmasnda hem de enflasyon ve eksik istihdamn kontrolnde baarl olmutur. Keynesgil sistemin baarl olduu yllarda ok az iktisat bunun nasl olduunu sormutur. 1960'l yllarn sonlarnda, 1970'li yllarn balarnda geleneksel para ve maliye politikas aralarylaekonominin kontrolu daha zor hale gelmitir. Bu durum Keynesgil teorinin temelleri zerinde salanan geni mutabakat ortadan kaldrmtr. Burada temel sorun mal ve faktr piyasalaryla ilgili Keynesgil effektif talebin neyi ierdiiydi. Bu sorunun cevab makro modellerin mikro temelleriyle ya da mikro ayayla ilgiliydi. Keynesgil teorinin mikro temellerine ynelik ilgi artarken, ekonomininmakro davranla ryla ve uygun makro politikalarla ilgili olarak monetaristyaklam bir alternatif gr getirdi. Bu durum, her iki modelle ilgili olan vegnmzde de devam eden tartmalar balatt. Monetaristlerle Keynesgiller arasndaki tartma, zellikle makro ekonominin mikro temelleriyle ilgilidir. Bu konu modern aratrmalarn snrn oluturduu iin hem nemlidir hem de olduka zordur. Bu aratrmalarn ayrntl olarak ortaya konmas olduka karmak analizleri gerektirmektedir. Makro ekonominin mikro temellerini ortaya koyan tek bir monetaristgr yoktur. Bununla birlikte monetaristlerin byk bir ounluu piyasalar rekabeti olarak kabul etmektedir. Rekabeti piyasalarn bir nemli zellii fiyat ve cretlerin esnekliidir. Bylece ekonomik dengeyi salamak iin fiyat ve cretler srekli olarak ayarlanr. Rekabeti bir piyasadengede olduu zaman, iyasa temizlenmi denir. Bunun anlam her alcnn arzu ettiini almas, her satcnn arzu ettiini satmas, mal eksiklii veya stok fazlasnn grlmemesi demektir. Her piyasa dengede olduu zaman, tm kaynaklarn tam istihdam sz konusudur. Piyasalar temizleyen (dengeleyen) bu fiyatlara, "piyasalar temizleyen fiyatlar(market clearing prices)" ad verilir. Piyasa temizleme koulu ne demektir? Bunu Hangi piyasa salar? Geleneksel ya da Ilml Monetarist Gr

? 1960'l yllarda ykselen monetarist dnce okulunun nde gelen ismi Milton Friedman'dr. Milton FRIEDMAN Chicago niversitesi hocalarndan olduu iin monetarist gre Chicago Okulu Gr de denir. Chicago okulu iktisatlarna geleneksel monetarist de denilmektedir. Geleneksel monetarist gr, ekonomi kendi haline brakld zaman tam istihdam dzeyinde istikrar kazanacan savunmaktadr. Ayrca para politikalarnn kararsz ya da dzensiz sonular ortaya koyduunu vurgulamaktadr. Ancak para politikasnn ekonomi zerindeki etkilerinin ok gl olduunu ortaya koymaktadr. Geleneksel monetaristlerin grleri nelerdir? ? - 280

Monetaristlere Gre Konjonktr Dalgalanmalarn Nedenleri

Monetaristler, zel sektr ekonomisinin doasnda istikrar olduuna inanr. Onlara gre bunun nedeni, zel sektrle ilgili harcama fonksiyonlarnn nispi olarak istikrarl olmasdr. Monetaristlere gre toplam talepteki deimelerin nedeni para arznda meydana gelen deiikliklerdir. Bu konuda Milton Friedman ve Anna Schwartz'n "ABD'nin Parasal Tarihi, 1867-1960" adl antsal almas gereke oluturmaktadr. Milton Friedman ve Anna Schwartz ekonomideki kk ya da byk tm dalgalanmalar para arzndaki dalgalanmalarn ncelediini saptamlardr. yle kionlara gre 1929 ekonomi syonunun nedeni Federal Reserv'in para arzn daraltmasdr. Bylece toplam talep erisi ok byk miktardasola kaymtr. te yandan monetarist iktisatlara gre parann dolam hz istikrarl olduu iin para arzndaki dalgalanmalar olduu gibi milli gelire yansr. te bu nedenle monetarist iktisatlar para arznn istikrarna ok fazla nem verirler. Burada nemli olan, para arznn ekonominin konjonktrel deimelerinin neden olduu ksa dnemli hareketlerden bamsz olarak yavaa deimesinin salanmasdr. Buna, para politikasnda yzde kural denilmektedir. Bylece kamu otoritelerinin neden olabilecei istikrarszlk ortadan kalkacaktr. ? Monetaristler, para arzistikrarna hangi nedenlerle nem verirler? Monetaristlere Gre Fiyat Hareketlerinin Nedenleri Daha nce de akladmz gibi srekli enflasyon olmas iin para arznn srekli olarak artrlmas gerekir. Para arznn ar olarak geniletilmesinin nedenleri zamanna ve yerine gre deiir. Bazen merkez bankas bir resesyonu sona erdirmek gayretiyle para arzn hzla artrr. Daha sonra ekonomi kendi kendini istikrara kavuturucu gleriyle genilerken para arznn artrlmas konjonktrn boom (doruk) safhasnda enflasyonun ykselmesine neden olur. Dier zamanlarda merkez bankalar faiz oranlarn serbest piyasa dzeyinin olduka altnda tutmaya alr. Bunun iin merkez bankalar tahvil satn alarak tahvil fiyatlarn ykseltirler. Bu ekilde merkez bankasnn ak piyasa ilemleriyle para arzn artrmas enflasyonun zerine benzin dker. Nihayet dier zamanlarda da merkez bankalar yeni kamu borlarn satn alarak byk bte aklarn finanse edebilir. Byle bir ynteme kamuoyunda para basarak finansman

denilmektedir. Para arznn srekli olarak artrlmas, srekli enflasyona neden olur. Monetaristlerin byk bir ounluu, enflasyonun her yerde her zaman parasal bir olgu olduunu sylemektedirler. Dolaysyla monetaristler enflasyonun nedeninin toplam talep erisini kaydran para arz olduunu vurgulamaktadrlar. Monetarist iktisatlara gre tm enflasyonlarn gerisinde ar parasalgenileme vardr. Ar parasal genileme olmakszn enflasyon meydana gelmeyecektir. Monetaristler enflasyonu ve fiyat istikrarszlnnelere balamakta? drlar? - 281

Monetaristlere Gre Ekonominin Kendi Kendine UyumMekanizmasnn lemesi

Monetarist iktisatlarn byk bir ounluu, piyasalarn rekabeti olduunu kabul etmektedir. Kukusuz monetarist iktisatlar, tm piyasalarda ve ekonominin tm kesimlerinde, tam rekabet koullarnn geerliolmadnn farkndadr. Bu kte monetaristler, ekonomideki rekabeti glerin olduka etkili olacana inanmaktadrlar. Bylece tamrekabet koullar erevesinde yrtlen bir analizin ekonominin ileyiini daha iyi ortaya koyacana inanmaktadrlar. Rekabeti piyasalar erevesinde yaplan analizlerde, fiyatlar ve cretlerin esnek olduu varsaym yaplr. Byle bir yaklam, piyasalarn her zaman dengeye ulaacak ekilde ayarlanacan ortaya koymaktadr. Rekabeti piyasalar bir deiiklikten nce dengede yani temiz olduu iin denge bozulduunda da, dengeye kolayca ularlar. Piyasalar dengeye ulanca da piyasa temizleme koullar tekrar salanm olur. Eer piyasa denge fiyatndan baka bir fiyat szkonusuysa ya talep fazlas (arzular karlanmam alclar) ya da arz fazlas (arzular karlanmam satclar) vardr. Rekabeti bir piyasa temizlendii zaman oluan fiyat dzeyinde, her alc istediini alabilmekte, her satc istediini satabilmektedir. Monetarislere gre piyasalarn etkin olarak almas sonucu ekonominin tam istihdam dengesinden uzaklamas geici olur. Ekonomi hzla tam istihdama doru ayarlanr. Bir dier deyile monetaristler kendiliinden uyum mekanizmasnn etkin bir ekilde altna inanmaktadrlar. Monetarist iktisatlar retim ve istihdamda konjonktrel dalgalanmalarn olabileceini ve bunun da balca nedeninin toplam talepteki deimelerin olduunu kabul ederler. Bununla birlikte monetaristler, ekonomideki davranlarn yorumlanmasnda ve politika nerilerinin oluturulmasnda ekonomiyi sanki her zaman tam istihdamdaym gibi dnmenin en iyi yntem olduuna inanmaktadrlar. Kald ki bata Friedman olmak zere monetaristlere gre para politikasnn ileyiinde 6 ayla 24 ay arasnda grlen gecikmeler ve bu gecikmelerin deikenlii nedeniyle, duruma gre para politikas uygulamalar, beklenilenin tam tersine sonu vererek konjonktrel dalgalanmalar hafifleteceine iddetlendirebilecektir. Monetaristler, duruma gre para politikalarna, hangi nedenlerle kar kmlardr? Yeni Klasik Monetarizm ya da Ar Monetarist Gr ?

Yeni klasik monetarist grn ncln 1995 ylnda Nobel iktisat dl alan Robert Jr. LUCAS ile Thomas SARGENT, Neil WALLACE ve Robert BARRO gibi iktisatlar yapmaktadr. Yeni klasik iktisatlara gre, ekonomi srekli olarak tam istihdamda alr. Eer ekonomi tam istihdamdan uzaklamsa, bunun nedeni insanlarn iledikleri hatalardr. Yeni klasik gr ekonomide arz ve talep davranlarnn, sadece nisbi fiyat yapsna bal olduunu ortaya koymaktadr. Yeni Klasik Monetarist grnn ayrczellii nedir? Yeni klasikler ya da ar monetaristler, aslnda geleneksel monetaristlerin politika yaklamlarndan pek ounu kabul etmektedirler. Ancak - 282 ?

lml monetaristler insanlarn aldanabileceini ya da tongaya debileceini kabul ederlerken, yeni klasik iktisatlar insanlarn srekli olarak aptal yerine konulamayacan, insanlarn sistematik hata yapmayacan vurgulamaktadrlar. Geleneksel monetaristler uyarlanabilir bekleyileri kabul ederlerken, yeni klasikler rasyonel bekleyileri kabul etmektedirler. Rasyonel bekleyiler ne anlama gelmektedir? Rasyonel Bekleyiler Teorisi

. Yeni klasik teori rasyonel bekleyiler teorisini temel almaktadr. Bu teori 1960'l yllarn balarnda John MUTH tarafndan ortaya atlmtr. Ancak bu teoriyi Robert LUCAS 1970'li yllarn banda yeni klasik makroekonomiye uygulamtr. R onel bekleyiler teorisine gre insanlargelecekteki enflasyonla ilgili bekleyilerini olutururlarken hkmetin bugnk politikasna bakarlar. Bylece ekonominin ileyi mekanizmasn kavrarlar ve izlenen politikalarn sonularn ngrerek bekleyilerini rasyonel olarak olutururlar. Bu arada insanlar hata da yapabilirler. Ancaktesadfi olarak ya ptklarnn dnda yaptklar hatalarn olduka hzl bir ekilde renirler. zetle insanlar sistematik ve srekli olarak hata yapmazlar. Trkedeki u tekerleme rasyonel bekleyilere uygun dmektedir: "Bir zplarsn ekirge, iki zplarsn ekirge, nc de yakay ele verirsin ekirge". Rasyonel bekleyiler ileriye dnk olarak oluturulur. Ksaca toparlamak gerekirse, rasyonel bekleyiler teorisine gre, insanlar genel enflasyon orann ngrrlerken, srekli ve sistematik hatayapmazlar. Ancak sistematik olmayan tesadfi hata yapmalar olasdr. nsanlarn sistematik hata yapmamalar, hkmetlerin politikalarn nasl etkiler? Yeni Klasik Konjonktr Modeli ? Yeni klasiklerin ekonomik dalgalanmalarla ilgili dncelerini ortayakoyabilmek iin bala ngta tm piyasalarn dengede olduunu varsayalm. Bu durumda ekonomi tam istihdamdadr, fiyatlar istikrarldr ve cari ve beklenen enflasyon oranlar sfrdr. Bir an iin hkmetin para arzn yzde be orannda ykselttiini varsayalm. Bylece insanlarn eline arzulamadklar para ankesleri geecektir. nsanlar ellerine yeni geen para ankeslerini arzulamadklar iin harcamak isteyeceklerdir. Basitlik salamak amacyla insanlarn tm mallara ynelik olarak arzuladklar harcamalar artrdn

varsayalm. Bylece her maln talebi artar ve rekabeti koullarda oluan fiyatlar ykselir. Mallarn sat fiyatlarnn ykseldiini gren firma sahipleri, fiyatlar genel dzeyindeki ykselmeyi yanl yorumlayarak sanki yalnzca kendi nispi fiyatlarnn ykseldiini zannederler. Bunun nedeni, belirlenen genel enflasyonun sfr olmasdr. Bylece mallarnn ykselen fiyatlarna bakarak firmalar kendi mallarna ynelik talepte bir art olduunu dnerek daha fazla retimde bulunur. Bunun iin daha fazla ii istihdam eder. Bunun iin iilere daha yksekcret derler. By ve istihdam dzeyi artar. Er ya da ge, hem firmalar hem alanlar, aslnda kendi nispi fiyatlarnn deimediini anlarlar. Bylece retim ve istihdam balang dzeyine geri dner. Grld gibi ek retim ve istihdamn artmas iin insanlarn yanlgya dmeleri (aldanmalar) gerekir. nsanlar yalnzca - 283

kendi fiyatlarnn artmadn aslnda tm fiyatlarn yzde be orannda ykseldiini anladklar zaman, balang davranna geri dnerler. Ancak imdiki durumda nispi fiyatlar ayn kalrken, fiyatlar genel dzeyi yzde be daha yksektir. zetlersek, yeni klasik teoriye gre tam istihdamdan sapma, yalnzca insanlarn yanl yapmalar (yanlgya dmeleri) halinde mmkndr. Bu durumda piyasalar, tam istihdam retiminin stnde ya da altnda temizlenir. nsanlar arzuladklar kadar emek arzetme ya da mal satma giriimlerinde bulunurlarken, herhangi bir engellemeye maruz kalmazlar. retimin daralmas ya da genilemesi iradidir. ? ? Yeni Klasikler'e gre tam istihdamdan nasl saplabilir? Yeni klasik iktisatlar, zevklerin ve teknolojinin srekli olarak deitii bir dnyada, uygun enformasyonu, nispi fiyatlarn saladn varsaymaktadrlar. Onlara gre para arzndaki dalgalanmalar, tm fiyatlarda artan dalgalanmalara neden olur. Bu durum hanehalk ve firmalarn nispi fiyatlardaki deimeleri birbirinden ayrdetmelerini gletirir. Bu durum u nedenle ok nemlidir. Hanehalk ve firmalar, nispi fiyatlar deitiinde davranlarn deitirerek buna cevap vermek isterken, fiyatlar geneldzeyi deitiinde davranlarn deitirmemektedirler. Para arzndaki dalgalanmalarn neden olduu byle bir karklk arz ve talep kararlarnda hata yaplmasna yol amaktadr. Uygun fiyatlar, hangi dnemde enformasyon salaycolmaktan ? kabilir? Lucas Arz Erisi . ? Lucas Arz Erizi nedir? Firmalarn yukarda akladmz davran biimi, Lucas toplam arz erisinin oluturulmasna olanak vermektedir. Lucas toplam arz erisi, cari fiyat-beklenen fiyat oranyla ulusal ktnn pozitif olarak deieceini vurgulamaktadr. Lucas arz erisine, yalnzca fiyatlar genel dzeyindekibeklenmedik (spri zler) deimeler, toplam arzda dalgalanmalara neden olduu iin sprizli ya da artmal arz erisi denilmektedir. Lucas arz erisini daha iyi aklayabilmek iin yeniden para artt zaman

neler olacan grelim. Ancak imdi, para arzndaki artn firmalar ve hanehalk tarafndan beklendiini varsayalm. Bu kez de fiyatlar genel dzeyi ykselecektir. Ancak imdi, firmalar kendi mallarnn fiyatnda meydana gelen artla tm dier mallarn ortalama fiyatlarndaki deimenin aa yukar ayn olduunu dneceklerdir. Dolaysyla fiyatlar genel dzeyindeki bu art, kendi rettikleri mallarn nispi fiyatnda bir ykselme olarak alglamayacaklar iin retimlerini normal dzeydetutacaklardr. Sonu olarak, fiyatlar genel dzeyi ykselme e ramen milli gelir potansiyel gelirin ya da tam istihdamn zerine kamayacaktr. Bir kez daha vurgularsak, yeni klasik gre gre, fiyat dzeyinde beklenen deimeler toplam arzda, reel milli haslada dalgalanmalara nedenolmayacaktr. Firmalar ve hanehalk, para arzartnn fiyatlar genel dzeyini artrdnn farkndaysa, toplam reel GSMH deiir mi? - 284

. . Politikaszlk Politikas nerisi ? . ? Politikaszlk politikasnedir? Rasyonel bekleyiler varsaymyla, Lucas'n toplam arz erisi birlikte dnldnde, yeni klasik politikaszlk politikas ya da politika yanszl olgusu ortaya kmaktadr. imdi bunun ne demek olduunu biraz aalm. Ekonomide istikrar salamak iin para politikasnn sistematik bir ekilde kullanlma giriimi, fiyat dzeyinde sistematik deimelere neden olurken retim zerinde hi bir etki yapmaz. Bunun nedeni sistematikpara politikasnn yal nzca sistematik toplam talep oklarna neden olmas ve hanehalk ve firmalar zerinde bir alglama karkl yaratmamasdr. Ekonomi zerinde ancak sistematik olmayan para politikasnn reel etkileri olabilir. Bylece yeni klasiklere gre para politikas fiyat deimelerinin kayna konusunda karklk yaratarak ekonomiye zarar verir. Ancak rastlantlarla iyi sonu verebilir. O halde yeni klasiklere gre en iyiiktisat p olitikas politikaszlk politikas ya da politika deiikliine gitmemek olabilir. Politikaszlk politikasneden nerilmektedir? Sabit Oranl Parasal Genileme Politikas Sabit oranlparasal genileme niin nerilmektedir? Yeni klasikler temelde politikaszlk politikasna taraftardr. Bununla birlikte mutlaka bir politika izlenmesi gerekiyorsa, yeni klasikler de tpk geleneksel monetaristler gibi k kuralndan yanadrlar. Yani, para arznn k gibi belli bir oranda artmasn ngrrler. Yeni klasikler, para vemaliye politikalarnn istikrarl olmas durumuna gre firmalarn ve hanehalknn daha iyi karar alacaklarna inanmaktadrlar. Yeni klasikler ekonomide istikrarn salanmasna ynelik aktif mdahaleci politikalarn, ekonomik birimlerin fiyat sisteminden gelen sinyalleriyorumlamalarn gletirdiini ve bu nedenle bekleyilerini olutururlarken hata yapmalarna neden olacan vurgulamaktadr. Byle bir durumda retimin tam istihdam dzeyi etrafndaki dalgalanmas azalacana artacaktr. Ayn ekilde eksik istihdamn doal isizlik oran etrafndaki

dalgalanmas azalacana artacaktr. Yeni Klasikler, aktif bir para politikasna neden kardrlar? KEYNESGL GR Geleneksel ve Neo Keynesgil Gr J.M. Keynes modern iktisadn kurucusudur. 1936 ylnda yazd Para, Faiz ve stihdamn Genel Teorisi ya da ksaca Genel Teori adl eseriyleekonomide devrim yaratmtr. Keynesgil dncenin temelini, "piyasalarda piyasa temizleme durumunun srekli olmad" gr oluturmaktadr. Bylece Keynesgil ekonomi temel olarak temizlenmemi piyasalar incelemektedir. Keynesgillere gre ksa dnemde fiyatlar piyasalar temizleyecek kadar hzl ayarlanmamaktadr. Ayrca tam Keynesgil modellerde, nominal talepte bir gerileme olduu zaman, buna fiyatlar genel d285

zeyi ok yava bir ekilde cevap verir. Bu nedenle ncelikle retim ve istihdam dzeyi geriler. Keynesgil sistemde ekonomi eksik istihdamda dadengeye ulaabilir. Ek onomiyi eksik istihdamdan tam istihdama gtrc otomatik bir mekanizma yoktur. Keynesgil ekonomik dnceye gre tam istihdam neden zel bir? durumdur? Keynesgillere Gre Konjonktr Dalgalanmalar Keynesgiller konjonktr dalgalanmalaryla ilgili olarak iki gr ortayaatmaktadr. Birinci olarak Keynesgiller konjonktr dalgalanmalarnn nedeni olarak yatrmlardaki deimeler zerinde durmaktadrlar. Keynesgiller, monetaristlerin konjonktrel dalgalanmalarn nedeninin yalnzca para arzndaki dalgalanmalar olduu grne itiraz etmektedirler. Keynesgiller, bir eyin iple ekilebileceini ama itilemeyeceini vurgulamaktadrlar. Yani, ekonomik politika aralarnn tm ift ynl etki yapmaz. rnein para arzn artrarak talebi artrabilirsiniz. Ancak kestiinizde talep hemen azalmaz. Keynesgillere gre milli gelirdeki dalgalanmalarn nedeni harcama kararlarndaki dalgalanmalardr. Ancak Keynesgiller parann konjonktrel dalgalanmalardaki roln de yadsmamaktadrlar. Bylece Keynesgiller ekonomik dalgalanmalarn nedenleri iinde hem parasal, hem de parasal olmayan etmenlerin olduunu kabul etmektedirler. kinci olarak Keynesgiller monetaristlerden parann ekonomiyi etkileme biiminde de ayrlmaktadrlar. Keynesgiller de parann ekonomi zerindeki nemini kabul etmektedir. Keynesgiller de kamu otoritelerinin para arzn artrp azaltmasnn milli gelirin artmasna ya da azalmasna neden olacan kabul etmektedir. Ancak Keynesgillere gre, para arzndaki deimeler milli geliri deil, milli gelirdeki deimeler para arzn etkiler. Bir baka deyile, nedenselliin ynnde farkllk sz konusudur. Keynesgillerin byle bir kanda olmalarnn gerisinde, 2. Dnya savann bitiminden 1970'li yllarn bana kadar para politikasnn ABD'de faiz orannn istikrarn n planda tutmas yatmaktadr. Daha nce geni olarak incelediimiz gibi ekonominin genileme dneminde ilem amal para talebi artar. Bu arada para arz artrlmazsa faiz oran ykselmeyebalar. Merkez bankas faiz orannn ykselmesine engel olmak iin ak piyasa ilemleriyle tahvil satn almaya balar. Bunun sonucu olarak bankalarn rezevlerini artrr ve bylece ekonomiye yeni para km olur. Tersine ekonominin daralma dneminde ise ekonomide para talebi azald iin faiz oranlar dme eilimine girer. Bu durumda merkez bankas ak piyasa ilemleriyle tahvil satarak ekonomideki para stokunu azaltmaya ve bylece faiz oranlarn ykseltmeye alr. Grld gibi merkez bankalar ekonomik konjonktrn genileme safhasnda para arzn artrp, gerileme safhasnda para arzn daraltarak ekonomik faaliyetlerinolumsuz ynde etkilenmemesine alr. Keynesgiller, konjonktr dalgalanmalarnn nedeni ve para arznn

? ekonomiye etkisi konusunda hangi nedenler ve dnce ile Monetaristlerden ayrlmaktadrlar? Keynesgillere Gre Fiyat Artlarnn Nedenleri Keynesgil iktisatlar da para arzndaki srekli art olmadka fiyatlarda srekli artn olmayacan kabul etmektedir. Ancak Keynesgillerenflasyonda zaman zaman meydana gelen geici sra malarn gerisin - 286

de, zel sektr ve kamu harcamalarndaki arta bal olarak, toplam talep erisinin saa kaymasnn olacan vurgulamaktadrlar.

te yandan Keynesgil iktisatlar cret-fiyat sarmal eklinde gelien maliyet enflasyonuna da nem vermektedir. Byle bir enflasyonun ortaya kmas durumunda, Keynesgillere gre tam istihdamla istikrarl fiyatlarn bir arada gereklemesi olanakszdr. Bu durumda son sz merkez bankasnndr. Eer merkez bankas para arzn artrrsa ekonomi daha yksek fiyat dzeyinde tam istihdama ular. Eer para arzn artrmazsa, ekonominin yeniden tam istihdama geri dnmesi iin cret ve fiyatlarn dmesi gerekir. Keynesgillere gre cret ve fiyatlar aaya doru rijit yada yapkan ola edildii iin bu durumda ekonomi bir sre eksik istihdamda almak zorunda kalacaktr. Keynesgiller fiyat artlarnnasl aklamaktadrlar? Keynesgillere Gre Kendi Kendine Uyum Mekanizmasnn lemesi ? Keynesgil iktisatlar ekonominin doasnda bulunan rekabeti olmayan etmenler zerinde durmaktadr. Dolaysyla firmalar asndan piyasada oluan fiyatlar veri olmak bir yana, firmalarn fiyatlar bizzat kendilerinin koyduklar kabul edilmektedir. Ortalama deien maliyet erisinin byke bir blmnn, miktar eksenine paralel olmas nedeniyle, kt bana maliyetler artmayabilir. Firmalar fiyatlarn maliyetlerine gre esnek olmayan bir mark-up koyarak saptarlar. Firmalar bu ekilde belirledikleri fiyattan satabildikleri kadar satarlar. Toplam talepte meydana gelen dalgalanmalar, her firmann rnne olan talepte konjonktrel dalgalanmalara neden olur. Keynesgil sistemde fiyat ve cretin yapkan olmas nedeniyle toplam talepteki deimeler, retim ve istihdamda dalgalanmalara neden olur. Grld gibi monetarist sistemde toplam talepteki dalgalanmalarn temel etkisi fiyatlar zerindedir. Oysa Keynesgil sistemde temel etki retim ve istihdam zerinedir. Dolaysyla Keynesgil sistemde ekonomiyihzla tam istihdama ynelt ecek gl doal gler yoktur. Ayrca Keynesgil sistemde "zemberek dilisi" etkisi sz konusudur. Fiyatlar, hzla ykselerek ortaya kan reel ankes etkisi, para aldanm, gelirin yenidendalm etkileri nedeniyle enflasyonist an ortadan kalkmasna neden olurken; fiyatlarn aaya doru yapkan olmas nedeniyle, fiyatlar deflasyonist aklarn ortadan kalkmasna neden olmaz. Bu nedenle Keynesgil iktisatlar duruma gre aktif istikrar politikalaryla ortadan kaldrlmadtakdirde, resesyonist aklarn kalcolacan iddia etmektedir.

Keynesgiller, otomatik dengeleyicileri neden kabul etmezler? Yeni (Neo) Keynesgil Gr ? Geleneksel Keynesgil sistem daha sonra bir ok Keynesgil iktisat tarafndan gelitirilmitir. Gelitirilen bu Keynesgil grlerde bekleyiler ya sistemin dnda tutulmu ya da uyarlayc bekleyiler olarak sisteme katlmtr. Bu nedenle Keynesten sonra gelitirilen dier Keynesgil grlere neo Keynesgil ve post Keynesgil grler ad verilmektedir. Yeni klasik rasyonel bekleyiler teorisinin yapt byk k izleyen dnemde adlarna yeni (neo) denilen bir baka Keynesgil gr ortaya atlmtr. Yeni Keynesgil iktisatlarn byk bir ounluu, rasyonel bekleyiler te - 287

? orisini benimsemitir. Yeni Keynesgiller rasyonel bekleyiler altnda grlerini rekabeti olmayan mikro ekonomik temellere oturtmaya almaktadrlar. Yeni Keynesgiller geleneksel Keynesgil modelin ortaya koyduu baz uyum sorunlarnn stesinden gelmeye alan yeni bir yaklam gelitirmilerdir. Geleneksel Keynesgil model, ksa dnem fiyat ve cretlerin yapkan olduunu varsaymaktadr. Bu nedenle ekonomide fiyatlar ve cretler ok yava deitiinden, ekonominin toplam talep dmelerine uyum salamas, retim miktarnn deimesi yoluyla olmaktadr. Ancak fiyatlarn yapkanl ve bunun retim ve istihdam zerindeki etkileri, tketici ve firmalarn optimal mikro ekonomik davranlar yardmyla aklanmaktadr. Yani, geleneksel Keynesgil yaklamn mikro ekonomik temellerinin olmad ileri srlmektedir. Yeni Keynesgiller fiyat ve cret esnekliklerinden hareketle, tm piyasalarn temizlendiini vurgulayan monetarist ve yeni klasik yaklamlarn tersine, piyasalarn optimal dzeylerinde temizlenmesini engelleyen yapkanlklarve bunlarn makro ekonomik sonularnaratrmaktadrlar. Yeni Keynesgiller ekonomide daha ok hangi piyasa trnn bulunduunu dnmektedirler? Yeni Keynesgil Dncenin Temelleri Yeni Keynesgil ekonomi, ekonomiye mikro ekonomiden tretilmi bir genel teori salamaktadr. Bunu geleneksel Keynesgil teorideki boluu doldurarak (basite rijit cret varsaym yapmak yerine ksmi cret rijitliklerini aklayarak) ve geleneksel Keynesgil teorideki paradokslar ve tutarszlklar zerek yapmaktadrlar. Ayrca, bekleyilerin nasl olutuunu ve ngrlerle gzlemler arasndaki tutarszlklar ortaya koyarak, hem denge istihdam dzeyine (etkin cret hipotezi araclyla), hem de konjonktr dalgalanmalarna bir aklk getirmektedirler.

Yeni Keynesgiller piyasa temizleyici modellerin ekonomideki ksa vadeli dalgalanmalar aklayamayacana inanmaktadrlar. Bylece YeniKeynesgiller fiyat ve cret yapkanlklar ortaya koyan modelleri savunmaktadrlar. Yeni Keynesgiller ksa dnemde milli gelirin temel belirleyicisinin toplam talep olduunu vurgulamaktadr. Yeni Keynesgilleregre ksa dnem toplam arz erisi, Yeni Klasiklerin ileri srdkleri gibi dey deildir. Yeni Keynesgil dnce sistemi halen hzl bir gelime iindedir. Yeni Keynesgiller mikro teoriyi Keynesgil yne ekmektedirler. Bu aamada yapkan nominal cretler yerine yapkan fiyatlar n plana karmaktadrlar. Aadaki aklamalar

dikkatle incelersek, bunun altnda "piyasada monopolc rekabet vardr" gr yatmaktadr. Yeni Keynesgil yaklamda fiyatlardaki yapkanln nedenleri unlardr: . Gecikmeler: Fiyatlar alclar iin nemli olan eitli unsurlardan yalnzca biridir. Firmalar, talep dk (yksek) olduu zaman; fiyatlarn drmekten (ykseltmekten) ok, teslimdeki gecikmeyi ksaltabilir (uzatabilir), ya da daha fazla (daha az) yardmc servis salayabilir. - 288

. Egdmde Baarszlk: Bu ok eski dnce, Yeni Keynesgilteori iinde canlandrlm ve formle edilmitir. Firmalar fiyatlarn ykseltmek ya da drmek isteseler bile, dier firmalar harekete gemedike bunu yapmada tereddt ederler. Bir kez dier firmalar harekete geince hemen onlar izlerler. . Maliyetleri Baz Alan Fiyatlandrma: Bu da eski bir Keynesgil dncedir. Fiyatlar maliyetleri baz aldnda, maliyetler ykselinceyekadar ykselmeyecektir. . Zmni Szlemeler: Grnmez tokalama teorisine gre firmalarmterileriyle zaman zaman fiy yasaklayan zmni anlamalar yapabilir. rnein firmalar belli bir sre mallarna zam yapmayacan eitli yollardan ilan etmektedirler. . Ak Nominal Szlemeler: Bir ok firma en azndan baz rnleri iin fiyat ayarlamalarn yasaklayan szlemeler yapabilirler. Bu balamda iskonto olduka yaygn bir durumdur. Uygulamada bir maaza belli bir rn belli bir fiyattan belli bir sre satmay taahht eder. . Liste Maliyetleri: Baz iktisatlar, firmalarn her fiyat ayarlamalarnda bir maliyetle karlaacaklarn vurgulamaktadr. Bu nedenle fiyat etiketlerinin sk sk deitirilmeyeceini ileri srmektedirler. . Mark-up Fiyat Uygulamalar: 1980'lerin ortalarnda yeniden gndeme gelen ok eski bir dnceye gre talep erileri kaydklar zaman daha az esnek olurlar. Esnekliin gsterdii konjonktr nceleyen bu davran bu tr fiyatlar katlatran konjonktre kar mark-upfiyat uygulamalarna neden olmaktadr. . Ksuratl Fiyatlar: Baz fiyatlar (rnei 999 gibi) bir psikolojik engel ierir. Firmalar bunu amak istemeyebilirler. . Envanterler: Talep artt (azald) zaman, firmalar fiyatlarn ykseltmektense (drmektense) stoklarn azaltrlar (artrrlar). . Sabit Marjinal Maliyet: Fiyatlarn yapkan olmasnn bir dier nedeni hem marjinal maliyetlerin hem de mark-uplarn konjonktr boyunca sabit olmasdr. . Firma i Hiyerarinin Varl: Byk firmalarda hiyerarik organizasyon yaps nedeniyle fiyat deimeleri yava olabilir. . Fiyata Gre Kalite Deer Yargs: Bazen mteriler fiyat indirimlerini rnnn kalitesinde bir d olaca eklinde dnebilirler. imdi fiyatlardaki yapkanl

artran baz durumlar daha ayrntl olarak grelim. Yeni Keynesgillere gre, fiyatlar neden yapkandr? Mal Piyasasnda Fiyatlarn Yapkanl ve Para Politikas ? Fiyat yapkanlklaryla ilgili bir dizi makro ekonomik modelin bir ortakmikro ekonomik temeli vardr. Nominal deikenlerdeki seyrek, fakat byk deikenliklerin, sk sk kk deikenliklerden daha ekonomik olduunu varsaylmaktadr. Bununla birlikte enflasyon ne kadar hzlysa fiyatlarn gzden geirilme zaman o kadar ksalacaktr. Byk parasaloklar, belli bir dnemde nominal fiyatlarn gzden geiren ekonomik birimin saysn artracaktr. - 289

? Bir ekonomide tketici talebinin firmann reel fiyatna ve reel para ankeslerine bal olduunu dnebiliriz. Yeni Keynesgil gre gre, enflasyonuniddeti ile fiyat deitirme sklarasnda nasl bir iliki vardr? Kk Liste Maliyetleri (Small Menu Costs) . Kk liste maliyeti nedir?

Fiyatlarn ksa dnemde annda ayarlanmamasnn bir nedeni fiyatayarlamalarnn bir maliyet sidir. Bir firma fiyatn deitirmek iin mterilerine yeni bir katalog gnderir, sat personeline yeni fiyat listelerini datr, yeni menler bastrr. Fiyat ayarlamalarnn bu maliyetine men maliyetleri denilmektedir. Men maliyetleri firmalarn fiyatlarna sk sk ayarlamak yerine aralkl ayarlanmasna neden olur. Baz iktisatlar men maliyetlerinin ksa vadeli fiyat yapkanlklarn aklad konusunda tereddtldr. Kukulu olan nokta, men maliyetlerinin genelde ok kk olmasdr. Men maliyetlerini savunanlara gre kk, hi bir zaman nemsiz demek deildir. Tek bir firma iin men maliyetleri kk bile olsa, bu maliyetlerin tm ekonomi asndan nemli etkisi olabilir. Men maliyetini savunanlar durumu yle aklamaktadr: Fiyatlarn niin yava bir ekilde ayarlandn anlamak iin fiyat ayarlamalarnda dsallklar olduunu bilmek gerekir. Bir firma malnn fiyatn drd zaman bundan ekonomideki dier firmalar yararlanr. Bir firma fiyatn drd zaman ortalama fiyat dzeyini bir para drr ve bu nedenle reel para ankeslerini ykseltir. Reel para ankeslerindeki art (LM erisini saa kaydrarak) toplam geliri artrr. Ekonomik genileme bu kez tm firmalarn rnlerine olan talebi artrr. Bir firmann fiyat ayarlamasnn tm dier firmalarn rn talebi zerinde meydana getirdii etkiyetoplam talep dsall denilmektedir. ? Toplam talep dsallnedir? Toplam talep dsallnn varl yannda men maliyetleri fiyatlar yapkan yapabilir ve bu yapkanln topluma byk bir maliyeti olabilir. Bir firmann fiyatn balangta ok yksek saptadn ve daha sonra fiyatn drmeye karar verdiini dnelim. Toplam talep dsall nedeniyle fiyat drmenin topluma faydas

firmaya olan faydasn aacaktr. Firma karar verirken bu dsall bilmediinden bazen men maliyetine girmemek iin toplum iin yararl olsa bile fiyatn drmez. Toplam talep oklar sonucu enflasyon orannn artt dnemlerde men maliyetlerine kolayca raz olan firmalar, retimi artrmak yerine fiyatlarn ykseltmeyi tercih etmektedirler. ? Enflasyonist baskaltnda firmalar retim art yerine neden fiyatlarnartrmaytercih ederler? "S, s" Envanter Teorisi Yardmyla Sabit Maliyetler ve Sredurumun Aklanmas Mikro teorideki bir nc nemli gelime, standart optimizasyon teorisinin bir karar deikenindeki deimenin sabit maliyeti de ierecek biimde revizyonudur. Bu teori, fiyat dzeyindeki ataletin ortaya konulmasna yardmc olmaktadr. Teori, ayn zamanda envanter davrannn - 290

. . dayankl tketim ve retim mallar ile para talebine ve daha genel olarakportfy seimine aka uygulanmasna olanak vermekte ir.

Bir tketicinin, araba gibi bir dayankl tketim mal satn aldnda, sabit bir ilem maliyeti demek zorunda olduunu varsayalm. Otomobil talebinin temel deikenlerinden birinin (gelir, faiz oranlar ya da nispi fiyatlar) her an deitiini dnelim. Bu durumda tketici aadaki seimle kar karya olacaktr. Eer tketici, en iyi optimal yeni araba seimineynelirse, sabit bir ma et deme zorunda olacaktr. Eer byle yapamazsa bir alt optimal arabaya sahip olmann zimn fayda maliyetiyle kar karya olacaktr. Akas srekli araba alm satmlarnn kiiye faydas yoktur. nk bu durum ar ilem maliyeti ierir. Bu durumda optimaldavran, envanter te i (S, s) kuralna benzer bir karar alnmasn ierir. Arabann kalitesi belli bir alt s snrna dtnde, kalitesi S olan yeni bir araba satn alnr. S ve s parametreleri; ilem maliyeti, gelir ve dier uygun bilgiler gznne alnarak seilir. Bir kez insan srekli yeni optimizasyonu ve bir alternatif davran modeli olarak (S, s) i dnrse az da olsa iki ey berraklar. Birincisi, hanehalk ve firmalar uzun bir zaman sresi iin herhangi bir ey yapmazlar, daha sonra ise davranlarnda byk bir deime olur. kincisi (S, s) davran a priori zeminde srekli yeniden optimizasyona gre hemen hemen daha duyarl teorik modeldir. Akas, (S, s) tipi akl yrtme, geleneksel toplam davran denklemleri olan tketim, yatrm, para talebi vb. iin farkl mirko temeller salamaktadr. Biz bu denklemlerin makro ekonomik modelleri oluturduunu biliyoruz. Bu aamada Keynesgil-Yeni klasik tartmasyla ilgili olarak ne sylenebilir? ey sylenebilir. Birincisi, nemli sabit maliyetlerin olduu bir dnyada, optimizasyon peinde koan birimler, marjinallerin marjinallere eit olduu neoklasik denge durumunda deillerdir. Tersine, davranlar nemli lde bir atalet gsterirler. Fiyatlarn korunmas durumunda, bu olgu karakteristik Keynesgil pozisyondur. kincisi, nemli sayda ekonomik birim ayn anda kendi (S, s) snrlarna ularlarsa, ekonomide kk gibi grnen oklar, byk ayarlanmalarn beklenmesine neden olabilir. ncs, (S, s) dnya gr unu vurgulamaktadr: Daha dalgal bir ekonomik ortam, kiilerin ve firmalarn daha sk bir ekilde kendi (S, s) snrlarna ulamalarna neden olduundan; reel deiim maliyetlerine katlanmalarn gerektirir (Kukusuz ekonomideki dalgalanmalarn artmas (S, s) bandnn geniletilmesini de gerektirebilir).

te yandan (S, s) yaklamyla, kk liste maliyeti yaklamn birletirdiimizde u sonu ortaya kmaktadr. Firmalar mallarna koyduklar fiyatlar istedikleri her an deitiremezler. Firmalar fiyatlarn cari fiyat dzeyine gre arzuladklar fiyat dzeyi byk bir sapma gsterdiinde deitirirler. (S, s) yaklamnda yzde bandnn genilii keyfi olarak saptanrken, kk liste maliyeti yaklamnda bu bandn varsaylan genilii kktr. imdi ekonomide bir parasal rahatszlk olduunda ne olacan grelim. Parasal oklar iki ynldr. Ekonomiyi aaya ya da yukarya doru etkiler. Bununla birlikte ekonomide bir parasal deime olduu zaman fiyat dzeyi buna hemen cevap vermez; ancak uzun bir sre sonra bir etkiyapar. Eer ekonomi srekli olarak st S, alt s bandna arpyor ve bandn iinde kalyorsa "para yanszdr" demek yanl olmayacaktr. Btn - 291

. . bu aklamalar Keynesgil istikrar politikalarnn geerliliini ortaya koymaktadr. (S, s) fiyatlama politikasnn temel niteliksel izgisi, fiyatlarn belli bir sre ayn kalmasna neden olmasdr. Enflasyon oran ne kadar hzlanrsa fiyatlarn deitirilmesi o kadar sk olacaktr. Ancak parasal byme oran birden bire artrlrsa ve firmalar ksa dnemde fiyat dzeyinde deiiklik yapmay krl bulmuyorlarsa; ksa dnemde reel ankesler artacaktr. Reel ankesler yeteri kadar ykselince, bu durum tm firmalarn fiyatlarn ykseltmelerini tevik edecektir. Bu sre, reel ankeslerde (balang dzeyine) bir dle ve ekonomik faaliyetlerde bir yavalamayla sonulanacaktr. Eer firmalar sabit reel ankeslerdeki sistematik deimeleri ngrrse ne olacaktr? Eer firmalar reel ankesleri ve dolaysyla talebin artacan ngryorsa bu durum, fiyatlarn atelenme tetiinin erkenden ekilmesine neden olacaktr. Bu durumda para politikas yansz olacaktr. O halde yanszlk, firmalarn sabit reel ankesleri ngrmesine baldr. ? Yeni Keynesgillere gre, reel ankeslerle, parann yanszlarasnda nasl bir iliki vardr? Piyasalarda Monopolc Rekabetin Geerlilii

Yeni Keynesgil ktisatlar, dncelerini tam rekabeti piyasa yerinemonopolc rekabet piy aps zerine oturtmaktadrlar. Bu olgu iki adan Keynesgil ortam oluturmaktadr. Birincisi firmalara cari fiyatlarda her zaman daha fazla satmak arzularn tatmin eden bir teorik modeli gelitirmelerine olanak vermektedir. nk fiyat marjinal maliyeti amaktadr. kincisi monopolc denge koullarnda retim dzeyi, sosyal optimum saylan dzeyin altndadr. Bu durum Keynesgil dnceyi yanklandrmaktadr. Bilindii gibi Keynesgil dncede istihdam dzeyi okdktr. Buradaki dnsel dzeyde k r: Monopolc rekabet teorisi temelde nispi fiyatlar iermektedir. Oysa Keynesgil makro ekonomide nominal byklkler nemlidir. ? Monopolc rekabetle yeni Keynesgil grne lde uymaktadr?

MANKIW, AKERLOF ve YELLEN bu sorunu nominal fiyat deimelerinde rastlanan sabit maliyetleri gznnde tutarak zmlerdir. yleki, bir an iin para arzn dtn varsayalm. Etiket deimelerinin sabit maliyeti baz firmalarn nominal fiyatlarn drmelerine engel olur. Bunun sonucu olarak fiyat dzeyi para arzndaki dmeye

gre daha az der. Bylece reel ankesler ve dolaysyla toplam talep der. Ayn ekilde sosyal refah geriler. te yandan para arznda kk bir artn olduunu dnelim. Bu durumda yalnzca birka firma fiyatlarn ykseltmenin sabit maliyetine katlanacaklar ve etiketlerini deitireceklerdir. Bylece, reel ankesler, toplam talep ve sosyal refah ykselecektir.

Yeni Keynesgiller bir eit dsallktan szetmektedirler. yle ki, herfirma kendi kr tep doruunda oturduu iin, firmann belirledii nispi fiyattaki kk sapmalarn, krlarn zerindeki etkisi kk olacaktr. Ancak monopolc yaplanma, retimin sosyal olarak optimal dzeyinin altnda kalmasna neden olduundan, sosyal refahtaki kaypkrlarndaki dten daha byk - 292

Toplam talep dsall denen durum Keynescilie arm yapmaktadr. Bu dsallk yle meydana gelir. Dengede tek tek firmalar fiyatlarn drmeyi krl bulmamaktadr. Eer tm firmalar fiyatlarn ayn anda drrlerse, reel ankesler ykselecektir ve toplam talep genileyecektir. Bylece tm firmalarn krlar ve sosyal refah ykselecektir. Ademimerkeziyeti bir ekonomide bu ekilde egdml fiyat d inin salanmas gtr. Ancak para stounda salanacak yeterli bir art, ayn eyi salayabilir. Byle bir durumu Keynes elli yl nce vurgulamtr. Bu yeni teori gereki varsayma dayanmaktadr: . Firmalarn talep erileri azalan erilerdir. . Firmalar krlarn maksimize ederler. . Nominal fiyatlarda her deiiklik olduunda, yksek bir ilem maliyetiyle karlalr. Fiyat ve cretlerin Aralkl Olarak Belirlenmesi Bir ekonomide hi kimse yeni fiyat ve cretlerini bakalaryla ayn anda belirlemez. Ekonomide fiyat ve cretler zaman iinde aralkl olarak belirlenir. Bu nedenle bireysel fiyat ve cretler sk sk deitirilse bile, aralkl fiyat saptamalar, fiyat ve cretlerin yavaa ayarlanmasna neden olur. Konuyu bir aylk (Mays olsun) rnekle aklayalm: nce fiyatlarn ayn anda belirlendiini varsayalm. Her firma fiyatn her ayn ilk gn ayarlasn. Eer para arz ve toplam talep diyelim ki 10 Maysta artrlrsa, retim 10 Maystan 1 Hazirana kadar, fiyatlar bu arada sabit olduundan, daha fazla olacaktr. Ancak 1 Haziranda daha yksek talebe cevap olaraktm firmalar fiyatla rn ykseltecektir ve bir "boom" meydana gelecektir. imdi de fiyatlarn aralkl olarak ayarlandn varsayalm. Firmalarn yars ayn birinci gn, yars da ayn 15 inde fiyatlarn ayarlasn. Eer para arz 10 Maysta ykselirse, o takdirde firmalarn yars fiyatlarn 15 Maysta ykseltecektir. Ancak bu firmalar fiyatlarn

ok fazla artrmayacaktr. nk firmalarn yars ayn 15 inde fiyatlarn deitirmediinden, herhangi bir firmann fiyatlarndaki art firmann greli fiyatn artracaktr. Bu durum onun mteri kaybetmesine neden olur (Tersine, eer tm firmalar eanl olarak fiyatlarn ykseltirlerse, nispi fiyatlar etkilenmeyecektir). Eer 15 Maysta fiyatn ayarlayan firmalar fiyatlarnda az bir ayarlamaya giderlerse, o taktirde dier firmalar da 1 Haziranda sra kendilerine geldii zaman kk bir ayarlama yapacaktr. nk onlar da greli fiyat deimelerinden kanmak istemektedirler. Bylece her ayn 1 inde ve 15 indeki kk fiyat deitirmeleri, fiyat dzeyindeki art yavalatmaktadr. nk hibir firma, fiyatnda nemli bir art yapan ilk firma olmak istemeyecektir. Fiyatlarn aralklayarlanmas, fiyatlar genel dzeyini ne ynde etkiler? Aralkl belirleme, keza cret belirlemesini de etkilemektedir. rnein ekonomide para arznn dtn varsayalm. Daha kk para arz ekonomide toplam talebin azalmasna neden olacaktr. Bu durumda tam istihdamn srmesi iin nominal cretlerde oransal bir dn olmas gerekir. Tm dier cretler oransal olarak derse tek tek her alan kendi nominal cretinin drlmesine raz olacaktr. Ancak alanlarn her biri ilk olarak cret indiriminin kendisinden balatlmasn istemez. cretlerin belirlenmesi aralkl olduu iin her iinin nce kendi cretinin drlmesi konusunda gnlsz davranmas tm cretlerin toplam ta - 293

? lepteki deimelere cevabnn yava olmasna neden olur. Dier bir deyile cretlerin aralkl olarak belirlenmesi tm cretlerin yapkan olmasna neden olur. cretlerin dme ynnde yapkanlile cretlerin farklzamanlarda belirlenmesi arasnda nasl bir iliki vardr? Resesyon ve Koordinasyon Baarszl

Baz iktisatlar resesyonu koordinasyon baarszlna balamaktadr. Resesyonlarda retim dktr; alanlar isiz kalmtr ve fabrikalar dk kapasiteyle almaktadr. Bu durumda, kaynaklarn herkesin durumu daha iyi olacak ekilde datlmas mmkndr. Eer toplummmkn olan bu sonuca ulamada baarszsa, o takdirde toplumunyeler r ekilde egdm salanamyor demektir. Koordinasyon sorunu, cret ve fiyatlarn saptanmas srasnda ortaya kmaktadr. nk cret ve fiyatlar saptayanlar, dier cret ve fiyatlar saptayclarn davranlarn ngrmelidir. Sendika liderleri dier sendikalarn kazanacaklar tavizlerle ilgilenmelidir. Firmalar fiyatlarn saptarlarken dier firmalarn koyacaklar fiyatlarn farknda olmaldr. Bir koordinasyon baarszl sonucu olarak resesyonun nasl olutuunu ortaya koymak iin u hikayeyi dnelim. Ekonomide yalnzca iki firmann olduunu varsayalm. Para arznda bir d olsun. Bu durumda her firma fiyatn drp drmeyeceine karar vermek durumundadr. Her firma krnmaksimize etmek istemektedir. Ancak her firmann elde edecei kr yalnzca kendi fiyat kararna deil, ayn zamanda dier firmann alaca karara baldr. Her firmann kar karya olduu seimler Tablo 17.1 de gsterilmitir. Tablo, iki firmann krlarnn nasl kendi kararlarna bal olduunu gstermektedir. Eer hibir firma fiyatn drmezse, reel para ankesleridk kalacak, bir resesyon meydana gelecektir ve her firma alnzca 15 milyar lira kr elde edecektir. Her iki firma da fiyatlarn drrse reel para ankesleri ykselecei iin bir resesyon meydana gelmeyecektir. Herfirma 30 milyar lira kr elde edecektir. Her iki firma da resesyondan kanmay tercih etmesine ramen, hibiri bu sonucu sadece kendi davranyla salayamamaktadr. Dier firma fiyatn drmezken, bir firma fiyatn

drrse, yine resesyon meydana gelecektir. Bu durumda fiyatn dren firma 5 milyar lira kr elde ederken dier firma 15 milyar lira krelde edecektir. 2. Firma Fiyat ndirimi Fiyatn Yksek Tutulmas Fiyat ndirimi 1. Firma Fiyatn Yksek Tutulmas 1. Firma, 30 milyar lira kr elde eder. 2. Firma, 50 milyar lirakr 1. Firma, 5 milyar lira kr elde eder. 2. Firma, 15 milyar lirakr 1. Firma, 15 milyar lirakr 2. Firma, 5 milyar lira kr elde eder. 1. Firma, 15 milyar lirakr 2. Firma, 15 milyar lira kr elde eder. - 294

elde eder. elde eder. elde eder. elde eder.

Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi bir firma fiyatn drnce dier firmann pozisyonunu iyiletirmektedir. nk bylece dier firma resesyondan kanabilmektedir. Bir firmann fiyat indiriminin dier firmann elde edecei kr zerindeki pozitif etkisi toplam talep dsallndan kaynaklanmaktadr. Herey bir yana, rnein lkemizde 5 Nisan 1994 kararlarn izleyen dnemde, reel para stoku azalmasna ramen firmalar mallarnn fiyatlarn ykselterek resesyonun daha da iddetlenmesine neden olmulardr. . Bu durumda, ekonomide hangi sonu meydana gelecektir?

Bir yandan her firma dier firmann kendi fiyatn drmesini beklerse, her ikisi de fiyatn drecektir. Bu durumda tercih edilen sonu gerekleecek ve her firma 30 milyar lira kr elde edecektir. te yandan herfirma dierinin fiyatn drmeyeceini beklerse, her ikisi de fiyatn koruyacaktr. Bu durumda daha kt bir sonu meydana gelecek ve her firma 15 milyar lira kr elde edecektir. Tm bu sonularn meydana gelmeans olduu iin ekonomi buna oklu denge ad vermektedir. Her firmann 15 milyar kr ettii kt sonu bir koordinasyon baarszldr. Eer iki firma koordinasyon iinde olsayd, arzu ettikleri sonuca ulaabileceklerdi. Gerek dnyada bir ok firma fiyat belirledii iin koordinasyon daha da gtr. Bu nedenle fiyat yapkanlklar kimsenin yararna olmad halde, fiyatlar yapkandr. ? Fiyat yapkanlnn nedeni nedir? Girdi-kt Tablosu Yaklam

Girdi-kt yaklam hem nominal hem de nispi fiyatlarn yapkan olabileceini ortaya koymaktadr. Girdi-kt tablosu ekonomideki tm alanlarn ve firmalarn retim ve fiyat kararlarn gznne almaktadr. Bir firmann mterisi (hanehalk veya firma olabilir) baka bir firmadan alveri yapmak isterse belli bir maliyetle karlar. te bu maliyet, szkonusu firmann fiyat baka firmalarn fiyatna gre nispeten daha yksekbile olsa mterilerinin yine de o firma alveri yapmalarna neden olmaktadr. Bu tr mterileri olan firmalar uzunca bir sre mallarnn fiyatlarn sabit tutabilmektedir. Eer benzer mterileri olan tm firmalar bu ekilde davranrsa, hem nominal hem de nispi fiyatlar yapkan olarak kalacaktr. Modern ekonomilerde birok firmann kts, birok dier firmann girdisini oluturmaktadr. Ekonomideki tm nispi fiyatlar piyasa koullar

hakknda eksik enformasyonlu eitli firmalar tarafndan belirlenmektedir. Firmalar ve mterileri arasndaki ilikilerin karmakl ve bu karmakln neden olduu eksik enformasyon firmalarn mutlak ve nispi fiyatlarn deitirmede ardan almalarna neden olmaktadr. Fiyat yapkanlgirdi-kttablosu yaklamyla nasl aklanmak ? tadr? Fiyat Yapkanlklarnn Bekleme Sresinin Ksalmas ve Nispi Fiyat Ayarlamalarnn Artmas Enflasyon orannn ykseldii dnemlerde, Ball, Mankiw ve Romer gibi Yeni Keynesgil iktisatlar yukarya doru fiyat yapkanlklarnn azalacan ve etiketlerin daha ksa zaman aralklarnda deitirileceini vurgulamaktadr. Yukarya doru fiyat yapkanlklarnn azalmas ekonomide parasal oklarn reel etkilerinin azalaca ve hatta ortadan kalkaca - 295

 anlamna gelmektedir. Ayrca enflasyon, nispi fiyatlarn deikenliini artracaktr. Serbest piyasa ekonomisi kaynaklarn etkin ekilde tahsisinde nispi fiyatlara gvendiinden bu durum mikro ekonomik etkinsizlii artracaktr. Emek Piyasasnda cretlerin Yapkanl Etkin cret Modeli Etkin cret modeli, alanlarn zellikleri hakknda eksik enformasyonun olduu hipotezi zerine kurulmutur. Bireylerin davranlar tam olarak kontrol edilemez. alanlarn tm eylemlerini tayan bir szlemenin yazlmas mmkn deildir. Bunun sonucu olarak, emek gcnn kalitesi; yani emein verimlilii (dolaysyla firmalarn krll) denen cretle artabilir. Benzer ekilde cretteki bir artla, iinin bir iten bir baka ie girip kmas azaltlabilir. O halde cretin belli bir noktaya kadar artmasyla krlar artacaktr. Bu nedenle eksik istihdam szkonusuyken, cretler dmeyebilir. nk firmalar unu grmlerdir: Eer cretleri drrlerse, prodktivite decektir ve dolaysyla krlar azalacaktr. gc piyasasnda alc olan firmalar rekabetidir. Piyasada bir ok firma vardr. Ancak hibir firma en azndan belli bir st ve alt snr iinde cret saptayc deildir. Eer emek arz ve talebinin birbirine eit olduu Walrasgil cret ok dkse, firmalar verdikleri cretleri biraz ykselterek, igc istihdamn artrma, bu yollaretimi ve dolaysyla krlarn artrma seeneini tercih edebilirler. Etkin cret, firmalarn krlarn maksimize eden crettir. Etkin cretler, kukusuz ekonomik konjonktre gre deiebilir. O halde cretler mutlaka rijit deildir. Ancak cretlerin piyasa temizleyici dzeye dmesine de gerek yoktur. Baz sektrlerde cret rijiditelerinin varlnn eksik istihdam aklamaya yeterli olacana itiraz edilebilir. Esnek cretli baz sektrler olduu srece, bir kimse almamay tercih ediyorsa, gnll isizlik szkonusudur. Bunu bir anlamda o sektrdeki cret dzeyine itiraz olarak grebiliriz. Grnte isiz olan kiilerden ayrtedilemeyen bu kiiler, daha yksek cretlerde istihdam edildiinde; piyasa dengesi etkin deildir ve bylece verimli olarak kullanlabilecek kaynaklar da aylak kalabilir. Etkin cret teorileri, cretlerin niin emek piyasasn temizlemede baarsz olabileceini aklamaktadr. Daha genel bir ekilde, firmalar deyecekleri cretleri deitirebilecekleri zamanda bile bunu byle yapmayabilirler. Firmalar bu tr rasyonel davran benzeri eylemlerinin sonucunda toplumun kayb byk bile olsa kendi kr kayplar

kk olabilir. Eer firmalar riskle karlarsa ve cret deimelerinin sonularyla ilgilibelli bir beli arsa, bu durumda cretleri deitirmemek tmylerasyoneldir. Benzer durum sermaye piyasas n de geerlidir.

te yandan, etkin cret modelleri firmalarn cretlerinin niin birbirleriyle karlkl bamllk iinde olduunu gsterir. Herhangi bir firma iinoptimal cret, tm dier firmal denen cretlere baldr. Bu karlkl bamllk; igc piyasasn oklu dengeye gtrebilir. Bylebir ortamda hibir firma, talepte bir deiiklik olsa bile i deitirmez. Sonu olarak bu teoriler, creti, faiz orann ve fiyat rijiditelerini aklayarak; baz rahatszlklarn ekonomik sistem zerindeki yanklarnn azalacana, neden arttn ortaya koymaktadr. - 296

Etkin cret modelinin en azndan bir Keynesgil ynn vurgulamakgerekir. Bu teoriler dikka tleri nispi cretler zerinde toplamaktadr. Kendi kendimize, daha yksek cretlerin verimlilii niin artrdn sorabiliriz. Teorisyenler bir ok olas cevap bulabilirler. leri endstriyel lkeler iin(bu lkelerde kt beslenme olmadndan) yatkn olgu iyi cretalan iilerin daha fazla performans gsterecekleri ynndedir. Eer nispi cretleri gznnde tutarlarsa, Keynes'in inand gibi budavran rasyonelleir. ? Etkin cret modeli ile klasik Keynesgil grarasnda nasl bir iliki kurulabilir? Hysteresis ve Doal Oran Hipotezi Gnmzde, ekonomik dalgalanmalar doal oran hipotezine dayandrlmaktadr. Bu hipoteze gre toplam talepteki dalgalanmalar, kt ve istihdam yalnzca ksa dnemde etkiler. Uzun dnemde ekonomi, klasik modelin tanmlad gibi kt ve istihdam, eksik istihdam dzeyine geridner. Doal oran hipotezi makro ekonomistlerin ekonomideki ksa dnem ve uzun dnem gelimelerini ayr ayr incelemelerine izin vermektedir. Son yllarda baz iktisatlar, toplam talebin, uzun dnemde de kt ve istihdam etkileyebileceini ortaya koyarak doal oran hipotezine meydan okumaktadrlar. Bu iktisatlar, resesyonun bir dizi mekanizma araclyla doal isizlik orann deitirerek, ekonomide srekli iz brakabileceini vurgulamaktadr. te hysteresis, doal oran zerinde uzun sreli etkiyi tanmlamak iin kullanlan bir terimdir (Aslnda "hysteresis", Yunanca "arkadan gelen" ya da "gerisindeki" anlamna gelen bir kelimedir). Eer resesyon isiz kalan halk deitirirse, doal oran zerinde srekli etki yapacaktr. rnein alanlar isiz kald zaman deerli i becerilerini de kaybedebilirler. Resesyondan sonra yeniden i bulduklarnda eskisine gre kabiliyetlerinde bir azalma olmutur. Ayrca yaanan uzun isizlik dnemi bir bireyin ie kar davrann deitirebilir ve i bulma arzusunu azaltabilir. Her iki durumda da resesyon, srekli olarak i arama srecini engeller ve friksiyonel eksik istihdam miktarn artrr. ? Resesyon, istihdam zerinde nasl bir kalcetki yaratr? Bir resesyon ekonomiyi cretlerin belirlenme srecini deitirerek de srekli olarak etkiler. lerini kaybedenler cretlerin belirlenme srecindeki etkinliklerini kaybederler. rnein isiz kalan iiler bir sendika yesi olarak statlerini kaybederler. Daha genel olarak sylemek gerekirse, cret belirleme srecinde ierdekilerden (insider) olan bazlar dardakiler

(outsider) olur. Eer daha kk bir grup olarak kalan ierdekileryksek reel cretlerle da fazla, yksek istihdamla daha az ilgilenirlerse o taktirde resesyon srekli olarak reel cretleri denge dzeyinin yukarsna itecek ve bekleme eksik istihdam miktarn artracaktr. cret yapkanlna ve ilerin taynlanmas sonucu ortaya kan eksik istihdama bekleme isizlii (wait unemployment) denilmektedir. imdi de geniletici para politikas izlendiini dnelim. Eer cari isizlik oran geniletici politikalarla drlrse otomatikman doal isizlik oran da azalacaktr. Hysteresis grne gre tevik edici talep politikas (yapsalclarn vurgulad gibi) enflasyonun hzlan - 297

masna neden olacaktr. Bu noktada yapsalc grteki iktisatlarla Yeni Keynesgil iktisatlar birbirinden ayrlmaktadr. Yeni Keynesgil hysteresis gr ekonominin daha dk isizlik oranna yerletikten sonra enflasyonun deceine inanmaktadr. Tersine, yapsalc grte olanlara gre eer isizliin cari dzeyinin altna drlmesine izin verilirse enflasyon srekli olarak hzlanacaktr.

? Hysteresis gr, geniletici para politikalarnn enflasyonist etkisinineden daha az n ektedir?

Yukarda da vurguladmz gibi baz iktisatlara gre uzun sreli eksik istihdam isizlerin yeteneklerinin azalmasna neden olur. Bylece isizler halen i sahibi olanlarla rekabet edemezler. Baz iktisatlar ierdekilerdardakiler ayrmnn ve ierdekilerin dardakilere gre daha maharetli olduklar grnn ve ierdekilerin cret oranlarn ykseltmekkonusundaki monopolc glerinin zerinde durmaktadr. Bu durumda firmalarn ierdekileri niin iten karamadklar sorulabilir. Bunun nedeni, dardakileri ie almann ve eitmenin maliyeti ve ierdekilerin grevtehditleridir. Hyster s tezinin bir dier aklamas da yksek eksik istihdam srasnda, ekonominin kapasite dzeyini cari retim dzeyine drmesidir. Toplam talebin teviki, enflasyon orann ykseltecektir. Eer isizlerin maharetleri kaybolmusa, firmalar isizleri eitmek yerine dier firmalardan eitilmi igcn transfer edecektir. Eer ierdekilerin bir piyasagc varsa hzl gelien talebe cevap olarak cretlerinde art isteyeceklerdir. te yandan, yetersiz kapasiteler baz mallarn ktlna neden olacaktr. Bu durum ise enflasyonun bir dier nedenidir. Sonu olarak eksik istihdam bir kez yeni dzeyine yerletiinde; enflasyonun hznn duracan vurgulamaktadr. nk ie yeni giren eskiisizlerin hnerleri artacaktr. "Dardakiler" ler" snfna geeceklerdir. Yeni yatrmlar gereksinim duyulan sermayeye ilave olacaktr. Bununla birlikte hysteresis tartmal bir konudur. Halen konunun ne denli anlaml olduu ak deildir. Bununla birlikte konu ok nemlidir. nk hysteresis, resesyonun; doal oran hipotezinin vurgulandndan ok daha pahal olduunu ortaya koymaktadr. Bir baka deyile hysteresis fedakrlk orann artrmaktadr. Hysteresis hipotezi nedir ve ne sonular dourmaktadr? REEL KONJONKTR TEORS

? . Reel konjonktr teorisi nedir? Reel konjonktr teorisine gre prodktivitedeki rassal dalgalanmalar, ekonomik dalgalanmalarn esas kaynadr. Prodktivitede meydanagelen dalgalanmalar temeld e teknolojik dalgalanmalardan kaynaklanmaktadr. Ayrca ekonomik dalgalanmalarn nedeni uluslararas rahatszlklar, iklim deimeleri ya da doal afetler gibi dier kaynaklar olabilir. Reel konjonktr teorisinin izleri Robet LUCAS tarafndan kurulan rasyonel bekleyiler okuluna kadar uzanmaktadr. Ancak bu teori Edward PRESCOTT, Finn KYDLAND, Charles PLOSSER vb. iktisatlar tarafndan ortaya atlmtr. - 298

? Reel konjonktr teorisine gre prodktivitedeki dalgalanmalarn nedenleri nelerdir? ? Reel konjonktr teorisinde temel motivasyon, teknolojik deimeyebal olarak ortaya kan prodktivitenin byme orandr. Reel konjonktr teorisine gre prodktivitedeki art, yeni teknolojilerin kullanmna ve yaratlmasna neden olan aratrma ve gelitirme srecine baldr. Bazen teknolojik ilerleme hzl olmakta ve prodktivite hzla artmakta; bazen de teknolojik ilerleme yava olup, prodktivite mtavazi bir ekilde artmaktadr. Zaman zaman teknolojik deime bata beeri sermaye olmakzere mevcut sermayenin byk bir odasnn gemesineneden olmaktadr. Teknolojik deime, balangta i frsatlarn yok etmekte ve i yerlerinin kapanmasna neden olmaktadr. Teknolojik deimenin ekonomi zerindeki ilk etkisi prodktivitenin azalmas ve resesyonun balamas eklinde olmaktadr. Ancak zamanla teknolojik deime hem yeni i yerlerinin almasna hem de prodktivite artlarna neden olmaktadr.

Reel konjonktr teorisi, insanlarn ne zaman alacaklaryla da ilgilenmektedir. Teoriye gre insanlar fayda maliyet hesab yaparak ne zaman alacana karar verir. nsanlar iinde bulunulan dnemde alarak elde edecei gelirle bir sonraki dnemde alarak elde etmeyi bekledii geliri karlatrrlar. renciler, okulda byle bir karlatrmay her gn yaparlar. rencinin bir dersteki amacnn 100 puan almak olduunu varsayalm. Bunun iin rencinin zamannn byk bir ksmnda olduka ok almas gerekir. Snavlara doru renci daha sk bir ekilde alacaktr. nk renci snav yaklarken daha sk bir ekilde almann getirisinin, snav tarihi uzakkenki almasna gre daha bykolacana inanmaktadr. Bu n tarihi uzakken renci frsat bulduka sinemaya, maa vb. gidecektir. Ancak snav zamannda renci her gece ve her hafta sonu alacaktr. Reel konjonktr teorisi alanlarn renciler gibi davranacan sylemektedir. Reel cret oran geiciolarak dk olduu zaman alanlar daha az saat alacaklardr. Reel cret oran geici olarak yksek olduu zaman alanlar daha fazla saat alacaklardr. Ancak cari cret orann beklenen gelecekteki cret oranyla karlatrmak iin alanlarn reel faiz orann kullanmas gerekir. Eer reel faiz oran yllk %6 ise imdiki saat bana 1000 liralk reel cret

bir yl sonra 1060 lira olacaktr. Eer gelecek yl reel cret orannn 1050 lira olaca bekleniyorsa bugnk reel cret daha iyi grnmektedir. imdi daha ok, gelecek yl daha az alld zaman emek %1 orannda daha yksek reel cret elde edecektir. imdi de yllk reel faiz orannn %4 olduunu varsayalm. Bu durumda imdi kazanlan 1000 lirann bir yl sonraki deeri 1040 lira olacaktr. Bu durumda bugn 1 saat daha az ancak gelecek yl 1 saat fazla alt zaman, emein eline geecek reelcret %1 daha fazla olac Yukardaki rnei yllk reel faiz orannn %10, cret artbeklentisinin %6 olmasdurumunda inceleyiniz. Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi ne zaman allaca karar reel faiz oranna baldr. Reel faiz oran ne kadar dkse, dier koullar aynyken, emek arz o kadar az olacaktr. Ekonomistlerin bykbir ounluu, reel konjonktr teorisinin nemli ya olan zamanlararas ikame etkisinin nemsiz boyutta olduuna inanmaktadrlar. Buna karlk reel konjonktr teorisyenleri, zamanlararas ikame etkisinin byk olduuna inanmaktadr. - 299

Adndan da anlalaca gibi ekonomideki reel dalgalanmalarn nedeni reel eylerdir, yoksa nominal ya da parasal eyler deildir. Eer para miktar deiirse toplam talep de deiir. Ancak eer reel deime yoksa(retim faktrlerinin kulla potansiyel GSMH da deime yoksa) paradaki deimeler yalnzca fiyat dzeyini deitirir. Reel konjonktr teorisinin ana fikri nedir? zet Son yllarda, gerek klasik gerek Keynesgil gr erevesinde yeni teoriler gelitirilmitir. Bu teorilerden geleneksel Keynesgil, Neo-Keynesgil ve lml monetarist gr (Friedmanc monetarizm), uyarlanm bekleyileri benimserlerken, ar monetaristler (yeni klasikler), reel konjonktrteorisyenleri rasyonel bekleyileri b enimsemilerdir. Friedmanc monetaristler, para politikas olarak sabit oranl parasalbymeyi nermektedirler. Yeni klasikler, zde politikaszlk politikasn savunmaktadrlar. Ancak, bunun salanamamas durumunda, onlar da sabit oranl parasal genilemeyi tercih etmektedirler. Reel konjonktr teorisyenleri ise, para arznn bir isel deiken olduunu dnmktedirler. Neo Keynesgiller, duruma gre (ihtiyari) para politikasn savunmaktadrlar. Ayrca, yeni klasiklerden farkl olarak, cret ve fiyatlarn neden esnek olmadn aklamaktadrlar. Sorular 1. Kurala gre para politikas uygulanmas hangi ekonomik gre daha uygundur? a. Keynesgil b. NeoKeynesgil c. Klasik monetarist d. Ilml monetarist e. Klasik 2. Monetarist gr piyasa koullarnn aadakilerden hangisine uygun olduunu savunur? a. Monopolc b. Oligopolc c. Monopolc rekabet d. Tam rekabet e. Monopsoncu - 300

3. Yeni klasik ya da ar monetarist gr aadaki teorilerden hangisini benimsemektedirler? a. Uyarlanm bekleyiler b. Rasyonel bekleyiler c. Kk liste maliyeti d. "S, s" envanter teorisi e. Koordinasyon baarszl 4. Keynesgil gr hangi piyasa koulunun geerli olduunu savunmaktadr? a. Monopolc b. Oligopolc c. Monopolc rekabet d. Tam rekabet e. Monopsoncu 5. Fiyatlarn sk sk ayarlanmasnn yerine aralkl olarak yaplmas hangi deyimle ifade edilir? a. Yapkan fiyatlar b. Kk liste maliyeti c. "S, s" envanter teorisi d. Ksuratl fiyatlar e. Zmni szlemeler Kaynaka PARASIZ, M. lker. Makro Ekonomi: Teori Politika, Ezgi, Bursa, 1996. PARASIZ, M. lker. Para Politikas, Ezgi, Bursa, 1996. PARASIZ, M. lker. Monetarizm ve nl Monetarist ve Keynesi k tisatlarla Syleiler, Ezgi, Bursa, 1996. LIPSEY R., STEINER P., PURVIS D., COURANT. Ekonomi 2 (ev. akmak Ahmet), Bilim Teknik, 1990. PARKIN, Michael. Macroeconomics, Addison-Wesley, New York, 1996. MANKIW, Gregory. Macroeconomics, Worth, New York, 1992. PEHLPS, Edmund. Seven Shools of Macroeconomics Thought, Clandron Press, Oxford, 1991. - 301

NTE 18 Para Politikasnn Amalar ve Para Politikas Stratejileri Bu nitede...

Bu nitede, para politikasnn amalar ve bu amalar arasndaki elikiler incelendikten sonra, para politikasnn eitli yntem vestratejileri ele alnac alma Biiminelikin Olarak... niteyi alrken, merkez bankasnn kullanabilecei para politikas aralar ve merkez bankasnn yasal ve ynetsel yapsnn daima aklda tutulmas gerekir. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 302

PARA POLTKASININ AMALARI Para politikasnn birka nemli amac vardr. Bunlar tam istihdam, fiyat istikrar, ekonomik byme ve demeler dengesidir. Tam stihdam

Ekonomi politikasnda tam istihdamn ama olarak belirlenmesi 1929 dnya ekonomik krizine kadar uzanmaktadr. Tam istihdam, tm retim faktrleri iin amalanmakla birlikte, asl zerinde durulan, emek faktrnn tam istihdamdr. Emek piyasasnn istihdam durumu, ekonomideki tm retim faktrlerinin istihdam dzeyinin deerlendirilmesi iin temel oluturur. Para politikas uygulamas asndan tam istihdam amac, konjonktrel isizliin nlenmesini, yapsal, mevsimlik ve arizi isizlik trlerinin giderilmesini ya da ortadan kaldrlmasn da ierir. Ancak, tam istihdamn llmesinde, arizi ve mevsimlik isizliin tamamen ortadan kaldrlmasnn zorluu nedeniyle, kabul edilebilir bir minimum isizlik oran, tam istihdam saylmaktadr. Gelimi bir ekonomide ortalama %3 oranndaki isizlik normal kabul edilmektedir. Gelimekte olan lkelerde bu orann %5 olmas normal karlanabilir. O halde bu lkeler, ilgili oranlaraulatklarnda, tam istihdama ula ylabilir. Gelimive azgelimilkelerde, hangi orandaki isizlik tam istihdam saylabilir?l Fiyat stikrar ?

Fiyat istikrar amacna para deerinin korunmas amac da diyebiliriz. Para deerinin istikrarndan, ncelikle parann yurtii deeri anlalmaktadr. Bilindii gibi fiyatlar genel dzeyinin yllk ortalama art hz, enflasyon orann verir. Ancak daha gereki bir yaklamla, enflasyon orannn %1-2 orannda tutulduu bir ekonomide de fiyat istikrarnn olduunu rahata syleyebiliriz. Bu orandaki fiyat art, tam istihdamda ve byyenbir ekonomide olaan kar ilir. Gelimekte olan lkelerde %5 fiyat art normal karlanmaktadr. Enflasyon orannn normal kabul edilen bu oranlarn zerine kmas, parann servet biriktirme ilevinin sarslmasna neden olabilir. zellikle paradan ka olgusu, tasarruf orann genellikle olumsuz ynde etkileyebilir. Ayrca enflasyonun geliri yenidendatc etkisini de unutmamak gerekir. Yani enflasyon sabit gelirlileraleyhine bir durum yaratr. Bunun yannda, serbest piyasa sisteminin ilerliinin srdrlebilmesi

iin fiyat mekanizmasnn enflasyonun bozucu etkilerinden korunmas gerekir. Bu salanmadnda, kaynaklarn etkili ve verimli bir ekilde dalm gerekletirilemez. te yandan geniletici para politikalar sonucu oluan enflasyon ve parasal sistemin bozulmas ve buna bal olarak alnacak yanl kararlar ve yanl beklentiler M. FRIEDMAN ve HAYEK'e gre stagflasyonun en nemli sebebidir. Stagflasyon, durgunluk iinde enflasyondur. Yani, isizlik ve enflasyon aynzamanda geerlidir. ! - 303

Ekonomik Byme ? Ekonomi politikasnn amalarndan biri olan byme, II.Dnya Savandan sonra nem kazanmtr. Daha nceki dnemlerde byme, konjonktr olgusundan ayr olarak dnlmyor ve ksa dnemli ekonomik dalgalanmalarn hafifletilmesi daha nemli bulunuyordu. II.Dnya Savandan sonra uzun sreli ekonomik gelime sorunu da ekonomi politikasnn amalarndan biri olmutur.

Enflasyoncu politikalarla ksa dnemde ekonomik byme salanabilir. Ancak uzun dnemde, ekonomik bymenin parasal gelimelerle gerekletirilmesi desteklenebilir bir politika deildir. O halde para politikasnn amac, ekonomik gelimeyi destekleyici olmaldr. Ancak hangibyme orannn para politikas steklenecei konusu belirsizdir ve parasal taban politikasnn en zor alanlarndan birisi de bu konudur. Byme amac, gelimekte olan lkelerde kalknma amacyla birlikteele alnmaktadr. Byme lar aslnda kii bana reel art oran olarak belirlendii iin ayn ekonomik deikenlerle llr. Ancak kalknma anlam olarak daha kapsamldr ve ekonomik yapdaki deiik yannda sosyal kltrel ve politik yapdaki deiiklii de ierir. Byme ile kalknma arasnda ne fark vardr? demeler Bilanosu Dengesi . ? "demeler bilanosu dengesi" kavram ak bir kavram deildir. Para politikas uygulamas asndan demeler bilanosunun dengeli olmas amacn, demeler bilanosunun iyiletirilmesi eklinde anlayabiliriz. Bu nasl salanr? Bilindii gibi demeler bilanosu, genellikle belli bir zaman dneminde(bir yl) i ve d ekonomik birimler arasndaki ilemlerin rakamsal durumunu gsteren bir bilanodur. Bilanonun aktifinde deme girdileri, pasifinde ise dier lkelere yaplan demeler yer alr. Para politikasnn demeler bilanosu dengesini salayp salayamayaca noktas nemlidir. Bu dengenin salanmas incelenirken, yrrlkteki dviz kuru sistemiylebirlikte ele alnmas zorunludur. Eer sabit dviz kuru sisteminde parapolitikas demeler bilanosu dengesinin salanmasn destekleyebiliyorsa sorun yoktur. Bu salanmadnda, dengeyi salamak iin esnek

dviz kuru sistemi nerilmektedir. Esnek dviz kuru sisteminde yabanc paralarn fiyat dalgalanmaya braklr. Paralarn fiyatndaki deimelerle demeler bilanosu dengesi salanmaya allr. demeler bilanosu dengesinin salanmasnda bir dier yol da dviz kontrollerine gidilmesidir. Yani hkmetin getirdii dzenlemelerle d demeler s- nrl tutulmakta ve bu yolla denge oluturulmaktadr. Para politikasile demeler bilanosu dengesi nasl salanabilir? Para Politikas Amalarnn Birbirleriyle likileri Ekonomi politikas uygulamalarnda, yukarda ksaca incelenen amalarn bazlarnn birbirleriyle uzlamaz olduklar ya da uzlatrlmalarnda byk glklerle karlald gzlenir. Dolaysyla, her farkl ekonomik durumda farkl ama bileimlerini gerekletirmeye almak zorunlu olmaktadr. Aslnda ideal olan, yukarda belli ballarn saydmz amalarn tmnn ayn anda gerekletirilmeleridir. Bu seenekler ancak her - 304

ekonominin durumuna gre belirlenebilir. Amalar arasndaki uzla mazlklar nedeniyle "sihirli drtl, l" gibi ama bile imlerinden sz edilmektedir. Uygulamada iki seenekli ama paketi belirlemek de olasdr. ki amacn belirlenmesi durumunda amalar birbirlerini ikame eden seenekler olabilece i gibi, ayn anda gerekle tirilmesi mmkn amalar da olabilir. Amalar Arasndaki atmalar Amalar arasnda at ma oldu u zaman bunlar arasnda bir seim yapmak gerekir. imdi hangi amalarn birlikte uygulanmasnn eli kili sonular verebilece ini inceleyelim. Tam stihdam ve Fiyat stikrar Tam istihdam ve fiyat istikrar, birka adan at ma halinde olabilir. rne in, e er maliyet enflasyonu szkonusuysa, yani enflasyonu ba latan etmenler hem faktr (emek) sahipleri hem de satclarsa, byle birenflasyonu frenlemek ii n olduka nemli eksik istihdamn ve a r kapasitelerin yaratlmas zorunlu olabilir. Tersine, istihdam orannn yksekdzeyde gerekle tirilmesine, yksek enflasyon oran e lik edebilir. Philips E risiyle aklanan bu durum, para politikasnn tam istihdam ve fiyatistikrar amalarnn ayn anda gerekle tirilmesinin zorlu una i aret etmektedir. te bu ztlk nedeniyle ncelik fiyat istikrarna verilirse ekonomide i sizlik artmakta, istihdama ncelik verilirse bu kez de fiyatlar ykselmektedir. Ku kusuz geleneksel Philips E risiyle ilgili olarak yukarda sylenenler, sadece ksa dnem iin geerlidir. zellikle Friedman tarafndan uzun dnemde do al i sizlik orannn enflasyon oranyla ili

kisinin olmad vurgulanmaktadr. Ancak, uzun dnemde lmlbir enflasyonun istihdam iin yararl olaca d nlmektedir. te yandan bu tart malar yaplrken i gc verimlili inin de gznne alnmas gerekir. Enflasyona yol aabilmesi iin cret art larnn prodktivite art larnn zerinde olmas gerekir. O halde i gc verimlili inin arttrlmasna yneliknlemler ama at masn hafifletecektir. gc verimliliinin artrlmastam istihdamn ve fiyat istikrarn nasl uyumlu hale getirir? Fiyat stikrar ve Ekonomik Byme ? Hzl ekonomik bymenin sa lanmas iin mutlak fiyat istikrarnn zorunlulu u ynnde ok az kant vardr. Bir ok ara trma lml bir enflasyonun ekonomik bymeye zarar de il, yarar sa lad n gstermi tir. Hzl Ekonomik Byme, Tam stihdam ve demeler Bilanosu Dengesi Ilml fiyat art lar iinde sa lanan bir ekonomik byme ithalat talebini ykseltir. E er szkonusu olan lke bir de geli mekte olan lkeyse, ekonomik kalknma byk lde makine, tehizat, hammadde ve yedekpara ithalatn gerektirdi inden demeler bilanosu dengesinin sa lanmas, petrol gibi bir yeralt

ya da yerst kaynaklarna sahip olmadka olanakszdr. Kalknma neden demeler dengesi sorunu yaratr? ? - 305

Enflasyon ekil: 18.1. Para Politikasnn demeler Amalar Arasndaki isizlik Bilanosu atma. A 34 (C) (D) 2 1 1 2 3 1 2 Reel retim (A) (B) ?

ekil 18.1 A'da para politikasnn amalaryla ilikili atmalar gsterilmitir. B de ise istihdamdaki artla birlikte, reel retimin yani milli gelirin artaca gsterilmitir. C de, enflasyonla, demeler bilanosu aklarnn ilikisi gsterilmitir. Buna gre istihdam arttka retim ve fiyatlargenel dzeyi ykselm demeler bilanosu aklar da bymektedir (yada tersi). ekil 18.1'i kendi cmleleriyle yazarak aklaynz. Birbirlerini Tamamlayc Amalar ?

Baz para politikas amalar birbirini tamamlayabilir. rnein fiyat istikrar, demeler bilanosu dengesinin salanmasnda yardmc olabilir. Bunda bir noktann nemle belirtilmesinde yarar vardr. Enflasyonundemeler bilanosunu kt irecei kesindir. Ancak fiyat istikrarnn mutlaka demeler bilanosu dengesini salayacaak deildir. nk,

demeler bilanosu dengesi yabanc lkelerdeki enflasyon oranna yada bu lkelerin szkonusu lke mallarna olan taleplerindek deimelere de baldr. Fiyat istikrar, demeler bilanosu dengesini neden otomatik olarak salamaz? Birbirlerini Destekleyen Amalar

Baz amalar birbirlerini destekleyebilirler. rnein, nihai ama ekonomik byme ve tam istihdam ieren, milli gelirin en st dzeye karlmas ise ve bunun yannda fiyat istikrarnn giriimcilere gven salayarak ekonomik bymeyi tevik edecei dnlyorsa, bu durumda fiyatistikrarnn ekonomik bym dncesi geerli olacaktr. Tersine, eer enflasyonun ekonomik bymeyi tevik ettiine inanlyorsa, bu durumda fiyat istikrarnn ekonomik bymeyle ters dt dnlecektir. Aslnda daha nce bu iki amacn birbiriyle attn syledik. Ancak bu bir inan sorunudur. Dolaysyla bunlar arasnda bir seim yapmaktansa "optimum enflasyon oran" gibi tek bir ama belirlenir. Eer bir ama dierini destekliyorsa; ancak bunu para otoriteleri ve - 306

onlarn danmanlar kartryorlarsa ve bu amalarn ikisinin de ayn nemde olduklarn dnyorlarsa, (rneimizde fiyat istikrarnn ilk ama olduuna inanlyorsa), bu hata maliyetsiz olmayacaktr. Yntem hatalarn ve sonularn basit bir izim yardmyla gsterelim. (E gibi tekbir sonuca ulamak iin N (istihdam) ve M (fiyat istikrar) gibi amalarn olduunu kabul edelim. Sreleri girdi ve sonucu da bir kt olarak varsaydmzda sreler arasndaki ilikiler, bir retim fonksiyonuna benzetilebilir. ekil: 18.2. Para Politikasnn ki Amac Arasnda Optimumun Salanmas. M

ekil 18.2 'deki her bir e E erisi daha yksek milli gelir dzeyinigstermektedir. Uygun bir aralkta, daha yksek mi li gelir dzeyine dahayksek enflasyon oran ve daha yksek istihdam dzeyi ile ulalabilmektedir. te yandan iki srece tahsis edilecek kaynaklar belirleyen birbte dorusu olsun. imdi belli bir amaca minimum maliyetle ulalmas veya ulalabilecek E dzeyinin maksimum yaplmas iin kaynaklarn en iyi ekilde nasl datlmas gerektiini aratralm. ekil 18.2'de N ve M salanacak ekilde kaynaklarn N ve M politikalarna harcanmas durumunda, optimuma ulalmaktadr. Eer bir minimum istihdam dzeyi (rnein NA) bir nihai ama olarak kabul edilmise, maliye politikas A noktasnda tkenecek ve ulalabilecek E dzeyi E2 den E1 e decektir. O halde aralar ve sonular zerinde tereddtlerin bulunmasnn sonular toplum asndan pahalya mal olacaktr. ekilde optimum denge, ND istihdam ve MD fiyat iskikrar dzeyinde salanmaktadr. PARA POLTKASININ STRATEJLER A D E E 2 1 (Fiyat stikrar)0 N A N (stihdam) ND MD

Para politikasnn yrtlmesinde biri tek aamal, dieri iki aamal olmak zere iki stratejiden sz edilebilir. Tek Aamal Strateji Tek aamal stratejide para politikas dorudan doruya nihai amalara ynelik olarak izlenmektedir. Eer nihai amalar arzulanan rotadan saparsa para politikas aralar arzulanan ynde deitirilmektedir. - 307

ki Aamal Strateji ki aamal para politikas stratejisinde nihai amaca ulamak iin ara amalar (hedefler) kullanlmaktadr. Sorun iki ayr aamaya blnmektedir. Birinci aamada merkez bankas nihai ama rotalarn belirlemektedir. rnein merkez bankas gelecek iki yl iinde enflasyon orann yllk %100'den %30'lara indirmek istiyorsa, bu nihai amala uyumlu olacan mit ederek ara ama olarak M1 para arznda %60'lk bir byme ngrmektedir. kinci aamada verilen ara ama rotasyla uyumlu olarak aletlerdekideime orann belirlemektedir. rnein merkez bankas M1'in %60'lk byme orann salamak iin parasal tabann yllk %20 artmasna izin vermektedir. Bir ve iki aamalpara politikasstratejilerinin farkllnaklaynz. Tam Enformasyon Koullarnda Parasal Genilemenin Gdleri ? stihdam Gdsyle Parasal Genileme

Beklenmeyen enflasyonun ve dolaysyla beklenmeyen parasal genilemenin retim ve istihdam etkileyecei herkes tarafndan kabul edilmektedir. Byle bir sonucun meydana gelmesinin en nemli nedeni, ekonomide daha nce yaplm olan uzun vadeli szlemeler ve LUCAS tipiksa vadeli Phillips erisinin varldr. Ayrca toriteleri, doal isizlik orannn ok yksek olduunu dnerek, bu oran daha aaya ekmek iin bir lde enflasyon pahasna da olsa parasal srpriz yaratmagiriiminde bulunabilirle

Bu konuda son zamanlarda geliirilen bir yaklama gre zelliklemevcut doal isizlik oran yini yksek bulan politikaclar, doal isizlik orannn sosyal olarak optimal dzeye ulamasn tercih etmekte; bu nedenle belli bir oranda enflasyonu gze almaktadrlar. Bir baka yaklama gre enflasyonun drlmesi iin ekonominin tevik edilmesi tartmasnda, hkmette ve zel sektrde bu grleri paylaanlarn rol byktr. Aslnda merkez bankas bu iki yaklam da aarak hem fiyatistikrarn salamak hem de isizlii doal orannn altna drmek isteyebilir. nk merkez bankas da sosyal refahla ilgilidir ve ksmen politikbasklara cevap vermek zorundadr. stihdam gdsyle parasal genilemenin dayanddnceler ve

bu abalarn karlatsorunlar nelerdir? Gelir Gdsyle Parasal Genileme Parasal genileme kamu harcamalarn finanse etmenin bir aracdr. Hkmetin merkez bankasndan alaca dn miktar, birok lkede eitli anayasal aralarla snrlandrlmak istenmektedir. Bununla birlikte birok lkede hkmet merkez bankasndan dn alabilmektedir. rnein lkemizde 1211 Sayl Merkez Bankas Yasasna gre Hazine cari yl bte deneklerinin %15'i orannda TC. Merkez Bankasndan avans alabilmektedir. Buna karlk Almanya'da ve ABD'de hkmetlerin mer - 308 ?

kez bankasndan dn almalar ok sk kurallara balanmtr. Dolaysyla bu gibi lkelerde gelir gds ile parasal genilemenin nemi istihdam gdsne gre kktr. Bununla birlikte birok lkede hkmetdorudan doruya merkez banka mtiyazn bte aklarnn nemli bir ksmn finanse etmek iin kullanmaktadr. zellikle sermaye piyasas nispeten s olan lkelerde hkmetler yeterikadar borlanma olana bulamad iin bte aklarnn finansmannda senyoraja gvenmektedir.

Senyoraj geliri, hkmetin ekonomiye yeni parasal tabanrngaetmesiyle satn aldreel ka arak tanmlanabilir. Merkantilistik ya da demeler Dengesi Gdsyle ParasalGenileme

demeler dengesinin cari hesap bilanosu srekli olarak ak veren lkelerin para otoriteleri, bu aklar paralarn devale ederek azaltmayaalr. Eer bu politika parada reel bir devalasyon salarsa etki caktr. Bununla birlikte, merkez bankas yalnzca nominal dviz kurunu kontrol edebilir. Reel dviz kurunu, zel sektrdeki bireylerin ve maliyepolitikasn yrt erin davranlar da etkileyebilir.

Nominal devalasyon, reel demeler bilanosu an, bir ok kanaldan azaltabilir ya da fazlasn artrabilir. Birinci olarak nominal cret szlemelerinin ve sendikalarn varl, reel cretin serbest piyasa dzeyininzerinde belirle ne neden olabilir. O halde bir nominal devalasyon, reel creti drerek istihdam ve retimi tevik eder. Bylece ihracat artracak ya da ithalat ikame edecek kaynak miktarnda art meydana gelir. retimdeki art ayn ekilde geliri ve dolaysyla yurtii tketimi artrr. Bu durumun sonucu olarak da cari hesap a artar. Bununla birlikte, eer marjinal tketim eilimi birden kkse, birinci etki stn gelir ve nominal devalasyonun birleik etkisi cari hesap an azaltr. kinci olarak bir nominal devalasyon halkn elinde bulunan nominal deerli tahvillerin reel deerini drerek halkn tketimini azaltr. Bu durum da cari hesap bilanosu ann azalmasna katk yapar. Nominal devalasyon hangi yollarla ddemeler bilanosunu dzenleyici etki yapabilir? Finansal stikrar Gds, Faiz Orannn Dzletirilmesi ! ?

Son yllarda baz endstrilemi lke merkez bankalarnn ksa vadeli faiz orann dzletirmeye altklarn gryoruz. rnein ABD'de Federal Rezerv ksa vadeli faiz oranlarndaki dalgalanmalar azaltc bir para politikasna ynelmitir. ABD Merkez Bankas byle bir politikaya eskibakanlarndan Paul Volcker'in, faiz oranlarnn daha geni dalgalanmaoranlarn toleransla karlayan baarl uygulamalarna ramen girimitir. Merkez bankasneden byle bir uygulama yapmaktadr? Bunun temel nedeni, merkez bankasnn fiyat istikrar kadar finansal sistemin istikraryla ilgilenmesidir. Gelimi finansal piyasalara sahipolan ekonomilerde finansal araclar, normal olarak kendil erine yatrlan mevduatlarn vadelerine gre daha uzun vadeli kredi vermektedir. Bu durumda piyasa faiz oranlarndaki srpriz artlar, finansal araclar g du - 309 .

rumda brakmaktadr. nk ksa dnemde faiz oranlarnda meydanagelecek bir art, fon mali kredi gelirlerine gre daha hzl etkilemektedir. Byle bir faiz oran somutlat zaman, merkez bankas finansal sistemin istikrarn tehdit eden bu sonucu azaltmak iin ekonomiye likidite rnga etmektedir. Bu durum faiz oranlarndaki art geici olarakgidermektedir. Tersine, piyasa faiz oran beklenmedik ekilde derse, bankalarn ve dier araclarn krlar ve istikrar artacaktr. Bu durumda merkez bankas ekonomiye daha nce rnga edilen bir miktar likiditeyiekecektir. nk merkez bankas iin fiyat istikrar da nemlidir. Merkez bankasnn faiz oranlarndaki yukarya ve aaya doru hareketlere kar gsterdii tepki faiz oranlarndaki dalgalanmalar hafifletmektedir. Faiz orannn dzgnletirilmesi teorisi ABD Merkez Bankas ve byk finansal piyasalara sahip dier lkeler iin geerlidir. Merkez Bankasfaiz oranlarnnasl dzletirmektedir? MERKEZ BANKASININ BAIMSIZLII ? Bir lkenin merkez bankasnn bamszlk dzeyi, para politikas asndan son derece nemlidir. Merkez bankasnn bamszln yasal, kltrel ve kiisel faktrler belirler. Birok merkez bankas arasnda Alman Bundesbank, en bamsz olanlardan birdir. Buna karlk ArjantinMerkez Bankas uygulamada politik otoritelere en baml merkez bankalar arasndadr.

Genel olarak merkez bankalar, para politikas asndan muhafazakr kurumlardr. Merkez bankalar yksek istihdam dzeyi, fiyat istikrar, senyoraj geliri ve demeler bilanosu gibi amalar arasnda ncelii fiyatistikrarna verir Birok lkede merkez bankasnn bamszlk derecesini, merkez bankas yasas, kiilikler, merkez bankas dahil kamu sektr iindeki deien grler ve ittifaklar belirler. Genellikle bu olgular halkn gzndenkat iin merkez bankasnn mevcut bamszl konusunda belli bir belirsizlik vardr. Merkez bankas ve hazine iindeki politika ybelirleyiciler, merkez bankasnn bamszl hakknda daha fazla bilgiye sahiptirler.

Merkez bankasnn bamszlyla enflasyon arasnda u ilikiler saptanabilir.

. Merkez bankasnn bamszlk derecesi ne kadar azsa; enflasyon o kadar deiken, enflasyonla ilgili belirsizlikler o kadar fazla olacaktr. . Merkez bankasnn bamszlk derecesine ne kadar azsa; ortalama enflasyon oran o kadar yksek olacaktr. . Merkez bankasnn bamszlk derecesi ne kadar azsa; cari politikaeylemleriyle, bu eylemle i halkn alglamas arasndaki sapmayla llen ortalama kredibilite dzeyi o kadar dk olacaktr. Merkez bankasnn bamszlne demektir. Bu olmazsa hangisonular oluur? Merkez Bankasnn Bamszlnn llmesi ? Merkez bankasnn bamszlk derecesi, merkez bankas yasasna ve bankayla devletin dier organlar arasndaki enformal dzenlemeler gibi - 310

daha az yapsal birok faktre, bankann aratrma blmnn kalitesine, merkez bankas ve hazinedeki kilit personelin niteliine baldr. Btn bu faktrler gznne alndnda, tarafsz bir ekilde deerlendirme yapmann gl ortaya kmaktadr. Bu nedenle merkez bankasnn bamszln ortaya koyacak bir endeksin gelitirilmesi ynndeki abalar daha ok yasal bamszlk ynnde younlamaktadr. Bu yndengelitirilecek yasaya ek olar ek gstergelere de gereksinim vardr. Bu ek gstergeler iki adan yasaya yardmc olacaktr. Birinci olarak, merkez bankalar yasalar genellikle u anlamda eksiklik gstermektedir. Merkez bankas yasalar merkez bankas otoriteleriyle politik otoriteler arasndaki snrlar tam olarak ortaya koymamaktadr. Bu boluk enformel uygulamalarla, geleneklerle doldurulmaktadr. kinci olarak yasa ak bile olsa uygulamalarda sapmalar olabilmektedir.

Merkez bankasnn bamszlna ynelik olarak ayr gsterge kmesinden sz edilebilir. Birinci gsterge kmesi yasal bamszln yerini almaktadr. Dier iki gsterge halihazr durumun yasal durumdan sapmasn esas almaktadr. Bunlardan birisi merkez bankas guvernrnndeime skldr. Merkez bankas bakannn deime skl ile merkez bankasnn bamszl negatif olarak ilikilidir. Birok lkede merkez bankas bakannn yasal olarak grevde kalma sresiyle fiilen grevyapma sresi arasnda farkllk rnein Arjantin'de yasal olarak grv sresi drt yl olduu halde, 1980'li yllarda merkez bankas bakan her yl deimitir. Son gsterge uzmanlarn para politikasyla ilgilicevaplar zerine day dr. Merkez bankasnn bamszlyla ilgili bir dier yaklam da, merkez bankasnn ksa dnemli dier reel amalar pahasna fiyat istikrar amacn gerekletirme kabiliyetidir. Bu yaklam hkmetin merkez bankasndan alaca dnlere bir snr getirilmesini iermektedir. Peki merkez bankasnn bamszlnasl salanabilir?

Merkez bankasnn bamszlyla ilgili yasal dzenlemeler de drtbalk altnda ele alna . Merkez bankasnn yrtme organn oluturanlarn atanma ve grevden alnma sreci, . Hkmetle merkez bankas arasndaki anlamazlklarn nasl giderilecei ve merkez bankasnn para politikalarnn oluturulmasna ve bte srecine katlm derecesinin belirlenmesi.

. Merkez bankas yasasnda, merkez bankasnn nihai amalarnn belirlenmesi. . Kamu sektrnn merkez bankasndan dn alma olanaklarna yasal snrlama getirilmesi. Bu snrlamalar hacim, vade, faiz oran ve dorudan avanslarn genilii ve menkul kymet karl dn verme eklinde olabilir. Merkez Bankasna Alternatif Para Kurulu Adnda Bir Kurum Oluturulmas . zellikle yksek oranl ve kronik enflasyonun yaand lkelerde Para Kurulu (Currency Board )adl bir kurumun merkez bankasnn yerini almas ve finansal disiplinin salanmasnda bir ara olarak kullanlmas nerilmektedir. Bu durum, zellikle gelimekte olan lkelerde para politi - 311

kasnn byk lde politik dncelerden etkilenmesi sonucu merkez bankasnn yasama ve yrtme organlarnn basklarna duyarsz kalamamasndan kaynaklanmaktadr. Para Kurulu sistemi, ksaca yerli para biriminin sabit bir kur zerindenyabanc paraya balanmas olarak tanmlanmaktadr. Bylece sabit birkur zerinden deeri belirlenmi olan lke paras yaratlmaktadr. Buna gre, lke parasyla baland yabanc para arasnda bire bir iliki kurulmakta, lke parasnn miktar olarak art yabanc parann miktarna balanmaktadr. Para Kurulu sisteminin zellikleri unlardr: . Para Kurulu, ulusal paray dviz karlnda yaratr. Para Kurulu kendisine dviz getiren herkese ulusal para verir. Bu konuda bir snr yoktur. Para Kurulu'nun ihra edecei yerli para, dvize tam konvertibl olma zelliine sahiptir. . Para Kurulu'nun temel grevi yerli parann deerini korumaktr. . Para Kurulu politik mdahalelerden bamsz bir kurulutur. . Para Kurulu belirlenen dviz kuru hedefinden bamsz olarak bir enflasyon hedefi koyamaz. . Sabit kur sistemi geerli olduundan, lkedeki faiz ve enflasyon oran, ulusal parann baland lkedeki oranlara eit olur. . Para Kurulu'nun para politikasnn belirlenmesinde herhangi biryetkisi yoktur. Para kurulu hangi tr ekonomilerde kurulur ve sistemin zelliklerinelerdir? zet ? Para politikasnn, tam istihdam, fiyat istikrar, ekonomik byme, demeler bilanosu dengesi gibi birbirleriyle atan veya rten amalar vardr. Bu amalardan, tam istihdam ile fiyat istikrar, fiyat istikrar ile ekonomik byme ve tam istihdam ile demeler bilanosu dengesi amalar birbirleriyle atr. Baz hallerde bu amalarn bazlar arasnda, ayn ynde iliki de kurulabilir. Para politikasnn eitli stratejileri vardr. Parasal genilemenin de eitli gdlerle yapld sylenebilir. Ancak gnmzde, para politikasnn en nemli esinin merkez bankasnn bamszl olduu gr gelitirilmitir.

Sorular 1. Para politikasnn aadaki amalarndan hangileri atma halinde deildir? a. Tam istihdam- Fiyat stikrar b. Kalknma- Fiyat stikrar c. Ekonomik Byme- demeler Bilanosu d. demeler Bilanosu Dengesi- Fiyat stikrar e. Tam istihdam-demeler Bilanosu Dengesi - 312

2. Merkez bankas enflasyonu drmek iin M1 para arzn belli bir byme dzeyinde tutmay bunun iin de parasal taban bu dzeyeuyacak biimde ayarlyorsa, bir stratejidir? a. Tek aamal b. ki aamal c. aamal d. Finansal istikrar gdl e. stihdam gdl 3. Hkmetin ekonomiye yeni parasal taban rnga ederek elde ettii gelire ne ad verilir? a. Enflasyon geliri b. Para basma geliri c. Senyoraj geliri d. Arbitraj geliri e. Sperenflasyon geliri 4. Merkez bankasnn bamszl, kime kar olmaldr? a. IMF 'ye b. Dnya Bankasna c. Parlementoya d. Yrtme organna e. Yarg organna 5. Aadakilerden hangisi para kurulunun grevlerinden biri deildir? a. Yerli parann deerini korur b. Dviz karl ulusal para yaratr c. Sabit kur sistemini uygular d. Para politikasn belirler e. Politik mdahaleleri engeller Kaynaka CUKIERMAN Alex, Central Bank Strategy; Credibility and Independence, Theory and Evidence, MIT Press, Cambridge, 1994. OKTAR Suat, "Merkez Bankasna Alternatif Bir Kurum: Currency Board", ktisad Aratrmalar Dergisi, M.., UIAUM, Say0 1, 1995. PARASIZ, M. lker, Para, Banka ve Finansal Piyasalar, Ezgi, Bursa, 1994. - 313

N TE 19 Para Politikasnn Gstergeleri Bu nitede... Bu nitede para politikas uygulamalarnn izlenmesi iin seilecek gsterge olaylar ve bunlarn zellikleri incelenecektir. alma Biimine likin Olarak...

niteyi alrken, eitli gstergelerin, enflasyon ve deflasyon ortamnda gerei ve neden yanstp, para politikas aralarndaki deiikliklere ne lde reaksiyon gsterdikleri dikkatle elealnmaktadr. nitede yer alan dirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 314

GSTERGE SEMNDE KRTERLER . . . . Para politikasgstergesi nedir?

Para politikasnn uygulama sonularnn deerlendirilebilmesi iin belli deikenlerin ald deerlerin izlenmesi gerekir. Deerleri incelemeyealnacak bu deiken politikas gstergesi ad verilir. Peki bu gstergenin seimi neden nemlidir? nk bir makro deikene, sadece birim deeriyle oynadmz makro politika arac deil, baka deikenler de etki yapabilir veya bu deiken beklediimiz sonucu ifade etmekten uzaktr. Bu nedenle gstergeseimi ok nemlidir. Gsterge seiminde neler gznnde tutulmaldr? zlenecek para politikas iin gsterge seiminde, ekonominin yapsyla ilgili baz hipotezlerin belirlenmesi gerekir. Seilecek gstergede ayrca baz zelliklerin bulunmas beklenir. Gstergeler: . ok az gecikmeyle ya da hi bir gecikme olmakszn kolayca gzlenebilmelidir. . Giriilen politika tarafndan ok abuk etkilenmelidir. . Ara ama ve ama deikenleriyle ilikili olmaldr. Para politikas gstergesi, politika uygulamasnn yakn gemiteki etkilerini lecektir. Bu gstergeden etkilenerek para otoriteleri gelecektekiuygulamalar dzenleyecektir. Bu nedenlerle, bu gstergelerin nicelik(rakamsal) asndan olmasa bile, hi olmazsa nitelik asndan (yngsterici olarak) doruluk tamas gerekir. Bu olmadnda, yani gsterge olarak kullanlan istatistikler ya da gzlenen dier veriler gerein tam tersini gsterirse buna bakarak alnan politika nlemleri, ama deikendeki konjonktrel dalgalanmalar daha da iddetlendirebilir. Para politikasgstergesi hangi zellikleri tamaldr? Uygun Para Arz Tanm nce ksaca para arz teorisine yeniden geri dnelim ve gznnealacamz iki temel para arz ilikisi iin LM erisinin konumunun ne olacan grelim. LM erisiyle IS eriIerini birlikte ele aldmzda, para politikasnn gstergeleri olmaya aday deikenlerin uygunluunu kolayca belirleyebiliriz. Bilindii gibi parasal taban arpanyla parasal tabann arpm, para arzn verir. (Ms = mH). Bu formlde Ms para arzn, H parasal taban

gstermektedir. Parasal taban dn alnmayan rezerv paralar art dn alnan rezerv paralar (reeskont ilemleriyle) ifade etmektedir. Srekli rezervler, ak piyasa ilemlerinin fonksiyonudur. dn alnm rezervleri ise ticari bankalarn dn alnan fonlara olan talebi belirler. Bu rezervler, ticari bankalarn dnler iin uygulad faiz oranyla merkezbankasnn uygulad reeskont oran arasndaki farkn fonksiyonudur. Son olarak ticari banka sisteminde para yaratmak iin kullanlan rezervler, ticari bankalarn ar rezerv taleplerine de baldr. nk aylak olarak tutulan rezervler, dn olarak verilmezler ve dolaysyla mevduat yaratm szkonusu olmaz. imdi bu ksa aklamalara dayanarak, para arzyla ilgili iki tip fonksiyon tretebiliriz. - 315

? Parasal taban (H) nelerin fonksiyonudur? Parasal tabann belli bir blm, dn ilemlerine konu olmadan deiir. Ancak toplam parasal taban (rezerv para), ticari bankalarn uyguladklar faiz oranlaryla, merkez bankasnn uygulad reeskont oran arasndaki farka gre deiir.

Faiz oranlar reeskont orannn stnde olduu zaman dn alnan rezervler geniler. Ancak yukarda da deindiimiz gibi bankalar, aylakya da ar rezerv t bilirler. te toplam rezervlerin kullanm, biraz da bankalarn tuttuklar bu ar rezerv dzeyine baldr. Ticari bankalarn talep ettikleri ar rezervler, faiz oranlaryla ters ynde ilikilidir. Yukardaki aklamalar para arznn ar rezervlerin, ar rezervlerin de faiz oranlarnn etkisinde olduunu gstermektedir. Bu durumdaki para arz fonksiyonunu, fonksiyonun fonksiyonu olarak, yani Ms = M(r) olarak gsterebiliriz. ? Para arzfonksiyonu neden fonksiyonun fonksiyonu olarak gsterilir? kinci durumda, para arznn tamamen sistemin dnda belirlendiini varsayabiliriz. Para arz, para otoritesi tarafndan sistemin dnda belirlendiinden, para arz erisi faize kar sfr esnekliktedir. Baka bir deyile, ngrlen teorik modelde para arz veri olarak alnmakta ve modeldeki dier deikenlerden etkilenmemektedir. Bu durumda Ms = M olarak gsterilebilir.

Yukardaki aklamalardan da anlalabilecei gibi birinci durma uygun para arz erisi, faiz oranndaki deimelere duyarldr.kinci durumdaki para arz erisi ise miktar eksenine dik bir doru ile gsterilir (ekil 19.1.A). eitli Para Arz ve Para Talep Erileri Yardmyla LMErilerinin Elde Edilmesi imdi bu iki para arz erisiyle ilikili para piyasas denge koulu erisini, yani LM erisini dnelim. Hatrlanaca gibi LM erisi para arz vetalebi eitlenerek elde edilir. ekil 1.A da eitli milli gelir dzeyleri iin belirlenmi olan para talebi erileri L(Y1), L(Y2), L(Y3) ile gsterilmitir. Bu erilerle, eitli varsaymlara bal olarak izilen para arz erilerinin kesime noktalar saptanarak, ekil 1.B de her milli gelir dzeyinden geen LM erileri elde edilmitir. Buna gre eitli para talep erileriyle, M para arz erisinin kesi imleri LM ve LM M(r) erilerini oluturmaktadr.

M (A) (B) r L(Y1) L(Y2) L(Y3) M(r) LM M(r) r 0 Y1 Y2 Y3 M Y LM( )M ekil: 19. 1. eitli Para Arz Tanmlamasna Gre LM Erilerinin Elde Edilmesi. 0 Ms - 316

? ekilden de grld gibi faize duyarsz para arz erisi, M yine az esnek LM M yi oluturmaktadr. O halde para arz erisi ne kadar dikse onu temsil eden LM erisi de o kadar dik olacaktr. Para arzerisi ile LM erisi arasnda nasl bir iliki vardr? PARA POLTKASININ GSTERGELER

Genel olarak para politikasnda uygun gsterge olarak; para arz, parasal taban, faiz oran ve bankalardaki ar rezervler zerinde durulmaktadr. Burada en byk sorun, saydmz drt byklkten hangisinin enuygun gsterge olacann b terge seiminde ok elikili sonular ortaya kabilmektedir. zellikle bu elikili durumlarn belirlenebilmesi iin eitli rnek ve varsaymlardan hareket edilmektedir. Daha nce de belirttiimiz gibi, gstergenin amac para politikasnn ara ama zerindeki etkisini lmektir. O halde iyi bir para politikas gstergesi, para otoritelerine, para politikasnn ekonomik faaliyetler zerindeki etkisini karlatrma olana vermelidir. Para Arznn sel Olarak Belirlendii Durum

Para politikas iin uygun gstergenin seimi sorununu aka ortayakoyabilmek iin para arznn isel olar endiini varsayalm. Bu durum para politikas gsterge adaylarmz; toplam rezervler, para arz ve faiz orandr. IS Erisi Sabitken Para Politikasnda Deime Merkez bankasnn ak piyasa ilemleriyle tahvil satn aldn varsayalm. Bu durumda para arz erisi saa kayacaktr. Yani ak piyasa satn almlarndan sonra, her faiz orannda banka sistemi tarafndan daha fazla para arzedilecektir. Bu durum ekil 19.2.A da para arz erisinin Ms den M's ye kaymasyla gsterilmitir. (A) (B) r r0 r1 M s M s L(Y0) L(Y1) L(Y2)

L(Y3) r r0 r1 IS M0L LM ekil: 19. 2. IS Erisi VeriykenPara Arzndaki Artn Etkisi. ' 0M0M M0 YYY s0 ekil 2.A da ayrca para talep erileri ailesi de gsterilmitir. Para arz ve talep erilerinin denge noktalarndan yararlanlarak LM0 ve LM' gibiiki farkl LM erisi elde edilebilir. Bunlarn nasl elde edilecei ekil 19.1 de gsterilmitir. ekil 19.2.B de ise veri IS erisi de gsterilmitir. LM0 ile IS nin kesime noktas r0 faiz orann belirlemektedir. Ak piyasa almlar - 317

sonucu para arz erisi Ms den M's ye kayd iin oluan LM erisi LM' ile IS erisinin kesiimi r1 faiz orann verecektir. Yukarda anlatlanlardan gsterge seimi sorunu asndan u sonu karlabilir. IS erisi sabitken, para politikas gstergesi olarak gsterdiimiz adayn hepsi de ayn sonucu ortaya koymaktadr. yle ki birinciolarak toplam rezervlerin artm olmas, daha az kstlayc para politikas anlamna gelmektedir. kinci gsterge aday olan para arz, M0 dan M'ne artmtr. Bu da parasal kstlamalarda bir gevemenin iaretidir. Son olarak faiz orannn r0 ile dan r1 e dmesi de yine daha gevek para politikas anlamna gelmektedir. gsterge adaynn tmnn verdii cevap ayndr: Para politikas ncekine gre daha genileticidir. Gsterge adaylarnn hibiri belirsiz bir sonu vermemektedir. O halde sorun nedir? Bu soruya bir cevap verebilmek iin mal piyasasyla ilgili bir dier rnek vermek gerekecektir. Para Piyasas Deimezken IS Erisinin Kaymas imdiki rnekte isel para arz erisinin ve para talebi erilerinin veri olduunu varsayalm. Verilen para arz ve para talebi erilerine ilikin para piyasas denge erisi LM0 dr (ekil 19.3.A ve 19.3.B). ekil 13.3.B de mal piyasas dengesini IS0 gstermektedir. (A) (B) r r1 r0 Ms L(Y0) L(Y1) L(Y2) L(Y3) r M0L r0 r1 IS0 IS' ekil: 19.3. LM Erisi Veriyken IS Erisindeki Kaymann Etkisi. 0 M0M' Ms 0 Y0Y' Y

Bir an yatrmn marjinal etkinlii (ME I) erisinde bir kayma ya da otonom yatrmlarda bir art olduunu varsaym (ekilde gsterilmiyor). Bu otonom art sonucu, tm milli gelir dzeylerinde toplam talep (C+ I+G) ykselir. Bunun sonucu olarak IS erisi saa IS'ne kayar (ekil 19.3.B). IS' erisi ile LM0 erisinin kesiim noktas daha yksek bir faiz orann (r1 ) oluturacaktr. r1 faiz oran iin para arz M0 dan M' ye ykselmektedir. imdi bu sonucu, para politikasnn gsterge aday iin ayr ayr yorumlayalm.

Toplam rezervlerin (parasal tabann) deimedii varsayldndan, toplam rezervleri bir para politikas gstergesi olarak belirleyenler, paraotoritelerinin davranlarnda bir deiiklik olmad ileri sreceklerdir. te yandan, faiz oran ve para arzngsterge olarak seenler, elikili bir durumla karlaacaklardr. - 318

Faiz oran r0 dan r1 e ykseldiinden, bu oran gsterge olarak seenler, para otoritelerinin daha sk bir para politikas uygulad dncesinde olabilirler. te yandan para arzn gsterge olarak seenler, para arznn M0 dan M' ye artmas nedeniyle daha gevek bir para politikas izlediini ileri srebilirler. Para piyasasnda bir deiiklik yokken IS erisi kayarsa hangi gs? terge gerei gsterir? Para Talebinde Bir Art Olduu Durum imdi de para talebinde otonom bir art olduunu ve ekonomide bakaca bir deime olmadn varsayalm. Para otoritesinin politika davrannda bir deime olmad iin, para arz erisi deimemitir ve ekil 19.4 de para arz, Ms erisiyle gsterilmitir. Benzer ekilde mal piyasasnda arz talep ilikilerinde herhangi bir deime olmad iin mal piyasas denge erisini IS0 gstermektedir. Para talebinde herhangi bir art olmadan nce para arz M0 dr ve denge faiz oran da r0 dr. ekil:19.4. Para Talebinde Artn Etkileri. r (B) r0 r1 LM1 LM 0 IS0 (A) r r0 r1 Ms L(Y2) L(Y2)' L1(Y1) L1'(Y1) ' 0 Y1Y0Y 0 M0M Ms Para talebindeki otonom art sonucu ekil 19.4.A da grlen para talebi erileri ailesi (ekli kartrmamak iin sadece ikisi gsterilmitir) saa kayarak, kesikli izgilerle gsterilen duruma gelecektir. Bu yeni talep erileriyle sabit kalan para arz erisinin kesime noktalar yeni bir LM erisini

(LM1) belirleyecektir. LM1 erisi, LM0 erisine gre daha soldaolarak (ekil 4.B) ve deim yen IS erisini daha yukarda keserek hem faiz orann ykseltecek (r0 dan r1 e) hem de denge milli gelir dzeyinidrecektir (Y0 dan Y1 ne). Bu durumda da gsterge olarak seilenbykle gre, farkl yorumlar ortaya kacaktr. Eer toplam rezervleri(parasal taban) politika gstergesi olar ak kullanrsak, para politikasnda hibir deiikliin olmadn syleyebiliriz. Eer para arzn gstergeolarak seersek, para arzndaki genilemeyi daha gevek ve daha geniletici para politikas olarak yorumlayabiliriz. Tersine, faiz oranlarn politika gstergesi olarak kullanrsak, daha yksek faiz oranlarn daha kstlayc bir para potitikasna kayn sinyali olarak grebiliriz. Para arznda bir otonom sat olduunda hangi gsterge gerei? yanstmaktadr? - 319

Para Arznn Dsal Olarak Belirlendii Durum Buradaki analiz, para arz erilerini incelerken yaplanla paralel olaca iin ayn eyleri tekrarlamayacaz. yle ki, eer para arznn dsal olarak belirlendiini varsayarsak, parasal arpan veri olarak kabul ediyoruz demektir. Bu koullar altnda, toplam rezervler ve para arz birlikte hareket ettiinden, bunlardan birisinin gsterge olarak kullanlmas ayn sonucu verecektir. Bunun yannda, dardan belirlenmi para arz fonksiyonunun gsterge olarak kullanlmas, LM erisini dikletirir ve faize kar daha az esnek olarak kullanlmas, faiz oranlarnn gsterge olarak seilmesi sonucu elde edilen sonula tam tamna zt bir durum ortaya koyar. Para arznn dsal olarak belirlenmesi durumunda hangi gsterge gerei yanstr? Serbest Rezervlerin Gsterge Seilmesi ? Son gsterge aday da bankalarn tuttuu serbest rezervlerdir. Serbest rezervler ar rezervlerle dn alnm rezervler arasndaki fark gsterir. Gerek arrezerv talebi gerekse dn alnan rezervler faiz orannn fonksiyonu olduundan, serbest rezervler de faiz orannn fonksiyonu olacaktr. Burada nemli olan durum udur: Ar rezervler ve dn alnan rezervlerde herhangi bir kayma olmasa bile, serbest rezervler faizoranlaryla ters ynde deiir. Faiz oranlar ykselirken ar rezerv talebi artar ve dolaysyla serbest rezerv talebi azalr. Tersine, eer faiz oran derse, dn alnan rezerv talebi azalrken, ar rezerv talebi artar ve dolaysyla serbest rezerv talebi artar. Eer faiz oran, para politikas gstergesi olarak kullanlmaya aday olarak gsteriliyorsa, ayn ekilde serbest rezervler de ayn ama iin dnlebilir.

Eer faiz oranlarndaki bir d, parasal kolaylklarn artt eklinde yorumlanyorsa, o zaman serbest rezervlerdeki bir art ya da net dnalnan rezervlerdeki bir gerileme, parasal kstlamann hafiflediini gster Tersine, serbest rezervlerdeki bir d

ya da net dn alnm rezervlerdeki bir art, daha kstlayc bir para politikasn gsterir. nkbu daha yksek faiz oranyla birlikte gereklemektedir. Serbest rezerv nedir? Bir gsterge olarak nasl kullanlabilir? En Uygun Gsterge ?

Yukardaki basit rnekten alnacak ders udur: Parasal gsterge birdsal deiken olmald deikenin para politikas gstergesi olarak kullanlmas durumunda, politika d uyarlm deimeler daha baskn kabilir. imdiye kadar para politikas gstergesi olabilecekdrt adaydan n oluturan faiz oran, serbest rezervler ve para arz isel olarak belirlenmektedir. Gsterge olarak kullanmak iin dardan belirlenen tek deiken parasal tabandr. Son yllarda birok banka para arz byme hedefleri saptamtr. lkemizde de merkez bankas 1990'dan itibaren para programlar uygulmaya balamtr. Bunun temel nedeni, yksek enflasyon orandr. Nitekim geleneksel olarak kendilerine temel gsterge olarak faiz oranlarn seen merkez bankalar yksek eflasyon oran karsnda bunu terket - 320

? mitir. zellikle uzun vadeli faiz oranlarnn bekleyilere bal olmas ve bunun kiilere gre deimesi, merkez bankalarnn para arznn byme orann gsterge olarak semelerine neden olmaktadr. En uygun gsterge nedir? Neden? EL YORDAMINA (RULES OF THUMB) GRE PARA POLTKASI

Para politikasnn gstergeleriyle ilgili tartmalara drt potansiyeladayla baladk. Bunl ir kez daha hatrlatmak gerekirse, para arz, faiz oranlar, serbest rezervler ve toplam rezervlerdi. Gsterge sorununu tartrken, para politikas iin en iyi gstergenin toplam rezervler gibi dardan belirlenen bir deiken olacan belirlemitik. Para politikas iin gsterge olarak toplam rezervler seildiinde, bu deiken artk bir hedef deiken olarak kullanlmaya elverili olmayacaktr. Bu durumda geriye faiz oranlar ve serbest rezervler (ki bu ikisi birbiriyle edeerdir) ve para arz kalmaktadr. Daha nce grdmz gibi para arzn ya da faiz orann istikrarl klmak iin uygun stratejinin izlenmesi, istikrarszlk ya da rahatszlk kaynaklaryla ilikilidir. Politikay belirleyenler, faaliyetlerini eksik bilgilerle ve belirsizliklerledolu bir dnyada srdrdklerinden, para politikas konusunda aratrma yapan birok aratrmac, ksa vadeli hedefler iin faiz oranlarn, uzun vadeli hedefler iin de para arzn para politikas arac (hedef deiken) olarak nermektedirler. William Poole, para politikas gstergesi olarak el yordam ya da gzkarar (Rules-of-Thumb) para politikasn nermektedir. rnein resesyon durumunda geniletici bir para politikasnn izlenecei dnlebilir. Byle bir para politikasnn gerekletirilmesi iin faiz orannn dmesi ve para arznn ortalama orannn zerinde bymesi gerekir. imdi IS - LM erileri araclyla resesyon durumunu dnelim. Bu durumda IS ve LM erileri sola kayacak ve faiz oran decektir. Para arz veriyken LM erisinin sola kaymasna iki ey neden olabilir. Birinci olarakpara talebi nde bir art olabilir. kinci olarak, para otoriteleri IS erisinin sola kay

sonucu faiz oranlarnn dtn grerek faiz oranlarn istikrara kavuturmak iin toplam rezervleri azaltabilir. Bunun sonucu olarak para arz erisi ve buna bal olarak LM erisi sola kayabilir. Bununlabirlikte geliri istikrara kavuturmak iin fai z oranlarnn dmesine izin vermek daha iyi olabilir. Hatta toplam rezervleri arttrc politika, yani para arz fonksiyonunu ve dolaysyla LM erisini saa kaydrc politika dahaiyi olabilir. Burada zerinde durulmas gereken nokta udur: Bir resesyon dneminde para politikas, yalnzca den faiz oranna gvenemez. Bu srada para arznn belli bir oranda ykselmesi de gerekir. Ancak u hususun da bilinmesi lazmdr: Para arznda bir art olmasna ramen para talebindeki daha byk bir art sonucu LM erisi yine sola kayabilir. Ancak bu srada para arz arttrlmam olsayd, bu sola kayma daha fazla olacak, gelir dzeyi de daha fazla decekti. W. Poole'n el yordam (rules of thumb) politikasyla ne srd bir ikinci durumu ele alalm. Yine bir resesyon durumundan hareket edelim. Para arz fonksiyonu veriyken, para talebindeki bir art gelirin azalmas321

na, faiz orannn ykselmesine neden olacaktr. Bununla birlikte eer faiz orannn ykselmesi, toplam rezervler artrlmas sonucu para arz fonksiyonu saa kaydrlarak nlenirse, para talebindeki art para arzndaki bir artla ayn ana rastlatrlm olacaktr. Bylece, resesyonda den faiz oran ve salanan parasal byme, para politikasnn katksnn geniletici olmasn salamaktadr. Para talebindeki bir arta IS erisindeki bir d elik etmedike, faiz oran ykselecektir. Faiz oranlarndaki bu ykselii nleyici politikalarn tam olarak uygulamas gerekecektir. nerilen gz karar politika, gelirde bir art salanmasn garanti etmemektedir. Ancak resesyon dneminde sorun ekonominin genilemesinin nasl salanaca deil, genilemenin daha az olmas riskinin nasl dengeleneceidir. imdiye kadarki analizler gelirde genilemenin nasl salanaca ya da gelirde daha fazla gerilemenin nasl snrlanaca koullarnda yapld. Resesyon dneminde ekonomideki rahatszlklar gerekte geniletici olabilir. Dolaysyla bu rahatszlklar hzl iyileme salanmas iin geniletici politikalarla pekala birletirilebilir.

Eer IS erisi saa kayarsa ve bunun sonucu olarak gelir ve faiz oran ykselecektir. Ancak eer faiz oranndaki ykselme toplam rezervler arttrlarak ve dolaysyla para arz ve L erisi saa kaydrlarak engellenirse, gelirdeki genileme ekonominin canlanmas iin dnlenden ok daha hzl olacaktr. Bu durumdan yalnzca faiz orannn biraz ykselmesine izin verilmesiyle kanlabilir. Bu da bizi bir resesyon politikas erevesinde faiz oran aaya ekilirken ve parasal byme ortalamann stnde tutulurken, faiz orannn nasl biraz ykselebilecei sorusunun cevabna gtrmektedir. Bu soruya W. Poole yle cevap vermektedir: Eer parasal byme oran belli bir st snrnn altnda tutulmak kaydylafaiz orannn ykselmesi durdurulabiliyors on politikas izlenebilecektir. Ayn akl yrtme, tersine bir ekilde bir enflasyonist "boom" u kontroletmek iin de kullanabi lir. Bu durumda, faiz oran ykselecek ve parasalbyme oran ortalamann altnda tutulacaktr. Bununla birlikte gereksizkstlayc politika izlenmemesi iin parasal bymenin bir alt snr vardr.

W. Poole gz karar olarak %4-4,4 oranndaki istihdam eksik istihdam olarak varsaymakta ve yllk %3-5 oranndaki para arz bymesini fiyatistikraryla tutarl kabul etmektedir. Buna gre eksik istihdam %4'n altna dnce ileride ayrntl olarak inceleyeceimiz kurala gre kstlayc bir para politikas izlenecektir. Eer faiz oran ve parasal byme gstergeleri birbirleriyle badamyorsa, o taktirde parasal gsterge buzdolabna girecektir. rnein, eksik istihdamn %3,5-3,9 aralnda olduunu varsayalm. Faiz orannn ykselmesi iin para arznn byme orannn %2'nin altnda olmas gerekiyorsa, o taktirde parasal byme %2 olaraktutulduunda faiz orannn dmesine izin v lmi olacaktr. Dk parasal bymeye ramen faiz oran birka aydan beri dyorsa, o taktirdeparasal byme lilmiti ykseltilecektir. Tablo 19.1 yzde olarak gzkarar para politikas nerileri gsterilmitir. Tablo 19.1'e baktmzda, isizlik %4-4,4'n zerine ktndan faiz oranlarnda bir d ve nispeten daha yksek parasal byme kuralnn nerildii anlalmaktadr. - 322

Tablo: 19.1. Gz Karar Kuralna Gre Para Politikas. nceki Aya Aitsizlik Oran Hazine Bonosunun 3 Aylk Faiz Oran Aylk Kural Para Stokunun BymeOran (Yllk Oran) 0 - 3.4 3.5 - 3.9 4.0 - 4.4 4.5 - 4.9 5.0 - 5.4 5.5 - 5.9 6.0'dan fazla Ykseli Ykseli Ykseli ya da D D D D D 1 - 3 2 - 4 3 - 5 4 - 6 5 - 7 6 - 86 - 8 ? Bir dier nl gz karar kuralna gre, eer ekonomik rahatszlklar reel sektrden kaynaklanyorsa, para politikas parasal toplamlar zerinde odaklamal ve rahatszln giderlimesi iin faiz oranlarnn inip kmasna izin verilmemelidir. Tersine eer ekonomik rahatszlklar parasalsektrden kaynaklanyorsa , para politikas faiz oranlar zerinde younlamal ve rahatszln reel sektre sramas engellenmelidir. Ekonomik rahatszln reel veya parasal sektrden domasdurumunda szkonusu politika nasl uygulanmaldr? ENFLASYONUN PARA POLTKASININ GSTERGELERN ETKLEMES Birok lkedeki merkez bankalar parasal byme hedefleri belirlemitir ve buna uygun gstergeler semitir. Ancak bu gstergelerin bazlar enflasyonist dnemde sakncal olabilmektedir. imdi bunlar inceleyelim. Enflasyonun Faiz Orannn Gsterge Olarak Seimine Etkisi Geleneksel olarak merkez bankalar

balca gsterge olarak faiz oranlarn n planda tutmulardr. Bununla birlikte iddetli enflasyonlar, faizoranlarnn iyi bir gs ge olma zelliini ortadan kaldrmtr. Enflasyondneminde nominal faiz oranlar ok yksek olabilir. Bu politika iktisat olmayan bir kiiye ar kstlayc bir para politikas izlendii izlenimi verebilir ve anti eflasyoncu para politikasna kar bir bask oluturabilir. ktisat iin, nominal faiz orannn reel oranlara aktarm bir bilmece oluturabilir. Ksa dnemde, faiz oranlar beklenenden ok cari faiz oran olarak dnlmelidir. Enflasyonist ortamda reel faiz oranlar, ou kez negatifolabilmektedir. Uz dnemde reel faiz oranlar beklenen enflasyona gre tretilebilir. Uzun dnemde beklenen faiz oran zerinde dn verenlerle dn alanlar farkl dnlebilir. nk enflasyon dn verenleriin bir vergi olutururken dn alanlarn y Enflasyonist dnemde faiz oranlarneden iyi bir gsterge deildir? ? - 323

Enflasyonun Para Arz ve Para Arznn Byme Oran zerindeki Etkisi Para arz ve para arznn byme oran, eflasyonla ilikili deikenlerdir. Bu nedenle, para arz byme orannn fiyatlar ykselteceini sylemek mmkndr. Burada nemli olan bir nokta vardr: Reel ankesler beklenen enflasyondan ok, gzlenen enflasyona gre hesaplanabilir. Ancak ne olursa olsun, temelde nominal para arzn nominal GSMH'ya balayan bir analizde reel ankesler faiz oranlarna gre daha az rol oynar. Hedef Stratejisinin Saptanmas ?

Uzun vadeli fiyat istikraryla uyumlu para arz byme hedefleri, yaanan enflasyon nedeniyle eski nemini yitirmitir. Parann dolam hzylailgili trendlerin olma durumunda, fiyatlarn istikrarl olmas iin para arznn byme oran, reel GSMH byme oranna eit olmaldr. Enflasyonda, para arzbyme oranne olmaldr ki fiyat istikrar salansn? GSTERGE SEM KONUSUNDA MONETARST-KEYNESGL TARTIMASI Para politikas konusunda uygun gsterge seimi sorunu, monetarist ve keynesgilokullar arasndaki tartma larn bir blmn oluturmaktadr. Monetarist Yaklam

Monetarist gre gre, ekonomi doal olarak istikrarldr. Dolaysylapara otoritelerine d stikrarl duruma mdahale etmemek veekonomide reel glerin yardmyla, zaman iinde retimde ve fiyatlardabyk konjonktrel d malar olmakszn genel bir retim artna izin vermek olmaldr. Bu konuda Friedman unu sylemektedir: "Tarihin bize para politikasnn ne yapabileceiyle ilgili ilk ve en nemli dersi udur: Para politikas bizzat paray karklklarn bir kayna olmaktan alkoyar. Para politikasnn yapabilecei ikinci ey, ekonomi iin kararl bir zemin salamaktr." Friedman'a gre tarihin verdii bu dersler renilmemitir. Duruma gre yrtlen para politikalar, ekonomiyi istikrardan uzaklatran bir edir. stikrarszln en byk kayna da, nominal para arzndaki deimelerdir.

Monetarist gre gre para talebi fonksiyonu, tm farkl makro ekonomik ilikilerin en istikrarlsdr. Eer bu varsaym kabul edilirse, daha ileride geni olarak incelenecei gibi, para arz fiyat istikrarn bozmayacak ekilde arttrlyorsa nispeten sabit bir oranda milli gelir artna neden olacaktr. Monetarist gr, temelde neyi savunmaktadr? Keynesgil Yaklam ? te yandan Keynesgil yaklam, toplam mal ve hizmet talebindeki cariistikrarszl vurgulamaktadr. Bu istikrarszlk, toplam harcamalarn d - 324

sal bileenlerine baldr. Bu dsal ya da otonom eler, devlet harcamalarn ve ihracat talebini iermektedir. Ancak balca sulu, iletmelerin fabrika ve sabit tehizat yatrm talebidir. hracat talebini gzard edersek toplam talep, tketim, yatrm ve devlet harcamalarnn toplam (C + I + G) eklinde gsterilebilir. Bu yaklamda istikrarszlk, yatrmlardaki otonom deimelerden kaynaklanr. Tketim fonksiyonun kendisi temelde istikrarldr. Dolaysyla milli gelir dzeyindeki deimelere bal olarak tketim harcamalarnda meydana gelen herhangi bir deime, tketim fonksiyonunun kaymasna neden olmaz. C + I + G erisinin kaymas, ncelikle, yukarda vurguladmz gibi, yatrmlardaki deimelerden kaynaklanr. Bu durumda aslnda kendisi de istikrarszla neden olabilecek devlet harcamalar, otonom yatrmlardan kaynaklanan istikrarszl dengelemek iin kullanlabilir. te bu nedenle Keynesgiller maliye politikasna nem vermektedirler. Keynesgillere gre ekonomideki istikrarszlk kaynanedir ve nasl? giderilir? Uygun Gsterge Seimi

Hi kukusuz yukardaki zetlediimiz yaklamlarn para politikas iin kabul edecekleri gstergeler birbirlerinden farkl olacaktr. Gerekten de monetaristler iin para arz ve parasal taban, Keynesgillere gre de faiz oran ve serbest rezervler en iyi gsterge olabilir. nk monetaristleregre para politikas, pa a arznn ya da parasal taban gibi bir parasal bykln byme oran koullarnda balar. Dolaysyla bu deikenler gzlenerek para politikas daha iyi yrtlebilir. Tersine Keynesgilleregre para politikas, faiz oran ve serbest rezervler koullarnda balar ve uygulanan para politikas bu deikenlere gre deerlendirilmelidir. ? Monetarist ve Keynesgil gstergeler nelerdir? Neden farkldr? zet Para politikasnn nasl yrtleceine karar vermeden nce, baz gstergelere bakmak gerekir. Bu gstergeler, parasal taban, para arz, faiz oranlar ve bankalarn rezervleridir. Monetarist iktisatlar, gsterge olarak parasal taban veya para stokunu seerlerken, Keynesgiller faiz oran ve bankalarn ar rezervlerini semektedirler. Uygulamaclar ise parapolitikas gstergesi olarak, genellikle el yordam yntemini kullanmaktadrlar. Sorular 1. Para politikas gstergesi aadaki zelliklerden hangisini tamamaldr?

a. ok az gecikmeyle gzlenebilmelidir. b. Hi gecikmesiz gzlenebilmelidir. c. Giriilen politikadan abuk etkilenmelidir. d. Giriilen politikadan etkilenmemelidir. e. Ama deikenle ilgili olmaldr. -325

2. LM erisi hangi para arz fonksiyonlarna gre izilebilir? a. M1 e ve M3 e gre b. M ve M(r) ye gre c. M0 ve H'a gre d. M2 ve H'a gre e. M0 ve M1 e gre 3. Para piyasasnda bir deiiklik yokken IS erisinin kaymas durumunda hangi gsterge gerei daha iyi yanstr? a. Parasal taban b. Faiz oran c. Para arz d. Bte a e. stihdam 4. Enflasyonist ortamda, hangi gsterge anlamn yitirir? a. Parasal taban b. Faiz oran c. Para arz d. Bte a e. stihdam 5. Keynesgillere gre ekonomide istikrarszlk kayna nedir? a. Tketim b. Devlet harcamalar c. Yatrmlar d. hracat e. thalat Kaynaka MILLER, Roger Leroy and VAN HOOSE David. Modern Money andBanking, Mc. GRAW-HLL, N ew York, 1993. RANLETT, John. Money and Banking John Wiley, New York, 1977. PARASIZ M. lker. Para Politikas, Ezgi, Bursa 1996. CHICK, Viktoria. The Theory and Monetary Policy, 2. Bask, GrayMills, London 1979. - 326

N TE 20 Para Politikasnn Ara Amalar Bu nitede... Para politikasnda ana ama deikenlerin seimi ve her ara ama deikinin stn ve saknca yanlar tartlacaktr. alma Biimine likin Olarak... Bu niteyi alrken, IS-LM analizini ok iyi bilmeniz; bu erileri etkileyen faktrleri ve merkez bankasnn elindeki para politikas aralarn iyi bilmemiz gerekir. niteyi alrken ekilleri anlamadan gemeyiniz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 327

GR ktisat politikalar baz belirli amalar gerekletirmek iin izlenir. Madem ki politika uygulamalarna, belli hedef deikenleri etkilemek iin giriilir; o halde bu nihai amalar izlenecek politika iin bir gsterge olmaz m? Bu soruyu "her zaman uygun olmaz" eklinde cevaplayabiliriz. Parapolitikasnn bu ni hai ama deikeni zerinde etkisini gstermesi iinbelli bir zamann gemesi gerekebilir. edenle, ulalmas zaman alan amalara ynelik politika dzenlemelerinde, bu nihai deikeni ne ynde etkiledii bilinen ve ksa zamanda politika uygulama sonularn yanstan deikenler ara ama deiken olarak belirlenir. Dolaysyla ksa dnemde bu deikenlerin belli deerleri almas, ara ama olarak alnr. ARA AMA SEMNDE KRTERLER Genellikle ara amalarn seiminde kriter gz nnde tutulmaktadr. Bunlar, llebilirlik, ulalabilirlik ve ara amala nihai ama arasndaki ilikidir. imdi bunlar srasyla inceleyelim, llebilirlik . ? llebilirlik kriteri nedir? llebilirlik kriteri, seilen deikenin deerindeki deikenliklerin kolayca llebilir olmasdr. Yani ara amaca ilikin kesin ve gvenilir verilerin hzla salanmas gerekir. Bu verilerin ayn zamanda iktisatlarn kuramsal tanmlarna da mmkn olduunca uymas gerekir. Para stoku ve uzun vadeli faiz oranlar gibi hedef deikenler llebilirlik asndan alt sralarda kalmaktadr. zellikle gnmzde yaanan finansal yenilikler para stokunun anlamn bulanklatrmaktadr. Merkez bankalar M1, M2, M3 ve L para stoku listesiyle kar karya kalmlardr. stelik ksa dnemde bu llerden herbiri lm hata ve revizyonlaryla kar karyadr. Faiz oranlarnn lmnde de benzer sorunlar vardr. Kavram olarak faiz oran tm faiz oranlarnn arlkl ortalamasdr. llen faiz oranlar tm faizleri iermemektedir. Baz faiz oranlarnn yorumlanmas ok gtr. lan edilen faiz oranlar dn verenlerin dengeleyici ankesleri ve finansal

kurumlarn dn vericiler zerine koyduklar dier kstlamalar yanstmayabilir. Ayrca kredi taynlamas olgusu da ilan edilen faiz oranlarn geersiz klabilir. Nihayet nominal faiz oranlar reel faiz oranlarnn ne olduununun bilinmesine her zaman olanak vermez. Nominal faiz oranlaryla reel faiz oranlar arasndaki fark zellikle enflasyon dnemlerinde nemlidir. te bu nedenlerle faiz orannn bir ara ama olarak deeri snrldr. Para stoku ve faiz oranlar, llebilirlik kriteri asndan neden baarsz ara amalardr? - 328

. . Ulalabilirlik Ulalabilirlik nedir? Merkez bankas hedefledii amaca ulaabilmelidir. Aksi takdirde, hedef belirlemek bouna bir ura olacaktr. Acaba merkez bankas ksa ve uzun dnem iin saptanan parasal byme hedeflerine ulaabilir mi? Merkez bankasnn elindeki aletleri kullanarak parasal byme hedeflerine ulap ulamayaca nemli bir konudur. Acaba merkez bankas herhangi bir belli faiz oran tutturabilir mi? Ksa vadeli faiz oranlarn etkileyenaletler uzun vadeli faiz oranlarn da etkiler mi? Merkez bankas reel faiz oranlarn m, yoksa yalnzca nominal faiz oranlarn m etkiler? Btn bu sorulara verilecek cevaplardan u ortaya kmaktadr. Ulalamayan hedeflerin pratikte hi bir faydas yoktur. Ara Amalarla Nihai Amalar Arasndaki liki Merkez bankasnn setii ara amalarla, nihai amalar arasnda herhangi bir ban olmamas durumunda merkez bankasnn bir deikeni ana ama deikeni olarak seip onu gerekletirmeye almas anlamszdr. Olaya bir baka ekilde yaklaalm. Merkez bankas ara amaca ulasa bile, eer ara ama deikeni, istihdam, fiyat dzeyini, ekonomik bymeyi ve demeler bilanosunu etkilemiyorsa, herey bouna olacaktr.

ncelikle, iktisat politikasn uygulayanlarn izledikleri politikalarn, eitli isel deikenlere etkisi konusunda, tam ve eksizsiz bilgiye sahip olmalar nemlidir. sel deikenler, belli bir ekonomik modelde yer alandeikenlerden model iind ier deikenlerce deerinin belirlendii kabul edilen deikenlerdir. Bu durumda politikay belirleyenlerin uygulamalarnn nihai amaca ulamas, dolayl ve uzun zaman alan bir etkileim zinciri sonucu olabilir. Bunun iin de politika belirleyicileri, ok ksa zaman gecikmesiyle gzlenebilir isel deikenleri seerler ve politikalarnda bu isel deikenin arzulanan belli bir deeri almas iin alrlar. sel deikenin bu arzulanan deerine, genel olarak para politikas hedefi denir. Para politikas hedefi, para otoritelerinin politikalarn belirlemede hedef aldklar deerdir. Hedef deikenin iyi ilemesi iin belli zelliklere sahip olmas

zorunludur. Bir isel deikenin hedef deikeni olarak grev yapabilmesi iin;

. O anda ya da ok ksa zaman gecikmesiyle gzlenebilir olmas, . Para politikas aralarndan hzla etkilenmesi, . Ama deikeni ile iliki iinde olmas, bir dier deyile hedef deikeninin alaca deerlerin nihai ama deikenine yansmas gerekir. Para politikasnn hedef deikeninin seimi, hedef deikeniyle nihaiama deikeni arasn nin olmas nedeniyle, belli baz kuramsal varsaymlarn yaplmasn gerektirir. Bu tartma bizi gsterge sorununa gtrmektedir. Bir rnekle durumu aklamaya alalm. Para otoritelerinin faiz oranlarn, hedef deiken olarak kullandn varsayalm. Ama ise eksik istihdam durumundan tam istihdama ulamak olsun. Eer para otoriteleri kuramsal olarak, faiz oranlarn drc parasaloperasyonun toplam talebi arttracan varsayyorlarsa; hedef faiz oran - 329

cari faiz orannn altnda seilmi olur. Bu durumda para otoriteleri, hedeffaiz oranna ulaana kadar politika aralarn kullanacaktr. Ancak bu politikann uygulanmas sonucu amalanmayan baz yan etkiler de doabilir. Politika, deimesini istemediiniz baz baka deikenleri de uyarabilir. rnein yukardaki politikann tamamland dnemde, konjoktrelbekleyiler daha da ktmserleirse, yatrmn marjinal etkinlii eris kayabilir. Bu durumda denge faiz oran, para otoriteleri tarafndan balangta hedef olarak seilen dzeyin de altna deblir. Byle olunca faiz orann hedeflenen dzeye ykseltmek gerekli olabilir. Faiz orann ykseltici politika uygulamalar ise amalanann tersine toplam talebi ve istihdam azaltc etki yapabilir. Eer para otoriteleri para politikasn ekonomik ortamda oluan deimelere gre uygulamak zorundaysa, bu politaknn etkilerini gsteren baz endeksleri elde etmek ve yorumlamakzorundadr. Bunun yannda para otoriteleri bu end eksler yardmyla, hedef deikendeki deimeleri ve amalanan yan etkileri de ayrmak zorundadr. Bir gsterge olarak kullanacaklar bu endeksler, politikann hedef deikeni zerinde etkisini akca gstermelidir. Para politikasnn nihai amalarile ara amalarnn ilikisinde ne tr sorunlar vardr? PARA POLTKASININ ARA AMALARI ?

Daha nce de belirtildii gibi ara ama sorunu, tam istihdam, byme, fiyat istikrar, retim gibi nihai amalarn para politikasndan dorudan doruya ve annda etkilenmemesinden kaynaklanmamaktadr. Etkin bir para politikas, harcama kararlarn etkilemelidir. Nihai amalara ynelikbir politika uygulamasnn toplam talep zerindeki se bep sonu zinciri, dolayl ve zaman alc olabilir. Bu nedenle politikay belirleyenler, nihaiama deikeni yerine, ara ama deikenin belli bir ynde deimesi ya i bir deeri almas durumunda, buna nihai ama deikeninin uygun bir ekilde cevap vereceini dnrler. Ara ama neden gereklidir? Para politikasnn ara amac olarak kullanlabilecek birbirine zt birka aday vardr. Bu ara ama adaylar, ounlukla para politikas

gstergeadaylaryla ayndr. Bunlar; faiz oran, serbest rezervler, para arz, ve parasal tabandr (toplam rezervlerdir). Bunlara ek olarak finansal olmayan sektrdeki bor art, yani devlet, hanehalk ve firmalarn borlar da hedef olarak alnabilir. Aslnda finansal olmayan sektrn borlar da hedef olarak alnabilir. Aslnda finansal olmayan sektrn borlar onlara verilen kredidir. Baz iktisatlara grebir hedef olan kredi, hem para stokundan hem de faiz oranndan daha iy idir. nk harcamada bulunmak isteyenlerin elinde mutlaka para olmas gerekmez. Bu kiiler harcamak iin dn alabilirler. Ayrca yatrmlarn byk bir ksm dnlerle finanse edilmektedir. Yedinci blmde geni olarak izleyeceimiz kredi taynlamas olgusu da, kredilerin faiz oranlarna gre daha iyi hedef olacan vurgulamaktadr. Ara ama sorunu Brunner ve Meltzer'e gre yle tanmlanabilir: Ara ama sorunu, ama politikayla ilgili bilgilerin toplanmasndaki gecikmeve belirsizlik koullar altnda, para politikas iin optimal bir stratejinin yada stratejilerin seimidir.

Parasal hedef deikeni seim sorununu daha iyi ortaya koyabilmekiin ekonominin tatmin edici bir ekilde gelitiini, yani retim ve istihdamdzeyinin yksek olduunu ve fiyatlar makul bir istikrarn bulunduunu - 330

varsayalm: Bu arzulanan koullarn srdrlmesinde, acaba hangi hedef deiken en ok yardmc olabilir? Bir baka deyile acaba balangta, faiz oranlar ya da serbest rezervler dzeyine mi yoksa para arz ya datoplam rezervlere mi, istikrar kazandrlmaldr? Bu sorunun cevabn verebilmek iin mal ve para piyasasnda doabilecek aksaklklar ayr ayr ele alalm. Ara Ama Olarak Faiz Oran . ? Tm muhtemel ara ama deikenleri arasnda, nominal faiz oran hangi nedenlerle seilmektedir?

Birincisi faiz oranlar merkez bankas tarafndan kolayca izlenebilir. Merkez bankas finansal aralarn ortalama faiz oranlaryla ilgili ortalamaveriye gnlk bazda ulaabilmek edir ve baz faiz oranlarn saat saat izleyebilmektedir. kincisi, ara amalarda anahtar kriter olan llebilirlik ve zaman kriterlerine nominal faiz oranlar uygun dmektedir.

te yandan, merkez bankas kamu katlarn alp satarak nominalfaiz oranlarn nemli lde etkileyebilme kabiliyetine sahiptir. Sonuolarak, en azndan ksa dnemde mer ankas nominal faiz oranlar zerinde anlaml bir kontrole sahiptir. O halde, prensip olarak nominal faiz oranlar merkez bankas tarafndan potansiyel olarak kontrol edilebilir grnmektedir. Bu noktada anahtar konu nominal faiz oran hedefinin merkez bankasnn nihai amalaryla uyumlu olup olmaddr. Nominal faiz oran, ara ama olarak hangi nedenlerle uygun bulunmaktadr? Nominal Faiz Oran Hedefinin Gerekletirilmesi nce merkez bankasnn nominal faiz orann, ara ama olarak nasl m0d (y0)

ortaya koyacan belirleyelim. ekil 20.1. A da merkez bankasnn bir r* faiz oran dzeyini setiini dnelim. Reel para ankes talep erisinin dey reel ankes arz erisini kestii A noktasndan hareket edelim. Reel ankes talep erisinin biimi halkn toplam reel gelirine ve (y0 a eit ve sabit) reel satn alma gcne baldr. Ayrca merkez bankas dorudan doruya nominal para ankeslerini (M0) etkileyebilmektedir. Ancak arzedilen reel ankes miktar, merkez bankas hibir giriimde bulunmasa bile fiyat dzeyindeki deimelere gre deimektedir. imdilik fiyat dzeyinin P0 da sabit oduunu varsayalm. Faiz Orannn Hedeflenen Dzeyde Tutulmas ekil 20.1.A merkez bankas hedefine eit r*denge nominal faiz orannda piyasadaki balang reel para ankes dengesini gstermektedir. imdihalkn reel ankes talebinin anlalmaz ekilde m1d y0 a ykseldiini varsayalm. Yani reel gelir deimedii halde halkn reel satn alma gc artsn. Eer merkez bankas bu durumda hibir ey yapmazsa ve fiyat dzeyi deimeden kalrsa (varsaym olarak), o takdirdedenge nominal faiz oran B noktasnda r1 e ykselecektir. Bu durumkukusuz, merkez bankasnn faiz orann r* hedef dzeyinde tutmasn zorlatracaktr. - 331

(A) (B) r r ekil: 20. 1. LM1 NominalLM0 Faiz Oran A . . . B LM2 Ara Amac. r1 r1 r* r* LM (r*) CA" B A' m1m0d (y0) m2d (y0) A . . M2 M1555 P0 M0 P0P0 . . d (y0) r2 C r2 00 M2M0M1 M y0 yP0P0P0 P . Bu durumda merkez bankasne yapacaktr? Merkez bankas para miktarn arttrmak iin ak piyasa ilemlerine giriecektir. Bylece reel ankeslerin arz erisi saa kayacak ve denge faiz orann A' noktasnda r* denge dzeyine geri dndrecektir. Sonu olarak merkez bankas nominal faiz orannhedeflenen dzeyde tutacaktr. m0d (y0)

m2d (y0) imdi de halkn reel para ankes talebinin birdenbire balang durumundan yeni durumuna gerilediini farzedelim. Bylecedenge faiz oran C noktasnda r2 ye decektir. Bu durumda merkez bankas para arzn M0 dan M2 ye drerek faiz orann A" noktasnda denge r* dzeyine ykseltecektir. ekil 20.1 .A daki olaybir kez de kendi cmlelerinizle yaparak ve? izerek siz analatn. ekil 20.1.B ekonomide faiz oran hedefine ynelik durumlar LM erisiyle gstermektedir. Balangta reel para ankes piyasasnda denge faiz oran, y0 reel gelir dzeyinde r* olsun. Reel para ankes talebindekibir art LM erisini dey olarak A noktasndan B noktasna LM1 e kaydracaktr. Bylece faiz oran r* den r1 e ykselecektir. Tersine, reel para ankes talebindeki bir d LM erisini dey olarak A noktasndan C noktasna LM2 ye kaydracaktr. Bylece faiz oran r* dan r2 ye decektir.

Nominal faiz orann hedef olarak seen merkez bankas LM erisinin yukardaki ekilde iki ynde kaymasna izin vermeyecektir. Merkez bankas nominal faiz orann r* denge dzeyinde tutmak iin arz edilen paramiktarn arttracak ya da azaltacaktr. Eer merkez bankas bu ekilde para politikasn yrtrse r* hedef faiz orannda LM erisi yatay biimdeolacaktr. Bu nedenle, ekil 20.1.B yatay LM (r*) erisine efektif LM erisi denilmektedir. ? Efektif LM erisi hangi varsaym altnda izilebilir? Hedef Faiz Orannn Seilmesi Merkez bankasnn hedef faiz orann nasl setii ekil 20.2 de gsterilmitir. Merkez bankasnn nihai hedef olarak reel gelir dzeyini (y*) alarak setiini varsayalm. Bu srada IS erisinin konumu ekilde grld gibiyse, merkez bankasnn yapaca tm ey IS erisinin ierdii toplam harcama dengesinden, bu denge reel gelir dzeyini oluturmak iin - 332

gerekli faiz orann hesaplamak olacaktr. Daha sonra merkez bankas LM erisini LM (r*) olarak yataylatracaktr. LM (r*) y IS r* 0 rn ekil: 20.2. Nominal Faiz Ara Amacnn Seilmesi. y* Nominal Faiz Orannn Ara Ama Olarak Kullanlmasnn Avantajlar ve Dezavantajlar ? Hedef Olarak Faiz orannn Kullanlmasnn Avantajlar: Nominal faiz orannn ara ama olarak kullanlmasnn en nemli avantajn ekil 20.1 ve ekil 20.2 de gsterdik. ekil 20.1 de grld gibi merkez bankas faiz orann r* dzeyinde tutmazsa, halkn reel ankes talebindeki art ya da azala gre LM erisi yukarya ya da aaya kayacaktr. Ancak ekil 20.3 de de grld gibi eer merkez bankas LM erisinin A noktasndan itibaren B ve C noktalar arasnda dey olarak hareket etmesine izin vermezse, denge reel milli geliri y1 ve y2 arasnda hareket edecektir. Bunun sonucu olarak reel gelir dzeyi merkez bankasnn nihai amac olan y* de sabit kalmayacaktr. Faiz orannn deimesine izin verilmezse, LM erisinin kaymas durumunda bellibir reel gelir dzeyi tutturulabilir mi? Tersine, eer merkez bankas nominal faiz orann r* olarak hedef almsa efektif LM erisini yatay LM (r*) e dntrecektir. Byle faiz oran halkn reel ankes talebindeki deimelere bal olarak deimeyecektir. Bunun sonucu olarak reel gelir para talebindeki deimelere ramen nihai ama olan y*de sabit kalacaktr. 0 r r * C A B LM1 LM0

LM2 y1 y * . yy2 IS . . . . ekil: 20. 3. Faiz Oran LM (r*) Ara Amacnn Avantaj. Nominal faiz orannn ara ama olarak kullanlmasnn bir dier avantaj, ekonomide para arz srecindeki deikenlie bal etkileri otomatik - 333

olarak dengelemesidir. Bir ekonomide para arpan sabit deildir. Para arpan zorunlu (kanuni) karlk oran, nakit mevduat oran vb. birka faktre baldr. zellikle, nakit mevduat oran bekleyilere, zevklere, hanehalk ve firmalarn tercihlerine ve dier mevduat kurumlarna baldr. Sonu olarak para arpan ve bylece para miktar merkez bankasnn herhangi bir mdahalesi olmakszn deiebilir. te para arpanndaki deimelere bal olarak para miktarndaki deimeler, LM erisini yukarya ya da aaya kaydrarak denge faiz orannn ykselmesine ve dmesine neden olacaktr. Bununla birlikte merkez bankas nominal faiz orann hedefleyerek LM erisinde kayma meydana gelmesini engellemektedir. Bir ara ama olarak nominal faiz orannn kullanlmas, arzedilen nominal para miktarndaki deimelerin reel gelir etkilerini dengeler. Bylece nominal faiz oran ara amac, IS erisinin konumu veri olarak alndnda, merkez bankasnn reel gelir amacna ulamasna izin vermektedir. zetlersek, nominal faiz orann ara ama olarak belirlemenin en nemli avantaj reel para ankes piyasasndaki deikenliklerin reel geliretkisini otomatik olarak deng elemesidir. Merkez bankas faiz orann hedef dzeyinde tutarak ekonomiyi nihai reel gelir amacyla uyumlu bir IS LM dengesinde tutar. Nominal para arznn ara ama olarak izlenmesi ile IS-LM dengesi arasnda nasl bir iliki vardr? Faiz Orann Hedeflemenin Dezavantajlar: imdiye kadar yaptmz aklamalarda fiyat dzeyinin sabit olduu, toplam arzn deimedii ve IS erisinin ayn konumda kald varsaymlar geerliydi. Toplam arzdaki deiiklikleri ve fiyat dzeyinin esnekliini daha sonra gznne alacaz. Biz imdilik IS erisinin deikenliini gznne alalm. nk IS erisinin yer deitirmesi faiz orannn bir ara ama olarak kullanlmasn dezavantajl hale getirmektedir. ekil 20.4, hanehalknn otonom tketim harcamalarndaki deiikliklere, otonom yatrma, kamu harcamalarna ya da vergileme politikalarna bal olarak IS erisindeki kaymann etkilerini gstermektedir. ? r LM0 . . .

. . E A F D IS 0 IS 2 IS 1G ekil: 20. 4. Faiz Oran r* LM (r*) Ara Amacnn Dezavantaj. 0 y2 y* y1y

Efektif LM erisi yatayken LM (r*), IS erisindeki saa ya da sola doru bir kayma (IS1 ve IS2 arasnda) denge reel gelirinin D ve E noktalar arasnda deimesine neden olmaktadr. Bunun sonucu olarak denge gelirimerkez bankasnn amac olan y* yerine y1 ve y2 arasnda deiecektir. Bu durum ekonomide toplam talep erisinin daha deiken olmasna ne - 334

den olmaktadr. ekil 20.4 de pozitif eimli bir LMo erisi izilmitir. Bu eri merkez bankasnn nominal faiz orann hedef almamas durumunda LM erisinin normal konumunu gstermektedir. Eer LM erisinin eimi yukarya doruysa, IS erisi saa ya da sola kayd zaman denge geliri F ve G arasnda deiecektir. O halde IS erisinin deikenlii nominal faiz oran hedeflemesinin en grnen dezavantajdr. Kukusuz baka sorunlar da vardr. Monetaristlerin ileri srdkleri gibi merkez bankas bir kez faiz orann hedeflemeye baladnda, faiz oran hedeflemesinin asl amac olan reel gelir ve fiyatlar ieren nihai amac gzden karr. Faiz orann hedefleyen bir dnemin sonunda merkez bankas faiz orannn bir ara ama olduunu unutarak onu sanki bir nihai amam gibi dnmeye balayabilir. Daha teknik bir sorun, merkez bankasnn nominal faiz orann uzun bir sre sabit tutamayacadr. Merkez bankas uzun bir zaman dilimi iin nominal faiz orann sabit tutarsa, nominal faiz orann bir kaza balam ya da olduu yere ivilemi olur. ktisatlar uzun vadeli faiz orannn belli bir dzeyde sabitletirilip sabitletirilemeyecei konusunda anlaamamaktadr. Bunun balca nedeni nominal faiz orannn reel faiz oran art beklenen enflasyon oranna eit olmasdr. Birok iktisat reel faiz orannn reel faktrlere bal olduunu ve bu nedenle uzun dnemde merkez bankas tarafndan etkilenmeyeceini ileri srmektedir. Eer hal byleyse, gelecekte beklenen enflasyon orann da gz nnde tuttuumuzda, nominal faiz orannn belli bir dzeyde sabitletirilmeye allmas mmkn grnmemektedir. ktisatlar bu son konuda da birbirlerinden ayrlmaktadr. Bazlarna gre ABD Merkez Bankas (FED) II.Dnya Sava srasnda ve sonrasnda nominal faiz orann uzunca bir dnem hazine menkul kymetleri zerinde sabitletirmitir. Kald ki bu iktisatlara gre faiz oranlarnn sabitletirilmesinin mmkn olamayaca konusunda teorik bir neden de yoktur.

nk merkez bankasnn kendi faiz orann sabitletirme politikalar iin fiyat bekleyilerini etkileyebilecei ileri srlmektedir. Faiz orannn sabitletirilmesi, pratikte her zaman mmkn mdr? Tartnz. Ara Ama Olarak Para Stoku ? Merkez bankas, para miktarn ara ama olarak kulland zaman nominal para miktarn hedeflenen belli bir M 0 dzeyinde tutmak iin para arz erisinin konumunu ayarlar. Bu nedenle LM erisinin biimini ve konumunu etkileyen tm faktrleri gz nne alr. Para Miktarnn Hedefte Tutulmas

ekil 20.5.a da grld gibi para stoku hedefini esas alan merkezbankas, nominal para mi rn M0 den M1 e ya da M0 dan M2 ye kaymasna neden olan para arpan deerindeki deimeleri daima dengeler. ekil 20.5.b de grld gibi para hedefinin olmamas durumunda bu deiiklikler LM erisinini pozisyonunun LM1 ve LM2 arasnda deimesine neden olur. Bununla birlikte para stokunu M*2 M0 hedef dzeyinde tutan merkez bankas, para arpanndaki deiiklie LM erisini LM (M*) konumuna getirerek cevap verecektir. - 335

? Merkez Bankas, belli bir para stokunu da hedef alsa, para arpanndaki deiiklikler dolaysyla para arzgene deiebilir. Para arz bu durumda nasl deitirilebilir? r . . . M 2 s P0 M 0 s P0 M1 s P0 C A B r0 r1 r2 C A B . . . LM2 LM1 r M d ( y0 ) LM0 r1 r r 0 2 y0 0 ekil: 20.5. Parasal Ara Ama. y0 y (a) (b) Para Stokunun Hedef Seilmesi

ekil 20.6 da grld gibi merkez bankas ara ama olarak parastoku hedefini kullanrsa, LM erisini etkileyen faktrleri de gz nn lmaldr. Bylece LM yi LM (M*) gibi doru bir pozisyona getirecektir. Merkez bankas bu srada hedefinin nihai amalaryla uyum iinde olmasn

da gzetecektir. Bylece LM erisi IS erisini y* gelir dzeyindekesecektir. LM (M*) r IS r0 ekil: 20.6. IS -LM Dengesi. y y* Para Stokunun Ara Ama Olarak Seiminin Avantajlar Para stokunun ara ama olarak seilmesinin en byk avantaj faiz orannn ara ama alnmas durumunda ortaya kan dezavantajlarla ilgilidir. Hatrlanaca gibi faiz orannn ara ama olarak seilmesi durumunda en byk dezavantaj IS erisinin deikenliinin denge reel gelir dzeyi zerindeki etkileriydi. - 336

r r 0 r * . . . . . E A B D IS 0 IS 2 IS 1 C LM(M*) y * y ekil: 20. 7. Parasal Ara LM (r*) Amacn Avantaj. ekil 20.7 de grld gibi faiz orannn ara ama olarak seilmesi durumunda karlalan bu sorun, para miktarnn hedeflenmesiyle azalmaktadr. yle ki, eer merkez bankas para miktarn M* olacak ekilde bir politika izlerse, LM erisinin konumu LM (M*)nin iaret ettii gibi olacaktr. Merkez bankas IS erisinin pozisyonunu doru olarak tahmin ettii ve doru para hedefi setii srece, A noktasnda belirlenen denge reel gelir dzeyi, merkez bankasnn amac olan y* olacaktr. Kukusuz merkez bankasnn tahmin ettii IS erisinin pozisyonu yanl da olabilir ve bylece reel gelir B ve C arasnda deiebilir. Eer merkez bankas faiz orann hedef alrsa, ekonominin efektif LM erisi kesik izgili yatay LM(r*) erisi olacaktr. Bu durumda reel gelir, merkez bankasnn para stokunu ara ama semesine gre daha byk bir ekilde dalgalanarak D veE noktalar arasnda deiecektir. O halde Merkez bankasnn ara ama olarak parasal hedefi kullanmas denge reel gelirinde daha az deiime meydana gelmesine ve toplam talebin IS erisindeki deimlerden daha az etkilenmesine neden olacaktr. LM erisinin daha dik eimli olmas durmunda bu ok daha ak bir avantaj salamaktadr. r1 0 r IS 0 IS 2 IS 1 . . . y* LM(M*)

ekil: 20. 8. LM Erisinin Dey r0 Olmas Durumunda Parasal Ara Ama. r2 y Gerekten de ekil 20.8 de grld gibi eer LM erisi deyse, para stokunun hedef seilmesi denge reel gelirinin IS deki dalgalanmalardan tam olarak etkilenmesine katk yapacaktr. Byle bir durumdadenge faiz oranlar r1 le r2 arasnda deiecektir. Para stokunun faiz oranyerine ara ama olarak tutulmasne avantaj salar? ? - 337

! ! Para Stokunun Ara Ama Olarak Seiminin Dezavantajlar

Ara ama olarak para miktarnn kullanlmasyla ilgili iki nemli sorunvardr. Bunlardan bi cisi, para miktarnn llmesinin potansiyel gldr. zellikle son yllarda finansal alanda yaplan pe pee yenilikler, ekonomistler arasnda hangi finansal aktifin para tanm iine katlaca konusunda tartmalara neden olmaktadr. Parann tanmlanmasnda ilem yaklamndan yana olanlar, parann bir deiim arac olma roln n planda tutmaktadrlar. Buna karlk parann tanmlanmasnda likidite yaklamndan yana olanlar, deer biriktirme arac olarak bir finansal aktifin parasal rolne nem vermektedirler. Parann en iyi ekilde llmesi konusunda karlalan anlamazlklar bir ara ama olarak para miktarnn kullanlmasn gletirmektedir. Bu konuda doal zm, merkez bankasnn nihai amacyla tutarl olan para lmn semek olacaktr. Ancak bunda da sorun, farkl zamanlarda merkez bankasnn nihai amalaryla, farkl para lmlerinin tutarllk gstermemesidir. rnein reel gelir ve fiyat dzeyiyle baz dnemlerde M1 baz dnemlerde de M2 para tanm daha ilikili olabilmektedir. Baz dnemlerde de rnein divisia endeksinin (son yllarda gelitirilen yeni bir para tanm) merkez bankasnn nihai amalaryla daha yakndan ilikili olabilecei ortaya konulmaktadr. Divisia para lmnde, ilem grevi gren parasal bileimler ve deerbiriktirme aracolarak ilev yapan parasal bileimler arlklandrlmakta ve bu arlklandrmada ilemlere daha az pay verilmektedir. Parann lm sorununun tesinde parann ara ama bir dezavantaj da reel geliri ve toplam talebi, halkn reel para ve klardan kaynaklanan bir deikenlie maruz Bunu daha iyi ortaya koyabilmek iin ekil 20.9 u olarak seilmesinin ankestalebindeki ini brakmasdr. ele alalm.

ekil 20.9.A reel ankes talebinin M1d ve M2d arasndaki deimelerinin (hanehalknn harcamalarndaki, zevklerindeki ve tercihlerindeki deimeye bal olarak) etkilerini gstermektedir. Eer merkez bankas reel ankes talebi derken ya da ykselirken para miktarnhedef M* dzeyinde tutarsa denge faiz oran r1 ve r2 arasnda deiecektir. Bu durum ekil 20.9.B de grld gibi LM erisinin LM1 (M*) ve LM2 (M*) arasnda deimesine neden olacaktr. r

. . E A B C. . . M1 d M 2 d 0M d (A) r r1 r1 . A B C . . (B) LM1 (M*) LM0 (M*) LM2 (M*) IS ekil: 20.9. r0 r0 Parasal Ara Amacn Dezavantaj. r2 r2 0 MM0 y* y1y2 y Po P - 338

Bunun sonucu olarak merkez bankas para miktarn M* dzeyindesabit tuttuu srece denge reel geliri y1 ve y2 arasnda deiecektir. Para miktarn hedef olarak aldnda, merkez bankas y* nihai gelir amacna ulaamayacaktr. imdi iki ara ama srecinin sonularn ksaca zetleyelim. . Eer para talebi ok dalgalysa ve eer reel para ankes talebi dahafazla faiz esnekse ve eer IS erisinin deikenlii nispeten daha azsa faiz oran ara hedefi para stoku ara hedefine tercih edilebilir. . Eer IS erisinin konumu ok dalgalysa ve reel para ankes talebidaha az faiz esnekse ve eer halkn reel para ankes talebi nispeten azdeikense para stoku ara amac faiz oran ara amacna tercih edilebilir. Kukusuz genelde IS ve para talep erilerinin ayn anda deikenlii sz konusudur. Bu nedenle ara ama olarak hangisinin kullanaca konusunun zm olduka karmaktr. ? Hangi durumda faiz oran, hangi durumunda para stoku ara amaolarak tercih edilebi lir? Ara Ama Olarak Nominal Gelirin Seilmesi

Faiz oran ara amac ya da para stoku ara amac ekonomide toplamtalebin istikrarna ynelik amalardr. Dolaysyla, toplam arz erisindeki deikenliklerin neden olduu, reel gelir ve fiyat dzeyi deimelerini otomatik olarak dengeleyemezler. O halde muhtemel deiken toplamarz sorunu, bu iki yaklamn zayfldr. Zaman zaman petrol fiyatlarndaki artlar, savalar, kuraklk, yaygn grevler v.b. nedenlerle fiyatlarn ve baz mallarn arznn deimesi vb. nedenlerle toplam arz erisinin pozisyonunun deimesi; merkez bankalarn, yalnzca toplam talebi istikrara kavuturmak yerine daha geni bir yaklam kabule zorlamaktadr. Bu balamda tavsiye edilen strateji nominal geliri hedeflemektedir. nerilen bu parasal stratejiye gre merkez bankas bir ara ama olarak nominal geliri (Y= P x y) ele almaktadr. ? Nominal gelir nedir ve neden ara ama olarak tavsiye edilir? Nominal Gelir Ara Amacnn Gerekletirilmesi Eer merkez bankas nominal milli geliri hedeflerse nominal milli geliriY* dzeyinde sabit tutmak iin g erekli politika aletlerini deitirecektir. Bunun anlam, merkez bankasnn daima P x y = Y* yi salayacak ekilde politika izlemesi demektir.

Eer merkez bankas bir ara nominal gelir hedefini Y* =4000 olarakbelirlemise, bunun anlam ekonominin fiyat dzeyi reel retim kompo - 339

zisyonunun P x y = Y*= 4000 olmasna almas demektir. Bu tr bileimlerin geometrik yeri ekil 20.10 da grld gibi ikizkenar hiperboldr. P 8 ekil: 20.10. 5 Nominal Gelir Ara Amac. 4 3 O y P y =Y*= 4000

200 400 1000 1.200 ?

Eer merkez bankas ekonominin uzun dnem dengesini Y* hedef nominal gelir dzeyinde salarsa, o zaman ekil 20.11 de de grld gibiekonomide toplam talep, t arz ve uzun dnem toplam arz erileri hep birlikte P y = Y* erisi zerinde kesieceklerdir. Bu srada fiyat dzeyi P0 = 4 ve doal kt dzeyi y0 = y* =1000 ve Y* = 4000 dr. Bylecemerkez bankas hedef nominal gelir dzeyine ulamtr. Hedef nominal gelir dzeyinin salanma koulu nedir? P 8 ekil: 20.11. Nominal Gelir Ara 5 Amacnn 4 Gerekletirilmesi.

3 O y

200 400 1000 1.200 P y=Y*=4000 A LAS AS Toplam Talebin Dmesi Durumunda Nominal Gelirin Hedeflenmesi: ekil 20.12, nominal geliri hedef alan merkez bankasnn toplamtalepteki bir de nasl c verebileceini gstermektedir. Balangta ekonomide toplam talep erisi AD0 dr. rnein otonom tketimdeki bir azala bal olarak toplam talep erisi sola AD1 e kaysn. Bu durumda denge fiyat dzeyi P1=2 ye ve denge reel gelir dzeyi y1 = 800'e ve nominal gelir P1 y1=2x800=1600'e decektir. - 340

Uzun dnemde alanlarn ve firmalarn fiyat bekleyilerinin deceini ngrebiliriz. Bu durum toplam arz erisinin aaya saa kaymasna ve yeni uzun dnem dengesinin dey uzun dnem toplam arz erisi LAS zerinde olumasna neden olacaktr. Ancak nominal gelir ara amacn benimseyen merkez bankas byle bir uzun dnem dengesinin olumasn beklemeyecektir. Dolaysyla hedefledii nominal geliri salamak iin otomatikman para miktarn artracak ve toplam talep erisini saa yukarya kaydrarak, ADo'a ulamasn ve ekonominin yeniden P x y = Y* erisinde dengeye gelmesini salayacaktr. Bylece para politikas araclyla nominal milli geliri Y* = 4000 ara hedef dzeyinde tutacaktr. Merkez bankashangi arac kullanmak toplam talebi AD1'den AD'a ykseltir? o ? P 8 200 400 1000 1.200 P y=Y*=4000 LAS AS 0 AD A ekil: 20.12. Toplam Talep 5 Derken 4 0 Nominal Gelir 3 Ara Amac. P = 1 O y Toplam Arzn Dmesi Durumunda Nominal Gelirin Hedeflenmesi: Enerji fiyatla-

rndaki art, sava, kuraklk, alk vb. nedenlerle toplam arz erisinin dtn varsayalm. Bu durumda ekil 20.13 de grld gibi ekonomide uzun dnem toplam arz erisi sola kayacak ve LAS' olacaktr. Bylece doal retim dzeyi y* =1000 den y' =800 e decektir. Bu durumda hem uzun dnem hem ksa dnem toplam arz erileri ayn miktarda sola kayacaktr. Eer bu srada merkez bankas toplam talebi - 341 O P y 3 5 200 400 1000 1.200 4 P y=Y*=4000 8 LAS AS AD(M )0P =0 P =1 A B P =2 LAS' AS' 1AD(M ) ekil: 20.13. Toplam Arz Derken Nominal Gelir Ara Amac.

? AD (M0) olarak tutarsa, olas uzun dnem fiyat dzeyi P0 =4 den P2 =7 ye ve denge nominal geliri Y* = 4000 den Y2 =p2 .y2 = 7 x 800 = 5600 e ykselecektir. Nominal gelir ara amacn benimseyen merkez bankas nominal milli gelirin artmasna izin vermeyecektir. Merkez bankas ekonomiyi P x y = Y* erisi zerinde tutmak iin topam talebi azaltacaktr. Bunun sonucu olarak yeni denge noktas P x y = Y* erisi zerindeki C noktasnda oluacaktr. Bu srada reel gelir y0 =y* =1000 den y2 =800 e kayacaktr. nk merkez bankasnn toplam talep politikas alanlarn ve firmalarn prodktif kapasitelerini iyiletirmek iin herhangi bir katk yapmayacaktr. Bununla birlikte, burada hemen iaret edelim ki, eer merkez bankas nominal geliri hedeflerse, fiyat dzeyi B noktasna karlk gelen P2 =7 yerine C noktasna karlk gelen P1 = 5 olacaktr. O halde nominal gelirin hedeflenmesi, enflasyon orannn daha dk olarak gereklemesine neden olmaktadr. Nominal gelirin hedef alnmasenflasyon orannnasl etkiler? Nominal Gelirin Ara Ama Olarak Seilmesinin Avantajlar ve Dezavantajlar ? Nominal Gelirin Hedeflenmesinin Avantajlar: Nominal geliri araama olarak semenin en nemli avantaj ekil 20.13 te grlmektedir. Toplam arzdaki bir d karsnda hedef olarak faiz oran ve para stokuseilmise toplam talep deimeyecei iin denge kts decek ve denge fiyat dzeyi ykselecektir. Tersine, nominal gelirin hedef olarakseilmesi durum unda ise merkez bankas toplam arzdaki d karsnda toplam talebi azaltarak cevap verecektir. Bu durumda reel kt sanki merkez bankasnn toplam talebi istikrarl tuttuu durumdakiyle ayn oranda derken fiyat dzeyi daha kk oranda ykselecektir.

Toplam talepteki deimeler karsnda nominal gelirin hedeflenmesidier ara amalarn hede esi durumundakiyle ayn sonucu verecektir.

Merkez bankas nominal geliri hedef dzeyinde tutmak iin toplam talebe balang dzeyinde istikrar kazandracaktr. O halde nominal gelirin ara ama seilmesi durumunda varlan sonu faiz orannn ya da parastokunun ara ama seilm urumunda varlan sonularla ayndr. Nominal gelirin ara ama seilmesinin avantajlarnelerdir? Nominal Gelirin Hedeflenmesinin Dezavantajlar: Nominal gelirinara ama olarak alnmasnn toplam arz alternatif ara ama stratejilerinden daha iyi olarak etkilemesi merkez bankasnn iinde ve dnda olan birok iktisaty kendine ekmitir. Ancak bu demek deildir ki nominal gelirin hedeflenmesi kusursuzdur. Birinci olarak nominal gelirle ilgili veriler en azndan aylk olarak merkez bankasnn eline geer. Oysa para miktaryla ilgili verilere haftalk olarak, faiz oranyla ilgili verilere gnlk olarak ulamak mmkndr. O halde nominal gelirin hedeflenmesi zaman asndan dier ara amalara gre dezavantajldr. kinci olarak, nominal gelirin hedef dzeyinde kalmas iin ne kadar para miktarnn yeterli olacann belirlenmesinde; merkez bankasnn para, toplam talep ve nominal gelir arasndaki balantlar tam olarak an - 342

lamas gerekir. Bunun anlam nominal geliri hedefleyen merkez bankasnn ok byk miktarda enformasyona gerek duyacadr.

Bu iki glk nominal gelirin bir ara ama olarak seilmesini daha azekici hale getirmekte ir. Ancak bu demek deildir ki merkez bankas nominal gelir ara ama stratejisini hi kullanmayacaktr. Ancak bu stratejiyibaarl klmak iin m bankasnn ok skalmas gerekecektir. Nominal gelirin ara ama olarak seilmesinin dezavantajlarnelerdir. Merkez bankasbunlarn stesinden gelebilir mi? Ara Ama Olarak Kullanlan Dier Byklkler ? Ksa ve Uzun Vadeli Faiz Oranlar Arasndaki Farkn Hedeflenmesi Ara ama olarak uzun vadeli menkul deerlerin faiz oranlaryla ksa vadeli menkul deerlerin faiz oran arasndaki farkn (spread) kullanlmas lehindeki argmanla, ara ama olarak tek bir faiz orannn kullanlmasyla ilgili argman ayn deilse bile benzerlik gstermektedir. Merkezbankas faiz orann hedef aldnda, nihai amalarla tutarl bir faiz oranlar kmesini belirlemeye alr. Eer merkez bankas ksa-uzun dnem faiz oranlar arasndaki fark hedeflerse, ksa ve uzun vadeli faiz oranlarnn dzeyi ile deil, bu iki faiz oran arasndaki farkla ilgilenir. Faiz oran farknn hedef alnmasnn gerisindeki mantk, reel yatrm ve arzulanan toplam yatrmlarn potansiyel olarak eitli faiz oranlarndan etkilenmesidir. Faiz farkn hedefleyerek merkez bankas birden fazla faiz oranlaryla ilgilenir. te yandan farkl vadeli finansal aralarn faiz oranlar byk lde gelecekteki ksa dnem faiz oranlar bekleyilerine baldr. Eer merkez bankas ksa ve uzun vadeli faiz oranlar arasndaki fark hedeflerse, faiz oran bekleyilerindeki deimeleri devre d brakarak para politikasn yrtlebilir. te yandan nominal faiz oran

yaklak olarak reel faiz oran art beklenen enflasyon oranna eittir. Spread hedeflenmesinden yana olanlaragre, merkez bankas faiz fark hedeflemesiyle faiz oran bekleyilerini devre d brakrsa, enflasyon bekleyilerini istikrara kavuturabilir. Bu durum merkez bankasna reel ktyla uyumlu dk bir enflasyon politikas izlemesine yardm edecektir. Ksa ve uzun vadeli faiz oranlararasndaki farkn hedeflenmesi ne gibi avantajlar salar? Kukusuz ksa ve uzun dnem faizleri arasndaki farkn hedeflenmesine ynelik baz eletiriler yaplabilir. Birinci olarak ekonomistler para politikas eylemleriyle haslat erisi arasndaki ilikiyi tam olarak anlayamamaktadr. te yandan daraltc bir para politikasnn faiz oranlar zerinde biri likidite etkisi dieri reel ankes etkisi olmak zere iki etkisi vardr. Parasal daralmann likidite etkisi nominal faiz oranlarnda bir arteklinde olacaktr. Tersine, eer bir parasal daralma enflasyonist bekleyilerin azalmasna sebep olursa, cari fiyat dzeyi toplam arzdaki bir art sonucu dzelebilir. Bu durumda meydana gelecek reel ankes etkisi nominalfaiz oranlarnda de ngeleyici bir de neden olacaktr. Ksa ve uzun vadeli faiz oranlar zerinde potansiyel olarak denkletirici etkilerin zm - 343 ?

ok karmaktr. Ayrca uzun ve ksa dnem faiz oranlar arasndaki ilikinin ekonomik faaliyetler zerindeki etkisi de ak deildir. Ksa ve uzun vadeli faiz oranlararasndaki farkn hedeflenmesi ha? linde merkez bankasnasl sorunlarla karlaabilir? Mal Fiyatlarnn Hedeflenmesi Son yllarda bir dier ara ama nerisi mal fiyatlarnn hedeflenmesidir. Mal fiyatlar altn, gm, bakr vb. baz zel mallarn fiyatlardr. Mal fiyatlarnn para politikasnn ara amac olarak kullanlmas, mallardan alnan bir sepetin (arlklandrlm) endeks fiyatlar zerinde odaklamasn gerektirir. Bununla birlikte bazen potansiyel hedef olarak tek birmaln (altnn) fiya t nerilmektedir. Merkez bankas mal fiyatlar endeksini nihai amalaryla tutarl olmak kaydyla belli bir aralk iinde tutmak iin para politikas aralarn deitirebilir. Bu anlamda byle bir yaklam, mal ve hizmet fiyatlarnn altn fiyatyla ters ynde deitii, altn standardna benzemektedir. Eer merkez bankas bir mal fiyat endeksini hedef alrsa, genel fiyat dzeyi mal fiyatendeksiyle ters ynd e olarak deiecektir. Kolayca tahmin olunaca gibi mal fiyat hedeflemesinin gerisindeki dnce, altn standardnda olduu gibi belli bir fiyat istikrarnn bir mal standardndan salanmasdr. Bylece merkez bankas mal fiyat endeksininistikrarn saladnda, fiyatlar genel dzeyinin de istikrarl olaca dnlmektedir. Mal fiyatlarnn hedeflenmesiyle ilgili sorunlar ksa ve uzun vadeli faiz oranlar arasndaki farkn hedeflenmesi durumundaki sorunlara benzemektedir. Para politikas aralaryla mal fiyatlar arasndaki ba belirsizdir ve potansiyel olarak zayftr. Kald ki mal fiyatlaryla nihai ekonomikamalar arasndaki iliki de belirsizdir. Bu sorunlardan dolay ekonomistler mal fiyatlarna bir potansiyel politika gstergesi olarak bakmaktadr. Bylece mal fiyatlarndaki hareketler, mal ve hizmetlerin genel fiyat dzeyi hakknda deerli bilgiler salamaktadr. Mal fiyatlarnn ara hedef alarak alnmasnn faydal ve sakncal? ynleri nelerdir?

Kredi Bileiminin Hedeflenmesi

Bir ekonomide kredi lm pek ok ekilde yaplabilir. Bunlardan ikisi daha fazla dikkatleri ekmektedir. Birincisi banka kredilerini, yani yalnzca mevduat kurumlarnn verdii toplam dn miktarn, ikincisi toplamkredileri yani tm ekon n toplam dn miktarn iermektedir. Ara ama olarak kredi lmlerinin kullanlmasnn birka nedeni vardr. Birincisi kredi miktar ve zellikle banka kredisi, para arpan araclyla merkez bankas politikasndaki deimelere cevap verir. Ayrca krediler eitli kanallardan ekonomik faaliyetleri etkiler. zel ve kamu tketim ve yatrm harcamalar nemli lde krediler araclyla finanseedilir. Baz ekonomistler bir tek ara ama yerine birden fazla ara amacn hedef alnmasn tercih etmektedirler. Bu grteki iktisatlar, para politikas srecinde para ve kredi toplamlarna farkl arlk vererek hedef almaktadrlar. - 344

Buna karlk baz ekonomistler, para miktaryla dier nihai merkez bankas amalar arasndaki ilikinin ok deiken olduunu ileri srmektedir. Kredi hedeflenmesinden yana olan bu gruptaki iktisatlar, parasal ya da kredi toplamlarnn ara ama olarak kullanlmasn gzard ederek yalnzca kredi toplamlarn ara ama olarak kullanmaktadr.

Benjamin Friedman da yapt ampirik almalarla kredi bileiinin fiyat ve retim harekteleriyle parasal bileiklere gre daha yakndan ilikili olduunu saptamtr. Ayrca Ben Bernanke de banka kredileriyle bykdeprasyon arasnda yak nin olduunu ortaya koymutur. Ancak B.Friedman kredi bileimini geni anlamda ele alrken, B.Bernanke, banka kredileri erevesinde daha dar bir kredi bileiini gznne almaktadr. Ancak 1980 li yllarda kredi bileikleriyle ekonomik faaliyetlerin dier lmleri arasndaki iliki koptu. Benzer bir durum birok parasal bileik iin de meydana geldi. Son yllarda ABD ve FED (Federal Reserv Bank) faiz oranlarn ve para miktarn ara ama olarak almaya balamtr. Bu arada baz iktisatlar nominal gelirin ara ama olarak kullanlmasn salk vermektedir. eitli bileimlerin ara ama olarak alnmasne yararlar ve ne sakncalar dourur? Merkez Bankas Bilano Byklklerinin Belirlenmesi ? lkemizde 1990 yl banda T.C. Merkez Bankas, yl sonu itibari ile kendi bilano byklklerinden; net varlklar, toplam i ykmllkler, merkez bankas paras ve toplam bilano byklne ilikin hedefleri ilan ederek "Parasal Program " uygulamasna balamtr. Bu balamda 1990 ylnda %6-16 orannda artmas ngrlen net i varlklar %14.1 orannda, %15-28 artmas ngrlen toplam i ykmllkler ise %23 orannda artmtr. 1990 ylnda rezerv para %40.1, emisyon %68.2 orannda artmtr. T.C.Merkez Bankas, hangi hedef deikenleri kullanmtr? zet ? Para politikasnn nihai amalarna dorudan doruya ulamak ok zordur. Bu nedenle ara amalarn belirlenmesi ve bunlara ulalmaya allr.

Ara amalarn llebilir ve kullanlabilir olmas gerekir. Aslnda para polutukasnn ara amalaryla gstergeleri hemen hemen ayndr. Yani para politikasnn ara amalarn parasal taban para stoku, faiz oran ve bankalarn ar rezervleri oluturur. Moetarist iktisatlar para politikasnn ara amac olarak parasal taban ve para stokunu, keynesgil iktisatlar faiz oranlarn ve bankalardaki ar rezervleri esas almaktadr. Para politikasnn bir dier ara amac nominal gelir dzeyidir. - 345

Sorular 1. Para politikas nihai amacna ulamann zaman gerektirecei iin bu amacn gerekleme yolunda olduunu gsteren deiken, aadakilerden hangisidir? a. Baml deiken b. Bamsiz deiken c. Ara ma deiken d. sel deiken e. Dsal deiken 2. Aadakilerden hangisi, ara ama seimi kriterlerinden biridir? a. Tanabilirlik b. Kavranabilirlik c. Denenebilirlik d. Ulalabilirlik e. Dayankllk 3. Faiz oran hangi nedenle ara ama olarak seilebilir? a. Kolayca izlenebilir b. IS erisi deitiinde ana ama etkilenmez c. Kolayca sabit tutulabilir d. Tek bir faiz oran vardr e. Reel milli gelirin yegane gstergesidir 4. Para stokunun ara ama olarak seilmesinin en nemli dezavantaj aadakilerden hangisidir? a. Para stokunun deitirilmesi ok gtr. b. Reel gelirin, reel ankes talebinden etkilenmesidir. c. Maliyenin para stokunu kontrol etmesidir. d. Dviz kurundan etkilenmesidir. e. llmesinin mmkn olmamasdr. 5. Nominal gelirin ara ama olarak seilmesinin dezavantaj, aadakilerden hangisidir? a. Nominal gelir gnlk olarak llebilir. b. Nominal gelir haftalk olarak llebilir. c. Nominal gelir aylk olarak llebilir. d. Para miktar aylk olarak llebilir. e. Para miktar yllk olarak llebilir. - 346

Kaynaka MILLER Roge Leray and VANHOOSE Dawid, Modern Money andBanking, 3. bask Mc Graw. H ILL, New York, 1993. RANLEET John ,Money and Banking,John Wley, New York, 1977. PARASIZ M. lker, Para Politikas, Ezgi, Bursa, 1996. MISKHKIN Frederic, The Economics of Money Banking and Financial Markets, Scott Foresmen, Boston, 1989. - 347

NTE 21 Kredi Varl Doktrini Radcliffe Raporu ve Gurley - Shaw'un Tezi (Kredi Koullar ve ToplumLikidite Okullarnn Grleri) Bu nitede...

Bu nitede para politikalarnn etkin olamad durumlar ortayakoyan ve birbirlerine olduka yakn gr hakknda bilgi sahibiolacaksnz. Bu niteyi ilediinizde, kredi varl doktirinin ne olduunu, Radcliffe raporunun ieriini, Gurley-Shaw'un finansal araclarla ilgili grlerini, hkmetin niin tahvillere yksek faizdediini kavram ola alma Biiminelikin Olarak... Bu niteye ilerken, Keynesgil grler ve banka d finansal araclar hakknda tereddtleriniz varsa, o niteleri tekrar gzdengeirmeniz yararl olacaktr. alrken ara sorularn ve kompozisyon sorularn yantlarsanz, konuyu daha iyi kavradnz greceksiniz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 348

GR Daha nceki nitelerde gelitirilen para politikas kuramnn anahtar deikeni para arzyd ve temel finansal kurumlar, merkez bankas ve ticari bankalard. Bylece parasal kontrol sreci, merkez bankasnn parasal taban ayarlamasna dayandrlmt. Ticari bankalar da nakit ankeslerindeki deiikliklere, toplam aktif ve pasiflerini deitirerek yant vermekte ve bylece halkn elindeki para stokunda bir deime olumaktayd. Para talebindeki dalgalanmalar istikrarlysa, para arz, eitli kanallarla faiz oranlarn, toplam harcamalar, geliri, istihdam ve fiyatlar etkilemekteydi. Yukarda bir kez daha ksaca zetlenlenen bu para politikasna, zellikle para arzna zel bir nem verdii iin kar klmaktadr. Bu politikaya iki tr eletiri yneltilmektedir. Kredi koullar okulu ad verilen bu gre gre yukarda zetlenen para politikasnn temel sakncas udur. Kuramsal at, akm deikenlerden ok bir stok deikene dayanmaktadr. Dolaysyla bu gr, para otoritelerinin, iletmelerin, hkmetin ve hanehalknn elindeki para skokundan ok; iletmelerin, hkmetin ve hanehalknn yaptklar sermaye harcamalarnn finansman iin gereklikredi akmlaryla ilgilenmektedir.

Toplam likidite okulu ad verilen ikinci okul, stok deikenlere ve aktif portfyn kompozisyonundaki ayarlamalara nem veren temel analitikyaklam kabul etmekle birlikte; parasal kontrolde, para arznn uygunstok deiken olmadna inanm adr. Bu gr ayrca, merkez bankasnn ilgilenecei gerek deikenin ekonomideki toplam likidite olmas gerektiini ileri srmektedir. Aslnda kredi koullar okuluyla, likidite okulu arasnda ok ortak nokta vardr. Bununla birlikte kredi koullar okulu, zellikle finansal kurumlarn dn verme davranlar zerinde dururken; likidite okulu, ellerinde aktif bulunduranlarn portfy bileimi hakkndaki kararlar ve finansal kurumlarn bilanolarnn pasifleri zerinde durmaktadr. Bu nitede inceleyeceimiz kredi varl doktirini, kredi koullar okulu erevesinde, Radcliffe raporu ve Gurley Shaw'n grleri ise her iki gr erevesinde dnlmelidir. KRED VARLII DOKTRN

Kredi koullar okuluna gre parayla ilgili kurumlarn stok deikenlere nem vermesi ve akm deikenlere fazlaca arlk vermemesi, nemli bir eksikliktir. Bu grte olanlara gre para otoriteleri, ncelikle firma, hkmet ve hanehalknn harcamalarnn finansmanna ynelik krediakmlaryla ilgilenmeli, e irimlerin elinde bulunan para stokuylailgilenmemelidir. Kredi varl doktrinini daha iyi kavramak iin bu grn tarihsel temellerine inmek gerekir. Bu doktrinin formle edildii, II. Dnya Sava boyunca ve II. Dnya Savandan sonra, A.B.D.'de tahvil fiyatlar sabit tutulmutu. Yani Federal Rezerv, devlet tahvillerinin fiyatlarn baaba olarak desteklemiti. te yandan savaa bal olarak kamusal borlar byk art gstermiti. Bu borlar byk lde birok finansal kuruluun portfynde gzkyordu. Bu nedenle A.B.D. Hazinesi, faiz oranlarndaki ykseliin, devlet tahvillerinin fiyatlarnda de neden olacandan ve bu durumun da finansal kurulular ok zor durumda brakaca - 349

ndan korkuyordu. Sorunu daha da arlatrabilecek dier bir neden de; finansal kesimin, esnek para politikas uygulamalar ile ilgili hatralarnn ok uzaklarda kalm olmas ve izlerinin bir hayli silinmi bulunmasyd. Faiz oranlar 1933'den beri dk dzeyde bulunuyordu ve finansalortam, ykselen faiz oranlar gibi bir durumla ili dl yaamaktan uzak kalmt. te yandan o srada geerli olan bir gr de yatrmlarn faiz oranndaki deiikliklere kar esnek olmadyd. Bu gre gre faizoranlarnda yaplacak nemli bir art bile, enflasyonu fazlaca etkilemeyecekti. Federal Rezerv, enflasyonu durdurmak iin faiz oranlarnn ykseltilmesi, dolaysyla yatrmlarn pahallatrlmasn ieren geleneksel politikay, ekonominin o anda borlu durumda bulunan nemli sektrleri iin byk maliyet ykselileri getirecei ve ekonomik dengeyi bozaca kaygsyla kullanamad. Bu nedenle Federal Rezerv, J.H. Williams ve Robert Roosa tarafndan gelitirilen kredi varl tezi'ne sarld. ? Kredi varltezine neden gerek duyulmutur? Bu teze gre faiz oranlarndaki kk deimeler, enflasyonu snrlamaya yetecektir ve ekonomide byk lde borlularn bulunmas, parapolitikasn engellemekten rdm edecektir. Adndan da anlalaca gibi kredi varl doktirini, faiz oranlarnn yatrmlar zerindeki etkisiyle ilgilenmemekte, bunun yerine kredinin varlndan sz etmektedir. Doktrinin bu gr savunmasnn nedeni; sk para politikasnn izlendii dnemlerde, bankalar ve dier finansal araclarn, ok yksek faiz demee raz olsalar bile, marjinal mterilerine olan kredilerini kstklarnn bilinmesidir. ? Kredi varldoktirini hangi dnceden hareket etmektedir? O halde sk para politikasnn uyguland dnemlerde, bankalar kredilerinin fiyatn deitirmek yerine kalitesini deitirerek alrlar. Kredi talebinin yksek olduu dnemde, bankalar gevek para dneminde raz olduklar garantisi zayf baz kredi uygulamalarndan vazgeerler. Kredi varl tezinin ikinci yn de udur: Bu tez byk lde bekleyilere, zellikle de dn verenlerin bekleyilerine nem vermektedir.

nc olarak kredi varl gr, yksek faiz oranlarndan ok, ykselen faiz oranlarnn etkisine nem vermektedir. Drdnc olarak kredi varl tezi, kuramsal katlktan ok, kurumsal ayrntlara nem vermektedir. Bu gr, yaln kuramc ekonomistlerden ok para piyasasnda ilem yapan uygulamac insanlara ynelik bir dnce tarz sunmaktr. Son olarak kredi varl doktirini, tek bir etkiden deil birok noktann yanyana gelmesinden olumaktadr. imdi bunlar inceleyelim. ? Kredi varlnn doktrinin temelinde, hangi grler yatmaktadr? Portfy Etkisi Portfy etkisi, faiz oranlarndaki deikenliklerin, halkn elinde bulunan portfy hacmini etkilemesi olarak tanmlanabilir. Faiz oranlarndaki bir ykselme, mevcut tahvillerin deerini drr. Dolaysyla, halkn hem servetini hem de likiditesini azaltr. Halkn elinde byk bir tahvil stoku ol - 350

! ! ? duundan, faiz oranlarndaki kk bir deiikliin bile nemli etkisi olur. Kredi varl doktrini taraftarlarna gre likiditedeki bu daralma, yatrm iki yoldan azaltr. Birincisi, dn alanlar likit aktiflerinin deeri azaldndan yatrm yapmaya daha az istekli olacaklardr. Bunu basite yle aklayabiliriz. Firmalar veya hanehalknn likit aktiflere ve fiziki kapitalesahip olduu nu varsayalm. imdi onlarn likit aktifleri azalsn. Ad geenekonomik birimler (likit aktifler tutulmayan mal olmad srece), fiziki kapital stoklarnn azalmas pahasna likit aktif stoklarn takviye edeceklerdir.

Mikro ekonomik analizden alacamz bir benzetmeyle durumu daha ak hale getirelim. Tketicinin yalnzca elma ve armuta sahip olduunu dnelim. Eer tketicinin elindeki elmalarazaltrsak, tketici dengeyearmutlarnn bir k eitirerek ulaacaktr. Servet ve likiditedeki bir azalmann yatrm azaltmasnn ikinci nedeni, bu azalmann dn verenler zerindeki etkisiyle olur. Tahvil fiyatlarndaki d nedeniyle dn verenlerin likiditesi azalr. Portfy sahipleriise likiditeyi azaltmak ist emez ve hatta likiditesi yksek olan devlet tahvilleriyle, daha az likit tahvil ve kredileri deitirir. Yani ekonomik birim, minimum likidite dzeyini koruyabilmek iin portfyndeki devlet tahvillerimiktarn artrabilir, zel tahvilleri azaltabilir. Bunun nedeni, devlet tahvillerinin riskinin, zel tahvillerin riskinden daha az olmasdr. imdi sk para politikasnn izlendii bir dnemi ele alalm. Bu dnemde finansal kurumlar, artan kredi talebini yalnzca devlet tahvili satarak karlayabileceklerdir. Oysa bankalar ve dier mali kurumlar, devlet tahvillerini portfylerinde yalnzca kazan amacyla deil ve fakat kendi likiditelerini salamak iin de tutarlar. Durum byle olunca, bu kurumlarn likidite stoklarnn deerinde bir d oluacak, bu ise kurulular likidetelerini, zellikle de devlet tahvili satarak azaltmak konusunda isteksiz yapacaktr. Bunun anlam udur. zel sektre ynelik kredilerin varlnda bir azalma olur. Portfy etkisi nedir? Faiz oranlarnn ykselmesi durumunda halkn ve finansal kurumlarn davranlarne olur? Kilitleme Etkisi ? Kilitleme etkisi, faiz oranlar ykselirken tahvil deerindeki d durumunda

ortaya kar. Bu etki, daha nce grdmz (aklc) kr maksimizasyonu analizindeki portfy etkisi yerine, irrasyonel (aklc olmayan) durumu ele almaktadr. yle ki; faiz oranlarnda kk bir art ve buna bal olarak devlet tahvillerinin piyasa deerlerinde bir d olduunda; dn verenler portfylerindeki devlet tahvillerini satmayp kapital kaybna raz olacaklardr. Hatta, tahvil satlarndan elde edecekleri fonlar daha yksek getirili tahvil satn alarak bu kayb karlama olana bulsalar bile, byle davranmaya devam edeceklerdir. Fakat bu biimdeki kredivarl yaklam, iktisatlarn tepkisine yol amaktadr. nk firmalarn kr maksimizasyonu iin faaliyet gsterdikleri temel varsaym, byleceihmal edilmi olmakt Kilitleme etkisi nedir? - 351

Haslat Fark Gecikmesi Etkisi ? ? ?

Bu argmana gre devlet tahvillerinin faiz oran ykseldiinde, bir sre sonra zel ikraz ve tahvillerin de faiz oran ykselir. Ancak arada, birgecikme sz konusudur. Dolaysyla, bu gecikme dnemi iin, devle tahvillerinin zel tahvilere gre bir avantaj vardr. Bu dnemde bankalar ve dier dn verenler, portfylerinde daha fazla devlet tahvili tutmaya ynelirler. Bir resesyon dneminde ise, devlet tahvillerinin faiz oranlarndaki bir d, dn verenleri daha fazla devlet tahvili satmaya ve zel tahvile yatrm yapmaya yneltir. Bylece yatrmlar ve gelir artar. Haslat farkgecikmesi nedir? Faiz Oranlarnn Yapkanl ok eitli nedenlerle bankalar, ou zaman dn verilebilir fonlar arz ve talebini eitlemek iin faiz oranlarn kullanmazlar. Ayrca bankalar, faiz orannda sk sk deiiklik yapmak da istemezler. Bu nedenle, faiz oranlarnn ykseldii bir dnemde, fon talebi fon arzn aar. Faiz oranlarnn geriledii bir dnemde de bu kez fon talebi fon arznn gerisinde kalr. Banka kredilerinin arz ve talebini dengeye getirmede bir nemli yol dakredinin kal itesini deitirmektir. Bu koullardan, para politikasnn nasl etkilendiini anlamak iin yalnzca faiz oranlarndaki deimelere baklmamas, bunun yansra kredi hacmi ve bankalarn uyguladklar kalite standartlarnn da dikkate alnmas gerekli olmaktadr. Faiz oranlarnn yapkanlnedir? Bekleyi Etkisi Bu etkiyi bir davran rneiyle aklayalm. Eer faiz oranlar ykseliyorsa, halk gelecekte de faiz oranlarnda ykselme olacan bekleyebilir. Dolaysyla "sermaye kaybna" uramaktan korkan halk, dn vermekten ekinecektir. nk, eer faiz oranlar ykseliyorsa, tahvil fiyatlar decek halk zarara urayacaktr. te yandan halkn bu davranlar, yatrm harcamalarnn gecikmesine neden olacaktr. Tersine, eer faiz oranlar dyorsa, bu durumda tahvil fiyatlar

ykselecektir ve halk kazanl kacandan, daha fazla dn verme eiliminde olacaktr. Bu durum yatrmlar kolaylatracaktr. Bekleyi etkisi ancak ksa vadede geerli olabilir. Bekleyietkisi nedir? Kredi varl doktirini birok iktisat tarafndan eletirilmitir. nk tm yaklam ksa vadeli piyasa aksaklklar zerine oturtulmutur.

Bu gr zetlersek, kredi koullar yaklam, para talebinin istikrarl olmad varsaymna dayanmaktadr. Bu nedenle bu doktrine gre, parave gelir dzeyi arasnda iliki den belirlenemez. Bunun yannda kredi koullar yaklam, bir politika teknii olarak "bor ynetimine" nem vermektedir. Para politikas ve bor ynetimi, faiz oranlarnn vade yapsna, dn verilebilir fonlarn varlna ve likidite ve aktif deimeleriyle parann dolam hzna etki yapacaktr. - 352

? Kredi varldoktrini nedir? Hangi varsaymlara dayanarak, ne gibisonulara ular? "RADCLIFFE" RAPORU

ngiltere'de 1957 ylnda Lord Radcliffe bakanlnda para kredi sisteminin almasn saptamak zere bir komite kurulmutur. ngiltere'de1959 ylnda yaynlanan Radcliffe Raporu para politikas kuram asndan byk nem tar. Radcliffe Raporuyla, Gurley ve Shaw isimli ikiAmerikal iktisatlarn ayn dnemdeki almalar arasnda bir benzerlik de vardr. Basit Miktar Kuramna Keynesgil Tepki Radcliffe Raporuna, miktar kuramna kar bir Keynesgil tepki olarakbaklabilir. Rapor, para arznn nemine kar gl bir saldr oluturmakta ve parann tanmlanamayacan bile ileri smektedir. Bunun yannda, faiz oranlarndaki deimeyle yatrmlar arasndaki Keynesgil ban gl olmadn, dolaysyla para ve milli gelir arasnda zayf biri iliki olduunu ortaya koymaya almaktadr. Bylece rapor, yalnzca Friedman ncesi geleneksel miktar kuramn rtmeye ynelmemekte, ayn zamanda faiz-yatrm ilikisini de bozmaya alarak, para politikasnn hibir neminin olmadn iler srmektedir. Bu grte olanlarn gelitirdikleri yeni mekanizma, iki anahtar dnce zerinde toplanmaktadr: . Harcamalar, paraya deil likiditeye balanmtr. . Likidite, faiz oranlaryla oynayarak etkilenebilir. Para ve harcama arasnda ba olmad iin para arznn kontrol, para politikasnn en uygun hedefi olamaz. Para politikas, sadece ve sadece ekonomideki likdite kontrol edilerek etkin olabilir. Likiditeyi kontrol etmenin pratik yolu ise faiz oranlarnn vade ve risk yapsn deitirmektir. Faiz oranlarndaki deimenin, yatrmlar ve tketici talebi zerindeki dorudan etkisi az olmakla birlikte, bankalar ve kredi kurumlarnn dn verilebilir fonlar arz zerindeki etkisi gldr. Para otoriteleri, faiz oranlarnykselterek toplam talebi ksmay, dn almann maliyetini ykselterek deil, dn verenlerin portfylerini etkileyip, finansal olanaklarn kstlayarak salar. Radcliffe raporu niin Keynesgil kapsamldr? Likidite, Aktifler Arasnda kame ve Parann Tanm

? Sayers isimli bir ngiliz iktisats ve Radcliffe komitesinin roporu, paray tanmlamak konusunda isteksiz olmulardr. Eer para tanmlanamazsa, harcama kararlarnda anahtar deiken olmaktan kar ve harcamalarn kontrolnde parann tartlmas anlamszlar. Parann tanmlanamamas sav, parasal kmeye, hangi spesifik atkiflerin katlaca konusunda ak bir kriterin olmamasndan ileri gelmektedir. Bu noktada allm yant udur: Herkes tarafndan mtereken deiim arac olarak kullanlan aktifler, para olarak dnlebilir. Bu durumda, zaman zaman kullanlan aktifler, parasal kmeye sokulacak mdr? rnein, normal koullarda para olarak kullanlan eyler, hiperenflasyonda para olmaktan - 353

? ? !

kabilir. Bu durumda, sosyal adetler ve finansal kurumlar deitiinden, belli bir dnem iin yaplan para tanm, bir baka yer veya zaman iinmutlaka doru olmaya . Para tanmnn iine neler sokulabilir? Eer para tanmlanamyorsa, parann dolam hz tanm, herhangibirey olabilir. O halde parann dolam hz da anlamszdr. Bir deiim arac olarak kullanlan para aktiftir. Ancak bir deer saklama arac olarak olarak kullanld zaman aylaktr. Zaten deiim ilemi annn dnda hibir aktif faal deildir. Yani iki ilemin yapld zaman arasnda tm para aylak bekler. Paray belli bir gelecekte aktif klmaya ynelik bir plan olmadka, para elde aylak olarak tutulmaz. Dier aktifler de, gelecekteki satlar iin keza elde tutulabilir. Durum byle olunca, toplam efektif malve hizmet tal ebini etkileyen para miktar olarak, bu geni likit aktif kavramn kullanmak gerekecektir. Para ne zaman aktif ne zaman aylaktr? Potansiyel satn alma gc salamak asndan, bir aktif ne kadar likitse, paray o kadar ikame edebilir. Birok gelimi finansal sistem iinde paray yakndan ikame eden birok aktif vardr. Burada tek sorun, para dndaki finansal aktiflerin geri denmezamanlargeldiinde ortaya ktadr. Banka d kredinin kullanm genilii ve para ankeslerinin aylak ve faal olarak blnmesi, dolam hzn belirler. Para otoriteleri para arzn her zaman etkileyebilirler. Ancak dolam hzn, elde para tutanlarn, bankalarn ve dier kredi kurulularnn (zel sektr) davranlar belirler. rnein eer zel sektr, parann dolam hzn artracak bir ekilde davranyorsa ve bu srada da para otoriteleri para arzn azaltarak harcamalar ksmaya teebbs ediyorsa; bu operasyon baarl olmayabilir. Birekonomik refah dneminde (boom) banka d kredi genilemesi, banka

kredi arzndaki kstlamaya kar zel bir sektrn bir yantdr. Eer harcamaya niyetli olanlar finansman olana bulabiliyorlarsa, parann dolam hzndaki deime para politikasnn snrlandrc nlemini etkisiz hale getirebilir. Bu durumda para politikas toplam harcamalar etkilemede baarsz olacaktr. Radcliffe raporunun en nemli zellii, dolam hzna prensip olarak snr koymamasdr. imdi ayn durumlarda ve fakat farkl para tanmlar altnda, parann dolam hznn ne olacan karlatralm. Parann tanm ne kadar geni tutulursa, parann dolam hznn o kadar az deiecei gsterilebilir. Bunu bir rnekle aklayalm. Ekonomide mevcut mal ve hizmetlere olan harcamalarn, yeni banka kredileriyle finanse edildiini; milli gelirin (Y1 - Y0 = . Y) kadar, mevduatlarn da (D1 - D0 = . D) kadar artt Y0 + . Y nelim. Nakit arz ve bunun Y1 = ye ykselecektir. halkla bankalar aras (nakit / mevduat oran) sabittir. Para Cp + D1Cp + D0 + . Dstokunun geleneksel tanmndan (M = Cp + D) hareket edersek, dol am hz [Y0 / ( Cp + D0)] dan Y0 Y1 Y0 + . Y V0 = iken V1 = = CpCpCp - 354

Eer nakit olarak sadece para dnlrse, para arz sabit olduuna gre Cp sabit olacak ve dolam hz; olacandan V1 > V0 olacak, yani dolam hz artacaktr. O halde parann tanm ne kadar geni tutulursa, parann dolam hz o kadar istikrarl olmaktadr. nk deiim arac olarak tanmlanan aktif says giderek genilemekte, biri artarken dieri azalabilmekte ve bir deiim aracnn miktarnn tek bana deimesi, dolam hzn byk lde etkilemeyebilmektedir. ? Parann tanmnn dar veya geniolmas, dolam hznnasl etkiler?

Bu ksa aklamadan, parann dolam hz zerinde neden bu kadar ok durulduu kolayca anlalabilir. Harcamalar zerinde tam bir kontroln olabilmesi iin dolam hznn ya nceden tahmin edilebilmesi, ya dapara otoritelerince ko ol edilebilmesi zorunludur. Radcliffe raporu, (V) parann dolam hz kavramn bir davran deikeni olarak kullanmay, daha akas bir sabit deer olarak kabul etmeyi reddetmektedir. Belli bir finansal atmosfer iinde, dolam hz harcamalar sonucu ortaya kar. Dolam hz, banka d kredi kullanmna bal olarak deiebilir. Ancak dolam hz para miktarndan (M den) bamsz deildir. Parann tanm ne kadar geni tutulursa, parann dolam hz o kadar istikrarl olmaktadr. Friedman ve (daha sonra) Gurley ve Shaw, tpk Radcliffe raporunun gerisindeki mantkla, likiditenin paray ikame etmesiyle ilgilenmektedirler. Bu iktisatlar, banka d kredi kaynaklarnn kullanmnn ve hatta dorudan dn almalarn, dolam hzn deitireceini kabul etmektedirler. Harcamalar (PT), ekonomideki likidite (MV) kontrol edilmeksizin idare edilemez. Ancak, likiditeyle parann (M) ikame sreci yeteri kadar artrlrsa, V nin deiebilirlii byk bir sorun olmaktan kar. O halde parann yerine geebilecek alternatif likidite kaynaklar, harcamalarn belirlenmesinde byk neme sahiptir. te bu nedenle Radcliffe Raporu'nu hazrlayanlar, paray tanmlamak

istemezler. Bunun da kukusuz nemli politik sonular vardr. nk bylece para miktar, anlam olmayan bir deiken olmaktadr. Bankalar, dikkatlerini zellikle idari alana younlatrmaktadr. Raporda bankalarn, anahtar dn verici olduklarndan sz edilmektedir. Ancak bunun anlamnn ne olduu aklanmamaktadr. zellikle mevduat hacmindeki bir genilemenin, banka d mali araclar iin bir genileme eilimine nderlik salayacana ilikin hibir atf yoktur (Bilindii gibi parasal tabandaki deimeler, kredi genilemesine neden olmaktadr). ? Radcliffe raporunda para neden tanmlanmamaktadr? Faiz Oranlar ve Kredi Taynlamas Faiz oranlar ile kredi taynlamas konusundaki Radcliffe grn incelemeden nce, geleneksel Keynesgil yaklam inceleyelim. Geleneksel Keynesgil Yaklam Para politikasyla ilgili Keynesgil yaklam, faiz oranlarna anahtar roln vermektedir. Yukarda Radcliffe raporunun konuyu nakit talebinden, nakit arzna kaydrdn ve buna gre faizin rolnn ele alndn gster - 355

dik. Faiz oranlarndaki deimenin, dn verenler zerinde iki etkisi vardr. Faiz oranlarndaki deime, bir yandan farkl gelir getiren aktiflerinnispi krlln, te yandan da bu aktiflerin kapital deerini de , dn verenlerin portfynn likiditesini etkiler. imdi bunu bir rnekle aklayalm. dn veren kurum basitlik salamak zere bir tane olsun ve bu kurumun aktifleri; rezerv aktifler (R), devlettahviller i (G) ve kredilerden (L) olusun. Son iki aktifin faiz oranlarn rG ve rL olarak gsterelim. Bylece kredi arz arzusu, nispi getiri oranlarna ve eldeki rezervlere bal olacaktr.

te yandan zel kredi talebi, kredi faiz oranna (rL) ve beklenenkrlara (.e) bal olacakt imdi rG de yani devlet tahvilleri faiz oranlarnda bir art olsun. Bunun, likidite arz (SL) zerinde iki nedenle negatif etkisi olacaktr: Bunlar ikme ve servet etkileridir. Devlet tahvillerinin daha yksek getiri salamas, bunlara para yatrmay kredilere gre daha cazip hale getirecek, tahvillerin piyasa deerlerinin dmesi de dn verenlerin likiditesini azaltacaktr.

Ek rezerv elde etmenin maliyetini arttrdndan ve porfyn boyutunuklttnden, bu dur e negatif etkisi olacaktr. Bunu ekil 21.1. yardmyla aklayabiliriz. ekilde, kredi arz ve talebi rL nin fonksiyonudur. rG deki bir art SL yisola S'L ye kaydracaktr. Bu durumda ar kredi talebi doacak ve kredi talebinin faize duyarszl nedeniyle, faiz oran rL0 dan rL1 e ykselecektir. Kredi talebinin esnek olmamas, kredilerin nemli lde dmesini engelleyecektir. Bu nedenle kredi, sadece L0 dan L1 e gerileyecektir. S'L rL ekil: 21.1. S L Likidite r L1 Arz ve Kredi Faiz O l rL0 DL 0 Kredi taynlamas etkisi L LL (Krediler) L 2 10

? Kredi talebi faize gre esnek olsayd, talep erisi nasl olmalyd? - 356

Radcliffe Gr Keynesgil dncenin tersine Radcliffe, devlet tahvili faizlerinin artmas durumunda, dn verme oranlarnn hzla ayarlanmadn dnmektedir. Bu nedenle kredi arz erisindeki bir kay, nce kredi kstlamasn gerektirecektir. Faiz oranlarnn ayarlanmasndan nceki dnemde, yeni ikrazlar L2 ye decektir. Eski faiz oran rL0 da, dn verenler L2 kadar kredi arz ederken talep bu faiz orannda L0 da kalacandan, L2 L0 kadar kredi talep fazlas olduu aktr. te bu nedenle fonlar, dn almak isteyenler arasnda taynlanarak datlmaldr. Burada nemli olan parann ucuzluu veya pahall deil, bolluu veya ktldr. Taynlama, arzyeterli olmayan bir maln, maltalep edenlere, mikta ! rnkstlayarak datlmasdemektir. Bu durumda hi kimsenin ihtiyac tam olarak tatmin edilmez. Bazen ihtiyacok olana da, az olana da ayn miktar mal verilir. Kredi taynlamasda benzer biimde alr. Bununla birlikte kredilerin taynlanmasnn gerekli olacan savunan bu gr, para politikasnn potansiyel gcn ortaya koymaktadr. ? Kredilerin taynlanmasna niin gidilmektedir? Kredi Taynlanmas ve Kredi Varl

Genel olarak yatrm harcamas, hem fonlarn maliyetinden hem devarlndan etkilenir. Kred alebi fonksiyonu, her kredi faiz orannda potansiyel dn alanlarn ne kadar borca girmeye arzulu olduklarn gsterir. Ancak ne kadar harcamann yaplabileceini, bu orandan arz edilen fon miktar belirler. Geleneksel Keynesgil analiz, kredi faiz oranlar deitiinde, kredi varlnn bundan etkilenmeyeceini st kapal olarak varsaymaktadr. Ancak dn verenlerin fon arz etme isteinin baz nedenlerle azalmas yada fon talebinin ykselmesi sonucu, kredi arzna uygulanan faiz oranlar ykselir. Hangi nedenle olursa olsun, bu durumda talebe gre arz edilenfonlar daha e lverisizdir. Kredilerin faiz oranlar ykseldiinde, daha yksek dn alma maliyetiyle karlaan ve bunu demek istemeyenler piyasadan ekilecektir. Yani eer faiz oran hzla ayarlanrsa, ar kredi talebi olmayacaktr. Ancak sadece fiyat etkisi zerinde durmak, yanl olacaktr. Kredi piyasas dengedeyken, kstlayc para politikas miktar etkisini artracaktr. Bylece fon almlar

zerindeki ek etki (L2 L1) dir. O halde kredi taynlanmasnn iki etkisi vardr: Kredi taynlanmas etkisi (L0 L1) ve Kredi varl etkisi (L1 L2). Buradan karlacak nemli sonu udur. Kstlayc (sk) parapolitikas, her zaman krediyi daraltr. Ancak her zaman kredinin pahallamas eklinde gereklemeyebilir. Yani bazen sk para politikas srasnda krediler pahallamayabilir. Bu noktada nemli olan, fiyat (dn alma maliyeti) veya miktar etkilerinin nispi neminin vurgulanmasdr. Kredi taynlanmasnn dn vermeler ve dolaysyla harcamalar zerindeki etkisi, dn alma mekanizmasnn maliyet etkisinden daha byktr. Bunun ne kadar byk olaca, kredi arz ve talep erilerinin eimlerine ve bir kredi taynlama durumu dengesizliinin ne kadar korunduuna baldr. Cari rL faiz orannda ta - 357

lepteki eit bir genileme (ekil 21.2) veya arzda bir azalma (ekil 21.3) durumunda kredi taynlanmasnn krediler zerindeki etkisi, kredi talebi ne kadar az esnekse, o kadar adaha byk olacaktr. Her iki izimin incelenmesinden de anlalaca gibi daha az esnek olan D2' veya D2 talep erilerinin belirledii L0L2 talep fazlas, daha esnek olan ekil 21.2'deki D1' ve ekil 21.3'deki D1 talep erilerinin belirledii L0L1 talepfazlasndan daha byktr. r L S D1 D2 ekil: 21.2. Talebin Genilemesi Sonucunda Yaplan D'Kredi rL 1 Taynlamas. D'2 0 L LLL L 0 123 r L S' S ekil: 21.3. Arzn Azalmas r Sonucu L Yaplan

D 1 Kredi Taynlamas. D 2 0 LLL LL 012 3 Yani; her iki ekilde de, L0 L2 > L0 L1 dir.

Burada L0 kredi taynlanmasnn, L1 ve L2, D1 ve D2 nin faiz oranlar deiseydi gerekleecek denge sonulardr. O halde varlk etkisi (veyadn alma maliyeti kadar esnekse o kadar byktr. Yani esnek olan ekil 21.2 deki D1 ' veya ekil 21.3 deki D1 talep erilerinin belirledikleri varlk etkisi olan L1 L3, daha az esnek olan ekil 21.2 deki D2 ' veya ekil 21.3 deki D2 talep erilerinin varlk etkisinden (L2 L3) den daha byktr. Her iki ekilde de L1 L3 > L2 L3 dir. - 358

Faiz oranlarnn yukarya doru ayarlanmasndaki gecikmenin etkisiekil 21.4 de gsterilmi kilde S1 ve S2 , rL orannn, bir tavan faiz orannn olmamas durumunda oluabilecek arz erilerini gstermektedir. Toplam talep D den D' ne kaydnda, S1 iin (L1 L0) ve S2 iin (L2 L0) gecikme etkisini gstermektedir. L1 L3 veya L2 L3 ise S1 veya S2 arz iin kredi varl etkisini gstermektedir. Bu ise gecikme etkisiyle birlikte, gerek ar talebi (talep fazlasn) gstermektedir. r L S1 S 2 r D . . . . ekil: 21.4. L Faiz Oran Tavan. D' 0 L LLL L 0 123 nk eer, kstlama kaldrlrsa bu talep rL deki artla azalma eiliminde olacaktr. Uygulamada, para politikasnda kstlamaya ynelme olduunda, her zaman kredi taynlamas oluur. nk bu yaplmadnda, talep fazlas karlanamaz. Taynlama yaplmadan talep fazlasnn karlanabilmesi iin kredi faiz oranlarnn ok hzl bir ekilde ykselerek dengeyi salamas gerekir. Radciffe'in kredi taynlamas argman, dn verme oranlarnn deien koullara gre ayarlanmasnn, anlaml bir zaman gecikmesiylemeydana geleceini gstermektedir. O halde Radcliffe argman, bir dengesizlik durumunu ele almaktadr. Oysa Keynesgil kredi maliyeti argman,

bir dengenin fiyat yndr. Dolaysyla para politikasnn sk veya gevek olduundan sz etmek olanakszdr. Ancak bu durumda sadece, kredinin ucuz veya pahal olduundan sz edilebilir. Oysa Radclifferaporu para politikasnn sk veya gevek olduunu syleme olana vermektedir. Kredi taynlamasnn nemi nedir? Finansal Araclar ve Parann Dolam Hz ? Radcliffe raporuna gre para stokunun kontrol bir zaman israfdr. nk parann dolam hz zel sektrn arzusuna gre ykselebilir. Parann dolam hzn deitirebilmek iin zel sektrn elinde en az olanak vardr. Buna gre; - 359

! ! . deme dzeni deitirilebilir. . Dorudan dn verilen kredi hacmi deitirebilir. . Finansal arac miktar artrlabilir. Bunlardan sonuncusu ok nemlidir. Radcliffe'in deyimiyle, muhtemelen bir para arz kstlama politikasna bylece engel olunabilir. nk, finansal arac says arttnda, bir kaynaktan dn bulmakta baarsz olan bir dn alc bunu bir baka kaynaktan salayabilir. Radcliffe raporuna gre banka d mali araclar temelde bankalardan farkl deildir. nl Amerikan iktisatlarGurley ve Shaw da bu konuda ayngr paylamaktadrlar.

Banka d mali araclar (BDMA), kredi yaratmna katkda bulunurlar ve kredi genilemesi dolam hzn artrr. rnein bankalarda mevduat olarak tutulan paralarn, BDMA'lara kaydrldn dnelim. Bu durum, BDMA'larn dn verme kapasitelerini artracaktr. Bu srada banka sisteminin bundan etkilenmesi beklenirken, etkilenmedii grlecektir. nk BDMA'lar, likit rezervlerini ticari bankalarda mevduat olarak tutacaklardr. Bylece bankalar, zel kiilerin BDMA'lara ynelmeleri sonunda kaybettikleri mevduatlarnn, bu kez BDMA'larn mevduatlar olarak geri dndn greceklerdir. BDMA, kendilerine ynelen fonlarla tahvilalsa veya kredi vers ile, bu ekilde eline fon geenler bunu ticari bankalara yatrrlarsa, gene ticari bankalar rezerv kaybetmemi olacaklardr. Buna karlk BDMA'lar rezerv kazancaklar ve genileyeceklerdir. Bu durum tpk, halkn elinde daha fazla nakit tutmaktansa, bunlar artk mevduat olarak tutmay tercih etmelerine benzemektedir.

Dier aracnn pasifini rezerv taban olarak kullanarak oluan kredi genilemesi, kredi piramidi veya finansal kat olarak bilinen durumu dourur. Eer halkn portfy tercihleri, bankalardaki pasif hesaplardan, nakitolarak karlk oranla daha dk olan finansal kurumlara ynelirse, nakit miktar deimedii halde krediler ve dolaysyla harcamalar genileyecektir. Eer harcamalar sadece para miktarna deil, ayn zamanda toplam likit aktif stokuna balysa, bu genilemenin enflasyonist etkisi deolabilecekt ir. Yukarda aklanan konjonktrel durumun tesinde finansal araclarn uzun vadeli etkileri de vardr. Genel likidite yaklam olarak bilinen bu kurama gre toplam talep yalnzca para miktarna deil, ayn zamanda toplam likit aktiflere veya herhangi bir borca baldr. Bu gre gre nakite kolayca dnebilen likit aktifler, harcamalar iin gerekli paray salarlar.

Bylece bir genileme srasnda halk, para d likit aktiflerini elden kararak harcamalarn ykseltebilir. Dolaysyla harcayclarn, o andaki harcama dnda, gelecek iin yanlarnda para tutmalarna neden yoktur. Paraya dnebilen tm aktifler, toplam talebin artna neden olabilir. Keynesgil dille sylemek gerekirse, halk speklatif ve ihtiyat ankeslerini ve ksmen de ilem ankeslerini para olmayan likit aktif eklinde tutabilir. Eer bu kuram geerli olursa, likit aktiflerin bir ksmn oluturan vadesiz mevduatn, genel likidite hacmi iindeki paynda oluacak uzun vadeli gerilemenin, para politikas zerinde ciddi bir sorun yarataca sylenebilir. Eer merkez bankas vadesiz mevduatlarn bymesini snrlarsa ve bu srada dier aktifler hzla artyorsa, vadesiz mevduatlarn nemi giderek daha fazla azalacaktr. - 360

? Eer genel likidite yaklam doruysa, para politikasnn nemi azalacaktr. nk para toplam likit aktiflerin sadece bir blmn oluturur. Finansal araclar, skpara politikasnn baarsnhangi nedenlerleengellerler? FNANSAL ARACILAR, PARA POLTKASI VE GURLEY - SHAW'UN GR Finansal Araclar ve Faiz Oran

Finansal araclk sreci, finansal kurumlarn tasarruflar toplama ve bulikiditeyi sahip olduklar likiditeden daha fazlasn harcamak isteyendn alclara yneltme eylemlerinden oluur. Eer finansman kapasitesi olan birimler (tasarruf sahipleri), dn alanlarn birincil tahvillerini satn alrlarsa, finansal arac kurumlara ihtiya olmayacaktr. Ne var ki bir ok tasarruf sahibi, tahvil, pay senedi ve dier kymetli evraklar satn almak konusunda risk ve likidite endieleriyle ekingen davranabilir. Oysabireyler finansa l tasarruf mevduat, tasarruf ikraz paylar gibi finansal araclarn pasiflerini satn alrlar. Bireyler, bir lde risksiz ve olduka likitolan finansal arac kymetlerini satn alrlar. Finansal araclar da, bireylerin satn almaya ekindikleri tahvilleri, pay senetlerini satn alrlar. Yukarda aklanan srecin en nemli ekonomik etkisi, faiz oranlarn drmesidir. nk halk, risksiz ve emin yatrm olanaklar grnce, elinde daha az para tutmay tercih edecektir. Bunun sonucu, fonlar finansal araclara aktarlm olacaktr. Bylece tahvil piyasasna ek para girince, faiz oranlar decek ve tahvil fiyatlar ykselecektir. r Para Arz Para Arz ve Talebi ekil: 21.5. r Finansal Araclarn Faiz Oranna Para Talebi r' Etkisi.

Finansal Araclarn Etkisine Bal Para Talebi M Yukarda anlatlan srele ilgili bir iki noktay, daha ak bir ekilde or taya koyabiliriz. Tahvil fiyatlar, tahvil arz sabitken tahvil talebi artt iin ykselmektedir. te yandan para talebi azalmakta, bu srada para arz sabit kabul edilmektedir. Bu demektir ki, para arznda imdilik para talebi ne gre bir fazlalk vardr. Dolaysyla faiz oranlar der. ekil 21.5 de grld gibi finansal araclar para arzn artrrken, para talebinin azal mas sonucunu dourmakta, dolaysyla faiz orannn r den r' ne dme sine neden olmaktadrlar. - 361

? Finansal araclarn bireylerin elde tutmak istedikleri nakit para talebini neden azalttklarnaklaynz. Para Benzeri Likiditeler ve Para Politikas Gurley-Shaw'a gre tasarruf ve ikraz birliklerinin, tasarruf bankalarnn ve dier finansal araclarn mevduat pasifleriyle, ticari bankalarn vadesiz mevduatlar arasnda ok fazla fark yoktur. Hatta vadesiz mevduatlarn kaydi para olarak adlandrlmasnn da nemi yoktur. Aslnda vadesiz mevduatlar, harcamalarda kolayca araclk yaparlar. Buna karlk bir tasarruf ve ikraz pay, nce nakde evrilmeksizin harcanamaz. Ancak, bunlarn nakde dntrlmesi ok basit bir olaydr ve kolayca gerekletirilebilir. Dolaysyla, tasarruflarn ticaret bankalarnda olmasnn nemi yoktur. Uygulamada, tasarruf ikraz paylar vadesiz mevduatlar kadar likittir. Durum byle olunca ortaya bir sorun kmaktadr. Finansal araclarn ellerinde bulunan para benzeri likiditeler, vadesiz mevduatlarkadar likit olduklar halde, merkez bankasnn yetki alan dnda kalmaktadr. Bu ise para politikasnn baarl ve etkin bir ekilde uygulanmasn gletirmektedir. nk ihtiya duyulan likidite, para benzerleri araclyla salanacaktr. Dolaysya eer merkez bankas dier finansal araclar kontrol altnda tutmazsa, sadece ticari bankalarn kredi kontrolylepara politikas izle nmesi baarszlkla sonulanacaktr. Gurley-Shaw'a gre bu sorun zellikle anti enflasyoncu para politikas uygulamalarnda daha da nem kazanacaktr. yle ki; merkez bankasnn mal ve hizmete ve mali aktiflere ynelik harcamalar ksmak amacyla para arzn azalttn varsayalm. Bu durumda tahvil fiyatlar decek, tahvil piyasasnda faiz oranlar ykselecektir. Bunun zerine finansal araclar faaliyete geecekler ve kendilerine daha fazla fon ekmek iinkendi mevduatlar iin dedikleri faiz oranlarn ykselteceklerdir. Bylece elde ettikleri fonlar yksek getirili tahvillere yatracaklardr. Finansal araclarn faiz oranlarn ykseltmeleri, baz kiilerin tasarruf bankalarna daha fazla fon yatrmalaryla sonulanacaktr. Bylece finansal araclar daha yksek faiz oranna trmanacaklardr. Burada ilgin olan durum udur. Halk parasn finansal araclara yneltirken daha nce dorudan doruya dier tahvillere yatrdklar fonlar - 362

kullandklarndan, imdi daha likit duruma geecektir. te yandan halkdaha nce aylak olara tuttuu para ankeslerini de yksek faiz oranlarnn ekiciliine kaplarak ve reklamlardan etkilenerek finansal araclara yatrabilir. r M' M ss r' 200 milyar 260 milyar ekil: 21.6. Finansal r' ' Araclarn r M (%15 mevduat Sk Para Po d faizi) litikasna Etkisi. M'd (%30 mevduatfaizi) 0 Md ,M s Para Arz ve Talebi imdi yukarda anlatlanlar bir de ekil 21.6 yardmyla aklayalm. Finansal araclar, izlenen sk para politikasnn etkisini yle azaltrlar: Balang noktas olarak 260 milyarlk para arzn ve tasarruf mevduat iin uygulanan %15'lik faiz orann ele alalm. Birincil tahvillerin faiz oran r olsun. Merkez bankasnn sk para politikasyla para arzn 200 milyaradrdn varsayalm. Bu durumda tahvillerin faiz oran ykselecektir. Ak piyasa faiz oranlar r den r' ne ykselmeye balad iin, finansal araclar da tasarruf mevduatlar iin verdikleri faiz oranlar ykselteceklerdir

(rnein %15'den %30'a karacaklardr). Mevduatlarla ilgili daha yksek faiz oranlar karsnda halk, para talebini azaltacak ve para talebi ekil 21.6'da grld gibi sola kayacaktr. Bunun sonucu olarak birincil tahvillerin faiz oran r den r' ne deil, r'' ne ykselecektir. Bu durumda merkez bankas enflasyonu kontrolde glkekecektir. nk finansal araclar ve para benzeri likidite yaratlmasn kontrol edememektedir. Bu durumda ise sorunun tek zm yolu, hkmetin devlet tahvillerineuygulayaca faiz oranlarn finansal araclarn uyguladklar orann zerine karmak olabilir. Finansal araclar para politikasnn etkinliini nasl azaltr? izimle anlatnz. Hkmet Kendi kard Tahvillere Yksek Faiz Verirse Ne Olur? ?

Hkmet tarafndan ak piyasa ilemleriyle, mevduatlara uygulananfaiz oranlarn, devlet t lerinin faiz oranlarnn altnda kalacak ekilde - 363

bir politika izleyebilir. Bu durumda tasarruf sahiplerinin fonlar, finansal araclardan devlet tahvillerine kayacaktr. Bireyler fonlarn tasarruf hesaplarndan ekerek, dorudan doruya irket ve devlet tahvillerine yatrabilirler. Bilindii gibi tasarruf sahiplerinin fonlarn finansal kurumlara yatrmas, finansal kurumlarn da bu fonlar birincil tahvil satn alarak deerlendirmeleri olgusuna finansal araclk denmektedir. Oysa hkmetin devlettahvillerinin faiz oranlarn ykseltici bir politika izlemesi, yukardaki srecin tersine dnmesine neden olacaktr. Bu kez tasarruf sahipleri, fonlarn finansal araclardaki mevduat hesabndan ekmekte ve dorudan doruya birincil tahvil satn almnda kullanmaktadr. Bylece hkmet, karaca yksek faizli tahvillerle finansal piyasalar kontrol altna almayaalabilir. Kukusuz bu tr bir politika, finansal araclar bask altna alacaktr. Bireylerin nemli lde para ekmeleri sonucu, finansal araclarn mali yaplar zayflayabilir ve borlarn deyebilirlik durumlar bozulabilir. Finansal araclarn, devletin ak piyasa ilemleriyle birincil tahvillereuygulad yksek faiz oranlarna kendilerini ayarlamalarn engelleyeniki neden vardr. sel olarak finansal araclarn byle bir politikaya kar koymalar iin mali gleri yetmeyebilir. Dsal olarak da, baz finansal araclar daha yksek faiz orannn verebilecek olsa bile, buna kamu otoritelerinin bir snrlama getirmesi sz konusu olabilir. Devlet niin devlet tahvillerine piyasa faiz oranlarnn zerinde faiz verir? zet ? Aa yukar ayn konular ele alan kredi varl doktrini, Gurley-Shawtezi ve Radcliffe raporunda, hem dn alanlarn hem de tasarruf ya panlarn etkilendikleri faiz oran zerinde ok az etkisinin olaca dncesiyle, reel ekonominin para politikasndan fazlaca etkilenmeyecei vurgulanmaktadr. Bu doktrine gre cari faiz oran zerinden demede bulunmaya hazr olduklar halde, kredi talepleri reddedilen bir dn alclar kuyruu vardr. Bankalar hem faiz oranlarn, hem de kalite standartlarn deitirerek kredileri taynlarlar. Dolaysyla bir sk

para politikas dneminde risk gerekesiyle kredi talebi reddedilen bir dn alcya, bankalarn geni rezervlere sahip olduu bir dnemde rahatlkla kredi verilebilir. Bu grler Keynesgil ve klasik faiz mekanizmasna kar yeni bir gr ortaya koymaktan ok, ekonomi kuramclar tarafndan ihmal edilen kurumsal kstlamalar ve para arzndan nce faiz oranlarnn yapsnn da nemli olduuna dikkatleri ekmektedir. - 364

Sorular 1. Kilitleme etkisi nedir? a. Yatrmlarn yaplmamas durumudur. b. Ekonominin likidite tuzana dmesidir. c. Merkez bankasnn para arzn ksmasdr. d. Faiz oranlarndaki kk bir deime karsnda, dn verenlerin kapital kaybna raz olarak ellerindeki tahvilleri satmamalardr. e. Faiz oranlarndaki d karsnda finansal araclarn kaplarn kitleyip piyasadan ekilmeleridir. 2. Faiz oranlarnn yapkanl nedir? a. Bankalarn baz nedenlerle sk sk faiz oranlarn deitirmek istememeleridir. b. Faiz oranlarnn piyasa koullarnda olumasdr. c. Merkez Bankasnn faiz oranlarn sabit tutmasdr. d. Mali araclarn faiz oranlarn devlet tahvillerinin faiz oranlarna gre saptamalardr. e. Faiz oranlarnn enflasyona tabi olmasdr. 3. Bekleyi etkisi nedir? a. Faiz oranlar derken, gelecekte faiz oranlarnn daha da deceini bekleyen halkn daha fazla dn verme eilimine girmesidir. b. Fiyatlarda daha da art olacan bekleyen halkn dn verirken fiyat artlarn faiz oranna eklemesidir. c. Banka kaplarnda beklemek yerine daha yksek faizle tefecilerden fon salamasdr. d. Faiz oranlar ykselirken faiz orannn daha da ykseleceini bekleyen halkn daha fazla dn verme eilimine girmesidir. e. Faiz oranlarnn ykselmesini gren halkn uzun sre, bu faizlerin daha da ykselmesini srarla beklemesidir. 4. Radcliffe raporuna gre aadakilerden hangisi geerlidir? a. Keynesgil analiz yetersizdir. b. Para arzyla faiz oranlar arasnda gl bir ba vardr. c. Faiz oranlarndaki deimeyle yatrmlar arasnda kuvvetli bir ba vardr. d. Ar monetarist gr geerlidir. e. Para politikasnn hibir nemi yoktur. - 365

5. Gurley-Shaw'a gre mali araclar hangi etkide bulunurlar? a. Para arzn azaltc etki yaparlar. b. Para talebini artrc etki yaparlar. c. Para talebini azaltc ve faiz oranlarn drc etki yaparlar. d. Para talebini artrc ve faiz oranlarn ykseltici etki yapar. e. Para talebini artrc ve faiz oranlarn drc etki yaparlar. Kaynaka CHICK Victoria; Theory of Monetary Policy, Gray-Mills Publishing Ltd, London, 1973. EARL DOW Sheila C., PETER E.; Money Matters, Martin Robertson, Oxford, 1982. MAYER Thomas; Monetary Policy in the U.S.A, Random House, New York, 1968. BOND Roland, O'BANNON Helen, DAVID E. SHEARER A. Moneyand Banking. Harper and Ro w. New York. 1977. PARASIZ lker; Para Politikas, Haet, Bursa, 1987. RITTER Lawrence S. SILBER William; Principles of Money, Banking and Financial Markets, Basic Books, New York, 1977. THORN R; Introduction To Money and Banking, Herper and Row, New York, 1976. VINSER H; The Quantity of Money, Martin Robertson, Oxford, 1974. PARASIZ lker; Makroekonomi, Uluda niversitesi, Bursa, 1989. - 366

NTE 22 Para Politikasnn Gc Monetarist - Keynesgil Tartmas Bu nitede...

Bu nitede, monetarist ve Keynesgil grlerin temelleri ortayakoyularak, iki farkl gr e antitezleri irdeleneciktir. alma Biiminelikin Olarak... Bu niteyi alrken rencilerin Radcliffe raporunu iyi anlam olduklar kabul edilmekte, monetarist grn de esaslarn bildii varsaylmaktadr. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 367

MONETARST VE KEYNESGL PARA POLTKASI GRLERNN TEMELLER

Para politikasnn gc, yani para politikasnn milli geliri etkileme kabiliyeti, iktisat kuramnn zerinde durduu en nemli konulardan biridir. 1929 Ekonomik Krizine kadar iktisatlar para politikasna byk nemveriyorlard. 1930 lu rda iktisadi dncede byk bir deime oldu ve para politikasnn gl olmadna inanlmaya baland. Artk maliyepolitikasna para p a etkili bir politika arac olarak baklmaya baland. Keynesgil ekonomi olarak adlandrlan yeni yaklam, uzun zaman ekonomik davranlarn aklanmasnda, enflasyon ve isizliin nlenmesinde baarl reeteleriyle nemini korumutur. Ancak 1960'l yllarn balarndan itibaren, geleneksel para ve maliye politikalar araclyla ekonomik faaliyetlerin kontrol giderek zorlamaya balamtr. Friedman'n nclk ettii monetarist gr nedir? te bu tarihlerde, bu kez Milton Friedman'n nclk ettii monetarist (parac) gr, Keynesgil gre bir alternatif olarak ortaya kmtr. Monetarizmin temelini 1960'l yllarn sonlarnda toplanan bir konferansta, nl bir Keynesgil iktisat olan Robert Solow, genel olarak yle aklamaktadr: "Benimle Milton Friedman arasndaki dier fark udur: M. Friedman'a herey para arzn hatrlatmaktadr. Bana da herey seksi hatrlatr, fakat ben bunu yazlarmn dnda tutarm". Monetarist Grn Temelleri ? Gnmzde bir ok iktisat, parasal glerin, enflasyon ve isizlii etkileyen en nemli neden olduunu savunan temel monetarist gr kabul etmektedir. Ancak bu iktisatlar, iktisadi davranlarla ilgili dier bir ok konularda birbirinden ayrlmaktadrlar. Bu nedenle de iktisat kuramnda herkese kabul edilmi tek bir monetarist makro ekonomik model yoktur. Ancak monetarist iktisatlarn ounluu, aada incelenen konularda, M. Friedman ve E. Phelps gibi iktisatlarn grlerini benimsemektedirler. Monetaristler ekonomideki tm piyasalar rekabeti olarak grrler. Kukusuz bu iktisatlar, tam rekabetin ekonominin her yannda mevcut olmadn kabul ederler. Ancak rekabet glerinin kuvvetli olduuna inanrlar. yle ki tam rekabet temeline oturtulan bir modelin, eklektik Keynesgillerin ileri srdkleri oligopol kuramna dayal modele greekonomideki reel davranlar aklamada daha geerli olduuna inanrlar. Bu modele gre, tm piyasalar, iyi kt tam rekabet koullarnda almaktadr. Bu piyasalarda zellikle fiyatlar ve cretler esnektir. Bu byklkler dengeyi oluturmak iin her zaman azalp artabilirler. Monetaristlere gre ekonominin tam istihdamdam ayrlmasnn nedenleri nelerdir?

Monetaristler, ekonominin tam istihdam dengesinden ayrlmasnn nedeninin halkn yapt hatalardan ileri geldiini savunurlar. Bu nasl oluur? nce her piyasnn dengede olduunu ve ekonominin tam istihdamda altn, fiyatlarn istikrarl olduunu ve beklenen enflasyonun sfr olduunu varsaylm. Hkmet para arzn sabit bir oranda diyelim ki ylda %5 arttrsn. Bylece halkn elindeki nakit ankesler istemedikleri halde artacaktr. Halk ellerindeki bu fazla nakitleri harcamann bir yolunu arat - 368 . .

racaktr. Konuyu basite indirgemek iin bu durumun, halk, tm mal ve hizmetlere olan talebini artrmaya ynelttiini varsaylm. Bylece hermaln talep erisi s acak ve rekabeti olarak belirlenen fiyatlarykselecektir. reticiler sattklar mallarn sat fiyatlarnn ykseldiini grerek ve kendi nispi fiyatlarnn arttn sanacak ve hataya deceklerdir (nk enflasyon orannn sfr olacan beklemektedirler). Dolaysyla firmalar daha fazla reteceklerdir. iler de reel cretleri artmcasna daha fazla alacaklardr. nk gerek firmalar, gerekse iiler piyasaya arz ettikleri eyin nispi fiyatnn artm olacan dneceklerdir. Bylece toplam retim ve istihdam ykselecektir. Monetarist gre gre retim ve istihdam ne zaman balang seviyesine geri dner? . Er ya da ge her iki grup, tm fiyatlarn ykseldiini ve kendi nispi fiyatlarnn aslnda deimediini farkedeceklerdir. Nispi fiyatlar davranlar belirledii ve deimedii iin retim ve istihdam balangtaki dzeye geri dnecektir. Ar retim ve istihdam yalnzca halkn aldanmas durumunda meydana gelecektir. Halk tm fiyatlarn %5 orannda ykseldiini farkettii zaman, balang davranlarna geri dneceklerdir. Bu durumda tek farkl ey, beklenen cari enflasyonun %5 olmasdr. imdi hkmetin daha fazla retim ve istihdam salamaya devam etmek istediini varsayalm. Hkmetin bunu salamas ancak, halkn aldanmas durumunda mmkn olacaktr. Bunun iin hkmet, para arznn art orann iki katna karacaktr. Bunun sonucu olarak, talep artacak ve fiyatlar %10 orannda artmaya balayacaktr. Halk enflasyon orannn %5 olacan bekledii srece, yapt nceki hatay tekrarlayacaktr. Dolaysyla iiler daha sk alacaklar ve firmalar daha fazla reteceklerdir. Dolaysyla daha fazla retim ve istihdam salanm olacaktr. Ancak bunun tek nedeni, halkn bir kez daha aldatlm olmasdr. Mamafih er ya da ge halk tm fiyatlarn %10 arttn grecek ve kendi nispi fiyatlarnn hibir ekilde deimediini anlayacak ve davrann balangtaki durumuna geri dndrecektir. Bylece bir kez daha, fazla retimve istihdam ortadan kalkm olacaktr. Yeniden daha yksek retimi veistihdam salamak iin hkmet parasal genilemeyi %15 e karmak zorunda kalacaktr (yani halk aldatacaktr). Eer hkmet daha yksek retim pozisyonunu korumaya alrsa,

para arzn hzlanan cari enflasyondan daha hzl arttrmak zorunda kalacaktr (buna hzlandrma prensibi denilmektedir). Eer byle yaplmazsa, halk nispi fiyatlarn deimediini hemen farkedecek ve davranlarn balangtaki duruma geri dndrecektir. Monetarist gre gre para arznn sabit bir oranda azalmasnn sonularnaklaynz? imdi yeniden parasal gelimenin olmad, fiyatlarn istikrarl olduu balang denge dzeyine geri dnelim. Bu kez de para arznn sabit bir oranda ksldn, bylece talebin dtn varsayalm. Firmalar ve iiler yanl bir ekilde kendi nispi fiyatlarnn dtn dneceklerdir. Firmalar gnll olarak daha az retirlerken, iiler de gnll olarak daha az alacaklardr. Bylece retim decek ve bir deflasyon ortaya kacaktr. Halk, er ya da ge tm fiyatlarn dtn ve yanlm olduunu anlayacaktr. Bir baka deyile, nispi fiyatlarn deimediini farkedecektir. Bylece retim ve istihdam, balang dzeyine geri dnecektir. ancak imdi cari ve beklenen deflasyon oran %5'dir. ? - 369

. . retim ve istihdamdaki azalmann srdrlmesi iin parasal daralma orannn imdi %10 a karlmas gerekir. Bu durumda bir kez daha halkaldanacaktr. Dolaysyla iiler daha az alacak ve alar daha az retecektir. Ancak halk er ya da ge gerein farkna varacak ve davranlarn deitirerek balangtaki duruma geri dnecektir. Ancak imdi cari ve beklenen deflasyon oran %10 dur. Monetarist gre gre hangi dnemde enflasyonla milli gelir arasnda seim yaplamaz? Yukardaki aklamalardan u sonu kmaktadr: Enflasyonla milli gelir arasndaki uzun dnemde seim yaplamaz. Geliri tam istihdam dzeyinin stnde tutma ynnde bir para politikas uygulamas, sabit bir enflasyon orann gerekletirecektir. Belki de bu ekilde milli gelirin dzeyinin artrlmas enflasyon orannn giderek hzlanmasna neden olacaktr. Ancak birok Eklektik Keynesgil iktisat, milli gelirin denge dzeyinin stne kma koulunun, ii ve firmalarn hatalarndan kaynaklandn kabul etmemektedir. Modelin dier yn daha ok tartma konusudur. Rekabeti modelde, fiyatlarn aaya doru (dme ynnde) esneklii varsaylmaktadr. Milli gelir, tam istihdam dzeyinin altnda olduu srece, fiyatlar genel dzeyinin dme ynnde esnek olmadnn gzlenmesi, bu gr rtmektedir. Ayrca Eklektik Keynesgiller, GSMH'nn tam istihdam dzeyinin altnda olmasnn temel nedenini, fiyat sisteminin verdii sinyalleriyanl alglama sonucu, istihdam ve retimin gnll olarak azaltlmasnda aramay da kabul etmemektedirler.

Son yllarda kendilerine yeni Klasik denilen, Lucas, Wallace, Sargent, Barro gibi iktisatlar monetarizmin iinde, Rasyonel bekleyiler adl bir teori gelitirmitir (kat monetarist). Bu teoriye gre halk, abuk bir ekilde hatasn renir. Bu gre gre, tesadfi hatalar yapsa bile, halksistematik ve sre ar yapmaz. Dolaysyla hzlandrma prensibierevesinde para arz cari enflasyon oranndan daha hzl olarak arttrlrsa bile eksik istihdam doal dzeye ynelecektir. Keynesgil Grn Temelleri . ? Keynesgil iktisatlar, hangi tr piyasayesas alrlar? Eklektik Keynesgil yaklam, ekonominin oligopolistik yapsn n planda tutmaktadr. Bu piyasada byk firmalar fiyatlar saptarlar. Tam rekabeti piyasalarda olduu gibi fiyatlar, firmalar iin veri deildir. Bu firmalar maliyetlerine oranla sabit bir kr haddi (mark up) uygulayarak sat fiyatlarn belirler. te yandan toplam talepteki konjonktrel dalgalanmalar, her firmann rn iin konjonktrel talep dalgalanmalarna neden olur.

Bu durum, firmalarn fiyatlarnda deil, retim ve istihdam hacminde konjonktrel deimelere neden olur. Talepteki konjonktrel dalgalanmalar neden fiyatlara yansmaz? Keynesgil modelde ayn durum, emek piyasas iin de geerlidir. cretler fiyat dzeyine ve prodktiviteye gre saptanr. Ancak cretler, talepteki ksa vadeli dalgalanmalara daha duyarszdr. imdi Keynesgil modelde cretlerin ksa dnemde esnek olmamasnn, iilerin rasyonel davranlarna dayanarak nasl aklanabileceini grelim. Eer cret oranlar emek piyasasn effaflatrmak iin dalgala - 370

nyorsa, cretler konjonktr boyunca dalgalanacaktr. Bu durumda tm iiler konjonktrel dalgalanmalara bal belirsizliklerden etkilenecektir. Buna karlk, eer cretler szlemelerle uzun dnemi ierecek ekilde saptanmsa ve emek piyasasn effaflatrmak iin dalgalanmyorsa, talepteki konjonktrel dalgalanmalar istihdamn dalgalanmasna sebepolacaktr. zellikle g elimi sanayi lkelerinde (seniority) kdem esas, yani ii karmak gerektiinde en kdemsiz iilerden balanma prensibigeerlidir. ten duundan, istihdamdaki dalgalanmalar en az %10 ya da %20 kdemli iiyle snrl olacaktr. Dolaysyla iilerin ounluunda, talepteki dalgalanmalar karsndaki ii kaybetme konusundaki belirsizlik ok azdr. Tm belirsizlik dier iilere gre aznlkta kalan kdemsizler iin szkonusudur. Bylece iilerin ounluu tarafndan, konjoktr boyunca, deimeyecek sabit cretlerekatlanlacaktr. Oysa monetarist e, cretler deimekte ve bunun sonucu istihdam dzeyi ayn kalmaktayd. O halde Keynesgil sistem, uzun sren enflasyonist ve deflasyonist aklarn olumasna neden olan sistematik rahatszlklara yer vermektedir. Bundan dolay GSMH dahil, byk ve srekli dengesizlikleri dengeleyici bir istikrar programna ihtiya vardr. Bu politikalar maliye ve para politikas aralaryla toplam talebi deitirmeyi amalamaktadr. Keynesgil sistemde uzun sren enflasyonist ve deflasyonist akla rn nedeni nedir? PARA NE KADAR NEMLDR? ? imdi bu iki grn paraya verdikleri nemi ele alalm. Monetaristlerin Gr Modern miktar kuramclar olarak adlandrlan lml monetaristlerin grlerinin temel izgileri, 16. yzyla, Jean Bodin'e kadar uzanmaktadr. Daha sonra John Locke, David Hume, David Ricordo, John Stuart Mill, Irving Fisher'in katklaryla gnmzde de Milton Friedman tarafndan ekillendirilmitir. Bilindii gibi miktar kuramclar ncelikle para miktarlaryla fiyatlar arasndaki ilikiyle ilgilenmiler ve para arzn, fiyatlar genel dzeyinin temel belirleyicisi olarak grmlerdir. Gnmzde modern miktar kuramclar (monetaristler), parann fiyatlar genel dzeyini belirlemenin tesinde, daha geni ilevinin olacan grmlerdir. Monetaristler, parann ksa dnemde ekonomik faaliyetleri de etkileyeceini kabul etmektedirler. Monetaristlerin Miktar Kuram Gr .

Monetaristlere gre parann dolam hzniin istikrarldr? Monetaristlerin modern miktar kuram yorumlarnda, parann dolam hzn simgeleyen V ve k nn istikrarl olduu kabul edilmektedir. Friedman'n miktar kuram yorumunda parann dolam hz, "srekli gelir dzeyinin" yani uzun dnem gelirinin istikrarl bir fonksiyonudur. Ancak zaman iinde srekli gelir arttka, parann dolam hz azalacaktr. Bunun nedeni monetaristlerce para talebinin gelir esnekliinin birden byk olarak saptanm olmasdr. Bylece gelir arttka elde tutulan para miktar artmakta, dolaysyla parann dolam hz dmektedir. - 371

. . Dolaysyla tam istihdamn, fiyat istikrarnn korunabilmesi iin merkez bankas, retimdeki art ve dolam hzndaki azal dengelemek iinpara stokunu yeteri kadar artrmaldr. Para ve Nominal GSMH Arasndaki liki

Eer para stoku ekonominin resseyon dneminde artrlmsa, artan harcamalar, ncelikle istihdam ve reel retimi artracaktr. Eer ekonomi tam istihdam dolaylarnda alyorsa, byle bir durumda GSMH'dakiykselme, yalnzca fiyatl nel dzeyini etkileyen nominal bir art olacaktr. GSMH ne kadar ykselecektir? Monetaristlere gre, reel mal ve hizmet iin yaplan harcamalar, GSMH nn belli bir noktaya ulamasna kadar srecektir. Bylece para arzyla GSMH arasndaki iliki, merkez bankas'nca para arz artrlmadan nceki durumuyla ayn olacaktr. Bu iliki kukusuz, parann dolam hzndan baka bir ey deildir. Yani GSMH/M dir. GSMH bir kez daha para arzyla balangtaki oranna eit bir noktaya ulat zaman, halk artan para stokunu artk yalnzca bir deiim arac olarak tutmakla yetinecektir ve harcamalar bu dzeyde dengeye gelecektir.

ekil 22.1 de monetarist yaklam geometrik olarak gsterilmitir. Para miktar yatay eksende, milli gelir dey eksende yer almtr. Orijindengeen doru, her gelir dze ne kadar para talep edildiini gstermektedir. Bir baka deyile halk, gelirinin k oranna eit miktar paray yannda tutmak istemektedir. Yani monetaristler halkn elinde tuttuu para ankeslerini aklamak iin ilem talebi zerinde durmaktadrlar. Y Y2 Ye Y1 Md = kY M0 ekil: 22.1. Monetarist Grn Para ve Milli Gelir likisi. 0 MdMs

ekilde para arz M0 olarak gsterilmitir. Ekonomi para arznn paratalebine eit olduu n a denge gelirine (Ye) ulamaktadr. Eer hal-

kn elinde arzuladndan daha fazla para varsa (Y1 deki gibi) bunu harcayacaktr ve dolaysyla Y ykselecektir. Eer halkn elinde arzuladndan daha az para varsa (Y2 deki gibi) harcamalarnazaltacak, yine denge Ye de oluacaktr. ekilde okla gsterilen ann tanjant deeri k y vermektedir. - 372

. . Eer halknelinde arzuladndan fazla para (ankes) varsa bununsonucu ne olur? Para arzndaki bir art Y nin ykselmesine neden olacaktr. nk balangta halkn eline ar para geince, halk bunu harcamaya balayacak ve bu harcamalar para talebi para arzna eit olana kadar srecektir. Tm artan para arz, artan ilem talebiyle emilinceye kadar gelir artmaya devam edecektir. imdi bunu ekil 22.2 de gsterilen bir rnekle aklayalm. Para arz 500 milyar liradan 600 milyar liraya arttnda, denge geliri 500 den 600 e ykselir. Bu srada faiz orann decei ya da ykselecei hakknda herhangi bir ey sylenmemektedir. Y Md = kY 500500600600M1 M2 0 ekil: 22. 2. Para Arzndaki Artn Gelire Etkisi. Md ,M5 imdi yukardaki aklamalarn parann dolam hzylaolan ilikisine deinelim. Para talebi gelirin basit bir k oran olduundan, sadece gelir para arznn belli bir kat olduu zaman, talep edilen para miktar, arzedilen para miktarna eit olacaktr. Burada gelirin para arznn belli bir kat demek k nn tersi demektir. Yani, bu parann dolam hzdr. Bunu bir rnekle aklayalm: Diyelim ki para arz 200 trilyon liradr ve para talebi de1/4'dr. Bu durumda gelir 800 trilyon lira olduu zaman ya da para arznn drt kat olduu zaman para talebi 200 trilyon lira para arzna eit olacaktr. Burada 4, 1/4 olan k nn tersidir. Dolam hz Y/ M olarak tanmlandnda ya da 800 /200 = 4 olduundan burada 4 parann dolam hzdr ve k sabit kald srece deimeyecektir.

Yukardaki aklamalarla monetaristlerin adlarn nereden aldklar, akla kavumu oldu. Merkez bankas asndan ideal durum, istikrarl ve ngrlebilir bir dolam hzdr. Bu monetaristlerin temel varsaymlardr. Yukarda da deinildii gibi Friedman srekli geliri gznnde tutarakdolam hznn gelec rarn korumasn salayc alt yapy kurmutur. O halde, eer dolam hz istikrarlysa ve nceden tahminedilebiliyorsa, merkez bankas

para arzn bilinen dolam hzna ayarlayarak, arzulad harcama hacmini kk bir hata pay ile salayabilir. rnein para arznn dolam hz 5 olsun. Eer para arz artrlrsa, bu ek para bir ylda 5 kez mal ve hizmet satn alm iin piyasada dnecektir. Eer merkez bankas, para arzn 150 trilyon lira artrlrsa, nihai sonu GSMH da 750 trilyon liralk bir deime eklinde gerekleecektir. O halde para politikas tek bana toplam harcamalarn kontrolnde zorunlu ve yeterlidir. - 373

? Bylece monetarist dnyada, maliye politikasna herhangi bir ekilde ilgi duymaya gerek yoktur. Para arzndaki deimeler tm ii yapar ve istikrar politikas yalnzca para politikas zerinde younlamaldr. Bu durumda, herhangi bir eyin kt gidiinde kabahat merkez bankasnndr. Monetaristler maliye politikasna niin ilgi duymamaktadr? ! . Keynesgillerin Parann Dolam Hznn stikrarszl Gr

Keynesgil iktisatlara gre, parann GSMH y etkileme yolu oldukafarkldr, dolayldr ve gvenilir deildir. nk parann dolam hz hem ksa dnemde hem de uzun dnemde istikrarl deildir. imdi bunun nedenini inceleyelim. Merkez bankasnn ak piyasa ilemleriyle tahvil satn alarak para arzn arttrdn varsayalm. Bunun sonucu olarak halkn elindeki likiditenin arttn ve halkn da bu likiditeyi yannda tutmak istediini varsayalm. Bu durumda tm parasal sre daha balamadan sona erecektir. Halk ek paray alacak ve gmleyecektir (iddihar edecektir). Bylece para arz arttrlmasna ramen GSMH deimemektedir. Parann dolam hz dmtr. Bu durum bilinen nl likidite tuzadr. te yandan para arznda bir art olduunu ve ayn anda da para talebinde de bir artn olduunu varsayalm. Bu durumda gelir akm domadan sistem ksa devre yapacaktr. imdi bunu ekil 22.3 yardmyla aklayalm. ekilde para arz artmakta ayn anda da para talebi fonksiyonu saa kaymaktadr. Bunun sonucu olarak denge faiz oran deimemektedir

Monetarist bir iktisat, faiz orannn bir fonksiyonu olsa bile, paratalebinin ok istikr arlolacan, dolaysyla para talebindeki bu trkaynaklarn nadiren meydana geleceini il ektir. imdi de olaya monetaristlerin dnd gibi bakalm. Halkn ek nakit ankesleri ellerinde tutmak istemediini varsayalm. Halk ellerindeki paray fazla bularak bunlar harcamaya balasn. Monetarist bak asndan halk harcamasn muhtemelen reel aktiflere, reel mal ve hizmetlere yneltecektir. Dolaysyla GSMH dorudan doruya ykselecektir. Olaya Keynesgil adan bakarsak, halk elindeki parasn reel aktiflere deil,

pay senedi, tahvil gibi finansal aktiflere yatracaktr. te bu nedenle ekil 22.3 de yatay eksende para, dey eksende faiz yer almaktadr. Monetaristler para talebinin ilem gdsn n planda tutarken, Keynesgiller speklasyon gdsn n planda tutarlar. Monetarist ve Keynesgil iktisatlarn hangi gdyle para talep ettiklerini aklaynz. Keynesgil dnyada, halk finansal aktif talebini arttrd zaman, tahvil fiyatlar ykselir ve faiz oranlar der. Daha henz GSMH etkilenmemitir. Faiz oranlarn da ki bu d, baz firmalar ya da tketicileri dn almaya tevik edebilir. Bylece nihayet GSMH etkilenmi olur. Temel Keynesgil gr zetlersek, eer para arzndaki deimeler nce faiz oranlarn deitirirse ve eer firmalarn ya da tketicilerin harcamalar faizdeki deimelere duyarlysa, GSMH para arzndaki deimelerden etkilenir. liki byle dolayl olunca, pek ok ey sonucu etkileyebilir. - 374

r ekil: 22.3. r Md2 Para arz ve Talebinin Birlikte Deimesi. Md1 0 M1 M2 Md ,M s Faiz orannn, dn alma ve yatrm harcamas zerindeki etkisine ek olarak, Keynesgillerce tartlan para politaksnn iki ek unsuru daha vardr. Bunlardan birincisine gre, para arz arttnda ya da azaldnda, dn verenler muhtemelen daha fazla ya da az krediyi elverili klabilir. Ayrca, para politikas dorudan doruya serveti deitirmezken, faiz oranlar ve tahvil fiyatlar zerindeki etkiyle bir servet etkisi yaratabilir. Daha dk faiz oranlar daha yksek tahvil fiyatlar, daha yksek fazoranlar daha dk tahvil fiyatlar demektir. Bu srada ortaya kan sermaye kaybn hissetmek mmkndr. Ancak sermaye kazanc ou kez kat zernde kalabilir. Kiinin portfyndeki pay senedi ve tahvillerin deerlerindeki deimeler onun reel mal harcamalarn (konut gibi) ve hattareel elence masraflarn etkiler. Modern Keynesgiller iin dolayl servet etkisi, para politikasyla GSMH arasnda bir dier balant salar. Keynesgillere gre enflasyonla mcadelede para politikasnn kullanlmashangi nedenle tehlikelidir? Para politikasna bir eski Keynesgil itiraz da, bugn pek iitilmese de, vurgulanmaya deer grnmektedir. Bu itiraz para politikasnn, zellikle enflasyonla mcadele iin kullanldnda tehlikeli bir ara olduudur. nk Keynesgillere gre, para politikasnn lml olarak yrtlmesineolanak yoktur. Eer para politikas etkiliyse muhtemelen ok etkin olacaktr. Dolaysyla bir finansal krize sebep olabilir. Ar parasal kstlama, dn verenler ve alanlar asndan risk dzeyini arttrarak, finansal sistemden kopmalar ve ayrlmalar hzlandrarak, sermaye piyasalarnn etkinliini azaltarak bir ekonomik resesyona neden olabilir. zellikle Alvin Hansen, Warren Smiht gibi nl Keynesgil iktisatlarn yukardaki yaklama benzer ngrleri dnyada izlenen baz sk para politikalarnn sonucunda gereklememitir. Keynesgil iktisatlarn para politikasna kar

bir dier itiraz da, bu uygulamann ekonomideki sektrleri ayn oranda etkilemedii ve retim yapsnda bozulmalara yol at eklindedir. zellikle sk para politikas izlendiinde, faiz oranlarnn ykselmesi en bata inaat sektr olmak zere baz sektrleri daha fazla etkiler. te yandan dn para bulmann g ve pahal olduu bu dnemlerde zellikle kk iletmeler byklerden daha fazla etkilenir. Parasal genilemeye gidildiinde de, bata speklatif inaat ve buna benzer faaliyetler nce geerler. Bu konulara ilerdedaha geni olarak ger i dneceiz. ? - 375

? Keynesgillerin para politikalarnn ynelttikleri itirazlar nelerdir? Faiz Oranlarndaki Deimeler ve Sonular imdi bu iki grn faiz konusunda ileri srdklerini inceleyim. Keynesgil Gr . Keynesgillere gre hangi koullarda para politikasuygulamalaretkisizdir? Keynesgillere gre para politikasnn etkinlik anahtarlarndan biri finansal aktifler zerindeki faiz oranlar etkisinin ne olacayla ilgilidir. Para arzndaki genilemeyle artan likidite faiz oranlarn drmedike (ya da para arzndaki daralmaya bal olarak azalan likidite faiz oranlarn ykseltmedike) para politikas uygulamalar, muhtemelen etkisiz kalacaktr. Hatta Eklektik Keynesgillerin, ortaya koyduklar para politikasnn bir faktr olan servet etkisi de faiz oranlar araclyla iler. Daha yksekfaiz oranlar daha dk tahvil fiyatlar ve daha dk faiz oranlar daha yksek tahvil fiyatlar demektir. Servette oluan bu tr deimelerin harcamalar zerinde anlaml bir etkisi hem olabilir hem de olmayabilir. Ancak eer geniletici bir para politikas servet etkisiyle birlikte gerekleiyorsa, bunun faiz oranlarn drmesi gerekir. Eer daraltc para politikasnn servet etkisi de varsa, faiz oranlarnn ykselmesi gerekir. Monetarist Gr . . Monetaristlerin faiz oranlarnn nemini niin kmsediklerini aklaynz. Monetarist iktisatlar, para arzndaki deimelerin harcamalar zerindeki etkisinin olumasnda, faiz oranlarn en nemli balant arac

olarak grmezler. Gerekten de monetarizmin bir yorumuna gre, eer faiz oranlar hi deimiyorsa, bu byk bir olaslkla gl bir para politikas izlendiinin kantdr. nk, muhtemelen likidite miktarndaki tm deime, dorudan doruya mal ve hizmet satn almna harcanmakta ve hibir likidite finansal piyasalara gitmemektedir. Tartmal Konular Monetaristler ve Keynesgiller arasndaki faiz oranlaryla ilgili tartma, bir hayli karmaktr. yle ki, Milton Friedman'a sorarsanz geniletici para politikas ksa bir sre faiz oranlarn drecek daha sonra faiz orann ykseltecektir. Bu gr yukarda anlattmz ve daha nceden de bildiimiz geleneksel keynesgil analizle taban tabana terstir. O halde nasl oluyor da Milton Friedman byle bir iddiayla ortaya kyor? - 376

. . te cevab: Friedman'a gre, balangta para arzndaki arta bal olarak artan likiditenin, finansal aktiflerin satn almnda kullanlmas durumunda faiz oranlar debilir. Ancak bu yalnzca balangta byledir. ok gemeden GSMH arttrlan para arzna cevap vererek ykselince, ilem para talebi artacak ve buna bal olarak da faiz oranlar ykselecektir. Bu tarz bir yaklam olduka yenidir ve ana hatlaryla Keynesgilgre pek de ters deildir ii burada monetaristler, artan para arznn yarataca gelir etkisinin keynesgillerin savunduklar likidite etkisine ar basacan savunmaktadrlar. Bunun sonucu olarak da faiz oranlar balang dzeyine geri dnmektedir.

Eer bu son nokta zerinde biraz srar edilirse, bunu Keynesgiller dekabul edeceklerdi r. Keynesgillere gre de, bir sre sonra faiz oranlar balang denge dzeyine geri dnebilir. Ancak bu, GSMH'nn parasalgenilemeye verdii ceva ve gcne baldr. Keynesgiller dikkatlerini, zellikle GSMH'da meydana gelecek arttan nceki ara dnem zerinde toplamaktadrlar. Bu ara dnem, aadaki durumun dorulanmasn salayacak kadar da uzundur. Geniletici para politikas demek, daha dk faiz oranlar demektir. Tersine, daraltc para politikas demek daha yksek faiz oranlar demektir. Monetaristlerle keynesgiller arasnda faiz oranyla ilgili tartmalarn nedenleri nelerdir? Enflasyon ve Faiz Oranlar

. imdiye kadar enflasyonu gznne almadk. Fakat enflasyon, faizinpara politikasna cevabn anahtar rol oynamaktadr. zellikle enflasyon bekleyileri, geniletici para politikasyla artmsa bu durum faiz oranlarnda arta neden olacaktr. Enflasyon bekleyilerinin faiz oranzerindeki etkisini aklaynz. Bunun nedenini yle aklayabiliriz: Nominal faiz oranndan enflasyon orann kardmzda reel faiz orann buluruz. Dolaysyla enflasyonda, dn verenlerin eline geecek reel faiz oran daha az olacaktr. dn verenler fiyatlarn gelecek 12 ay iinde belli bir oranda artacan bekliyorlar ve reel koullarda kendilerine faiz denmesini istiyorlarsa, bunu dn alanlardan talep edeceklerdir. dn alanlar ayn oranda enflasyon bekledike, bilinli olarak daha yksek nominal faiz oranna raz olacaklardr. O halde dn verenlerin ve alanlarn enflasyon bekleyilerinin ve daha yksek nominal faiz orannn olumasnn balca nedeni, izlenen geniletici para politikasdr. Sras

gelmiken yukardaki argmanlarda, monetarizmin klasik temellerinin aka grldna iaret edelim. Para arzndaki art miktar kuram yoluyla enflasyona neden olmaktadr. Faiz oran tasarruf sahipleri ve yatrmclar tarfndan belirlenmektedir. Klasik enflasyonun reel faizoranlarn deitirebilecei grn reddetmektedirler. Onlara greenflasyon fark, reel faiz oranlar kte ve para arzndaki art nominal faiz oranlarn ykseltmektedir. Fakat burada unutulmamas gereken eyin basit miktar kuramnn sadece tam istihdam ya da civarnda geerli olduudur. Tam istihdamn altnda bu basit mekanizma tam olarak ilemeyecektir. - 377

KEYNESGL VE MONETARST GRE GRE PARA, FAZ VE YATIRIM LKS VE DILAMA (CROWDING OUT ) ETKS Para Politasnn Etkinlii Genel olarak, gerek Keynesgil iktisatlar, gerekse monetarist iktisatlar geniletici para politikasnn balangta faiz oranlarn drdn kabul etmektedirler. Ancak daha sonra ne olaca konusunda, Keynesgil ve monetarist iktisatlar birbirlerinden ayrlmaktadr. (A) 00 M1 M2 Md,M s I1 I2 I Keynesgil DI Gre Gre r2 r r1 r r2Monetarist GrMEI ekil: 22.4. Monetarist ve (B) Para Arzndaki r r Artn Etkileri. Keynesgil Gr r1 r1 r2 r2 MEI 0 M1 M2 Md ,Ms 0 I1 I2 I DI Monetaristler milli gelirin, para politikasndan gl bir ekilde maliye politikasndan zayf bir ekilde etkilendiine inanrlar. Keynesgiller ise maliye politikasnn para politikasndan daha gl olduuna inanrlar. Keynesgiller ise maliye politikasnn para politikasndan daha gl olduuna inanrlar. Bunun niin byle olduunu ekil 22 .4 deki erilerin eimlerine bakarak ortaya koyabiliriz. Monetarist ve Keynesgillere gre para ve maliye politikasnn etkin . liiniekil yardmyla aklaynz. Monetaristler ve Keynesgiller para talebi ve yatrm fonksiyonun marjinal

etkinlii konularnda farkl dnmektedir. Monetaristler, faiz oranlarndaki deimelere para talebinin fazla cevap vermeyeceini, buna karlk yatrm harcamasnn faiz oranndaki deimelere ok duyarl olduunu sylerler. Buna karlk Eklektik Keynesgiller, para talebinin faiz oranndaki deimelere ok duyarl olduunu, buna karlk yatrm harcamasnn faize duyarsz olduunu savunurlar. - 378

ekil 22. 4 de grld gibi monetarist varsaymlar, para politikasn ok etkin yapmaktadr. Buna karlk Eklektik Keynesgil varsaymlar, para politikasn nispeten etkisiz klmaktadr. Ekonomi balangta r1 faiz oran ve I1 yatrm dzeyinde dengede olsun. merkez bankas para arzn M1 den M2 ye kaydrsn, faiz oran r2 ye decektir. Bunun sonucu olarak yatrm harcamalar I1 den I2 ye ykselecektir. . Monetarist gre gre DI byktr. Dolaysyla para politikas etkindir. . Neo Keynesgil gre gre ise, DI kktr. Dolaysyla para politikas etkin deildir. imdi para arzndaki deimelerin etkisinin her iki gre gre nasl gelitiini ekil 22.4.A ve 4. B yi izleyerek biraz daha yakndan inceleyelim. . Birinci iliki para talebidir. Monetaristlerin, para talebinin faiz oranlarna kar duyarsz olduuna inandklarn daha nce belirtmitik. Keynesgiller para talebinin faiz oranna kar duyarl olduuna inanrlar. nk parayla faiz geliri getiren ksa vadeli aktifler kolayca ikameedilebilir. Geniletici bir para politikas, ar para arz yaratr. Firmalar ve bireyler, ellerindeki ar parayla tahvil satn almak isterler. Bu durum faiz oranlarn drr. Faiz oranlar herkesin artan para arzn elde tutmaya hazr olabilecekleri dzeye kadar der. Eer monataristler haklysa faiz oranlarndaki dn byk, eer Keynesgiller haklysa faiz oranndaki dn kk olmas gerekecektir. Tersine, daraltc bir politikas, para arzn daraltarak ar bir paratalebi yaratacaktr. Firmalar ve bireyler, tahvil satarak para ankeslerini istedikleri dzeye getirmeye alacaklardr. Bu srada faiz oran, herkesin azalan parayla yetinebilecei dzeye kadar ykselecektir. Eer monateristler haklysa, faiz oranlarndaki ykseli byk, eer Keynesgiller haklysa faiz oranlarndaki ykseli kk olacaktr. . kinci iliki, yatrm fonksiyonunun marjinal etkinliidir. Faiz oranlarndaki bir ykselme yatrm harcamalarn azaltacak, faiz oranlarndaki bir d ise yatrm harcamalarn arttracaktr. Monetaristler,

yatrm harcamasnn faiz oranlarna ok duyarl olduuna inanr. Oysa Keynesgiller, yatrmlarn ncelikle satlardan, krlardan ve bekleyilerden etkilendiini ve faiz oranndaki deimeler hi olmazsa ksa dnemde, nemli lde cevap vermeyeceine inanr. zetlersek, monetaristlere gre para arzndaki deimeler, faiz oranlarnda byk deimelere neden olur. Bu deime bu kez harcamalarda nemli deimerle sonulanr. Keynesgillere gre para arzndaki deimeler, faiz oranlarnda kk deimelere neden olur. Bunun harcamalar zerindeki etkisi kk ve nemsizdir. Keynesgillere ve Monetaristlere gre para politikasnn faiz oran zerindeki etkisi nasldr? Maliye Politasnn Etkinlii ? imdi de devlet harcamalarnda bir art olduunu dnelim. Bu, nce geliri artrr. Bunun sonucu ekil 22.5 de grld gibi yatrmlarn marjinal verimlilii erisi (MEI) saa kayar (MEI1 den MEI2 ye). Bu ise - 379

toplam yatrmlarn artmasna neden olur (I1 'den I3 'e). Ancak gelir artnn sonucu olarak ilem gdsyle para talebi artar. Bu ise ar para talebi yaratr. Balangta ekonomideki denge faiz oran r1ve yatrm harcamalar da I1 olsun. Daha sonra geniletici maliye politikas nedeniyle toplam talep de ykselir. Bu ise ; Md1 i Md2 ye kaydrr ve faiz orannn r2 ye ykselmesine neden olur. Faiz oranndaki ykselme, yatrm harcamalarnda I3 den I2 ye gerilemeye neden olur. Burada artan kamu yatrmlar nedeniyle, zel yatrm harcamalar dlanmaktadr. Bir dier deyile dlama etkisi (crowding out) sz konusudur. Bylece zel sektr yatrmlarndaki azalmann bir ksm devlet harcamalarndaki artla dengelenmektedir (ekil 22 .5) r r ME1 Moneratist Gr Keynesgil Gr r2 r2 r1 r1 M ME2 d2 ekil: 22.5. Keynesgil ve Md1 Monetarist Gre Gre Para ve Maliye 0 M1 M2 Md,M5 0 I1 I2 I3 I DI Politikalarnn

Etkinlii. Md1 ME2ME1 r r r2 r1 r2 Md2 r1 M1 M2 0 I1 I2 I3 I Md ,M5 . Monetarist dnyada dlama etkisi byk, bu nedenle DI kktr. Dolaysyla maliye polikas etkisizdir. Yani monetaristlere gre hkmet harcamalarndaki deime, faiz oranlarnda byk deimelere, bu ise zel yatrm harcamalarnda nemli dengeleyici dmelere neden olacaktr. Bylece toplam talep zerindeki net etkis ok az olacaktr. . Eklektik Keynesgil dnyada dlama etkisi kk, dolaysyla DI byktr. Dolaysyla maliye politikas etkindir. Bir baka deyile Eklektik Keynesgillere gre devlet harcamalarndaki deimeler, faiz oranlarnda kk deimelere neden olur. Dolaysyla yatrm harcamalarndaki dengeleyici deimeler kk ya da nemsizdir. Monetarist ve Keynesgillere gre dlama etkisinin avantajnedir? - 380 ?

zet Monetarist iktisatlarla Keynesgil iktisatlar para politikasnn nemi konusunda birbirleriyle taban tabana zt gr bildirmektedir. Monetaristler para politikasn n plana karrlarken Keynesgiller gz ard etmektedir. Aslnda monetarist iktisatlar para-faiz ilikisini hi sevmemekle birlikte, para arzndaki deimelerin faiz oran zerindeki etkisinin ok fazla olduuna inanmaktadr. Tersine keynesgil iktisatlar para-faiz ilikisini sevmekle birlikte para arzndaki deimelerin faiz oran zerindeki etkisinin ok az olacan savunmaktadr. Sorular 1. Monetarist iktisatlara gre para arzndaki artn faiz oranlar zerindeki etkisi nasldr? I. Hibir etkisi yoktur II. ok az etki yapar III. Etkisi gldr IV. Para arz faiz ilikisini sevmezler a. I b. III, IV c. III d. IV e. III, IV 2. Monetaristlere gre parann dolam hz a. Deikendir b. stikrarldr c. Sfra yakndr d. Bire eittir e. Sabittir 3. Keynesgillere gre parann dolam hz a. Sabittir b. stikrarldr c. Bire eittir d. stikrarszdr e. nemli deildir - 381

4. Monetaristlere gre dlama etkisi a. Byktr b. Yoktur c. Kktr d. nemsizdir e. Bazen vardr bazen yoktur 5. Keynesgillere gre parann dlama etkisi a. Byktr b. Yoktur c. Kktr d. nemlidir e. Bazen vardr bazen nemsizdir Kaynaka LIPSEY,RICHARD.,STEINER Peter, DOUGLAS Purvis, COURANT Paul, eviren; AKMAK Ahmet, ktisat 2, Bilim Teknik, 1990. RITTER Lavrence and SILBERT W. The Principles of money and a Banking and Financial Markets, Basic Boo, New York, 1977. GLAHE Fred, Macroeconomics, Harcourt Brace Jovanovic, New York, 1977. PARASIZ M. lker, Para Politikas, Ezgi, Bursa, 1996. PARASIZ M. lker, Monetarizm ve nl Monetarist ve Keynesgil k tisatlarla Syleiler, Ezgi, Bursa, 1996. - 382

NTE Paran23n Ekonomiye Aktarm Mekanizmas ve Gecikme Sorunu Bu nitede... Bu nitede, para arzndaki deiikliin, ekonomiye hangi kanallarda ve hangi hzla yansd irdelenmektedir. Bu konular iyi anlaldnda sadece para arznn deil aradaki mekanizmalarn da mdahaleye konum olabilcei anlalmtr. alma Biiminelikin Olarak... niteyi alyrken, ekonominin yaps konusundaki grler dikkatle incelenmeli ve kreselleen ekonomilerde, dnya konjortrnn etkisini gzden uzak tutulamamaldr. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 383

PARASAL AKTARMA MEKANZMASI Para politikas gl bir politika arac olmasna ramen bazen beklenmeyen ya da istenmeyen sonular yaratabilir. Para politikasn yrtrken para otoritelerinin baarl olmas iin izleyecekleri politikalarn zamanlanmasn ve ekonomi zerindeki etkilerini kesin olarak belirlemesi gerekir. Bu durum para politikasnn ekonomiyi etkileme mekanizmasnn anlatlmasn gerektirir. Parann ekonomiye aktarm mekanizmas faiz oran, dviz kuru, dier aktif fiyat etkileri ile kredi kanaletkisini kapsar. Keynesgil yaklamda parann ekonomiye aktarmnparasal daralma durumunda aklaynz. Faiz Oran Kanal . Para politikasnn faiz oran mekanizmasyla ekonomiye aktarmnn standart izgisi 50 yldan beri geerlidir. Bu mekanizma keynesgil makroekonominin temelini oluturur. Geleneksel keynesgil gre gre para arzndaki bir daralmann reel ekonimiye aktarmn ematik olarak ylegsterebiliriz. M r. I Y

Daraltc bir para politikitas (M ) reel faiz oranlarnda bir arta (r.) neden olmaktadr. Reel faiz oranndaki ykselme sermaye maliyetiniykselterek, yatrm harc malarnda bir de (I ) neden olmaktadr. Yartm harcamalarndaki d toplam talepte bir azalmaya neden olarak ktda (Y ) bir gerilemeye neden olmaktadr. Her ne kadar balangta Keynes bir aktarm kanalnn ileyiini giriimcilerin yatrm kararlar erevesinde ortaya koymusa da, daha sonraki aratrmalar tketicilerin konut ve dayankl tketim mal satn alma kararlarnn da giriimcilerin yatrm kararlarna benzediini ortaya koymutur. Kukusuz faiz oranlarnn ksa vadeli mi yoksa uzun vadeli olduu da nemlidir. Yukardaki aklamalardaki faiz oran nominal faiz orandr. Yani kstlayc para politikas ksa vadeli nominal faiz orann ykseltmektedir. John Taylor bu konuda yapt

bir almada, yapkan fiyatlarla rasyonel bekleyileri ayn zamanda ele alarak, kstlayc para politikasnn bir sre iin reel uzun dnem faiz oranlarn da ykselteceini ortaya koymaktadr. Bylece daha yksek reel faiz oranlar, giriimcilerin sabit yatrmlarnda, konut yatrmlarnda, dayankl tketim mal harcamalarnda ve enanter yatrmlarnda bir gerilemeye dolaysyla toplam ktda bir de neden olmaktadr. Taylor'a gre tketim ve yatrm harcamalar zerinde bir faiz oran etkisi vardr. Dolaysyla parann ekonomiye aktarm mekanizmasnda faiz oran kanal gldr. Ancak Taylor'n bu yaklamna Ben Bernanke ve Mark Gertler itiraz etmektedir. Onlara gre sermaye maliyeti eklindeki faiz oranlarnn etkilerini ampirik olarak ortaya koymada glkler vardr. Parann ekonomiye aktarm mekanizmasnda faizin rol nedir? ? - 384

. . Dviz Kuru Kanal Parann ekonomiye aktarm mekanizmasnda farkl kur kanaln aklaynz? Dnyada son yllarda ekonomilerin giderek kresellemesi ve esnek dviz kuru sisteminin olmas ABD, Japonya ve Avrupa Birlii arasnda geerli olmas, ilginin dviz kurlarnn net ihracat zerindeki etkileri zerinde odaklanmasna neden olmutur. Bu kanal ayrca faiz oranlar etkisini de iermektedir. nk yurt ii faiz oranlar ykseldii zaman yurt ii TLmevduatlar yurt dndaki yabanc paralarla tutulan mevduatlara greok cazip hale gelmektedir. Bu durum TL olarak mev duatlarn deerinin dier paralarla tutulan mevduatlarn deerini amasna neden olmaktadr. Yani TL nn deerlenmesine neden olmaktadr. (Bu durum E. olarak gsterilmektedir). TL nin ya da lke parasnn deerlenmesi yurt iimallarn yabanc mallara gre daha pahal hale gelmesine neden olmaktadr. Bunun sonucu olarak net ihracat dmekte (NX ), dolaysyla toplam kt gerilemektedir. Bu erevede parann ekonomiye aktarm mekanizmasn yle gsterebiliriz. M r. E. NX Y Parann ekonomiye aktarm mekanizmasnda dviz kuru kanalnn farknedir? Dier Aktif Fiyat Etkileri ?

Para politikasnn ekonomi zerindeki etkileri konusunda Keynesgilyaklama yneltilen teme monetarist itiraz bu yaklamn yalnzca bir tek greli aktif fiyatna faiz oranna (ya da Taylor'un modelinde olduu gibiiki faiz or anna ve dviz kuruna) odaklanm olmasdr. Buna karlk monetaristler para politikasnn ekonomiyi etkilenmesinde hem greli aktif fiyatlarn hem de reel serveti gz nne almaktadr. Monetaristler ou kez kendilerini belli bir aktarma mekanizmasna balamada gnlszdavranmaktadr. nk mon ler farkl konjoktr dnemlerinde bumekanizmann deieceini kabul etmektedir. Bununla birlikte paran ekonomiye aktarm mekanizmasyla ilgili olarak monetaristler iki kanalzerinde durmakt adr. Bunlar Tobin'in yatrmn q teorisi ve tketim zerindeki servet etkisidir. Tobin'in q Teorisi . Tobin'in q teorisini aklaynz?

Tobin'in q teorisi, ekonomiyi pay senetlerinin deerlendirilmesi zerindeki etkileri araclyla etkilenmektedir. Tobin q y piyasa deeri olarak tanmlamaktadr. Eer q yksekse firmann piyasa deeri sermayeninyenilenme maliyetine gre ektir ve yeni fabrika ve sermaye techizat firmann piyasa deerine gre ucuzdur. Bu durumda irketler pay senedi karr ve satn aldklar fabrika ve techizat maliyetlerine gre daha yksek fiyat elde edilir. Bylece firmalar kk bir pay senedi karmayla bir - 385

ok yeni yatrm mal satn aldklarndan dolay yatrm harcamas ykselecektir. te yandan, q dkse, firmann piyasa deeri sermaye maliyetine gre daha dk olduundan, firmalar yeni yatrm mal satn almayacaktr. Eer q dkken firmalar sermaye mal gereksinimlerini karlamak iin ya dier bir firmay daha ucuza satn alacak ya da eski sermaye maln satn alacaktr. Bylece yatrm harcamas dk kalacaktr. Bu tartmann z udur. Tobin q syle yatrm harcamas arasnda bir ba vardr. . Ancak para politikaspay senedi fiyatlarnnasl etkileyecektir?

Monetarist erevede konuya yaklatmzda unu syleyebiliriz. Para arz dt zaman, halkn elinde istediinden daha az para olacaktr. Bylece halk harcamalarn azaltarak elinde daha fazla para tutmaya alacaktr. Halkn daha az harcama yapaca bir yer sermaye piyasasdr. Bylece pay senetlerine olan talep azalaca iin fiyatlar decektir. Daha nce deinirken Keynesgil bir hikaye benzer bir sonuca ulamaktadr. nk kstlayc para politikalarna bal olarak faiz oranlarnn ykselmesi pay senetlerine gre tahvilleri daha cazip hale getirecektir. Bununsonucu olarak p ay senetlerinin fiyat decektir. Monetarist ve Keynesgilgrleri birletirdiimizde yle bir sonu ortaya km nedi fiyatlarnn dmesi (Pe ) daha dk bir q ye (q ) neden olacak vebylece yatrm harcam ) neden olarak para politikasnn aadaki gibi bir aktarm mekanizmasna neden olacaktr. M Pe q I Y Pay senedi fiyatlarndaki deiimlerinin yatrmlar ve milli gelir ze? rindeki etkisi nedir? Modigliani'in Servet Etkisi Pay senetleri araclyla meydana gelen bir alternatif parasal aktarm kanal tketim zerinde meydana gelen servet etkisi araclyla meydana gelmektedir. Bu kanal Franco Modigliani tarafndan ve onun MITPennSSRC ya da ksaca (MPS) modelinde ortaya konulmutur. Modigliani'nin gelitirdii yaam boyu gelir modelinde tketim harcamalar, tketicinin yaam boyunca eline geecek kaynaklar tarafndan (benzeri sermaye, reel sermaye ve finansal servet tarafndan oluturulan) belirlenir.

Finansal servetin en byk bileeni pay senetleridir. Pay senetleri dt zaman, finansal servetin deeri der. Bylece tketicinin yaam boyu kaynaklar azalr. Bylece tketim azalr. Kstlayc para politikas paysenedi fiyatlarnda bir dmeye (Pe ) neden olduundan, parann bir dier aktarm mekanizmas ortaya kar. M Pe Servet Tketim Y Meltzer'in Yaklam

Meltzer aktif fiyatlar etkisinin faiz oranlar, dviz kurlar ve pay senedifiyatlarnn tesine getiini vurgulamaktadr. Meltzer 1980 li ve 1990 l yllarda Japon ekonomisindeki gelimeleri gz nne alarak para ekonomisinin ekonomi zerinde arazi ve mlkiyet deerleri aracyla nemlibir etkisinin olacanda ort ktadr. Parasal bir daralmann arazi ve mlkiyet deerlerinde bir de neden olacan bylece hanehalknn servetinin azalacan bunun sonucu olarak da tketimde ve toplam ktda bir dn olacan ortaya koymaktadr. - 386

Bylece ekonomide bir parasal daralma olduu zaman, daha nce akladmz M Pe q I Y zincirine benzer bir durum meydana gelecektir. Tobin'in q teorisi keza konutlara uygulanmaktadr. Bylece parasal bir daralma arazi ve asl mlkiyet deerlerinin dmesine ve onlarn piyasa deerinin yenilenme maliyetinin altna dmesine neden olacaktr. Onlarn q sundaki d konut harcamalarnda bir azala neden olacaktr. Kredi Kanal Yaklam . Parann ekonomiye aktarm mekanizmasnda kredi kanalnaklaynz. Kredi kanal yaklamn savunanlar para politikasnn uzun vadeli aktifler zerindeki etkilerini aklamada faiz oranlarnn etkileri konusunda tereddt etmektedir. Bu yaklamdaki iktisatlar asimetrik enformasyonve finansal piyasal arla ilgili szlemelerin yaratt zorlama sorunu zerinde durmaktadr. Kredi piyasalarndaki zorlama sorununun bir sonucu olarak iki parasal kanal vardr: Bu kanallar banka dnleri kanalve bilano kanaldr. Banka dnc Kanal

Banka dnc kanal, finansal sistemde bankalarn zel bir rol oynad grne dayanmaktadr. Bankalar, asimetrik enformasyon sorununu yaayan kk firmalarn oluturduu alclarla ok yakndan ilikilidir. Buna karlk byk firmalar kredi piyasalarnda bankalara gitmeksizinpay senedi ve bono pi asalar aracyla dorudan doruya girebilmektedir. Bylece daraltc para politikas, banka rezervlerini ve banka mevduatlarn azalttndan zellikle kk dn alclar etkileyerek ok etki bir yaratacaktr. ematik olarak para politikasnn etkisi yle olacaktr. M banka mevduatlar banka kredileri Y Yeni projelerini banka kredilerinin dnda finanse edemeyen firmalarn olduu ve politika deiikliklerinin dn arzn dorudan doruya etkiledii bir ekonomide finansman iin yaplacak en iyi ey finansal yeniliklerdir. Parann ekonomiye aktarm mekanizmasnda banka adna kazan nedir? Bilano Kanal ? .

Bilano kanalnaklaynz? Bilano kanal firmalarn z sermayeleri aracyla alr. Daha dk z sermaye demek, verilen dnlerinin daha fazla riskli olmas demek tir. Bylecetersine seleksiyondandoan kayplar daha yksek olacaktr. Tersine seleksiyon sorununa neden olan z sermayedeki bir azalma yatrm harcamalarnn finansmanna ynelik dnlerin azalmasna ne den olacaktr. Firmalarn z sermayelerindeki azalma kezaahlki davra nsorununun ortaya kmasna neden olur. nk bunun anlam firma sahiplerinin daha az sermaye payna sahip olmalar nedeniyle riskli yat - 387

rm projelerine metod demektir. Daha riskli yatrm projelerine giriilmesi byk olaslkla dn verenlerin paralarn geri alamamalar demektir. Bylece firmalarn z sermayelerinde meydana gelen bir azalma kredilerde ve dolaysyla yatrm harcamalarnda bir azalmaya neden olacaktr. . Para politakasfirmalarn ihtiyalarnetkiler? Para politikas firmalarn bilanolarn birka yoldan etkiler. Daraltc ?

para politikas (M ) pay senedi fiyatlarnda bir de (Pe ) nedenolarak firmann z sermayesinin azalma lece tersine seleksiyon ve ahlki davran sorunun ortaya kmasna neden olarak daha dk yatrm harcamasna (Y ) neden olur. Bu sreci ematik olarak ylegsterebiliriz. M Pe tersine seleksiyon. ve ahlki davran. dn I Y Bilano kanal monetaristlerin vurguladklar aktif fiyat etkisini dorulayc bir mantk ortaya koymaktadr. Daraltc para politikas faiz oranlarnn ykselmesine neden olduundan keza firmann bilanosunun ktlemesine neden olur. nk bu durum nakit akmlarn azaltr. Bu sreci ematik olarak yle gsterebiliriz: M . r Tersine seleksiyon. ve ahlki davran. dn I Y Kredi kanal tketici harcamalarna da uygulanmaktadr. Parasal daralmaya bal olarak banka kredilerindeki azalma dier kredi kaynaklarna ulaamayan tketicilerin dayankl tketim mal ve konut satn almlarnda bir azala neden olacaktr. Benzer ekilde faiz oranlarndaki bir ykselme nakit akmlarn olumsuz ynde etkilediinden, hanehalk bilanosunda da bir ktlemeye neden olur. Bilano kanal tketicilerin dayankl tketim mal ve konut harcamalar zerinde, 1929 Ekonomik Krizi srasnda saptanan likitide etkisi araclyla da alr. Likitide etkisi grne gre, bilano etkisinde dn verenler,

dn verme arzusu yerine tketiciler bir finansal kr iin decekleri bekleyii iindeyseler dayankl tketim mal ya da konut gibi likitidesi dk aktifleri daha az, likit aktifleri daha fazla tutmay tercih edeceklerdir. Tketicilerin bu davranlarnn gerisindeki mantk udur: Eer paraya gereksinim duyan tketiciler dayankl tketim mallarn ya da konutlarn satmak isterlerse, byk bir sermaye kaybyla karlaacaklardr. nk ellerindeki fiziksel aktifleri yok pahasna satmak zorunda kalacaklardr. Tersine, bankadaki para, pay senedi ya da bono gibi finansal aktifler tam piyasa deerlerinde kolayca nakde dntrlebilir. Bilano kanalhangi etki araclyla alr? O halde para ve pay senedi fiyatlar arasndaki ba araclyla alan bir baka para politikas aktarm mekanizmas vardr. Pay senedi fiyatlarnn dmesi finansal aktiflerin deerini drdnden tketicilerin konut ve dayankl tketim mal harcamalar azalacaktr. Bu aklamalar ematik olarak yle gsterebiliriz. M Pe. Finansal aktifler. Dayankl tketim mallar ve konut harcamalar Y. - 388

. . PARA POLTKASINDA GECKME SORUNU Para politikasndaki gecikmeleri aklaynz. Ekonomik konjoktre gre bir para politikasnn yrtlmesi baz gecikmeler iermektedir. Para politikas uygulamalar, ama deikenler zerinde (isizlik, demeler dengesi, fiyatlar vb.) dorudan doruya annda etki yapmamaktadr. Para politikas aralarnn kullanmyla, bunlarn etkilerinin belirlenmesi bir zaman aral gerektirmektedir. Konjoktr dalgalanmalarnn incelenmesi, analizin daha iyi anlalmasna yardm edecektir. ekil 23.1. deki dalgalanmalarn, iki yllk bir dnemi kapsamakta olduunu dnelim. A noktasnda, para otoritesi ekonominin resesyona kaydn tehis ederse, gelirdeki d frenlemek iin geniletici ak piyasa ilemi yapmaya karar verebilir. GSMH ekil: 23.1. Konjoktr Dalgalanmalar. D A B C 0 1 2 3 t

Eer politika kararnn alnd anda (A zamannda), merkez bankasnn uygulad ak piyasa ilemlerinin, geliri etkileme sresi (gecikme) ksaysa (diyelim ki alt ay), bu taktirde geliri B zamanndan nce etkilemeyebalayacaktr. Dolaysyla ekonomi zer e bir istikrar etkisi sz konusudur. yle ki, gelirdeki, dalgalanma daha az olacaktr. te yandan eer gecikmeler uzunsa (rnein iki yl), izlenen geniletici para politikasnn etkisi C noktasnda geliri etkilemeye balayacaktr ki bu nokta, doruk (boom) noktasna ok yakndr. Bu durumda ekonomi retim faktrlerinin yetersiz olduu noktaya yaklamtr ve tam tersine toplam talebin kslmasnn gerekli olaca bir durumdur. Dolaysyla cari gelir durumuna gre ayarlanan para politikas, ekonomik dalgalanmalarn geniliini bytc bir etki yapacaktr ve ekomide istikrarszla neden olacaktr. Kukusuz ekonomideki dalgalanmalar ekil 23.1 deki gibi dzenliyse ve ekonominin nereye gittiini ngren bir model varsa ve parapolitikasndaki gecikmeler sabitse, o taktirde istikrar salayc bir parapolitikas uygulamasna zamannda giriilebilir. rnein politika gecikmesi iki ylsa, ekonominin boom noktasna yaklat D noktasnda geniletici bir para politikas

izlenebilir. yle ki , A ve B arasnda bir zamanda politika giriimi meyvesini verecek ve gelirdeki dalgalanmay hafifletecektir. Ancak burada hemen belirtelim ki, bu dalgalanmalar dzenli deilse, imdiki modelimiz uzun dnem ngrleri iin gvenilir olmayacaktr. Ayrca gecikmeler de sabit deikenlik gsterir. Yani uygulanan para politikas deiik zamanlarda deiik gelimelerle etkilerini ortaya koyabilir. Btn bu dnceler para politikasnn etkinliini zayflatmaktadr. Bu nedenle baz iktisatlar konjoktre gre ayarlanan para politikasnn bazen istikrar bozucu olduunu ileri srmektedir. - 389

Para otoritesi bir para politikas uygulamasna giritikten sonra, izlenen para politikasnn sonular, amalanan hedeflere gre kontrol edebilir. Ksa dnemde bunun anlam, para politakasnn para arz, faiz oranlar gibi temel gstergeleri, istenen ynde ve miktarda deiip deimediini, uzun dnemde ise cari sonularla planlanan amalarn uyuup uyumadnn kontrol edilmesidir. Cari ve planlanan sonular arasnda bir sapma varsa, dzelticipolitika uygulamasna girii lecektir. Para Politikasnn Gecikme Trleri . Para politikasndaki gecikme trlerini aklaynz.

Genelde para politikasyla ilgili olarak iki gecikmeden sz edilebilir. Bunlar, i gecikme ve d gecikmedir. gecikme, izlenmekte olan parapolitikasnda bir deiiklie duyulduu anla, merkez bankasnn para politikasn uygulamaya giritii an arasnda geen zamandr. gecikme ayrca, tehis gecikmesini de iermektedir. Bunaek olarak, belli bir politikaya giriildikten sonra, hedef deikenin etkiledii zamana kadar da bir gecikme sz konusudur. Buna d gecikme ad verilir. rnein merkez bankas resesyonist gidii frenlemek iin, banka sisteminin rezervlerini arttrmak amacyla ak piyasaya ilemlerine girimeye karar verebilir. Bunun iin de piyasadaki devlet tahvillerini satn alabilir. Bunun sonucu, ticari bankalarn rezervleri ve kredileri artar. Bylecefaiz oranlar dme eilimi gsterir. Banka kredilerinin bir ksm tketici kredisi eklinde olabilir. Dolaysyla, harcamalar dorudan doruya artar, geri kalan dn verilebilir fonlar ise den faiz oranlarna bal olarak firma dnlerini arttrabilir. Harcamalarda oluan bu art, gelir oaltan yoluyla toplam harcamalar etkiler. ekil 23.2 de grld gibi uygulamaya geme anndan sonraki tm ge cikmeler, d gecikme olarak adlandrlr. gecikmenin sresi genellikle ok kktr ve hatta bazen nceden tahmin edilebilmesi nedeniyle, sfr olarak dnlebilir. Genel olarak para otoriteleri politikada bir deiiklik ihtiyacn, ok hzl bir ekilde tehis eder. Gecikmelerle ilgili temel tart ma, d gecikmenin uzunluu etrafnda toplanmaktadr. Ayrca d gecikmenin dei TOPLAM GECKME GECKME Tehis Gecikmesi Uygulama

Gecikmesi Uygulama Gereksinimi Uygulama iin tehis gereksinimi Politikada deiiklik DI GECKME Politikadaki deiiklie bal olarak hedef deikeninde deime } }} t0 t1 t2 t3 kenlii sorunun nemini daha da arttrmaktadr. Gecikme istikrarl ekil: 23.2. Para Politikas Uygulamalarnda Gecikmeler. (dzenli) deildir. D gecikme henz bilinmeyen nedenlerle, alt aylaiki yllk dnemler arasnda deimek tedir. - 390

Gelimi lkelerde geni bir sermaye piyasasnn varl ve finansal araclarn eitlilii, para arzndaki deimelerin fiyatlar genel dzeyinietkileme sresin rmektedir. Oysa lkemiz gibi gelimekte olan lkelerde sermaye piyasas yeteri kadar gelimediinden ve banka d finansal araclarn yaygn olmay para arznadki artn ksa srede talepeklinde mal ve hizmet sektrne yansmasna neden u nedenle Trkiye'deki d gecikmenin aydan itibaren balayabileceini sylemek mmkndr. Para politikasnda gecikme trleri nelerdir? D Gecikmenin Deikenlii ? . Para palitikasnda dgecikmenin neden deiken olduunu aklaynz? Gecikmelerin deikenliiyle ilgili yaygn bir literatr maalesef bulunmamaktadr. M. Friedman ve Anna Schwartz, gecikmelerin olduka deiken olduunu bulmulardr. Bir baka deyile para arznn GSMH zerindeki etkisi uzun zaman sonra ve deiken gecikmelerle olmaktadr. te bu nedenle Friedman'a gre, konjoktre gre ayarlanabilir (durumagre) para politikas uygulanamaz. Gecikmelerin deikenlii para arznn ayarlanmasnda merkez bankasnn roln nemsizletirmektedir. Friedman'a gre parasal dalgalanmalarn doruk ve dip noktalar ekonomik dalgalanmalarn doruk ve dip noktalarn nceler. nk para stounun miktar ve deime yn menkez bankasnn alaca kararlara baldr. Ar monetarist iktisatlarn gecikmelerle ilgili dnceleri onlar merkez bankasnn mdahalelerinin zararl olduuna inancna gtrmtr. Ar keynesgiller ise merkez bankasnn mdahalesini ikinci plana maliye politikasnn arkasna koymak istemektedir. Bu iktisatlar merkez bankasn hem yararsz hem de ldrc bulmaktadr. Daha lml monetaristler ise tahmin gecikmesi sorununun konjoktre kar uygulanan para politikasnn tm istikrar salayc etkilerini yok edecek kadarbyk olduuna inanmaktadr. Ilml Keynesgiller ise para politikasnn muhtemelen faiz oranlarn ve kredi yetersizliini giderebileceini ve yaplacak ayarlamalarn maliye politikas ile birlikte ayn zamanda uygula-

nrsa harcama kararlarn etkileyeceine inanmaktadr. D Gecikmenin Kaynaklar Para politikasnn uygulanmasyla ilgili d gecikmenin belli bal kaynaklar unlar olabilir: . Ak piyasa ilemlerinin bankalarn fon arz zerindeki etkisi zaman alabilir. rnein ak piyasa satn almlaryla para arzndaki art salanmas, bylece bankalara yeni dn verilebilir fonlar salanmas ve bankalarn bu ek fonlar kredi olarak deerlendirmesi ve bu srada kaydi para yaratarak para arzn etkilemesi olduka uzun bir zaman alabilir. . Ekonomide basit bir varsaymla tm aktiflerin para ve tahvil olarakblnmesi para talebi ni belirleyen etmenleri grmek asndan yararl olabilir. Ancak gerek hayatta finansal aletler ok eitlilik arzetmektedir. Dolamdaki para ve vadesiz mevduatlarn yansra baka eitli vadeli mevduatlar olmak zere hazine bonolar, ksa vadeli tahviller, - 391

finansman bonolar, uzun vadeli tahviller vb. gibi bir dizi varlk vardr. Dolaysyla halk ellerindeki paray faiz getiren varlklara dntrmek istediinde ksa ve uzun dnem faiz oranlar decektir. Uzun dnem faiz oranlarndaki dme faize duyarl harcamalar etkileyecektir. Builemlerin gereklemesi de olduka uzun bir zaman halkas iinde olacaktr.

. Faiz oranlarndaki bir dmeye bal olarak yatrm harcamalarnda hemen bir art olacan sylemek mmkn deildir. Yani yatrm projelerinin yaplmas ve yrrle konmas zaman alr. . te yandan yatrm harcamalarndaki artn arpan etkisiyle milligeliri arttrmas da bell ikmeyle olacaktr. . lkemiz gibi gelien bir lkede, gelimi lkelerdeki gibi finansalaletler gelitiinden ve yatrmlarn byk bir ksm devlet tarafndan yapldndan ve bte aklar merkez bankas tarafndan finanse edildiinden para arzndaki deimelerin ekonomi zerindeki etkisi daha ksa zamanda ortaya kmaktadr. Yukardaki analize benzer bir analiz, kstlayc para politikas iin de yaplabilir. Ancak geniletici politikalarla daraltc politikalarn ayn hzla sonu verip vermeyeceini sylemek mmkn deildir. Para politikasnn baars, ekonomi zerinde geniletici ve daraltc etkileri olan gleri kullanma yeteneine baldr. Ancak bu etkiler nceden kolayca tahmin olunmayacak bir zaman aralnda alr. Para politikasnda dgecikmenin kaynaklarnelerdir? zet ? Para politikasnn baarl olabilmesi iin para otoritelerinin izleyecekleri politikalarn zamanlamasn ve etkilerini not alarak aktaran mekanizmalarnn iyi bilinmesi gerektirir. Bu konuda pek ok gr gelitirilmitir. Bunlardan en nllerinden birisi para faiz yatrm milli gelir ilikisidir.

te yandan ekonomi zeinde para politikasnn etkisi gecikmeli olarak ortaya kar. Bu konuda biri i dieri d gecikme olmak zere iki gecikmesz konusudur. Para politikasnn i gecikmesi ksadr. Oysa

ra politikasnn d gevikmesi hem uzun hem de deikendir. Bu nedenle Milton Friedman skabit oranl parasal byme politikas nermektedir. - 392

Sorular 1. Parann aktarm mekanizmasnda aadakilerden hangisi faiz kanaldr? a. M I r Y b. I M Y r c. M r I Y d. Y I r M e. Y M r I 2. Aadakilerden hangisi dviz kuru kanaldr? a. M r E NX Y b. M r NX Y c. M r I NX Y d. M r I Y e. M Y 3. Aadakilerden hangisi Tobin'in q teorisine dayal parann aktarm mekanizmasn gstermektedir? a. M q Pe I Y b. M Pe q I Y c. M q Y d. M q I Y e. M q 4. Aadakilerden hangisi tehis gecikmesidir? a. Politikada deiiklik yaplmasna kadar geen zaman b. zlenen politikann ekonomiygi etkiledii zaman c. D gecikmenin deikenliinin neden olduu gecikme d. Uygulama gecikmesi e. Uygulama gereksinimi 5. Para politikasnda hangi gecikmeler ksadr? I. D gecikme II. Tehis gecikmesi III. Uygulama gecikmesi IV. Politikada deiiklik yaplmas a. I, II b. I, III, IV c. I, IV d. III, IV e. II, III, IV - 393

Kaynaka PIERCE D. and SHAW D. M., Monetary Economics, Herwords, London, 1979. PARASIZ M. lker, Para Politikas, Ezgi. Bursa, 1996. MISHKIN Frederic, The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Scott Foresman, Boston, 1989. MISHKIN, Frederic, Symposium on Monetary Transmission Mechanism; The Journal of Economic Perspectives, val 9. No. 4, 1995. MELTZER, Allan, Monetary, Crcelit (and of hers) Transmission Process; A monetarist Perspectives, Journal of Eonomic Perspectives. V: 4, No: 9. CECCHETTI, Stephen, Distinguishing Theories of Monetary Transmission Mechanism. Federal Reserv Bant St Louist Reviaw Vol: 77, No: 1995.

PARASIZ, M. lker., Monetarism ve nl Monetarist ve Keynesgilktisatlarla Syleiler, Ez ursa, 1996. - 394

N TE 24 Bte Aklar, Bor Politikas ve Enflasyon Bu nitede...

Bu nitenin amac lkemizin de yllardr yaamakta olduu enflasyonist srecin olumasnda ve devam etmesinde kamu ekonomisi alanndan kaynaklanan etkenleri ortaya koymaktr. nitenin balangcnda bte a tanmlanacak, daha sonra bte ann etkileri finansman biimine gre farkl yaklamlar erevesinde ele alnacaktr. nite kamu borlarnn ynetimi ileilgili zet bir bilgiden s rnn enflasyon ilebalants aklanarak srmekte ve nitenin sonunda Trkiyeuygulamasndan ksaca szedilmektedir. alma Biimine likin Olarak...

niteyi dikkatle okuyunuz. nite iinde ve sonundaki sorular doru bir biimde cevaplamadan dier niteye gemeyiniz. nitenin yeterince anlalabilmesi iin burada kullandmz kavramlardan size yabanc gelenleri kitabn daha nceki nitelerinden ya da dier iktisat kitaplarndan bakarak hatrlaynz. Gerekli grrseniz nitenin sonunda verdiimiz kaynakadanulaabildiiniz kitaplara bavurunuz. ni r alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 395

. . BTE AII VE DEVLET BTES KISITI Bte an tanmlayp trleri hakknda bilgi vererek konuyu ele almaya balayacaz. Daha sonra devletin bte kstn forml olarak ortaya koyup, bte a ve bunun finansman ile ilgili aklamalarmz bu forml erevesinde gelitireceiz. Bte anedir? Bte A ve Trleri Belirli bir dnemde, normal olarak 1 ylda, geleneksel yntemlerle eldeedilen, vergile r ve vergi d olaan gelirlerden oluan devlet gelirlerinin ayn dnem ierisinde gerekleen devlet harcamalarn karlayamamas durumuna bte a denir. Birinci Dnya Sava ile birlikte, kamu harcamalarnn geniledii, eitlendii ve bte aklarnn nem kazanmaya balad yeni bir dnem almtr. kinci Dnya Sava sonrasnda ise birok lkede uygulananKeynesyci iktisat politikalar sonucu, kamu harcamalar istikrar ve byme gibi ekonomik hedeflere ulamann bir arac olarak kullanldndan, kamu aklar srekli olarak artmtr. Sosyal refah devleti anlay da kamu harcamalarnn srekli artmasna katkda bulunmu ve kamu harcamalarnn kamu gelirlerini amas normal karlanmaya balanmtr. Bylece Klasiklerin bte dengesi ilkesi yerine, ekonomik dengenin salanmas ve gereinde mali dengeden fedakarlk edilebilecei gr benimsenmitir. 1970 li yllarda petrol oklaryla balayan ekonomik kriz srecinde, kamu kesimi hemen hemen tm lkelerde ak vermitir. Yine bu yllarda Keynesci anlay eletiren Liberal Parasalc politikalarn n plana kmas ve uygulamaya konulmas, kamu kesiminin aklarn daha da artrmtr. Teorik erevede kamu kesiminin klmesini ngren bu yaklama gre; kamu gelirleri azaltlmal ve zel kesimin faaliyet alan geniletilmelidir.

Bu anlay ierisinde birok lkede kamu gelirlerini azaltc uygulamalar srerken, eitli sebeplerle kamu harcamalar azaltlamam ve bunun sonucu olarak da kamu aklar daha da artmtr. ? 1970'li yllarda bte aklarneden artmtr? Yine 1980 li yllarda poplarite kazanan Arz Ynl ktisat Kuram nca vergi oranlarnn drlmesinin alma isteini tevik edecei, tasarruflar ve yatrmlar artraca, bu sayede ekonomik bymenin canlanaca ve buna bal olarak vergi gelirlerinde ortaya kacak art sayesinde bte aklarnn artmayaca, hatta azalaca ileri srlmtr. Ancak uygulamada bte aklarnn byd gzlemlenmitir. 1980 li yllarda uygulanan sk para politikalar ve yksek enflasyonabal olarak dnyada reel faiz oranlar ykselmitir. Yksek faiz oranlar lkelerin birikmi borlarna daha fazla faiz demelerini gerektirdiinden, bte aklarnn artmasnda faiz oranlarndaki artn etkisi de byk olmutur. Yirminci yzyl boyunca hemen hemen her lkede bte aklarnn ? giderek bymesine yol aan fiili durumlar ve ekonomik dnce akmlarndan kaynaklanan nedenler nelerdir? - 396

? Bte aklar iki ksmda incelenebilir. Bunlardan ilki ekonomideki konjonktrel dalgalanmaya bal olarak oluan dnemsel bte adr. Ekonominin durgunluk dneminde devlet gelirleri azalrken, harcamalar artar, dolaysyla bte a byr. Konjonktrn genileme ve refah dnemlerinde ise devletin gelirleri artar ve bte a azalr. Bte aklar zerinde bu dalgalanmalarn oluturduu etki devrevi bte a ile llr. kincisi ise yapsal aktr. Bu, konjonktr dalgalanmalarnn farkl dnemlerdeki etkilerine bal olmayan bte adr. Dier bir anlatmla yapsal ak, ekonominin kt dzeyi potansiye dzeyinde ikenyani ekonomi tam istihdamda iken var olan aktr. Buna tam istihdam bte a da denir. Dnemsel ve yapsal bte akavramlarntanmlayarak bir konjonktr dnemi boyunca (ekonominin daralma ve genileme dnemleri boyunca) bu iki ak tr arasndaki ilikinin nasl olduunu tartnz. Devlet Btesi Kst Hanehalklar ve firmalar gibi devlet de bir bte kst ile kar karyadr. Devlet harcamalarnn finansman yntemleri bu bte kst erevesinde zetlenebilir. Basit bir forml ile bte kstn u ekilde yazabiliriz: (G-T) + iB = D H + D B PPP Bu ekildeki bir formlasyon devlet harcamalarn iki ksma ayrmaktadr: Devletin mal ve hizmet alm iin yapt harcamalar (G) ve faiz demeleri (iB). Burada i devletin borlar iin dedii nominal faiz orann, B ise borlarn parasal deerini gstermektedir. Hkmetin gelir kaynaklar, transfer harcamalar sonras net vergi haslat (T), ilave borlanma (.B) ve parasal tabanda yaplan art, yani ilave parabasmaktr (.H ) . Bte kst iin yazlan denklemde soldaki ilk terim; (G - T) birincil ak, temel ak veya faiz-d bte a

olarak adlandrlmakta ve reel olarak ifade edilmi harcamalarn net vergi gelirlerini at durumu ifade etmektedir. kinci terim fiyatlar genel dzeyine blndnden devletin borlar iin denen faizlerin reel deerini gstermektedir. Bu ekildeki bir ayrm btede kamu borcunun rolne dikkati ekmek iindir. Eitliin sa taraf, bte an kapatabilmek iin iki yntemin bulunduunu gstermektedir. Bunlardan ilki para ihracnn reel deeri, D H P kincisi ise ilave bor (hazine bonosu veya devlet tahvili) ihracnn reel deerini gsteren D B P dir. Parasal tabandaki art dlama etkisi oluturmadndan, toplam talebi bor stokundaki arttan daha fazla artrr. Bu nedenle hkmetler ekonominin durgunluk dnemlerinde parasal taban, genileme dnemlerinde de bor stokunu artrarak bte an finanse etmek isteyebilirler. Dier bir anlatmla, ekonomide eksik istihdam var iken, parasal taban - 397

! ? ! ? artrlarak fiyat dzeyi ykseltilmeden bte a giderilebilir. Tersi birdurumda, ekonomide talep gl ise bte an para basarak gidermek toplam talebi daha da artrarak enflasyona neden olacandan borla finansman tercih edilir. Dlama (crowding-out) etkisinin ne olduunu ve nasl ortaya ktniktisat derslerinizden hatrlaynz ve para basmann neden bu etkiyi ortaya karmadndnnz. Hkmetler neden bte aklarnn hepsini para basarak finanseetmemektedir? BTE AIININ FNANSMAN VE EKONOMK ETKLER Belirli bir dnemde kamu kesiminin byk bir blmnn gelir ve giderlerini gsteren devlet btesi, lkede maliye politikas uygulamasn belirler. Hkmetler bte uygulamalar erevesinde;

. Mal ve hizmet satnalmlar ile dorudan toplam talebi etkiler, . Transfer demeleri (sosyal gvenlik, isizlik sigortas, faizler vb) ileharcanabilir gel ir dzeyini etkiler, . Vergiler yoluyla harcanabilir gelir dzeyini etkiler. lk maddede toplam talep dorudan etkilenirken son iki maddede gelirdzeyindeki deiiklie bal olarak toplam talep etkilenir, burada dolayl bir etkilenme sz konusudur. Devletin harcamalaryla gelirleri arasnda birincisi lehine olan fark gsteren bte aneden hem akademik hem de politik evrelerin youn ilgi odadr? Bunun nedenleri; ksmen bte ann dier birok deikenlerin davranlarn yanstan istatistiki bir zet olmas, ksmen de an finansman ile ilgilidir. Yukarda da bir lde akladmz gibi an finansman; vergi gelirlerini artrmak, devlet harcamalarn azaltmak, bor senetleri ihrac veya para baslmas ile salanmaktadr. Bte ann ekonomi zerindeki etkisini iyice kavrayabilmek iin bu yntemlerin etkilerine bir btn olarak bakmak gerekir. Bte aklarnn olumsuz etkileri, finansman yntemine bal olarak; . Yksek faiz oranlar . Dk tasarruf dzeyi . Dk ekonomik byme .

Cari ilemlerde ak . Enflasyon eklinde sralanabilir. Bte ann finansman para baslarak salanyorsa veya borlanma merkez bankasndan yaplyorsa; buna monetizasyon veya parasallatrma denir. . - 398

Miktar kuram erevesinde deerlendirirsek; para arznda, parasal tabandaki genileme sonucu oluan, art fiyatlarda ykselmeye yol aar. Keynesyen yaklam erevesinden bakldnda, para arzndaki art, dorudan toplam talebi artrarak tam istihdama yaklaldnda yine fiyatlarn ykselmesine neden olur. zellikle gelimekte olan lkelerde sermaye piyasasnn yeterince gelimemi olmas ve bte aklarnn ok byk miktarlara ulamas, para basmay zorunlu klar. Para baslmas ise fiyatlarda arta yol amaktadr. Fiyatlardaki art, dviz kurunda gerekli ayarlamalar yaplmazsa lkenin d piyasalara ynelik rekabet gcnn azalmasna neden olur, bylece ihracat azalrken ithalat artar. Sonuta d ak byr, lke iinde retim dzeyi der, isizlik artar ve gelimekte olan lkelerin balca amac olan ekonomik byme salanamaz. ? Bte alkenin dticaretini nasl etkiler? ? Bte aher zaman enfasyona neden olur mu? Bte ann enflasyona neden olmas iin, an geici deil srekli olmas ve para baslarak finanse edilmesi gerekir. An para basarak finansman, gelecek kuaklara yk getirmeyen bir yol olmasna ve faiz oranndaki artn neden olduu dlama etkisini oluturmamasna ramen, para basmak yerine ou kez borlanmaya gidilir. Borlanmaya gidilmesinin en nemli nedeni enflasyondan kanmaktr. imdi bte ann borlanma ile finansmanna ynelik aklamalarmz farklteorik model erevesinde srdrelim. Standart Neoklasik Model Eer bte a vergi indirimi sonucu olumusa, sz konusu an i borlanma ile finanse edilmesi durumunda, devlet tarafndan ihra edilen kamu menkul kymetlerini (hazine bonosu, devlet tahvili gibi kamuborlanma senetleri ni) zel kesimin net servetine dahil etmek gerekmektedir. Kamu borlanmas nedeniyle ortaya kan gelecekteki bor faiz veanapara demelerini de kapsayan yksek verg iler, cari dnemde zelkesim tarafndan tam olarak alglanamaz ve bugnk deerine iskonto edilmezse zel tketimi artrc etkisi olan net servet etkisi ortaya kacaktr. Bylece devletin bugnk vergilendirmeyi gelecek kuaklara nakletmesi, toplam tketici talebinde genilemeye yol aar. Kaynaklarn tam olarak istihdam edildii varsaym altnda, toplam retim dzeyi sabit kaldndan, cari tketimdeki art tasarruflarda de neden olacaktr. Ulusal tasarruf dzeyinin dmesi, da kapal bir ekonomide, arzulanan

tasarruflarla yatrm arasnda dengeyi salayacak olan beklenen reel faizlerin ykselmesine yol aar. Yksek reel faizler, yatrmlarda dlama etkisi yaratr ve uzun dnemde retken sermaye stokunun dmesine yol aar. Bu yzden kamu borcu gelecekteki kuaklara daha dk bir sermaye stoku aktarmak yoluyla, kuaklar arasnda bir yk transferineneden olur. - 399

Da ak kk bir ekonomide, bte aklarnn uluslararas sermayepiyasasnda ekillenen tkisi, ihmal edilir dzeydedir. Bu durumda bte a bulunan lke iin dardan borlanmalar artar. Yine tam istihdam dzeyinde cari tketimdeki art ithalat tevik ederek cari ilemlerde aa neden olur. Eer lke, dnya piyasalarn etkileyecek kadar byk ise, ya da ulusal borlardaki art bor veren lkelerin daha yksek faiz talep etmelerine neden olursa, beklenen reel faiz oranlar bu lkede ykselir. Bylece ak ekonomilerde bte ann dlama etkisi ilertir. Bu da dolaysyla uzun dnemde sermaye birikimi oluturma eilimini zayftr. Eer dnya apnda lkelerin bte aklar hzla artyorsa, uluslararas sermaye piyasasnda reel faiz oranlar ykselir vedlama etkisi her lkede gzlenir. Bte aklarekonominin ddnya ile olan ilikilerine gre gelecek kuaklar zerinde ne tr etkiler yapar? Keynesyen Yaklam ? Keynesyen modellerde, bte aklar ve aklarn finansmannda kullanlan yntemlerin para ve mal piyasalar zerindeki etkileri n plana kar. Bte aklar vergilerdeki azaltan ya da harcamalardaki arttan kaynaklanmsa, oaltan etkisiyle milli geliri artrr. Ekonomide gelir artna bal olarak ilem amal para talebi de artar. Para talebindeki art, (para arz sabitken) faiz oranlarn ykselterek ekonomide dlama etkisinin olumasna yol aar. Ancak Keynesyen yaklamda ekonomide eksik istihdam varsa bte aklar dlama etkisi yaratmaz. Eksik istihdam yoksa, toplam talepte art yaratarak zel kesim yatrmlarnn artmasna neden olur. Yani faiz oran ykselmesine ramen satlardaki art yatrmlar tevik eder. Ancak tam istihdama yaklaldnda dlama etkisi kendini gstermeyebalar. Keynesyen yaklamda bte aklarnn ekonomi zerindeki etkilerinin belirlenmesinde ekonominin istihdam seviyesinin ve konjontrdnemlerinin nemi nedir? Keynesyen analiz bte aklar nedeniyle srekli borlanmay hakl grmez. Hanehalklar

gibi devlet de dengeli bte yapmaldr. Ancak Keynes in iaret ettii tasarruf paradoksu erevesinde, eer tm hanehalklar tasarruflarn artrrsa, tasarruflardaki bu art gelir akmndan szntlarn bymesi nedeniyle toplam talebi azaltr. Toplam talebin azalmas retimin dmesine ve isizliin artmasna neden olur. Keynes egre hkmet bu dengelere di lidir. Durgunluk dnemlerinde, bte an kullanarak geniletici maliye politikas ile durgunluu nlemelidir. Ekonominin refah dneminde ise tersi politikalar izlenmelidir. Dolaysyla Keynesyen analizde hanehalk iin denk bte akll bir davran iken, hkmet iin her zaman doru kabul edilmez; ksa ve orta dnem iin konjonktre zt ynde bte ann kullanm uygun grlr.

Keynesyen modellere servet dahil edildiinde, modeller daha dinamik bir ileyi yapsna kavuur. Bte aklarnn borlanma ile kapatlmas, kamu kesiminin eninde sonunda geri demek durumunda olduu bor stokunda arta neden olur. Eer borlanma ile salanan fonlar kendi kendini deyecek yatrmlar iin kullanlmamsa, gelecekte vergi ykartacaktr. Keynescil gi ykn alglamada hanehalklarnn yeterince duyarl olmadn, alglama tam olsa bile; hanehalklarnn bencil bir - 400

yaklam iinde sz konusu vergilerden katn ileri srlerek kamu menkul kymetlerini net servetin bir paras sayarlar. Bte aklarnn borlanarak finanse edilmesi durumunda, kamu menkul kymetleri zel kesimin net servetinin bir parasn oluturduundan ve bunlara ynelik faiz demelerinin de dikkate alnmas gerektiinden, zel kesimin net servetinde bir art olur. Servetteki art mal piyasasnda geniletici etki yaratr. Para piyasasnda ise para talebindeki art sonucu daraltc etki oluur. Bu durumda faiz oran ykselir ve dlama etkisine neden olur. Milli gelir zerindeki net etki ise bu iki piyasadaki servetetkisinin byklne gre ekillenir. Bte aklarnn para ile finanse edilmesi durumunda, para arz artar. Para da servetin bir unsuru olduundan servet de artar. Para arznn artnn neden olduu para piyasasndaki genileme ksmen servet art ile dengelenirken, mal piyasasnda genileme grlr ve milli gelir dzeyiykselir. Ricardocu Denklik Teoremi ?

Hkmetin harcama kalplarn sabit tutarak vergileri indirmesi veyavergiler, sabit tutarak kamu harcamalarnn ar trlmasyla oluan bte a borlanma ile finanse edilirse, zel kesimin harcamalar zerinde etki yaratmaz. Yani ulusal tasarruf, yatrm ve cari ilemler hesab bu durumdan etkilenmeyecektir. nk gerekte yaplan, vergiyi cari dnemyerine gelecek dnemde almakt mu borlanmas nedeniyle gelecekte borcun anapara ve faiz demeleri iin ortaya kacak olan vergilercari dnemdeki zel kesim tarafndan tam olarak alglanr ve bugnkdeerine iskonto edilir. Cari dnemdeki vergilerd zalma cari kullanlabilir geliri arttrabilir, ancak ileri grl hanehalklarnn cari dnemdeki tketimi deimez. nk imdiki vergi indirimi gelecekteki yksek vergilerle dengeleneceinden onlarn yaam boyu servetini etkilemez. Buyzden vergiler azald iin t uflar ykselir.

Bylece bte aklar sonucu kamu tasarruflarndaki d, zel kesim tasarruflarndaki art ile dengelenmektedir. Toplam tasarruflar deimedii iin faiz oranlar ve yatrmlar etkilenmemektedir. Dolaysylagelecekte konulacak vergiler n tam olarak alglanmas ve bugnk deerine iskonto edilmesi durumunda kamu menkul kymetleri zel kesiminnet servetinin bir para s olarak deerlendirilmez. Sonuta vergi deiiklii biiminde duruma gre uygulanan maliye politikas etkili olmaz veyakamu borlanmas herhangi bir reel etki oluturmaz.

Keynesyen ve Ricardocu denklik yaklamlarnda kamu borlarnn hanehalklarnn davranlarzerindeki etkilerinin farkllhangi varsaymlardan kaynaklanmaktadr? Ricardocu denklik teoreminin nde gelen savunucusu Robert Barro dur. Barro ya gre bugnk vergi indirimi bte a ile sonulanr. Bte aklar iin hkmet bor senedi (rnein hazine bonosu) ihra etmise, bu senetlere sahip olanlar kendilerini zengin hissedebilir. Ancakgelecekte bu bo r ve faizleri demek iin vergi deyecek olanlar kendilerini ayn derecede fakir hissedeceklerdir. Dolaysyla bugn sahip olunanhkmet bonolar net serveti oluturmaz. Ancak bu bonolarn deeri, eer sadece gelecekte konulmasna neden olaca vergilerin iskontoedilmi deerini aarsa net servet olarak alglanabilir. - 401

R. Barro kamu menkul kymetlerinin deeri ile gelecekteki vergilerinbugnk deerini iliki endirerek, bu gnk ve gelecek nesiller modeli erevesinde, yaayan kuaklarn etkin bir nesilleraras servet aktarmas ile gelecek kuaklara baland lde, kiilerin sonlu hayatnn, bir tr sonsuz hayat ekline dntn ileri srerek denklik teoreminin geerliliini kantlamaya alr. Barro ya gre, vergi deyicileri, hkmetin faiz demelerini yerine getirebilmesi iin kendilerinin gelecekte ykmllk altnda olacaklarnn farkndadrlar. Dolaysyla bireyler unu gzlemlerler: gelecekteki yksek vergiler cari dnemdeki dk vergilere eittir. Daha nce birok iktisatnn iaret ettii gibi, yksek kamu borcundan kaynaklanan gelecekteki faiz yknn ou cari dnemin vergi deyicilerinin lmnden sonra ortaya kar. Burada Barro nun katks insanlarn ocuklarna miras braktklardr. Nesiller kendilerinden sonraki nesilleri dnrler, ocuklarna devrettikleri vergi yk hakknda kayg duyarlar. Buradan hareketle, bugnn vergi ykmlleri vergi indirimine kar, gelecekteki vergiyi karlayabilmek iin tasarruflarn artrarak tepkide bulunurlar ve gelecek nesile daha ok miras brakrlar. Dolaysyla bte ana neden olan vergiindirimi tasarrufu te ime gitmez. Ulusal tasarruf, yatrm ve faiz oranlar etkilenmez. Bu teoremin geerlilii tam istihdam varsaym altnda yaam srelerinin sonsuz olmas ve nesiller aras transferlerin var olmasna baldr. Ancak birok aratrma cari dnemde gzlenen vergi indiriminin cari dnemin tketimini artrd sonucunu ortaya koymutur. zellikle hkmet ve hanehalklarnn zaman boyutlarnn farkll, belirsizlik, likidite snrlamas, vergilerin marjinal tevik etkilerinin varl ve her kuakta ocuksuz veya ocuklarnn refah ile fazla ilgilenmeyen hanehalklarnn bulunmas gibi unsurlar ne srlerek Ricardocu denklik teoreminin ilemedii ortaya konulmaktadr. Ricardocu denklik teoreminin ierii nedir? Teoremin varsaymlarn gereki buluyor musunuz? Teoremin geerliliini snrlayan faktrlernelerdir? KAMU BORLARININ YNETM ?

Bor ynetimi her lkede parlamentonun koyduu kurallar erevesinde hazine tarafndan yrtlr. Hazine az ya da ok srekli ekilde kamu borlanma senetleri satmaktadr. Hazine borlarnn ou da vadesi gelen borlarn denmesi iin yaplmaktadr. Bor ynetiminde temelamalar; ekonomide arzulanan l dzeyini korumak, faiz maliyetlerini asgari dzeye indirmek ve borlanma senetlerinin vade yapsn ekonomide istikrar destekler biimde ayarlamak eklinde zetlenebilir.

Temel amalardan hareketle bor ynetimi iin genel bir tanm yaplrsa; Bor ynetimi bir lkenin ekonomik politikalarna yardmc olmak amacyla kamu borlarnn miktarnda ve bileiminde deiikliklerin yaplmasdr. Bor ynetimi lkenin temel ekonomik politikasndan ayr dnlemez. Bu yzden bor ynetimi lkede uygulanan para vemaliye politikalar ile b eerlendirilmelidir. Bor ynetimi nedir? Bor ynetimi bir iktisat politikastr olarak deerlendirilebilir mi? Bor ynetiminin ama ve aralarnelerdir? ? - 402

Kamu borlarnn miktarnda ve bileiminde oluacak deiiklikler ekonomi zerinde farkl etkiler meydana getirir. rnein ekonominin durgunluk dneminde ksa vadeli borlanmaya ynelmek, enflasyon dneminde ise uzun vadeli bir bor yaps oluturmak ekonomiyi dzeltici yndeetkiler. nk ksa vadeli borlar daha likit ve daha d tli olduklarndan harcamalar tevik eder, durgunluu amada olumlu katk salar. . Kamu bor belgelerinin bankalara satlmas ile dorudan kiilere satlmasaynetkileri dourur mu? Kamu bor belgelerinin bankalara satlmas ile hanehalk ve firmalara satlmas farkl etkilere sahiptir. nk bankalara satlmas durumunda kredi hacmi genilerken; hanehalk, firmalar ve para yaratmayan kurumlara satlmas durumunda byle bir etki ile karlalmaz. ! Bankalarn kaydi para yaratma mekanizmasnhatrlaynz. Yukardaki paragrafbu bilgileriniz erevesinde deerlendiriniz.

Bor ynetimi politikasnn bu tr etkileri dikkate alndnda, zaman zaman dier ekonomi politikalaryla atma iinde olduu grlr. yleki; enflasyonist d bankas sk para politikas izler, faizlerin yksek olmasn tercih eder. te yandan devlet btesi ak veriyorsa bu sk para politikas etkisiz hale gelebilir. te yandan merkez bankas yksek faiz politikas izlerken, hazine faiz giderlerinden tasarruf salamak iin ksa vadeli borlanmaya ynelebilir. Bu da para akn hzlandrd iin enflasyonist etki yapar. Bu tr atmalar minimuma indirmek bor ynetiminin temel grevidir. Bor ynetimi ile ilgili olaanst durumlar ise konsolidasyon (tahkim) ve konversiyon (deitirme) olarak tanmlanr. Konsolidasyon; devletin vadesi dolan borlarn demede glkle karlamas durumunda, bu borlar belli bir sre iin dondurarak, uzun vadeli bor haline getirmesidir. Konversiyon ise, bor ykn hafifletmek amacyla yksek faizli borlanma belgelerinin dk faizli belgelerle deitirilmesi ilemidir. ? Olaan ve oloanst bor ynetimi ilemleri nelerdir? Olaanst

ilemlere hangi durumlarda bavurulacandnyorsunuz?

Kamu borlaryla ilgili olarak, her yl bte grmeleri srasnda, yada lkenin iinde bu k koullarn tartlmasnda ilk sralarda bu borlarn ulat yksek miktarlar yer alr. Ancak son yllarda zerinde durulan nemli bir kavram; borlarn nominal deerinin gayrisafi milli haslaya orandr. Bte aklar nemli dzeylerde iken, borlarn gayrisafi milli haslaya oran artacana azalabilir de. Bte ann nominal deeri, bortaki deimeye (D D) eit olduundan, bu elikili durum garip grlmez. Buradaki sorun; Bor/GSMH orann sabit tutacak bte ann hangibyklkte olacadr. Bu orann sabit kalmas Bor/GSMH oranndaki deimenin sfr olmas demektir. Bu oran iin pay ve paydadaki terimlerideimeler eklinde ifade edersek (veya logaritmik olarak yazarsak) Bor/GSMH byme orannn; borcun byme oran (D D = d) ile nominal GSMH nn byme oran (.PQ=p+q) arasndaki farka eit olduunu grebiliriz. ! P= fiyatlar, Q =retimi gsterdiinde nominal GSMH = PQ olacaktr.Bundaki byme yani.PQ, fiyat artoran(p) ile retim artorannn (q) toplamna eit olacaktr. Borcun artoranndadile gster - 403

diimizde,borcun nominal milli gelirdeki artorankadar artmasiin d=p+q eitlii salanmaldr. stikrarl bir Bor/GSMH oran iin d = p + q olmaldr. Yani borcun byme oran nominal GSMH nn byme oranna eit olmaldr. Bu eitliin her iki tarafn mevcut bor miktar (D) ile arparsak, Bor/GSMH orann sabit brakacak dzeydeki bte ana ulam oluruz. Yani dD = ( p + q)D.

rnein nominal GSMH nn byme oran 1996 yl iin %60 ve mevcut borlar 2 katrilyon TL ise, Bor/GSMH orann sabit brakacak bte a 1.2 katrilyon TL dir. Bu basit hesaplama u ilgin sonucu aklar: Nominal GSMH nn byme hz ile halihazrdaki borcun arpm, bte ana eit ise bu ak ok nemli grlmeyebilir. nk kamu borcuekonomik bymeye oranl bizi 1980 li yllardaki R. Eisner ve P. Pieper in aratrma sonularna gtrr. Bu aratrmada resmi makamlarca aklanan bte aklarnn abartl olduu, nk enflasyonun etkisinin ve hkmetin yapt yatrmlarn dikkate alnmad ne srlerek bte aklarnn ok nemli olmad vurgulanmaktadr. rnein bir bilgisayar bir firma tarafndan satn alndnda yatrm mal saylp amortismana tabi iken (yani gider yllara yaylrken) hkmet aldnda o yln gideri iinde grlr. Dolaysyla bte ak rakam byr. Yine enflasyon orannn yksek dzeylerde seyretmesi an reel deerini drr. Tabii ki kamu borcunun da iin bir snr vardr. Hkmetler bor belgeleri karl faiz demektedir. Bu ilave faizleri karlamak iin hkmet ilave borlanmaya gidebilir. Bu durumda Bor/GSMH orannn sabit kalabilmesi iin veya bor artnn sorun oluturmamas iin reel faiz oran, ekonominin reel byme oranna eit veya ondan dk olmaldr. Eer retimdeki reel byme oran reel faiz oranndan dk ise, hkmetin borlanma yntemiyle aklar finanse etmesi uygun olmaz. nk bunk bu durumda, Bor/GSMH oran srekli ykselir. Bor ynetimi uygulanamaz hale gelir. Olaanst bor ynetimi durumlar ile sk sk karlalr.

lkemizde kamu borlarnn GSMH ya oranou gelimilkeyegre olduka dktr. Ancak ora olarak grlmeyen

kamu borlarlkemizde en nemli ekonomik sorunlar arasnda saylmaktadr. Bunun sebebi sizce nedir? BTE AIKLARI VE ENFLASYON ?

Bte aklar ile enflasyon arasndaki ilikide, an finansman yntemi nemli rol oynar. Bilindii gibi bte aklarnn finansman iin ya ive/veya d tasarruf kaynaklarna (borlanmaya) ya da monetizasyonabavurulmaktad Hkmetin bte aklar iin merkez bankasna bavurmas, para arznn genilemesine neden olacandan, lkede fiyatlar genel dzeyinde art ortaya kar. Eer hkmet, merkez bankas dnda i piyasadanborlanma yoluna giderse ve nlar snrlysa, bu fonlar ekebilmesi iin faiz oranlarn ykseltmesi gerekir. Dier bir anlatmla, kamunun borlanabilmesi iin ihra edilen menkul kymetlerin getirisinin yksek olmas gerekir. te yanda bte a nedeniyle kamu bor katlar arzndaki art, bunlarn sat fiyatlarn drerek faiz oranlarnn otomatik olarak ykselmesine neden olur. Kamu borlanma katlarnn faiz - 404

oranlarndaki ykselme genel olarak tm faiz oranlarn yukar eker. nk dier fon talep edenler dn verilebilir snrl fonlar zerine hkmet ile rekabet halindedirler. Mali otoriteler (merkez bankas, hazine) faizoranlarnn is tikrarl olmasn hedef olarak belirlemilerse, bte ann neden olduu faizlerdeki ykselmeyi nlemek iin parasal taban geniletirler. Bylece para arz tekrar artar ve enflasyonist etki oluur.

borlanma yoluyla finansmanda, kamu menkul kymetleri bankalardndaki zel kesime sat ilem para arz zerinde bir etki oluturmaz. Ancak bankalar kapsayacak ekilde i borlanma geniletildiinde, mali otoriteler belli bir parasal bykl sabit tutmay hedeflemilerse, ekonomideki bte aklar faiz oranlarnn ykselmesine neden olacaktr. nk kamu kesiminin kredi talebi artacak buna karlk bankalarn kredi arz deimeyecektir. Dolaysyla kamu borlarndaki art faiz oranlarn yukar ekerken para arzn etkilemeyecektir. Yukardaki aklamalar erevesinde; eer bte aklar para arznda bir genilemeye neden oluyorsa, enflasyona neden olacaktr. Ekonomi ? de para arzndaki art hz, nominal milli gelir art hzndan fazla ise, piyasalarda enflasyonist bask oluacak, nihai mal, hizmet ve portfy fiyatlarnda art olacaktr. Dikkat edilirse burada toplam arz erisinin konumu dey varsaylmakta ve para arzndaki artn neden olduu toplam talepteki art sadece fiyat dzeyini ykseltmektedir. Toplam arz erisinin yatay olduu durumda para arzndaki artn etkisi nasl olacaktr?

borlanmada bankalarn nemli yer tutmas durumunda, bankalarn portfylerinde disponibilite, zorunlu karlklar ve ak piyasa ilemleri karl veya gnll kamu menkul kymetleri bulundurmalar, i borlarn bankalar sistemi iinde parasallamaya ve kredi arznda genilemeyeneden olur. Bu adan ba dnda, borlanma parasal genileme yaratarak enflasyona neden olmaktadr. Yine i borlanmann dk miktarlardan olumas ve ksa vadeleri iermesi durumunda kamu menkul kymetlerine bir para benzeri likiditeolma ilevi kazan drmaktadr. Bylece para arznn artna yakn bir etkinin meydana gelmesi olasdr. borlanmann enflasyonist etkileri servet etkisi erevesinde de deerlendirilebilir.

nk, hazinenin ihra ettii borlanma senetleri parayaok yakn olmalarnn yansra, fai e bulunmas nedeniyle servet unsuru olarak dnlebilirler. Bu durumda para arzndaki art gibi, kamu finansal katlarndaki art da zel kesimin net servetini artrr. Servetteki arta bal olarak toplam talep artaca iin esnek olmayantoplam arz durumunda flasyonist etki oluur. borlarn para arzngeniletici etkileri hangiartlar altnda orta? ya kar? borlarn enflasyonist etkileri nelerden kaynaklanr? Ho Olmayan Monetarist Aritmetik

Thomas Sargent ve Neil Wallace bte kstna dayanarak; uzun dnemde bte aklarnn borla finansmannn parayla finansmana gredaha fazla enflasyonist etkiy lduunu belirtmektedirler. Bu gr srekli bte aklarnn eninde sonunda enflasyona yol aacan savunmaktadr. nk bor yknn srekli artmas ve faiz demelerinin de bir sre sonra bte zerinde nemli bir paya sahip olmas durumun - 405

? da, hkmetin vergilerle veya daha fazla borlanma yoluyla finanse edemedii bte aklar sadece para basma yoluyla finanse edilecektir. Eer hkmet bugn aklarn para basarak finanse ederse, mevcutborcun faiz demesini finanse edecek miktarda p ara basacaktr. Ancak devlet parayla finansman iin be yl beklerse, bugnden itibaren be yl devam edecek borcun birikmi faiz demelerini finanse etmek durumunda kalacaktr. Yani be yl sonra bor daha byk olacak ve buna bal olarak enflasyon oran da daha yksek olacaktr.

Bu rnekte grld gibi bte ann para ile finansman tarihininertelenmesi, faiz biri enflasyonun daha fazla ykselmesine neden olmaktadr. Buna ho olmayan monetarist aritmetik denir. nk, gelecekteki enflasyon orannn bte aklaryla da ilikilendirilmesi monetaristlerce ho karlanmamaktadr.

Bu durumda temel sorun, bte ann para basma yoluyla m, yoksa bor yoluyla m finanse edileceidir. Sorunun zm ise retimin byme oranyla reel faiz oran arasndaki ilikiye baldr. Eer reel faiz oran retimin byme oranndan yksekse borla finansman yntemi tercih edilmemelidir. nk faiz demeleri byk yekn tutacakve Bor/GSMH orannda bir ar olacaktr. Bu bor ykndeki art karlamak iin devlet ya vergileri artracak ya da enflasyon orann artracak para basma yoluyla gidecektir. Eer reel faiz oran retimin byme oranndan dkse, o zaman hkmet Bor/GSMH orannda bir art olmakszn borla finansmana uzun sre devam edebilecektir. Bte aklarnn borla finansmanna devam etmenin makul karlanmashangiarta baldr? Enflasyonun Bte Aklar zerine Etkileri Enflasyon devletin bte a sorununu daha da arlatrr niteliktedir. nk enflasyon nominal faiz orann ykselttiinden devletin faiz demeleri artar. te yandan enflasyon yznden hkmet reel vergi kaybna urar. Tanzi etkisi olarak adlandrlan bu duruma gre; vergi toplamada uzun gecikmelerin olmas, yani vergi ykmllnn meydana geldii zaman ile verginin topland zaman arasndaki farkn uzun ve vergi sisteminin nominal gelir esnekliinin dk olmas

.H G-T + iB = + AB nin sandaki ilk terimi PPP

durumunda enflasyon, devletin reel verB ve ikinci terimi de, H gi gelirlerini azaltc etki yaparak bteBH aklarnn daha da bymesine nedenolur. G-T + iB = D BB + D HH PBPHP Enflasyonun bte aproblemini hafifleti D B ci yn de vardr. Bte kstnda enflasyon oran yer almad B iin bunu aka gremeyiz. Ancak bte kstnda yeni bir dzenleme ile enflasyon orann bu eitlie sokabiliriz. - 406

yle ki; bte kst alan B P D H H ile arpalm. Eitlik; H P ekline dnr. Burada; D B = b B hkmetin ihra ettii bor senetlerindeki (bonolardaki) yzde art , ( D H = h) H ise reel bono miktarn gstermektedir. Benzer ekilde, B ve H PP baz paradaki yzde deimeyi, G-T + iB = b B + h H PPP ise reel baz para miktarn gstermektedir. Eer reel bor miktar ve reel baz para istikrarl ise, borlardaki byme oran, b G-T = p H - (i-p) B PP ve baz paradaki byme oran, h (p H )

P enflasyon oranna eit olacaktr. Bu sadeletirme erevesinde enflasyon oran; p = h = b olarak yazlabilir. Dikkat edilirse bu koul ancak H P oranlarnn istikrarl olmalarna baldr. Bu yeni tanmlamalar erevesinde bte an yeniden yazarsak; - 407

? temel (birincil) a yalnz brakp enflasyon oranna gre yeniden dzenleme yaparsak B P Eitliin sandaki ilk terim enflasyon oran ile parasal tabann reel deerinin arpmdr. nin sabit tutulabilmesi iin, hkmet parasal taban yeteri miktarda artrarak gelir elde eder. Hkmetin enflasyon nedeniyle para basarak eldeettii bu gelir Seigni orage (senyoraj okunur) olarak isimlendirilir. Seigniorage farkl bir adan deerlendirirsek enflasyon vergisine ularz. yle ki; hanehalklar ve firmalarn ellerindeki reel para stoklarn sabit tutabilmek iin ellerindeki nominal paray enflasyon orannda artrmalar gerekir. Aksi taktirde, enflasyon mevcut nominal para stokunun reeldeerini arzu e dilen dzeyin altna drecektir. te halkn reel para stokunu sabit tutmak iin ilave nominal para taleplerinden kaynaklanan bugelir tr enflasyon vergisi olarak tanmlanr. Enflasyon, hanehalk ve firmalarn ellerindeki bonolara faiz deme ykmlln ortadan kaldrmaz. Fakat bte kst, Hkmetlerin dedikleri reel faiz hakknda endie duymalarn gerektirir. Bono sahiplerine nominal faiz oran ( i ) denmesine ramen, bono sahipleri bir ksm faizden vazgeerek yine bono satn almaktadrlar ki B oran sabit kalabilsin. rnein hkmetin balangta 100 trilyon TL P borcu olsun. Ekonomide enflasyon oran %80 ve nominal faiz oran %85 dir. Buna gre reel faiz oran %5 dir. Hkmet 85 trilyonluk bir faizdeyecek ancakorann sabit tutabilmesi iin ilave olarak 80 trilyon TL tutarnda bono satmas gerekir. Bylece piyasadaki bononun deeri 180 trilyona ulamtr. Hkmetin reel faiz harcamas sadece 5 trilyondur. Eer nominal faiz oran daha dkse hkmet bundan kazanl kacaktr. Bylece devlet enflasyondan iki ynde gelir elde eder. lk olarak Seiniorage ya da enflasyon vergisi yoluyla ilave para basarak gelir salar. kinci olarak fiyat dzeyi nominal faiz oranndan daha hzl

artyorsa borcunreel deerinin dmesiyle devlet gelir elde eder.

Hkmetlerin enflasyonu kastlolarak drmek istemedii yolunda yorumlar yaplmaktadr. Siz bu yoruma katlr msnz? Bu yorumahak verebilmek iin hangia alanmasgerekir? TRKYE DE BTE AIKLARI, AIKLARIN FNANSMANI VE BOR YNETMNE LKN BR DEERLENDRME Genel ve katma bteden oluan konsolide bte harcamalar ve gelirleri toplam kamu kesimi harcama ve gelirleri iinde en byk pay oluturur. Bu yzden konsolide bte harcama ve gelirleri iin genel gelime eilimleri belirlenerek kamu kesiminin nisbi nemi ve hkmetlerin uyguladklar politikalarn nitelii hakknda nemli lde bilgi elde edilir. Trkiye de 1973 ylndan bu yana, devletin gelirleri giderlerini karlayamad iin konsolide bte srekli ak vermitir. Bte aklar 1980 li yllardan itibaren giderek bymeye balamtr. Bunun nedenlerini yle zetleyebiliriz; 1980 li yllarda kamu gelirlerinden mahalli idarelere ak - 408

tarlan paylar nemli lde artrlmtr. Yine devlet gelirlerinin nemli birksm fon uygulamas ad altnda bte dnda belli amalara tahsis edilmitir. Ancak bu yugulamadan 1992 den itibaren geri dn balamtr. Arzulanan dzeyde vergi toplanamamtr, Tanzi etkisi ilemitir. te yanda kamu harcamalar srekli artmtr. zellikle 1980 li yllarda youn bir biimde altyap projeleri (otoyollar, haberleme, GAP vs.) gerekletirilmitir. Hzla artan hzl nfusa istihdam olana salamak, ekonomik bymeyi gerekletirmek amacyla harcamalar artmtr. Ayrca 1980 li yllarn sonlarna doru askeri harcamalar da hzl bir art trendine girmitir. Faiz giderleri 1984 ylndan itibaren ok hzl bir art eilimi gstermitir.

te 1980 li yllardan sonra hzla artan kamu kesimi aklar ve bunun sonucu olarak hzla byyen kamu bor stoku Trkiye ekonomisinin temel sorunu durumundaki yksek enflasyonun nedeni olarak genel kabulgrmektedir. nk btede a sa bu ak ya borlanma ile ya dapara baslarak kapatlacaktr. Eer aklar para baslarak edilme ksa dnemde enflasyon karmza kmakta, borlanmaya gidildiinde ise fiyat artlar orta dnemde olumaktadr. Bte aklarn finanse etmek iin 1983 ylna kadar daha ok Merkez Bankas kaynaklar kullanlrken, 1984 ylndan itibaren i borlanma bte aklarn karlamada balca ara olmutur. zellikle 1984-1990 yllar arasnda gerekletirilen ortalama %5.8 lik bymede nemli katk i borlanma ile saland. Ancak bor faizleri, sistemi 1988 ylndan itibaren bir g olarak etkilemeye balad. nk hkmetler daha fazla dn almak, zel kesimin elinde bulunan snrl fonlar ekebilmek iin faiz oranlarn ykseltmek zorunda kalmlardr. Kamu katlarnn faiz oranlarndaki ykselme tm faiz oranlarn yukar ekmitir. Bu durum faize duyarl zel kesim yatrm harcamalarn azaltarak ekonomide dlama etkisi oluturmutur. te yanda yksek faizlerle borlanma gelir dalmnn daha da ktlemesine neden olmutur. Tablodan da grlecei zere 1991 ylndan itibaren Merkez Bankas kaynaklarna bavuru yeniden hzlanmtr. Bte an finanse etmede kullanlan hazine bonosu ve devlet tahvilleri iin oluan ok yksek faizler, reel faizlerin %30-40 lar amasna neden olmutur. Konuya teorik adan baktmzda reel faizlerin kalknma

hzndan yksek olmas faiz yknn hzla artmasna neden olmaktadr. Dolaysyla, tablo incelendiinde 1990 l yllarda i bor stokunun bu denli hzla ykselmesinin en nemli nedeni, yksek reel faizlerdir. Ayrca vade yapsnda ksa vadenin hakim olmas, durumu daha da ktletiripenflasyonun hzla artm ol amtr.

Yksek enflasyon, izlenen dk deerlendirilmi kur politikas ile birleince, Trk mallarnn dnya pazarlarnda rekabet gcn azaltarakihracat drp ithalat tevik ederek ticaret dengesinin ktlemesine neden olmutur. te yandan yksek reel faizler lkeye dardan scak para akmn balatmtr. Ksa vadeli olan bu speklatif para akmlar lkedeki dviz kurlar zerinde etki yaratarak TL nin deerlenmesine neden olmu ve cari ilemler dengesine bir olumsuz etki de ar deerlenmi TL den gelmitir. Bylece bte ann demeler dengesine deolumsuz etkisi olmutur. Yine ii gelir dalm, yatrmlar, tketim vb. parametreleri etkileyerek ekonomide belirsizlikleri artrmtr. Bu belisizlikler, yksek faizler ve siyasi istikrarszln getirdii ekonomik istikrarszlklar 1990 l yllarn Trkiye ekonomisine ticaret ve rant ekonomisi zelliini kazandrm ekonomide retime ynelik yatrmlar byk - 409

Tablo: 24.1. Konsolide Bte Aklar ve Bor Ynetimine likin Baz Gstergeler Yllar GSMH Nominal Konsolide Bte Bor Faiz-D Bor Bor Merkez Byme Bte A Faiz Bte Stoku Stoku Bankasndan Oran (%) A (%) demeA /GSMH Borlanma leri (oran) % 1975 691 28.5 5 0.7 2 3 ? ? 5 1980 5 303 84.5 166 3.1 22 144 721 13.6 103 1985 35 350 59.5 798 2.3 258 540 6 972 20.0 266 1986 51 185 44.8 1 412 2.8 717 695 10 514 20.5 257 1987 75 019 35.9 2 607 3.5 1 675 932 17 218 22.9 355 1988 129 175 72.2 3 990 3.1 2 487 1 503 28 458 22.0 675 1989 230 370 78.3 7 653 3.3 4 805 2 848 41 934 18.2 457 1990 397 178 72.4 11 955 3.0 10 037 1 928 57 180 14.4 331 1991 634 193 59.7 33 516 5.3 16 914 16 602 93 642 14.8 10 719 1992 1 103 605 74.0 47 434 4.3 34 087 13 347 194 236 17.6 17 394 1993 1 997 323 81.0 133 857 6.7 84 825 49 032 356 555 18.3 53 010 1994 3 887 903 94.7 145 935 3.8 191 767 45 832 799 309 20.6 51 857 * Tahmini Gerekleme (Tm Byklkler cari fiyatlarla Milyar TL zerindendir). Kaynak: Ekonomik ve Sosyal Gstergeler (1950-1992), DPT. Temel Ekonomik Gstergeler, Austos 1995, HDTM. lde ihmal edilmitir.Sonu olarak, zellikle 1988 ylndan sonra mali liberalizasyon uygulamalar ve kamu aklarnn artarak devam etmesi yksek reel faizlere neden olmutur. Yine TL yabanc paralara kar reel olarak deer kazanmtr. Bu bir yerde enflasyonla sava arac olurken (nk dk dviz kurlar ithal girdi maliyetlerinin ykselmesini nlemektedir) te yanda orta vadede cari ilemlerde ktlemeye yol amtr. Yine 1988 den itibaren ii cretleri ve tarmsal fiyatlarda reel artlar enflasyonu daha da ktletirmiir. Kamu aklarnn hzla srmesi hzl i borlanmay dourmutur. Ekonomide byk bir kamu katlar piyasas olumutur. Bu bir yandan paradan ka doururken te yanda i borlanmann snrna da ulaldn gstermektedir. Tm bu gelimeler yksek enflasyona neden olmulardr. - 410

zet

Devletin giderlerinin gelirlerini amas durumunda bte a ile karlalr. Bu aklarn bykl ve sreklilii lsnde ekonomide olumsuz etkileri grlr. Bu etkiler finansman yntemine bal olarak faiz oranlarnn ykselmesi, tasarrufdzeyinin dmesi, ekonomik bymenin yavalama ilemlerde ktleme ve enflasyon eklinde kendini gsterir. An finansman yntemleri ise borlanmave/veya pa latrmadr. Parasallatrma durumunda enflasyon ve dier olumsuz etkiler derhal ortaya karken, borlanmada bu etkiler orta vadede oluur. Trkiye de zellikle 1980 sonrasnda bte aklar byk sorun olmutur. An finansmannda 1984 ylna kadar merkez bankas kaynaklaryoun biimde kullanlm, bu yldan itibaren i borlanmaya dnlmtr. 1991 ylndan sonra ise hem i borlanma hem de parasallatrma aklarn finansmannda birlikte kullanlmtr. Trkiye de kamu borlanma senetleri iin oluan faizler olduka yksek oranlardadr. Ekonominin byme hznn olduka zerinde seyreden reel faizler zellikle son yllarda bor stokunun hzla bymesine yol amtr. te 1980 li yllar ve takibeden dnemin temel karakteristiklerinden olan bte aklar ve kamu borlar Trkiye ekonomisinin bugn iin en nemli sorunu olarak kabul edilen yksek enflasyonun nedenleri arasnda en bata gelmektedir. Sorular 1. Bte ann nominal deeri bor stokundaki deimeyi eit, ise mevcut borlar 1.6 katrilyon TL ve nominal GSMH nn byme oran da %50 olduunda Bor/GSMH orann sabit brakacak bte a ne olmaldr? a. 1 katrilyon b. 900 milyar c. 800 milyar d. 600 milyar e. 500 milyar 2. Aadakilerden hangisi geleneksel anlamda bte aklarnn olumsuz etkilerinden deildir? a. Yksek faiz oranlar b. Dk ekonomik byme c. Cari ilemler fazlas d. Enflasyon e. Dk tasarruf dzeyi - 411

3. Ricardocu denklik teoremine gre aadakilerden hangisi yanltr? a. Duruma gre uygulanan maliye politikas etkili deildir. b. Kamu borlanmas herhangi bir reel etki oluturmaz. c. Toplam tasarruflar deimez. d. Faiz oranlar ykselir. e. Yatrmlar etkilenmez. 4. Bte aklar ile enflasyon arasndaki ilikiye bakarak aadaki seeneklerden hangisi gereklemez? a. Bte aklar para arznda arta neden oluyorsa enflasyonaneden olur. b. Bte aklar sonucu i borlanma dk miktarlarda ve ksa vadelerde oluursa para benzeri likidite art enflasyonist etkioluturur. c. Bte aklar sonucu i borlanmann yaratt servet etkisi fiyatlar drr. d. Bte aklar sonucu i borlanmann yaratt servet etkisi fiyatlar ykseltir. e. Bte aklar sonucu i borlanma senetleri bankalara satlrsa para arz artar ve fiyatlar ykselir. 5. Reel faiz oranlarnn kalknma hzndan yksek olmas durumunda aadaki seeneklerden hangisi gerekleir? a. bor stoku bundan etkilenmez. b. bor stoku azalr. c. bor stoku azalr fakat enflasyon ykselir. d. bor stoku artar fakat enflasyon der. e. bor stoku ve enflasyon artar. Kaynaka Ata Beyhan, Maliye Politikas, Geliimi Amalar ve Uygulama Sorunlar, 3. Bask, Anadolu ni. ESBAV, Yay. No: 86, Eskiehir, 1994 Barro, Robert J., Macroeconomic Policy, Harvard Uni. Press, USA, 1990. Eilmez A. Mahfi, "Bte Gerekliinin llmesi ve Bte Sapmalarnn Hazine nin Borlanma Faizleri zerindeki Etkileri", ktisat letme ve Finans Dergisi, Say 88, Yl 8, Temmuz 1993 Gnl Ayenur, Bte Aklarnn Finansman ve Ekonomik Etkileri, DPT Uzmanlk Tezi, Ankara, 1992 Gordon, Robert J. Macroeconomics, Scott, Foresman and Company, Fifth edition, USA, 1990 - 412

Havrilesky M. Thomas, Modern Concepts in Macroeconomics, Harlan Davidson Inc., USA, 1985 Herekman Aykut, Kamu Maliyesi (Devlet Faaliyetleri ve FinansmanTeknikleri), Cilt 1, Sevin Matbaas, 2. Bask, Ankara, 1988 ktisat, letme ve Finans Dergisi, Gazi Erel ve brahim Betil ile Bte Aklar ve Borlanma Konusunda Sylei, Say 88, Temmuz 1993 nce Macit, Devlet Borlanmas, nc Bask, Kalite Matbaas, Ankara, 1976 Mishkin, Frederic S. The Economics of Money, Banking and Financial Markets, Second Edition, Scott Foresman and Company, USA, 1989 nder zzettin, Oktar Trel, Nazm Ekinci, Cem Somel, ktisat Politikas Seenekleri 2, Trkiye de Kamu Maliyesi, Finansal Yap ve Politikalar, Tarih Vakf Yay., Gkhan Mat., stanbul, 1993 Parasz, M. lker, Kriz Ekonomisi, Ezgi Kitabevi Yay., Bursa, 1995 Parasz, M. lker, Para Banka ve Finansal Piyasalar, 5. Bask, EzgiKitabevi Yay., Burs a, 1994 Sachs, D. Jeffrey, Felipe Larrain B, Macroeconomics in the Global Economy, Prentice-Hall Inc., N.J., 1992 Yldrm, Kemal. "Ekonomide ifte An Yaratt Dengesizlikler (Uluslararas Dlama Etkisi)", ktisat Dergisi, Eyll 1994. - 413

N TE 25 Trkiye'de Para Politikas Bu nitede... Trkiye'de Cumhuriyetin balangcndan itibaren, uygulanan para politikalar, kronolojik olarak incelenmektedir. alma Biimine likin Olarak... Bu niteyi iyi alglayabilmeniz iin, bundan nceki nitelerde yeralan teorik bilgileri iy i anlam olmanz gerekir. nitede yer alandeerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 414

KLASK ERKL SIKI PARA POLTKASI DNEM

Para politikas birka ekilde ele alnabilir. Birinci yol, tarihsel olaraksoruna yaklamak ve gemi ylla alnan kararlarn ve giriilen eylemlerin incelenmesidir, Dieri ise, para politikas aralarnn bir istikrar arac olarak olumlu ve olumsuz ynlerini deerlendirmektir. Bu blmde sorunu her iki ynden ele alarak incelemek g olduu iin biz tarihsel yaklam semeyi tercih ettik. 1970'li yllardan sonraki dnem iin para politikas aralarnn ne ynde kullanld zerinde durduk. (1923 - 1930) Dnemi . ? 1923-1930 dneminde hangi paralar kullanlmtr? 1923 ylnda banka ve kredi sistemimiz yabanc sermayenin kontrolaltndayd Merkez Bankas fonksiyonunu, Fransz ve ngiliz sermayesiyle kurulmu olan Osmanl Bankas yapyordu. stiklal Sava'ndan sonra imzalanan Lozan Anlamas'yla gen Trkiye Cumhuriyeti, Versay ve Saint Germain Bar Anlamalar'ndaki hkmleri kabul etti. Buna gre Trkiye, birinci tertip evrak- nakdiyenin(kt para) karln oluturan altn zerindeki hakkndan vazgeti. Dyunu Umumiye'nin bast yedi tertip evrak- nakdiyenin alt tertibinin karlklarndan vazgeilmekle birlikte Dyunu Umumiye kefaleti kondu. T.C. Hkmeti ite bu karl bulunmayan 158518138,60 liralk evrak- nakdiyeyi devrald. II. Dnya Sava'ndan nceki yllarda, yani altn parann tedavlde bulunduu dnemlerde, para hacminin esnekliini; ticari ilemler sonucunda artan ve azalan madeni paralar ve Osmanl Bankas banknotlar salyordu. Ancak stiklal Sava'ndan sonra bu nisbi esneklik ortadan kalkt. nk devralnan kt para lke ihtiyalarn karlayacak esneklie sahip deildi. Dolaysyla hasat zamanlarnda para sknts, ticari ilemlerin yavalad dnemlerde de parasal rahatlk grlyordu. Bu dnemde devletin para mekanizmasyla fazla oynamamas parann saygnln arttrmtr. 1925-1929 yllar arasnda fiyatlar yllk ortalama olarak %3.3, GSMH %6.6, para arz

da ufak para eklinde %1.2 orannda artmtr. Ayrca 1923-1930 yllar arasnda lkemizin nfusunun 12.475.000'den 14.448.000'e ykseldii de gznne alnrsa, kii bana reel para arznda dn olduu ve para arznn ekonominin ihtiyalarn karlayamad sonucuna varlabilir. Bu srada paramzn d deeri byk bir istikrar gstermitir. Trk parasnda grlen nisbi istikrar, dnya ekonomikkrizine bal olarak 1929 ylnda birdenbire bozuldu. Bunun zerine Cumhuriyet Hkmeti 25 ubat 1930 tarih ve 1567 sayl yasay kararak dviz, nukut, esham ve tahvilat alm satm ve memleketten ihracnn dzenleme ve kstlama ve Trk parasnn kymetinin korunmas hakknda esasl nlemler ald ve bir Merkez Bankas fikri olgunlatrld. TC. Merkez Bankasnn kurulma fikri nasl olgunlat? - 415

Tablo: 25.1. 1925 - 1953 Dneminde Fiyatlar, Para Arz ve GSMH. Dnem Toptan Eya Dolamdaki GSMH Fiyat ndeksi Parann Byme Oran %Byme Oran 1925-1929 12,6 3,1 6,6 1930-1934 4,6 3,2 0 1935-1938 7,0 2,2 -4,5 1939-1946 20,5 8,0 -1,9 1947-1953 19,9 4,6 8,9 (1930 - 1938) Dnemi . Bu dnemde hkmet 1929-1930 ekonomik krizinin derinletirdii ekonomik sorunlarn zmyle ilgili olarak, para politikas alannda o zamana kadar srdrd pasif tutmunu brakt. lke ekonomisinin gelimesi ve endstriyel faaliyetlerin finansman, istikrarl bir para ve rasyonelbir kredi sistemine olan gereksinmeyi aka ortaya koymaktayd. 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayl T.C. Merkez Bankas Yasas karld ve 30 Haziran 1930 tarihinde T.C.M.B. kuruldu. T.C.M.B. devletin elinde bulunan 158.7 milyon liralk kt paray (evrak- nakdiye) devralarak karlnda bankann taahhdn tayan banknotlar kard. Bankann grevleri; Kurulduu yllarda T.C. Merkez Bankasnn grevleri nelerdir? . skonto orann saptamak ve parann dolamn dzenlemek, . Hazine ilemlerini ifa etmek, . Hkmetle birlikte evrak- nakdiyenin istikrarna ynelik tm nlemleri almak eklinde zetlenebilir. Kurulu Yasas Merkez Bankas'nn Hazine bonolarn iskonto edebilecei konusunda hkm tamamasna ramen, 1931 ylnda Merkez Bankas'nn denmi sermayesinin %40'n amamak kaydyla vadesine ay kalm ve bir banka tarafndan ibraz edilen imzal Hazine bonolarn reeskonta kabul edebilecei, bunun iki katna kadar arttrabilecei hkme balanmt. lkemizde devletin ekonomiye etkin biimde girdii 1933-1938 yllar arasnda para arznda, devlete den payn daha da arttrlmas gerekmitir. Nitekim Hazine bonolar iin ngrlen snrlamalar 1936 ylnda gevetilmi, 1938 ylnda da Merkez Bankas'na kamu kesimi teebbs

ve kurumlarnn Hazine kefaletini haiz bonolarn iskonto etme ya da karlnda avans verme yetkisi tannmtr. Emisyon miktar 1932'de 148.5 milyon liraya, 1933'de de 146.8 milyonliraya dtkten sonra 1939 ylna kad ar art eilimi gstermi ve alt yllk sre iinde %31.1'lik bir art gstererek 194 milyon liraya ulamtr. Bu dnemde Merkez Bankas bir yandan reeskonta bavuran bankalar reeskont oranyla kontrol etmeye gayret etmi, dier yandan da devlet sektrne kredi am, zel amal ulusal bankalarn Hazine garantisine haiz bono czdanlarn reeskonta kabul etmitir. Bu dnemde Mer - 416

kez Bankas kredilerinde kamu kesiminin arl giderek artmtr. rnein 1936 ylnda kamu kesimine verilen krediler 27 milyon, zel sektre alan krediler 15.3 milyon liradr. 1937'de durum 2.5 milyon kamu kesimine, 15.2 milyon zel kesime, 1938'de de 88 milyon kamu kesimine 17.1milyon zel kesime ala n krediler eklindedir. Tablo: 25.2. 1933 - 1953 Dneminde Faiz Oranlar. Dnem Kredi Faiz Oran Mevduat Faiz Oran Reeskont Oran 1933-1939 %12 %6,5 %5,5 1939 1950 %8 5 %6 5 %4 ?

Bu dnemin en belirgin zellii, Cumhuriyet Hkmetleri'nin bte aklarndan ve para arzn geniletmekten titizlikle kanmalardr. zellikle 1929 ekonomik krizinden sonra GSMH'nn artnda nemli gerilemelerin olmamas ve 1934-1938 yllar arasnda %8'e varan kalknma hzna ulalmas ve bu arada fiyatlar genel dzeyinin 1929-1934 yllar arasnda -%12.6 gerileme gstermesi, daha sonraki 1934-1938 yllar arasnda da %4.6 art gstermesi, bir yandan dnya ekonomik krizine bal olarak ithal edilen deflasyon, te yandan da izlenen sk para politikasylailgilidir. Kald ki zellikle 1929-1934 yllar arasnda fiyatlar genel d yinde grlen gerilemelerin, ekonomideki reel para stokunun deeri arttrc ynde etkilendii ve bunun da sanki emisyona gidilmi gibi etkide bulunduu bylece artan milli gelir dzeyinin arttrd ilem para talebininbir ksmnn karland 1930-1938 yllararasnda nasl bir para politikasizlenmitir? 2. Dnya Sava Dnemi ve Sonras Hatrlanaca gibi 2. Dnya Sava, tm dnyay harabeye evirirken, Trkiye Cumhuriyeti tarafsz kalarak savaa kallmamtr. Bu dnemin para politikas bu adan ilgintir. (1939 - 1945) Dnemi

Bu dnem sava yllarnn yaratt olaanst ekonomik ve sosyalkoullardan byk lde etkilenmi, savaa girilmemesine ram ar savunma masraflarna giritii, ithalat olanaklarnn geni oranda darald, zel sektr yatrmlarnn verimli sahalardan speklatifamalara yneldi ayi yatrmlarn yavalatt, bankaclk alannda hemen hemen hibir gelimenin olmad

bir dnemdir. Sava yllarn oluturan 1938-1945 dneminde emisyon hacmi sekiz ylda %41.7 orannda artmtr. 1938'de 219.5 milyon lira olan emisyon miktar (kt para, ufaklk para) 1945'de 918.6 milyona ykselmitir. Sava ncesinde, Hazine'nin Merkez Bankas'ndan kredi almn kolaylatrmak iin Merkez Bankas yasasnda deiiklik yaplmtr. 1940 ylnda lgiltere'den salanan altn rehnedilerek, karlnda Merkez Bankas'ndan avans alnmtr. Merkez Bankas'nn iskonto ettii hazine kefaletine haiz bonolar, 1938'de 30 milyon iken 1945'de 614 milyona kmtr. 1942 ylnda banka mevduatna uygulanan munzam karlk oran %15'den %20'ye ykseltilerek, karlklarn tamamnn i istikrar tahvillerine ya - 417

trmas ngrlmtr. Bu dnemde bankalardaki vadesiz tasarruf mevduatyla cari hesaplardan oluan mevduat rakam, emisyonun yaklak yars kadardr. Bu durum henz banka parasnn (kaydi para) gelimemi olduunun belirtisi olarak kabul edilebilir. Tablo: 25. 3. GSMH Byme Hzlar. Yl GSMH % 1940 - 4.9 1941 - 0.3 1942 5.6 1943 - 9.8 1944 - 5.1 1945 -15.3 1946 31.9 ? . Tablo 3'de bu dnemde GSMH'daki gelimeler gsterilmitir. Kukusuz GSMH'daki gerilemelerde, lkenin sava ekonomisi koullarnda olmasnn da nemi byktr. Dolaysyla bu dnemdeki fiyat artlar sava ekonomisi koullarn yanstan obsidional enflasyon grnmndedir. D ticaret durumu da enflasyonu iddetlendirmitir. O yllarda ithalat daima ihracatn ok altnda kalm, bu da altn ve dviz rezervlerinin kabarmasna, dolaysyla emisyon hacminin artmasna katkda bulunmutur. Bunun karlnda yeteri kadar mal bulunmadndan toplam fiyat endeksi 1938-1946 arasnda 4.3 katna km, ylda ortalama %19.9 artmtr. Obsidional enflasyon nedir? 7 Eyll 1946 Devalasyonu ve Sonras 7 Eyll 1946 devalasyonu neden yaplmtr? 7 Eyll 1946 tarihinde Trk Hkmeti bir devalasyon yaparak 1 dolar127 (pirimli 180) kr. aritesinden, 1 dolar = 181.40 kr. paritesine geilmitir. Baz iktisatlara gre bu devalasyon bir hatayd. nk savatan yklarak km bir Avrupa'ya nceki kurdan ihracat yapma olana vard. Bu dnemde banka faiz oranlarnda ve Merkez Bankas reeskont oranlarnda deiiklik yaplmam, mevduat munzam karlklarnn kamu kesiminin finansmannda kullanlmas srdrlmtr. Devalasyon sonras fiyatlarda byk bir oynama olmamtr. 1946-1953 yllar arasnda fiyat art oran yllk ortalama %2.2 dir. Bunda sava sonras dnya fiyatlarndaki gerileme ve lkemizin bir hayli artm

dviz rezervlerinin ithalat kolaylatrmasnn nemi byktr (1945'de 97 milyon dolar olanithalat 1949'da 290 milyon d ulamtr). Bu dnemde ayrca paraemisyonu ylda ortalama %4.6 orannda artmtr. GSMH, 1946 da 31.9, 1947 de 4.2, 1949 da 5.9, 1950 de 9.4 orannda bymtr. - 418

KEYNESGL ERKL GENLETC PARA VE MALYE POLTKASI DNEM

II. Dnya sava sonrasnda gelimekte olan lkelerde, kalknma sorunlar ve para politikas arasndaki ilikiler, Keynesgil bir yaklam erevesinde ele alnmaya balamtr. lkemizde de Keynesgil yaklam n plana gemitir. yle ki, para arznn srekli olarak arttrlarak faiz oranlarnn dk bir dzeyde tutulmas, bylece kaynaklarn harekete geirilmesi temel ekonomi politikas olmutur. Bu politika, enflasyonistbasklarn ve dviz darboaznn kalknma hamlesini tehl drmesine kadar srmtr. 1950'li yllarda izlenen geniletici para ve maliye politikalarnn ieriini aklaynz. (1950 -1953) Dnemi ? 1950 ylnda siyasal iktidarn da deimesiyle para politikas uygulanamasnda da nemli deiiklikler olmutur. 1950-1953 dneminde parasal unsurlarn arttna tank olunmaktadr. 1951 ylnda reeskont oran %4'den %3'e, bankalarn dn verme ilerinde uyguladklar faiz oran %8.5'den %7'ye, mevduata deyecekleri enfazla faiz oran %4.5'den %2.5'e (vadesiz ya da ay vadeli) drlm, aydan fazla vadeli mevduatlar iin %2.75 ile 4 arasnda deien faiz oranlar saptanmtr.

1950'den balayarak emisyonu etkileyen en nemli etmen MerkezBankas kredileri olmu, kredilerin emisyon zerindeki basks, emisyonu ksc dier etmenlerle ksmen giderilmitir. Merkez Bankas kredileri iinde zel kesimin pay giderek artm, kamu kredileri arasnda da Toprak Mahsulleri Ofisine alan kredilerin pay trmanma gstermitir. te yandan Ziraat Bankas araclyla kylye byk lde kredi salanmtr. 1950-1953 yllar arasnda emisyon hacmi (1950'de) 900 milyon liradan ilk kez milyonu aarak 1.333 milyar liraya ykselmitir. Yllk emisyon art hz ortalama %12 olmutur. Bu dnemde parasal unsurlarn artmasna karlk, tarm retiminin ve ithalatn art, ekonomide dengelibir gelimeyi sa ve fiyatlar genel dzeyinde hissedilir bir ykselmeolmamtr. Bu dnemde GSMH, 1950 de %9.4, 1951 de %12.8, 1952 de %11.9, 1953 de %11.2 bymtr.

1950-1953 yllararasnda geniletici politikalara ramen enflasyon oranniin dk kalmtr? (1954 - 1958) Dnemi ?

Bu dnemde zellikle 1954 yl zel bir nitelik tamaktadr. Bu zellik iklimin kt gitmesi nedeniyle tarm retiminde byk bir azal olmas ve d ticarettte rejim deiiklii nedeniyle ithalatn yavalamas sonucunda reel gelirde nemli azaln meydana gelmi olmasdr. Reel gelirin azal karsnda parasal genilemenin hz yavalamasna ramen srmesi, parasal ve reel faktrler arasnda dengenin bozulmasna ve fiyatlardanemli bir arta nede olmutur. Bunun zerinde hkmet 1955 ylnda reeskont oranlarn ykseltmitir. 1956 ylnda ise bir yandan kredi tavanlar oluturmak yoluyla para ve kredi hacminin dondurulmas, te yandan - 419

da 1940 tarih ve 3780 sayl Milli Koruma Kanununun yeniden yrrle konmas yoluyla, kr oranlarnn ve fiyatlarn kontrol yoluna gidilmitir. Buna karlk bte aklar kamu iktisadi kurulularnn finansman, hazine avanslar ve fiyat destekleme politikas para arznn genilemesine neden olmutur. Durum byleyken kredi tavanlar uygulamada tmyleortadan kalkacak ekilde ykseltilmitir. Para hacminin byk lde artt nedeniyle bankalarn likiditesi geni lde artm, bu srada reeskont orannn ykseltilmesi etkisiz kalmtr. Fiyatlarn yasalarla vedorudan kontrol, fiyat y rini nleyememi, tersine karaborsay zendirmitir.

1953-1959 arasnda zel sektre verilen krediler 3044 milyon liradan6925 milyon liraya ykselmi, kamu sektrnn Merkez Bankas'na borlar 1.19 milyar liradan 3.38 milyar liraya ykselmitir. Buna paralelolarak Merkez Banka s'nn senetler czdannda Toprak Mahsulleri Ofisi, Tekel Genel Mdrl, Etibank vb. hazine kefaletini haiz bonolar ve tarm sat kooperatiflerinin senetlerinde byk art olmutur. Sonu olarak emisyon hacmi 1953'de 1.3 milyar liradan 1959'da 3.4 milyar lirayaykselmitir. Bu dn emde emisyon hacminin yllk ortalama art %20.5'dir. Ayn dnemde toptan eya fiyatlar endeksi de ylda ortalama %15 orannda artmtr. Yurt iinde fiyatlarn bu denli ykselmesi karsnda 1 dolar 280 kr. paritesi devam ettii iin ihracatmz giderek azalm, ihracat 1957'de 345 milyon dolardan 1958'de 247 milyon dolara dmtr. O dnemlerde nemli lde d yardm alnmasna ramen iddetli bir dviz ktl olayyla karlalmtr. yleki hammadde ve yedekpara yokluundan, kurulu sanayi kapasit k %60' kullanlr olmu ve byk bir eksik kapasite olgusu meydana gelmitir. Bu srada d borlar denemez duruma gelmitir. Bu dnemde GSMH, 1954 de %3.0, 1955 de %.9, 1956 da %3.2, 1957 de %7.8, 1958 de %4.5 orannda bymtr. 1954-1958 dneminde ekonomi politikalarnda yaplan yanllklar nelerdir? (4 Austos 1958) stikrar Kararlar 4 Austos 1958'de hkmet, bir istikrar programn yrrle koymakzorunda kalmtr. Bylece d borlar ertelenebilmi

ve yabanc mali kurululardan acil ihtiyalar iin kullanmak zere kredi alnmtr. stikrar nlemleri arasnda en nemli karar, dolarn 281 kr'dan 900 kr'a karlarak fiili bir devalasyon yaplm olmasdr. oklu dviz kurlar eklinde gerekletirilen bu fiili devalasyonun oran %236 idi. Ayrca yatrmlarn kslmas, devletin Merkez Bankas'ndan alabilecei kredilerin snrlandrlmas, TMO, eker F.A.. ve Smerbank dndaki KT'lerden, eski borlar konsolide edilmek yoluyla bonolarn Merkez Bankas'na krdrma yetkisinin alnmas vardr. Gerek yksek oranl devalasyon, gerekse devletin kontrolndeki fiyatlarn yeni ayarlamalarla ykseltilmesi sonucu fiyatlar hzla ykselmitir. Fiyatlardaki bu art, 1959'da da srmtr. 1958 istikrar nlemleri, demeler bilanosu aklarn azaltmak ve enflasyonla mcadele konusunda baarsz kalmtr. nk bu nlemlere 1958 ve 1959 yllarnda ksmen uyulmu, 1960 ylnda ise konulan kredi tavanlar ykseltilerek fiilen kaldrlmtr. - 420

Bankalarn mevduatlarnn %20'sini karlk olarak ayrmalar koulu, 1958 tarihli ve 7129 sayl Bankalar Yasas'yla deitirilerek, karlk oranlarn belirleme yetkisi vadeli mevduatta %10'dan az %20'den ok, vadesiz mevduatta ise %20'den az %25'den ok olmamak kouluylaBanka Kredilerini Tanz im Komitesi'ne verilmitir. zetle 4 Austos 1958 istikrar nlemleri sonucu bir yandan kamu harcamalaryla ilgili nlemleryeterince uygu lanmad, te yandan para arzn daraltc dier nlemleri ile ilgili sonucunda gecikmelerle alnabilmesi nedeniyle ekonomide fiyat artlar srmtr. ? ? Austos kararlarnn temel zellikleri nelerdir? Bu dnemde GSMH, 1959 da %4.1 ve 1960 da %3.4 orannda bymtr. KONTROLL PARA POLTKASI DNEM (1960 - 1970)

1960 ncesi nlemlerin beklenen baarya ulamamas, kontroll parapolitikas dnemlerine g e neden olmutur. (1960 - 1962) Ekonomik Durgunluk Dnemi

1960'da ekonomiyi dengeye getirmek iin yeniden nlemler alnmtr. rnein mevduat dnda kalan bankalar mevduatnn vadesiz blmnn karlk oranlarnn en az %20 en ok %45, vadeli mevduatta ise en az %10 en ok %35 snrlar iinde olmas ngrlmtr. te yandan faiz oranlar da ykseltilmitir. dn para verme ilerinde talep edileceken yksek faiz %7'den %12'ye rm ve ihracat kredilerinde faiz dk tutularak bu sektrler gelitirilmek istenmitir. Ayrca reeskont oranlar da ykseltilmitir. Alnan bu nlemlerle para arz kslm, emisyonun ve mevduatn kredi yaratma etkisi azaltlm, bu durum 1961'de daha da belirginlemitir. 1961'de ekonomide beliren durgunluu gidermek iin faiz oranlar drlm, 1962'de ise ekonomi yeniden genileme dnemine girmitir. Nitekim GSMH 1961 de %2, 1962 de %6.2 ve 1963 de %9.7 orannda bymtr. ? 1960-1962 Durgunluk dneminin belirgin zellikleri nelerdir? Birinci 5 Yllk Plan Dneminde Para Politikas (1963 - 1967)

Bu dnemde para politikasnn amalarnn plan hedeflerine uygunolarak saptanmasna all 964 ylllarnda para arz art, milli gelir artyla ekonominin monetizasyonun karlayacak oranda, olduka ll bir dzeyde tutulmutur. Bu dnemde kamu teebbslerinin finansmannn sadece hammadde ve mahsl almlarna sakl

tutulmas yoluyla nceki dnemlere gre nemli bir disiplin salanmtr. 1955-1960 yllar arasnda bte deneinin %15'i olan ve 1960'da %5'e indirilen Hazine'ye Merkez Bankas'nca alan avans limiti 1965'de %10'a ykseltilmitir. Bu arada 1964'de de deflasyonist basklarn ortaya kmas zerine ekonominin parasal nlemlerle canlandrlmasna allmtr. Bu amala, mevduat karlk oranlar drlmtr. Bu nlemlerin etkisi 1965'de ortaya kmtr. 1965 ylnda ise yeniden para arzn kstlayc nlemler alnmtr. - 421

1966 btesi hazrlanrken, enflasyona engel olacak nlemler yeterince dnlmemi ve bte a 1.7 milyar lira olarak ngrlmtr. Ancak 1966 yl ok iyi bir tarm yl olmu, hem fiyat istikrar salanm hem de %8.8 gibi ok yksek bir byme hzna ulalmtr. 1963-1967 yllar arasnda amaland gibi emisyon hacminin yllk ortalama art oran %13.7, reel GSMH'nn yllk ortalama art oran %6.5 ve toptan eya fiyatlarnda yllk ortalama art oran %5.2 hedefiylefiyat istikrarnn salanmas olmu ve istenen amalar gerekletirilmitir. Bu dnemde GSMH, 1964 de %4.1, 1965 de %3.1, 1966 da %12, 1967 de %4.2 orannda bymtr. Birinci pln dneminde para politikasuygulamalarnda temel amalar nelerdir? (1968 - 1970) Dnemi ? Bu dnemde kinci Be Yllk Kalknma Plan yrrle konmutur. Plana gre para politikasnn makro ekonomik amac fiyat istikraryla birlikte ekonomik gelimeyi salamakt. Birinci plandan farkl olarak ikinci planda para arz ve talebi iin hedefler yer almtr. GSMH 1969 %4.5 ve 1970 de %4.8 orannda bymtr. STAGFLASYONST ELMLERN ORTAYA IKTII VE BUNALIMA UYARLANMA SRECNDE PARA POLTKASI Bu blm incelenirken sadece tarihi geliim deil, bunun yannda eitli para politikas aralar analitik olarak ele almtr. (1970 - 1980) Dnemi . Dnya petrol krizi, Trk ekonomisini nasl etkilemitir? Trk ekonomisi 1970'li yllara yksek bir talep basks, zellikle kamu sektrnde grlen belli bir tasarruf a, iyiden iyiye bozulmu demeler

bilanosu ve bunun sonucu sanayide hammadde skntsyla girmitir. Artan talep basksn azaltmak ve toplam retimi arttrmak iin 10 Austos 1970 istikrar nlemleri alnmtr. Bu nlemler 1970'li yllarn makro ekonomik politikalarnn temelini oluturmutur. 9 Austos 1970 kararlarndan sonra demeler bilanosunda nemli gelimeler salanmtr. Ancak kamu sektrnn i finansman dengesinde beklenen iyileme salanamam, parlamentodan baz yeni vergi kanunlar geirildii halde 1971 ylndan balayarak hzlanan sosyal karakterli cari ve transfer harcamalarndaki artlar, salam finansman kaynaklarna dayandrlmamtr. Kamu harcamalarnn salam kaynaklara dayandrlmamas nedeniyle1970 yln izleyen kamu aklarnn giderek artmasna neden olmu, kamu sektrnn finansman sorunu Merkez Bankas'nn roln giderek arttrmtr. Bu dnemde ksa vadeli Dvize evrilebilir Mevduat (DM) giriimleriyle demeler dengesinde salanan olumlu gelimeler 1973 sonunda dnya petrol fiyatlarndaki drt katna varan ani artlar sonucu tersine dnmeye balamtr. Ancak ksa vadeli borlanmayla ekonominin ge - 422

rektirdii dalm yaplabilmi, 1975 ve 1976 yllarnda retim genilemesi ve fiyat istikrar bakmndan olumlu sonular alnmtr. 1977 ylnda yksek derecedeki enflasyon ve demeler dengesi aklaryla ekonominin makro dengeleri bozulmu, iktisadi byme olduka yavalamtr. 1977, 1978 ve 1979 yllarnda birbiri ardnca yaplan devalasyonlar vekamu teebbslerince ilen mal ve hizmetlerin fiyatlarndaki ayarlamalar, arlaan i ve d finansman sorunlarn zememi ve Trk ekonomisi hzl bir enflasyon srecine girmitir. (14 Ocak 1970) Tarih ve1211 Sayl Merkez Bankas Yasasnn Kabul 1970 ylnn hemen banda yeni Merkez Bankas Yasas kabul edilmitir. Daha nce para politikasnn belirlenmesinde yetkiler dankt. yle ki, eski yasaya gre para ve kredi politikasnn ynlendirilmesindebankann baz yetkileri Banka Kredilerini Tanzim Komitesi diye bilinen ve bakan olmak zere baz kurulular temsil eden yelerden oluan 14 kiilik bir komiteyle paylalmaktayd. Reeskont orann saptama yetkisiMerkez Bankas'na, bankalarn disponibilitesinin minimum oranyla, mevduat munzam karlklar oran ve faiz oranlarn belirleme yetkisi Komite'ye aitti. Kredilerin sektr ve konu olarak dalm ve risk santralizasyonu konularnda nlem alnmas, banka plasmanlarnn ayarlanmas Komite'ye aitti. Ayrca eski yasaya gre hazine kefaletine haiz bonolar vetahviller karlnda yaplabilecek emisyon snr, sermayeleri 4 millyondan az olmayan milli banka temsilcilerinden kurulu bir komite; ticari, snai, zirai senetlerle kk esnaf, madenci senetleri ve hazine bonolar karlnda yaplabilecek emisyon snr ise denmi sermayeleri, 4 milyondan aa olmayan btn banka temsilcilerinden oluan bir ikinci komite tarafndan saptanmaktayd. Yeni Merkez Bankas Yasas'yla, Banka Kredilerini Tanzim Komitesi'nin yetkileri bankaya verilmi, ayrca emisyon snrlarnn belirlenmesinde bankalarla paylalan yetki de Merkez Bankas'na devredilmitir. Yeni yasayla bankaya verilen yetkiler arasnda yer alan ak piyasa ilemlerini yapma ve orta vadeli senetleri reeskonta kabul etme yetkileri, para ve kredi politikasn hkmetle istiareyle yrtmesi dncesi hakimdi. (9 Austos 1970) stikrar Kararlar . 9-10 Austos kararlarnelerdir?

kinci plann uyguland 1968 ve 1969 yllar, Trk ekonomisinde demeler dengesinin darboaza girdii yllar olmutur. Dviz kaynaklarndaki yava arta karlk, TL'nin dolar karsndaki deerinin yaklak 10 yldr deimemi olmas ve bunun sonucu olarak ar deerlenmi olmasndan dolay zellikle speklatif amal ithal talepleri hzlanmtr. Bylece kredi kullanm genilemi, Hazinenin parasal durumu daha fazlaMerkez Bankas kaynaklarna bavurmay gerektirmitir. Bylece, hzla genileyen emisyon ve kredi hacmi, toplam talebin artmasna neden olmutur. Sonunda 9 Austos 1970 istikrar nlemleri alnm ve Trk Lisa - 423

. . rsnn deeri yabanc paralar karsnda drlmtr (dolar 9 liradan ? 15 liraya karlmtr). Faiz Oranlarnda Gelimeler: 1975-1980 dneminde faiz oranndaki gelimeler nelerdir?

Trk ekonomisinde yllardan beri yaanlan enflasyon oranlarna gredk bir faiz politika dii grlmektedir. zellikle 80'li yllara doru vadeli mevduatlara denen reel faiz oranlar srekli eksi deerler almtr. rnein 1979'da reel faiz oran - %27.2'dir. Vadesiz ksa vadeli mevduatlar iin denen faizler, reel olarak daha byk oranl negatif deerler almtr. Bu durum zellikle 1978-1979 yllarnda reel tasarruf mevduatlarnn dmesine neden olmu ve bylece ekonomik kalknmann finansman sorununu ortaya karmtr. zellikle reel kredi faizlerinin negatife dnmesi, eitli sektrler aras faiz farkllatrlmasyla kredilerin ynlendirilmesine ilikin kuramsal temelleri anlamszlatrmtr. Bylece kredi politikas ilemez hale gelmitir. te yandan eflasyon oranlarnn ok altnda saptanan kredi faizleri, faizin bir maliyet esi olmaktan kmasna neden olmutur. Giriimciler faiz ykn dnmeksizin olabildiince kredi bulma olanaklarn aratrmlardr. Bylece baz firmalarn z kaynak/yabanc kaynak dengeleri, yabanc kaynaklar lehine bozulmutur. 24 Ocak kararlarndan sonra bir ok firmann finansal darboaza girmesinde bunun nemi byktr. Reel Faiz oranlarniin negatif deer almtr? Reel faiz oranlarnn bu denli negatif deer almasnda, faiz oranlarnn yetkili para otoritelerince tespitinde srekli olarak kamu sektrnn finansman aklarnn gznnde tutulmu olmas, kamu aklarnn daha ucuz finansman iin devlet i istikraz tahvilleriyle genel faiz oranlar arasnda bir denge kurulmaya bir ksmnn satld SSK, Bakur ve T.C. Emekli Sand'nn bir yl ve daha uzun vadeli mevduatna verilecek faizlerin, devlet tahviller faizini aamayaca eklinde bir snrlama getirilmitir. Hatta zel sektrce karlan tahvil faizlerinin de snrlandrlmas, ayn ekilde kamu sektrnn daha ucuz borlanmasn salamaya yneliktir.

Fiyatlarda Gelimeler: 1970 ylna, talep artlaryla birlikte hzl bir fiyat art potansiyeliylegirilmitir. 9 Austos 1970 devalasyonu sonucu hzl dviz girileri artna da bal emisyon art olgusu fiyat basksn artrmtr.

Merkez Bankas'nn zel kesime at kredilerdeki artlarla birlikte toplam para stou artm ve fiyat hareketleri hzlanmtr. 1974 ylnda, 1971 ylndan sonra grlen fiyat artlarn yavalatabilmek kaygsylasabit tutlan KT r tlarna zam yaplmtr. te yandandestekleme almlarndaki artla ve Kbrs Bar Harekat'nn da etkileriyle fiyatlar %30'luk art gstermitir. Trk ekonomisi bu srada daha henz dnya petrol fiyatlarndaki artn yaratt oku yaamamtr. Bunda mevcut dviz rezervlerinin katks byk olmutur. - 424

1975 ylnda olaanst siyas koullarn ortadan kalkmas, bir nceki yln emisyon artlarnn bankalara yansmas ve dviz rezervlerini desteklemek iin art hzlanmtr. Toplam para arz art oran 1975'de, 1950'lerden beri en yksek hzna ulamtr. Ancak programlanan ekilde d almn gerekletirilmesi ve retimin artmas sonucu fiyat artlar beklenen oranlarn ok altnda kalmtr. Emisyon artlarnn geni lde kamu sektr finansman yetersizliinden ve banka kredilerinin artnn snrl kalndan dolay, toptan eya fiyatlarnda %15.6'lk bir art olmutur. thalatta gerileme ve tarm ve sanayi retiminin yavalamas, dviz rezervlerinin erimesiyle birlikte 1977 ylnn ikinci yarsnda alnan istikrar nlemleri bir btn olarak yrtlemedii iin baarsz olmutur. Bu arada 22 Eyll 1977'de Trk Liras, dolara gre %10 devale edilerek1 Dolar = 19.25 TL olmutur. Olumsuz gelimeler daha ar artlarda 1978 ve 1979 yllarnda da srmtr. 1 Mart 1978'de Trk Liras dolara gre %23 devale edilerek 1 Dolar = 25 TL olmutur. Nihayet Haziran1979'da 1 Dolar = 4 7.10 TL olmutur. 1980'li yllara doru sk sk devalasyon yaplmasnn nedenleri nelerdir? MONETARST ERKL 24 OCAK 1980 KARARLARI VE PYASA EKONOMSNE DORU YNEL ? 24 Ocak Kararlar . 24 Ocak Kararlarnelerdir?

24 Ocak 1980 tarihinde yeni bir istikrar politikas yrrle konmutur. 24 Ocak kararlar IMF tipi ortodoks istikrar kararlardr. Politikann temel amac, para ve kambiyo piyasalarnda yllarca sren ift fiyat uygulamalarna son vermek ve fiyatlarn serbest piyasa koullarna gre olumasn salamakt. Bunun iin ekonominin belirnecek yeni fiyat dzeyindedengeye gelmesi salanmal d. Bunun iin de Cold Turkey ya da QuickFx (Souk hindi stratejisi) diyebileceimiz bir k politikayla, reel para stounun ve satn alma gcnn deerinin hzla drlmesi amalanmtr. Sz konusu iktisat felsefesi erevesinde, para ve kredi politikasyla ilgili olarak alnan en nemli karar, 29 Mays 1980 tarih ve 8/909 sayl kararnamenin eki olarak 4 Haziran 1980 tarihli Resmi Gazete'de yaynlanan ve 1 Temmuz 1980 tarihinde yrrle giren faiz oranlarnn serbest braklmasdr.

Bu kararla bankalara, aacaklar kredilere uygulayacaklar faiz oranlarn vadelerine gre ve vadeli tasarruf mevduatna verecekleri faiz orann serbeste belirleme ve ilan etme olana salanmtr. Bu kararla Birinci Be Yllk Kalknma Plan'ndan beri faiz politikasnda arzu edilen gereki faiz ya da ekonomik faiz politikas yaklam gerekletirilmi ve yllarca sren narhl faiz rejimine ne son verilmitir. Para ve kredi politikas otoritesi asndan yetkili merci olarak, Babakanlk Mstearl'nn bakanlnda Para ve Kredi Kurulu oluturularak, para ve kredi politikasyla ilgili nlemlerin alnmas bu kurulun yetkisine braklmtr. Kurulun kurulu amac, DPT, T. Merkez Bankas ve Maliye Bakanl arasnda bir uyum ve koordinasyon salamaktr. Bu kurul nedeniyle T.C. Merkez Bankas'nn fonksiyonu danmanlk dzeyindekalmtr. - 425

? 24 Ocak kararlarnn dierlerini yle zetleyebiliriz: . Trk Liras dolara gre devale edilerek, 1 Dolar = 47.1 TL'dan, 1 Dolar = 70 TL olmutur. . hracatn zendirilmesi amacyla, ithalat teminatlarnn %50'lerinden, Destekleme ve Fiyat stikrar Fonundan yaplan aktarmalarla, T.C. Merkez Bankas nezdinde ihracat tevik fonu kurulmutur. . Yeni yatrmlardan ok, kurulu kapasitenin tam kullanm amalanmtr. . Yatrmlarn yabanc sermaye ile gerekletirilmesi dnlmtr. Ayrca yabanc sermaye ithalat da arttrabilirdi. Bunun iin Yabanc Sermayeyi Tevik Dairesi kurulmutur. . KT aklarnn ortadan kaldrlmas, bylece kamu kesimine ynelik ak finansman uygulamalarna son vermek iin temel mallarn kapsam daraltlmtr. . Fiyat Denetim Komisyonu kaldrlmtr. 24 Ocak kararlarnaklaynz. 24 Ocak 1980 Kararlarnn Neo Klasik Oto-regulatr Reel Ankes Etkisi Asndan Deerlendirilmesi

Daha nce geni olarak deindiimiz gibi Trkiye'de kalknma sorununun 1950'li yllardan sonraki zmnde, para politikas srekli n planda tutulmu ve kalknma sorunuyla para politikas arasndaki ilikiler, Keynesgil yaklam erevesinde dzenlenmeye allmtr. Sz konusu dnemlerde faiz oranlar hem gdml faiz uygulamas, hem de ar para arz art nedeniyle dk dzeylerde tutularak, ekonomik potansiyelin harekete geirilmesi amalanmtr. Ancak kalknma sreci iinde gerek yatrmlarn gerekletirilmesinde gerek kurulu kapasitelerin altrlmasnda dviz gereksinimi de hzla artmtr. te yanda nceleri12'er yllk devalasyon aralarnd da 7 yllk devalasyon arasnda, ister istemez ar deerlenen Trk Lirasyla ucuz ithalat girdisikullanan Trk firmalar dviz ihtiyacn daha rttrmlardr. Emisyon art ve enflasyonun gelirleri yeniden datc etkisiyle bellibir dnem iin i tasarruf sorununu zen Trk ekonomisi, zellikle 1973 yl sonlarnda dnya petrol fiyatlarndaki ar

art karsnda nemli lde d finansman sorunuyla karlamtr. Gmrk duvarlar gerisinde teknoloji ve eit asndan mozaike benzeyen Trk endstrisinin d finansman sorununu zmesi ve faaliyettebulunan firmalarn rasyonel iletme hviyetini kaz anmas ve yurt ii fiyatlarnn dnya fiyatlarna yaklatrlmas ve Trk ekonomisinin d piyasalarda rekabet gcnn arttrlmas 1980'li yllarn banda bir zorunluluk haline gelmiti. Bu nedenle nceki yllarda izlenen ekonomi politikalarndan farkl bir zellik arzeden 24 Ocak 1980 Ekonomik stikrar Tedbirleri uygulamaya konulmutur. 1950'lerde balatlan Keynesgil ierikli politikalarn tersine, 1980'lerde uygulamaya konulan politika monetarist ieriklidir. Monetarist ekonomistler para arz ve talebiyle ilgili iki temel hipotezi gznnde tutmaktadr. . Para otoriteleri ksa dnemde dolamdaki para miktarn kontrol edebilir. - 426

. Ekonomik birimlerin ankes talebi reeldir. Dier bir ifadeyle, ellerinde para bulunduranlar parann reel satnalma gcyle ilgilenmektedir. Bu iki hipotezden, para politikasnn ekonomik faaliyetleri etkileme mekanizmasyla ilgili bir model kurulabilir. Ancak, bir modelle para politikasnn ekonomiyi etkileyen tm kanallarnn ortaya konulmas hayli gtr. Bu nedenle genellikle para arzndaki deimelerin ekonomik faaliyetlerzerindeki etkiler ini inceleyen, nisbeten basite indirgenmi modeller kullanlmaktadr. Bylece para arzndaki deimelerin ekonomik faaliyetlerzerindeki etkileri dorudan incele meye allmaktadr. 24 Ocak 1980 istikrar nlemleriyle hzl bir deiim Quick Fix politikas izlendii sylenebilir. Dolaysyla bunun Trk ekonomisi zerindeki etkileri byk olmutur. yle ki; Ocak 1980 kararlarn izleyen dnemde reel para stou nemli lde (sadece ubat 1980'de %29.3) drlm ve 1981 yl boyunca ekonomideki reel para stou aa yukar bir nceki yl dzeyinde tutulmutur. 1982 Temmuz'undan sonra reel para stounda bir miktar art salanmtr (Ocak 1980'e gre). imdi ok (Cold Turkey ya da Quick Fix) politikasyla Trk ekonomisinde reel ankeslerin nemli lde azaltlmasnn karmak sonularn ematik olarak inceleyelim. 24 Ocak Sonras Reel Ankes Etkisinin leyii Mal Piyasas zerinde Zamlar ve Dier Fiyat Artlar Reel Para Ankeslerinin Deer KaybetmesiDorudan Etkisi Tketim MallarTalebinde D (Pigou Etkisi) Para Piyasas zerinde Dolayl Etkisi Faiz Oranlarnn Ykselmesi Yatrmlarda Azal (Keynes Etkisi) Tketimde Azal (Metzler Etkisi) Portfy Ayarlama Etkisi ekil: 25.1. stikrar Kararlarnn Otomatik Etkisi. 24 Ocak 1980 ve 5 Nisan 1994 kararlarnn kuramsal sonular ekil

25.1. de gsterilmitir. - 427

Trkiye'de zellikle Ocak 1980'den beri uygulanan para politikasnn reel ankes etkisiyle analizinin ne derece uygun olaca tartlabilir. nk nominal para stoundaki deimelere bal olarak (fiyat dzeyi veriolarak ele alnmaktadr) reel ankesler deitiinde ne gibi sonul elde edilecei bilinmemektedir. Para stou ile toplam talep arasnda pozitifbir iliki vardr. Bununla birlikte birok ekonomist fiyat dzeyindeki deimeye bal reel ankes etkisinin llmesinin ok g olduunu vurgulamaktadr.

Ocak 1980'den nceki dnemde, Trk ekonomisi asndan birinci durumun geerli olduu sylenebilir. Dolaysyla bu dneme ait para politikas analizleri nispeten kolaydr. Ocak 1980'den sonra ise byk lde ikinciyaklam geerlidi k bu tip yaklamn kantitatif analizi olduka gtr. Bu nedenle aada sunacamz model erevesinde, bazen saptayabildiimiz rakamlar yardmyla, bazen gzlemlerimize, bazen debu konudaki uzmanla rn grne dayanarak bir sonuca ulamaya alacaz. Enflasyonun hzland dnemlerde ekonomik birimler niin daha kk parasal ankes tutarlar? Enflasyonun hzland dnemlerde ekonomik birimler enflasyonundaha lml olduu dnemlere gre, daha kk nakit ankeslerle faaliyette bulunmay tercih ederler. Dier bir ifadeyle, parann dolam hz bu dnemlerde yksektir. Para otoriteleri ek para emisyonlaryla reel nakitankeslerin esk i dzeylerinde kalmasn salayamazlar. Bu ynde atlan her adm tpk ldeki serap gibi uzaklar. Hatta ldeki seraba doru atlan her adm serabiki adm uzaklatrr. Dolaysyla reel nakit ankesleri yeniden eski dzeyine iade etmek iin iki adm atlmas gerekir. Reel nakit ankesleri eski dzeyine dndrmenin tek yolu parasal genilemeyi, enflasyonist bekleyileri ortadan kaldracak kadar yavalatmaktadr. 1977-1980 yllar arasnda, reel emisyon hacmindeki deimeler srasyla -%4.38, -%1.84'tr. Bu dn nedeni yukarda izah edildii ekilde reel ankes dzeyini eski dzeyine dndrmenin gldr. ok ya da "Cold Turkey" (Souk Hindi) ya da "Quick Fix" (Ani Gei) Politikas ? 24 Ocak kararlaryla, zellikle temel mallar kapsamnn daraltlmasna

bal olarak kamusal mal ve hizmetlerin fiyatlarnn bir ka hafta iinde ykseltilmesi (fiyat artlar 1980 ubat'nda %23.3'e, Ocak-Mart ortalamas %47.5'e, Ocak-Haziran ortalamas %61.5'e ve 1980 yl ortalamas %107.2'ye ykselmitir) ve Trk Lirasnn devale edilmesiyle (1 ABDDolar 47 TL'dan, 70 TL'na ykselmitir), parasal genilemeden bamsz olarak ekonomideki mevcut emisyon hacminin ve para stounun reel deeri ve kiilerin reel satnalma gc nemli lde drlmtr. 24 Ocak kararlarnizleyen gnlerde para stokundaki dn nedeni nedir? Bylece bir anlamda ekonomide dolamda bulunan parann ve halkn satnalma gcnn bir ksm yok edilmitir. Daha sonraki aylarda mini devalasyonlar ve kk zamlarla genileyen nominal para arznn reel deeri bir sre ayn dzeyde tutulmaya allmtr. - 428

24 Ocak kararlarn izleyen dnemde dolamdaki reel emisyon hacmibir okla mmkn olabilecek en dk dzeyine eye allmtr. Bu dzey 1982 yl Temmuz ayna kadar ok az bir ykselmeyle korunmutur. 1982 Temmuz'undan sonra reel emisyon hacmi 1980 Ocak seviyesini am durumdadr. Reel emisyon hacminin 1982 ylnda GSMH reel olarak %4.4 orannda bir art gstermitir. Bu gstergeler Trk ekonomisinde genel olarak likidite orannn ykseldiini gstermektedir. Bu olgu u ekilde yorumlanabilir: Trk ekonomisinde reel ankes talebinin kararl bir duruma yneldii ve dolaysyla uygulanan para politikasnn bu adan hedefine ulat kabul edilebilir. te yandan 1982 Temmuz'undan sonraki reel emisyon genilemeleri, parasal ilikilerin "Quick Fix" politikas erevesinden ktn ve "gradualist" (tedrici) bir para politikasnn izlenmeye baladnn iareti olarak ele alnabilir. Nihayet bankerlerkrizi nedeniyle daha ki dnemde para talebini azaltan halk, yenidenpara talebini arttrm olabilir (mali araclar para talebini azaltc etki yaparlar). imdi yeniden Cold Turkey politikasna dnelim ve 1980 ylarnda uygulanan politikalarn Trk ekonomisine yansyan etkilerini, daha nce aklanan model erevesinde incelemeye alalm. Ne zaman Cold Turkey politikasndan gradualist politikalara dn yaplmtr? Mal ve Para Piyasas zerindeki Etkileri ? . Mal ve Hizmet Piyasas zerindeki Dorudan Etki: 24 Ocakok politikasnn mal ve hizmet piyasasarasndaki dorudan etkileri nelerdir? G. Haberler ve A.C. Pigou, kiinin tketiminin hem harcanabilir gelirine hem de servetine bal olduunu vurgulamtr. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, reel nakit ankesler kiinin servet stounun bir ksmn oluturmaktadr. Fiyat artlar karsnda parann nominal deeri sabit kalmakla birlikte, reel deeri bu deiimle ters ynl iliki iindedir. Dolaysyla fiyat dzeyi ykseldii zaman toplam talep azalr. Reel ankes etkisinin bu zel ekline Pigou Etkisi denilmektedir. 24 Ocak 1980 kararlarn izleyen dnemlerde, reel para stounun byk lde azaltlm olmas tketim harcamalarn hzla ksmtr. Aslnda

fiyat artlarnn fiyat art bekleyilerini etkileyerek tketim harcamalarn tevik edecei dnlebilir. Yaptmz bir aratrmaya gre Trkekonomisinde o dnemde t a bir miktar artt gzlenmitir. DPT ve Merkez Bankas'nn yllk program ve raporlarna gre toplam tketim daha sonraki yllarda reel olarak artmtr. Bu art, fiyat art bekleyilerinin yansra (bu argman ksa bir sre iin geerliolabilir), hane halknn fai ykselmesi karsnda reel ve mali aktif komposizyonunu ikinci lehine deitirerek elde ettikleri faiz gelirleriyle tketim dzeylerini koruma abalarndan kaynaklanm olabilir. Para Piyasas zerindeki Dolayl Etki: ok (Cold Turkey) politikasnn para piyasaszerindeki etkileri nelerdir? - 429

Fiyatlarn birdenbire ykselmesi, gnlk ilemlerin finansman iin daha fazla paray gerekli klmtr. Daha nce srekli olarak dk dzeylerde tutulan faiz oranlar 30 Mays 1980 tarih ve 8/909 sayl kararla 1 Temmuz 1980 tarihinden geerli olmak zere serbest braklmtr. Faiz oranndaki ykselileri u ekilde aklayabiliriz: Faiz oranlarnn daha nceki dnemlerin tersine serbest piyasa koullarna gre belirlenmesi yolunagidilmesi, 1980 yln a reel para stounun byk lde drlmesi ve banka kredilerine baml firmalarn artan faiz borlarn deyebilmek iinyeni borlanmalara ynelmesi sonucu faiz oranlar ykselmeye balamtr. Keynes Etkisi: Faiz oranndaki deimeler, hane halk ve mteebbislerin davranlarn etkileyecei aktr. Faiz oranlar ykseldiinde yatrmlarn maliyeti ykselir. Bu durum mteebbislerin prodktif yatrmlara girimesini engelledii gibi, hane halknn da konut vb. mallar satnalmalarn frenler. lkemizde de faiz oranlarnn ykselmesinin ennemli etkileri, yatrm mal ve konut talebinde olmutur. DPT ve Merkez Bankas yllk program ve raporlarna gre toplam yatrm harcamalarndaki reel oransal deimeler 1980, 81 ve 82 yllar iin srasyla -%2, % 7.9 ve -%6.4'tr. Toplam yatrmlardaki bu azal, byk lde kamu yatrmlarnda ve konut yatrmlarnda ortaya kan dlerden kaynaklanmtr. 24 Ocak kararlarnn znde, yeni yatrmlardan ok mevcut kapasitenin mmkn olan maksimum kullanm amalandndan, faiz oranlarna kar duyarsz olan kamu yatrm harcamalarnn azaltlmas doaldr. Reel tketimde arta ramen, reel yatrmlardaki bu azallar yurt ii talepte ortaya kan durgunluun en nemli nedenlerinden birisi olmutur. ? Keynes Etkisi nedir? Meltzler Etkisi: L.Metzler'e gre tketim, gelirinin yansra zel kesimin sahip olduu servetin reel deerine de baldr. Buna gre ayn geliresahip olan iki kiiden serveti daha byk olan, dierine gre daha az tasarrufta bulunacaktr. Reel ankesler de servetin bir ksmnoluturmaktadr. Dolaysyla fiyatlarn reel para stounu nemli lde drecek ekilde artmas, toplam serveti balang dzeyinin altna indirecektir. te yandan reel ankes stoundaki de bal olarak faiz oranlarnn ykselmesi evvelce dk faizle satn alnm senetler portfynn deerini azaltacaktr. te finansal olarak bu fakirleme (ya da zenginleme) durumunaMetzler Etkisi denilmekte dir. Bu ekilde fakirleen kiiler tketimlerini ksarak

yeni tahvil satn alma yoluna giderek portfylerini takviye edeceklerdir.

24 Ocak kararlarn izleyen dnemlerde Trk ekonomisinde tasarruflarda bir art eiliminin olduu gzlenmektedir. Ancak reel ve mali aktifkompozisyonundaki dei erin (arsa, otomobil, konut gibi mal varl ekillerinin vadeli mevduat, tahvil, srda hesap, mevduat sertifikas, finansman bonosu gibi finansal varlk ekillerine dnmesi) baz hesaplamalar olanaksz hale getirmesinden dolay, kesin yorumlar yapmaksakncal olabilir. Bu mal varl kompozisyonu deimelerini "servet etkisi" ile birlikte ele almak yararldr. Bununla birlikte, reel gelir artn aan tasarruf artnn (tasarruf mevduatlar dikkate alnmaktadr) gerek birtasarruf art olarak kabul edilip edilemeyecei tartla ? Meltzer Etkisi nedir? - 430

Servet Uyumlamas Etkisi: 24 Ocak kararlarn izleyen dnemde, ortaya kan en belirgin deiikliklerden biri de servet kompozisyonundaki deiikliktir. Faiz oranndaki ykseliler, ekonomik birimlerin servet portfynn yapsn deitirmektedir. Mali aktiflerin portfy iindeki pay ykselmitir. Bir yandan reel aktiflerin iddiharlarnn azalmas, dier taraftan da reel aktiflerin mali aktif elde etmek amacyla sata arzedilmesi, hem bu tipmallarn fiyatnn sine hem de bu mallar reten sektrlerin krize girmesine neden olmaktadr. Dolaysyla 1980'li yllarn balarnda konut sektr ile dayankl tketim mali reten sektrler ressesyonist poitikadan en fazla etkilenen sektrler olmutur. Toplam tasarruf mevduat 1975-1980 arasnda reel olarak azalm, 1981 ve 82'de ise nemli lde artmtr. Bunun en byk nedeni serbest faiz uygulamasnn vadeli tasarruf mevduat ile mev duat sertifikasnda yaratt arttr. Vadeli mevduatlarn vadesiz mevduatlara oran 1981 ncesinde ikinciler lehine iken, 1981 ve 1982'de vadeli mevduat lehine gelimitir. Vadeli mevduatlar bu iki ylda %141.8 ve %48 orannda, mevduat sertifikalar ise %396 ve %40 orannda artmtr. Faiz okunun atlatlmas ve mevduat sertifikalarnn bankerlerce pazarlanmasna son verilmesi, vadeli mevduat art hzn nemli lde drmtr. 5 NSAN 1994 STKRAR KARARLARI 5 Nisan 1994 Kararlarnn ncesinde Makroekonomik Gelimeler . 5 Nisan kararlarnn alnmasna neden olan ekonomik gelimeler nelerdir?

lkemizde 24 Ocak 1980 kararlarn izleyen dnemde rekabete ak ekonominin ilke ve esaslarnn yerletirilmesi, d ticaretin serbestletinilmesi, makro ve mikro fiyatlarn belirlenmesinde idari kararlar yerine byklde piyasa glerin ame edilmesi ve yurt ii mali piyasalarn yeniden yaplandrlmas ve gelitirilmesi ynnde nemli admlar atlmtr. Bu sreci tamamlayc olarak uluslararas sermaye hareketleri tamamenserbast braklmtr. Bu dnemde kamu kesiminde yineden yaplan almalar da srdrlmtr. 1980'li ve 1990'l yllarda GSMH'nn bymesinde imalat sanayii kapasite kullanmnda, ihracat hacminde, imalat saniyiinin ihracat iindeki paynda ve d ticaret hacminin GSMH ya orannda nemli artlar salanmtr.

Bu olumlu gelimelere karn 1980'li yllarn ikinci yarsndan itibaren srekli olarak artan kamu aklar, ekonominin da almas ve serbestletirilmesi ynnde salanan olumlu gelimeleri snrlandrmtr. zellikle maliye politikasnda ulalmak istenen amalara ters bir ekilde genilemeci bir eilim iine girilmesi i talebe dayal istikrarsz bir byme yapsnn olumasna ve enflasyonun yksek oranl kronik bir enflasyona dnmesine neden olmutur. - 431

1990'l yllarda artan kamu aklarna bal olarak artan i faiz oranlar lkemize doru ksa vadeli sermaye girilerini hzlandrmtr (scak para). Bu durum Trk Lirasnn reel olarak ar deer kazanmasna neden olmutur. Bu gelime igc maliyetindeki reel artlar, dorudan ve dolayl ihracat teviklerindeki azalmayla birleerek Trk ekonomisinin rekabet gcn azaltmtr. Sonuta yksek kamu aklarndan kaynaklananekonominin i dengesizlikle dengede hzl bir bozulmaya neden olmu, ithalat hzla artm, ihracat yavalam ve d ticaret aklar nemli boyutlara ulamtr. Hzla bozulan i ve d dengeler 1994 yl banda para, sermaye ve dviz piyasalarnda ciddi bir krize yol amtr. Ekonomiyi hzla istikrara kavuturmak, kamu aklarn daraltmak d talebe dayal bir byme yaps oluturmak ve ekonomik istikrar srekli klacak yapsal reformlar balatmak amacyla 5 Nisan 1994 tarihinde Ekonomiknlemler Uygulama Plan yrrle konmut 5 Nisan Kararlar 5 Nisan kararlar yar heterodoks IMF tipli istikrar politikasdr. 5 Nisan kararlaryla ncelikle kamu harcamalarnn kontrol altna alnmasna ve kamu gelirlerinin arttrlmasna ynelik nlemlerle ekonomik istikrar salamaya ynelik dzenlemelere ncelik verilmitir. Bu balamda, . TL'nin deeri nemli lde drlmtr. . KT rnlerinin fiyatlar ykseltilmitir. . Ekonomik denge iin ek vergi konulmutur. . Kamunun cari ve yatrm harcamalarnda nemli kstlamalara gidilmitir. . Kit transferleri kstlanmtr. . Kamu personel almlar durdurulmutur. . Mali piyasalarda istikrar salayacak ve mali sisteme olan gveni salayacak kurumsal ve yasal dzenlemeler gerekletirilmitir. . Hazinenin ve dier kamu kurulularnn Merkez Bankas kaynaklarna bavurmasn

kademeli ekilde azaltan yasal dzenlemeler yaplarak, Merkez Bankasnn zerkliini arttrma ynnde nemli bir gelime salanmtr. . Tarmsal desteklemenin daha rasyonel bir yapya kavuturulmas ynnde dzenlemeler yaplmtr. . Sosyal gvenlik kurumlarnn kaynak sorunlarna ynelik dzenlemelere gidilmitir. . zelletirmeye hz verilmesi hedeflenmitir. 5 Nisan kararlarnelerdir?

5 Nisan kararlarnn nemli bir zellii yksek oranl sre durumsal bir grnm kazanan enflasyonu yar-heteredoks politikalarla drmeyiamalamasdr. Bu balamd yabanc paralar karsndaki deerinin bir sre sabitletirilmesi ngrlmtr. Byle bir politikayaapa (achor) politi denilmektedir. Ayrca maalar ve zellikle de kamu kesiminde alanlarn cretleri hemen hemen dondurulmutur. Ancak zel sektrce retilen mal ve hizmetlerin fiyatlarna herhangi bir kontrol getirilmemitir. Bu nedenle 5 Nisan 1994 kararlar yar-heteredoks grnmdedir. - 432 ?

. . 5 Nisan kararlarnn zellikleri nelerdir? 5 Nisan kararlarnn bir dier zellii ok (souk hindi) tipi kararlar olmasdr. Alnan ok kararlar sonucu ekonomi zerinde 24 Ocak 1980 kararlarndakine benzer bir ekilde reel ankes etkisinin sonularnn yaandn syleyebiliriz. Dier istikrar programlarndan farkl olarak 5 Nisan kararlar 24 Ocak 1980 kararlarnn dorultusunda oluan piyasa koullarnda yrrle konmutur. Bu nedenle dviz kurlarnn istikrar yksek faiz oranlaryla salanmtr.

Bir sre sonra faiz oranlar enflasyona gre normal dzeyine inmise de izlenen dviz apas nedeniyle TL nin zaman iinde deerlenmesi ve yurt dndan scak para girii ve i borlarn gerek ana para gereksedenmesi gereken faiz eniyle giderek artmas lkemizin srekli olarak dviz-faiz-i bor ksr dngs iinde kalmasna neden olmutur. 5 Nisan Kararlar Sonras Ekonomik Gelimeler 5 Nisan Kararlarnn Ekonomiyi Kendiliinden Dzenleyici lk Etkileri 5 Nisan kararlarn izleyen dnemde fiyatlarn ok ksa srede yaklak %50 orannda artmas (toptan eya fiyatlar Nisan aynda %8,5 Mays aynda %32.8, Haziran aynda %9) reel para stokunu nemli lde drmtr. Reel para stokundaki bu d otomatik olarak u etkileri yaratmtr. . Tketim harcamalar azlamtr (Pigou etkisi) . Faiz oranlarnn ykselmesine neden olarak yatrmlar zerinde olumsuz etki yaratmtr (Keynes etkisi). . Faiz oranlarnn ykselmesi tasarruflar artrc ve tketimi ksc etki yaratmtr (Metzler etkisi). . Halkn mal varl kompozisyonunun fiziksel aktiflerden, tahvil, bono, repo gibi mali aktiflere ynelmesine neden olmutur (Portfy etkisi). . Reel cretlerin dmesine neden oldu. Ayrca 5 Nisan kararlarn izleyen gnlerde dviz kurlarnn istikrarnn

salanmas amacyla zellikle kamu katlarnn faiz oranlar %200 % 400 arasnda ykselmitir. Bylece dviz kurlarnn istikrar ok yksekfaiz politikasyla salanabilmitir. 5 Nisan kararlarnn ksa vadedeki etkileri nelerdir? 5 Nisan Kararlarna Bal Dier Etkiler ? 5 Nisan kararlarnn doal sonucu olarak; . GSMH da nemli d olmutur. Nitekim 1994 ylnda GSMH % 6.1 orannda dmtr. GSMH daki bu d 1995 ylnn ilk aynda -%0.3 orannda olmutur. Ayrca imalat sektrnde ok nemli kapasite dleri olmutur. - 433

. Parasal byklklerdeki deimeler yle olmutur: 1994 ylnda emisyon miktar %98, rezerv para %80, parasal taban%38 orannda artmtr. 1995 ylnn ilk on aynda ise e n miktar %75, rezerv para %80, parasal taban %127 ve Merkez Bankas paras %125 orannda artmtr. 1994 ylnda reel para stokunda da nemlidler olduu iin 5 Ni izleyen dnemde reel ankestalebi nemli lde artmtr. Bunun sonucu olarak TL aranr par e gelmi ve Merkez Bankasna dnmemitir. Nitekim 1994 ylnda emisyondaki nemli arta ramen zellikle parasal taban ve MerkezBankas parasnn art oran dk kalmtr. Buna karlk 1995 ylnda emisyon oran 1994 ylna gre dk kalmasna ramen parasal taban ve Merkez Bankas parasndaki art ok byk olmutur. Bu durum 1995 ylnda para politikasnn gevetildiini gstermektedir. . 1994 ylnda toptan eya fiyatlar %149.6, tketici fiyat artlar %125.5 orannda ykselirken, 1995 ylnda toptan eya fiyatlarndaki art %64.9, tketici fiyat artlar %78.9 olmutur. Burada dikkati eken husus toptan eya fiyatlarndaki dn orandr. Kanmzca bunda izlenen sabitletirilmi dviz kurunun nemi byktr. . 1994 ylnda ihracatn ithalat karlama oran %77 iken 1995 ylnda bu oran %61'e gerilemitir. D ticaret dengesindeki bu olumsuzgelimeler 1995 yl sonunda dviz speklasyonunu arttrmtr. Bu durumda hkmet dviz kuru istikrarn salayabilmek iin faiz oranlarn yeniden ykseltmek zorunda kalmtr. . 5 Nisan kararlarnn baarsz kald en nemli iki alan kamu bor yknn 1994 ylnda 799 trilyon liradan 1995 yl sonunda 104 katrilyon liraya ykselmesi ve kamu i bor stokunun vadesinin giderek ksalmasdr. . 5 Nisan kararlarnn ieriini oluturan iki yapsal nlem olan zelletirme ve vergi reformu konusunda gerekli admlar atlmamtr. 5 Nisan kararlarnn sonularnirdeleyiniz. zet . lkemizde 1930'lu yllara kadar bir Merkez Bankas yoktu. O dnemde dolamda 1. Dnya Sava srasnda Duyun-u Umumiye daresine bastrlan evrak- nakdiyeler kullanld. 1930 da T.C. Merkez Bankas

kuruldu. 2. Dnya Savana kadar sk para politikas izlendi. 2. Dnya Sava dneminde ekonomiye sava koullar hakim oldu. Bu arada para arz ve fiyatlar artt. Bunun sonucu olarak 7 Eyll 1946 kararlar alnda. 1950'li yllarda Keynesgil ierikli poplist politikalar izlendi. Bunun zerine Trk ekonomisi dviz dar boazyla karlanarak 4 Austos 1958 kararlarn ald. 12 yl sonra 9-10 Austos kararlar alnd. 1973 sonu petrolkrizinin Trk ekonomisini olumsuz etkilemesi ve 1975 sonras gelirin poplist politikalar sonucu 24 Ocak 1980 kararlar alnd. 1980'li yllarda Trk ekonomisi hzla ihracata yneldi. Reel faiz, gereki dviz kuru uygulamalarna geildi. IMKB yeniden faaliyete balad. lkemizde finans sektr derinlik kazand. T.C. Merkez Bankas daha bamsz politikalarizlemeye balad. 1990 ve 1992 yllarnda parasal programlar izlen Budnemde lkemizde izlenen iktisat politikalar daha teknik daha fazla bilgi gerektiriyordu. Bu alanda yaplan hatalar 5 Nisan 1994 kararlarnn alnmasna neden oldu. - 434

Sorular 1. 1930 ylna kadar lkemizde kullanlan kat parann ad nedir? a. Kaime b. Mecid c. Reat d. Evrak- nakdiye e. T.C.M.B. paras 2. lkemizde hangi istikrar kararlaryla ihracata dnk ekonomi politikalar izlenmeye baland. a. 7.9.1946 b. 9.8.1958 c. 4.8.1958 d. 24.1.1980 e. 5.4.1994 3. 5 Nisan 1994 ve 24.1.1980 kararlarnn tipi nasldr? a. Aamal b. Katl kambiyo sistemi uyguland c. Souk hindi (ok) d. Poplist e. Arz yanl 4. 5 Nisan kararlarna bal olarak Reel Ankeslerdeki d sonucu tketim harcamalarndaki de ne etkisi ad verilebilir? a. Tasarruf Paradoksu b. Keynes Etkisi c. Crowding Out Etkisi d. Meltzer Etkisi e. Pigou Etkisi 5. 5 Nisan kararlarna bal olarak reel para stokundaki de bal olarak yatrmlardaki azalmaya ne etkisi denilmektedir? a. Keynes b. Pigou c. Meltzer d. Patkn e. Crowding out - 435

Kaynaka PARASIZ, M. lker. Para Politikas, Ezgi Bursa, 1996. PARASIZ, M. lker. Kriz Ekonomisi, Ezgi Bursa, l995. ERTURUL, Ahmet. Kamu Aklar, Para Stoku ve Enflasyon, For ml Matbaas, Ankara1987. Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi (1923-1978). Akbank KltrYayn, Ap. Ofset, stanbul, 0. SANUS, Burhan Znhni, Para Ekonomisi, Cilt:2. Yllk T.C. Merkez Bankas Bltenleri. - 436

N TE 26 Dviz Kuru Sistemleri Bu nitede... nitede, eitli dviz kuru sistemleri ve dviz kuru ile demeler bilanosu ilikisi ele alnacak, d dengenin nasl saland incelenecektir. Bu nite, iyice anlalmadan izleyen niteye geilmemelidir. alma Biimine likin Olarak... nite incelenirken, eitli dviz kuru tanmlar ve demeler bilanosu ile ilgili kavramlar, dikkatle incelenmelidir. Bu kavramlar, uluslararas para sisteminin anlalabilmesi iin gereklidir. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 437

DVZ KURU SSTEMLER Dviz kuru, bir lkenin para birimi ile dier lkenin para biriminin, hangi oranda deitirileceini gsterir. 1,72 Alman Mark = 1 ABD Dolar gibi. Bu orann, hangi yolla belirlenecei ise dviz kuru sistemi olarak adlandrlmaktadr. Bu sistemler, esnek kur sistemi, sabit kur sistemi, dviz kuru bantlar ve ayarlanabilir pariteler, gzetimli (kirli) dalgalanma sistemi, optimum para sahas ve dviz kontrolleri balklar altnda incelenebilir. Esnek Kur Sistemi . Esnek kur sistemi nedir?

Esnek kur sistemi, dviz kurunun dviz piyasalarnda belirlenmesini ngren bir sistemdir. Genel olarak esnek dviz kurunun stnln savunanlar bu sistemin demeler bilanosu dengesinin salanmasnda sabit kur sisteminden daha etkin olduunu ileri srerler. Ayrca bu iktisatlar esnek kur sisteminin lkenin demeler bilanosunun kolayca ve otomatikman dengeye gelmesini saladndan, lkenin i dengelerinin vedier amalarnn da kolayca sa i vurgulamaktadrlar. Piyasa Etkinliinin Salanmas . ? Esnek dviz kuru, demeler bilanosunu nasl dengeler? Gerekten de esnek dviz kuru sisteminde, lkenin demeler bilanosunun ak ya da fazlalar, lke parasnn deer kayb ya da deer kazanmasyla otomatik olarak dzeltilmektedir. Bu srada hkmetin mdahalesi ve lkenin rezervlerinde bir art ya da azaln olmas sz konusu deildir. te yandan, dviz kurunun bir dzeyde sabitletirilmesi genel olarak yabanc para iin bir arz ya da talep fazlas yaratacaktr. Yani demeler bilanosunda bir ak ya da fazla oluacaktr. Bu durum dviz kurundan ok, ekonomik deikenlerdeki deimelerle dzeltilecektir. Bu etkin bir durum deildir ve politika hatalarna neden olabilir.

Esnek kur sisteminde, demeler bilanosunun dengesi iin yalnzca dviz kurunun deimesi yeterlidir. Kukusuz eer tm yurt ii fiyatlartam olarak esnekse ( standardnda altn akm fiyat ilikisi geerli olduundan bu varsaym geerlidir.), demeler bilanosunun dengesi sabit

kur sistemi erevesinde de mmkndr. Bununla birlikte tek fiyatn yani dviz kurunun deitirilmesinin daha etkin ve daha az maliyetli olduu ileri srlmektedir. Kald ki gnmzde yurt ii fiyatlar zellikle aaya doru tam esnek deil, yapkandr. Esnek kur sisteminin savunucularna gre esnek kur sistemi, demeler bilanosu dengesizliklerini, srekli ve dzenli olarak, meydana geldii anda dzeltir. Bunu, dviz kurlarndaki dalgalanmalar hafifleten istikrar salayc speklasyon salar. te yandan bir lkenin sabit dviz kuru sisteminde demeler bilanosu dengeden uzaklat zaman dengesizlii gidermede isteksiz davranmas, istikrar bozucu speklasyona nedenolacaktr. Bu durum e konomiyi sarsacak ve olduka pahal ayarlanmamaliyeti ierecektir. Esnek dviz kuru, piyasada etkinlii nasl salar? - 438

. . Politika Avantajlar . Esnek kur sistemi iktisat politikasna ne yarar salar?

Esnek kur sisteminde lke d dengeyle ilgilenmemektedir ve i amalara ynelik tm politikalar serbeste kullanmaktadr. Sabit kur sisteminde lke, ekonominin isel dengesi iin maliye politikasn dsal dengesiiin para politikasn aktadr. Kukusuz maliye politikasyla birlikte para politikasnn uygulanmas, lkede i dengenin salanmasn kolaylatracaktr. O halde rnein ekonomik byme gibi pr olarak isel bir ama iin para politikas kullanlabilir.

Esnek kur sistemi ynnde ek bir standart argman da bu sisteminpara politikasnn etkinli ni artrmasdr. rnein ticaret bilanosunu iyiletirmek amacyla izlenen anti enflasyonist politika, yerli parann deerlenmesiyle sonulanacaktr. Bu durum ayrca ithalat arttrarak, ihracat azaltarak yurt ii enflasyonist basky azaltacaktr.

Her lkede enflasyon isizlik ilikisi birbirinden farkldr. rnein ngiltere ve talya isizlik orann drmek iin ift rakaml enflasyona dahatoleransl bakmaktadr. sizlik orann daha dk oranda tutmak iin Japonya, Almanya'ya gre enflasyonu tolere etmekte daha istekli grnmektedir. Esnek kur sistemi her lkeyi arzulad enflasyon - isizlik oranna ulamak iin bamsz i politika izlemesine izin vermektedir. Sabitkur sisteminde far lkelerde farkl enflasyon oranlar demeler bilanolar zerinde deiik basklara neden olmaktadr. Enflasyonun daha yksek olduu lkelerde, demeler bilanosu aklar ykselirken enflasyon oran dk olan lkelerde demeler bilanosu fazla vermektedir. Bu durum herbir lkenin bir optimum enflasyon - isizlik ilikisine ulamasna engel olmaktadr. Peki esnek kur sisteminin hi sakncasyok mudur? Esnek kur sistemi hkmetleri dviz kurunu, ekonomideki bir sektrn dieri aleyhine yararl kmas ya da baz ekonomik amalara en az masrafl bir ekilde ulamas iin dviz kurunu denge dzeyinden baka bir dzeyde saptamasn engellemektedir. rnein, gelien lkeler genellikle ekonomik kalknma iin gerekli makina ve tehizat ithalatn tevik etmek iin dviz kurunu olduka dk bir dzeyde tutmak istemektedir. Bununla birlikte byle bir politika tarmsal ve geleneksel mal ihracatn

olumsuz ynde etkilemektedir. Nihayet esnek kur sisteminde dviz piyasasna mdahale ederek dviz kurlarnn sabit tutulmasna gerek yoktur. Dolaysyla bunun iin hkmet bir rezerv tutmak zorunda deildir. Dviz kurunda devalasyon eklinde byk bir deiikliin olacan n gren speklatrler sz konusu paray satacaklar, revale olacak paray satn alacaklardr. Bylece istikrar bozucu bir speklasyon durumu ortaya kacaktr. Bu durum genellikle yalnzca temel dengesizlik durumunda dviz kurunun deitirilmesine izin veren Bretton Woods tipi sabitkur sisteminde geerli dir. Oysa altn standard gibi gerek sabit kur sisteminde, dviz ihtiyacveya fazlas ve demeler dengesizliindeki bir ayarlanma baka bir yolla salandndan, istikrar salayc speklasyon szkonusu olacaktr. - 439

. . Speklasyon her zaman istikrar salaycmdr?

? . Milton Friedman'a gre speklasyon ortalama olarak istikrar salaycdr. nk istikrar bozucu speklasyon speklatrlerin srekli kayplarlakarlamalarna neden urum onlarn ilerini kaybetmelerine neden olacaktr. yle ki, istikrar bozucu speklasyon durumunda, speklatrler yabanc dvizleri daha da ykselecei beklentisiyle satn alacaklar, ancak byle olmaynca ellerindeki dvizi daha dk fiyatasatmaya zorlanacaklar n zarara urayacaklardr. Eer sre hepbyle devam ederse speklatrlerden bazlar iflas edeceklerdir. Speklatrlerin kr edip ilerini srdrmeleri iin bir yabanc dvizi daha ucuzken alp daha pahalyken satmalar gerekir. Bu durumda speklasyon ortalama olarak istikrar salayc olacaktr. Baz iktisatlar bu argman reddetmektedir. Onlara gre dnya istikrar bozucu tarzda davranan speklatrlerle doludur. Dolaysyla speklasyon uzun bir dnem boyuncaistikrar bozucudur. stelik, bu ite speklatrler iflas bile etseler, yine deistikrar bozucu tarzda speklasyon yapmay srdr er. stikrar bozucu speklasyona kirli dalgalanma sisteminde de rastlanmaktadr. Bununla birlikte birok ekonomist normal koullarda speklasyonun hem esnek hem sabit kur sisteminde istikrar salayc olduuna inanmaktadr. Dviz piyasasnda speklasyon, nasl istikrar salar? Sabit Kur Sistemi Sabit kur sisteminde kur nasl sabit tutulur? Sabit kur sisteminde dviz kurlarnn istikrar Merkez Bankasnn dviz piyasasna alc ve satc olarak mdahalesiyle salanr. Bunun iin Merkez Bankasnn elinde yeterli miktarda altn ve yabancdviz stokunun olmas gerekir. Bu stoka, dviz ya da kambiyo istikrar fonu ad da verilir. rnein dviz kurlar ykselmee balad zaman Merkez Bankas piyasaya dviz srer. Tersine dviz kurlar dmeye balad zaman Merkez Bankas tanzim alm satmlar yaparak dviz kurlarn sabit tutar. Kukusuz Merkez Bankasnn bu ekilde dviz kurlarn belli bir dzeydetutabilmesi iin demeler bilanosunun srekli olarak ak vermemesi gerekir. Aksi takdirde Merkez Bankasnn elindeki dviz rezervleri er yada ge tkenecekti r. Bu durumda eer Merkez Bankas mevcut kurlar

aynen muhafaza etmek isterse, dviz alm satmndaki serbestlii kaldrp dviz kontrol sistemine gemesi gerekir. imdi sabit kur sisteminin baz zelliklerini inceleyelim. Belirsizliin Daha Az Olmas Sabit kur sisteminin savunucularna gre, bu sistem esnek kur sisteminde gzlenen ve uluslararas ticaret ve yatrm akmlarn ve uzmanlamay tehlikeye sokan gnlk dalgalanmalar ortadan kaldrr. stikrar Salayc Speklasyon Sabit dviz kurunu savunanlara gre sabit kur sistemine gre esnekkur sisteminde spekla syon muhtemelen daha fazla istikrar bozucudur. - 440

Buna gre dviz kuru ykseldii zaman, dviz kurunun daha da ykselecei bekleyii iinde speklatrler yabanc dviz satn alacaklardr. Tersine dviz kuru dt zaman, dviz kurunun daha da decei bekleyii iinde speklatrler yabanc dviz satacaklardr. Ancak speklasyonolgusunun biraz daha ayrntsna inersek, biri istikr r salayc dieri istikrar bozucu olmak zere iki trl speklasyondan sz edebiliriz. ekil 26.1 de A erisi speklasyonun olmad durumdaki dviz kuru dalgalanmalarn gstermektedir. B erisi istikrar salayc speklasyon durumunda dviz kurunda daha kk dalgalanmalarn, C erisi istikrar bozucu speklasyon nedeniyle daha byk dalgalanmalarn olduunu gstermektedir. stikrar bozucu speklasyonun dviz kurunda daha byk Dviz Kuru S/L ekil: 26.1. Speklasyonve Dviz Kuru stikrar. dalgalanmalara neden olmas, uluslararas ilemlerde risk ve belirsizlikleri artrmaktadr. Sabit kur sisteminin savunucularna gre istikrar bozucu speklasyonun sabit kur sisteminde meydana gelme olaslesnek kur sistemine gre daha azdr. Buna esnek kur sistemini savunanlar itiraz etmektedirler. Onlara gre, dviz kurlarnn srekli olarak ayarland esnek kur sisteminde, istikrar bozucu speklasyonun meydana gelmesi sabit kur sistemine gre dahaaz olasdr. Hangi gre gre, istikrar salaycgler, hangi kur sistemindedaha faydaldr? Fiyat Disiplini O C A B Zaman Sabit kur sisteminin lkeye empoze ettii fiyat disiplini, esnek kur sisteminde mevcut deildir (anchor, apa argman). Bir baka deyile, dnyaya gre enflasyon oran daha yksek olan bir lke, byk bir olaslkla demeler bilanosunda srekli aklarla ve sabit kur sisteminde rezerv kaybyla kar

karya kalacaktr. Aklar ve rezerv kayplar sonsuza dek srmeyecei iin, lke ar enflasyon orann frenlemek ve bylece belli bir fiyat disiplinini salamak gereini duyacaktr. demeler bilanosu dengesizlii en azndan teorik adan otomatik olarak ve annda dviz kurundaki deiikliklerle dzeltilmesine ramen, esnek kur sisteminde byle bir disiplin yoktur. - 441

Teorik zeminde, esnek dviz kuru sistemi sabit dviz kurundan daha enflasyonist grnmektedir. Bir lkenin parasnn deer kayb yurtii fiyatlar arttrr. Buna karlk bir lke parasnn deer kazanmas, gnmz dnyasnda fiyatlarn aaya doru yapkan olmas nedeniyle, fiyatlarda bir dle sonulanmaz. Bununla birlikte dviz kuru dalgalanmalardenge dviz kurunda her iki ynde ar srama (overshooting) etkisine neden olur. Dviz kuru deer kaybettiinde fiyat ykselmelerineneden olurken dviz kuru de r kazandnda fiyat dlerine neden olmaz (zemberek dilisi etkisi). Esnek kur sisteminde fiyatlar sabit kur sistemine gre daha yksek olacaktr. Dnyada gerek esnek kur deneyimi yaanmamtr. 1973 ylndan gnmze kadar gzetimli esnek kur sistemi erevesinde olaylar irdelenebilir. 1980'li yllara kadar dnyada gzetimli esnek kur sistemiyle birlikte yksek enflasyon yaandn gryoruz. Bunda 1973 sonunda petrolfiyatlarnda gzlenen drt kat art ve birok lkede para arznn nemli lde ykselmesi nemli rol oynamtr. Esnek kur sisteminin savunucular esnek kur sisteminin sabit kur sisteminden daha enflasyonist olabileceini sylemektedir. Bununla birlikte, bu sonular lkelerin farkl enflasyon - isizlik orann arzulamalar ve esnek kurlarn her lkeye kendisine en uygun istikrar politikasn izlemeye izin vermesidir. Bir baka deyile lkelerin daha fazla enflasyon dahaaz isizlik (ya da tersi) ilikisini tercih etmeleridir. Esnek kur sisteminin savunucular bunu sistemin nemli bir avantaj olarak grmektedirler. Esnek dviz kurlar, yurt ii ekonomiyi dsal oklardan (lkenin ihracatnda bir dsal deime) sabit dviz kurlarna gre daha fazla korumaktadr. Bunun sonucu olarak esnek dviz kurlar zellikle byk dsal oklara ak lkeler iin daha ekicidir. te yandan, sabit kur sistemi byk isel oklara aday da ak bir ekonomiye daha fazla istikrar salamaktadr. rnein lkede yatrm dzeyindeki otonom bir art arpan araclyla milli gelir dzeyini arttracaktr. Gelirdeki art ithalat artracak bylecesabit kur sistemi altnda lkenin demeler bilanosunda bir ak meydana gelecektir. Bu durumda bir sre lke aklarn elindeki uluslararas rezervlerle finanse edecektir. Esnek kur sistemi altnda, lkenin paras otomatik olarak deer kaybedecek ve ihracat tevik edecektir. hracattaki bu art lkenin gelirinin artmasn salayacaktr. Ancak uluslararas sermaye

akmlar gznnde tutulduunda sonu ok farkl olacaktr. Ayrca dnyada konjonktr dalgalanmalar dviz kuru dalgalanmalaryla daha fazla ezamanl olarak ortaya kmaya balamtr. Sabit kur sisteminin, esnek kur sistemine gre stn zelliklerini aklaynz. Dviz Kuru Bantlar ve Ayarlanabilir Kayan Pariteler Aada sabit ve esnek kur sisteminin karmasndan oluan melez dviz kuru sistemlerinin avantaj ve dezavantajlarn inceleyeceiz. - 442

Dviz Kuru Bantlar . Dviz kuru bandnedir?

Tm sabit dviz kuru sistemleri genellikle dviz kurunun dar olarakbelirlenen snrlar iin e dalgalanmasna izin vermektedir. Bunun iin bir lke parasnn yabanc dvizlere kar kurunu belirlemekte, daha sonra bu kurun yukarsnda ve altnda dar bir bant iinde dalgalanmasna izin vermektedir. rnein Bretton Woods sisteminde 2. Dnya Sava sonrasndan 1971'e kadar dvizler belirlenen sabit kurlarnn yukarsna ve aasna doru %1 orannda dalgalanmalarna izin verilmitir. Altn standardnda rnein dolarla sterlin arasnda belirlenen dviz kurunun dalgalanma band darphane paritesinin altnda ve stnde New York Londra arasndaki ulatrma maliyetinin deeri olan 1 pound deerindeydi. Bantl sabit dviz kuru sisteminde, cari dviz kuru bant iinde talep vearz tarafndan belirlen mekte, dviz kurunun bant dna kmas resmi mdahalelerle engellenmektedir (altn standardnda kur dengesi, ilgili lkeye altn gndermekle salanr). Kk bantl sabit kur sisteminin avantaj, para otoritelerinin srekli olarak dviz piyasasna mdahalesine gerek brakmamas, ancak dviz kurunun belirlenen bandn dna kmas durumunda mdahale edilmesidir. ekil 26.2'de dolarla pound arasnda sabit dviz kuru R = $ /L = 2olarak varsaylm ve dviz kurunun belirlenen kurun stnde ve altnda %1 orannda dalgalanmasna izin verilmitir (Bretton Woods Sistemi). S/L O Zaman 202 200 198 Kur }Bant 1 2 3 4 5 ekil: 26.2. Dviz Kuru Bantlar. Bunun sonucu olarak dalgalanma band yatay olarak R = 1.98 $ (alt snr) ve R = 2.02 dolar (st snr) olarak tanmlanmtr. Bylece, sabit kur sistemi sabit kurun etrafnda belli lde esneklik unsurlar iermektedir. Teknik olarak, lkeler paralar iin dalgalanmabandn genileterek dviz kurunun belirlenmesini giderek daha fazla piyasa glerine brakabilirler. Bylece resmi mdahale gereksinimi giderek azalacaktr.

Dviz kuru banduygulamasyla, sabit kur sistemine nasl bir esneklik salanr? Aklaynz. - 443 ?

Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi Ayarlanabilir kur sisteminde de dviz kuru ve dalgalanma band belirlenir. Ancak duruma gre belirlenen dviz kuru periyodik olarak deitirilecektir. demeler bilanosu aklarn gidermek iin para devale, demeler bilanosu fazlalarn gidermek iin revale edilecektir. Bretton Woods sistemi aslnda, temel dengesizliklerle karlaldnda dviz kurunun deitirilmesine izin verilen ayarlanabilir sabit kur sistemidir. Aslnda temel dengesizliin ne olduu aka tanmlanmamaktadr. Bununla birlikte birka yl sren byk cari ya da potansiyel ak ya dafazlann yaand engesizlik olarak dnlebilir. Bununla birlikte Bretton Woods Sisteminde lkeler hem prestij hem de sk sk dviz kurunda yaplacak deiikliklerin istikrar bozucu speklasyonlara neden olaca korkusuyla belirlenen dviz kurunu ta ki gerektenistikrar bozucu speklasyonlarn meyda na gelmesine kadar deitirmemitir. Bylece, Bretton Woods sistemi balangta bir ayarlanabilir kursistemi olarak kurulmusa da daha ok gerek bir sabit dviz kuru olarak ilemitir. Bant ekil: 26.3. Ayarlanabilir Sabit Kurun leyii. Bant ekil 26.3'de ayarlanabilir sabit kur sisteminin ileyii gsterilmitir. ekil 26.3. drdnc aya kadar ekil 26.2 ile ayndr. Drdnc ayn banda lke parasn demeler bilanosunda karlalan ak ya da fazladurumuna gre ya devale etmekte (dviz tmekte) ya darevale etmektedir (dviz kurunu drmekte). Ayarlanabilir sabit kur'un, dviz kuru bandsisteminden farknedir? Aklaynz. Kayan Parite Sistemi O Zaman } } 212 202 200 198 188 1 2 3 4 5 Devalasyon Revalasyon ? .

Kayan parite sistemiyle dviz kurundaki byk deimelerin ve muhtemelen istikrar bozucu speklasyonun dezavantajlarndan kanlabilir. Kayan Parite Sistemi nasl alr? Bu sistemde dviz kurlar nceden ilan edilen miktarda ya da yzdede sk sk ve aka belirlenen aralklarla (rnein her ay) denge dviz kuru - 444

na ulalncaya kadar deitirilmektedir. Bu durum ekil 26.4 de gsterilmitir. Buna gre lke ay sonra %6 devalasyon yapmak yerine ayarka arkaya parasn %2 orann etmektedir.

lke ksa dnem faiz oranlarn deitirerek istikrar bozucu speklasyonu nleyebilir. rnein nceden ilan edilen %2 oranndaki devalasyonu ksa dnem faiz oranlarndaki %2 lik art elik edebilir. Bu durum ekil 26.4 de grlmektedir. Burada bir noktaya hemen iaret edelim. Eer mini devalasyondan nceki bantn st snr mini devalasyondansonraki bantn alt snryla akrsa, devalasyon cari spot dviz kuru herhangi bir deiiklikle sonulanmaR($/L) yabilir. 212 5 } Bant ekil: 26.4. Kayan Parite Sistemi 204 202 200 198 0123 4 Kayan parite sistemine karar veren lke dviz kurunda yapaca deiikliklerin miktarna, sklna ve dalgalanma bandnn geniliine karar vermek zorundadr. Kayan parite sistemi reel oklarla ve farkl enflasyonoranlaryla karlaan gelimekte olan lkelere uygun den bir sistemdir. Kayan parite sistemi, hangi durumlarda tercih edilen bir sistemdir? Gzetimli (Kirli) Dalgalanma Sistemi ? Speklasyon istikrar kazansa bile zaman iinde (eer izin verilirse) ekonomide konjonktr boyunca meydana gelen reel faktrlerdeki dalgalanmalardan dolay dviz kurlar dalgalanmaya devam edecektir. stikrar bozucu speklasyonlar ve ani kur sramalar (overshooting) dviz kurlarndaki bu isel dalgalanmalar iddetlendirecektir. Kolayca tahmin edilecei gibi dviz kurundaki bu dalgalanmalar uluslararas ticaret ve yatrm akmlarn azaltc etki yapacaktr.

Peki bu durumda ne yaplr?

Gzetimli dalgalanma sisteminde, para otoriteleri dviz kurlarnn uzun dnem trendini etkilemeye teebbs etmeksizin, ksa dnemli dalgalanmalarn giderme sorumluluunu dviz piyasalarna emanet etmitir. Bunda kazanl olduu takdirde lke bir yandan sabit kur sistemininyararlarnn pek oundan yararlanrken yandan demeler bilanosu dengesizliklerinin ayarlanmasnda esneklii muhafaza edecektir. Ksa vadede yabanc dviz talebinde ve arznda bir art olduunda . - 445

bu durum para otoritelerince dviz rezervlerinden karlanmakta ve absorbe edilmektedir. O halde gzetimli dalgalanma sisteminde uluslararas rezervlere bir gereksinim vardr. Gzetimli dalgalanma sisteminin uygulanabilmesi iin ne gereklidir? Optimum Para Sahas ? . ? Optimum para sahasnedir? Optimum para sahas ya da optimum blok sabit kurlar, paralar srekli olarak birbirine balanm lkeleri iermektedir. Paralar birbirine balanm lkelerin optimum koullarn da salamas gerekmektedir. Optimum para sahasnda ye lkelerin paralar ye olmayan lkelere grebirlikte dalgalanacaktr. Optimum para sahas aslnda gmrk birlikleriteorisinin zel bir dal olarak da dnlebilir. Optimum saha forml dviz kurlarnn srekli bir ekilde sabit olmamasnn yaratt belirsizlii ortadan kaldrmaktadr. Bu durum ye lkeler ya da blgeler arasnda retimde uzmanlamay, ticaret akmlarn ve yatrmlar tevik etmektedir. Ayn ekilde optimum para sahas forml reticilerin tm sahay tek bir pazar olarak grmelerine ve daha byk lek ekonomilerinden yararlanmalarna olanak vermektedir. Optimum para sahasnn aadaki koullarn yerine getirilmesi durumunda baarl olabilecei dnlebilir. . ye lkeler arasnda kaynak mobilitesi yksek olmaldr. . ye lkelerin yapsal benzerlikleri byk olmaldr. . ye lkeler para, maliye ve dier politikalarn daha koordineli bir ekilde yrtmeye istekli olmaldr. . ye lkeler arasnda geri kalm blgelere ynelik bir blge ve yardm politikas oluturulmaldr. Optimum para sahas, hangi koullarda baarlolabilir?

Dviz Kontrolleri Altn standard ve altn dviz standard bir uluslararas serbest deiim ekonomisi erevesinde incelenmektedir. Bu sistemler mal ve kapital deiimlerine dayanan ticaret kriterleri ve neo-klasik byme kuramyla iliki iindedir. Dviz kontrolleri ise d demelerdeki serbestlikle badamamaktadr. Dviz kontrolleri hibir ekilde uluslararas anlamda bir para sistemi deildir. Prensip olarak dviz kontrol son derece basittir. Devlet dorudan doruya dviz arz ve talebini kontrol etmekte ve dvizkurunu belirlemekt edir. O halde dviz kontrol bir dviz kurunun dviz arz ve talebi zerindeki devlet tekeline dayanmaktadr. Dviz kontrolnn topyekn olmas durumunda artk dviz piyasasndan sz edilemez. Dviz kaynaklar tamamen idari kriterlere gre taynlanmakta ve tahsis edilmektedir. Genel olarak altn standard rejimindeki otomatikliin ortadan kalkmasndan sonra, dviz kurlarn sabit bir oranda tutma giriimleri devletleri dviz piyasalarna mdahale etmeye zorlamtr. Yabanc dviz arz ve talebi arasndaki denge emisyon kurumunun dviz piyasasna artk ulus - 446

? ? ? lararas likidite alm satm ilemleri yoluyla mdahalesiyle deil ve fakat zorlamayla salanmaktadr. Yabanc lkelerden alacakl olan lke vatandalar (ihracatlar) bir dviz kurumuna -genellikle Merkez Bankasbildirmeye ve alacaklarn tahsil ettiklerinde de ilgili kuruma satmak zorundadr. Bu ekilde toplanan dvizler yabanc lkelere demede bulunmak isteyenlere (ithalatlara) belirli ncelik sralarna gre verilecektir. Dviz kontrol lkenin demeler bilanosunun denkletirme sorununu nisbeten zme kavuturmaktadr. nk, lkenin d demeler aklarn gznne alan hkmetler dviz klarn dviz girdileriyle ayarl tutmaya almaktadr. Dviz kontrolleri I. Dnya Sava, 1929 ekonomik krizi dnemlerinde ortaya km ve 1945-1958 yllar arasnda pek ok lke tarafndan uygulanmtr. Dviz kontrol gelimekte olan lkelerce de benimsenmi bir rejimdir. Trkiye'de 1930 ylnda yaynlanan "Trk Parasn Koruma Hakknda Kanun" ile dviz kontrol rejimi yrrle konmutur. Dviz kontrol nedir? Nasl yaplr? Dviz Kontrol Mekanizmalar Geni anlamda dviz kontrol dzeni dviz rejimi, ilem ykmllkleriveya deme ilemleri olarak lir.

oklu Dviz Kurlar: Dviz kontrol daha nce de belirtildii gibi birdviz ofisinin dviz talebi zerindeki tekeline dayanmaktadr. Ancak, uygulamada, otoritelere, eitli dzenlemelere ve kontrollere ramen kanlmaz bir ekilde dviz kurlarnda bir dalite tesis olmaktadr. Her zaman dvizin resmi kurundan daha fazla demeye hazr dviz amatrleri ve bu frsattan yararlanmay karmayan ellerinde dviz bulunankimseler vardr. Bu frsatta etleri yararlandrmak fikri paralel piyasalarn yasallatrlmasna yol amtr. Ayrca monopolcnn doal olarak fiyat farkllatrmalarna da gidebileceine iaret etmekte yarar vardr. oklu dviz kuru sistemi farkl kategori ilemleri iin farkl dviz satm alm fiyatnn uygulanmasdr. Bylece lke ekonomisine katks fazla

olan ilemler tevik edilmekte, az olan ilemler cezalandrlmaktadr. Devlet kendine zg kriterlerle "faydalar" snflandrmaktadr. Bylece fiyat mekanizmasnn ekonomiyi dzenlemesine izin verilmemektedir. oklu dviz kuru, hangi ihtiyaca cevap verir? Taahht ve deme lemlerinin Snrlanmas: Bir ekonomide i denge, dviz kuru istikrar gibi amalara ynelik dviz akmlarna olanak veren ilemlerin sk veya gevek olarak kantitatif kontrol sz konusu olabilir. Bu nedenle: . thalat ve ihracat lisansa balanarak mal ve hizmet alm ve satmlarnn gerek rn, gerekse lke olarak dalmlarna yn verilebilir. . Turistlere tahsis edilen dvizlere snrlar getirilebilir. . Sermaye transferlerine izin verilebilir. . Altn ticareti yasaklanabilir. Taahht ve demeler hangi yollarla snrlanabilir? - 447

deme ilemleri iinde, eitli teknikler gelitirilmitir. Bu teknikleri iki yanl ticaret anlamalar ad altnda da incelemek mmkndr. Bir ekonomide i fiyatlarn dnya fiyatlaryla ilikisi kesildiinde, pahallaan ihra mallarnn sat giderek gleecektir. Bu durumda lkeler birbirleriyle iki yanl ticaret anlamalar yapmaya ynelmektedir. ki yanl anlamalar konvertibl dviz kullanmadan ticaret yapma olana salamaktadr. Takas: ki yanl ticaret anlamalarnn en eski eklini oluturmaktadr. Takas en ilkel ekliyle iki lke ihracat ve ithalatsnn birbirlerine karlkl mal satarak demede bulunmalardr. Ancak gnmzde yukardaki gibi ayn kiilerin hem ithalat hem ihracat olmalarna gerek yoktur. Bu durumda iki lkedeki ithalat ve ihracat lkelerin birbirleriyle anlamalar gerekmektedir. rnein Trkiye'deki ihracat X Fransa'daki ithalat Y ye pamuk satmaktadr. Trkiye'deki bir V firmas da Fransa'daki bir Z firmasndan makina satn almaktadr. Trkiye'deki X ve V, Fransa'daki Y veZ firmalarnn birbirleriyle anlaarak ihracat ve ithalat bedellerini X, V den Z de Y den Trk Liras ve Fransz Frangolarak tahsil etme durumunda da bir takas ilemi szkonusudur. ? Takas nedir ve nasl alr? Kliring Anlamalar: Kliring anlamasnda taraflarn dviz kuru zerindeki alacak ve borlar muhasebe kaytlar aracl ile yaplmakta, sadece bakiyeler altn veya dvizle denmektedir. rnein ithalatlar kliring hesab tutan kuruma ithal ettikleri maln bedelini kendi ulusal paralaryla derler. hracatlar da ihra etmi olduklar mallarn bedelini kliringhesab tutan kurumdan ulusal para olarak tahsil ederler. ? Kliring nedir ve nasl alr? Liste Anlamalar: ki yanl ticaret anlamalarnda, ticari dengenin salanmas iin karlkl olarak iki lke birbirlerine ihra edecekleri mallarn miktarn bir liste eklinde kartabilirler.

deme Anlamalar: ki yanl ticari ilikilerde her trl tkanmalardan kanmak iin liste anlamalarn tamamlayc olarak deme anlamalar yaplmaktadr. deme anlamalar belli bir dnem iin iki lke arasnda alan karlkl kredilerden olumaktadr. Merkez Bankalarnca her bir tarafa garanti edilen bankadaki hesap mevcudundan daha fazla para kullanma hakk (ak itibar) ksa dnemde taraflar arasnda dengenin salanmas iin yaplmas gerekli ilemleri gereksiz klmaktadr. ? Liste ve deme anlamalariki lkeye hangi esneklikleri salar? Dviz Kontrollerinin Etkileri Soyutlanma Etkisi: Dviz kontrol rejimi ulusal ekonomiyi uluslararas deiimlerin dnda tutmaktadr. Bunun sonucu olarak da lke uluslararas ihtisaslamadan vazgemekte ve dviz kontrollerinin uzamas durumunda da ekonomisinin uyarlanmadan uzaklama tehlikesi belirmektedir. Buna karlk lke ekonomisinin uluslararas ekonomiden soyutlanmas tam istihdamn gereklemesine izin vermektedir (ithalatn snrlanmas ve d ticaret arpan araclyla oyunun ilemesi). Koruma Etkisi: Kotalar ve demelerin kontrol ulusal ekonominin tmn veya belli dallarn d ekonomilerin rekabetine koruyacaktr. Buna - 448

karlk i retimin daha yksek maliyetlerle gereklemesi ve retici rantlarnn belirmesi tehlikesi ortaya kacaktr. fiyatlardaki ykseklikihracat ends lce uramasna da yol aabilecektir. Ticaret Hadlerinin yilemesi Etkisi: Dviz kontrolleri dviz kurunun ar deerlenmi bir ekilde muhafazasna olanak verecektir. Bylece ithalat daha ucuza yaplacak, mali demelerin maliyetleri daha az olacaktr. Bu durum baz ekonomiler iin ekonomik ve politik hakimiyet etkilerinide ihtiva etmektedir. Ayrm Etkisi: Bu etki zellikle gelimekte olan lkeler tarafndan gsteri tketimini azaltmak iin aranmaktadr. Ayrm, rnn veya mali ilemlerin bnyesine ve lkelere gre yaplmaktadr. Denkletirme Etkisi: Dviz kontrollerine gidilerek demeler bilanosunda denge salamak mmkndr. Ancak buradaki denkletirme mekanizmas, esnek kur sisteminde olduu gibi otomatik deil, politiktir. Bunedenle eklen de olsa gerekletirilen demeler bilanosu dengesiyleserbest piyasa dengesini hibir ekilde ayn tutmamaldr. nk denkletirme deiimlerin ktlk seviyesine indirgenmesiyle de salanabilir. Dviz kontrol ne tr etkiler yapar? Buna gre dviz kontrol uygunbir rejim midir? DVZ, DVZ KURU, DEMELER BLANOSU VE DI DENGE Dviz piyasalarnda ulusal paralarla yabanc paralar birbirine evrilir. Dviz alm satmlar pein ve vadeli olabilir. Pein ve Vadeli Dviz lemleri ? . ? Pein ve vadeli dviz ilemi ne demektir?

Dviz alm satmlar, yaplan dviz anlamasn izleyen en fazla ikign iinde gerekletiriliyorsa bu dviz ilemlerine pein (spot) dviz ri denir. Dvizlerin gelecekte belirli bir tarihte teslimi kouluylabugnden yaplan szle elerle alnp satlmasna vadeli (forward) dviz ilemi alr. Bu ilemlerin gerekletirildii piyasaya da vadeli dviz piyasas denir. Vadeli dviz ilemlerinde sre, 30, 60, 90, 180, 365 gn olabilmektedir.

Kukusuz vadeli dviz kurlaryla pein dviz kurlar birbirlerinden farkl olacaktr. Eer bir yabanc dvizin vadeli kuru pein kurundan yksekse, ad geen para prim yapmtr denir. Tersine sz konusu para vadelipiyasada spot kurunun altnd

ilem gryorsa, ad geen para iskonto yapmtr. Vadeli dviz kuru piyasasnda prim ve iskonto ne anlama gelir?

Vadeli dviz szlemelerinin mutlaka kat ve uygulamas zorunlu anlamalar eklinde olmas gerekmez. Anlamalar opsiyonlu olarak da yaplabilir. Opsiyonlu alm satmlarda taraflar vadesi dolduunda ngrlen alm satm ilemlerini yerine getirip getirmemekte serbesttir. Vadelialm satmndan nemli aypl kacaklarn anlayan kiiler cayma hakkna sahiptir. Bunun iin kukusuz bir bedel denmesi sz konusudur. Uygulamada opsiyonlu sat szlemelerine sat opsiyonu, opsiyonlu al szlemelerine de al opsiyonu denir. - 449

Vadeli dviz piyasalarnda yaplan ilemler sonucunda dviz riskinden korunma (hedging) ve speklasyon gibi iki olgu ortaya kar. Uluslararas demelerde bulunan ithalatlar, ihracatlar, bankalar faaliyetlerinin doal sonucu olarak bir dviz kuru riskiyle karkaryadr. te gelecekte dviz olarak bir deme yapacak ya da dviz geliri eldeedecek olanlar vadeli dviz ilemleriyle kur riskinden korunabilirler. Buradaki kur riskinden korunma u ekilde olmaktadr. rnein bir ithalat mal ithal etmek istemektedir. Kendisine mal teslimi 6 ay sonra yaplacaktr. O anda 1 ABD dolar 45.000 TL dir. Vadeli dviz piyasasnda 6 ay sonraki dolar bugnden, $ = 48.000 TL den alnp satlmaktadr. Bu durumda ithalatnn bugnden bir bankadan 6 ay sonras iin (1 $ = 48.000 TL dr) vadeli dolar anlamas yapp, mal ithal ettiinde bu dolarlar yabanc ihracatya gndermesi durumunda bugne gre dolara 3000 TL fazlademekle birlikte, yurt iinde maln sattnda yine de krl olacan dnyorsa, vadeli piyasadan dviz satn alarak, kur deimelerindeki riskten kanm olacaktr. Nasl? Burada iki durum sz konusudur. Bugn iin 6 ay vadeli piyasada 1dolar = 48.000 TL dr. Alt ay sonra gerek dviz piyasasnda 1 dolar = 47.000 TL de olabilir, 50.000 TL de olabilir. Birinci durumda ithalat 1 dolar 48.000 TL den szleme yapt iin kaypldr. Ancak yurtiinde maln sataca fiyat bu zarar telafi etmektedir. kinci durumda ise ithalatvadeli szleme yapmam olsayd alt ay sonra 1 dolara 50.000 TL deyecekti. Bu durumda yapaca ithalattan zararl kacakt. te ithalat vadeli dviz piyasas araclyla 6 ay sonraki dolar kurunu kendisi iin sabitletirip hesaplarn ona gre yapma avantajna sahip olmaktadr. Alve satopsiyonu nedir? Nasl alr? Gelecekteki Szlemeler ve Piyasalar (Future Markets) . ? Vadeli szlemelerle, gelecekteki szlemeleri birbiriyle kartrmamak

gerekir. Dnyada hem zaman hem de riski ieren piyasalar 1860 l yllarda kurulmutur. Bu piyasalarda ekonomik birimler o anda bir mal yada dvizi gelecekteki bir tarihte satmay ya da satn almay kabul etmektedir. Gelecekteki szlemelerin ticaretini yapan kiilere de speklatrdenilmektedir.

Gelecekteki szlemeler vadeli ilemlerden farkl olarak yalnzca resmi borsalarda (mal, dviz) yaplan szlemelerdir. Dnyada bu ekilde szleme yaplan birok piyasa vardr. Chicago Ticaret Borsas, gibi. Chicago Borsasnda 1970 ten itibaren dviz zerine ilem yaplmayabalamtr. Gelecekteki r maln standart kalitesi ve miktar iin yaplr. Ayn ekilde dviz iin gelecekteki piyasalarnda dviz szlemelerinde vade ve tutar standarttr. rnein Chicago dviz borsasnda gelecekte dviz alm ve satm szlemeleri her yln Mart, Haziran, Eyllve Aralk aynn nlenir. leme konu olan dviz bir en dk miktar ve onun katlar eklindedir. Gelecekteki piyasalarda alm satm yapan kiilerce (broker) yrtlr. Yaplan szlemeler vade sorunu beklemeksizin speklatrlerce alnp satlr. Zaten gelecekteki piyasalarn temel ilevi riskin, riski sevmeyenlerden riski sevenlere kaydrlmasdr. Yukarda gelecekteki szlemenin vadesinden nce satlabileceini syledik. Bir kimse bir gelecekteki szlemeyi satt zaman belli bir yer - 450

de belli bir mal ya da dvizi teslim etmeyi taahht etmi demektir. Gelecekteki bir tarihte belli bir mal ya da dvizi belli bir fiyattan ya da kurdanteslim etmeyi kabul eden kii ksa pozisyo ndadr. Gelecekteki bir tarihte belli bir mal ya da dvizi belli bir fiyattan ya da kurdan satn almay kabul eden kii uzun pozisyondadr. Gelecek piyasalarnda alm satm szlemeleri piyasann Takas Odasna belirli bir marj denecei taahht edilir. Marj hesabna yatrlan paralar bir tr teminat paras niteliindedir. Gelecek piyasalarnedir ve bu piyasalarda alveri nasl yrtlr? Dviz lemlerinin Gereklemesini Salayan Gdler ? Arbitraj Arbitraj spot (pein) piyasalar kanalyla yaplan bir dviz ilemidir. Bir lke parasnn ucuz olduu piyasalardan alnp pahal olduu piyasalarda satlmas eklindeki ilemlere arbitraj denir. Burada ama dvizlerin birbirine gre apraz kurlarndaki farkllklardan yararlanp kazan salamaktr. rnein pein dviz piyasalarnda 1 sterlin 2 dolar, 1 Alman mark 0.50 dolar olsun. Bu durumda mark/sterlin kuru 4 olacaktr. Yani 1 sterlin = 4 Alman markdr. imdi herhangi bir nedenle Londra da 1 sterlin 2.04 dolar olursa ve bu srada New York ve Frankfurt'ta eski kurlar geerliyse sterlin Frankfurt'ta ucuz, Londra'da pahal hale gelmi olacaktr. te bu durum arbitrajn domasna neden olacaktr. yle eldeki 50 dolarlaNew York'ta 100 mark lndn, bununla Frankfurt'ta 25 sterlin alndn ve Londra'da dolar karlnda satldn varsayarsak, Londra'da elegeecek dolar miktar 50.50 dir. Bylece 0.50 lik bir kr salan acaktr. Arbitraj nedir ve arbitraj yoluyla nasl kr salanr? Speklasyon ? Arbitraj farkl piyasalardaki kur farkllklarndan yararlanarak kr salama ilemiyken, speklasyon belli bir piyasada farkl zamanlarda doacak kur farkllklarndan kr salamay amalayan bir dviz ilemidir. Bu nedenle

vadeli ve gelecekteki piyasalarn varlnn nedeni, byk ldespeklatrlerin varlna Speklasyon ile arbitrajn farknedir? Hedging (Kuvertur) ? Dviz kurlarnda zaman iinde meydana gelecek deimelerden doacak risklerden kanma ilemine hedging denilmektedir. Hedging ilemleri pein (spot) ve vadeli (forward) olabilir. Genellikle speklasyonyapmak istemeyen kii ve bankalar hedging ilemine ynelirler. - 451

? Hedging nedir? zet Bir lkenin d parasal dengesinin salanmas ve bunun lke para politikas ile uyumlu olarak altrlmas eitli dviz kuru sistemleriyle gerekletirilmektedir. Bu sistemler esnek kur sistemi, sabit kur sistemi, ayarlanabilir pariteler, gzetimli dalgalanma sistemi, optimum para sahas ve dviz kontrol sistemlerinden olumaktadr. Temelde esnek kur sistemi dviz kurunun piyasalarda olutuu sistemdir. Kambiyo kontrolve sabit kur siste mi br uta olmasna karn dier sistemler ikisi arasndaki eitli usul ve yntemleri ifade etmektedir. Sorular 1. Aadakilerden hangisi esnek kur sisteminin sakncal tarafdr? a. demeler bilanosu dengesinin salanmas. b. Paritenin otomatik salanmas. c. fiyatlarn dzenlenmesinin gerekmemesi. d. Ekonomik politika gerei farkl dviz kuru uygulanamamas. e. Hkmetin dviz rezervi tutma ihtiyacnn olmamas. 2. Sabit kur sisteminin en nemli zellii aadakilerden hangisidir? a. Gnlk dalgalanmalar kaldrdndan belirsizlii nler. b. Merkez Bankasnn dviz kurlarna mdahalesini salar. c. ok kk rezervlerle yrtlebilir. d. Devaml ak veren demeler bilanosu sorununu devalasyonsuz zer. e. lkenin d ticaretine byk esneklik getirir. 3. Dviz kuru band, belli bir kurun st ve altnda dalgalanmasna izin verir. Bu kurun dalgalanma limiti Bretton Woods sisteminde ne orandadr? a. % 50 b. % 25 c. % 10 d. % 5 e. % 1 - 452

4. Kayan parite sisteminin en nemli avantaj aadakilerden hangisidir? a. Kurda alt ve st bantlar salar. b. Kurun uzun sre sabit kalmasn salar. c. Kur deiikliini ok yaratmadan zamana yayar. d. ok devalasyonlar yaplarak dvizin kamas nlenir. e. Dviz kurunu belli bir snrda sabit tutar. 5. Aadakilerden hangisi bir dviz kontrol mekanizmas deildir? a. oklu dviz kuru. b. thalat ve ihracatn lisansa balanmas. c. Turist dvizlerinin snrlandrlmas. d. Arbitraj yaplmas. e. Altn ticaretinin yasaklanmas. Kaynaka PARASIZ, M.lker., Uluslararas Para Sistemi, Uluda niversitesi, 1986. LELART, Michel., Le Systeme Monetaire, International, Ed. La Decouverte, Paris, 1993. SHOR, Armand -Denis., Le Systeme Nonataire, Europe'en, PUF, Paris, 1993. SEYDOLU, Halil., Uluslararas ktisat, Guzem Yaynlar, 1996. PARASIZ, M.lker ; YILDIRIM, Kemal., Uluslararas Finansman ve Da Ak Makroekonomiye Giri, Ezgi, Bursa, 1994. PARASIZ, M.lker; YILDIRIM, Kemal., Uluslararas Finansman ve Da Ak Makroekonomiye Giri, Ezgi, Bursa, 1993. ERTRK, Emin., Dviz Ekonomisi, Dev Kitabevi, stanbul, 1994. SEYDOLU, Halil., Uluslararas ktisat, Guzem Yaynlar, 1996. PARASIZ, M.lker, Uluslararas Para Sistemi, Uluda niversitesi, 1986. YBOZKURT, Erol.,Uluslararas ktisat, Ezgi, Bursa, 1995. SALVATORE, Dominic., International Economics, Maxwell Mc Millan, New York, 1990. - 453

N TE 27 Uluslararas Para Sistemi Bu nitede... Uluslararas para sistemi ve bu sisteme nasl gelindii aklanmaktadr. Ayrca gnmzde bu sistemin nasl alt ve sistemin aksayan ynleri de nitenin konusudur. alma Biimine likin Olarak...

Bu niteyi almaya balamadan nce bir nceki nitenin iyikavranm olmas gerekir. nk, lkelerin dviz kuru sistemi vebu sistemin lke ekonomisine etkisi, uluslar ras para sistemininne denli nemli olduunu anlamanza yardmc olacaktr. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 454

ULUSLARARASI PARA SSTEM ?

Uluslararas para sisteminin bu gnn anlayabilmek iin nce bu sistemin ne olduunu, daha sonra da nasl bir gelime sreci izlediini anlamamz gerekir. Uluslararas ticaret gnmzde yle bir noktaya gelmitir ki, dnya ekonomisinin ok nemli bir blm, uluslararas ticaretin konusu olmakta veya en azndan buna baml bulunmaktadr. Bu nedenle bu sistemin almasn salayacak para sisteminin iyi ilemesi, dnyaekonomisinin ne ynde gelieceini belirleyecek kadar nem tamaktadr. Uluslararaspara sistemi neden nemlidir? Uluslararas Para Sisteminin Sorunlar ? Uluslararas para sistemi, eitli lkelerdeki ekonomik birimlerin birbirleriyle ilgili demelerini yapmalarna olanak salayan, kurum ve ilemler btndr. Gemite ulusal paralarn deerli madenlerden basld dnemlerde, bir lke parasnn dier bir lke parasna dntrlmesinde teknik sorunlar szkonusu deildi. O dnemlerde bir lkede baslan paralarn eritilip kle halinde dier bir lkeye her zaman gnderilebilmesiteknik sorunlarn ortaya masnn nedeni olmutur. Bu erevede kat para ncesi para sistemi, sabit kurlara balanm bir paralar kolleksiyonu olarak deil, fakat birletirilmi bir para sistemi olarak deerlendirilmektedir. Altn para sisteminin sorunsuz olmasnn nedeni nedir? Kat parann ortaya kmas ise, uluslararas demelerin yerine getirilmesinde teknik sorunlar ortaya karm, zaman iinde sisteme kaydi parann girmesiyle de teknik sorunlar daha da artmtr. Uluslararas parasal ilikilerle ilgili drt teknik sorundan sz edilebilir: . Denkletirme sorunu, . Likidite sorunu, . Gven sorunu, . Belirsizlik sorunu. Bir lke vatandalarnn d dnyadan olan alacaklar, genellikle ayn

lke vatandalarnn d dnyaya olan borlarnn denmesinde kullanlr. "Denkletirme Sorunu" diye adlandrabileceimiz bu sorun, ancak dviz piyasasnda uluslararas bir parayla zmlenebilir. eitli para rejimleri arasndaki farklar da ulusal paralarla uluslararas paralar arasndaki balantlarn oluturduu temelde ortaya kmaktadr. Gnmzde kullanlan belli bal likiditeler olarak; bata dolar olmak zere, on byk lkenin paralarn, baz ikinci derecedeki paralar, lkelerin sahip olduu altn ve dviz stoklarn, IMF'den salanan koullu ve koulsuz ekme haklarn, zel ekme haklarn (SDR), IMF'nin salad eitli dier kolaylklar ve uluslararas zel finansal piyasalarda oluan fonlar sayabiliriz. Bu son kalemin nemi hakknda bilgi vermek gerekirse, 1969-1972 yllar arasnda, IMF 10 milyar dolarlk zel ekme hakk yaratrken, 1965-1977 yllar arasnda eurodviz piyasas 350 milyar dolardan fazla bymtr. Denkletirme sorunu ile arasnda bir ba olan "likidite sorunu", lkeler tarafndan, belirtilen kalemler erevesinde zlmeye allmaktadr. - 455

"Kt para, iyi paray kovar" eklinde kabaca zetlenebilecek Gresham yasasnn, kukusuz amzda da geerli olduu sylenebilir ve ada anlamyla, bu yasa uluslararas para sisteminin "gven sorunu" nu ortaya koymaktadr. zellikle 1970'li ve 1980'li yllarda dviz piyasalarnda gzlenen hzl deiimler, dviz kurlaryla ilgili belirsizliin artmasna neden ve gnmzde dviz kurlarnn tahmini yoluyla belirsizliin kontrol en nemli sorunlar arasna girmitir. "Belirsizlik sorunu"nu yaratan dviz piyasalarndaki hzl oran ve yn deiimleri, gnmzde adeta bir tavan ailesi hzyla oalarak srmektedir. Gnmz uluslararaspara sisteminin sorunlarnaklaynz. kinci Dnya Savandan nceki Dnemde Uluslararas Para Sistemi ? . Birinci dnya savandan nceki para sistemi nasld? Ayn fiyat sisteminde olduu gibi, kendiliinden oluan ve pek yle dzenlenmi bir sistem olmayan altn standard sistemi, I. Dnya Sava'ndan nceki 50 yl, iyi bir ekilde ilemitir. Sabit dviz kuru sistemine bir rnek olan altn standard sisteminde, lkelerin para birimleri arasndaki deiim oranlar, standart birim olan altna kar saptanmtr. Altn standardnda tm para arz, altn arzna bal olduundan, bu sistemin her lkedeki fiyat dzeylerinin denkletirilmesini zorlayarak, uluslararas demeler dengelerinin salayc bir ekilde alt varsaylmtr. Esnek Kur Deneyimi . Peki bu kadar iyi ileyen altn para standardneden terkedilmitir? Tm byk belirsizlik dnemlerinde altn fiyatlar ykseldii iin, 1929 ekonomik bunalm srasnda da altn talebi birden ykselmi ve bunun zerine zellikle endstrilemi lkeler, birer birer paralarnn altna konvertibilitelerini askya almlardr. Bunun sonucunda ise, gerek bir lkenin iinde, gerekse dnda altnn bir deiim arac olmaktan ktn gryoruz. Altn standardnn terkedilmesini izleyen dnemde, sabit ve esnek kurlar

ieren eitli deneyimler gzlenmitir. Bu dnemin temel karakteristiinin her lkede geerli olan youn eksik istihdam olmas nedeniyle, isizlik yardm politikalar izlenilmitir. Belirtilen ereve iinde herhangibir lke ithalatn azaltmak, ihracatn artrmak iin parasnn d deerini drnce, benzer sorunlar olan lkeler de ayn yolu izleyerek devalasyon yapmlardr.

Ancak tm lkelerin aklc olmayan bir ekilde, ihracatlarnda henz dme olmadan ithalatlarn azaltmaya ynelmeleri, devalasyonlardansonu beklemeyi anlamsz klmtr. sizliin eksi ine bal olduu bir dnemde, bunun tedavisini, yetersiz talebi dnya lkeleri arasnda datarak aramak yanl bir politikayd. Ayrca, byle bir politikann srdrlmesinin dier iki adan da aklc olmadn syleyebiliriz. Bun - 456

? lardan birincisi, bu politikalarn dnya ticaret hacmini azaltmas; ikinci ise, tm paralarn ayn anda ve eit oranda devalasyonun tm lkeleri baladklar noktaya geri dndrmesidir. Buhran dneminde lkelerin uyguladklar, dticaret ve dviz kuru politikas, buhranneden daha da artrmtr? Bretton Woods Sistemi ?

1930'lu yllardaki rekabeti devalasyonlar sonucunda, ne dviz kurlarnn serbeste dalgaland bir sistemin, ne de devalasyon kararlarnn kolaylkla alnd sabit kur sisteminin, uluslararas ticaretteki gerilemeyinlemeye yetmedii, tm lkeler tarafndan kabul edilmiti. II. Dnya va sonras, Almanya, talya ve Japonya'ya kar savaan lkeler ite bu noktadan hareket ederek, yeni bir uluslararas para sisteminin oluturulmas konusunda Washington yaknlarndaki Bretton-Woods kasabasnda bir anlamaya vardlar. Bretton-Woods'da tartlan iki plandan biri W.M. Keynes, dieri ise ABD'li White tarafndan ileri srlmt. Bu tekliflerden J.M. Keynes'in plan daha mkemmel olmakla birlikte, sonuta kabul gren plan, White'n plan olmutur. Bretton Woods toplantsneden yaplmtr? Sistemin Amac

Bretton-Woods sisteminin temel amac, ksa dnemli dalgalanmalarkarsnda sabit kurlarn k nabilmesini salayacak bir kurallar dizisinin yaratlmas eklinde ifade edilebilir. Bretton-Woods erevesinde dviz kurlarndaki deime, sadece uzun dnemde ve demeler dengesi bilanolarnn srekli ak veya fazla vermeleri durumunda gndeme gelecekti. Ayrca yine Bretton-Woods'da anlaan lkeler, bu tr bir dviz kuru deimesinde bir dizi rekabeti devalasyonlar zincirinin olumasn salayacak bir mekanizmann gerekletirilmesini de amalamaktaydlar. Sistemin zellikleri ? Paralarn Konvertibilitesi: Bretton-Woods'da alnan kararlara gre: . Dnyadaki eitli lkelerin para otoriteleri tarafndan tutulan ABD

dolar, ABD hkmetince sabit bir fiyat zerinden yaklak olarak 1 ons altn = 34,92 dolardan altna evrilebilecekti. . ABD dndaki lkeler, kendi paralarnn dolara kar fiyatn saptayacaklard. Bretton-Woods sistemine bu zellikleri nedeniyle altn-dviz standard ad da verilir. Yine ayn sistemde nihai rezerv olan altn ve rezerv olarak tutulan paralar, (dolar ve sterlin) dorudan ve dolayl olarak altnla deitirilebilmektedir. Bretton Woods'da paralarn konvertibilitesi nasl salanmtr? Belli Bir Paritenin Saptanmas ve Korunmas: Bretton-Woods sistemine gre, her ye lke kendi paras iin bir parite saptamak zorundayd ve bu paritelerin altnla veya 888.671 mg. altna edeer 1944 yl Amerikan Dolarna gre belirlenmesi ngrlmt. Szkonusu sistemde dviz kurlarnn istikrarnn salanmas temel olduu iin, ye lkeler, para - 457

larnn paritelerini korumak veya dier bir deyile, savunmak durumundaydlar. ye lkelerin merkez bankalar bu ama erevesinde, dviz piyasalarna dorudan doruya veya bir istikrar fonu araclyla mdahale ederek, seilen paritelerin %1 limitleri dna paralarnn kurlarnn gemesini nleyecek biimde dviz alm-satm ilemlerine girmek zorundaydlar. Bu nedenle, Bretton-Woods sistemine ayarlanabilir sabit kursistemi ad da verilmek tedir.

ye lkeler altn rezervlerini arttrmak istediklerinde ise, ellerindeki dolarlar, ABD Federal Reserve Bank'tan altn satn almak iin kullanabiliyorlard. Sistemin bu zellii nedeniyle, zaman iinde ABD iin bu sistemin yaratt sorun, talep edildiinde dolarn sabit bir fiyattan altna evrilmesini salayacak kadar yeterli altn stokuna sahip olunmamas; dier lkeler iin ise, kendi paralaryla dolar arasndaki konvertibiliteyi sabit birdviz kuru erinden salanabilmesiydi. ? Altna balkonvertibilite ne tr sorunlar yaratmtr? Paritelerin Gzden Geirilmesi: Uygulamada, devalasyon veya revalasyondan baka aralarla dzeltilemeyecek ekilde i fiyatlarla d fiyatlarn birbirlerinden kopmalar durumunun, temelde demeler bilanosu dengesizliini belirleyecei kabul edilmitir. Bu nedenle, IMF statsne gre ye lkeler, ancak temel demeler bilanosu dengesizliklerinigzden geirmek amacyla arnn deerini deitirme giriiminde bulunabileceklerdi. ye lkelerin %10 veya daha yksek orandaki kurayarlamalar iin IMF'nin onayn alma zorunluluu olmakla birlikte, 1969 frank devalasyonu ve mark revalasyonunda gizlilik endiesi ile bu kurala sadk kalnmtr. Dviz Kurlarnn Teklii: IMF statsne gre lkeler tarafndan seilen ve IMF'ye bildirilen pariteler tek olmak zorundayd. Yine bu stat erevesinde oklu dviz kurlar ancak istisnai durumlarda, IMF'nin onayyla oluturulmu ve korunmutur. Cari demelerde Kstlamalarn Kaldrlmas: IMF'ye katlmakla lkeler, en azndan cari ilemler iin her trl kstlamalardan uzak bir demeler rejimini hedeflemilerdir. Bununla birlikte, IMF tz iki stat arasnda seim yapma olana da tanmtr. ? ? Bretton-Woods sisteminin zelliklerini aklaynz. Uluslararas Para Fonu (IMF) Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankasyla birlikte 1944 te ABDde Washington yaknlarndake Brett on Woods kasabasnda toplanankonferansta kurulmu ve 1946 da faaliyete gemitir. Bankann temel amac, uluslararas para sisteminin dzgn bir ekilde ilemesini salamak ve ye lkelerin d deme glklerine katkda bulunmaktr.

IMF'ye ye olan lkeler ayn zamanda Dnya Bankasna da yedir. IMF nin en st karar organ Guvernrler Kurulu'dur. Bu kurul ye lkelerinMaliye Bakanlar ve Merkez Bankas bakanlarndan oluur. IMF'nin srekli karar organ Yrtme Kuruludur. Ayrca Fon'a belirli konulardaki almalarnda yardmc olmak zere eitli komiteler oluturulmutur. Bunlar Ara Komite (Interim Committee), Kalknma Komitesi (Development Committee) ve 24'ler grubudur. Ara komite uluslararas para sisteminin ynetimi ve uygulamann gzetimiyle ilgilenir. Para sisteminin dzgn ileyiini engelleyecek gelimeleri nlemek, IMF szlemesinde de - 458

iiklik yapmak gibi konularda raporlar hazrlar. Kalknma Komitesi, gelimekte olan lkelere finansal kaynak aktarm konusuyla ilgilidir. 24'lergrubu resmen IMF'ye bal deildir. Bu grup uluslararas para sistemineynelik grmelerde, gelimekte olan lkelerin karlarn savunmaktadr. ? IMF'nin amacve organlarnelerdir? Bretton-Woods sistemi erevesinde IMF'nin grevleri unlardr: . Ksa dnemde, lkelerin dviz kurlarn saptadklar dzeyde tutmalarn salamak, . Geici demeler bilanosu aklaryla karlaan lkelere dn vermek, bir lkenin parasnn kurunu korumasna yardm etmek iin ye lkeleri kendi dedikleri fonlardan (rezerv dilimi) ve kredi olanaklarndan (kredi dilimi ve denkletirici finansman) yararlandrmak, . ye lkelerin geici nlemlerle demeler bilanosu aklarn gidermeleri ve dviz kurlarn deitirmek istemeleri durumunda bu lkelere danmanlk yapmak. IMF'nin grevleri nelerdir? Dnya Bankas (IBRD) ? . Dnya Bankashangi amala kurulmutur? Dnya Bankas, Bretton Woods sisteminin bir aya olarak kurulmutur. Banka ekonomik projeleri salam olan ancak dk faizle kredi bulamayan lkelere dn vermektedir. Uzun vadeli bu kredilerin bir sonucuolarak mal ve hizmet akml ar gelimi lkelerden gelimekte olan lkelere aktarlmaktadr.

Dnya Bankas, proje kredileri, program kredileri ve ulusal para kredileri olmak zere tr kredi aar. Bankann kredi politikas temelde projekredileri zerinde kurulmutur. Dier krediler fazla yaygn deildir. DnyaBan as 1987 den sonra ye lkelerin demeler dengesine dorudan katk salayan program kredileri vermeye balamtr. Ancak 1980 den sonra Banka Yapsal Uyum Krediler (SAF) salamaya balamtr. Dnya Bankasnn bir giesi olarak 1956 ylnda gelimekte olan lkelerdeki zel sektre kredi salamak amacyla Uluslararas Finans Kurumu (IFC) kuruldu. IFC zel sektre dorudan kredi vererek ya da ilgili irketin pay senetlerini

satn alarak finansman salamaktadr. Ayrca IFC gelimekte olan lkelerin Kalknma Bankalar araclyla dolayl kredi de vermektedir. Dnya Bankas gelimekte olan lkelere daha uygun koullarda kredi vermek zere 1960 da bnyesinde "Uluslararas Kalknma Birlii"ni (IDA) kurdu. IDA 10 yl demesiz olmak zere 50 yla kadar ok uzun vadeli krediyi %0.75 gibi ok dk faizle vermektedir. Dnya Bankas, 1985 ylnda ok Tarafl Yatrm ve Garanti Kuruluunu, (MIGA), yabanc yatrmclarn gittikleri lkelerdeki yatrmlarnn ticaret d risklere kar garanti vermek amacyla kurduunu gryoruz. - 459

? Tekrar baa dnersek, Dnya Bankas genellikle 4-6 yl demesiz dnem olmak zere 17-20 yl sreyle kredi vermektedir. 1982 ylna kadar sabit faiz oranlaryla kredi vermitir. 1982 den sonra altar aylk dnemler iin deien faize geilmitir. Dnya Bankas'nn balang kuruluu nasl bir gelime gstermitir? Ayarlanabilir Sabit Kur Sisteminin Uygulamadaki Sorunlar Bretton-Woods sistemi iinde, lkelerin para otoritelerinin sabit kurlardaki dengesizlikleri dzeltmek amacyla dviz almak ve satmak zorundaolduklar konusuna daha nce deinilmiti. Szkonusu alm satmlarn yaplabilmesi iin, her lkenin yeterli rezerve sahip olmas gerekiyordu veuluslararas demeler hacminin srekli art trendi gstermesi, rezerv talebini de srekli arttrarak baz sorunlarn domasna neden olmutur. Bretton-Woods Sisteminin k . ! . Bretton-Woods Sistemi, eyrek asrdan fazla sre uluslararas ekonomik ilikileri dzenledikten sonra, dolarn altna olan konvertibilitesinin 1971 ylnda askya alnmas ve 1973 ylnda da sabit kur sisteminin terk edilmesiyle ilevini yitirmitir. Bu noktaya nasl gelinmitir? Sterline Kar Speklasyon: 1950'li ve 1960'l yllarda ngiliz ekonomisinin ABD ekonomisine gre enflasyona daha yatkn olmas ve demeler bilanosunun genellikle iyi olmamas nedenleriyle, sterlin tutanlar, ngiliz para otoritelerinin sterlin-dolar konvertibilitesini salamada yetersiz kalabileceinden kuku duyuyorlard. Dviz kurlarnn belirlenmesinde sadece Londra'da "certain" deerlendirme yntemi uygulanmaktadr. Bu deerlendirme, bir sterline edeer yabancpara miktarngsterir. Dier lkeler incertain deerlendirme yntemini kullanmaktadrlar. Bu durum 1960'l yllarda sterlinin devale edilecei kukularn arttrarak bir kriz yaratmtr. 1960'l yllarn ortalarnda ise, artk herkes, sterlinin ar deerlenmi olduunu kabul ediyordu ve patlak veren ciddi birspeklatif kriz sonras, sterlin 1968 ylnda devale edildi. Sterlinin devalasyonunu, demeler bilanosu ak veren lkelerin devalasyonlar

izledi ve bylece 1949 ylndan beri kurlar sabit tutulan paralar ilk kez ayarlanm oldu. Sterlin krizi ABD dolarnnasl etkiledi? . ABD demeler Bilanosu Aklar; Birinci Kriz: 1950'li yllarda, ABD demeler bilanosunun verdii aklar nedeniyle 1960'l yllara dolarn devalasyonunun an meselesi olduu sylentileriyle girilmitir. Bu dnemde, bir yandan dviz arz artarken, dier yandan, baka lkelerin dolar verip ABD'den karlnda altn talep etmeleri, ABD'nin altn rezervlerini azaltm ve ABD'nin bu talepleri karlayamamas olaslgndeme getirmitir. Hi bir gizlilii kalmayan bu durumun, birok kiinin aklna dolarn devalasyonu olgusunu getirmesi ve zel kiilerin altn talebinin ykselmesi sonucunda 1960 ylnda borsalarda bir ons altnn fiyat 35 dolardan 40 dolara ykseldi. - 460

Byle bir durumda; eitli lkelerin Merkez Bankalar, ABD den 35 dolar karlnda bir ons altn alarak bunu borsalarda 40 dolardan satabilecekleri iin ABD altn rezervleri hzla eriyebilirdi. Ancak, 1961 ylnda, endstriyel lkelerce altn fiyatnn 35 dolarda tutulmasna ynelik bir altn havuzunun (gold pool) oluturulmasyla kriz geitirildi. ABD, ngiltere, Belika, Hollanda, Bat Almanya, Fransa ve svire Merkez Bankalar, birlikte hareket etmeye karar vererek, altn fiyatnn 35 dolarn stne kmas halinde serbest piyasaya altn satma konusunda anlatlar. ? Altn fiyatlarndaki artnasl nlenmitir? . ift Altn Fiyat Uygulamas; kinci Kriz: 1960'l yllarda ve zellikle Vietnam Sava dneminde, ABD demeler bilanosunun srekli ak vermesi ve bunun sonucunda piyasadaki ABD dolarlarnn hzla artmas nedeniyle, kiilerin altna olan talebi artmaktayd. rnein, 1967 ylnda zel kiilerin altna olan talebi, altn havuzundaki rezervleri yl bana gre iki milyar dolar drmtr. Bu durumda altn havuzu uygulamas braklarak, Mart 1968'de ift altn fiyat uygulamasna geildi. Yeni uygulamaya gre merkez bankalar, resmi ve zel altn piyasalarn ayrarak kendi aralarnda yine 1 ons altn 35 dolar fiyat zerinden ilem yapacaklard. Ayrca ift altn fiyat uygulamasnda, merkez bankalarnn zel piyasayla altn alm satmna girmemeleri ve zel piyasadaki alm satmlarn da serbest fiyattan olmas ngrlmt. Ancak btn bunlara karn, altnn resmi fiyat Aralk 1971'de 38 dolara, ubat 1973'de de 42.22 dolara ykselmi, serbest piyasada ise, altnn fiyat 1973 ylnda 125 dolara ulamtr. 1968 ylnda uygulanmaya balanan ift altn fiyat uygulanmasndan belirtilen nedenlerle 1973 ylnda vazgeilmitir. ? ift altn fiyatndan neden vazgeilmitir?

. Speklasyonun Mark ve Yene Kaymas: Altn fiyatnn serbest piyasada belirlenmesine izin verilmesinden sonra speklasyonun, dolara gre resmi deeri piyasa fiyatnn altnda olan marka ve yene yneldiini gryoruz. Kriz dnemlerinde dolarn speklatif amalarla bu paralara yneldii konusunda bir fikir vermek iin: 1971 ylnn Ocak aynda ABD dndaki merkez bankalarnn dolar rezervlerinin 20 milyardan1971 yl Maysnda 32 mi lara ykseldiini syleyebiliriz. Bu durum zerine, 1971 ylnn 1 Mays gn Alman Merkez Bankas, bir ka milyar dolar satn aldktan sonra sabit kur sistemini terkederek markn deerinin serbest piyasada olumas amacyla mark dalgalanmaya brakm ve bunu Hollanda'da izlemitir. Dolarn Devalasyonu . Camp David Kararlar: 1971 Haziranndan itibaren dolar krizi ciddilemeye

balad, Avrupa paralarna ve Japon yenine doru oluan speklatif akmlar nedeniyle ABD bakan Nikson aadaki nlemleri ald. -Dolarn altna olan konvertibilitesi kaldrlyordu. Bylece BrettonWoods Sisteminin altn dviz standard zellii sona eriyor ve geriyesadece sabit kur zellii kalyordu. Otomobil satlarndan alnan %7'lik verginin kaldrlmas, cretler ve fiyatlarn ay sreyle dondurulmas gibi ABD ekonomisinin canlanmasna ynelik ve enflasyonist basklar frenleyici nlemler aln - 461

yordu. -Btn ithalat zerine %10 vergi konularak bir anlamda ABD ye malsatan lkelerin paralar revale ediliyordu. Bu kararlar, speklatrlerce "dolarn devale edilmesine ynelik niyetin aklanmas" eklinde yorumlandndan, speklatif akmlar kararlar sonras daha da hzlanm ve kriz karsnda Avrupa'daki dviz piyasalar bir hafta kapatlmtr. Bir hafta sonra, dviz piyasalar aldnda ise, sadece birka lke parasnn dalgalanmasna izin vermi ve Japonya, yenin mevcut kurunu koruyacan ilan etmitir. Ancak 4 milyar dolarlk speklatif bir fonun yene ynelmesi zerine Japonya da sabit kur sistemini terkederek yeni dalgalanmaya brakmak zorunda kalmtr. ? Alman markn ve Japon yenine rabetin artmasnedendir? Bu lkeler neden paralarnpiyasada dalgalanmaya brakmlardr? . Smithsonian Enstits Anlamas: Olduka tartmal geen pazarlklardan sonra, dnya ticaretinde arl olan lkeler, Washington'daki Smithsonian Enstits'nde 17-18 Aralk 1971 tarihinde bir anlama imzaladlar. Bu anlamaya gre: -Btn lkeler, kendi paralarna kar dolarn %7,89 orannda devale edilmesine raz oluyorlard, -Hollanda florini %2,76, Alman mark ve svire frank %4,61, Japonyeni %7,66 revale ediliyordu, -Bretton-Woods'da %1 olarak belirlenen dalgalanma limitleri, %2,25 e ykseliyordu, -Altnn resmi fiyat dolarn devalasyonuyla onsu 38 dolara kartlyordu. ? Smithsonian anlamasnn getirdikleri nelerdir? Fiili (De Facto) Dolar Standard: Smithsonian anlamasn izleyendnemde dnya para sistemi fiili dolar standartna dnmtr. Bu dnemde dier lkelerin merkez bankalar rezervlerini yine dolar olarak tutmay ve uluslararas bor demelerini dolarla yapmay srdrdler. Ancak artk dolarn altna konvertibilitesi olmad iin dolarn nisbi deerini, dolarla al verii yaplabilecek ABD mallar, hizmetleri ve aktifleri oluturuyordu. Dolara gvenilir ve istikrarl bir para gzyle bakld srece, bu

dnemin sabit ayarlanabilir kur sisteminin izgilerini tadn syleyebiliriz.

Sabit Ayarlanabilir Kur Sisteminin k: ABD de sren enflasyon, dnya dolar rezervlerinin satn alma gcn andrd iin Smithsonian Anlamalar uluslararas demelere bir istikrar getirememi ve sistem 1973 ubat'nda btnyle kmtr. Daha nce ksaca aklanan Smithsonian Anlamas'nn temelinde: "Glklerin sabit kurlarda deil, fakat kurlarn daha gereki dzeylerde belirlenip belirlenmemesikonusunda olduu" m nt geerliydi. Bu nedenle, dviz kurlarnn daha gereki dzeylerde belirlenmesiyle hereyin halledilebilecei dnlyordu. Ancak 1960'l yllardan beri kontrolsz olan ABD enflasyonunun, ABD demeler bilanosu aklarna etkileri ve speklatrlerin dvizkurlarnn yeniden dzen zorunlu olduuna inanmaya balamalar nedeniyle 1973 ylnda kriz patlak verdi. Genelde belirttiimiz koullarn getirdii bir kriz olan 1973 krizinin kvlcm olarak, 1973 Ocann sonunda talyanlarn liret iin yeni bir deiim - 462

kural koymalar belirtilebilir. nce liretin deerinin dmesinden korkan talyanlarn liret satp dolar satn almaya balamalar ve daha sonra dolarlar svire Frankyla deitirmeleri yeni bir kriz yaratt. svire frankn dalgalanmaya brakmas ise, okuluslu irketleri ve zengin petrol eyhlerini harekete geirdi. Szkonusu kii ve kurulularn ellerindeki dolarlar Alman mark ve Japon yenine yatrmaya balamalar, bir hafta iinde Bundesbank' 6 milyar dolar, Japon Merkez Bankasn ise 1 milyar dolar satn almak zorunda brakmtr. Merkez bankalar bylece bir yandan dolar deerinin kabul edilen %2,25 lik alt limitin altna dmesini; dier yandan ise mark ve yenin %2,25 lik st limitin stne kmasn engellemeye alyorlard.

Ancak btn bu abalara karn ABD, 12 ubat 1973 de altnn onsunu 38 dolardan 42,22 dolara ykselterek dolar %11 orannda devale etmek zorunda kalmtr. Mark ve yenin revalasyonlarn gerektirecek kadar dolar sat olmas nedeniyle, sonunda, 12 Mart 1973 Brksel Anlamasyla Almanya ve dier baz batl lkeler paralarn dolar karsnda dalgalanmaya brakmak zorunda kaldlar. Bylece 12 Mart 1973 BrkselAnlamas'yla sabit kur sistemi terk edilmi oldu. Sabit ayarlanabilir kur sistemi nasl kt? GZETML YA DA KRL DALGALANMA UYGULAMALARI ? 1974 ylndan sonra, Avusturya, Kanada, talya, Japonya, svire, ngiltere ve ABD gibi birok endstrilemi lke, deiim ilemlerinde dviz kurlarn ilan edilen snrlar iinde tutamamlardr. te yandan, Belika, Danimarka, Fransa, Almanya, Lksemburg, Hollanda, Norve ve sve birbirleriyle olan dviz ilemlerinde sabit bir alt ve st snrn korumaktaydlar. Szkonusu lkelerin paralar dolara kar birlikte dalgalanrken, geri kalan lkelerin byk bir ksmnda ise paralarn deiim oranlar: ABD dolar, sterlin ve Fransz Frankndan birisine gre istikrarl tutulmaya allyordu.

Bu durumda dviz kurlarnn ksmen serbest piyasada belirlendiini; ksman de merkez bankalarnn dviz piyasalarna mdahale ettiini syleyebiliriz. Merkez bankalar zellikle, bazen ksa vadeli dalgalanmalar azaltmak ve bazen de uzun vadeli trendlere direnmek iin aba gsteriyorlard. Bretton-Woods Sistemi'nde merkez bankalarnn dviz kurlarn ilan etmelerine karlk, yeni oluan sistemde merkez bankalar dviz kurlarn ilan etmiyor; ancak bazen piyasaya mdahale ederek, bazenserbest piyasaya brakarak, dviz kurlarnn olumasn salyorlard. Ayrca merkez bankalar bu amala hala altn, dviz, H gibi rezerv tutmaya devam ediyorlard. Sabit kur sistemi knce nasl bir dzen kuruldu? Uluslararas Para Fonu Statsndeki kinci Deiiklik Sistemi Bretton-Woods Sistemi'nde reform mzakereleri 1971 ylnn sonralarnda balam ve bu mzakereleri 1972 ylnn Eyll'nde "Yirmiler Komitesi" nin oluturulmasyla srdrlmtr. Yirmiler Komitesi'nde bir reform metni zerinde anlama salanamamakla birlikte; dviz kuru ynetimi iin klavuzlarn ve IMF gzetiminin oluturulmas, H de reform, demeler bilanolarnn denkletirilme srelerinin koordinasyonu gibi - 463 ?

konularda reform srecinin srdrlebilmesi iin geici bir komiteninoluturulmasna (Inter mitte) karar verildi. Ayrca bu komite tarafndan gelimekte olan lkelerin yararlarnn gzetimi konusunda tavsiyekararlar da alnyordu. Yirmiler Komitesi, uluslararas para sisteminde yaplacak bir reformun evrimci olacan vurgulamakta ve IMF uygulamalarnn deien durumlara uyarlanacan belirtmekteydi. Yaplacak deiikliklerin kaleme alnmas 1974 yl Eyll aynda Interm Committe tarafndan balatlarak 1976 yl Ocanda yaplan Jamaika oturumunda varlan sonular ve IMF statkosunda yaplan deiiklikler ortaya konulmutur. 1 Nisan 1978 tarihinden balamak zere yrrle giren Jamaika dzenlemeleri IMF Sistemi iinde esnek kurlar yasallatrmaktayd. Uluslararas Para Fonu statsndeki kinci deiiklik (Second Amendement) uluslararas parasal ilikilerle ilgili reform nerisi getiriyordu: . Dviz kurlarnn ynetiminde daha fazla esneklie izin verilecek ve uluslararas para sisteminin gzetiminde IMF nin sorumluluu geniletilecekti. . Bir uluslararas rezerv aktifi olarak H nin ekicilii artrlyordu. . yelerinin uluslararas demeler bilanolarndaki ksa dnemli dengesizliklerine yardmda bulunabilmesi iin IMF nin hareket kabiliyeti geniletiliyordu. IMF statsndeki deiiklikler nelerdi? Dviz Kuru Ynetimi ve Fonun Gzetimi . IMF statsnde yaplan ikinci deiiklikle gzetimli dalgalanma merulatrlarak fiilen ayarlanabilir sabit kur sistemi sona erdirilmitir. Yaplan deiikliklerle dviz kurlarnn seimi ye lkelere braklm, BrettonWoods sisteminin kat kurallarnn yerini dviz kurlarnn ynetimi iin genel gstergeler almt. yelerden beklenen ise, istikrarl bir deiim sisteminin yrtlmesi iin dviz dzenlemelerinin IMF ve dier yelerle ibirlii yaplarak salanmasyd. IMF bu ibirliini nasl yrtecekti? IMF, yelerinin dviz kuru uygulamalarn belirli dnemlerde gzdengeirerek dviz rejimi seimlerindeki aykr uygulamalar engellemektedir. IV. maddeye gre, IMF, ykmllklerini ihmal ettiinden phelendii

herhangi bir yesi hakknda uluslararas grme balatabilmektedir. Bu tr bir inceleme ise, konu olan lkenin i ve d ekonomik politikalarnn tmnn deerlendirilmesi eklinde olmaktadr. Genelde IMF, incelemeye konu olan lkeleri "tek tek inceleme" (caseby case) yntemin i uygulamakta ve bu lkelerin ekonomi politikalarn iki dzeyde gzden geirmektedir: . Bir IMF yayn olan "Annual World Outlook"un hazrlanmas srasnda yelerin dviz kuru politikalar ve demeler bilanosu hedefleri incelenilmektedir. . Madde IV konsltasyonlar srasnda yelerle daha ayrntl incelemeler yaplmaktadr. Bunlara ek olarak IMF yelerinin ekonomi politikalaryla ilgili zel konsltasyonlar yapabilmekte ve yelerinin cari politikalarnn yeleri zerin - 464

? . de nemli etkiler yapabileceine inandndan ek konsltasyonlar balatabilmektedir. IMF lkeleri ne dzeyde ve ne sklkta inceler? Dviz Kuru Dzenlemeleri ve Dviz Kuru Seiminde ltler Gnmzde dviz kuru uygulamalar, sabit kurlardan dalgalanmayakadar olan geni bir aralk iinde grlmektedir. Sabit dviz kurlar genellikle, dviz piyasalarndaki ilemleri snrlayan resmi dzenlemeler ve yabanc dviz piyasalarna mdahaleler eklinde gnlk olarak ynetilmektedirler. Bu sistemde dviz kurlar yabanc bir dvize veya bir grupparaya gre saptanmakta ve bu ku rlar etrafndaki dviz kuru dalgalanmalar resmi mdahalelerle snrlandrlmaktadr. Esnek dviz kurlar, genellikle daha uzaktan gzetilmektedir. Baz IMF yeleri birlikte mdahaleden kanrlarken, dier bazlar paralarnn deiim deerlerindeki gnlk deimeleri snrlamaktadr. Dviz kuru politikasnda ne tr ltlere dikkat edilmelidir? Seilen bir kur politikasnn lkenin ekonomik amalarna ulamasnda yardmc olabilmesi, o lkenin ekonomik yapsna ve iinde yaad ekonomik koullara baldr. rnein, d ticareti nemsiz olan bir lkede seilecek dviz kuru politikasnn i ekonomik koullar zerindeki etkisi az olacak; buna karlk, d ticaret sektrnn byk nem tad bir ekonomide ise dviz kuru politikas, i ekonomik koullar zerinde daha etkili olacaktr. Bir lke seecei dviz kurunu aadaki ltlere dayanarak belirleyebilir. . Ulusal ekonominin uluslararas mal ve hizmet ticaretine akl: Bir lke ekonomisinin da akl ve d ticaretten kazanlan gelirin milligelire oran, bu lkenin d ekonomik dalgalanmalara olan duyarlln belirler. lke dndan kaynaklanan dviz kuru dalgalanmalar, lkenin d ticaretten elde ettii geliri ve milli gelirini anlaml bir ekilde etkiler. Bu durumda, dviz kurlarn istikrarl klmak iin yaplacak bir mdahale gelirdeki dalgalanmalar azaltabilir. Ancak unutulmamaldr ki, dviz kurlarnn sabitletirilmesiyle gelirlerde salanan istikrar pahasna da aklk

derecesi azalabilir.

. D ticaretin yaps: Bir lkenin d ticaretinin yaps da sabit ve esnek kurlar arasndaki seimi etkiler. eitli mallar eitli lkelerle alpsatan bir lke, dardan kaynaklanan ekonomik dalgalanmalardan birini iyle denkletirme olanana sahiptir. Dier deyile, d ticaretin yapsndaki eitlilik, doklarn neden olduu dviz kuru deimelerini azaltabilir. Belirtilen trden bir d ticaret yapsna sahip bir lkenin esnekkurlar seebileceini syleyebiliriz. Bununla birlikte, bir lkenin d ticaret yaps, belirtilen anlamda eitlilie sahip olsa bile, lkenin d dalgalanmalar denkletirememesi durumunda dviz kurlarnn duyarll azalmayacaktr. Byle bir durumda ise, ekonomik etkinlikleri istikrarl klmada en uygun yol katl dviz kurlarnn seilmesi olacaktr. . Finansal piyasann yaps: ok az gelimi finansal piyasalaresnek kurlarn kabuln gletirirler. Finansal sektrnn az gelimi bir yapya sahip olmas durumunda bir ekonomide dviz piyasasna resmi mdahale ve kontrol zorunludur. Bir hayli gelimi zel finansal piyasaya sahip bir ekonomide ise sabit kurlarn seilmesi dnlemez. - 465

. Enflasyon: Enflasyon oran da dviz kuru politikasnn seimini etkiler. Enflasyon oranyksek olan bir lkenin parasn enflasyon oran dk olan bir lkenin parasna balamasnn pratik bir yarar yoktur. nkenflasyon fark, ayarlanabilir kurla esnek bir kur arasndaki farkn az olmas iin sk sk parite ayarlamalar bir yandan dviz kurlarnn sabitletirilmesiyle gelirlere istikrar kazandrrken, dier yandan da aklk derecesini azaltabilecektir. . Ekonomiyi Etkileyen Temel Bozukluklar: Esnek ve sabit kurlar arasndaki seim bir lde ekonomiyi etkileyen temel bozukluklarn kaynana da baldr. Bu tr rahatszlklarn yaratt oklar, lke iinden veya dardan kaynaklanabilir. Temel ekonomik bozukluklarn byk birksmnn lke iinden kayn durumunda sabit; dardan kaynaklanmas durumunda ise esnek dviz kurlarnn seimi daha uygunolacaktr. D ekonomik rahatszlklarn esnek kur tercihi durumunda ekonomiyi etkilemesi daha gtr. lkenin dviz kuru nasl seilir? Dnyadaki Mevcut Dviz Kuru Sistemlerine Toplu Bak ekil 27.1'e gre dnyadaki lkelerin byk bir ksm sabit kur sistemi altnda ekonomik faaliyetlerini srdrmektedir. Ancak hemen tm endstrilemi lkeler esnek kur sistemini benimsedikleri iin genelde esnek kur sistemi iinde yaanldn sylemek yanltc olmaz. Sabitletirilmi (Balanm) Dviz Kurlar Bu dviz piyasas uygulamasnn ilem zellii lkeden lkeye nemlifarkllklar gstermektedir. Ba ms z Dal gal anma Grup Halinde Kayan ekil: 27.1. ABD Dolar eitli Dviz Kuru Sistemleri. Sabi t Kur Tek Bi r Dvize Gr e Belli Bi r Sepete Gr e

Ster lin Fr .Fr ankH ( SDR) ECU Di er Sepetl er . Kurlarn Tek Bir Paraya Balanmas: Parasn tek bir paraya balayan lkeler hem mdahale parasn hem de mdahale bandn (alt vest snr) semede serbesttir. Bu lkeler kendi dviz pariteleriniIMF'ye danmadan anabilmektedirler. . Kurlarn Bir Sepete Balanmas: Birden fazla ticari partnere yakndan bal lkelerin paralarn birden fazla paraya balamalar yaygn bir dviz uygulamas olmutur. Bu uygulamada ulusal parann deeri bir arlkl ortalama eklinde belirlenmektedir. - 466

? . Kurlarn H'ye Balanmas: Birok lke parasn H'na balamay tercih etmitir. Bu lkeler paralarnn piyasada mdahale edecekleri fiyatn belirlerken IMF tarafndan yaymlanan gnlk H dviz kurunu gznne almaktadr. Dviz Kurlarnn Dalgalanmaya Braklmas Paralarnn dalgalanmasna izin veren lkeler incelendiinde bu lkelerin ya paralarn gayri resmi olarak gzettiklerini ya da Avrupa Para Sistemi gibi birlikte dviz dzenlemelerine katldklarn gryoruz. Gayriresmi mekanizmalar, esnek dviz kurlarnn gzetiminde gnmzde en yaygn kullanlan aralar haline gelmitir. Dier yandan, paralarn dalgalanmaya brakan birok lke "rzgara kar eilme" stratejisi izlemektedir. Bu yaklamda uzun vadeli trendlere ok fazla ksnt getirilmeksizinksa vadeli dalgalanmalar gidermek iin resmi mdahaleler yaplmaktadr. Dviz kuru belirleme biimleri neye gre farkllamaktadr? Grup Olarak Dalgalanma: Avrupa Para Sistemi (EMS) Avrupa Para Ylan

1970'li yllarda Ortak Pazara ye olan lkeler, esnek kur uygulamalarnn on yl iinde gerekletirmeyi planladklar ekonomik ve parasal birlii aksatacan dnyorlard. Bu dnceden hareket eden Avrupa lkeleri, paralarnn birbirine gre ve ayn zamanda da dolara gre dar biralt ve st limit iinde dalgalanmasna izin verdiler. Sz ge dalgalanmann %1.125 limitleri iinde, dier deyile toplam %2.25 lik bir deiim aral iinde olmas ngrlyordu (ekil 27.2). Bu noktaya kadar belirtilenlerden de anlalaca gibi grup dalgalanmas, sabit ve esnek kur sistemlerinin zelliklerini birletiren bir sistem olmaktadr. Yaplan uygulamay bir anlamda, Ortak Pazar'a ye lkelerin paralar arasndaki ilikiyisabit kur sistemine yaklatrmalar olarak yorumlayabiliriz. 24 Nisan1972 de varlan Bazel Anlamas'na gre Ortak Pazar lkel erinin merkezbankalar, paralarnn %2.25 lik deiim aral iinde dalgalanmasn salamak amacyla dviz alap satmay kararlatrmlardr. + %2,25 Tnel Ylan ekil: 27.2.

Avrupa Para Ylan. 1979 1972 -%2,25 - 467

Bazel Anlamasna gre: . Dolara ve dier paralara gre Avrupa paralarnn yardmlamasn simgeleyen "Avrupa para ylan" erevesinde merkez bankalar deeri ykselen parann deerini drmek; deeri den parann da deerini ykseltmek iin mdahale edeceklerdi. . te yandan Avrupa paralarnn dolar karsnda deer kazanmas durumunda dolar satn alarak dolarn yeniden deer kazanmasn salayacaklar ve bylece Avrupa paralarnn %4.5 lik Smithsonian bandnn iinde dalgalanmasn salayacaklard. Dier deyile, eer Smithsonian band bir tnele benzetilirse ilke olarak "Avrupa para ylan" tnelin iinde tutulacaktr. Bazel Anlamasnn koullarnelerdir? Avrupa Para Sistemi ? Gerek bir Avrupa ekonomik birliinin, tek bir para politikasna sahipolmaktan geeceini bilen Ortak Pazar lkeleri, ideal olarak %1.25 lik dalgalanma araln sfra drmek istiyorlard. Bu nedenle, Ortak Pazar lkeleri 1978 ylnda noktada yeni bir anlama yaptlar ve 13 Mart 1979 da Avrupa Para Sistemi yrrle girdi. Anlamaya varlan noktalar unlard: . Avrupa Para Sistemi'ene katlan lkelerin finansal ilemlerini kolaylatrmak iin Avrupa para birimi (Eureopean Curreney Unit: ECU) adyla bir para yaratlacak ve ECU'nun deeri bir para sepetine grehesaplanacakt. Ayrca u sepette yer alan paralara ye lkelerinekonomik dzeylerine gre arlklandrlacakt. Balang olarak 25 milyar ECU'luk dviz piyasasna mdahale amal bir ortak istikrar fonu kuruluyordu. Ayrca, paralar ar deer kaybeden lkelerin, ekonomik istikrar nlemleri almak kouluyla, dier ortaklardan kredi alabilmeleri ngrlyordu. . Sisteme katlan paralar %2.25 ten daha fazla dalgalanmayacaklar ancak sadece talyan Lireti iin bu oran %6 olacakt. Avrupa Para Sistemi'ne katlan 7 lkenin paralar arasnda 42 farkl kanaldan oluan bir dviz kuru ebekesi oluturulmutu ve bu sistemde iki mdahale eii sz konusuydu: . ift tarafl dviz kurlarnn parite ebekesi, . Ortak merkezden sapma gstergesi. Birinci mdahale eii olan ift tarafl dviz kurlarnn parite ebekesine yle bir rnek verebiliriz. Belika franknn Alman markna kar alt snra

yneldiini varsayalm. Bu durumda, Belika Merkez Bankasnn dviz piyasasndan frank satn almas istenecek ve ilemin finansman mark rezervlerinden salanacaktr. lemler srasnda ayn zamanda Alman mark, Belika frankna gre st snra yneleceinden, Alman Bundesbank' ise, Belika frank karlnda Alman mark satacaktr. Mdahale sorumluluunun bu ekilde paylalmas, dviz kuru ynetim ykn paras gl ve zayf lkeler arasnda paylatrmaktadr. Avrupa Para Sisteminde, Bretton-Woods Sistemi'nden farkl olarak tek bir para hesap birimi olarak kullanlmakta ve sisteme katlan her parann parite deeri Avrupa Para Birimi'ne gre tanmlanmaktadr. - 468

? Avrupa para sisteminin zellikleri nelerdir? Avrupa Para Sisteminden Avrupa Para Birliine Avrupa Dviz Kuru Mekanizmasnn Etkileri 1979 ylndan beri yrrlkte olan Avrupa Dviz Kuru Mekanizmas (Community Exchange Rate Mechanism ya da ksaca ERM) balca iki temel amacn gerekletirilmesine katkda bulunmutur. Birincisi ERM ye lkelerin enflasyon oranlarnn dnlmesine katkda bulunmutur. kinci olarak ERM lkeleri enflasyon oranlarnda daha byk bir yaknlama salanmtr. ERM nin enflasyon oranlarnn drlmesi ve Avrupa Topluluu ekonomilerinin birbirlerine yaklamalar eklindeki baars byk lde zmnen Alman marknn sisteminin arpan olarak seilmesi sonucu olmutur. zellikle 1987 den beri Avrupa Topluluu lkelerinin paralarn Alman Markna mmkn olduunca yaklatrmalar sz konusu lkelerin Bundesbank'n (Alman Merkez Bankas) izledii para politikalarna yakn politikalar izlemeleri sonucu olmutur. Avrupa dviz kuru mekanizmasndan (ERM) Avrupa Para Birliine (EMU) gei sonucu Avrupa lkelerinin kazanlar ne olacaktr? ki potansiyel avantaj sz konusudur. Birinci olarak ERM de dviz kuru ilemleriyle ilgili maliyetlerin ortadan kalkmas sonucu bir etkinlik kazanc salanacaktr. kinci olarak para politikalarnn tam olarak uyumlulatrlmas sonucu ortaya kan ticaret ve sermaye akmlar sapmalar ortadan kalkacaktr. Dviz kuruyla ilgili maliyetlerin ortadan kalkmasyla aadaki avantajlar salanacaktr. Dviz ticaretiyle ilgili dorudan maliyetler, muhasebemaliyeti, fiyat hes aplamalar iin harcanan zamanla ilgili maliyetler, gelecekteki dviz kuru riskleriyle ilgili hedging ve speklasyon maliyetleri ortadan kalkacaktr. Avrupa Para Birliine gei sonucu daha nce yaanan makro ekonomik sapmalar ortadan kalkacaktr. Makro ekonomik sapmalar ulusal enflasyon oranlarndan kaynaklanmaktadr. Ulusal enflasyon oranlar arasnda yaknlama Avrupa Dviz kuru mekanizmas iinde tam olarak salanamamtr. ERM iinde enflasyon oranlar arasndaki farkllklar ticaret akmlarnda sapmalara neden olmaktadr. Sabit kur sistemi iinde talya, spanya hatta ngiltere gibi enflasyon oran yksek olan lkeler rekabet glerini nemli lde kaybetmilerdir. Bu lkelerin paralarnn

ar olarak deerlenmesi d demeler dengelerinin ktlemesine neden olmutur. ERM iinde para politikalarnn tam olarak uyumlulatrlmamas sermaye akmlarnda da sapmalara neden olmaktadr. Bu durum dviz kurlarnn kt bir biimde sralanmasna neden olmaktadr. Grld gibi parasal birliin yaayabilirlii fiyat istikrar amacnn bir stat olarak kabul edilmesine baldr. Avrupa Para Birlii iin dk enflasyon oran iki nedenle arzulanmaktadr. Birincisi dk enflasyon oran iin politik arzu ok gldr. zellikle iki hiperenflasyon oran yaayanAlmanya iin bu konu ok nemlidir. kincisi birok Avrupay iin uzun dnemde daha dk enflasyon daha yksek byme oran iin temel oluturacaktr. - 469

Gnmzde Avrupa Topluluu'nda baz elikili durumlar vardr. Bir yandan AT iin pazar programnn bir uzants olarak sermaye hareketlerini libere etmektedir. Sermaye kontrollerinin kaldrlmas yatrmclarn paralarn bir paradan dierine hzla kaydrmalarna neden olmakta ve bu durum dviz kurlarndaki dalgalanmalar artrmaktadr. Oysa te yandanAT dviz kurlarn istikrara kavuturmaya almaktadr. O halde AT iinde sermaye hareketliliiyle dviz kurlarnn istikrar arasnda elikili bir durum vardr. Bunlarn giderilmesi de tek para erevesinde olacaktr. Kukusuz Avrupa Para Birliinin baz maliyetleri olacaktr. Birinci olarak, lkelerin parasal egemenlii sona erecektir. kinci olarak AvrupaTopluluu lkelerinin opt imum para sahas oluturmad sylenmektedir. Bu balamda baz iktisatlar ERM lkelerinin sabit fakat ayarlanabilirpara sistemi altnda Avrupa Para B irliine gre daha iyi durumda olacan sylemektedir. ? Avrupa para birlii konusunda lehte ve aleyhte neler sylenebilir? Maastrich Kriterleri ve Sonras Eer AT lkelerinin ounluu aadaki kararlara uyarlarsa AvrupaPara Birlii 1997 ylna acaktr. . Her lke Avrupa Para Birliine kabul edilmeden bir yl nce yelerin enflasyon oran en iyi performans gsteren en iyi lkenin ortalama enflasyon oran %1.5 tan fazla amayacaktr. . Kamu aklarnn Gayrisafi Yurt i Haslaya oran %3' ve kamu borcunun gayrisafi yurt ii haslaya oran %60' amayacaktr. . Avrupa Para Birliine kabulnden nceki yl iinde bir lkenin uzun dnem ortalama nominal faiz oran, en iyi performans gsteren lkenin ortalama faiz orann iki puandan fazla amayacaktr. . Avrupa Para Birliine kabulnden en fazla iki yl nce her lkenin paras iddetli tansiyon gstermeksizin normal ERM band iinde olacaktr. Maastrich Anlamashkmleri Avrupa Para Birliine gemek iin? yeterli midir? zet Uluslararas para sistemi, birinci dnya savandan nceki altn esasndaki para sisteminin terkedilmesi sonucu eitli evreler geirerek, tmyle

belli bir metalden bamsz bir para sistemi domutur. Bu sistemin kurulmasnda zellikle Bretton-Woods anlamas ve Camp Davidkararlar dnm noktalardr. Bugn dnyada eitli dviz kuru sistemleri uygulanmakla birlikte, dviz kurlarnn oluturulmas, IMF'nin gzetimi veyardmyla dzenl dir. Avrupa Topluluu, bir Avrupa Para Birimi (ECU) (Eureopean CurreneyUnit) tanmlayarak , ye lkelerin paralarn bu ortak birime kar tanmlamalarn salamtr. Avrupa Birlii lkeleri tek para birimine gemeyealmaktadrlar. - 470

Sorular 1. Aadakilerden hangisi uluslararas para sisteminin teknik sorunlarndan biri deildir? a. Denkletirme b. Likidite c. Gven d. Altn stabilizatr e. Belirsizlik 2. Bretton-Woods Sisteminin kuruluundan bu gne kadar, grevi gelierek devam eden kurum aadakilerden hangisidir? a. Altna bal para sistemi b. Dolara bal para sistemi c. Uluslararas para fonu d. Dolar/altn paritesi e. %1 lik kur esneklii 3. IMF in uluslararas para sistemindeki etkinlii hangi dnemde artrlarak bu gne kadar statsn korumutur? a. 1930 b. 1950 c. 1971 d. 1976 e. 1990 4. Aadakilerden hangisi dviz kuru sistemi seiminde bir lt olamaz? a. lkelerin politik yaps b. Ulusal ekonominin d ticarete akl c. piyasann yaps d. Enflasyon oranlar e. lkedeki teme ekonomik bozukluklar - 471

5. Eer tm lkeler ayn gelimilik dzeyinde olsalar, aadaki dviz kuru sistemlerinden hangisi d ticareti ve d dengeyi en iyi duruma getirir? a. Sabit dviz kuru b. Kurun tek bir paraya balanmas c. Kurlarn bir sepete balanmas d. Kurlarn dalgalanmaya braklmas e. Kurlarn zel ekme hakkna balanmas Kaynaka PARASIZ, M.lker., Uluslararas Para Sistemi, Uluda niversitesi, 1986. LELART, Michel., Le Systeme Monetaire, International, Ed. La Decouverte, Paris, 1993. SHOR, Armand -Denis., Le Systeme Nonataire, Europe'en, PUF, Paris, 1993. SEYDOLU, Halil., Uluslararas ktisat, Guzem Yaynlar, 1996. PARASIZ, M.lker ; YILDIRIM, Kemal., Uluslararas Finansman ve Da Ak Makroekonomiye Giri, Ezgi, Bursa, 1994. PARASIZ, M.lker; YILDIRIM, Kemal., Uluslararas Finansman ve Da Ak Makroekonomiye Giri, Ezgi, Bursa, 1993. ERTRK, Emin., Dviz Ekonomisi, Dev Kitabevi, stanbul, 1994. SEYDOLU, Halil., Uluslararas ktisat, Guzem Yaynlar, 1996. PARASIZ, M.lker, Uluslararas Para Sistem, Uluda niversitesi, 1986. YBOZKURT, Erol.,Uluslararas ktisat, Ezgi, Bursa, 1995. SALVATORE, Dominic., International Economics, Maxwell Mc Millan, New York, 1990. - 472

N TE 28 Uluslararas Finansal Piyasalar Bu nitede... Bu nitede nemi giderek artan Euro Para Piyasalar ve uluslararas tahvil piyasalar ele alnmaktadr. nitenin bundan nceki iki nitede rendiiniz bilgileri btnleme amac gttn syleyebiliriz. alma Biimine likin Olarak...

Bu niteyi alrken, finans piyasalarnn genel zelliklerini hatrlamanz gerekir. nite 26 ve 27'yi iyice anlamadan bu niteyegememenizi neririz. niteyi alrk likiyi gznnde tutunuz. nitede yer alan deerlendirme sorularn atlamadan yazarak yantlaynz. nite sonunda yer alan test sorularn da mutlaka yantlaynz. Yantlarnz kontrol ederek yanllarnz olduu taktirde bunlarn nedenlerini renmeye alnz. - 473

GR Uluslararas bankaclk ilemleri ve faaliyetleri deiik piyasalarda yaplabilir. Ulusal piyasa, yabanc lke piyasalar ve uluslaras piyasalarbunlarn en nemlileridir. Ulusal piyasalarla yabanc lke piyasalar arasnda belirgin farkllklarn bulunmad kabul edilerek, ele alnacak piyasa says ikiye indirilebilir. Ayrca, ilgi alanmz ikincisi olduundan zerinde durulacak piyasa europiyasalarla snrlandrlabilir.

Uluslararas piyasalarda olduu gibi uluslararas finansal piyasalar daiki alt piyasadan olumaktadr. Bunlar, fonlar dorudan ve araclk yoluyla deerlendiren piyasalardr. Eurocurrency (europara) piyasalar birinci tipteki piyasann, eurotahvil piyasalar ise ikinci tipteki piyasalarn zelliklerine sahiptir. Uluslararas bankalar genel olarak iki piyasann iki sektrnde de faaliyette bulunabilir. nk hem europara piyasalar hem de eurobond (eurotahvil) piyasalar, uluslararas veya d ilemler yoluylaulusal piyasalarla ok yakn balantlara sahiptir. Kukusuz, bu t r ilikinin szkonusu olduu finansal piyasalar, uluslararas zellik kazanm gelimi lke ekonomileri iin geerlidir. Tablo 28.1 ulusal ve uluslararas finansal piyasalardaki balantlar gstermektedir. phesiz dviz piyasalar da bu balantlar iinde bulunmaktadr. Tablo: 28.1. Ulusal ve Uluslararas Finansal Piyasalarda Balantlar. KaynaklarFinansal olmayan ulusal sektrler * Hane Halk* Firmalar * Hkmet Ulusal Finansal Sektr * Bankalar * Dier Finansal Kurulular Geleneksel Finansal lemler: a) Vatandalar arasnda b) Vatandalarla yabanclar arasnda Spesifik UluslararasFinansal lemleri a) Vatandalar arasnda b) Vatandalarla

yabanclar arasnda Transferi Ulusal Finansal Piyasalar * Para Piyasalar* Tahvil * Hise Senedi Piyasalar* Birincil Piyasalar * kincil Piyasalar Uluslararas Finansal Piyasalar * Eurocurrency Piyasalar ve uzun vadeli, bankalararas ve banka d piyasalar * Eurobond Piyasalar* Birincil Piyasa (Yeni Tahvil ve senet ihrac) * kincil Piyasa (borsa iinde ve dnda kalan tahvil ve senet ticareti) KullanmlarFinansal olmayan ulusal sektrler * Hane halk* Firmalar * Devlet Ulusal Finansal Sektrler * Bankalar * Dier finansal kurulular Geleneksel Finansal lemler: a) Vatandalar arasnda b) Vatandalarla yabanclar arasnda Spesifik UluslararasFinansal lemleri a) Vatandalar arasnda b) Vatandalarla yabanclar arasnda

 Europara piyasalar, europara mevduat ve/veya kredileriyle ilem yapan ve finansal araclk roln stlenen eurobankalar tarafndan oluturulmu piyasalardr. Europara, bir Avrupa lkesinin, kendi lkesi dnda bulunan paralar tanmlamak iin kullanlmaktadr. Europara piyasalar zde ksa dnemli fon aktarmlaryla ilgili olduundan, uluslararas parapiyasas grnmndedir. Ancak bu piyasalar, uluslararas para piyasasnn sadece bir yndr. nk uluslararas para piyasasnn iki alt sektr vardr. Bunlar, onshore ve offshore sektrleridir. ki sektr arasndaki fark u ekilde aklayabiliriz: Bir ABD hazine bonosu New York'ta almsatma konu olmaktaysa, bir onshore piyasa sz konusudur. Londra, Zrih veya Singapur'daki bir bankada bulunan dolar tr mevduatlarla yaplan ilemler durumunda ise offshore piyasa sz konusudur. - 474

Eurotahvil piyasalar ise, kendi lkeleri dnda bulunan tahvilleri alnp satld uluslararas piyasalardr. Bu ynyle eurotahvil piyasas, uzun vadeli fonlarn saland uluslararas sermaye piyasas grnmndedir. Bu piyasa da iki sektrden olumaktadr. yle ki, Volkswagen firmas tarafndan karlm DM ile belirlenmi bir tahvil Frankfurt'ta alnp satlmaktaysa bu piyasa onshore'dur. Ayn tahvil rnein, Londra, Panama ve Bahama'da ilem grmekteyse bu durumda da offshore piyasa szkonusudur. Europara piyasalar ne anlama gelmektedir? "EUROPARA" PYASALARI ? Eurocurrency (Europara) piyasalarnn ncs 1950'lerin sonunda oluan eurodolar piyasasdr. Eurodolar ABD dnda (zellikle Avrupada) bulunan dolarlar ifade etmektedir. Avrupa dndaki dolarlar ise genellikle bulunduu blgeye gre adlandrlmaktadr. "Asiandolar", "Riodolar" ve "Petrodolar" gibi. Balangta, sadece Avrupa'daki dolarlar iinkullanlan bu terim, da ha sonralar ABD dndaki dolarlarn byk bir ksm hl Avrupa'da ya da Avrupa'daki bankalarn kontrol altnda bulunduundan eurodolar terimi hatal bir tanmlama saylmamaldr. Europara ilemlerinin ortalama % 80 ine yakn bir ksm eurodolarla yapldndan, eurodolar piyasasn incelemek europara piyasalarn incelemek anlamna gelmektedir. Neden yabanclkelerdeki dolarlara eurodolar adverilmektedir? Piyasann Douu ve Geliimi ? Eurodolar piyasasnn banlangc, ABD dolarlarnn Berlin ve Viyana'daki bankalara mevduat olarak yatrld ve kredi olarak verilmek amacyla yerel para birimlerine dntrld 1920'li yllara kadar uzatlabilir. II. Dnya Sava'ndan sonra, IMF tarafnda dolarn dviz piyasasna mdahale arac olarak kullanlmaya balamasyla, dolar uluslararas ekonomik ilikilerde anahtar para olma zellii kazanmtr. ABD'nin

demeler dengesi aklarnn bymesi dier lkelerin ellerindeki resmi rezerv aktiflerin miktarn artrmtr. Eurodolar piyasasnn douuna ilikin tek bir gr sz konusu deildir. rnein baz grler, II.Dnya Sava dneminde, ABD bankalarndan dolar ekerek Londra ve Paris'teki bankalara yatrmalaryla baladn ileri srmektedir. Bir dier grte de, ellerinde ar rezerv bulunan Merkez Bankalarnn ksa vadeli yatrm frsatlarn deerlendirmek istemelerine bal olarak uygun yatrm imknlar salamasnn eurodolar piyasasnn ortaya knn nedeni olduu iddia edilmektedir. Balang dnemlerinde son derece kk lekli olan bu piyasa, daha sonraki yllarda hzla gelimitir. Bu hzl gelimeyi etkileyen bir dizifaktr vardr. Bunlar politik ve kurumsal faktrler, ABD'nin demeler bilanosu aklar, ABD firmalarnn zellik kazanmas, petrol firmalarndaki artlar vb. faktrlerdir. Eurodolar mevduatlar deniz ar alanlarda kullanlrsa, karlk oran uygulamasna (Regulation M) bal deildir ve birok ulusal piyasada uygulanan faiz ve vade asndan kredilere ilikin dzelemeler veya kurallar bu piyasada sz konusu deildir. Ayn ekilde ABD'deki faiz oran kstlamalar (Regulation Q) kaldrlncaya kadar do - 475

larlarn ABD dna ynlendirilmesinde etkili olmutur. Ayrca ABD'deki mevduatlar donduran kararnn yenilenme olaslnn piyasann gelimesine nemli katklar olmutur. nk, souk savan nemli boyutlara ulamas durumunda, mevduatlarn dondurulma riskinin azaltlmas, paralarn lkeleri dnda tutulmasyla baarlabilir. Bunun yannda daha nce incelediimiz ABD'de yrrle konulan demeler dengesi politikalar, eurodolar piyasasnn genilemesine katkda bulunulmutur. Bat Avrupa lkelerinde dviz kontrollerinin kaldrl AET'nin kurulmas, dolarn uluslaras gc ve kurulduktan sonra bu piyasann salad avantajlar (sendikasyon kredileri gibi) da, piyasann geliimine nemli katkda bulunmutur. Eurodolar piyasashangi nedenlerle kurulmuve gelimitir? Piyasann Yaps ve leyii ? Bu piyasa fonlarn en avantajl yerlere transferini salayan dzenlemelerden uzak bir piyasadr. Son derece geni bir corafi alana sahip bupiyasa, uluslararas kredi, mevduat, arbitaj ve speklasyon gibi konularda ulusal para ve sermaye, dviz ve hatta altn piyasalaryla rekabet etmegcne sahiptir. Bu nedenle piyasa, farkl bir yapya sahiptir ve ileyimekanizmas hayli ilgintir.

Eurodolar piyasas telefon ve/veya teleks zerine kurulmu bankalararas bir piyasadr. Bu piyasada bankalar yannda, finansman irketleri ve dviz ticaretiyle uraanlar ve uzmanlam dier kurumlar faaliyette bulunmaktadr. Fonlar kredi olarak sunanlar ticari bankalar, merkez bankalar, uluslararas finansal kurumlar, finansal olmayan kurumlar ve bireysel yatrmclardr. Bunlar kullananlar ise ticari bankalar, kymetli evrakkomisyoncular ya da satclar, resmi kurumlar, ulusal ve uluslararas firmalar, ithalatlar ve ihracatlardr. Europara piyasalarnn en belirginzellii, son derece gen anlamda ele alnabilecek etkinliidir. Bu, hem istenilen anda istenilen miktarda fon salanabilmesinden, hem de LIBOR (Londra bankalararas piyasa faiz oran) kullanlarak marjinal kr imkn salanmas, piyasalarn etkinliini artrmaktadr. Mevduat ve kredilerin vadeleri, genellikle bir hafta ile ay arasnda deimektedir. Bu piyasalarda, deiik para birimlerine gre belirlenmi mevduat sertifikalar karlabilmektedir. Piyasalara makro adan bakldnda, bazlarnn farkl

yapda olduu gzden kamayacaktr. Piyasalarn bir ksm mevduat toplama, bir ksm kredi verme, bir ksm da araclk ilemlerinin daha youn olduu piyasalardr. Dolaysyla bankalarhangi fonksiyona arlk v yse, ilgili piyasa faaliyette bulunacaktr. Europara piyasalarnn yapsnedir? Europara piyasalarannn para yaratma mekanizmasnda, uluslararas alanda faaliyet gsteren bankalar en nemli rol oynamaktadr. Europara iki ekilde yaratlabilir. Bir lkenin paras alnarak baka bir lkedeki bankaya mevduat olarak yatrlabilir. Bundan baka, mevduatlar farkl lkelerdeki eurobankalara transfer edilebilir. Dolaysyla, bir banka mevduatnn europara olabilmesi iin iki koul gereklidir. Buradan ilki europaray kabul edecek tarafn banka olmas gerekir. Bu nedenle europara bir bankaclk olaydr. kincisi, mevduat kabul eden bankann, ilgili parann kul ? - 476

? land lke dnda bulunmas gerekir.

Eurodolar mevduat yaratmann klasik yolu, ABD'deki bir bankadan, rnein Londra'daki bir bankaya fon transfer etmektir. Bu durumda, mevduat sahiplii Londra'ya transfer edilmi olmaktadr. Bankalarn uluslararas dzeydeki ilikileri dikkate alndnda, ABD'deki toplam mevduatmiktarnda deime olmayac at parann ilem dolam hz artacaktr. Eurodolar mevduatlar vadeli mevduat olduundan, para arz M1 e gre belirlenmekteyse ngiltere'de de para arz artmayacak ya da ok kk miktarda deiecektir. Grld gibi, eurodolar yaratma sreci, zde ulusal bankalarn mevduat yaratma srecine benzemektedir. Bununla birlikte, eurodolar yaratmann baka yollarnn bulunduu unutulmamaldr. rnein, yabanc banka ubeleri bizzat aktif rol oynayarak eurodolar elde edebilir.

Bu aamadan sonra, ngiliz bankas kredilerini arttrabilmek iin ihtiyaduyduu parasal ta a kavumu olmaktadr. Salanan krediler, bir baka bankaya mevduat olarak yatrlrsa, benzer kredi yaratma sreciniikinci banka gerekl irecektir. Bankaclk sisteminde rezervler, karlk oran dzeyine ininceye kadar kredilendirme sreci devam edecektir. Busrecin ne kadar kredi yarataca veya eurodolar mevduat arpannn deeri, byk lde karlk oranna ve sistemden szntlara (ya da parann geri dn oranna) baldr. Bununla birlikte Avrupa bankalar kredilendirme yoluyla eurodolar yaratmadndan arpan nispeten dk olabilir. Hi bir szntnn olmad ve karlk orannn sfr olduu durumda, arpan doal olarak sonsuz deerini alacaktr. Europiyasalarda yaplan ilemler, iki genel kategoride toplanabilir. lki, banka olmayan byk firmalarla ticari bankalar arasndaki plasmanlarlailgilidir ve piy asada uygulanan faiz oranlarnn belirleyecek gtedir. Bunedenle rekabeti unsurlar daha fazla iermektedir. kincisi ise, daha kk firmalar, Dou Avrupa lkeleri ve gelimekte olan lkelerle bankalar arasndaki plasmanlarla ilgilidir. Eurodolarn en nemli fonksiyonlar dviz kuvertr, ulusal ve uluslararas finansal araclk konusunda ortaya kmaktadr. Yasal dzenlemelerden uzak olumas, europiyasalarn bankalarn etkin bir pasif yntemiyle ilgili yeni mekanizmalar gelitirmeye ve krl plasmanlara ynelmeye tevik etmitir. Europara piyasalarnda nasl banka parasyaratlmaktadr?

Bankalararas Piyasa Bankalararas piyasa, europaralarn bankalar arasnda transferinde kanal vazifesi gren en nemli mekanizmadr. Dier bir deyile, uluslararas dzeydeki bankalararas piyasada hzl dn verme ve alma yoluyla bankalar arasnda balant salanmaktadr.

Banka ii ilemler, bankalararas ilemlerden nemli lde farkldr. lk ilem tr bir bankann deiik bankaclk birimlerinden oluan rgtsel a iindeki ilikilerle ilgiliyken, ikincisinde devreye mutlaka yabanc bir banka girmektedir. Bankalararas ilemler ya dviz alm-satm, ya damevduat kabul etme - kredi verme eklinde olmaktadr. Bankalararas piyasada yaplan plasmanlar, genellikle en az bir milyon dolar (veya edeer bir baka para birimi) dr. Vadeler 12 saat, alt ay arasnda deitiinden, piyasadaki ilemler genellikle ksa vadelidir. - 477

Balangta yalnzca byk uluslararas bankalar arasndaki ilemlerden oluan piyasa, giderek daha ok lkeye ait bankalar kapsayacak ekilde genilemitir. lein son derece byk olmasndan dolay, bu piyasada mevduat faiz oran son derece dk dzeyde olumaktadr. Buna bal olarak da, fonlarla ilgili vade-miktar ve risk'in optimum dzeyi daha kolay bir ekilde belirlenebilmektedir. Bu nedenle, bankalararas piyasa uluslararas para piyasasnn fon dalmn etkin ve esnek bir ekilde gerekletirmesinde nemli bir rol oynamaktadr. Eurobankann toplammevduatlarnn ortalama 70'inin dier bankalara ait olduu dnlrse, europara piyasasndaki ilemlerin byk ounluunun bankalararasnda yapld sonucuna ulalabilir. Bankalararas piyasalarn en hassas yn, ierdii risklerdir. Bankalarn zelliklerine ve piyasadaki faaliyetlerine bal olarak ortaya kan banka riskine ek olarak sistemden kaynaklanan riskler de sz konusudur. Bankann riski kredi ve fon bulma riskinden ibarettir. Bankalararas balantlardan dolay, zincirleme bir reaksiyon etkisi tm sistemi krize sokabilir. Bu nedenle, bankalararas piyasada, kredibilitesine grebankalarn snflandrlmasn ieren bir sralama olgusu getirilmitir. rnein, 1976 ylnda Amerikan, ngiliz, Kanada, Japon ve talya bankalar bu tr bir sralamadaki ilk 74'e girmitir. Bankalararaspiyasann zelliklerini aklaynz. Euromerkezler Bir dizi euromerkez bulunmasna ramen, en ok sz edilen bankalararas piyasa Londra ve New York piyasalardr. Bankalararas piyasalardan borlanrken ya da bu piyasalara fon aktarrken kullanlan faiz oranlarnn, Londra ve New York bankalararas piyasalarda geerli faizoranlarna (LIBOR ve NBOR) bal olmas ve bu piyasalarn toplam ilem hacminin % 30'unun Londra'da yaplmas, bu piyasay eurodolar piyasasnn nemli bir paras durumuna getirmektedir. Fakat 1981 ylnn Aralk aynda ABD de uygulamaya konulan Uluslararas Bankaclk Kolaylklar (IBFs), eurodolar ilemlerinin Londra ve dier merkezlerden New York'a ynelmesini tevik etmitir. Fonlar belli merkezlerdeki bankalararas piyasalarda olduu kadar, deiik merkezler ve piyasalar arasnda da ilem grdnden, bu merkezleri

ana hatlaryla da olsa ele almak gerekir. Bankalar asndan son derece nemli olan euromerkezlerin tanm ve unsurlar literatrde tam akla kavuturulamamtr. Bununla birlikte bir euromerkezin ierdii temel zellikler unlardr: . Bu merkezlerde tm europaralarla ilem yaplabilmektedir. . Ulusal finansal merkezindekine benzeyen vergiler, dviz kontrolleri, karlk oranlar ve bankaclk ilemlerine veya faaliyetlerine ilikin herhangi bir dzenleme sz konusu deildir. . Tamamen olmasa bile, bu merkezler zellikle yabanc mterilerle balantlarn kurulduu yerlerdir. Corafi yerleim yannda, haberleme a da piyasa oluturabildiinden, euromerkezlerde bir dizi ilem yaplabilmektedir. Dolaysyla, bumerkezler farkl piyasalarn ortaya kmasna neden olmaktadr. nk, bu merkezlerde ulusal ve/veya yabanc fon arzeden ve/veya talep edenkiiler kar karya gelmektedir. Her iki tarafn da ulusal zellikte ol - 478

? ? ? mas durumunda ulusal piyasa, her iki tarafn da yabanc olmas durumunda offshore piyasa sz konusudur. Taraflarn biri yabanc dieri ulusal zellik tamaktaysa oluacak piyasa uluslararas bir piyasadr. Offshore merkezlerin en nemli zellii, buradaki ilemlerin dnya ticareti ve finansmanyla ilgili olmas ve ilgili merkezin ait olduu lkeyle ilgisi olmamasdr. Euromerkezler son derece gelimi alt yap hizmetlerine sahip olduundan, bankalarn uluslararas ilemlerinde lek ekonomileri salamalarna neden olmaktadr. Bundan baka, yerleimle ilgili ekonomilerde uluslararas bankaclk asndan son derece nemlidir. Bu tip ekonomiler, dinamik piyasaya sahip hzl bir ekilde endstrileen ve dolaysyla youn dsal fona gereksinme duyan lkelerden ya da bunlara yakn euromerkezler yoluyla salanmaktadr. Offshore piyasann zellikleri nelerdir?

Euromerkezler deiik alardan snflandrlabilir. Corafi dalm dikkate alnrsa be euromerkezle karlalr: Londra, Frankfurt, Lksemburg, Paris, Amsterdam, Brksel, Milan gibi merkezlerden oluan Avrupamerkezleri; New York , Toronto, Chicago, Los Angeles ve dierleriden oluan ABD ve Kuzey Amerikan Merkezleri; Singapur, Hong Kong veTokyo'dan oluan Uzak Dou ve Asya merkezleri ve Nassau-Bahama, Cayman Adalar ve Panama'dan oluan Karayip merkezleri. Kukusuz bu merkezlerin yaplar, kurumlar, fonksiyonlar ve denetim ekilleri birbirinden farkldr. rnein, Londra'nn zellii, haberleme ann etkinliinden, lml devlet kontrol ve kstlamalar ile deneyim birikimindendomaktadr. te yandan, Hong Kong ve Singapur'un zellii byk l baarl ekonomilerine, politik istikrarna, uygun alt yap imkanlarna, etkin bir yan hizmet ana ve ngilizce'nin yaygnlna baldr. nemli euromerkezleri saynz. Euromerkezler, fonlarn kaynak ve kullanmlar dikkate alnarak da snflandrlabilir. Byle bir ayrmda, merkezle arasndaki rekabet ve fonksiyonanel

uzlama ile yerleim ve dzenlemelere ilikin ereve dikkate alnmaktadr. Temel merkezlerde tm eurobankaclk ilemleri (dviz ticaretinden sat garantisi salama - underwriting) yaplabilmektedir. Balant merkezlerinde ise uygun vergi ve dzenleme sistemleri nemliolmaktadr. Fon salama merk ezlerinde ise, bu blgelerdeki yerel sektre (tarm, endstri, inaat gibi) ksa ve uzun vadeli fon salamaktadr. Temel fon kayna Londra'dr. Toplama merkezleri, fazla tasarruflarn (fonfazlalnn) bulunduu yerlere kur akta ve bu fonlara uluslararas dzeyde yksek krl ve dk riskli plasman teklifleri sunulmaktadr.

Offshore merkezlerin snflandrlmasnda gznnde bulundurulmas gereken bir dier kriter de, kat zerindeki merkezleri ve fonksiyonelmerkezleri belirl eyen zellikleridir. Uluslararas parasal ilemlerin byk ounluu baka merkezlerde yaplmasna ramen, kaytlar ilk merkezlerde tutulmaktadr. nk bu sayede eurobankalar, vergi ve benzeri uygulamalardan kanabilmektedir. Bu merkezler daha geni alana yaylm bir durumdadr. Bu tip merkezlerdeki bankalar, fiziksel bir varla sahiptir ve genellikle spesifik projelerle bizzat kendileri ilgilenmektedir. Birinci tr merkezler, modern iletiim ann varlna balyken, ikincilerizorunlu olarak faaliye an erevenin bir rndr. Europara piyasalarnn, dier para piyasalarndan farklynleri nelerdir? - 479

? ULUSLARARASI MENKUL KIYMET PYASALARI Ulusal ya da ok uluslu bir firma, yabanc bir piyasadan uzun vadeliolarak dn alabilir. Bu uygulama byk uluslararas finansal piyasalarn olumas kadar eskiye gider. 1914'den nce, nihayet 1929 ekonomikkrizine kadar ulusal bir p iyasada yabanclarn menkul kymet ihrac normal bir olguydu. 1963 ylndan sonra eurodviz biiminde uzun vadeli finansman, giderek nem kazanmtr. O zamandan bu yana aamada piyasada birbirleriyle balantl uzun vadeli dn ayrdedilmektedir.

Birincisi, ulusal sermaye piyasasndan dn alnmasdr. Ulusal piyasalarda dn alcya bal olarak iki durum sz konusudur. Ulusal sermaye piyasalarndan lke sakinleri dn alabilirler. Bu durumda menkul kymet ihrac ulusal bir olgudur. kinci olarak, yabanclar menkul kymetihra ederek ulusal parayla dn labilirler. ncs, eurodviz olarakuzun vadeli dn alnmasdr. Euromenkul kymet ihra Avrupal bankalarn dolar olarak menkul kymet plase etmeleri ve dn almalarylagelimitir. Euromenkul kymet ihracyla ilgili olarak tek bir tanmlama yapmakgtr.

. OECD Finansal istatistiklere Gre Ayrm: OECD ye gre uluslararas menkul kymet karm, ktlarn bir ok lkenin uluslararas konsorsiyumlar tarafndan ayn anda birok piyasada plase edilmesidir. karlan yabanc menkul kymetler bir lkenin konsorsiyumu araclyla yerel para cinsinden yabanclar tarafndan plase edilir. . Morgan Guaranty'e gre uluslararas menkul kymet karm, dn alnan paraya gre iki tr olabilir. Birinci olarak yabanc menkul kymet, sendikann yesinin paras cinsinden karlabilir. kinci olarak bir uluslararas sendika tarafndan karlan menkul kymet, karld lkede deil baka bir lkede plase edilebilir. . Dnya Bankas: OECD ile balantl olarak her ayda bir istatistik yaynlamaktadr. Gerek firma gerek kamu asndan menkul kymet ihra ederek d finansman salama olana mevcuttur. Kullanlan para ve plasman yerinegre dn alnan paralarn nemli kaynak farkl n dolay, yabanc menkul kymet ihrac ve euromenkul kymet ihrac

gibi bir ayrma gidilebilir. . Yabanc menkul kymet ihrac: Bir lkenin mali piyasasndan yabanclar tarafndan ve o lkenin bir sendikas araclyla yaplan ihratr. Bu durumuyla yabanc ihracn tm hukuksal unsurlar ulusal dzeyde olumaktadr. Buna karlk dncn ekonomik sonucu genel olarak uluslararasdr. . Euro Menkul Kymet hrac: Bir uluslararas bankaclk konsorsiyumu tarafndan belli bir para cinsinden ayn anda birok piyasada, sz konusu parann ait olduu lke dnda, plase edilmektedir. Uluslararasmenkul kymet piyasalarnn zelliklerini aklaynz. - 480

? Eurotahvil Piyasas Eurotahvil nedir? Kavram olarak eurotahvil, euromerkezlerde karlan ve plase edilen, europara cinsinden belirlenmi tahvillerdir. Dier bir ifadeyle, eurotahvilbelirlendii para birimini kullanmayan lk elerde satlan tahvillerdir. Karklla yol amamak iin, uluslararas dzeyde alnp satlan baz tahvil trlerini birbirinden ayrmak ve farkllklarn belirtmek gerekir. Sermaye akmlarn tevik etmek amacyla, ulusal para birimine gre belirlenmi ve ulusal piyasalarda plase edilen fakat yabanclarn da satn almasna izin verilen tahviller eurotahvil kapsamna girmemektedir. Eurotahviller yabanc tahvillerden de farkldr. Yabanc tahvil, belirlendii parabirimini kullanan lkede satlan tahvillerdir. rnein, ABD de sa tlmas amacyla fon ihtiyac olan bir Kanadal firma tarafndan karlan ve dolara gre belirlenmi tahvil yabanc bir tahvildir. Yabanc tahvil piyasalar, eurotahvil piyasalarnn aksine baz normlar ve dzenmeleri iermektedir. Bir lkenin herhangi bir yabanc tavil piyasas ile ilgili lkenin eurotahvil piyasas iindeki yeri (piyasas) farkl olduundan, iki piyasa youn bir rekabet iindedir. Yabanc tahvile benzeyen bir tahvil tr de, fon gereksinimi olan firmann fonlar bir dizi yabanc para birimiyle bir dizi yabanc lkeden salanmak istendiinde, eanl olarak karlan ve yabanc tahviller kmesini ifade eden paralel tahvillerdir. Bankalar bu tip tahvil piyasasnda faaliyette bulunmasna ramen, daha nce belirttiimiz nedenlerden dolay sadece eurotahvil piyasasn ele alacaz. Eurotahvil Piyasasnn Douu ve Geliimi Eurotahvil piyasas da, baz kstlayc

uygulamalar sonucunda ortaya kmtr. ABD de yrrle konan IET program ile New York sermayepiyasasnn yabanclar iin uzun bir sre kapatlmas, ABD firmalarnn yurt dna karacaklar sermaye miktarna getirilen kstlamalar bu piyasann douunun en nemli nedeni olmutur. Bu uygulamalarn AET nin sermaye piyasasnn oluumuna katkda bulunmas beklenirken, Avrupa lkelerindeki kurumsal rijiditelerin varl ve para birliine ynelik anlaml giriimlerin yokluu gibi nedenler, Avrupa'da bir tahvil piyasasnn douunu engellemitir. Almanya dnda, birok Avrupa lkesinin ulusal sektrlere ncelik vermeleri ve/veya yabanclarn borlanma dzeyine snrlama getirmeleri, entegre olmu bir tahvil piyasas yerine eurotahvil piyasasnn oluumuna zemin hazrlamtr. Bu nedenlerden dolay 1963 ylnda, uluslaras uzun vadeli fon teminine olanak salayan uluslararas sermaye piyasasna gereksinimecevap olarak eurotahvil piyasas domutur. Bir yandan ulusal piyasalardan borlanmak isteyen yabanc yatrmclarn varl te yandan zellikle kontrollerden uzak piyasalarda tahvillere yatrlabilecek eurofonlarn varl, bu piyasann hzl bir ekilde genilemesine neden olmutur. lk yllarda bir ok lke hatta, nispeten ak bir politika izleyen ABD bile, yabanclarn kendi piyasalarndan borlanmalarna yasal snrlamalar - 481

getirmitir. rnein, IET'ye ilave olarak Tanr Deerler Komisyonu (Security Exchange Commision-SEC) nun oluturulmas, dier piyasalaragre nemli lde maliyet ve ri antaj salasa da, yabanc yatrmclarn bu piyasaya ynelmesini engellemitir.

zellikle 1974'ten sonra kstlamalarn kaldrlmas, eurotahvil piyasasnn gelimesini olumsuz ynde etkilemitir. Aksine, piyasa olgunlama srecine girmitir. karlan eurotahvillerin faiz ve anapara demelerinemli bir aksaklkl akszn yrtlebildiinden, piyasa ksmen kendini besleyen bir yapya kavumutur. Bundan baka, piyasann kurumsal erevesi de glenmitir. rnein, ihra ve sat garantisi youn rekabetten dolay, eurotahvil karmann maliyeti, komisyonlar asndan nemli lde dmtr. te yandan, byk neme haiz ikincilpiyasa da bir yapya kavumut Eurotahvil ilemlerinde karlalan glkler, eurotahvil kliring sistemlerinin oluturulmasyla giderilmitir. Bu sistemlerden biri, Morgan Guaranty Bank tarafndan 1968 de kurulan ve daha sonra bamsz bir yap kazanan Euroclear dieri de eurotahvil ticaretinde aktif rol alan bankalar tarafndan 1972 de olutural CEDEL dir. te yandan, alm-satm ilemlerinin kolaylatrlmas amacyla 1969 ylnda Uluslararas Tahvil satclar Birlii (Association of International Bond Dealer-A-IBD) kurulmutur. Bu birliin temel amac ikincil piyasay dzenlemektir. Bunun bir sonucu olarak da bu birlik, alm-satm ilemleriyle yntem ve standartlar belirlemitir. Bu piyasada en aktif bankalar, svire ve Alman bankalardr. svire bankalar, toplam eurotahvil miktarnn yars ile drtte arasnda bir paya sahiptir. Alman bankalar ise, zellikle son yllarda eurotahvil satn almnda aktif rol oynamaya balamtr. Bununla birlikte, her iki bankann satn almlarnn ounun, fonlarn bu bankaya yatran uluslararas yatrmclarn plasmanndan kaynakland aktr. Eurotahvil piyasalarnn geliimi eurotahvillerin ihracn ve sat garantisini salayan uluslararas bankalarn tutumuna bal olmutur. Birok banka, eurotahvil piyasasna yeni boyut ve likitide salayan, ikincil piyasadaki eurotahvil ticaretiyle ilgilenmektedir. 1970'lerden sonra, eurotahvil piyasas uluslararas bankacln finansamann isel bir paras olmutur.

Eurotahvil piyasasnasl domuve nasl gelimitir? Eurotahvil Piyasasnn Yaps ve leyii Eurotahvillere yatrm yapanlar uluslararas dzeyde son derece farkllatndan, tahvillerin ihrac ve sat Avrupa ve dier blgelerdeki bir dizi banka gibi finansal kurumun ortak abalarn zorunlu klmaktadr. Piyasann yapsn ve ileyiini aklamak iin, bu bankalarn deiik dzeydeki faaliyetlerini ele almak gerekir. Bankalar bu piyasada; . Eurotahvillerin ihracn gerekletiren konsorsiyumun yneticisiolarak ve . Bu konsorsiyum araclyla karlan eurotahvillere ihra gvencesi salayarak faaliyette bulunmaktadrlar. Bunun yannda, ok sayda kk bankadan oluan bir sat grubu dabu zincirin son halkas durumundadr. - 482

? Eurotahvil piyasasnn yapsnaklaynz. Ynetici banka, fon sunanlarla fon talep edenlerin gereksinimlerinikarlayacak optimu m koullar oluturmaktadr. Ayrca sat garantisi salayacak ve tahvilleri pazarlayacak bankalar grubu oluturmak da ynetici bankann sorumluluu altndadr. Bu durumda ynetici bankayayardmc olan finansal kurulular da bulunabilir. Byle bir durumda her ikitaraf birlikte ynet im grubu olutururlar. Bu zellikler nedeniyle, eurotahvil piyasas plasman niteliine sahiptir. Dier bir deyile eurotahviller bankalar aracyla piyasaya sunulmaktadr. Eurotahvil piyasasnn bir zellii de, dn alanlarla yatrmclara sunduu avantajlarda ortaya kmaktadr. dn alanlarn saladklar en nemli avantajlar, faiz maliyetleri, vadeler ve kurumsal erevedekiuygun ilikilerde n kaynaklanmaktadr. Piyasann yatrmclara sunduu avantajlar ise, vergi, gizlilik, emniyet, konvertibilite ve garantilerden ibaret tir. ? Eurotahvil piyasasnasl iler ve ne zellikler tar? Eurotahvillerin zellikleri ve Tipleri Eurotahviller birok adan ulusal tahvillere benzese de baz belirginfarkllklar vardr. Bunlar: . Eurotahvillerin ihra teknii, ulusal kontrollerden saknmak amacyla biimsel ihratan ziyade plasman eklindedir. . Bu tahviller sat ve ihra garantisi salayan bankalar grubu tarafndan dnyann her yerinde eanl olarak piyasaya sunulmaktadr. . Bu tip tahviller faiz stopajna bal deildir. Bundan dolay, tahvilin kartlmasn stlenen finansal kurulular, yabanclardan faiz vergisialmayan euromerkezlerde yan ku rulular oluturmay tercih etmektedir. ? Eurotahviller ulusal tahvillere gre hangi farklzellikler tarlar? Eurotahvil piyasasnda ilem gren tahvilleri; dz, konvertibl, dalgal ve varantl eurotahviller eklinde snflandrabiliriz. . Dz tahviller genellikle 15 yl vadeli, dolara gre belirlenmi ve 1.000 dolar deerindeki tahvillerdir. Ylda bir ya da iki kez faiz denmesinde bulunulan bu tahvillerin ortalama vadesi, zerinde anlalan geri deme plannn bir fonksiyonudur. Tahvilin garantisi ise, faiz orannn ve ihra fiyatnn bir fonksiyonudur. Bu fiyat, yatrmclarn tahviliin nominal deerinin yzdesi olarak dedii fiyattr. Bu tahillerin faizleri sabit olduundan, vadeleri ile iskonto oranlar

arasnda ters ynlbir iliki vardr. . Dalgal tahviller: Vadeleri 5-7 yl arasnda deien dalgal tahviller, faiz oranlar LIBOR a bal olarak belirlenen orta ve uzun vadeli borlanma aracdr. Belirli bir spread gznnde bulundurularak her ayda bir belirlenmekt Bu tip senetler genellikle faiz oranlarnn dalgaland dnemlerde kk yatrmclar iin kartlmaktaysa da, prensip olarak bankalar, sendikalar tarafndan salanan orta-vadeli - 483

kredilere benzemektedir. Bu tip tahvillerin byk ksm, bankalar tarafndan satn alnmaktadr. . Konvertibil tahviller, dn alan firmann hisse senetlerine dntrlebilen tahvillerdir. Bunlar, ABD ve dier OECD lkelerinin borsalarnn hareketli olduu dnemlerde ok uluslu firmalar tarafndan sk sk kullanlmtr. Bu tahvillerin en nemli zellii, yatrmciin avantajlar dezavantajlarndan ok daha fazla olan bir finansal aktif durumunda olmasdr. Bu tahvillerin en nemli yn, konvertibilite fiyatyla ilgilidir. Bu fiyat, ihra zamanndaki borsa fiyatnn zerine bir birim eklenerek belirlenmektedir. Dolaysyla, bu tahviller belirli bir fiyattan ancak belirli bir vade sonunda hisse senetlerine dntrlmektedir. Bu tahvillerin faiz oranlar zelliinden dolay dktr. Bu tip tahviller nemli boyutta geliememitir. . Varant tahviller, ihrac izleyen sre sonunda, belirli miktar ve fiyattan karanlar tarafndan geriye alnmas esasna dayal tahvillerdir. Bu ynyle ksmen, konvertibil tahvillere benzemektedir. Varantlarla tahviller fiziksel olarak ayr eyleri ifade ettiinden, varantlarn tahvillerden ayr olarak alm-satm sz konusu olabilir. Bu tahvillerin deeri ilgili firmann kredibilitesi ile yakndan ilgili olduundan, faiz oranlar da dk dzeyde belirlenmektedir. . Peki eurotahviller, hangi para birimine gre karlr? Normal olarak, tahviller tek para birimine gre belirlenir ve karlr. Bu para biriminin seimi, dviz piyasalarndaki konjoktre, dn alacak kii ya da firmann nakit riskiyle dk faiz arasndaki tercihine baldr. Yatrmclar iin ekiciliini artrmak amacyla birden fazla para birimine grebelirlenmi eurotahviller de karlmaktadr. Bu ekilde belirlenmi tahviller, iki para birimi (genellikle sterlin/DM) ya da bir dizi para birimini ierebilir.

Birden fazla para birimini ieren tahviller, vade boyunca para biriminindeitirilmesi ne olanak salayacak ekilde, ya da para birimlerinin kompozisyonu (sepeti) eklinde dzenlenebilir. kinci trdeki tahviller genellikle, Avrupa Hesap Birimi (EUA), Avrupa Para Birimi (ECU), Avrupa Bileik Hesap Birimi (EURCO) ve zel ekme Haklarna (SDR) gre belirlenmektedir. Bunun yannda, bankalar yapay deiik para birimleri deoluturabilmektedir. rnein, Hambro Bank of London, Arap lkelerinden potansiyel yatrmclar ekebilmek amacyla Arap Para Birimi (ARCU) ni oluturmu ve bu para sepetine dayal olarak drt eurotahvil ihracna araclk yapmtr. ? Eurotahvillerinin trleri nelerdir? Bu tahviller hangi para birimine gre

karlr? Aklaynz. Uluslararas fon ak, sadece yukardaki piyasalarla snrl deildir. Bu piyasalara ek olarak, boyutlar daha nce de incelediimiz piyasalar kadar geni olmasa da, piyasay daha ele almak konunun btnln tamamlayacaktr. Euro Pay Senedi Piyasas ? Euro pay senedi nedir? Euro Pay senedi terimi, genellikle Avrupal yatrmclar tarafndan al - 484

? nan ve ABD firmalarna ait senetleri belirlemek amacyla kullanlmtr. Aslnda bu olay, basit bir ifadeyle ulusal pay senetlerinin yabanclar tarafndan satn alnmasn ifade etmektedir. Bu senetlerin, ulusal yatrmclar tarafndan elde tutulan ve alnp-satlan benzer senetlerden farkl bir zellii yoktur. Bu nedenle, terim yanl bir tanmlamay yanstmaktadr. Bu senetler, ABD dnda ihra edilmi olduundan, ABD firmalarnn dier pay senetlerinden farkl olsa da, ABD borsalarnda alm-satma konu olmaktadr. Ticari Senet Piyasas 1970'lerin balarnda Londra'da, euro ksa vadeli senetlerle ilgili yenibir piyasa domut ur. Yatrm bankalar tarafndan plase edilen, firmalartarafndan karlan emre yazl bu senetlerin ikincil piyasasn, finansal kurulular oluturmutur. Bu piyasa, baarl sonu elde etmi ulusal piyasalardaki benzerlerininbir glgesi durumundadr. Balangta, ABD'de uygulanan ve ABD'dedorudan doruya yatrmlara getirilen kstlamalarn sonucu doan bu piyasa, daha sonralar baz ABD firmalar tarafndan yurt dndan fon salama arac olarak kullanlmaya balamtr. Bu senetlerin temel amac, bankann spread'ini azaltmak ve fon sunanile arzedenin ta sarruflarndan daha etkin bir ekilde yararlanmalarn salamaktr. Bu sorunlar europiyasalarda sz konusu olmadndan, bu yolla salanan fon miktar snrl kalm ve piyasa uzun sre baarl olmamtr. Ticari senet piyasasnasl domuve gelime gstermitir? ECU Tahvil Piyasas

Gemii 1980'li yllarn bana uzanan ECU bugn byk boyutlarda yatrm amacyla da kullanm talebi bulunan bir para birimi haline gelmitir. ECU temel olarak istikrarl olmas ve eitli ulusal paralar cinsindenykmllere kar yatrmclara hedging imkn yaratmasndan tr ekici bir yatrm arac olma durumundadr. Bu geliim izgisi iinde grelinemi ok olan ve ilem hacmi giderek ar ir piyasa haline gelmitir.

zellikle zayf bir para birimine ve/veya ulusal para cinsinden yaplacak tahvil ihracatlarnda yetersiz bir pazara sahip olan lkeler iin (talya, Fransa, Belika, Danimarka gibi), ECU daha gelimi ve likit pazara ulamay salad gibi ulusal para cinsinden karlan tahvile oranla daha dk bir faiz oran ve Avrupa d paralarla kyaslandnda daha dk kur ve faiz riskleri ile borlanmaya olanak tanr. ECU cinsinden borlanma, zellikle dolarla karlatrldnda zayf ve/veya az kullanm olan para birimine sahip lkeler asndan, maliyetler ve kur riski arasnda denge kurulmas imknn salamaktadr. ECU tahvil piyasas, tahvillerin nitelikleri asndan byk bir eitlilie sahip deildir. 1986'da toplam eurobondun yaklak %83' ve 1987-89 da %95'i sabit faizli tahvil ihralarndan olumutur. Avrupa piyasalarndaki genel trende uygun olarak deiken faizli tahvillerin pay ECU ihralar iinde de giderek dmtr. - 485

? ECU tahvil piyasasnasl kurulmutur ve ne zellikler tar? EURO PARA PYASALARINDA FAZ ORANLARI Yabanc para piyasasnda fonlarn fiyat, tpk yurtii piyasalarda olduu gibi faiz oranlar koullarnda belirlenir. Faiz oranlarnn yurtii maliyetve varl zerinde byk etkisi olan devlet kontrolnn olmad durumda, yabanc para piyasasnda alnp satlan fonlarn faiz oran yurtii piyasadakiyle ayn olacaktr. Bu durumda 90 gnlk ABD dolar mevduatn faiz oran, ister New York'ta bir bankaya isterse bu bankann Londra'daki ubesine yatrlsn ayn olacaktr. Bununla birlikte gerek hayatta, faizoranlar zerinde devletin kontrol vardr ve tm lkelerde politik istikrar ayn deildir. Bu nedenle yurtii ve euro faiz arasnda fark (spread) olumaktadr. Yurtii ve Euro-Para Mevduat Faiz Oranlar Arasndaki "Spread" Yurtii faiz oranlar ile europara mevduat faiz oranlar, bir ok etkene bal olarak farkllar. imdi bu faktrleri inceleyelim. Yurtii Fonlarn zel Maliyeti

Eer dnyadaki ekonomik nemi nispeten byk olan bir ekonominindzenlenmeleri fon maliyetl rini etkiliyorsa, o lkenin paras Europara piyasalarnda alnp satlacaktr. Ayrca Europara piyasasndaki faiz oranlar yurtii faiz oranlarndan vade ve kredi riski farklldan dolay daha yksektir. te yandan bankalar europiyasalarda, yurtiinde karlat rnein karlk ayrma gibi baz zorunluluklara maruz kalmayacaklar iin mevduatlara daha yksek faiz verilebilecektir. yle ki, ABD de yabanc dviz zerinde hibir kontroln olmad dnemlerde bile, Eurodolar faiz oranlar ou kez ABD i piyasasna gre primli olarak ilem grmektedir. Bu prim ncelikle ABD de ayrlan karln ve mevduat sigortasnn maiyetini yanstmaktadr. Eer Europiyasalar mevcutsa, yurtii fonlarn maliyetini etkileyen maliyetlerden dolay, Euro faiz oranlar yurtiioranlarn bir spread kadar aacaktr. Yurtii faizle, europara faiz oranneden farkldr? Dviz Kontrollerinin Etkileri

? Yurtii fonlarn maliyetini etkileyen dzenlemelere ek olarak bir lkeninhkmeti yabanc sermaye akmlarna da dzenlemeler getirebilir. Bunedenle europara faiz oranlar yurtii faiz oranlarndan nemli lde ayrlabilir. Devalasyona aday bir para, dn alclar tarafndan ok fazla talep edilir. 1970'li yllarda sterlinin durumu byleydi. O tarihte ngiltere lke dna ynelen sermaye akmlarn kontrole yneldi ve dn alclar eurosterlin piyasasnda faiz oranlarnn ykselmesine neden oldular. Bylece Eurosterlin faiz oranlar, ngiltere'deki faiz oranlarn olduka at. Bu srada sermaye akmlarna getirilen kontrol iki piyasada faiz oranlar arasndaki farkazaltc arbitaj srecinin devreye girmesini engelledi. Benzer ekilde bir lkenin paras revalasyona adaysa, yerel hkmetlkeye doru sermaye akmlarn kontrol etmektedir. Bu durum zellikle - 486

? gemite Alman marknda yaanmtr. Alman otoritelerinin lkeye yabanc fon girilerini kstlamas Alman markna yatrm yapmak isteyenlerin euromark piyasasna ynelmelerine neden olmutur. Bunun sonucu olarak, euromark piyasasnda faiz oranlarnn Alman i piyasalarnn altna dmesine neden olmutur. Dviz kontrolleri europara faiz oran ile ulusal faiz orann neden farkllatrr? Politik Risklerde Farkllk ABD dolarnn bir Amerikan bankasnn svire'deki ubesine mevduat olarak yatrlmas durumunda getirisi, ayn bankann daha az istikrarl bir lkedeki ubesine yatrlmas durumundaki getirisinden daha dk olacaktr. Bir baka deyile politik olarak daha az istikrarl olan lkelerde mevduat sahiplerine bir risk priminin denmesi gerekir. Politik riskin faiz orananetkisi nasl olur? Deien Faizli Eurokrediler ? Deien Faizli Eurokredilerin Yaps Europara piyasalarnda kullanlan aralar temelde yurtii para piyasalarnda kullanlan aralarla ayndr. Bununla birlikte europiyasalarda geerli olan ok nl bir dn verme teknii sz konusudur. Bu dn teknii deien faizli kredi tekniidir. Bu dzenlemeye gre bir banka genelde be ya da yedi yldan fazla olmamak kaydyla birka yllna kredi verebilir. Bu kredilere uygulanacak faiz oranlar balangta ay iin belirtilmekte, daha sonraki dnemler iin faiz oranlar yeniden gzden geirilmektedir. rnein balangta LBOR (Londra Bankalarasar Faiz Oran) zerine bir mark-up (ek kr yzdesi) konulmaktadr. Eer kredinin verildii anda LIBOR % 6 ise ve LIBOR zerine konulacak mark-up % 1.50ise, ay iin efektif faiz oran % 7.50 olacaktr. Bu faiz dnemi sonunda banka ve mteri o anda geerli olan LIBORa bakacaklar, diyelim k i %7 ve ikinci aylk dnem iin efektif faiz oran %8.5 olarak belirleyecektir. Bu sre erevesinde be yllk bir kredi 20 tane aylk kredi iermektedir. Yani 20 kez faiz oranlar gzden geirilecektir.

Yani yirmi kez LIBOR + %1.5 oran belirlenecektir. Burada hemen belirtelim ki gerek LIBOR gerekse mark-up'lar hayaliolarak saptanmtr.

Kukusuz dzenli aylk aralklarla yenilerek yinelenen eurokredileryerini dn alclar ay arasnda seme hakk verilebilir. Bylece zellikle faiz oranlarnda d beklenen dnemlerde dn alanlara bir aylk faiz dnemini geme ans tannabilir. Eer gerekten bir ay sonra faiz oranlar derse, dn alc 6 ayla 12 ay arasnda deien daha uzun bir faiz dnemini seebilir. Bu durumda banka iin bir dezavantajyoktur. nk efektif oran daima LIBOR art mark-up'a eittir. Banka her zaman kendi kr marjn garanti etmek iin dn alann isteiyle uyuan vadeli bir mevduat kabul edebilir. Deien faizli eurokredi nasl verilir? Aklaynz. ! ? - 487

Eurokredilerin Fiyatlandrlmas Daha uzun vadeli (5-10 yllk) deiken faizli kredilerde kredi anlamas bazen daha sonraki yllarda LIBOR un zerinde daha byk mark-up salayabilir. rnein on yllk bir kredide ilk be yl iin mark-up % 1, sonraki iki yl iin % 1.25 ve en son yl iin % 1.50 olabilir. Ykselen mark-updaha fazla belirsi zlii ve kredi riskini vurgular. Deien faizli kredi, sendikasyon kredisi eklinde de verilebilir (Banka says 15 ya da daha fazla olabilir). Sendikasyon kredilerinde dn alanlardan faize ek olarak ayrca bir komisyon (fee) demesi istenebilir.

Bu cret ya da komisyon, genellikle kredinin verildii anda kesilebilir. Bu cretin oran deiebilir. Ancak genellikle toplam kredinin % 1 iyle % 3 arasnda deien tek bir dz (f ) demedir. Bu cret alc iin bir maliyet, dn veren zellikle de konsorsiyum lideri iin bir gelir salar.

LIBOR zerindeki mark-up ve ynetim creti bir fiyat paketi oluturur. Bununla birlikte, dn alanlar ou kez nispeten yksek ynetim cretidemeleri halinde LI erinde daha dk mark-up demeyi talep edebilirler. Banka asndan rnein be yllk bir kredi iin LIBOR zerine %1 mark-up ve %2.5'lik dz cret be yllk kredi dnemine yaylrsa bankaya ylda %0.50'ye edeer bir getiri salayacaktr. Eurokredide, LIBOR + mark-up dnda baka ne tr maliyetler olabilir? Geri deme Koullar ve Maliyetler ?

Deien faizli kredi sistemi dn veren bankalar asndan caziptir. nk bankalar her faiz dneminde buna uygun mevduat kabul etmektedir ve byle yaparak LIBOR + mark-up'a eit bir kr marj elde etmektedir. Sistem ayn zamanda dn alclar iin de caziptir. nk dn alanlarorta vadeli paray ksa dnem f zerine konan kk mark-uplarla salamaktadr. dn veren bankann riski kredinin vadesin vadeli mevduat bulma kabiliyeti ile ilgili risktir. dn alc asndan risk, genel faiz oranlarnda meydana gelecek ani ykselmelerdir. Bununla birlikte, byle bir durumda dn alan, ou kez herhangi bir ekilde cezalanmakszn herhangi bir faiz dnemi sonunda krediyi geri deyebilirve geici olarak k ullanabilecei fonu kullanmayabilir. Prensip olarak eer dn veren banka bunun iin gerekli fonu kredinin vadesini aan bir vade iin toplamsa, herhangi bir sorun olmayacaktr. Ama yine de bankann kazancndan bir azalma olacaktr. Uluslararas finansal piyasalarda LIBOR'un zerinde konan mark-uplar da bir d de gzlenebilir. Bunun eitli nedenleri olabilir:

. Bankalarn LIBOR'un zerine koyduklar "spread"lerde genel bird olabilir. Bunun nedeni piyasaya gelen fonlarda bir art ya da urokredilere olan talepte bir d ya da iki olgunun birden olumas olabilir. . Daha dk "spread" kredilerin vadeleriyle ilgili bir gerilemeden dekaynaklanabilir. K redi balangta rnein yedi yllkken imdi yllk olabilir. Eer ilk kredi daha yksek "mark-up"la fiyatlandrlmsa, imdi bu mark-up decektir. - 488

. "Mark-up"taki d dn alann koullarnda meydana gelen biriyilemenin sonucu da olabilir. Bunda politik ve onomik koullar da nemli rol oynamaktadr. Eurokredilerin geri denmesinde LIBOR + Mark-up maliyeti bazen nasl debilir? Aklaynz. zet Uluslararas para piyasas byk lde Avrupa'da gelimi ve bankalar konsorsiyumlarnn abalaryla hem para, hem tahvil piyasas bykgelime salamtr. Bunun sebebi; uluslararas piyasada, ulusal piyasalardaki vergi, karlk ayrma vb. devlet dzenlemelerinin olmaydr. Europara ve eurotahvil piyasalar bu piyasalarn iki ynne verilenisimlerdir. Bu piyasalarn en ilgin zelliklerinden biri e deiken faizli kredi verebilmesidir. Sorular 1. Bir lke bankasnn, kendi lkesinin dndaki lke parasn kullanarak verdii krediye ne ad verilir? a. Euromarket b. Eurobond c. Eurokredi d. Eurocurrency e. ECU 2. Eurodolar piyasas nasl alr? a. ABD dolarnn Avrupa bankalarnda deerlendirilmesiyle b. Avrupa paralarnn dolara evrilerek kredi verilmesiyle c. Avrupa bankalarnn yarattklar dolara konvertibil kredilerle d. Petrol zengini lkelerin paralar ile e. ECU'nn kullanlmasyla 3. LIBOR nedir? a. Londra yatrm ve hisse senedi organizasyonudur b. Londra bankalararas faiz orandr c. Londra yatrm bankasdr d. Londra yatrmclar birlii organizasyonudur e. Uluslararas uzun dnem faiz orandr - 489

4. Deiik faiz oranl kredi nasl verilir? a. Kredinin enflasyona gre faizi artar b. Kredi alan lkenin parasnn deerine gre faiz deiir c. Kredi veren faizi deitirme hakkn sakl tutar d. LIBOR + mark-up biiminde bir faiz oran dzenlenir e. Kredi alan daha ucuz kredi ile pahal krediyi der 5. Aadakilerden hangisi bir eurotahvil tr deildir? a. Dz tahvil b. Dalgal tahvil c. Konvertibil tahvil d. Varant tahvil e. ECU tahvili Kaynaka PARASIZ M. lker ve YILDIRIM Kemal., Uluslararas Finansman ve Da Ak Makro Ekonomiye Giri, Ezgi, Bursa, 1993. ARAK, Sudi., Uluslararas Bankaclk ve Finansal Sistemler, Bilim Teknik, stanbul, 1993. EKREM, Nazm., Uluslararas Bankaclk, Bankas, 1986. - 490

nitelerin Sonunda Yer Alan Sorularn Yantlar NTE 1 NTE 2 NTE 3 NTE 4 1. d 1. d 1. d 1. c 2. c 2. a 2. b 2. b 3. b 3. d 3. c 3. b 4. d 4. b 4. e 4. a 5. d 5. b 5. a 5. d NTE 5 NTE 6 NTE 7 NTE 8 1. a 1. b 1. c 1. a 2. c 2. c 2. d 2. b 3. d 3. d 3. d 3. c 4. e 4. e 4. a 4. d 5. b 5. a 5. b 5. c NTE 9 NTE 10 NTE 11 NTE 12 1. e 1. d 1. a 1. d 2. b 2. d 2. a 2. b 3. e 3. c 3. c 3. b 4. c 4. b 4. e 4. c 5. c 5. a 5. c 5. d NTE 13 NTE 14 NTE 15 NTE 16 1. c 1. d 1.d 1.d 2. b 2. c 2.a 2.a 3. c 3. a 3.c 3.b 4. a 4. a 4.b 4.a 5. c 5. d 5.d 5.c - 491

NTE 17 NTE 18 1. c 1. d 2. d 2. b 3. b 3. c 4. c 4. d 5. b 5. d NTE 21 NTE 22 1. d 1. b 2. a 2. b 3. a 3. d 4. e 4. a 5. c 5. c NTE 25 NTE 26 1. d 1. d 2. d 2. a 3. c 3. e 4. d 4. c 5. a 5. d NTE 19 NTE 20 1. d 1. c 2. b 2. d 3. a 3. a 4. b 4. b 5. c 5. c NTE 23 NTE 24 1. c 1. c 2. a 2. c 3. b 3. c 4. e 4. c 5. e 5. c NTE 27 NTE 28 1. d 1. 2. c 2. 3. d 3. 4. a 4. 5. d 5. - 492 c a b d e