1

nklap (Devrim) Kavram -1 ............................................................................................................................................ TOPLUMLARIN EVRM ........................................................................................................................................... NKILAP (DEVRM) KAVRAMI ................................................................................................................................ Trk nklabna Yol Aan Nedenler-2 .............................................................................................................................. GR ............................................................................................................................................................................. OSMANLI TOPLUM VE DEVLET DZEN ............................................................................................................. OSMANLI DEVLETNDE ISLAHAT HAREKETLER ............................................................................................ Islahat Hareketlerinin Evreleri ....................................................................................................................................... Osmanl Devleti'nin Sona Erme Srecine Girmesi - Birinci Dnya Sava -3 ................................................................. Balca Dnce Akmlar ............................................................................................................................................. BRNC DNYA SAVAI ......................................................................................................................................... Savan Gelimesi .......................................................................................................................................................... Osmanl lkesinde Alan Cepheler ............................................................................................................................. Osmanl Devleti'nin Paralanmaya Balamas ve Buna lk Tepkiler -4 ........................................................................... GR ............................................................................................................................................................................. OSMANLI DEVLETN PAYLAMA ANTLAMALARI ....................................................................................... MONDROS ATEKES ANLAMASI ........................................................................................................................ PARALANMA SRECNN BALAMASI-GALLER ........................................................................................ galler ........................................................................................................................................................................... Yunan galleri .............................................................................................................................................................. GALLERE KARI LK TEPKLER ......................................................................................................................... Mustafa Kemal Paa'nn Olaylar Deerlendirmesi ve Tutumu -5 ................................................................................... BRNC DNYA SAVAINDA MUSTAFA KEMAL PAA...................................................................................... MUSTAFA KEMAL PAANIN STANBUL'DAK ALIMALARI ....................................................................... MUSTAFA KEMAL PAA'NIN SAMSUN'A IKII ................................................................................................ Mustafa Kemal Paann lk almalar ....................................................................................................................... AMASYA TAMM ...................................................................................................................................................... Kongreler Yolu le rgtlenme ve Kuvay Milliye -6 ..................................................................................................... GR ............................................................................................................................................................................. ERZURUM KONGRESNE KADAR GELM ......................................................................................................... ERZURUM KONGRES .............................................................................................................................................. ERZURUM'DAN SVAS'A .......................................................................................................................................... SVAS KONGRES ...................................................................................................................................................... SVAS'TAN SONRA TOPLANAN KONGRELER .................................................................................................... KUVAYI MLLYE ...................................................................................................................................................... Misak- Milli'den Trkiye Byk Millet Meclisi'ne -7 ..................................................................................................... GR ............................................................................................................................................................................. SVAS KONGRESNDEN SONRAK SYASAL GELMELER ............................................................................. MECLS- MEBUSAN'IN AILII ............................................................................................................................. MSAK-I MLL............................................................................................................................................................ Misak- Milli'nin Sonular............................................................................................................................................ TRKYE BYK MLLET MECLSNN AILI HAZIRLIKLARI.................................................................... Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Kuruulu, Yaps ve almalar -8 ............................................................................ GR ............................................................................................................................................................................. TRKYE BYK MLLET MECLS'NN AILII ............................................................................................... TRKYE BYK MLLET MECLSNN YAPISI ................................................................................................. TBMM'nin Yaps .......................................................................................................................................................... TRKYE BYK MLLET MECLSNE KARI TEPKLER .............................................................................. Ulusal Ordunun Kurulmas ve Kurtulu Sava (1920 Yl Sonuna Kadar) (Birinci Blm) -9 ...................................... GR ............................................................................................................................................................................. ULUSAL ORDUNUN KURULMASI .......................................................................................................................... Kaynak Sorunu .............................................................................................................................................................. SYASAL GELMELER ............................................................................................................................................ Sevr Bar'nn Hkmleri ............................................................................................................................................. SEVR BARIINDAN SONRAK GELMELER .......................................................................................................

DOU CEPHESNN KURULUU VE LK BYK BAARI ................................................................................ Kurtulu Sava -10 ........................................................................................................................................................... 1920 YILININ BTNE DORU SYASAL GELMELER .................................................................................. SAKARYA SAVAINA KADAR BATI CEPHES DIINDAK CEPHELERDE DURUM .................................... BATI CEPHESNDE SAVAIN GELM VE SYASAL OLAYLAR ................................................................... SAKARYA SAVAI .................................................................................................................................................... BYK TAARRUZ ..................................................................................................................................................... Kurtulu Sava'nn Bitii (Mudanya Atekes Antlamas / Saltanatn Kaldrlmas / Lozan Antlamas) -11................ GR ............................................................................................................................................................................. MUDANYA ATEKES ANLAMASI ....................................................................................................................... SALTANATIN KALDIRILMASI ................................................................................................................................ LOZAN BARI ANTLAMASI .................................................................................................................................. Cumhuriyetin lan - Halifeliin Kaldrlmas ve Bu Devrim Admlarna Tepkiler -12................................................... GR ............................................................................................................................................................................. CUMHURYETN LANI ............................................................................................................................................ HALFELN KALDIRILMASI ................................................................................................................................ CUMHURYETN LANINA VE HALFELN KALDIRILMASINA KARI TEPKLER .................................. Anayasal Sistemin Kurulmas ve Geliimi -13 ................................................................................................................. GR ............................................................................................................................................................................. 1924 ANAYASASI ....................................................................................................................................................... 1924 Anayasas'nn Genel Yaps .................................................................................................................................. Devletin Kurulu Esaslar .............................................................................................................................................. 1961 ANAYASASI ....................................................................................................................................................... 1982 ANAYASASI ....................................................................................................................................................... TRK ANAYASALARININ GETRD DZENLEMELERN GENEL DEERLENDRLMES .................... Trkiye Cumhuriyeti'nin Siyaseti (1923-1995) -14 ...................................................................................................... GR ............................................................................................................................................................................. ATATRK'N LMNE KADAR TRKYE CUMHURYET'NN SYASET .......................................... ATATRK'TEN SONRA TRKYE CUMHURYET'NN GENEL SYASAL DURUMU ................................... SMET NN DNEMNDE SYASET .............................................................................................................. 1950-1995 DNEMNDE TRKYE CUMHURYET'NN SYASET ............................................................. Trkiye Cumhuriyeti'nin D Siyaseti (1923-1995) 15..................................................................................................... GR - BRNC DNYA SAVAINDAN SONRA DNYADAK GENEL SYASAL DURUM ........................ CUMHURYETN KURULMASINA DEN TRK DEVLETNN DI SYASET ............................................. ATATRK'N YAAMDAN AYRILMASINA KADAR TRKYE CUMHURYET'NN DI SYASET (1923-1938) ................................................................................................................................................ 1938-1950 YILLARI ARASINDA TRKYE CUMHURYET'NN DI SYASET .............................................. 1950-1995 ARASINDA TRKYE CUMHURYET'NN DI SYASET ............................................................... nkIlplarIn Temel zellikleri ve Trk nkIlbI -16 ........................................................................................................ KLTR KAVRAMI ................................................................................................................................................... Kltr geleri ................................................................................................................................................................ KLTR DEMELER ........................................................................................................................................... NKILAPLARIN [DEVRMLERN] TEMEL ZELLKLER ................................................................................... TRK DEVRMNN YNEL YAPISINA KISA BR BAKI ................................................................................... Trk nkIlbInI Etkileyen AkImlar -17 ............................................................................................................................ Trk nklabn Etkileyen Akmlar ................................................................................................................................ AYDINLANMA AI ................................................................................................................................................. NSAN HAKLARINA VE ZGRLKLERE YNELME ...................................................................................... BATIDAK GELMELERN TRK NKILABINA ETKLER .............................................................................. Demokratik Hukuk Devleti (Trk nkIlbInIn Hedefi) -18 .............................................................................................. DEVLET VE HUKUK .................................................................................................................................................. NSAN HAKLARI VE ZGRLKLER ................................................................................................................... DEMOKRATK HUKUK DEVLET VE GVENCES ............................................................................................. TRK DEVRM VE DEMOKRATK HUKUK DEVLET ....................................................................................... Trk Hukuk Sisteminin Kurulmas -19 ............................................................................................................................

GR ............................................................................................................................................................................. TRK HUKUK DEVRM ........................................................................................................................................... Trk Eitim Sisteminin Kurulmas -20 ............................................................................................................................ GR ............................................................................................................................................................................. TRK NKILABI AISINDAN ETMN NEM ................................................................................................. TRK ETM SSTEMNN KURULMASI ............................................................................................................. HARF DEVRM .......................................................................................................................................................... ETM ALANINDA DER DEVRM ATILIMLARI ............................................................................................. Trk Ekonomisinin Yeniden Yaplanmas -21 ................................................................................................................. Ekonominin Tanm ....................................................................................................................................................... Ekonomik Sistemler ...................................................................................................................................................... Liberal Ekonomik Sistemler .......................................................................................................................................... Sosyalist Ekonomik Sistemler ....................................................................................................................................... Karma Ekonomik Sistemler........................................................................................................................................... Maliye Kavram ............................................................................................................................................................. OSMANLI DEVLETNN EKONOMK VE MAL YAPISI .................................................................................... CUMHURYETN KURULU YILLARINDA EKONOMK VE MAL DURUM ................................................... EKONOMY DZE IKARTMA YOLUNDAK LK GRMLER ...................................................................... EKONOM REJMNDE YENLK: DEVLETLK LKESNN UYGULANMASI ............................................. YNEL DEERLENDRME ........................................................................................................................................ Trk Toplum Yaamna Dzgnlk ve Salkl lerlik Getiren Dier Yenilikler -22 .................................................... KLN HUKUK DZEN NDE BELRGNLEMESNDEK GE: SOYADI ........................................... KILIK - KIYAFETN DZGNLETRLMES ....................................................................................................... LLERN DETRLMES ................................................................................................................................ SALIK LERNN DZENLENMES .................................................................................................................... Atatrk lkelerinin Genel Nitelii (Atatrklk Bir deoloji midir?) -23 ....................................................................... ATATRKLK BR DEOLOJ (DNCE SSTEM) MDR? ...................................................................... ATATRKLK DEOLOJSNN ZELLKLER .............................................................................................. ATATRK LKELERNN NTEL ........................................................................................................................ Atatrk lkeleri (1) / Cumhuriyetilik -24 ........................................................................................................................ CUMHURYETN HUKUKSAL VE SYASAL NTEL ....................................................................................... CUMHURYET VE DEMOKRAS ............................................................................................................................. ATATRK CUMHURYETL ............................................................................................................................ ATATRK CUMHURYETL ............................................................................................................................ Atatrk lkeleri (2) / Milliyetilik (Ulusuluk) -25........................................................................................................... ULUS [MLLET] KAVRAMI ................................................................................................................................... ULUSULUK [MLLYETLK] .............................................................................................................................. ATATRK ULUSULUU ........................................................................................................................................ Atatrk lkeleri (3-4) / Halklk ve Devletilik-26 .......................................................................................................... HALKILIK ................................................................................................................................................................. DEVLETLK ............................................................................................................................................................. HALKILIK VE DEVLETLK ARASINDAK LK ......................................................................................... Atatrk lkeleri (5) / Laiklik -27 ....................................................................................................................................... LAKLK KAVRAMI VE DNYADAK YNEL TARHSEL GELM ............................................................... TRKYEDE LAKLK .............................................................................................................................................. Atatrk lkeleri (6) / nklaplk (Devrimcilik) -28 ......................................................................................................... "NKILAP" VE "NKILAPI" KAVRAMLARINA YNEL BR BAKI .................................................................. ATATRK'E GRE TRK NKILABI [DEVRM] .................................................................................................. BR ATATRK LKES OLARAK "NKILAPILIK" [DEVRMCLK] ................................................................ Atatrkle Kar Eletiriler ve Yantlar -29 ............................................................................................................... ATATRKN KLNE KARI ELETRLER ................................................................................................ ATATRKLE YNELK ELETRLER ....................................................................................................... Genel Deerlendirme -30 .................................................................................................................................................. TRK DEVRMNN NTEL ................................................................................................................................. TRK DEVRMNN SONULARI ...........................................................................................................................

SON SZ ....................................................................................................................................................................... NKILAP (DEVRM) KAVRAMI -1 TOPLUMLARIN EVRM Akl olan ve konuabilen insanlar, toplum halinde yaamaya baladklarndan beri, pek ok zorluklarla da kar karya geldiler. Gl olan gsz ezebiliyordu. Sular ileniyor ve kiiler zarar gryorlard. Dier yandan baka toplumlardan gelen saldrlar da insanlarn huzurunu karyordu. nsan, kendi varln toplum iinde gelitirirken, bu tr tehlikelerin de bir lde dnda olmas gerekti. nsanlarn toplum iinde rgtlenerek bu tr tehlikeleri nleyebilmeleri kolay olmamtr. nsanolu yeryznde bundan aa yukar bir milyon yl kadar nce belirdi. Bugnk insanlarn atas olan tr ise yava yava gelierek, bundan 200 bin yl kadar nce ortaya kt. Bundan 20 bin yl nce insanlarn artk giderek bir arada yaamaya baladklar arkeologlarn bulgularn deerlendiren antropolog ve etnologlarn almalarndan anlalyor. Ama bu ilk toplumlar pek basit bir yaam tarz zerinde kuruluydu. "Birey" henz toplum iindeki yerini almamt. Bir topluluk iindeki btn insanlar edeer saylyordu. Bu nedenle toplum kendi kendini ynetiyordu. Belli bir ef ortaya kmamt. Btn iler kolektif olarak grlyordu. Szgelimi, erkekler hep birlikte ava kyorlar, elde ettiklerini aralarnda paylayorlard. Bir kadn ocuk dourunca, bu yeni varlk btn topluma ait saylyordu. Baka bir deyile "aile" henz olumamt. Bu insanlarn kullandklar mallar zerinde herkesin hakk vard. Yani "mlkiyet" kavram da henz bilinmiyordu. Toplumda su saylan bir eylemi yapan yerine, yine o toplumdan herhangi biri cezalandrlabilirdi. Szn zeti, "bireylik" bilinci henz domamt. "Devlet" Dzenine Gei nsanolu akln kullanp gelitirirken kendi benliinin de farkna varmaya balad. Bu bilinlenme nce "aile" kavramnn belirmesine yol at. Dnyaya gelen ocuklar artk gerek anne ve babalarna braklyordu. Onlara bakma iini anne yklendi. Baba ise bu kk topluluu beslemek, geindirmek iin gerekli ileri yapacakt. Daha nceki dnemde kadn ile erkek arasnda nemli bir fark yok iken, imdi bu iki tr arasnda kendiliinden bir grev ayrm dodu. Kadn evde kalp ocuklar yetitirmek, dier ileri yapmakla urarken; erkek, evin dnda geim ve savunma iin gereken almalar iindeydi. Aileler, bir arada yaamak zorundaydlar. En gl erkein banda bulunduu aile, giderek dier aileler zerinde bir stnlk kurdu. Bu arada kiisel mlkiyet de douyordu. Aile ile mlkiyet duygusu gelimiti. imdi sahip olunan mallarn da korunmas gerekti. En gl ailenin banda bulunan erkek, ayn zamanda bir hayli varlkl idi. Artk o evredeki aileler sz geen ailenin bakanna itaat etmenin kendi karlarna uygun olacan anladlar. Bylece "boy" veya "kabile" dediimiz ilk siyasal birlik belirmi oldu. Kabilenin bandaki efi ya o topluluun iindeki dier aile babalar seiyorlar veya ef, kendi gcn kabul ettirip, bu grevi yklendiini evresine benimsetiyor; o lnce de ocuklarndan biri ef oluyordu. Giderek baz kabileler ayn inanca sahip olduklarn, ayn dili konutuklarn, ayn dmanlarn tehdidi altnda bulunduklarn anladlar. Yine ayn ekonomik karlarn birbirlerini baladnn da farkna vardlar. Bylece kabileler birlemeye, bunlarn iinde en gl olann efi de biraraya gelen bu kabilelerin bakan olarak tannmaya balad. Bu kiiye ister "kral" deyin, ister "bey", anlam deimez. O kii artk kabileler arasndaki dzeni salamaktadr. Buyruklar kabilelerin ortak inancna, yani dinine uygun ise yasa durumunu almaktadr. Yasalara uymak zorunludur. Uymayan cezalandrlr. Bylece dnyann eitli yerlerinde siyasal nitelikte birlikler belirdi. Artk eski kolektif dzen geride kald gibi, kabilelerin balarna buyruk hareket etmeleri de nlenmiti. Szn ksas "devlet" domutu. urasna da dikkatinizi ekmek gerektir: Tarih boyunca bu gelime iine btn insanlarn girdiini sylemek mmkn deildir. sann doumundan bin yl kadar nce beliren ilk devletlerin says azd ve insanlarn ounluu yukarda ilk sylediimiz srelerin iindeydi. Bugn bile henz devletleme aamasna gelememi topluluklar, az da olsa gzmze arpar. Demek ki devlet kurabilmek insann eritii ok nemli bir gelime aamasdr. Devletin Geliimi Yukardaki ana balmz "Toplumlarn Evrimi" adn tayor. te toplumlarn gelimesinin geirdii sre onlarn devlet aamasna gelmeleriyle ilk sonucunu vermitir. yle ki, "devlet" kuramayan toplumlar ilerleyememiler; ya ilkel koullar altnda yaamlarn srdrp bir st kltre geememiler veya evrelerinde devlet kurmu baka topluluklarn tutsa olmulardr. yle ise devlet, belli bir kltr dzeyine erimi toplumlarn ortaya kardklar bir nemli kurum oluyor. Devlet olmadan kltr de ilerlemez. Zira deerlerin retilmesi iin gerekli dzen devlet gc tarafndan salanr. Devletler kendilerine can veren topluluklarn kltr dzeylerine, uygarlk derecelerine gre geliirler. Devleti geerli klmak iin onun sahip olduu gc toplum bireylerinde geerli klacak baz temellere ihtiya vardr. Devlet ancak bu yolla varln hissettirebilir. Bu temel binlerce yl "din" olgusuna dayandrlmtr. Zira ilk insan akln kul anp

evresini deerlendirmeye balad andan itibaren edindii bilgilerle aklayamayaca pek ok olay grm, bunlarn nedenini doa st sayd glere balamtr. Hele zellikle lm olay insanlar ok dndrm, bunun aklamasn yapabilmek iin yine doa st baz kavramlara bavurmak zorunluluunu duymutu. "Din" ite bu zorunluluklardan kt. Her toplum, ilk zamanlarda kendine zg din anlayna sahipti. Bu anlay toplum iinde yaayanlar arasnda birletirici bir rol oynuyordu. Siyasal gce sahip olmaya balayan efler de bu dinsel inanlara dayanarak buyruklarn geerli klabiliyorlard. Bu nedenle, ilk devleti kuran Smerlerin siyasal efleri dinlerinin ba rahipleriydi. lkada kurulan pek ok ileri devlette artk adna "hkmdar" diyeceimiz krallar, bazen, Msr'da olduu gibi, kendilerini dorudan doruya Tanr dahi sayabilmi ve toplum da bunu kabullenmiti. Demek istediimiz u ki, devlet dediimiz o byk toplumsal gc el erinde bulunduranlar, geerliliklerini salamak iin en byk dayanan din olduunu anlamlard. lkada bir lde halk egemenliine dayanan eski Yunan kent devletlerinde (polislerinde) bile, seilen yneticiler pek ok ii yapabilmek iin tanrlarn iznini almak veya onlara danmak gereini duyarlard. Bir yneticinin bu yola gitmemesini halk asla kabullenemezdi. Demek ki lkada "demokrat" adyla niteleyebileceimiz toplumlarda bile devlet gc dolayl da olsa dine dayanyordu. Bu gelimeyi doal ve tartmasz kabul etmek gereklidir. Zira tarihsel olgularn ancak sebepleri aratrlr, ama olanlar bugnk mthi bilgi dzeyimizle eletirmemiz doru deildir. Bu anlattklarmz insanolunun gelimesinde att ilk, fakat ok nemli admlard. Ama dine dayansa da devletler, kltr dzeyleri srekli ykselen insanlarn bu gelimesine paralel olarak varlklarn salamlatrmlardr. Devlet, kendisine gvenen insanlar ancak "hukuk" kurallar koyarak ynetebilir. Hukuk kurallar devletin stn gcn gsteren en nemli kantlardr. Bir devlette hukuk kuraln, devlet gcne sahip olan veya olanlar koyar ve o kurallara uyulmasn yine devlet gc salar. Bir devletin gelimilik derecesi, hukuk kurallarnn mmkn olduunca ak, herkes iin edeerli olmas ve adaletle uygulanmas ile llr. Ama ne yazktr ki, devletler ok uzun bir sre, insanolunu ekonomik ve siyasal bakmdan ileriye gtrmek yerine onlarn mevcut dzenlerini korumakla yetinmilerdir. Bundan dolay pek ok devlette yaayan insanlar "yurtta" arasnda hukuk kurallarnn uygulanmas asndan farklar gzetilmitir. Bu adan birbirine eit insanlarn yaad gruplarda da bu kez kadn-erkek arasnda farklar grlmtr. Kadn, aile oluup belli ev ii grevler yklenince, erkekten giderek farkl bir duruma gelmitir. yle ki baz toplumlar kadnlara ok kstl haklar tanmlardr. Erkek binlerce yl hukuku hem yapan, hem de dorudan doruya uygulayan kii durumuna gelmitir. Gnmzde bile pek ok toplumda kadn-erkek eitsizlii srp gidiyor. Demek ki insanlara hak sahibi olup olmama asndan farkllklar verilmitir. Baz insanlar ise tam bir eya gzyle grlmt. Onlara "kle" denilirdi. Klelik dzeni son iki yz yl ncesine kadar varln srdrd. Ama devletler, bulunduklar evre ve iinde barndrdklar yurttalarn niteliklerine gre baz gelimeler de gstermilerdir. Hkmdarlarn akll, bilge kiiler olmalar, yaadklar an dnsel niteliinden daha stn bir yapya sahip bulunmalar da devletlerin zaman zaman kleler dnda btn yurttalarna bir lde de olsa eit davranlmasn salamtr. Ama bu tr gelimeler geici olmutur. Tarih boyunca, devletlerin geliimi Avrupa'da "Aydnlanma a" balayncaya kadar inili kl bir grafik izdi. Szgelimi, Roma mparatorluu ufak bir cumhuriyetten domu, giderek ok gl, koyduu kurallarn egemen olduu ve bugnk Avrupa ve Kuzey Afrika lkelerinin ounu kapsayan ok byk bir alanda uygulayabilen bir devlet haline gelmitir. Ama sa'nn doumundan yz doksan be yl sonra bu stnln yitirmi, blnmt. Bugnk Bat Avrupa'da Roma mparatorluunun enkaz zerinde yeni ve gl bir devlet kurulamamt. Elbette bunun -kavimler g gibi- nedenleri vardr. Diyeceimiz udur ki, Roma mparatorluunun Avrupa'daki varl sona erdikten ancak bin yl kadar sonra, tekrar gl ve koyduklar hukuk kurallarn lkelerinin her yannda uygulayabilen devletler ortaya kmtr. Ama bu devletlerin de dzeni hkmdarla dayanyordu. Hkmdarlar da glerini dinden Hristiyanlktan alyorlard. Dnyann baka yerlerindeki gelimeler de aa yukar bu dorultuda gereklemitir. Trklerin devlet yaplar ve gelimesini ise ileride yeri geldii zaman gzden geireceiz. NKILAP (DEVRM) KAVRAMI Devlet, toplum halinde yaayan insanlar iin vazgeilmez bir zorunluluktur. Devletler, tarih iinde evrimsel bir gelime geirdiler. Bu evrim, belirtildii gibi ok uzun bir sre, tam ve doru bir izgi zerinde gelimedi. Devletler olutu, biimleri deiti, glendiler veya ortadan kalktlar; yerlerine yenileri geldi. Bu sre bitmi deil. yle ise u soruyu sormamz gerekli: Devletler neden byle bir gelime iindeler? Bu

sorunun cevab basittir. Bir devleti ynetenler, onun iinden kt toplumun yapsna, kltrne uygun davranmak zorundadr. Ama dier yandan, devlet gcn ellerinde tutanlar, bu gc toplumun gelimesi iin de kullanmaldr. Ynetici, toplumun ihtiyalarnn, ilerlemesi iin gerekli koullarn nasl salanacan bilmelidir. Bu konularda hibir bilgisi ve becerisi olmayan yneticiler eer drst ve vicdan sahibi iseler belki devletin yaamn dzgn bir biimde srdrrler; ama toplumu ileriye gtremezler. Bu da devlet yapsnn bir sre sonra rmesine neden olur; ite size bir k nedeni. lkadan beri baz devletlerde kan snrl sayda hkmdarlar, toplum yapsn ileri gtrme denemelerini gze almlar, ama bunlar baarszlkla sonulanmtr. Baz durumlarda da ok kt ynetilen,ezilen kimi toplumlarda yneticilere kar tepkiler domu; ama bu tr tepkiler genellikle bastrlmtr. Bu tr tarihsel deneylerin baarszl, "insan"n henz gerekli dnce zgrlne kavuamamas, kendisine doru olduu sylenilen baz kat ilkelerin zerinde derinlemesine dnme olanan bulamamasdr. Fakat zaman getike, lka'dan beri yetien ve saylar ok az olmakla birlikte kimi insanlar zerinde etkili olan byk baz dnrlerin miras, eitli uygarlklarda incelenmeye baland. Bat Ortaann sonlarna doru, orada bir uyan balad. Bu uyanta, kapal ve iine dnk ekonomik yaamn, corafya keifleri nedeniyle krlmas, Bat insannn para ekonomisine geii, bunun etkisiyle daha nce yaayan byk dnrlerin yaptlarnn tekrar deerlendirilmesi; akln giderek zgrlemesi gibi geler rol oynamtr. Sonuta "Aydnlanma a" ald. 17.Yzyln sonunda balayan bu gelime ok sancl gemi ama mutlu bir sonucu da yannda getirmitir: Doa bilimlerindeki gelimelere paralel olarak imdi baz dnrler "devlet" kavram zerinde de durmaya baladlar. Binlerce yldan beri allagelmi, yava bir evrimle gelien devletler artk pek ok ihtiyalar karlayamyorlard. Zira artk u sorunlar zerinde dnlmeye balanmt: Tanr'nn eit olarak yaratt insanlar arasndaki eitsizlik nereden geliyordu? Neden baz insanlarn haklar fazla, bazlarnn azd. Hele klelik denilen kurum insan kavram ile nasl aklanacakt? Toplumu dzenlemek ilevi ile ykl devletin yneticileri neden bu hakszlklar gremiyorlard? Onlara her yurttan kaytsz-artsz boyun emesi hangi bilimsel nedenle aklanabilirdi? Mutlu olmak her insann hakk olduu halde, devletler neden bu ii kendilerine ura almyorlard? Tahmin edersiniz ki bu dnceler, onlara bal baka ve yeni dier sorunlar douruyor; bylece zihinlerde nemli bir aydnlanma oluuyordu. htilal ve nklap lkada in'de, Ortaada slam ve Hristiyan dnyasnda baz dnrler hkmdarlarn adaletli hareket etmedikleri durumlarda deitirilmelerini hakl grmlerdi. Bu bir ihtilal saylamaz. Belki "zorbala direnme" denilebilir. Zira bu yolla devrilen hkmdarn yerine geen eski dzeni "adil" biimde yine srdrr. Aydnlanma anda ise btn yurttalarn devlet gc zerinde hakk olduu yolunda grler belirmeye balamt. Hkmdarlarn devlet gcn Tanr'dan aldklarn ne srmeleri bo ve sama bir grt. Bylesine bo bir gr kendi egemenliine esas alan bir hkmdar yerinde kalamazd. Bir hkmdar, gcn hi olmazsa halkla paylamal idi. Btn yurttalara eit davranmalyd. Bu grler giderek byk filozoflarn yaptlaryla geerli bir hak gibi grlmeye balad. Eer bir hkmdar Tanr'dan aldn ileri srd gc halkn zararna kullanrsa, insanlar arasndaki eitsizlii gidermezse, onu devirmek bir hakt. Yerine kurulacak dzen ise bu tr hakszlklara yol amayacak nitelikte olmalyd. Bylece Amerikallar, bal olduklar ngiliz ynetimine kar bir ihtilal yapmlardr. htilal mevcut siyasal dzeni baz gl nderlerin nclnde halkn zorla bandan atmas demektir. Amerikallarn "Bamszlk Sava" adyla andklar bu hareket aslnda ngiliz egemenliine kar bir ihtilaldi. Amerikallar, ngiliz dzenini attktan sonra, yerine yeni bir siyasal sistem kurdular. Yani, ihtilal ile ortadan kaldrdklar dzenden doan boluu yeni esaslara dayanan bir devlet kurarak doldurdular. te bu ikinci aamaya "inklap" (veya devrim) denilir. Bu olay, ar eitsizlikler ve adaletsiz bir ynetim altnda kvranan Fransa'ya rnek oldu. Fransa'da Ortaan bitimine doru, eski feodal beylerin torunlar olan soylular, kraln mutlak egemenliini tanmlard. Kral da onlarn ayrcalklarn aynen korumutu. Devleti kral ve soylular ynetirdi. Kral btn

nemli devlet grevlerine soylular getirirdi. Soylular hem topraklarndan, hem de grevlerinden gelir salarlar, buna karlk hi vergi demezlerdi. Yenia balarnda gelien para ekonomisi nedeniyle Fransa'da zengin bir grup insan belirmiti: Burjuvazi. Sermayeyi ve ekonomiyi elinde tutan bu insanlar devlet ynetimine kartrlmyorlard. Kazanlarndan vergi derler; ama bu paralarn nerelere harcandn bilmezlerdi. Kral ve soylular burjuvazinin srtndan geiniyor; fakat onlar devlet ilerinden uzak tutuyorlard. Kilise mensuplar da soylular gibi ayrcalkl idiler. Onlara da gerekirse devlet grevi verilirdi. Kral egemenlik hakkn kiliseden ald iin onun mensuplarna iyi davranmak zorundayd. Daha sonra gelen kk toprak sahipleri de tpk burjuvazi gibi idi. Ardndan hi topra olmayanlar ve yar kle gibi yaayan yoksullar geliyordu. Yukarda anlatlan Aydnlanma ana en nemli katklar da Fransz dnrleri vermiti. Amerikan Devrimi, bu dnrlerin at yolda gereklemiti. te Fransa'daki eitsizlikler 1789 ylnda mthi bir ihtilalin patlak vermesiyle sonuland. Uzun ve kanl olaylardan sonra Fransa'da krallk ve soyluluk kalkt. Kilisenin ayrcalklar sona erdi ve laiklik ilkesi devlete temel oldu. Btn yurttalar birbirine eit duruma geldi. Bylece, ihtilal sonucu eskisiyle karlatrlmas mmkn olmayan bir dzenleme geldi ve yepyeni esaslara dayanan bir toplum yaps ortaya kt. Bu olaylarla dnyaya ihtilal ve inklap kavramlar da gelmi oldu. Giderek, halkn isteine kar kan Avrupal hkmdarlara kar ihtilal yapp ardndan Fransz inklab modeline gre toplumlarn yenilenmesi olay pek ok lkede grld. Demek ki 18.yzyln sonundan itibaren dnyada bir ihtilal ve inklap dnemi almtr. Bu iki tr olay hem 19.yzylda hem de 20.yzylda eitli toplumlarda srd. Bugnk Trk toplumunun temelleri de bu tr iki olayn ortaya koyduu zemin zerinde atlmtr. Bugn varlmz ksaca "Trk nklab" denilen bu byk olaya borluyuz. nklap Modelleri Bu aklamalarmza balamadan nce btn devrimlerde ortak olan iki nemli zellii de belirtmek gerektir: Her devrim,dayand ihtilalin iddetine gre az veya ok bir "zorlama" ierir. Zira toplumda yzlerce yl yerlemi olan kurumlar, o toplumun byk bir blmnn rzas da olsa, kolayca, rahata, tam bir uyum iinde deitirmek mmkn deildir. Ancak, bu zorlayclk niteliinin mmkn olduu kadar ksa srmesi, daha sonra yeni esaslarn benimsenerek ilerin doal akna gre yrmesi gerektir. Zorlama sresinin ksal devrimin baarsna l saylabilir. Devrimlerin ikinci zel ii ise, toplumdaki belli bal btn siyasal, hukuksal, eitsel bilimsel kurumlar kapsamna almasdr. Sadece belirli, tek kurumun deitirilmesi "devrim" saylmaz. Geri dnya zerindeki byk baz deiiklikler "sanayi devrimi", "iletiim devrimi" gibi deyimlerle anlmaktadr. Ancak, bizim konumuz olan "devrim" belli bir toplumda, mmkn olduu kadar ksa bir sre iinde belli bal btn kurumlarn deitirilmesidir. Ancak, devrim d kalmas gerekli baz toplumsal kurumlar da vardr. Bunlar, o toplumun manevi deerleridir. Din ve ahlak gibi insann i dnyasn dzenleyen kurumlarda "zorlayc" deiiklikler yaplamaz. Aksi halde "devrimden" beklenilen gerekleemez. Ama, deien toplumsal kurumlarn iyice kk salmas baz manevi deerlerin de farkna varlmadan bir deiiklik srecine girmesine yol aabilir. Bu tr deerlerin kendiliinden gelimesi iin bir devrime ihtiya da yoktur. Bata ekonomik zorunluluklar bu tr deerlerde belli baz deimelere yol aabilirler. Amerikallarn yrttkleri byk bir bamszlk sava ile onu kazanrken ve kazandktan sonra kurduklar devletin yepyeni bir toplum yaps oluturma esas zerinde ykseldiini grdk. Bu byk olayn gerekleebilmesi, Avrupa'da gelien ok nemli siyasal ve hukuksal dncelerin Amerikan aydnlarnca benimsenmesi sonucu mmkn olmutur. Yani Amerikan Devrimi bir dnsel hazrlk evresinden gemitir. Daha gzel rnei Fransz Devriminde grrz. Sizlere yukarda anlatlan toplumsal sorunlar Fransa'da yzlerce yl srd iin toplum bir ihtilale hazr duruma gelmiti. Beceriksiz bir kraln baz uygunsuz ve ters hareketleri, halk bir ihtilale itti. Ardndan da esaslar byk dnrlerce zaten oktan hazrlanan modern, yeni toplum yaps kuruldu. Demek ki Fransz Devrimi uzun bir dnsel ve toplumsal hazrlk evresinin rndr. Bu nedenle deiime ak ve hazr olan toplumu hzla ynlendirecek bir ndere de ihtiya gstermemitir. Fransz Devriminin ihtilal aamasnda, koullarn dourduu zorunluluklara gre baz nderler belirmiler ve ardndan onlarn yerine yenileri gelmitir. Eer o nderler kmasayd, Fransz Devrimi belki baarl olamazd denilebilir. Ama Fransa'nn insanla getirdii ve daha hala yaayan toplum modeli byk lde Fransz halknn ve aydnlarnn ortak abalaryla olumutur. Bundan dolay da bir nderin itici gcnden yoksun olduu iin, tamamlanmas olduka uzun bir sre alm; arada bir eski dzene dnlm; ama Devrimin temelleri son derece salam olduu iin sonunda hedefe ulalmtr. Fransz

Devrimi, Avrupa Ktasn derinden etkilemi ve btn 19. yzyl bu devrimin getirdii yeniliklerin Avrupa toplumlarnn byk bir blm tarafndan benimsenmesiyle gemitir. Baka baz devrimler ise byle uzun bir hazrlk evresine ihtiya gstermez. Toplum iindeki bunalm ylesine ar bir durumu almtr ve devlet bu durumu dzeltemez bir dzeye inmitir. te bu tr olaylar yaayan baz toplumlar, balarna geen bir nderin veya nder kadronun ynetiminde bir ihtilale srklenirler;ihtilal baarl geerse devrim aamas gelir ve yeni bir dzen kurulur. Bu tr devrimleri de ikiye ayrabiliriz: nder kadro, baka lkelerde daha nce domu kimi ideolojileri kendilerine rnek alabilir. Elbette o ideolojileri bir lde tanm baz kesimler o toplumda mevcuttur; ama bu kesimler rnein Fransz devriminde olduu gibi gl ve geni deillerdir. En gzel rnei 1917 ylnda Rusya'da kan sosyalist ihtilal oluturur. Bu ihtilale nderlik edenler sosyalizm ideolojisini benimsemilerdi. Rusya'da bir miktar sosyalist de vard. Ama geni halk kesimleri, hatta pek ok aydn bu ideolojiyi benimsememiti. Ancak, yzlerce yl feodal bir rejim iinde her adan ihmal edilmi Rus halk, hele korkun bir savan dourduu yokluklarla bunalnca, devrimcilerin ardndan gitti. Fakat, biraz nce de sylediimiz gibi, ideolojinin benimsenmesi tam anlamyla mmkn olmadndan, ihtilal sonucu oluan devrim, kimi alanlardaki baarl gelimelere karn, bir btn olarak geerli duruma eriemedi. Sonucu biliyorsunuz: 20.yzyl banda kurulan bu sistem, ayn yzyln sonunda ortadan kalkt. Baz devrimlerde ise nder kadro toplum iindeki huzursuzluklar hibir model benimsemeden kendi bildii gibi zmek ister. Bu tr devrimler genellikle baarszlkla sonulanrlar. Hatta bunlara "devrim" denilip denilemeyecei bile tartmaldr. Trk Devriminde,"karmak" bir zellik vardr. Hereyden nce, biz de olduka uzun saylabilecek bir hazrlk dnemi geirdik. Baz toplumsal aksaklklar, kimi aydnlar 19.yzyl ortalarnda bir kurtulu modeli aramaya srkledi. Olduka nemli dnceler ortaya atld ve zellikle Fransz Devriminin zgrlk modeli bir hayli gzde idi. Dier yandan bu tr "hazrlklar" toplumun geni kesimlerine yaylamad; aydnlarn zihinlerinde kald. Uygulamaya geirilen baz dnceler ise yeterli sonular veremedi. Dier yandan, belki belli lde Amerikan modelini andrr biimde bir kurtulu sava Trk Devriminin balang evresinde yer alr; fark udur: Amerikallar bamszlklarn ilk kez kazanmak iin harekete getiler. Biz ise, binlerce yl bamsz yaayan bir ulus olarak bu niteliimizi yitirdiimiz iin, yani bir sava sonu igale ve paralanmaya uradmz iin, kurtulu savan yrttk. Sava srasnda yepyeni esaslara dayanan bir devlet kuruldu. Bu devlet ile mrn tamamlam eski devlet arasnda bir uyumsuzluk vard. Eski devleti ynetenler savan sonucuna katlanm gzkyorlard. Yeni devlet ise gl bir nderin bakanlnda kurulmutu. Yepyeni esaslara dayanyordu. Bu aamada hem eskiye kar bir ihtilal vardr,hem de devrim yoluyla kurulan yeni bir dzen. Sava kazanlnca, o aamada kurulan dzen yerlemi ve salamlamtr. Bylece Trk Devriminde dier inklap hareketlerinde grlen zelliklerin hemen hepsi bir lde bulunmaktadr. Ama, btn bu olgular "ulusal" bir kalba dklm, kendine zg bir model olumutur. Bu bakmdan, sosyolojik ve hukuksal adan Trk Devriminin ei tarihte grlmemitir. nklap ile Kartrlmamas Gerekli Olan Kavramlar Bazen byk devrimciler bile iki kavram eanlaml kullanm olsalar bile, bu, onlarn hem ihtilali hem de devrimi kendilerinin balatp yrtmelerinden kaynaklanmaktadr. Byk bir devrimci her iki evreyi de bir btn olarak grebilir. Ama bizim bilimsel adan her ikisini birbirinden ayrmamz gereklidir. Son zamanlarda Trkiye'de "devrim" yaplmadn, ksa zamanda gerekleen deiikliklerin aslnda bir "evrim" olarak alglanmas gerektii konusunda yakksz yorumlar yaplmaktadr. Evrim (evolution) ile devrim (revolution) arasnda ok byk bir fark vardr. Btn bilim dnyasnn zerinde birleii zere, evrim, toplumsal kurumlarn kendiliinden, hissedilmeden, zamann koullarna uyarak deimesidir. Aslnda oturmu ve salam esaslara dayanm bir toplum iin evrimsel gelime en lksel yoldur. nk bylece yurtta, baz zorlamalarla karlamaz. Alt gibi yaarken, bal olduu kurumlarda olumlu ve farkna hemen varamad deiiklikler olur. Bugn Batda devrim geirmemi baz ok ileri toplumlar var. skandinavya'da yaayan uluslar ile baz ufak devrimsel hareketler dnda ngilizleri evrimsel gelimelere rnek olarak gsterebiliriz. Devrim sonucu oluan kurumlarn da evrimsel bir tarzda gelimelerini srdrmeleri belki devrimin de amacn oluturur. Baz toplumlarda, devlet yapsnn eitli alanlarda ilerliini yitirmesi sonucu "dzeltimlere" (slahat) gidilebilir. Bu tr deiikliklere "reform" ad da verilir. Islahat giriimlerinde "zorla deitirme" yoktur. Mevcut devlet, baz alanlarda yenilikler yapmakta, o

alanlara ilerlik kazandrmak istemektedir. rnein, Osmanl Devletinde zaman zaman "slahata" gidilmi, yani reformlar yaplmtr. Ama bir "Osmanl Devrimi" yoktur. Kimi toplumlarda devletin ynetim kadrolar eitli nedenlerle i gremez hale gelebilirler. Bu durumda zellikle askeri gc elinde bulunduranlar, mevcut ynetimi zorla deitirip, yeni bir kadroyu i bana geirebilirler. Bu tr olaylara "hkmet darbesi" ad verilir. Darbelerde bir zorlama vardr. Ama darbe sonucunda eski dzen, yeni kadrolarla srdrlr, en fazla baz reformlar yaplabilir. Btn bu aklamalarmz "inklap" kavramnn kendine zg bir anlam izdiini gstermitir. TRK NKILABINA YOL AAN NEDENLER-2 GR slam dinini kabul etmeden nce Ortaasya'da yaayan Trkler, sa'nn doumundan bin yl kadar nce gl devletler kurmulard. Buyruklarndaki eitli ve ou akraba kavimlerden oluan kabileleri birletiren Trkler, oluturduklar devletlerin bana "hakan" veya "kaan" adn verdikleri birini geiriyorlard. Eski Trk dinsel inanna gre kaan ailesine "Gk Tanr" egemenlik, yani devleti ynetme, buyurma yetkisini vermiti. Gk Tanr'nn kaan ailesine egemenlik gc vermesi bir inant. Aslnda kaan ailesi mevcut Trk boylarnn en glsnn yneticisi konumunda olan bir geydi. te Trkler -o an btn devletlerinde olduu gibi- kaann ynetim gcn kamu vicdannda geerli klabilmek iin bu yola bavurmulard. Gk Tanr egemenlik gcn kaan ailesine verdii iin, o aile iindeki btn erkeklerin devleti ynetme haklar vard. Bu bakmdan aile iinden kimin kaan seileceini boylarn efleri saptarlard. Kaan seilen prens, lkenin ynetimini, kendisi gibi egemenlik hakkna sahip dier kardeleri ve yeenleri ile birlikte yrtrd. Bundan dolay Trklerin kurduklar devletler ksa srede paralanabilirdi; buna karlk bu devletler ok byk alanlarda geniledikleri iin Trkln yaylmasn kolaylatryorlard. Ortaasya'da yar gebe kabileler birlii biiminde gelien Trk devletleri dinamik yapl idiler. Toplum ok hareketli idi. Bu hareketlilik iinde kadnlar da pek ok ii erkeklerle birlikte gryorlard. Geri kaan olamazd kadnlar; ama kabile eflerini temsil ederek, kaan seimine katlabilirlerdi. Kaan yannda hep "hatun" denilen eini tutar, eliler bile birlikte karlanrd. Trkler slamiyeti kabul edinceye kadar, byle bir toplumsal-siyasal yap iinde Ortaasya'da nemli roller oynamlardr. slamiyet 7. yzylda Arap Yarmadasnda belirdi. Hz.Muhammet'in (570-632) bir yandan slamiyeti yaydn, bir yandan da darmadank ve dzensiz bir biimde yaayan Arap kabilelerini birletirip, bir devlet dzenine geirdiini biliyorsunuz. slamiyetin btn insanlar kucaklayan evrensel karakteri, Peygamberin lmnden sonra, bu dinin hzla yaylmas sonucunu verdi. lk drt halife dneminde (632-658) slam Devleti Arap Yarmadasndan taarak, douya,batya ve kuzeye doru grlmemi bir hzla yayld. yle ki, Emeviler dnemi (661-750) balad zaman, bir yandan spanya, br yandan ran tamamen fethedilmiti. Arap ordular ran zerinden Trk illerine ilerlemeye ve slamiyeti zorla yaymaya alyorlard. Byle bir zorlamaya alk olmayan ve o zamana kadar diledikleri btn dinlere rahata giren Trkler Emevilere kar koydular. Onlar Bat Trkistan snrlarndan ileriye geirmediler. Emevi saltanatnn yklp, yerine Abbasi Devleti'nin kurulmas, durumu deitirdi. Emeviler tam bir Arap ulususu gibi davranmlard. Abbasiler ise slamiyetin evrensel deerini ve yceliini kavradlar. Byk imparatorlukta Mslmanl kabul eden herkes eit koullar altnda yaamaya balad. Trkler zerindeki zorlama siyaseti de brakld. Bunun zerine Trk illeri ile Abbasi lkeleri arasnda canl bir ticaret yaam balad. Ticaret sayesinde slamiyetin gzel ve aklc kurallaryla tanan Trkler bu yeni dini zorlama olmadan, kendiliinden kabul etme yoluna girdiler. Bylece 10. yzylda ufak baz topluluklar dnda Asya'da yaayan Trkler, slam uygarln benimsediler ve ksa sre iinde bu dinin en nemli koruyucular ve yayclar durumuna geldiler. slamiyetin kabul ile Trkler ran'a, ardndan Ortadou'ya aktlar. Bunlar genellikle Ouz Trkleriydi. Gittikleri yerlerde Trk-slam devletleri kurdular. Bunlarn iinde en nemlilerinden biri, 11.yzylda kurulan "Seluklu Devleti"dir. Seluklular, 1057 ylnda Abbasi Halifesini, iilerin elinden kurtardlar ve ondan "Dounun ve Batnn Hkmdar" sfatn aldlar. Bylece Seluklu Trkleri, slam dnyasnn

10

siyasal egemeni oldular. Bu arada Anadolu'yu da Trk yurdu yaptlar. Trk ve slam kltr zerinde ykselen yepyeni bir uygarlk kurdular. Ama bu uygarlk 13. Yzylda bir tayfun gibi ortal silip spren Moollar tarafndan ok hrpaland. Geri Moollar bir sre sonra durulup, slamiyeti kabul ettiler; fakat yaptklar tahribat kolay giderilemedi. Anadolu'daki Seluklu Devleti de sona erdi; kltrnn izleri uzun bir sre kald. Anadolu, Cumhuriyet dnemine kadar, Seluklularn yaptklar bayndrlk ilerini grmemitir. lk Hal seferlerinin Anadolu'dan gemesine ramen, Seluklular hem bu ordulara byk zarar vermiler, hem de kltrlerini ykseltmilerdir. Anadolu Seluklu kltr, Orta Asya'da allm geleneklerin zerine slamiyetin deerlerini koymutur. rnein o dnemlerde Anadolu kadn son derece serbest, yaam iinde erkei ile eit haklara sahip, kag tanmayan bir yapdayd. Bu durumu gren baz Arap gezginleri Anadolu Seluklularnn Mslmanln eletirmilerdir. Byk sultanlar, slamiyetin tek tanrl dinlere tand geni hogry daha da liberalletirmilerdir. Mevlana Celaleddin (1207-1273), Yunus Emre (1238-1320), Hac Bekta Veli (1210-1271) gibi byk hmanistler, Batdan ok daha nce insanlarn eitlii ve kardelii konusunda derin ve kesin dnceler ortaya atmlard. En gzeli, bu tr dnceler Anadolu Seluklu yneticilerince byk bir hogr ile karlanm, hatta baz sultanlar bu yoldaki dnceleri siyasetlerine temel yapmlardr. Ancak Mool istilasndan sonra yaklp yklan Anadolu uzun bir sre belini dorultamad. Devlet de paraland; ufak Trk beyliklerine blnd. Bunlar iinde en k ve en batda olan, komusu Bizans'n giderek gszlemesinden yararlanarak snrlarn Batya doru geniletti. Ksa srede Rumeli'ye yerleti ve oray yeni bir Trk yurdu haline getirdi. 15. yzyl balarnda gelen yeni bir Mool istilasn da (Timur istilas) byk yitiklere ramen atlatan bu devlet yeniden glendi. Ayn yzyln ortasnda stanbul fethedildi. Osmanl Devleti tam bir imparatorluk haline geldi. 15. yzyln ikinci yarsndan 17. yzyl sonuna kadar bu devlet dnyann en stn imparatorluklarndan biridir; belki de en gl devletidir. Bu devletin toplumsal ve siyasal yaps 15. yzylda kesin biimini alm ve 19. yzyl balarna kadar byk bir deiiklik geirmeden kalmtr. Trk nklab bu devletin yerine yeni bir toplum ve siyaset yapsnn konulmasdr. te bu nedenle aada ksaca, Osmanl Devletinin toplumsal ve siyasal yapsn inceleyeceiz. OSMANLI TOPLUM VE DEVLET DZEN 14. yzyl balarnda tarih sahnesine kan Osmanllarn toplumsal dzeni ve devlet yaps, Anadolu Seluklular modeline gre iliyordu. Giderek bu devlet glenip, ilk nce Rumeli'de, sonra da Anadolu'da tam bir egemenlik kurunca, toplum yapsnda baz deiiklikler balad. Bu deiiklikler devlet dzeni ile paralel gitti. Bylece dorudan doruya dinsel kurallara dayanan ve ann evrensel anlayna uygun den gl bir imparatorluk olutu. Aslnda btn slam devletleri temelde dinin ana kurallarn kendileri iin en byk dayanak yapmlarsa da, slamiyet yayld blgelerdeki eski byk uygarlklarn da etkisi altnda kalm, bu en ok devlet ynetiminde kendini gstermitir. Bylece eski Bizans ve Sasani imparatorlarnn mutlak egemenlik anlay hemen hemen btn slam devletlerine gemiti. Osmanl Devlet Yaps Bununla birlikte Trkler, Ortaasya'dan beri edindikleri egemenlik anlay ile slamiyetle gelen esaslar birletirmilerdi. Osmanl Devletinde de durum byleydi. Devleti kuran Osmanoullar ailesi egemenliin de kaytsz artsz sahibiydi. Bu aile iinde, yine eski Trk geleneklerine uygun olarak btn erkekler egemenlik hakkyla donatlmlard. Bu durumda en gl olan ve devlet byklerinin desteini alan ehzade, padiah oluyordu. Devletin henz gelimedii sralarda, padiaha "bey" denilirdi. Bu da eski Trk geleneklerine uygundu. lk Osmanl beyleri bir sre aile iindeki dier erkeklerle birlikte devleti ynetmeye almlard. Fakat bu yeni Trk devletinin bir zellii vard. Konumu bakmndan byk tehlikelere akt. Bu nedenle gl olmak zorundayd. Halbuki egemenlik aile yeleri arasnda paylatrlnca, devlet kme tehlikesiyle karlayordu. Bylece kendisine "sultan" san veren byk hkmdar Yldrm Bayezit (Hkmdarl:1389-1402) dneminden itibaren, tahta geen ehzade kendisine en byk rakip olarak grd erkek kardelerini ldrtmeye balad. Ne slamiyette ne de eski Trk geleneklerinde byle bir yntem vard. Ama devletin paralanmamas iin, Osmanl hkmdarlar bu yntemi benimsemilerdi. Fatih Sultan Mehmet (Hkmdarl:1451-1481) bu yntemi bir saltanat yasas durumuna getirdi. Bylece tahta herhangi bir biimde geen ehzade -ister en kk erkek evlat olsun, ister en yal karde- dierlerinin saltanat hakkn ileri srmemeleri iin, ou kez istemeyerek bu yasay uygulamt. Devlet glendike, eski Roma mparatorluunun egemenlii kiiselletiren mutlak gr yerlemeye balad. Bunun sonucu aile iinde en yal erkein hkmdar olmasyd. Bylece kurulduktan tam yz yl sonra, 17. yzyl

11

balarnda bu saltanat yasas yava yava deiti. Osmanl ailesinden en yal erkek ye (amca, aabey gibi) padiah oldu. Dier ehzadeler ise sralarn beklediler. Bu yntem Osmanl Devleti sona erinceye kadar srd. Bu gelime ile Osmanl Sultan tam ve mutlak yetkili bir hkmdar durumuna geldi. Devletin temeli elbette slamiyetti. Snni slam anlaynn esaslar devletin yasallk dayanaklar idi. Ama pek ok padiah, grnte din iinde kalr gibi davranp eriata aykr pek ok i yapabilmilerdir. Bunun iin de yaptklar iin dine uygun olduunu veya din d kald iin diledii gibi davranacan din bilginlerine onaylatmas yeterliydi. Fatih dneminden itibaren saygn bir duruma erien eyhlislam, lkedeki en byk din bilgini durumunu almt. O'nun padiaha herhangi bir konuda fetvas ile izin vermesi, yaplan iin dine uygun olduunu gsteriyordu. Bu yolla Osmanl hkmdarlar pek ok kurum meydana getirdiler;ama bazen de hukuk d kalarak, rnein slam hukukunda hi yeri olmamasna ramen, en kk bir su ileyeni idam ettirdiler; ardndan mallarna el koydular. Osmanl Devletinde padiahn yetkileri bylesine mutlak olduu iin her i onun kiiliine sk skya balyd. Zaten ok geni alanlara yaylan bu imparatorluu dzen iinde tutabilmek iin tek merkezden ynetilmesi uygun bulunmutu. Bu gr Roma ve Bizans devletlerinde de geerliydi. Bylesine sk bir merkezcilik iinde btn devlet ilerinin ba padiaht. Biraz nce nemini akladmz "eyhlislam" bile atayan ve grevden alan padiah olduuna gre, onun ne kadar rahat hareket edebileceini anlarsnz. Padiah btn devlet ilerini tek bana gremeyecei iin kendisine bir vekil atard. Bu vekilin adna "veziri azam" veya "sadrazam" denilirdi. Padiahn mhrn tad ve lkeyi onun adna ynettii halde bu en yetkili grevlinin bile hibir can ve mal gvencesi yoktu. En kk bir ihmallerini canlar ile demeleri, gze almak zorunda bulunduklar acmasz bir yasa idi. Bylece bata vekili olmak zere devlet grevlilerinin hepsi padiahn kulu saylrd. slam hukukunda kullar efendinin ldrmesi yasaktr. Ama padiahlar bu yolda da slamdan sapp "kullar,kleleri" saydklar bu grevlileri idam dahil her trl keyfi cezalara arptrmlardr. Sadece din bilginleri bu kat kuraln dnda idiler. Zira onlar din adna adalet datyor, yani yarglk grevini yerine getiriyorlard. Bundan dolay padiahn istedii ileri yapabilmesi iin onlarn gnln ho tutmas gerekti. "Ulema" denilen bu din bilginleri devlet iinde gittike ayrcalkl bir konuma eritiler. Osmanl Devleti byk bir tarm lkesiydi. lkadan beri toplumlarn en byk servet kayna tarm olduu iin topran nemi ok fazlayd. Bu nedenle tarih boyunca her devlet en deerli retim hazinesi olan topran iyi iletilebilmesi iin nlemler almt. Osmanl Devletinde toprak padiahn, yani devletin mal saylrd. Ancak devlet topra dorudan doruya ileyemezdi. Bir memurunu (sipahi) topra ynetmekle grevlendirirdi. Sipahi, toprak zerinde devletin temsilcisiydi. Mslman olsun olmasn, toprak zerindeki kyllere iyi davranmak zorundayd; zira asl retimi yapacak olanlar kyllerdi. Sipahi kylden bir kez belli bir para alrd. Bundan sonra kyl, yaam boyunca topra iler, lnce de yerine olu geerdi. Kylnn yapaca tek i, rn aldktan sonra bunun belli bir blmn vergi olarak sipahiye vermekti. rnn geriye kalan blm onun olurdu. Ortaa Avrupa feodalitesinde rnn tamam senyrn idi. Osmanl dzeni ise bunun tam tersiydi. yleyse kyl ne kadar ok retirse o kadar zenginleirdi. Bu yol a devlet memuru olan sipahisine bir para demekten de kurtulurdu. Sipahi devlet adna toplad vergilerin bir blm ile geinir, artan ile de devletin kendisinden istedii -asker yetitirmek gibi- nemli grevleri yerine getirirdi. Osmanl Devleti, byk corafi keifler yaplp Avrupa'nn ekonomik yaps deiinceye kadar, hem bol rn satard, hem de Uzakdou ile yaplan ticaret kendi lkesi zerinden getii iin bu tecim etkinliinden de olduka iyi para kazanrd. 16.yzyl sonlarna kadar yurtta refah iindeydi. Zira kyl topranda kendi maln iler gibi alyordu. Sipahinin ona zulmetmesi mmkn deildi. Aksi halde en ar cezalar onu beklerdi. Gerek bu toprak dzeni, gerek o zamana gre ileri bir ticaret ve onun yannda gl bir zanaat Osmanl Devletini her adan ok byk bir konuma getirmiti. Osmanl Toplum Dzeni Osmanl Devletinde yaayan yurttalar "Mslmanlar ve Mslman olmayanlar (gayrimslimler)" biiminde iki ana gruba ayrlrd. Trkler zaten slamiyetten nce ok rnek bir dinsel hogr sahibiydiler. slamiyet de Hristiyanlkta hi grlmedii ekilde, "ehl-i kitap" olan, yani tek Tanrya inanan dinlere

12

mensup olanlara, devlete itaat etmeleri durumunda byk zgrlkler ve gvenceler salamt. imdi bu slam yasas, Trklerin engin hogrs ile birleince, nfusun neredeyse yarsna yakn blmn oluturan Hristiyan -ve bir miktar da Musevi- yurtta, mezhep farklarna da baklmakszn zamann Avrupasnda dlenemeyecek derecede rahat bir yaam srmlerdir. Bu yurttalar inanlarnn btn gereklerini rahata ve devlet gvencesi altnda yerine getirirlerdi. Ne zel ne de ekonomik yaamlarna karlrd. Tek istisna, erkek gayrimslimlerin, yalar ve gelirleri uygun ise "cizye" adnda bir vergi demeleriydi. Bundan baka, devlet ynetiminde grev alamazlard. Devlet, yetenekli gayrimslim yurttalarn hizmetinden yararlanmak iin zaman zaman onlarn erkek ocuklarnn bir blmn ailelerine baz imkanlar tanyarak alr ve bu ocuklar Mslmanlatrrd. Bylece pek ok yetenekli gayrimslim yurttan becerileri ziyan edilmemi ve devlet bunlardan yararlanmak imkan bulmu olurdu. 19. yzyln ilk eyreine kadar esas olarak bu toplumsal dzenin egemen olduu Osmanl Devletinde kadnlarn hibir kamu hizmetine giremediklerini ve eitim konusunda son derece ihmal edildiklerini de belirtmek gerektir. Osmanl Devletinin Gerileme Nedenleri Yz yl sren kurulu, iki yz elli yla yakn bir zaman tutan ykseli dneminden sonra Osmanl Devleti 17. yzyl ortalarnda bir durgunluk iine girdi. Sonra da ilknce yava yava, sonra da hzla gerilemeye ve bir kme sreci iine girmeye balad. Bu byk tkeniin nedenleri zerinde tarih ve sosyoloji bilimleriyle uraanlar ok durmulardr. Biz, btn bu nedenleri ksaca u biimde zetleyebiliriz: Osmanl Devleti konumu bakmndan ak denizlere kabilecek durumda deildi. Bu nedenle byk corafya keiflerine katlp denizar lkelere yerleememiti. Bilindii gibi bu keifler Avrupa'nn durgun ekonomik ve siyasal yapsn deitirmiti. Denizar lkelerle yaplan yeni ticaret, smrge olarak ele geirilen topraklar, Avrupa'da paray gerek bir ekonomik deiim arac haline getirdi. Ticaret hzla geliti. Burjuvazi iyice glendi. Bu yeni grup insanlar, kta iinde yaptklar ticarette feodalitenin kendilerine zorluk kardn grdler. Krallar destekleyip gl, merkezi devletlerin kurulmasna nayak oldular. Sadece topraa bal geliri olan feodal beyler gszleti. Kral ar giderek onlarn siyasal ve ekonomik stnlne son verdiler. zelikle Bat Avrupa yzn tamamen ak denizlere evirdi. Yzlerce yl Uzakdou lkeleriyle Anadolu -ve Rusya- zerinden yaplan ticaret kt. Bu Osmanl lkesine byk bir ekonomik durgunluk getirdi. Dier yandan, Osmanl tarm rnleri de Batdaki pazarlarn yitirdi; zira denizar lkelerden daha bol ve ucuz mal salanyordu. Btn bu gelimelerin dnda kalan Osmanl ekonomisi tarma dayanan yaps ile gerekli ilerlemeyi salayamaz duruma dt. Avrupa'da bu uyan dnce, bilim ve dinde reform konularnda da byk patlamalar getirdi. Doa bilimlerinde ardarda yaplan bulular, basm tekniinin bulunmas, krallarn eitim iine eilmeleri, niversitelerin gelimesi, gnden gne glenen burjuvazinin okumak istemesi Batda giderek bireyci ve giriimci bir yeni ortam yaratyordu. Her eyi devlete balam, eitim iini tamamen ihmal etmi, yzlerce yl Batdan stn olmann gururuyla yaayan Osmanllar iin bu gelimelerin iine girmek mmkn deildi. Bylece. ekonomik gerilemenin yanna eitim ve bilim alannda yetersizlikler eklenmeye balad. Fanatik Hristiyan olan Avrupallar, Osmanl Devletini her zaman byk bir hasm olarak grmlerdi. Ancak Osmanllarn daha nce sylediimiz esaslara dayanan devlet ve toplum yaps, dzenli askeri gc, Batllar hep geriye srmt. imdi zenginleen, merkezi glerini kuran Batl devletler son bir zorluu daha atlar: Reform hareketinin getirdii ikilik nedeniyle kan kanl savalar (Otuz yl savalar) 1648 tarihinde mezhepler arasnda bir byk uzlamayla bitti (Vestefalya Bar). Artk ortak dman Osmanllar karsnda daha da birlik haline geldiler. Ayrca 17. yzyla kadar varl silik bir yeni devlet, Rusya, hzla gelimeye balamt. Rusya, Osmanl Devleti zerinden scak denizlere almak istiyordu. Bylece yeni ve ok gl bir dman daha belirdi. ran ile, 16. yzyldan beri sren mezhep ve stnlk ekimeleri de hzn yitirmemiti. Osmanl Devleti durmadan savaan bir makine durumuna geldi. Bu srekli sava iin para gerekti. Para ise yoktu. Tek gelir topraktan elde ediliyordu. Bu geliri kylnn durumunu dikkate almadan artrmak yoluna girmek artt. Bu nedenle bir zamanlarn rnek toprak dzeni bozuldu. "Dirlik" ad verilen ve devlete ait olan topraklarn vergileri pein olarak ak arttrma ile toplanmaya balad. Bu paray deyenler de kyly daha fazlasn karmak kaygs ile ezdiler. Devletin toprak zerindeki denetimi iyice zayflad. Kyl ile devlet arasna baz kiiler girerek szm ona her iki yana da yardm etmeye baladlar. "Ayan" adl bu kiiler eski byk dirlikleri kullanma hakkn ele geirdiler. Devlete vergi deyip, topraklarnda balarnda buyruk bir yaam srmeye baladlar. Osmanl Devletinin en nemli niteliklerinden

13

biri olan merkezcilik yok oldu. Padiahn otoritesi sembolik hale geldi. Devlet, Ortaa Avrupa feodalitesine benzer bir durum ald. Bu yolla para toplandka savald. Anadolu ve Rumeli Trkl bylece bitip tkenme srecine girdi. Batnn bilim ve teknolojisinden uzak kald iin ve ekonomik durumu da elvermediinden, devlet, 17. yzyln sonunda byk toprak yitiklerine uramaya baland. 18. yzyl Rusya, Avusturya, Venedik, ran devletleriyle yaplan byk ve kanl savalarla geti. Eskiden kalan salam baz kurumlaryla ve Batda uyandrd korku dolaysyla Osmanllar 18. yzyln sonuna kadar dayandlar. Ancak, Fransz ihtilalinin patlak vermesi, gerilemeyi tam bir k durumuna getirdi. Fransz ihtilalinin sat demokrasi dncelerinin arasnda biri daha vard ki, yalnz Osmanl Devletini deil, onun gibi ok uluslu baka imparatorluklar da tehdit ediyordu. Bu akm "ulusuluk" idi. Barnda pek ok ulus barndran Osmanl Devleti iin bu akmlar tam bir felaket idi. Zira zaten Hristiyanlk dolays ile Avrupal byk devletlerce durmadan desteklenen bu uluslar imdi bamszlk peine dmlerdi. Bu akmlar kendi yarar iin kullanan Rusya zelikle Balkanlarda byk ayaklanmalar kartyordu. Yine ok uluslu bir devlet olan Avusturya da bu durumdan rahatsz idi; ama tek bana Osmanl Devletine yardm edecek gc yoktu. Bylece 19. yzyl banda devlet paralanma srecine girdi. lknce 1812'de Srplar zerk oldular. Ardndan 1829'da Yunan ayaklanmas sonunda Yunanistan'n bamszln tanmak zorunda kaldk. Kendilerine ayrcalkl davranlan Araplar bile ayaklandlar (Vahhabi ayaklanmalar). Osmanl Devleti artk Avrupa politikasnn bir konusu durumuna gelmiti. Daha nce, 16. yzylda ticareti gelitirmek amacyla verilen kapitlasyonlar da, Osmanl lkesinde her trl sanayi atlmn ve ticaret giriimlerini nlyordu. Devlet Rusya'nn kertmek istedii, an en gl devleti ngiltere'nin ise Rusya'ya kar; ama zayf bir biimde varln srdrmesini istedii bir konuma dmt. Ekonomik smrme, dmanlarla sava, ulusal ayaklanmalar, iyice gerileyen bir kltrel dzey... te btn bunlar bir kt sonun habercileri idiler. Osmanl Devlet adamlar bu kt gidiin farkna varmaya baladlar. Yaplmas gereken elbette kkl reformlard. Yani slahat... Ama nereden ve nasl ie balanlacakt? Hemen her kurumun elden geirilmesi ve yepyeni baka kurumlarn oluturulmas gerekliydi. Nasl yaplacakt bu i. te Osmanl Devleti 19.yzylda bir yandan hzla kyor, bir yandan da reformlarla bu gidii durdurmak istiyordu. imdi bu slahat hareketlerini grelim. Bunlarn getirdii sonular ise nitemizin son bahsini oluturacaktr. OSMANLI DEVLETNDE ISLAHAT HAREKETLER Islahat Hareketlerinin Genel Karakteri Osmanl Devletinde geleneksel baz alkanlklar krarak yeniliklere ynelme dncesinin ilk denemesi 1727 ylnda kitap basm tekniinin Trklerce de uygulanmasdr. Geri ok daha nceleri, gayrimslim yurttalar bu teknii kendi kltrleri iin kullanmlarsa da kitap basmnn Avrupa'da balamasndan 250 yl sonra Trklerce benimsenmesi byk bir eksikliktir. Kald ki basmevinin Trk kltrnn hizmetine sokulmasyla byk bir reform yaplm saylmaz. Yine de ilerleyen Batnn en nemli kltr bulularndan birinin ok gecikmeli de olsa Osmanl yaamna girmesi sevindiricidir. 18.yzyl sonunda askeri iki mhendis okulunun kurulmas, Batnn teknik ilerlemesinin kabul edildii anlamna geliyor. Ama, asl reform a, Osmanl Devletinde byk hkmdar III. Selim ile balad (1789-1807). Arada bir baz ufak kesintilere ramen slahat abalar eitli alanlarda, devlet sona erinceye kadar srmtr. Bu durumda ilk saptama, Osmanl slahat hareketinin ok uzun srmesidir. 150 yl kadar srp de belli bal ve toplumu kurtarc somut hibir sonuca ulaamayan ve tamamlanamadan biten baka bir reform hareketine rastlamak zordur. Bu sonucun alnmasna yol aan ba sebep, Osmanl slahat hareketlerini yrtenlerin belki birka kii dnda gerek anlamyla ileri bir toplum modelinin hangi esaslara dayandn kavrayamamalar olmutur. Byk aydn ve yurtsever Namk Kemal'in (1840-1888) dedii gibi, Osmanl dnemindeki reformlarn temel amac "devleti" kurtarmakt. Birey, yani insan, ikinci, hatta nc plana itilmiti. Hedef "devletin" paralanmaktan kurtulmas, tekrar eski gcne hi olmazsa yaklamasn salamakt. Durum byle olunca ve devletin onu yaratan asl insan gesinden soyutlanp sadece dayand dinsel temellerin biraz "liberalletirilmesi" ile kurtulaca sanlnca, btn abalar bu yne doru ynelmitir. Nedir bu abalar: lk planda gze batan, Osmanl ordularnn, bir zamanlar titrettii Bat karsnda srekli yenilmesidir. Bunu nlemek iin ilk byk reformlar "orduyu" dzeltmek isteini gerekletirme yolunda balad. Ordunun toplumun iinden kan bir kurum saylmas gerei ve ona can veren asl genin insan olduu

14

unutuldu. Evet, bir "insan" olarak "subay" yetitirildi. Ama esas "iyi" bir meslek adamnn yetitirilmesiydi. Orduyu yceltip ykseltecek asl gelerin, btn ulusu oluturan insanlarn siyasal, toplumsal ve kltrel adan teker teker dzeltilmesi ii bir yana brakld. lkenin en verimli ve zengin yerlerinde yaayan gayrimslim yurttalar ulusuluk akmnn da etkisiyle bamszlk iin ayaklanmlard. Reformlarn ikinci amac, bir zamanlar devlete sadk olan bu insanlarn yine ayn duruma getirilmesiydi. Devlette 19. yzyl boyunca gerekletirilen hukuk reformlarnn ilk amac bu yurttalar tekrar "devlete" kazandrmay amalyordu. Ulusal devletlerin vazgeilmez bir biimde dnyaya yayld ve bunlara bireyin zgrlnn temel olduu ilkelerin yerletii gerei bir trl anlalamamt. Yaplan reformlarn "slamiyetle badap badamad" en nemli ekime noktasyd. Hem din esaslar iinde kalnacak, hem de adalalacakt. Devlet-din-zgrlk arasndaki farkllk gze arpmyordu. Bu nedenle de baz aydnlar kr krne bir Bat taklitilii iine girmiti. Baz aydnlar da buna tepki olarak geleneksel slam iinde kalmann tek kar yol olduuna inanmt. Batc aydnlar, yzlerce yllk ac deneylerden sonra ulalan noktada "bireyin" eksen olduunu, devletin varlk sebebinin "bireye her trl zgrl salamak"ta yattn, "insan"n giriim zgrl ile deer yaratc ve retken bir dzeye eriilebileceini kavrayamamlard. Bylece toplum iinde bir yandan Baty anlamayan "Batclar", dier yandan Anadolu Seluklular dnemindeki slam uygulamalarn bile din d sayabilecek ar "slamclar" tredi. Egemenliin temelini ulusa dayandrmak dncesi ise her iki yan iin de kabul edilmez bir ilke idi. Padiahlar da bu iki tr grup arasnda gidip geldiler. Btn bualkantlara ramen szn ettiimiz 150 yl iinde Trk toplumuna ister istemez baz yeni dnceler girmi; pek kavranlmasa bile zellikle siyasal zgrlklerin deeri iyi kt sezilmeye balanmtr. Yukarda sylediklerimiz Islahat Dneminin zelikleridir. imdi bu zeliklerle rlm dnemde neler yaplmtr, yahut daha yerinde bir deyile "neler yaplmaya allmtr? Ksaca gzden geirelim. Islahat Hareketlerinin Geliim izgisi Yukarda sylediklerimize ramen, Osmanl Islahat Hareketi genel izgisi itibaryla tutarl bir grafik gsterir. Bu izgiyi u balklarla izebiliriz: lknce ordunun yetersizlii ve Bat teknolojisinin ve eitiminin orduyu sokulmas reformun da balangcdr. Ardndan, iyice bozulan toprak dzeninin kaldrlmas, ayanln tasfiyesi ile merkez ynetiminde ada baz deiikliklere gidilmesi, brokrasinin dzeltilmesi, yurttalara can, mal, rz gvencesi verilmesi, yerel ynetimlerde slahat, ada bir eitim sisteminin kurulmaya allmas, yeni yetien aydnlarn padiahn mutlak gcn yava yava tartma konusu yapmalar, Osmanl Devletinin anayasal bir monari durumuna gelmesi... Bu izgi dosdoru, salam bir ilerleme gstermedi. Arada krklar, bozukluklar, geriye dnler yaand. Bu dnemleri ksaca yle aklayabiliriz: Islahat Hareketlerinin Evreleri III. Selim ve II. Mahmut Dnemi Yukarda szn ettiimiz III. Selim, devletteki bozukluklar iyi tehis etmiti. O, geni kapsaml bir dzeltim istiyordu. Ulamak istedii dzene "Nizam-i Cedit=Yeni Dzen" adn vermesi, bu zleminin bir ifadesidir. Ama onun bu dncelerini gerekletirebilecek bir kadro yoktu evresinde. Sebep, kt eitim sistemi idi. Birka iyi niyetli aydnla baz yeniliklere giriti. Olduka modern ve girdii savalarda baar gsteren bir ordu kurdu; diplomatik temsilciliklerimizi ilk kez o at. Daha yapmak istedii pek ok i varken, eski dzen yandalarnca bir ayaklanma sonucu devrildi. Ardndan, yenilik dmanlarnn baa getirdii kardei IV. Mustafa tarafndan ldrld (1808). Ancak, baz ileri grl kiilerin yardmyla bu padiah da devrildi. Bu ii yapan bir ayand (Alemdar Mustafa Paa). Bu kii Osmanl Devleti iinde feodal glerle padiah arasnda bir yetki blmlenmesi ile tekrar bir canlanma balayacan umuyordu. Tahta kard II. Mahmut (1808-1839) ise Osmanl tarihinin en byk hkmdarlarndan biri idi. Padiahla ayanlar arasndaki bir yetki bllmesinin, sonunda merkez gcn ortadan kaldrp devletin paralanmasna yol aaca bilincinde idi. Bu nedenle Alemdar'n ona dier ayanlarla birlikte imzalatt ve tarihe "Sened-i ttifak" adyla geen belgeyi hi dikkate almad. Alemdar da ortadan kaldrld. II. Mahmut, amcas III. Selim'in hedeflerini kavram ve onlar gerekletirilmesi iin neler yaplmas gerektii zerinde salam dnceler retmiti. lknce ona engel olmak isteyenleri ortadan kaldrmak gerekliydi. Bunlar balca ayanlar ile yeni ordu istemeyen yenieriler idi. Bu hkmdar, byk i ve d zorluklara ramen ylmad. Ayanlarn siyasal glerini yok etti. Ama ekonomik glerini ortadan kaldramad. Yine de bu, merkezi devletin gcn arttracak bir yoldu. 1826 tarihinde Yenieri Oca

15

kaldrld. Ardndan, 16 .yzyldan beri deimeyen merkez rgtne yeni bir biim verdi. Osmanllarda sadece devlet ilerini -yarg dnda- grecek uzmanlam kiiler yetimemiti. Bu nedenle devlet birimleri dankt. Bir yksek memur, bazen komutanlk eder, ardndan ynetim ileriyle grevlendirilir, sonra da vergi sorumlusu yaplabilirdi. II. Mahmut tarihimizde ilk kez devlet ilevlerini birbirinden ayrd. Bakanlklar kurdu. Her bakanl kendi grev alanna gre rgtledi. II. Mahmut, durmadan ayaklanan gayrimslim yurttalar devlete tekrar balamann yollarn aratryordu. Bunun da bir hukuk reformundan getiini anlamt. Gayrimslimler geri her adan gvenlik altndaydlar; ama Mslman yurttalarla eit deil erdi. Daha fazla vergi derler, devlet ilerine kartrlmazlard. Padiah byk bir eitlik reformu hazrlarken, bu nemli ii yrtecek memurlarn durumunu dzeltmek ihtiyacn duydu. Memurlar, sizlere yukarda anlattmz gibi padiahn kulu saylyor ve tam bir can ve mal gvensizlii iinde bulunuyorlard. Ayrca dzgn bir aylk sistemleri yoktu. II. Mahmut, memurlar bugnkne benzer statye kavuturdu. Onlarn "kul" olarak grlmelerini ortadan kaldrd. Canlarn ve mallarn, hazrlad bir yasa ile gvence altna ald. Onlara dzenli aylklar balad. Ardndan asl byk reformunu yapaca srada gen saylacak yata ld. Postadan itfaiyeye, polisten modern askeri okullara ve tbbiyeye kadar bugnk pek ok kurumumuzun temelini atan bu byk padiah ayn zamanda korkun d sorunlarla uramtr. 1806-1812 Trk-Rus Sava sonunda Srbistan onun zamannda zerk oldu. Yunan ve Arnavutluk ayaklanmalar yine bu padiah zamannda kt. 1828-29 Trk-Rus Sava sonunda ar bir yenilgi ile, Yunanistan'n bamszln kabul etmek zorunda kaldk. Ardndan ayaklanan Msr valisi Mehmet Ali Paa ve Arap ulusular olan Vahhabilerle urat. Btn bu zorluklara ramen Osmanl tarihinin en reformcu padiah sann almtr. Tanzimat Dneminin Almas II. Mahmut'un lmnden sonra baa geen olu Abdlmecit (1839-1861) babasnn yolundan daha hzl admlarla gitti. Rusya karsnda bizi destekleyen ngiltere ve Fransa'nn da zendirmesiyle kard iki byk ferman slam tarihinde ok nemli yenilikler saylr. 3 Kasm 1839 gn ilan edilen "Tanzimat Ferman" ile devletin iine dt durumdan kurtulmann ilk aresi olarak yurtta ile devlet arasndaki ilikiyi tekrar salamlatrmak olduu belirtiliyor. Bu nedenle iyice yozlam adalet ileri bir dzene kavuturulacaktr. lk kez btn yurttalara yaygn bir ceza yasas yaplacaktr. Yurttalar, istisnasz bu yasaya gre su saylan eylemlerinden dolay yarglanp, yine sadece yasada olan cezalara arptrlacaklardr. Yarglamalar bamsz yarglarca ve ak olarak yaplacaktr. En nemlisi, yzlerce yl lm cezas verme hakkn bile elinde tutan padiah -hibir halk hareketi, ihtilal vb. olmadan- salt kendi istei ile bu yetkisinden vazgemektedir. Dier yandan bamsz mahkemelerin verdii yasal idam cezalar ise padiaha onaylanmadan yerine getirilmeyecektir. Bu fermanda vergi adaletinin salanmas, askerlik sresinin ksaltlmas gibi baka ilkeler de konulmaktayd. Ama bunlar iinde en nemlisi ilk sylediklerimizdi. Bir de yasalarn yaplmas padiahn veya vekillerinin keyiflerine braklmamakta, bir uzmanlar kurulunun hazrlad tasarlarn yasalaabilecei de bildirilmektedir. Hukuk devleti, yurttan rahat ve huzur iinde yaatan, onun cann, maln ve onurunu koruyan, egemenliin kaynan yurttaa dayandran ve onu btn zgrlklerle donatan devlettir. Hukuk devleti demokrasinin nkouludur. Hukuk devletinin ilk ve en nemli varlk temeli ise iinde yaayan btn insanlara can gvencesi vermesidir. Bu da ancak yasaya uygun davranlmak, adil bir biimde yarglanmak ile salanr. Dier koullar bunun ardndan gelirler. te Tanzimat Ferman ile btn Osmanl yurttalarna hukuk devletinin bu ilk ve belki en nemli ilkesi tannm oluyordu. Padiahn ceza verme yetkisinden vazgemesi de bu admn salamln artrmaktadr. Abdlmecit 28 ubat 1856 tarihinde, sona eren ve zaferimizle sonulanan Krm Savanda ngiliz ve Fransz devletlerini iyice yanna ekebilmek iin aslnda oktan beri yapmay da dnd ikinci reformunu "Islahat Ferman" adyla ilan etti. te bu Ferman slam hukukuna byk bir yenilik getirmektedir. Mslman olan ve olmayan yurttalar arasnda yasalar karsnda tam eitlik salanmaktadr. Gayrimslim yurttalar artk modern bir hukuk devletinde olduu gibi her bakmdan yasalar karsnda eit olacaklard. Vergi adaletine kavuacaklar, devlet hizmetine de alnacaklard.

16

Tanzimat dneminin deerli devlet adamlar bu ilkelerin uygulamaya geirilmesi iin, eriatn dzenlemedii konularda Batdan yasalar almaya baladlar. Bylece hukuk alannda Batya alma da balad. Dier yandan, slamiyetin kesin olarak koyduu kurallara hi dokunulmad. Bylece hukuk iki bal bir duruma geldi. Dier yandan Tanzimatlar, Trk toplumunun geri kalmlnda en nemli rol oynayan eitim sorununa de el attlar. II. Mahmut'a kadar devlet, eitim ileriyle hi ilgilenmezdi. II. Mahmut bu alanda yenilikler yapt. Tanzimatlar eitim atlmlarn hzlandrdlar. Yeni orta retim kurumlar ile yksek okullar ald. Ama dorudan doruya din eitimi veren medreselere de dokunulmad. Bylece eitim alannda da ift bal bir dzen olutu. Merutiyet Dneminin Almas Btn bu dzeltimler zlenilen sonular veremiyordu. Her eyden nce, bamszlk isteyen gayrimslim yurttalar bu isteklerinden vazgeirmek mmkn olmuyordu. Baz hukuk reformlar ile ulusuluk duygusunu bastrma giriimi kar yol deildi. Avusturya gibi ok gl bir devlet, iinde barndrd uluslarla ayn dinden olduu halde, rnein Macarlarn ayaklanmalaryla baa kamam, sonunda onlara ok geni bir zerklik tanmak zorunda kalmt. Dier uluslar iin de durum aynyd. Osmanl Devleti ise hem ekonomik ve kltrel adan Avusturya ile karlatrlamayacak derecede zayft, hem de ayaklanan uluslar zaten Hristiyandlar. Hemen btn Avrupa'nn destei arkalarnda idi. te bu nedenlerle d felaketler birbirini izliyor, yaplan dzeltimler bir trl istenilen sonular veremiyordu. Bu durumda, Tanzimat dneminde yetien ve Bat siyasal sistemini bir lde kavram sayca az bir aydn grubu yeni bir kurtulu aresi nerdi: O zamana kadar yaplan reformlarda siyasal bir nitelik yoktu. Halkn egemenlie ortak edilmesi, siyasal zgrlklerle donatlmas dnlmemiti. Osmanl Devletinde belki bir lde can gvenlii salanmt; ama halk ynetime katlamyordu. Bu imkan verilirse eitli uluslar ynetime katlacaklar, bylece bir "Osmanllk" ruhu doacak, her trl zgrle sahip olan insanlar devletin birliini bozma dncesinden uzaklaacaklard. Halbuki Abdlmecit'in lmnden sonra tahta kan Abdlaziz (1861-1876) byle bir gelimeden nefret ediyordu. Sadece yerel ynetimler dzenlenirken halkn da birka temsilci semesine raz olmutu. zgrlk, parlamento gibi szler bu padiaha ok ters geliyordu. Bylece 1870 ylna doru Trk tarihinde ilk kez siyasal zgrlkler urunda bir mcadele balad. Gen Osmanllar ad verilen aydnlar grubunun dnce dzeyinde yapt mcadeleyi padiah ho karlamad. Halbuki bu aydnlarn tek istedikleri, padiahn yannda halkn setii bir meclisin bulunup ynetime katlmasyd. Cumhuriyet dncesi bu aydnlara tamamen yabanc idi. Bask altnda bunalan aydnlar gizli bir mcadele yrtrken Balkanlarda yine byk huzursuzluklar kyordu. Bulgarlar da ayaklanmt. Srbistanla sava balamt. Btn bu olaylar cereyan ederken 1853 ylndan beri dardan bor para alan devlet iflas ettiini bildirmiti. Borlarn deyemeyecekti. Bu olumsuz gelimelerden padiah sorumlu tutuldu. 1876 ylnda artk tam anlamyla dzenli bir ordu haline gelmi silahl kuvvetler ile sivil aydnlarn ibirlii sonucunda Abdlaziz tahttan indirildi. Abdlaziz'in yerine geirilen V. Murat aydn bir hkmdard. Ama ksa bir sre sonra akl hastalna tutulduu iin ayn yl o da tahttan indirildi ve yerine veliaht Abdlhamit Efendi, Sultan II. Abdlhamit adyla tahta kt. Birinci Merutiyet II. Abdlhamit tahta karken yurttalarn ynetime katlmalarn salayacak bir anayasa kabul ve ilan edeceine sz vermiti. Bylece aydnlarn dilei yerine gelmi olacakt. Gerekten bu hkmdar hemen bir anayasa hazrlatt. Bu anayasa, rnein Amerika Birleik Devletlerinde ve Fransa'da yahut baka Avrupa toplumlarnda olduu gibi halkn bir basks sonunda ilan edilmemiti. Sadece ufak bir grup asker ve sivil aydnn istei zerine hazrlanmt. Anayasay yapan g, egemenlii kesinlikle elinde tutan padiah olduu iin onu deitirmek ve kaldrmak hakk da hkmdara aitti. 23 Aralk 1876'da ilan edilen Anayasa (Kanun-i Esasi) aslnda zgrlk bir rejim getirmiyordu. Egemenlik kaytsz-artsz Osmanl ailesine aitti. Padiahn yetkileri eriat erevesinde mutlakt. Osmanl yurttalarnn siyasal parti kurma ve toplant zgrlkleri yoktu. Birka temel zgrln ise snrlanma erevesi izilmemiti. Tek yenilik bir kanadn halkn (Heyet-i Mebusan), dier kanadn padiahn (Heyeti Ayan) setii bir parlamento kurulmasyd. Ama bu parlamentoya yasama yetkisi verilmemiti. Yrtmeyi denetleme ii de padiahnd. Bu meclisler birer danma kurulu gibi idiler. Kanun tasarlarn grr ve zerinde dncelerini sylerlerdi. Yasama yetkisi padiaha aitti. Yine hkmeti kuran, grevden alan padiaht. Yarg gvenlii kesin deildi. Bu bakmdan anayasa Tanzimat Ferman'nn bile gerisine dyordu.

17

Anayasa ilan edildikten ksa bir sre sonra, 1877-78 Trk-Rus Sava balad. Bu 19.yzyldaki drdnc Rus savayd. Sava, Balkan sorunlarndan km ve btn byk devletler bizi yalnz brakmlard. Rus ordular stanbul'a (Yeilky'e) kadar geldiler. Douda da Erzurum nlerine ulatlar. stanbul'u Ruslara kaptrmak istemeyen ngiltere ile dier byk devletlerin basks altnda Ruslar bizimle ar bir nbar (Ayastefanos nbar) imzalayp ekildi. Bu bar ile Osmanl Devletinin Balkanlardaki varl sona eriyor gibiydi. Bu nbar ayn yl Berlin'de biraz deitirildi, koullar hafifletildi. Ama artk Balkanlarda sadece Makedonya ile Arnavutluk ve Bulgaristan'n ufak bir blm bize braklmt. Douda ise Kars, Ardahan ve Batum Ruslara verilmiti. Bize bal gzken Srbistan, Romanya, Karada da tam bamsz olmulard. Bosna-Hersek, Avusturya-Macaristan mparatorluunun ynetimine konulmutu. Bulgaristan ise hemen hemen tam bamsz gibi bir stat almt. Ayrca Kbrs Adasnn ynetimi de ngilizlere braklmt. stibdat Dnemi Yenilgi srasnda Mebuslar Meclisinde hkmet ar eletirilmiti. Bu ar hezimetin sorumlular aranmt. Byle bir tartmaya kzan II. Abdlhamit her iki meclisi de tatil etti (1878) ve tam 30 yl onlar bir daha toplamad. Dorudan doruya kiisel ynetim kurdu. Tam bir diktatr gibi hareket etti. Devleti bir lde paralanmaktan kurtarmaya alt ise de Dou Rumeli, Msr, Girit gibi yerlerin de yitirilmesini nleyemedi. Bu arada II. Abdlhamit d borlar demeye alt. Alacakl devletlerin "Dyn-i Umumiye" (Genel Borlar Ynetimi) ad altnda uluslararas bir rgt kurarak, devlet gelirlerine el atmalarn da nleyemedi. Bu arada tamamen Bat esaslarna gre retim yapan pek ok okul kurdu. yle ki, Cumhuriyet dnemine kadar en fazla okul bu hkmdar zamannda almtr. Bu ynetim sklna ramen iler iyi gitmiyordu. Yeni kurulan Almanya bize yanamaya balamt. Bu da ngiltere'yi kzdryor ve Rusya ile birlikte hareket etmee balyordu. Balkan devletleri ise Makedonya'da durmadan ete savalar kartyorlard. Mali bakmdan iflas sryordu. te II. Abdlhamit'in at okullardan yetien yeni bir kuak bu gidii hi de iyi grmyordu. Onlar zellikle boucu istibdat ynetimi altnda hibir gelime olamayacan ileri sryorlard. II. Abdlhamit'in at okullar arasnda bir hayli askeri nitelikte olanlar da vard. Bu okullarda genler daha rahat yetime imkan buluyorlard. Zira okul komutanlar arasnda giditen honut olmayanlar, rencilerinin olumlu dnceler retmelerini ho karlayabiliyorlard. Bu nedenle, mezun olan gen subaylarn hemen hepsi padiahn istibdat rejimine kar idiler. Gittikleri yerlerde bulunan ve ayn dnceleri paylaan dier aydnlarla buluup gizli dernekler kuruyor ve zgrlk mcadelesini yeraltnda yrtmeye alyorlard. Bu aydnlara da "Gen -jn- Trkler ad taklmt. 1875-1885 yllar arasnda doan ve 19. yzyl sonlarnda artk grev alacak niteliklere erien bu genlerin gttkleri karcalk gibi byyordu. Giderek, btn gizli dernekleri ats altnda toplayan bir baka byk rgt kuruldu:"Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti". Sonradan iki szck yer deitirip "ttihat ve Terakki" adn ald. "Birleme ve lerleme Dernei" biiminde bugnk Trkeye evirebileceimiz bu dernek, Trk tarihinin en nemli olaylarnn bir blmn ya hazrlam, ya da dolayl da olsa onlarn domasna yol amtr. Bu dernek mensuplar zellikle Makedonya'da ok rahat alyorlard. Zira srekli olarak Balkanl uluslarn ete savalarna sahne olan bu lke parasndaki huzursuzluklarn giderilmesi iin hkmet en seme askeri birlikleri oraya gnderiyordu. Makedonya'da iyice glenen dernek, arasna II. Abdlhamit'in her yana korku salan hafiyelerini sokmuyor, amacna erimek iin gizlice alyordu. 20. yzyl banda btn dnya dengesini altst eden Almanya'nn ngiliz karlarn byk lde tehdit etmesi ve bu arada Osmanl Devletine yanamas Rusya'nn iine geldi. O zamana kadar Rusya'y Osmanl Devleti zerinde iddia sahibi olmasn nleyen ngiltere imdi, gizli baz antlamalarla, bata stanbul olmak zere Ruslarn gz diktii her yerin onlara verilmesine raz gelmiti. Zira, Osmanl Devletine yanaacak bir Almanya, oradaki gsz Rusya'dan daha tehlikeli olacakt. ngiltere bu yolla, Balkanlar zerindeki Rus karlarnn douraca tehlikeden rahatsz olan AvusturyaMacaristan mparatorluu ile onun bala durumunda bulunan Almanya'y da Rusya ile kar karya getirmi bulunuyordu. kinci Merutiyet Bu ince siyasal pazarlklarda zerinde dn verilen ge ise Osmanl Devleti idi. O dnemin en gl devleti ngiltere, Osmanl Devletinin paralanmasn artk onaylyordu. te Alman gizli servisleri bu haberi gen subaylara ulatrdlar. II. Abdlhamit'in rkek ve ihtiyatl siyasetini yersiz bulan ve ancak yeniden anayasal bir monariye dnlmekle yurdun kurtarlacana inanan ttihat ve Terakki Dernei'nin asker yeleri 1908

18

temmuz ay iinde Saraya bakaldrdlar. Padiahn bu hareketi bastrma giriimleri ie yaramad. Sonunda II. Abdlhamit, 1878 ylndan beri kapal bulunan parlamentoyu (Meclis-i Umumi) yeniden toplama karar ald. Bunun iin de Mebus seimlerinin yaplmasn irade etti (23 Temmuz 1908). Bylece tarihimizde "kinci Merutiyet" ad verilen dnem alm oldu. ttihatlar padiahn kararn sevinle karladlar. Sultana kar bir sempati dodu. Zira, daha yukarda da sylediimiz gibi, devletin bir "cumhuriyete" dntrlmesi yolunda hibir iddia yoktu. Meruti bir ynetim yeterli grlyordu. Seimler yapld ve parlamento kuruldu. Ama anayasadaki eksiklikler dolays ile hkmet padiaha balyd. Halkn temsilcileri olan Meclis-i (Heyet-i) Mebusan'n hibir yetkisi yoktu. Bylece bir siyasal bunalm dodu. Gen subaylarn genellikle Alman yanda olduunu ve imdi Osmanl Devletinin belki gleneceini dnen ngilizler, Ordudaki alayl-okullu subay ayrmn kkrttlar. Ayrca merutiyetin eriata aykr olduunu ileri sren kkrtmalar yaptlar. zellikle Kbrs'ta yetitirdikleri "Dervi Vahdeti" adl bir ngiliz casusu, szde eriat gibi grnerek, "Volkan" adyla yaynlad gazetede gericilik rtkanl yapyordu. Sonunda bu kkrtmalar rnn verdi. 31 Mart 1909'da (dzeltilmi takvime gre 13 Nisan'da) stanbul'da byk bir gerici ayaklanma kt. Geri padiah bu ayaklanmann kmasnda bir etken olmamt. Ama istemeye istemeye ilan ettii Merutiyet ynetiminden yine vazgeilir ve hzla yitirdii yetkilerine yeniden kavuabilir umuduyla olup bitenleri sarayndan seyretti; emrindeki byk muhafz gcn ayaklanmann bastrlmas iin kullanmad. Ayaklananlar, meclisleri bastlar; baz gazetecileri ve subaylar ehit ettiler. Bu olay ttihat ve Terakki Derneinin merkezi olan Selanik'te duyulunca, ordu harekete geti. Acele bir askeri kuvvet stanbul'a gnderildi (Hareket Ordusu). Ayaklanma hemen bastrld. Elebalar ar cezalara arptrldlar. Meclisler yeniden topland ve o gnn koullar iinde sulu gibi grnen II. Abdlhamit'i tahttan indirdi. Yerine V. Mehmet Reat geirildi. Unutmayalm: Devlet sona erinceye kadar anayasay deitirme yetkisi padiahndr. 31 Mart olayn bastran ve yeni padiah tahta karan ttihatlar, ona anayasada deiiklikler yaplmas iin nerilerde bulundular. Zaten her ie kaytsz kalan yal yeni Sultan bu istenilenleri yerine getirdi. Anayasada gerekten olumlu deiiklikler yapld. Hereyden nce siyasal rgtlenme ve toplant haklar yurttalara tannd. Bylece Trk demokrasi tarihinde gerek anlamyla siyasal partilerin kurulmas dnemi de alm oldu. Ayrca, Meclis-i Mebusan'n yetkileri artrld; hkmetin Meclise kar sorumluluu kabul edildi. Padiahn yasama yetkisi daraltld. Yarg gvensizlii yaratan hkm (113. madde) kaldrld. Daha baka deiiklikler yannda en nemlileri bunlardr. Artk Osmanl toplumu demokrasi yolunda ilerleyebilirdi. Ama bu sadece kuramsal bir dilekti. 30 yl yeraltnda, gizli ve yasa d yaplan zgrlk mcadelesi, aslnda "zgrlk" ve "demokrasi" kavramlarnn dnsel ve hukuksal adan gelitirilmesi yolunda hibir katk getirmemiti. Tersine, bu yolda yaplan mcadele zorbalk ve gizlilik yolunu bir siyasal yntem haline getirmiti. Evet, ttihatlar lkeye zgrlk getirmilerdi; ama bu zgrl onlara borluydu halk. yle ise artk parti haline gelen ttihat ve Terakki siyasal iktidara sahip olmalyd. Bu parti iinde askerlerin ve baka memurlarn da bulunmas, tam bir karmaa yaratyordu. ttihatlara kar kurulan partiler de gleniyordu. Halbuki 1878'de parlamento datlmayp, kstl da olsa bir dnce zgrl iine girilseydi, Trk demokrasi kltr ar da olsa geliecek, aada anlatacamz olumsuz hareketler grlmeyecekti. Yasal bir zgrlk mcadelesi, yeraltnda bir yasa d rgtlenme ve bunun dourduu kt alkanlklara yol amayacakt. te, btn stn yneticilik niteliklerine ramen, II. Abdlhamit bu sonular kestirememitir. Trablusgarp ve Balkan Savalar Anayasada yaplan deiikliklere ramen, ttihatlar normal yollarla iktidara gelemiyor, bu da asker ve sivil bir st ynetici kadrosundan oluan rgt ok rahatsz ediyordu. Kendilerine kar olanlar cinayet gibi akl almaz yollarla susturmay bile gze alyorlard. lke giderek bir kargaa iine srkleniyordu. Bu kargaadan elbette baz gler yararlanacakt. Daha Merutiyet ilan edilir edilmez Bulgaristan tam bamszln ilan etmi, Berlin Barna gre sadece ynetimi Avusturya-Macaristan'a braklan Bosna Hersek bu imparatorluk tarafndan resmen topraklarna katlmt. Girit adas halk tamamen Yunanistan'a balandn bildirmiti. Aslnda bunlar zaten daha nce gerekten yitirilmi lke paralarnn imdi devletler hukuk asndan da elimizden kn gsteriyordu. Bu nedenle hibir ey yapamadk. 1910 ylnda artan kargaa zerine ise daha kt gelimeler oldu. Byk devletler arasnda yerini olduka ge alan talya, kar kysnda gvenli bir smrge istiyordu. Trablusgarp (Libya) onlar iin biilmi kaftand. Dier byk

19

devletlerin izniyle Afrika'da elimizde kalan bu son toprak parasn talyanlar birdenbire igal etmeye baladlar (28 Eyll 1911). Osmanl Hkmeti bu durumu sadece protesto edebildi. Zira bu igale kar gnderecek deniz gc yoktu. Sadece, o byk yurtsever kuak, yani birka yl sonra ou cumhuriyeti kuracak kadro iinde bulunacak olan gen subaylar - gizlice Libya'ya gidip oradaki yerli halk rgtlediler. Aralarnda Mustafa Kemal, Enver ve Fethi Beylerin de bulunduu bu gen subaylarn rgt kurma gleri ylesine mkemmeldi ki, talyanlar ilerleyemediler. Ama bu arada daha byk bir felaket haberi gelince, bu subaylar acele stanbul'a arld. Bylece Trablusgarp, talyanlar tarafndan kolayca igal edildi. talyanlar, ne olur ne olmaz dncesi ile, stanbul'dan Libya'ya deniz yolu ile yardm gelmesini nlemek iin Rodos ile evresindeki on iki aday da igal etmilerdi. Bu olup bittileri tanmaktan baka are bulamayan Osmanl Hkmeti 1912 yl Ekim aynda svire'deki Ouchy (Ui) kentinde talyanlarla bar imzalad. Libya talya'ya veriliyordu. Rodos ve on iki ada ise Balkan sava sonunda Osmanl Devletine geri verilecekti. Berlin Barndan sonra Balkan Yarmadasnda sadece Arnavutluk ve Makedonya bize braklmt. Ama, gen Balkan devletlerinin hepsinin gz bu gzel toprak paras zerinde idi. Srplar, Bulgarlar, Karadallar ve Yunanllar Makedonya'y ele geirmek istiyorlard. Bu amala bazen ortaklaa etecilik hareketleriyle oradaki Osmanl askeri birliklerini rahatsz ediyorlar, bazen de -zellikle II. Abdlhamit'in gerekten akllca siyaseti ile- birbirlerine dyorlard. Ama zarar sonunda yine Makedonyallar ekiyordu. Bu konuyu Osmanl Devletini iyice kertmek iin bir frsat bilen Rusya, Srbistan' kkrtt. Srplar da Karadallar, Yunanllar ve Bulgarlarla gizli bir antlama yapp 1912 yl Ekim ay iinde Osmanl Devletine sava atlar. Sava Osmanl Devletinin kazanacan sanan byk devletler i bitince Osmanllara yeni toprak verilmemesi yolunda anlamlard. Ama herkesi artan dehet verici bir gelime oldu. Osmanl ordular ardarda yenildiler. Balkanlara ayak bastmz Birinci Kosova Meydan Savann olduu yerde yaplan arpmay yitirmemiz (22 Ekim 1912) ne kadar hazin bir olaydr. Osmanl ordular her yerde ardarda yeniliyordu. Yanya ve Edirne gibi yerlerdeki kahramanca direnilerimiz boa gitti. Bulgarlar atalca nlerine kadar geldiler. Bu arada Balkanl devletlerin ynetimi altnda kalmak istemeyen Arnavutlar ayaklanp bamszlklarn ilan ettiler. Makedonya ve Trakya Balkanllar arasnda paylald. Sonunda 1913 yl Mays aynda imzalanan Londra nbar ile Osmanl Devletinin bat snr Midye- Enez izgisine kadar geri ekildi. mroz ve Bozcaada dndaki btn Ege adalar da Yunanllara verildi. Bu ar yenilgi, Ordunun her bakmdan politikann iine girdiini gsteriyordu. eitli siyasal grler, hkmetin aczi, askerlerin tehlike farkna varlmadan terhisi gibi sebepler, Edirne de iinde olmak zere saysz toprak parasnn yitirilmesi, korkun bir ekonomik knt, ard kesilmeyen g dalgalar ile Anadolu'nun sarslmas gibi sonular dourdu. Londra'daki Antlama ile Bulgarlara ok byk paylar verilmiti. Bundan dier Balkanl devletler honut kalmadlar. Srbistan ile Yunanistan 1913 yl Haziran ay sonunda gizli bir antlama imzaladlar. lk savaa katlmayan Romanya da Bulgarlardan pay alabilmek iin bu iki devletin yannda yer ald. Bylece imdi Balkan devletleri arasnda yeni bir sava patlamt. ttihat ve Terakki Partisi Diktatrlnn Balamas ttihatlar ilk Balkan savandaki bozgundan i bandaki politikaclar sorumlu tutuyorlard. Bu duruma "son" verilmeliydi. Daha Londra'daki bar grmeleri srerken, ttihatlarn nl kahraman Enver Bey, kendisine bal birka arkada ile 23 Ocak 1913 tarihinde Babakanlk binasn bast. Harbiye Nazr ldrld. Bu olay "Babali Baskn" adyla anlr. Bu baskn sonucu hkmet istifa etti. Artk ttihatlar, bir sre sonra generallie ykseltilecek Enver Bey ve yakn arkadalarnn oluturduu bir oligarik parti ynetimi iinde Osmanl Devletinin kaderini el erine almlard. "zgrlk ve demokrasi" trkleri ile alan kinci Merutiyet dnemi bylece kt bir diktatrlk rejimi ile noktalanyordu. Osmanl Devleti yklncaya, yani 1918 ylnn son aylarna kadar lkenin kaderi bu oligarinin- en bata Enver Paannelindedir. Bulgarlar, bu srada askerlerini Edirne'den ekip yeniden balayan savan cephelerine sevketmilerdi. Babali Basknn yaparak ynetimde birinci derece sz sahibi olan Enver Bey bu durumdan yararlanarak

20

Edirne'yi geri ald. Bylece ad zerindeki n daha da artt. Ancak Edirne'den de ileri gidilemedi. Bylece kinci Balkan Sava ile hi olmazsa Dou Trakya'y kurtarm oluyorduk. Fakat daha fazlasn elde etmek imkanszd. Ynetimi sk bir biimde ele geiren ttihatlar byk bir ordu dzeltisi yaptlar. Bunun iin de Almanya ile ibirliini iyice artrdlar. Artk ke yol aacak olaylarn balamasna birka ay kalmtr. Bu niteyi bitirirken u sonular sizlere ksaca aklamak gerektir: Osmanl Devletinde yenilemek iin yaplan Islahat hareketleri sonunda olduka ileri grl, yurtsever bir aydn kadrosu yetiti. Ancak yaplan reformlar ne toplumun ne de devletin yapsn iyiletirebildi. Tek kazan Trk ulusuluu bilincinin domas ve demokrasi yolunda ilk slam toplumu olarak baz deneylere sahip olmamzd. Ama bunun yannda Osmanl Devleti tam bir paralanma srecine giriyordu. Demek ki "reform" ie yaramamt. imdi onun da zerine kp "inklaba" erimek gerekiyordu. Bunun koullar aa yukar domutu; ama nemli bir vesilenin bu yolu amas gerekiyordu. Bu yol da Birinci Dnya Savana girip onu yitirmemizle almtr. OSMANLI DEVLET'NN SONA ERME SRECNE GRMES - BRNC DNYA SAVAI -3 ttihat ve Terakki Partisinin Hedefleri Bu partinin gerekten yurtsever kadrosu iyice tkenmeye balam olan toplumu canlandrmak amacyla baz nemli hedefleri gerekletirmeye ynelmilerdi. Her eyden nce ttihatlar, Trk ulusuluunu belli bir ideoloji durumuna getirmeye almlard. Byk dnr Ziya Gkalp'in (1876 - 1924) ttihat ve Terakkinin nde gelen ideolou olduunu sylememiz, bu kadronun Trklk bilincini yerletirmek amac ile davrandn gsterir. Geri bu "Trkln" snrlar tam olarak izilmemiti: slam esaslar ile yorulmu bir ulusuluk ile Turancla kadar uzanan ve rk diyebileceimiz grler, parti iinde zaman zaman su yzne kyordu. Bununla birlikte ttihatlar "Trklk" akmn ilk kez siyasal ve toplumsal boyutu ile tartma alanna getirdiler. Dier yandan bu parti yandalar "Osmanlc" bir toplum yapsn da benimsiyorlard. Baka bir deyile, toplumun ok uluslu yapsn sonuna kadar savunma kararnda idiler. Ancak her trl yenilik "Trkln" altnda yaplacakt. te, ttihatlar pek ounlukta olmayan ama ideolojik adan gl saylabilecek "Trklk" akmnn temsilcisi idiler. Uzun sren bir istibdat dneminden sonra Osmanl toplumunda birdenbire eitli dnceler belirmeye balamt. Devlet sona ererken, olduka geni bir dnce yelpazesinin aydnlar arasnda gze arptn syleyebiliriz. Bu dnceler arasnda bata "Trkl" sayalm. Ardndan gelenler ise srasyla, bir lde ttihatlar da etkisi altna alan u akmlard: Balca Dnce Akmlar slamclk Yanda olduka fazla olan bu grup, devletin bana gelen btn felaketlerden slamiyetten uzaklama eilimlerine sahip olanlar sorumlu tutuyordu. Btn arl ile yeniden slamiyete dnlmeliydi. Bu tr dncelerin temsilcileri doal olarak Tanzimat bile slamiyetten bir sapma olarak deerlendiriyorlard. Zaman zaman glenen, zaman zaman yeraltna inen bu akm bugne kadar Trk toplum yapsnda etkili olmutur. Osmanlclk Tanzimat ile uygulamaya konulan, ama kklerini daha II. Mahmut zamannda bulan bir akmd. Bu akmn temsilcilerine gre dinleri, uluslar, inanlar ne olursa olsun, bu lkede yaayan herkes "Osmanl" saylrd. Zengin bir etnik karm, her kesimin birbirine saygl olmas zaten Osmanl Devletinin kuruluundaki temeldi. imdi Tanzimat ilkeleriyle, btn bu uluslar ayn haklara sahip eit yurttalar barnda barndran topluluklar olmulard. Yaplmas gereken, btn bu gelerin devlet ynetiminde temsil edilmesiydi. Belki Osmanl tarih geleneinden de kan bu gr Tanzimat ile uygulama alanna konulmu ve ok uzun bir sre zellikle egemenlik hakkna sahip olan Osmanl ailesinin resmi gr olmutu. Ancak, ok uluslu imparatorluklarn iyice zayflad, ulusal devlet modelinin giderek benimsendii bir ada Osmanlclk btn abalara ramen tutunamazd. Kiisel Giriim ve Yerinden Ynetim (Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet) Yandalar sayca ok az bir gruptu. Saraya mensup bir aileden gelen Prens Sabahattin (1877-1948) adl bir aydnn balatt bu hareket, belki de "kiisel giriime" deer veren ilk aklc akm olarak Osmanl toplumu iin son derece deerlidir. Prens Sabahattin, yaplan btn reformlarn "kiiye" deil "devlete" dnk olduunu anlayabilmiti. O, Osmanl insanna her bakmdan geni zgrlkler tannmas ve eitli etnik gruplarn federasyona benzer bir siyasal birlik iinde yaamalarn neriyordu. Prens Sabahattin'in kiiye

21

deer veren liberal gr vgye deer ise de, federasyon dncesi, zaten iyice zlme aamasna gelen Osmanl Devleti iin geerli saylamazd. Bu dnce akmlar arasnda yelerinin says ok az olan ufak bir sosyalist grup da bulunuyordu. Sosyalist dncenin gelimesi iin gl bir sanayiye ve ii snfna ihtiya vardr. Bunun iin de ncelikle ulusal bir burjuvazinin yaratlmas gerekti. Ama Osmanl toplumu btn bu gelimelerin ok, ama ok gerisindeydi. Bunun farkna varm gibi grnen baz sivil ttihatlar "ulusal burjuvazi" yaratmak iin ellerinden gelen abay sarfetmilerse de olaylar bu hedefe doru ynelmeyi bile nlemitir. Yukarda saylan akmlar iinde en tutarllar Trklk ile slamclkt. ttihatlar, ksaca deindiimiz gibi her iki akm da bir lde badatrmak giriiminde de bulundular. Ayrca Osmanlclk ilkesini de yaatmaya uratlar. Ama en ok etkisi altnda kaldklar akm Trklkt. Bu amala Trk genlerini yetitirmek, Trk kadnna baz haklar tanmak, belirtildii gibi ulusal bir burjuvazi oluturmak iin ellerinden geleni yaptlar. Bylece bir lde Cumhuriyet dneminde zerinde durulan baz sorunlarn hi olmazsa tannmasn saladlar. Trk devrimini yrten kadro iinde pek ok eski ittihatnn bulunmas bu sylediklerimizin bir kantdr. Ancak i ve d siyaset alannda ttihatlar yanl zerine yanl yaptlar: siyasette, Babali basknndan itibaren tam bir parti hegemonyas kurarak demokratik gelimenin umutlarn sndrdler. D siyasette ise iki gr arpyordu. Partinin sivil kanadna mensup olanlar ufukta byk ve kanl bir savan bulunduunu grmlerdi. kacak bu olas savata yansz kalmak ve bundan yararlanarak gerekli reformlar yapmak gerekirdi. Almanya'ya Yanama Buna karlk, Parti iinde asl gc elinde tutan askeri kanat ve onun da nderi bulunan Enver Paa aksi grteydi. Balkan savalarnn ac sonular Enver Paay bir asker olarak derin derin dndrmt. Er veya ge Osmanl Devleti kendini bir sava iinde bulacakt. Bunun iin de ordunun glenmesi gerekti. Osmanl Devletinin ordusunu tek bana yeniden dzenleyip glendirecek takati kalmamt. Bunun iin bir yardmcya ihtiya vard. Ortaada paralanp bir trl tekrar birlemeyen Almanya'da zaman zaman 30'u aan bamsz devlet hkm sryordu. Bunlarn iinde en gls "Prusya" idi. Bu devlet, 18.yzylda Avrupa dengesi iindeki yerini almt. Ayn yzyln sonunda Fransz ihtilalinin sat akmlar arasnda bulunan "ulusuluk" Almanlar da etkilemeye balad. Baz ok uluslu imparatorluklarda ulusuluk paralanma eilimlerini glendirirken, Almanya'ya "birleme" yolunda bir etkide bulunuyordu. Gerekten, ayn ulusa mensup, ayn dili ve ayn yksek kltr paylaan Almanlarn salt hanedanlarn karlar nedeniyle ayr ayr devletler halinde yaamalar da ulusuluk akmna aykr idi. Bylece 19.yzylda Alman devletleri arasnda birleme eilimleri iyice ortaya kt. Yaamdaki her ite olduu gibi, bu olayn geliip baarya ulamasnda yine bir ndere ihtiya vard. Bu nder de Alman devletlerinin en gls olan "Prusya" idi. Prusya ilknce bu birlie kar kabilecek olan Avusturya ve Fransa'y ardarda yapt savalarla kmldayamaz duruma getirdi (1865-1871). Rusya'nn desteini ald. ngiltere ise o sralarda muazzam denizar imparatorluunu iyice geniletip glendirmekle uratndan Avrupa ilerine karmyordu. Bylece Prusya'nn dahi babakan "Bismarck"n akllca siyaseti ile, Fransa'nn da saf d brakld yl, yani 1871'de Birleik Alman mparatorluu'nun kurulduu btn dnyaya ilan edildi. Avrupa'nn ortasnda her bakmdan dev bir g domutu. Bismarck i banda kald srece, hem Rusya hem de ngiltere ile iyi geinmeye almtr. O, yeni Almanya'nn iyice glenmesi iin savamamas, savarsa bunun mutlaka tek cephede olmasn salamak dncesindeydi. Ama, Bismarck ile birlikte Alman Birlii'nin kurulmasna emek veren, ilknce Prusya Kral, sonra da Alman mparatoru olan I.Wilhelm lnce (1888) yerine geen II.Wilhelm, Bismarck'n bu ihtiyatl siyasetini beenmedi. O'na gre her adan byyen ve dnyann en gl devletleri arasna giren Almanya'nn kendi yaam alan iin, denizar lkelere iyice almas, sanayisinin ihtiyalar iin yeni pazarlar bulmas gerekliydi. Bunun iin de dnyann te birini elinde tutan ngiltere ile kar karya gelmesinden kanlamazd. Zira dnya 18.yzyln sonunda smrgeci lkeler tarafndan paylalmt. En byk smrgeci lke ngiltere idi. Ardndan pek ok denizar blgesini ngilizlere kaptrmasna ramen Fransa geliyordu. spanya, Portekiz, Hollanda ve Belika da dnyay corafi keiflerin balad zamanlardan beri paylamlard. Bu lkeler sanayilemelerini ve zenginliklerini byk lde

22

smrgelerine borluydular. Alman devletleri ise hibir smrge edinememilerdi;zira siyasal adan gszdler. Ama yine de sanayi lkeleri arasnda nemli bir yere kmlard. imdi Almanya birleip sanayi gc iyice artnca iki gerek belirdi: Demek ki smrgelere dayanmadan da sanayilemek ve zenginlemek mmknd. kincisi, oluan bu dev sanayiyi beslemek iin mutlaka yeni pazarlar bulunmalyd, ama artk edinilecek smrge kalmamt. Bu durumda II.Wilhelm, ngiltere bata olmak zere dier smrgecilkelerin ellerinde bulunan pazarlara gz dikti. Smrgeci lkeler "in" gibi kendilerinden uzak baz byk lkeleri aralarnda anlaarak nfuz blgelerine ayrdlarsa da, dnyann yeni batan paylalmas iin bu tr uzlamalar yetersizdi. nk Almanya, eline geirdii ve geirecei pazarlar korumak iin dev bir donanma yapmaya balayarak denizlerde ngiltere'nin en byk rakibi durumuna gelmek zereydi. Btn bu gelimelere kar olan Bismarck grevden ayrld (1890 ).Bunun zerine II.Wilhelm ok daha rahat davranmaya balad. ngiltere'yi kzdran admlar atmay sklatrd. Bir dncesi de Osmanl Devleti zerinde tam bir egemenlik kurmakt. Bu yolla u amalar gerekletirecekti: ngiliz smrgelerinde milyonlarca Mslman yayordu. Osmanl padiah ayn zamanda Mslmanlarn halifesi kabul ediliyordu. Bu yolla ngiliz smrgelerinde byk huzursuzluklar kartlabilirdi. Svey Kanal 1868 ylnda alnca Ortadounun ngiltere iin nemi daha da artmt. Zira bu yolla ngiliz mparatorluu'na bal lkeler arasnda ulam ok daha rahat salanyordu. Bu kanal Franszlar amlard Ama ngilizler bir sre sonra Kanal irketinin paysenetlerini satn alm ve oraya ekonomik bakmdan hakim olmulard.Sonra da hibir gereke gstermeden Msr' da igal ederek (1881) Ortadou yollarn tam bir gvence altna koymulard. Eer Osmanl Devleti Almanya'nn otoritesi altna girerse, bu yol zerinde ngiliz denetimi sona erecekti. Bylece o zamanki deyimi ile "Almanya ngiltere'nin boazn skm gibi" olacakt. Btn bu iki nemli sonutan baka Almanlar fazla nfuslarn zellikle Bat Anadolu'ya yerletirmeyi dnyorlard. Bu konuda bilimsel almalar yaplmt. Anadolu bir Alman "kolonisi" haline getirilecekti. Eer bu hedefler gerekleirse, Almanlar bir tala birka ku vurmu olacaklard. II. Wilhelm, Osmanl Devletine yumuak davranlarla yaklat. lkemizi birka kez ziyaret etti. Bunlarn ikincisi en nemlisidir. 1898 ylnda Osmanl Devletine gelen Alman mparatoru lke iinde de gezintilere km, bu arada Filistin'e kadar uzanm, Kuds'te ngilizlere gzda verme amacn gden konumalar yapmtr. Ardndan am'a gemi, orada Osmanl niformas giyerek "Dnyadaki Mslmanlarn tek dostu bulunduu, bunun da Almanya olduu" konusunda yapt nl konuma ile Alman d politikasnda nemli bir deiikliin yolunu amtr.Bu siyaset szde kalmam, Almanlar giderek Osmanl lkesinde ok nemli ekonomik ayrcalklar elde etmilerdir. Bunlardan en arpc olan Avrupa'y Basra Krfezine balayacak Badat Demiryolu hattnn yapmn dier byk devletlerden kapp stlenmeleridir. Tahmin edeceiniz gibi bu davranlar, zaten dnyann dier yerlerinde de ngiliz ve Fransz karlarn tehlikeye dren Almanya'ya kar o devletlerdeki tepkinin hzla artmasna neden oluyordu. Daha II. Mahmut zamannda Osmanl ordusunu dzeltmek iin Prusya'dan subaylar getirtilmiti. 19.yzyln sonlarna doru yine bu yola gidilerek, bu kez yeni kurulan Alman mparatorluundan uzman subaylar arlmaya balanmt. Ancak donanma iin ngiliz, jandarma iin de talyan uzmanlarndan yararlanldn da syleyelim. Bu biimiyle asker uzmanlar sadece eitim ilerinde yararl oluyorlard. Ama, Almanya'nn ekonomik ve kltrel alanda artan etkisi, kinci Merutiyet dneminde askerlik kesiminde kendini daha fazla gsterdi. Hele ngiliz ve Rus politikalarnn tamamen Osmanl Devletini kertmeye ynelik bir durum almas, Fransa'nn da byle bir ortakla girme istekleri, Osmanl hkmetlerini Almanya'ya iyice yanatryordu. Balkan savalarndaki yenilgilerden sonra mparatorluun kaderinde en byk sz sahibi olan Enver Paa, byk ve romantik bir Alman hayranyd. Berlin'de ataelik de yapt iin Almanlar iyi tandn sanyordu. Balkan Savalarnda neredeyse ken orduyu yeni batan kurmak gerekiyordu. te Enver Paa iin bu konuda tek yardmc, Almanya idi. Tahmin edersiniz ki Almanlar da byle bir yardm iin son derece hevesli idiler. Balkan Savalarnn bitiminde Almanya ile bir askeri yardm antlamas imzaland. Bu antlama normal bir eitim ve yardm iinden ok daha fazla kapsaml iler yaplmasn ngryordu. Ordunun en iyi bir biimde kurulabilmesi iin Alman subaylarna belli bal birliklerde dorudan doruya komuta yetkisi verilmiti. Kestirebileceiniz gibi, Mustafa Kemal Bey gibi pek ok subay Alman askerlerinin komutas altna girmek istemezdi. Ama antlamann yrtlmesi gerekti. uras da bir gerektir ki bu yolla ve Enver Paann rgtleyici yetenei ile, Osmanl ordusu ksa

23

sre iinde toparland. Byk bir reform yaplarak ordunun temelinde nemli ve olumlu gelimeler grld. Ama pek ok birlikte komuta Almanlarn elindeydi. te Birinci Dnya Sava kt zaman Osmanl ordusu Alman nfuzu altna girdii gibi, lkenin pek ok kesimlerinde de bu ge arln btn gcyle hissettiriyordu. BRNC DNYA SAVAI Savan Nedenleri ve k 1914 ylnda karak 1918'e kadar pek ok lkeyi kasp kavuran, tarihte o zamana kadar grlen en kanl sava elbette birdenbire kmamtr. 19. yzylda byk anlamazlklar iinde bulunmayan ve dnyay aralarnda blp iyi-kt geinen emperyalist devletler, o yzyln son eyreinde Alman mparatorluu'nun kurulmasyla oluturduklar dengeyi yitirmilerdi. Byk devletler, btn abalarna ramen, bozulan dengeyi kuramadlar. ekien ekonomik karlarn yol at gerginlik mthi siyasal bunalmlara yol at. Bunalmlara yol aanlar, kendi karlarndan zveride bulunamyorlard. zellikle gnden gne glenip btn dnya denizlerine egemen olmaya balayan, ngiltere ile Fransa'nn pek ok pazarn kapan, Almanya, Avrupa'da izledii siyasetle de gerginliin artmasna yol ayordu. Balkan Yarmadas, Osmanl egemenliinden knca, orada kurulan ve snrlar doal ve ekonomik koullara gre izilmeyen devletler arasnda kyasya bir rekabet balamt. Bu devletlerde yaayan insanlarn etnik yaplar karmakarkt. Ama bu karklk iinde "slav" gesi stn kyordu. Yani ounluk onlarda idi. En byk slav topluluunu Ruslar oluturur. Daha sonra srasyla Polonyallar (Lehler), ekler, Slovaklar, Slovenler, Hrvatlar, Srplar ve Bulgarlar belli bal slav uluslardr. Bu uluslarn dilleri biribirine ok yakn akrabadr. Hepsi Hristiyan olan slav uluslar arasnda Polonyallar, ekler, Slovenler, Slovaklar ve Hrvatlar byk ounluklaryla Katolik; Srplar ve Bulgarlar ise Ortodokstur. Balkanlarda ayrca, slav olmamakla birlikte Ortodoks olan Yunanllar da vardr. Ruslar btn 19. yzyl boyunca bir yandan Panslavizm, bir yandan da panortodokslukla bu uluslar birletirmeye almlardr. Balkanlarda Ortodoksluk duygularyla Yunanllar, Bulgarlar ve Srplar birleip Osmanl egemenliine son verecekler, biraz daha kuzeyde yaayan, Hrvatlar, Slovenler ve Slovaklar ile ekler de, ilerinde yaadklar Avusturya mparatorluunu kerteceklerdi. Bu projenin ilk blm byk lde gerekleti. kinci blmnde ise gl Avusturya'nn direnii ile karlald. Bu arada Polonyallarn hibir zaman Rus stnln tanmak istemediklerini de belirtmek yararldr. Bosna-Hersek'te byk lde Mslman slavlar yayorlard. Bunlar kendilerini yzlerce yl Trk saymlard. Fakat aralarnda bir hayli de Ortodoks bulunuyordu. Bunlar Srbistan ile birlemek istiyorlard. Halbuki Bosna-Hersek'in ynetimi Berlin Barna gre Avusturya-Macaristan mparatorluuna verilmiti. Ruslarn kkrtmalar ile Srp militanlar Bosna-Hersek'te ayaklanmalar kartmaya alyorlard. Ama, Ruslarn desteinde bir byk Srbistan kurmakt. Ruslar ayrca, Avusturya topraklarnda yaayan dier slavlar da kkrtyorlard. Btn bu olaylar Rusya ile Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun aralarnn iyice bozulmasna yol amt. ngiltere de artk, Rusya'y desteklediinden ve onu Osmanl Devleti zerinde serbest braktndan Balkanlardaki huzursuzluk iyice artmt. Bu durumda Avusturya-Macaristan'n doal bala Almanya oluyordu. Zira ngiltere ile aras almaya balayan Almanya, Osmanl Devleti zerindeki emellerini hi ho karlamayan bu lkenin destekledii Rusya ile artk iyi geinemezdi. Grld gibi Avrupa'da bir kutuplama balad. 1871'de uradklar ar yenilgi nedeniyle ve smrgeleri zerindeki pazar kapma abalar dolays ile de Fransa ile Almanya'nn da aras akt. Bu arada talya, Almanya'ya yanam ve baz karlarn bu biimde karlayabileceini dnmt. Demek ki 20.yzyl banda dnyada byk devletler arasnda bir kutuplamaya gidiliyordu. Balkan savalaryla Osmanllarn Avrupa'dan hemen hemen dlanmas zerine Avusturya-Macaristan ve Rusya arasndaki ekime daha ileri boyutlara ulat. Srp ulusular Bosna-Hersek'i de Srbistan snrlar iine almak iin alyorlard. Bu almalar bir terr biimini almt. Bosna-Hersek'in merkezi olan Saraybosna kentine Avusturya-Macaristan mparatorluu veliaht ile ei bir gezi yapyorlard. Gezi srasnda 28 Haziran 1914'te Srp terristlerce bu ift ldrld. Olay byk yanklar yapt. Avusturya-Macaristan Hkmeti kendi gvenlik glerinin Srbistan'a girerek katilleri yakalamasn istedi. Bu istei Srbistan reddetti. Bunun zerine 28 Temmuzda AvusturyaMacaristan, Srbistan'a sava ilan etti. Rusya, Balkanlarda aleyhine gelien bu durum karsnda sessiz kalmad ve o da hazrlklara balad. Bala Avusturya-Macaristan' Rusya karsnda yalnz brakmamak isteyen Almanya, 1 Austosta Rusya'ya sava ilan etti. Bu frsatlar deerlendirmek isteyen, kendisine kar

24

hazrlanan Fransa'y susturmak iin Almanya, bu devlete de 3 Austos'ta sava at ve ordular Belika zerinden Fransa'ya yrmeye balad. Belika ise ngiltere'nin de aralarnda bulunduu byk devletlerce 1839 ylnda yansz kabul edilmiti. Almanlar bu antlamay bozuyorlad. Bu olay ngiltere'yi harekete geirdi. 4 Austos'ta da ngiltere Almanya'ya sava atn bildirdi. Almanya'nn Rusya, Fransa ve ngiltere'ye at savalara 12 Austos'a kadar Avusturya-Macaristan da katld. Bylece o zamana kadar grlmemi bir gruplama iinde byk devletler birbirlerine girdiler. Almanya ile Avusturya-Macaristan'n oluturduu grup "ttifak (balama) Devletleri", dierlerinin oluturduklar grup ise "Anlama (tilaf) Devletleri" adyla anlyordu. Sava sadece Avrupa ile snrl da kalmad. Denizar lkelerde Alman smrgelerine da yaylarak dnya haritasnn byk bir blm zerinde gemeye balad. Ama savan asl arlk noktas ilknce Almanya'nn Bat ve Dou cephelerindeydi. Savan Gelimesi Avrupa Cepheleri Almanlar daha nce, 1871'de, Prusya ordularnn yldrm harekat ile birka haftada Fransa'y igal edeceklerini umuyorlard. Ama bu kez byk zorluklarla Belika'y atktan sonra, uzun Fransz snrnda grlmemi bir direnile karlatlar. Bat cephesinde bylece ypratc ve sonuca gtrmeyen bir siper sava balad. Almanlar, burada Fransz ve ngilizlere kar byk birlikler tutmak zorunda kaldlar. Ayrca, sava ncesi Almanya'nn bala olan, ama sava balaynca yanszln ilan eden talya, bir sre sonra grubunu deitirdi ve Anlama devletlerine katld. Bylece sava Avusturya-Macaristan ordularnn Kuzey talya'ya da yaylmalar sonucunu dourdu ve cepheler iyice geniledi. Buna karlk Avrupa'nn dousunda Almanlarla Avusturyallar Ruslara kar byk baarlar kazanyorlard. yle ki Rus ar ordularnn komutasn dorudan doruya yklenmek zorunluluunda kalmt. Bylece Avrupa'nn dousunda sava Balama (ttifak) grubunun stnl ile sryordu. Osmanl Devletinin Savaa Girii Sava patlak verdii zaman ibanda bulunan Osmanl Hkmeti, bu byk felaketin dnda kalma kararn vermiti. tilaf (Anlama) devletleri de Osmanl mparatorluu'nun savaa girmesini istemiyorlard. Bu savaa Osmanllarn, Ruslarla birlikte girmesi olas deildi. Bundan dolay tilaf devletleri, Osmanllarn hi olmazsa yansz kalmalarn salayarak kendi karlarndaki cephelerin genilemesini nlemek istiyorlard. Hatta bu uurda gizli grmelerle Osmanllara baz dnler vermeyi bile ykmlenebileceklerini bildiriyorlard. ttihatlarn Hkmetinde zellikle sivil kanada mensup olanlarn istekleri de yansz kalmakt. Ama, mparatorluun kaderinde en byk rol yklenmi olan Enver Paa hi de byle dnmyordu. Ona gre savaa Almanlarn yannda girmek, mparatorluun kurtulmas iin son anst. Enver Paa, sava Almanlarn kazanacana inanmt. Eer onlarn yannda yer alnrsa, pek ok konuda nemli karlar salanabilirdi:lknce Balkan savalarnda uradmz yitikler giderilirdi... Almanlar Ruslar naslsa kerteceklerdi. Bylece Kafkaslardaki Trkler bamszlaacak ve oradan Ortaasya'da yaayan Trklere ulap byk bir Turan mparatorluu kurmak olana doacakt. Yine, sava kazananlar arasnda yer alnca bundan pek ok ekonomik karlar da elde edilecekti. Enver Paann bu dncelerini pek kimse bilmiyordu. Ancak o, Almanlarla srekli gizli ilikiler iindeydi. Hatta savan patlak verdii gnlerde, Almanlarla gizli bir balama antlamas bile imzalamt (2 Austos 1914). Hkmetin ounluu yanszlk ilkesine sk skya sarlmt. Hatta Osmanl Hkmeti, Eyll banda kapitlasyonlar kaldrdn ilan etmiti.Bu gerekten cesurca verilmi bir karard. tilaf devletleri bu karardan honut kalmam olsalar bile, Osmanllarn yanszln bozmamak iin seslerini kartmadlar. Hatta bu karar bir lde onayladklarn sezdirip Osmanl politikasn kendi ynlerinde deitirme umudu bile gttler. Almanlar Bat cephesinde mhlanp kalmlard. Douda Ruslara kar baarlar gsteriyorlarsa da bu onlara ok byk kuvvetlerini orada tutmalarna mal oluyordu. Savan bir an nce bitirilmesi iin Anlama (tilaf) devletlerinin glerini blmeli, cepheleri geniletmeliydi. Bunun iin en gzel are, Osmanl Devletinin yanlarnda savaa girip sava alannn geniletilmesiydi. Almanlar, Trkn kanyla kendi karlarna bir an nce ulamak istiyorlard. Onlarn, bir baka hesab daha vard: Bu nitenin ba taraflarnda da sylediimiz gibi, Halife de saylan Osmanl Padiahnn bu konumunun gerek niteliini bilmediklerinden, ilan edilecek bir "kutsal cihat" sonucu ngiliz ve Fransz smrgelerindeki milyonlarca Mslmann bu arya uyup ayaklanacaklarn sanyorlard.

25

Enver Paann hayallerini ustaca kullanan Almanlar sonunda, Osmanl Devletinin savaa girmesini saladlar. Bu bilinen olay bir kez daha ksaca anmsamakta yarar vardr: Sava balaynca, Alman donanmas Akdeniz'de de harekata balamt. ki Alman sava gemisi (Goeben ve Breslau) ngiliz-Fransz donanmas nnden kamlar ve snacak yer olarak yansz Osmanl Devletini bulmulard. 11 Austosta Boazlar geip stanbul'a gelen bu iki gemiyi tilaf donanmas yakalayamad. Osmanl Devleti yansz olduu iin savaanlar onun topraklarna giremezlerdi. Bu durumda Osmanl Hkmeti u ilerden birini yapmak zorundayd: Ya bu iki gemiyi kara sularna kabul etmeyip geriye yollayacakt veya onlarn snmalarna izin verince, mrettebatn gz altna alp, gemileri de sava bitinceye kadar kmldamaz durumda tutacakt. Ama Osmanl Hkmeti -Almanlarn da kkrtmasyla- byle yapmad. Bu iki gemiyi satn aldn bildirdi. Bu da bir zm yoluydu. Ama Osmanl Hkmeti yanszlk kuralna ters den bir hareket yapt. Gemilerin mrettebatn "Osmanl hizmetine" aldn ilan etti. Filo komutan Amiral Souchon "Suon Paa" oldu. Bu yaplan hi de doru bir i deildi, ama Enver Paa ile Alman Genelkurmay arasndaki gizli plann bir parasyd. Nitekim bu gemiler 28-29 Ekim 1914 gecesi Enver Paann gizli bir buyruu ile Karadeniz'e alp Rus limanlarn bombardman etmeye baladlar. Osmanl Hkmetinin pek ok yesi bu olay ancak baladktan sonra rendi. Ama artk "Bakomutan Vekili" sann da alm olan Enver Paann iradesine kar gelmek mmkn deildi. Btn egemenlik gcnn padiahta topland Osmanl Devletinde bakomutan da doal olarak padiaht. Saraya damat da olan Enver Paa imdi "padiahn bakomutanlk yetkisini" bakumandan vekili olarak kullanyordu. Bylece Enver Paann hem askeri hem de siyasal gc dorua erimiti. Anlama devletleri pepee Osmanl mparatorluu'na sava ilan etmeye baladlar. Osmanllarn yansz kalarak ilerini kolaylatrmas abalar suya dmt. imdi sava Almanlarn yararna geliebilirdi. Osmanl lkesinde yeni cepheler ald. Trk ulusu bir hi nedeniyle kanl savan iinde buldu kendini. Artk drt yl sre ile ar ve zor bir dnem iine girilmiti. Osmanl lkesinde Alan Cepheler Sava Osmanl lkesine sraynca, balca aadaki cepheler kuruldu ve kanl arpmalar sonucu kapand. Dou Cephesi Osmanl Devleti savaa girer girmez, Douda byk bir Rus cephesi ald. Bu cephenin almasn her iki yan da istiyordu: Ruslar, Berlin Bar ile ellerine geirdikleri Dou Anadolu'daki Kars, Ardahan ve Batum'u ilerideki savalar iin bir hazrlk ss durumuna getirmilerdi. Osmanl Devletine hep sadk kalan ve refah iinde yaayan, ancak imdi Rus snrlar iinde kalan bir blm Ermeniyi, Kafkas Ermenistan' ile ibirlii iine sokmulard. Bylece bir "Ermeni Sorunu" balamt. Rus etkisiyle militanlaan bu Ermeniler, yzlerce yl bar iinde yaayan dier Ermenilerin bir blmn de etkilemilerdi. Bylece daha 19.yzyl sonlarnda Anadolu'nun birka yerinde ufak apl Ermeni hareketleri grlmse de genellikle saduyu sahibi olan bu yurttalarmz kkrtmalara kaplmamlard. Ama imdi Rusya ile Osmanl Devleti arasnda sava balaynca, Rusya blmnde kalan Ermeniler silahlandrlm ve arlk ordusu iinde Trklere kar kullanlacak nemli bir g durumuna gelmilerdi. imdi bu askeri gle Ruslar, Dou Anadolu'daki dier illeri el erine geirmeyi ve imkan bulurlarsa balaklar olan ngilizlerden nce Basra Krfezine inmeyi dnyorlard. Enver Paa ise ani bir basknla bu Rus glerini datp, ilknce Kars, Ardahan ve Batum'u kurtaracan hesaplyordu. Ardndan Osmanl birlikleri Gney Kafkasya'ya girip oradaki Mslmanlar Ruslara ve Ermenilere kar ayaklandracaklard. Buralar da ele geirdikten sonra Turan yolu alm olacakt. 1914 yl sonbaharnda Ruslar Sarkam evresinde ynak yapmaya baladlar ve ileri harekete getiler. Bu srada banda Enver Paann bulunduu Osmanl kar saldrs ile karlatlar. Enver Paa nceleri baar kazanmt. Ama ok acele hazrlanan bu saldrda k koullar dikkate alnmamt. Souk, yolsuzluk, hastalk ve beslenme zorluklar Trk askerine Ruslarn veremedii zararlar getirmi ve 100 bine yakn gencimiz Allahuekber dalarnda donarak ehit dmlerdi. Bu byk baarszlk, Enver Paann iyi bir asker olmadnn tam bir kant idi. Bylece daha savan ilk aylarnda en seme yz bin kadar askerimizi yitirmitik. Kafkas cephesi bylece 1915 yl sonbaharna kadar sessiz kald. Ama bu arada Rus ajanlar Osmanl topraklarnda kalan Ermenileri byk lde ayaklandrmaya baladlar. Elinde kalan topraklar

26

korumak zorunda bulunan Trk ordusu iin bu hareketler tam bir "arkadan hanerleme" saylrd. Hkmet bu amala, ayaklanma blgelerinde yaayan Ermenileri Lbnan'a, zorunlu iskana gnderdi. Dou Anadolu'nun o gnk koullar iinde birok Ermeni -oralarda yaayan pek ok Trk gibi- eitli zorluklarla kar karya kaldlar. Bu Ermeniler arasnda salkl kalabilenler Suriye'ye ular ulamaz, orann komutan ve ayn zamanda Bahriye Nazr, ttihat ve Terakki'nin Enver Paadan sonraki en gl askeri nderi olan Cemal paa tarafndan sevecenlikle karlanp, Lbnan'n eitli yerlerinde iskan edildiler. Eer Osmanl Hkmetinde bir Ermeni krm niyeti olsa idi, Cemal Paa bu insancl harekette bulunabilir miydi? Bu olaylar cereyan ederken, karlarnda artk dzenli Osmanl birliklerinin ok azaldn anlayan Ruslar, 1915 yl yaz aylarnda yine saldrya getiler. Ruslar 1916 yl balarnda Erzurum nlerine geldiler. O yln ubat aynda Erzurum ve Mu, 3 Martta Bitlis, 19 Nisanda Trabzon ve 25 Temmuzda da Erzincan Ruslar tarafndan igal edildi. Ruslar Dou Avrupa cephesinde Almanlar ve Avusturyallar nnde ezilircesine yenilirken, tek baarlarn Dou Anadolu'da kazandlar. Rus htilali ve Dou Cephesinin Kapanmas 1917 yl sonbaharnda Rusya'da ihtilal kt. ar tarafndan srgne gnderilen Lenin'in ihtilali hazrlamak zere Almanlarca gizlice Rusya'ya yollanlmas nemlidir. Savatan bezmi ve ar ynetiminin basksndan bunalm olan Rus halk ayakland. lk ayaklanmada Lenin deil, Sosyal Demokratlar baar kazanmlard. Yzlerce yllk arlk ykld. Yeni bir rejim kuruldu. Ama bu rejim Rus halknn beklentilerini yerine getirmedi;savaa devam karar verdi. Ruslar Almanlar karsnda yeniden ok ar yenilgilere uraynca, Lenin kesin olarak devreye girdi. Sosyal Demokratlar devrildiler. Yeni kurulan rejim savatan hemen ekildi; Almanya ve balaklaryla 3 Mart 1918 tarihinde Brest-Litovsk Bar Antlamas imzaland. Ruslar bu bar ile btn Dou Cephesini kapattlar. Almanlar Doudaki birliklerini Batya kaydrdlar. Bizim amzdan bu Bar Antlamasnn balca hkmleri unlardr: Ruslar 1878 Berlin Bar ile bizden aldklar Kars, Ardahan ve Batum'u geri veriyorlard. Ruslar Kafkaslar da boaltmlard. Bylece bizim iin Kafkasya yolu ald. Birliklerimiz Kafkaslar ap Bak'ye kadar geldiler. Ama Hazar petrollerinde gz olan "dostumuz" Almanlar oraya bizden nce varmlard. Bu nedenle, dostumuzla aramz alyordu. Fakat bir sre sonra asl sava Balama grubunun tam bir hezimeti ile bitince, buralar boaltld. Osmanl birlikleri ok gerilere, Erzurum nlerine kadar ekilmek zorunda kaldlar. Bu olay, Dou Anadolu'nun tarihine yeni bir kara dnem getiriyordu. anakkale Cephesi Rusya daha sava balamadan byk bir siyasal, toplumsal ve ekonomik bunalm iine girmiti. Bunun Rus tarihinin derinliklerinden gelen pek ok nedenleri vardr. Yayld olaanst geni alanlara, hkm altna ald pek ok ulusa ramen, arlk rejimi siyasal koullar bakmndan Yeniaa bile geememiti. Bu nedenle, Birinci Dnya Savana girilmesi arlk rejimi iin bir tehlike oluturacakt. yle de oldu. Alman ve Avusturya ordularna ardarda yenilen Ruslarda direnme gc azalyordu. Ekonomi iyice gerilemiti. Ordu pek ok eksiklikler iinde idi. Rusya'nn bu durumu Anlama devletlerini ok rahatsz ediyordu. Rusya'ya yle bir yardm ulatrlmalyd ki, bu yolla hem balaklar olan bu devlet rahat bir nefes alsn, hem de Almanya'nn balarna sard Osmanl Devleti kp savatan ekilsin. Rusya'ya yardm ancak anakkale ve stanbul Boazlar zerinden ulatrlabilirdi. Boazlar ele geirmeyi Savan nderliini yapan ngilizler ok kolay bir i olarak gryorlard. Ellerinde yle gl bir donanma vard ki, bunun karsnda Boazlardaki Trk birliklerinin dayanmas imkanszd. Boazlar ele geirilince elbette stanbul da decek, Osmanl Devleti tarihe karacakt. Bylece hem Rusya'ya yardm akp tehlikeye den rejim glendirilecek, hem Osmanl Devleti ortadan kaldrlp Almanlarn harekat alan daraltlacak, hem de Rusya'ya Osmanl lkesinden verilecek paylarla bu devletin daha da glenmesi salanacakt. Szn ksas, sava bitecekti. ngilizlerle Franszlar bu ana dnceyi uygulamaya sokmak iin en ufak ayrntlara kadar hazrlandlar. lknce anakkale Boaz ele geirilecekti. Ondan sonras kolayd. Bu Boaz ele geince oraya yerleecek byk kuvvetler stanbul'un alnmasn birka hafta iinde salayacaklard. ngiliz ve Fransz hkmetleri hazrlklarn var gleri ile hzlandrdlar ve o zamana kadar ei grlmemi byklkte bir donanma hazrladlar. Bu donanma 19 ubattan (1915) itibaren Kumkale ve Seddlbahir mstahkem mevkilerini (berkitimlerini) ok ar bir bombardmana tuttu. Bombardman bir ay kadar srd. Artk Trk mevzilerinin tamamen sustuunu sanan dman gemileri 18 Mart 1915'te anakkale Boazndan rahata geeceklerini dndler. Ama bir gece nce minik gemi "Nusret"in dedii maynlar ve sustuu sanlan Trk topusunun aman vermez atei karsnda alt byk ve zamann en modern sava gemisini yitirince geri

27

ekildiler. anakkale Boazn sadece donanma gcyle gemenin imkansz olduu anlalmt. Bunun zerine ilknce Gelibolu Yarmadasn igal edip orada iyice tutunduktan sonra Boaza rahata hakim olmay hedeflediler. 25 Nisanda o gne kadar tarihin grd en byk karma hareketi balad. On binlerce ngiliz ve Anzak askeri dalgalar halinde karaya kyorlard. Franszlar da Kumkale'ye ayak basmlard. Osmanl ordusuna silah ve cephane yardmnn yaplmas iin Almanya ile arasnda bir ulam imkan salanmalyd. Bu ise ancak Bulgaristan'n da savaa katlmas -veya saf d edilmesiyle- mmknd. Bulgarlar Almanlarla savamaktansa anlamay yelediler. Fakat Anlama devletleri buna engel olmak iin ellerinden geleni yapyorlard. Osmanl Ordusu kendi imkanlaryla anakkale'yi savunmaya balad. Akllara durgunluk veren kahramanlk destanlar yazld. 1915 ylnda ngilizlerin giritikleri bir byk evirme hareketi de Mustafa Kemal Beyin Anafartalardaki zamannda mdahalesi ile nlendi. Bundan sonra iki taraf arasnda ypratc bir siper sava balad. 1915 yl Ekim aynda, zaten sava bandan beri sempatisi Almanya yannda olan Bulgaristan da savaa girdi. Bulgarlar buna raz edebilmek iin, Edirne'nin karsndaki Dimetoka'y onlara brakmak zorunda kalmtk. Bylece bu gzel yurt paras da, bu kez kendi rzamzla,elimizden kt. Bulgaristan'n da Balama grubu yannda savaa katlmasyla Almanya ile Osmanl Devleti arasndaki yol alm oldu. Alman malzemesi yurdumuza akmaya balad. Bunun zerine ngilizler byk umut baladklar anakkale projesinden tamamen vazgetiler 9 Ocak 1916'da son birliklerini de gizlice gemilere bindirip anakkale'yi boalttlar. Bylece iki yana yarm milyona yakn insan yitiine mal olan bu mcadele Trk askerinin tek bana, hi yardmsz en byk donanmay ve en gl ordular yenebileceini gsterdi; yeter ki iyi ynetilsin. Bu zaferin pek ok sonucu oldu:stanbul kurtuldu ve savan hemen bitmesi umutlar suya dt. Rusya'ya yardm imkanszlat. htilalin bir nedeni de anakkale baarszl dolays ile dostlarnn yardmndan ar Hkmetinin yoksun kalmasdr. Irak, Kanal ve Filistin Cepheleri Osmanl Devletinin savaa giriiyle genileyen cephelerde ngilizleri en fazla kaygya dren Irak ve Filistin'de yaplmas olas arpmalard. Byk Alman yardm ile bu blgelerdeki stnln pekitiren Osmanllar, Basra Krfezini Alman donanmasna aabilirler ve Msr'a geerek Svey Kanaln tmyle denetimlerine alma imkan bulabilirlerdi. Bu nedenle hem Irak, hem de Filistin'de ngilizlerle kanl savalar cereyan etti. ngilizlerin hesaplayamadklar, ama kendi ynlerinden olumlu bir olay vard:Almanlar bu cephelere byk birlikler gndermek imkanndan yoksundular. Alman yardm sadece malzeme, komutan ve teknik adamlarla snrl idi. Bu durumda Arap lkelerini savunmak grevi Trk askerinin omuzlarna binmiti. ngilizleri Araplar bir dman olarak da kabul etmiyorlard. ngilizler mthi bir propoganda etkinlii ile, Arap ulusuluunu Trklere kar yeniden uyandrmlard. Osmanl halifesinin ilan ettii "Kutsal Cihat"n, slamiyetle hibir ilgisi olmadn, tam tersine bu yolla Arap halknn Alman tutsa haline getirilecei dncesi ileniyor ve yzlerce yl Araplar kendilerinden de stn sayarak onlara her trl ayrcal tanyan Trkler en byk dman olarak tantlyordu. ngilizler zellikle Peygamber soyundan gelen Haimiler ile dier nemli Arap ailelerini, bamszlk szyle kendi yanlarna ekiyorlard. te Birinci Dnya Savanda Arap lkelerindeki cephelerde d dman ngilizlerdi; ama Araplar da Osmanl ordusuna kar her trl akl almaz hainlikleri yaparak i dman grevini yerine getiriyorlard. yle ki,ngilizler bu yolla Trk askeri ile Araplar kar karya getirerek yitiklerini ok azaltmlard. Irak Cephesi Savan ilk yllarnda Osmanl kuvvetleri Irak'a kartma yapan ngilizlere kar baarl muharebeler vermilerdi. Badat'a kadar ilerleyen ngilizlere byk zveri ile direnen Trkler 1915 Ekim aynda Ktesifon'da onlar yenerek geri ekilmeye zorlamlardr. Dman ekildii Kutlamare'de byk bir yenilgiye uratan Trk birlikleri General Townshend ile 13 bin kiilik kolordusunu tutsak alarak Irak cephesinde byk bir stnlk kurmutur. Ama bu ar yenilgiden dersler kartan ngilizler Basra Limann askeri harekat iin genileterek buraya byk sayda birlikler kartmlar ve tekrar kuzeye doru ilerlemeye balamlardr. Bu ok stn glere yaplan saldr karsnda donatm bakmndan da son derece yetersiz olan Osmanl ordusu, elde ettii mevzilerden ekilip Badat' kesin olarak ngilizlere brakt. Bundan sonra ngilizler Irak'n kuzeyine kadar ilerleyip bu cephenin kapanmasn salamlardr. Kanal ve Filistin Cepheleri ngilizler, yukarda anlattmz kukularnda haklydlar. Almanlar Filistinde bulunan Osmanl birlikerini glendirip, onlar Svey Kanal zerine bir saldrya ynlendirmek istiyorlard. Bylece Kanaln her iki kysna egemen olunacak ve oradan da Msr'a aklacakt.Bu projenin gereklemesi ngiltere'nin Hindistan ile olan ulamnn tamamen kesilmesi demekti. Ama kat zerindeki bu plan gerekletirmek ok zordu.

28

Zira Trk birliklerini glendirecek Alman kuvvetlerinin gelmesi mmkn deildi. Her bakmdan donanmsz, bedence gszlemi, ayrca Mekke erifi Hseyin'in kkrtt Araplarn hainlikleriyle de kar karya kalan Ordumuzun bylesine byk bir askeri harekat gerekletirmek iin imkanlar yok gibiydi. Buna karlk Msr'daki ngiliz ordusu her bakmdan glyd. Bu koullar altnda Cemal Paa komutasndaki birliklerimizin Svey Kanaln ele geirme giriimleri 1915 ylndaki btn abalara ramen baarsz kalmtr. Birliklerimiz Araplarn da verdirdii yitiklerle iyice zayflaynca ngilizler Filistin'e ilerlediler. 1918 ylna kadar direnen Trkler, 400 bin kiilik byk bir ngiliz ordusu karsnda derme atma bir durum alm, 40 bin askerlik bir gle kar koyma imkann yitirmilerdi. ngilizler Suriye ilerinde ilerlemeye baladlar. Mustafa Kemal Paa komutasndaki birliklerimiz ngilizleri bugnk Suriye snrnda bir sre tutabildi. Bu srada Atekes imza edildi ve sava bitti. Almanlarla Avusturyallarn yardmlarna karlk olmak zere sava srasnda tam mevcutlu bir kolordu, Almanlarla Avusturya-Macaristan ordularnn Ruslara kar savalan Galiya cephesine gnderilmiti. Bu birliklerimiz Galiya'da Ruslara kar baarl savalar vermitir. Savan Bitii Almanya, sava ksa bir sre iinde bitirebileceini hesaplamt. Ama denizlere egemen olan ve smrgelerinden ok bol hammadde ve askersalama imkanna sahip ngiltere'nin bu konumunu ok fazla ciddiye almamt. Fransa hemen kertilir ve ardnda Osmanl Devleti cepheleri dolays ile ngiliz kuvvetleri blnrse sava abuk bitiverirdi. Ama Almanlarn bu hesab tutmad. Her eyden nce Franszlar, ngilizlerin de yardm ile, Almanlar Bat cephesine mhladlar. Osmanl Devletinin savaa girii sadece Rusya'nn kne yol at. anakkale'de arzu ettikleri hedefe ulaamayan Anlama devletleri ar bir yenilgi sonucunda Rusya'ya yardm ulatramadlar ve bildiiniz gibi orada ihtilal kt ve bu devlet savatan ekildi. Rusya'nn savatan ekilmesiyle kapanan Dou Cephesi Almanya'ya umulan rahatl salayamamtr. nk, Anlama Devletleri imdi Yunanistan' yanlarna katp orada da bir cephe amlard. Irak ve Filistin cephelerinde yalnz braklan Trk askerleri de ekilmek zorunda kalyorlard. Denizlere kapal olan Alman ekonomisi bu uzayan savan ekonomik gcn tek bana zerinde tad iin artk dayanamaz bir duruma gelmeye balamt. Bunun zerine, daha Dou cephesi kapanmadan ngiltere'ye durup dinlenmeden yardm tayan gemileri batrarak dmanlarn bu yolla zayflatmaya altlar. Bunun iin de "denizalt" denilen, o gnler iin korkun saylacak bir silah buldular. Kurduklar byk bir denizalt filosu ile ngiltere ile Fransa'ya durup dinlenmeden malzeme tayan gemileri batrmaya baladlar. Batrlanlar arasnda, savata yansz kalan Amerikallarn da gemileri bulunuyordu. Hatta zaman zaman ilerinde yolcu tayan Amerikan gemileri yanllkla da olsa batrlyordu. Amerikan ulusu iin bu duruma katlanmak imkanszd. Bir aralk Amerikallarn tepkisinden rken Almanlar denizalt savana ara verdiler. Ama bu, kar grubun iyice glenmesine yol anca, btn uyarlara ramen tekrar bu yola bavurdular. Yine susuz sivilleri tayan Amerikan gemileri batrlmaya baland. Bunun zerine, zaten savan bandan beri Anlama grubuna sempati besleyen Amerika Birleik devletleri 1917 yl Nisan aynda Balama devletlerine sava at. Bunu, gruba karlar ile bal bulunan pek ok devlet izledi. Bunlarn ou eylemsel olarak savaa katlmasa bile, imdi drt devletten oluan Balama grubunun karsna hemen hemen btn dnya dikilmiti. Amerika Birleik Devletleri 19.yzylda bir dizi bunalm geirmi, sonunda byk bir g olarak dnya dengesindeki yerini alma yolunu tutmutu. Ama ilkesi "Amerika ktas dndaki ilere karmamakt". imdi, savaa girince bu ilke bozulmu oldu ve bu devlet dnya politikasndaki arln yava yava duyurmaya balad. Son derece iyi donatlm, din bir Amerikan ordusu Bat Avrupa cephelerine katlnca savan gidii deiti. Bu arada Dou cephesinin kapanmas da ie yaramad. Zira Amerikan ordusu Bat cephesindeki durgunlua son vermiti. Almanya'nn iki byk balandan hibir umut yoktu: AvusturyaMacaristan mparatorluunda yaayan eitli uluslar ayaklanma eilimleri iine girmilerdi. Osmanl ordusu ise ancak Alman yardm ile ayakta durabiliyordu. Alman ekonomisi ise tkenme noktasna gelmiti. Bu arada bar iin gizli grmeler balamt; ama iki taraf da anlaamyordu. Savaa girdikten bir sre sonra Amerikan Cumhurbakan Wilson (kendisi nl bir devletler hukuku profesrdr) dnya zerinde bir daha sava kmamas ve nsanolu'nun kesin bir bar dnemine geebilmesi iin gerekli grd koullar aklamt. "Wilson lkeleri" adyla nlenen bu koullara gre, savatan sonra hibir devlet, sava kazansa

29

da toprak kazanc salamayacak, baka devletlerin egemenlii altnda yaayan uluslara kendi geleceklerini kurma imkan verilecekti. Yenenler, yendikleri lkelerden sava tazminat almayacaklar; btn bu ileri dzenleyecek uluslararas bir rgt de kurulacakt. Bu ilkeleri, Amerikan yardmndan yoksun kalmak istemeyen ngiltere ve Fransa tand. yice zor duruma den Almanya ile balaklar da Wilson'un dncelerini kabul edilebilir buldular. Almanya iinde de ayaklanmalar kmaya balamt. Balama devletleri iin sava srdrmek imkan kalmamt. Anlama devletleri ile ilk brakmay Bulgaristan imzalad ve savatan ekildi (29 Eyll 1918). Bylece Almanya ile Osmanl Devleti arasndaki balant kesildi ve para buuk gelen Alman yardmnn Trklere ulamas imkan tamamen yokoldu. Bu nedenle ikinci brakmay Osmanllar imzaladlar (30 Ekim 1918). nc olarak Avusturya- Macaristan mparatorluu 3 Kasm 1918'de savatan ekildi. Son brakma anlamasn da 11 Kasm 1918'de Almanya imzalad. Bylece drt yl sren kanl ve byk ilk dnya sava bitmiti. Siyasal sonularn bir sonraki nitede greceimiz bu savan nsanla verdii aclar u rakamlar en arpc biimde gstermektedir:Drt yl iinde savata 10 milyon kii lm ve 20 milyon insan da yaralanmt. Ekonomik bakmdan da tam bir ykm olan bu savata 732 milyar mark dorudan doruya askeri harcamalara gitmitir. Ayrca dolayl olarak yitirilen ekonomik deerler de 606 milyar mark olarak hesaplanmaktadr. Bu deerleri gnmzn para kuru ile hesaplarsanz drt yl iinde ne kadar korkun bir ekonomik felaketin yaandn anlarsnz. Bu ykmdan yalnz yenilen deil, yenen devletler de paylarn almlard. Onlar da ar toplumsal ve ekonomik bunalmlara dtler. OSMANLI DEVLET'NN PARALANMAYA BALAMASI VE BUNA LK TEPKLER -4 GR Dnyada Sava Sonu Deien Siyasal Yap Birinci Dnya Sava korkun, insan ve ekonomi yitikleri yannda ok nemli siyasal deiikliklere de neden oldu. Sava sonunda, tarihte ok byk roller oynam drt imparatorluk ortadan kalkt. ken mparatorluklar: Bunlardan birincisi Rus arl idi. Bildiiniz gibi daha sava srasnda yklan bu byk imparatorluk, iindeki nemli siyasal ve toplumsal deiikliklerle yeni bir yap alm ve tarihteki ilk sosyalist devlet kurulmutu. Bu yepyeni denemenin baarl bir sonu vermesi kolay olmamt. Rusya savatan ekildikten sonra, bu yeni rejimi kabul etmeyen eski balaklar bu lkede byk karklklar kartmlar, ayrca arlk rejiminin yandalar da bir direnme cephesi kurmulardr. Bylece tarihin en kanl i savalarndan biri patlak vermitir. Yeni kurulan rejim, bu i sava ok sert nlemlerle bastrmsa da iki yann verdii kurban says Rusya'nn sava srasnda urad yitiklerden ok daha fazladr ve milyonlarla ifade edilir. Rusya bu deiiklik srecini yaarken, Balama Devletleri grubunun nderi olan Alman mparatorluu da daha sava sona ermeden korkun i alkantlarla karlam, ordu blnm, sa ve sol eilimli gruplar ayaklanmlard. Btn bunlarn sonucunda Alman mparatoru II.Wilhelm yurdunu terk etti. Hemen ardndan da Almanya brakma imzalad. Bylece Alman mparatorluu da kmt. nemli bir siyasal boluk dodu ve kanl i didimelerden sonra Almanya'da cumhuriyet ilan edildi. Bu cumhuriyet ynetimi yenen devletlerle ar koullu bir bar antlamas imzalad (Versailles (Versay) Bar 28.6.1919). Bu antlama ile Almanya pek ok topran yitiriyor, yenenlerin baz bat blgelerini igal etmelerine gz yumuyor, "onarm bedeli" olarak ar mali ykmllkleri yerine getirmek zorunda kalyordu. Btn bu ar yitiklerden baka Almanya, sanayisini ve ordusunu snrlamak zorunda kalyordu. Btn bu ar hkmler Almanya'da ei grlmemi bir enflasyon ile issizlie yol at. Sonunda Almanya, bir rejim deiiklii geirerek Faizmin egemenlii altna dt. Yenikler arasnda yer alan ikinci byk mparatoruk "Avusturya-Macaristan" idi. ok uluslu yapsn yeri geldike anlattmz bu devlette, savan sonuna doru, bkknlk ve bezginlik alametleri grlmeye baland. mparatorlua bal pek ok ulus ayaklanma sreci iine girdi.Bu huzursuzluklar sonunda Avusturya-Macaristan Hkmeti yenilgiyi kabul ederek brakma imzalad.Birka gn sonra da mparator I.Karl tahtn brakt ve yurdunu terketti. Bylece imparatorluk paraland. Anlama devletleri Avusturya ve Macaristan ile ayr ayr bar antlamalar imzaladlar. Avusturya ile 10 Eyll 1919'da imzalanan St. Germain (Sen Jermen) Bar ile bu devlet ufak bir ke haline getirildi. Bu arada Avusturya'da cumhuriyet de ilan edilmiti. Macaristan ayr bir devlet oldu. Bu eski grkemli mparatorluun topraklarnda yeni bir "ekoslovakya" devleti kuruldu. Balkan Yarmadasnda oluturan Yugoslavya Krall da Avusturya'dan pek ok yer ald. Yine bir cumhuriyete dnen Macaristan ile de 4 Haziran 1920'de Trianon Bar

30

imzaland. Her iki bara gre, Orta Avrupa'nn haritas tamamen deimiti. Pek ok Macar, snrlar geniletilen Romanya'da kald. Avusturya'dan kopartlp talya'ya verilen blgelerde de nemli bir Avusturya aznl olutu. Yine ekoslovakya'nn da etnik yaps karmakark idi. Anlama devletleri 1815 ylnda bamszln yitirmi Polonya'y yeniden kurdular. Bu elbette hakszlklar iinde yaayan Polonya ulusu iin ok iyi bir sonutu; ama bu yeni devlete iinde Alman, Avusturyal, Macar gruplarn yaad pek ok toprak paras eklendi. Yenilenler arasnda yer alan Bulgaristan ise 27 Kasm 1919'da imzalad Neuilly (Nyi) Bar ile savatan kurtuldu. En az zarar bu devlet grmtr. Geri nemli toprak yitiklerine uruyordu; ama bunlar Bulgaristan'n ulusal btnln bozacak yerler deildi. Bu devlet ayrca ekonomik bakmdan da pek ar koullar altna konulmuyordu. avata yenilenler (belki Bulgaristan dnda) ok ar yitiklere uramlar, egemenlikleri belli llerde snrlanmt. Ama ne kadar ar olursa olsun, bu koullar, bu yenik uluslar ortadan kaldrmak gibi bir amaca ynelmemilerdi. Evet, bu uluslar ok ac ektiler, demokratik olmayan rejimlerin kklemesine yol atlar, ama yok edilmediler. Halbuki Birinci Dnya Savana katlan ve yenilen devletlerin en nemlilerinden olan Osmanl mparatorluu'nun bana gelenler korkuntu. Sava sonucunda tpk Rus, Alman ve Avusturya- Macaristan imparatorluklar gibi, Osmanl mparatorluu da ortadan kalkmt. Ama bu 1923'e kadar sren bir uzun zaman parasn kapsar. Ayrca, Osmanl Devleti'ni szde muhafaza etmek isteyen yenenler, btn mparatorluk lkesini, Trkl yok edecek derecede paralamay hedeflemilerdi. En ar atekes anlamas Trklerle imzalanm ve lke paralanma srecine sokulmutu. Ardndan yine bu paralanmay tam olarak onaylayan en ar bar (Sevr Bar, 10 Austos 1920) Osmanl Hkmetiyle imzalanmt. Bu bar aslnda 600 yllk grkemli bir devletin yok olu belgesiydi. Yenenlerin Durumu Ksaca u gerekleri belirtmekte de yarar vardr: Birinci Dnya Sava yenen devletlere de hibir yarar salamad. ngiltere ok ar bir ekonomik bunalma srklendi. Trk Kurtulu Savann da etkisiyle smrgelerini yitirmeye balad. Fransa, yine, ar ekonomik koullar nedeniyle byk bir demokrasi bunalmna dt. Yenenlerden talya ise, sanki yenilmi gibi bir durum ald. Ekonomik skntlar bu lkede ilk faist diktatrln domasna neden oldu. Sava, Anlama Devletlerine kesin olarak kazandran Amerika Birleik Devletleri de ar bir ekonomik bunalma urad ve bu sknt btn dnyay penesine ald. ken Son mparatorluk Ama, yukarda da ksaca belirttiimiz gibi, sava en ar koullarla bitiren Osmanl Devleti idi. Bu devlet, zaten sava ncesinde byk gler arasnda paralanma konusu edilmiti. Geen nitemizde "Osmanl Devleti savaa girmese idi de paralanacakt" yargmz bu dnceden domaktadr. Btn 19.yzyl, Osmanl Devleti zerinde reklenen "Dou Sorunu"nun Avrupa diplomasisine verdii ivme ile gemitir. yice gszleen bu devleti ortadan kaldrma planlar zaman zaman byk glerin urat belli bal sorunlardan biri olmutu. Hele Osmanl mparatorluu savaa girince bu paylamalar somut antlamalar halinde gerekleilmesine allan hedeflerin belgeleri oldular. Mondros Atekesi bu konudaki ilk sonutur. OSMANLI DEVLETN PAYLAMA ANTLAMALARI 18.yzyl bandan itibaren Osmanl mparatorluu k srecine girmitir. O yzyl, gcn gnden gne artran ve Osman varln Avrupa'da grmek istemeyen Batl gler ve ayr nedenlerle hasm olduumuz ran ile yaplan saysz savalarla doludur. Btn bu savalarda, Osmanl Devleti bir sre dayanm, ancak ardndan, yapsn yenileyemedii iin hzl bir k iine girmitir. Hele Fransz htilali sonucu doan ulusuluk akmlarnn bu k bir paralanma haline dntrmeye balad. te, 18. yzylda kendisinden bir lde ekinilen Osmanl mparatorluu 19. yzyla girildii zaman, artk kmesi her an beklenen bir durum almt. O yzyl, bu Devletin nasl paralanabilecei zerinde byk gler arasnda baz pazarlklarn yapld zamann balangcdr. Bu pazarlklar eitli kar atmalar halinde Birinci Dnya Savana kadar srd. Osmanl Devleti bu savaa girince, karmzdaki grubun sava sonu paralama planlar daha da somutlat. Bu nedenle okuduunuz bahsi iki alt balk altnda gzden geirmekte yarar vardr: Birinci Dnya Sava ncesi 19. yzyl banda ok ulusluluun verdii sorunlarla uraan Avusturya, Osmanl Devleti zerindeki dolaysz iddialarndan vazgemiti. Avusturya baz konularda, kendisi gibi ok uluslu bir devlet olan Osmanl mparatorluu'nu desteklemiti bile. Ancak, Balkanlar zerinde Rusya'y yalnz brakmak

31

Avusturya'nn iine gelmediinden buradaki sorunlar sz konusu olunca ufak baz paylar istemitir. Bu yolla Rusya karsnda Balkanlarda bir g oluturabilmek amacndayd. Zira Balkanlardaki slav akmlar kendi lkesine her zaman srayabilirdi. Ayn yzyl banda ran iyice gszlemi, Rusya ile ngiltere arasnda bir ortak nfuz lkesi durumunu almaya balamt. Bu bakmdan artk ran ile de bir anlamazlk gremiyoruz. Osmanllarn Akdeniz'deki tarihsel hasmlar Venedikliler de bamsz bir g deillerdi ve bir tehdit oluturmuyorlard. Bu durumda 19.yzyln sonlarna kadar Osmanl lkesini paralamak isteyen tek g Rusya idi. Zira Rusya, ancak Osmanl Devleti zerinden ak ve scak denizlere kabilirdi. kinci nitemizde belirtildii gibi bu ngiltere'nin iine gelmiyordu. ngiltere, Osmanl Devleti'nin Ruslarn eline gemesini istemiyordu. Ortadou'da ngiliz mparatorluu lkelerini biribirine balayan en nemli yol olan Osmanl topraklar Rusya gibi gl bir devletin eline gememeliydi. Osmanl lkesi zerinde kurulacak kk devletler de ngiltere'yi rahatsz ederdi. nk bunlar da mutlaka Rusya'nn nfuzu altna gireceklerdi. 19.yzyln en gl devleti ngiltere'yi bu konuda Rusya karsna almak istemezdi. Bu bakmdan eer Osmanl Devleti paralanacaksa bunun btn byk Avrupa devletlerince ortaklaa yaplmasn nermek zorundayd. Bylece Osmanl lkesine tek bana sahip kmak gibi bir niyeti olmadn ngilizlere kantlayp, o byk gc ikna etmek istiyordu. Ruslarn bu yzyl ortalarndaki tezi uydu:"Boaziinde hasta bir adam var; lm deinde. ld zaman byk bir miras brakacak. Bu miras imdiden anlaarak blelim." ngilizler bu dnceye iddetle kar kmlardr. Hatta 1853 ylnda Osmanl Devleti'ni paralama amacndan baka bir hedefi olmayan byk Osmanl-Rus Savana, Franszlarla birlikte ngilizler de bizim yanmzda katlmlardr. Bu devletlerin katlm ile Krm cephesine kayan arpmalar dolaysyla "Krm Sava" adn alan bu byk olay sonunda Ruslar yenilmiler ve 1856 ylnda Paris Barn imzalamak zorunda kalmlard. Paris Bar ile Franszlar ile ngilizler ve bu bara katlan dier byk Avrupa devletleri "Osmanl lkesinin btnln" gvence altna almlard. Osmanl Hkmeti de Islahat Fermanna dayanarak btn lkede dzeltimler yapacan bildiriyordu. imdi, Paris Barn imzalayanlar, "Islahat Ferman hkmlerinin uygulanp uygulanmadn saptamak iin" Osmanl Devleti'nin i ilerine karmaya baladlar. Bu srada Alman Birliini kurmak iin Rusya'nn desteine muhta olan Prusya, Osmanllara kar Rusya'y tuttu. Rusya'nn yansz kalmas ile Avusturya ve Fransa'y yenip Alman Birliini kuran Prusya'nn babakan Bismarck, daha nceki nitede de grdmz gibi, Rusya'y hep kollamak politikas gdyor, bu uurda gerekirse Osmanl Devleti zerinden dn vermeyi de gze alyordu. Berlin Bar ile Osmanl lkesinin Balkan Yarmadasna denk den blm byk lde paralanmt. Durumdan kukuya den ngiltere, artk her biri - Bulgaristan dnda- bamsz birer devlet olan eski Osmanl illerinin Rus nfuzu altna dmeye baladn gryordu. te 1878 tarihinden itibaren ngiltere, frsat karsa Osmanl lkesini Ruslara da brakmamak ve kendisi tarafndan ele geirilmesini salamak istemitir. Durumun farkna varan Rusya, Almanya ile Avusturya-Macaristan mparatorluuna yanaarak, 18 Haziran 1881 " mparator Antlamas" adyla nl szlemeyi imzalamlardr. Bylece artk Osmanl Devleti blme konusu olmaya balamt. Zira Bulgaristan'n Rus nfuz blgesi olduu kabul ediliyor ve bir sava karsa Boazlar Ruslarn igali onay gryordu. Bu birlemeye kar ngiltere sesini ykseltmekte gecikmedi. Rusya'ya hibir zaman inanmam Avusturya-Macaristan' ve byk devletler arasna yeni katlm talya'y yanna ekerek, 12 ve 16 Aralk 1887 gnleri bu devletlerle imzalad anlamalarla Osmanl Devleti'nin lkesini gvence altna almay yklendi. "Dou leri in l Birleme" denilen bu anlamann gizli hasmnn Rusya olduu kukusuzdu. Zira eer Osmanl Devleti nc bir baka gce kar savaa girerse, bu anlamay imza edenler Osmanl lkesinin diledikleri blgelerini igal edeceklerdi. Grlyor ki, Bismarck'n byk devletleri denge iinde tutma siyaseti zellikle Osmanl lkesi zerinden dn verilmekle yrtlyordu. Ama, daha nceki nitede grld gibi, Bismarck'n yeni, gen Alman mparatoru II.Wilhelm tarafndan i bandan uzaklatrlmas bu denge siyasetini bozdu. ngilizler imdi asl byk rakiplerinin Almanya olduunu anlamlard. Rusya gnden gne gszleiyordu. Almanya ile Rusya'y kar karya getirmek iin, gsz Rusya'ya Osmanl lkesi verilebilirdi. Bylece kacak

32

kavgadan en fazla ngilizler yarar salarlard. Bu nedenle Osmanl Devleti zerindeki geleneksel ngiliz siyaseti deiti. 8-9 Haziran 1908'de Reval'de, ngiliz Kral ile Rus ar (VII.Edward (Kral :1901-1910) ve II.Nikolay (arl:1894-1917)) bulutular. Bu grmede iki hkmdar Osmanl Devleti zerinde tam bir anlamaya vardlar. Aslnda resmi olarak sadece son derece tehlikeli bir durum alan Makedonya sorunu zerinde uyumulard. Ama iki devlet Osmanl lkesi zerinde ilk kez bylesine rahat pazarlk ediyorlard. Bu anlama ngiltere'nin Rusya'y Osmanl lkesi zerinde serbest brakt anlamna geliyordu. Nitekim Balkan Savalar da, bu anlamann verdii cesaretle Rusya'nn Balkanl devletleri rgtlemesi sonucunda patlak verdi. Birinci Dnya Savanda Birinci Dnya Sava baladktan ksa bir sre sonra ngiltere ve Fransa, Rusya'nn istei zerine sava sonu paylam projelerini hazrlamlar ve bunlar 14 Eyll 1914'te onaylamlard. Bu paylama gizli olmakla birlikte, Osmanl Devleti'ni iermiyordu. Bildiiniz gibi, Anlama Devletleri, Almanya'ya yaklaan Osmanl Devleti'nin kendi yanlarnda savaa katlmayacan kavramlard. Ama bu devlet hi olmazsa yansz kalmalyd. Bunu salamak iin, Osmanl Devleti zerindeki dnceleri -bir sre iin- dondurmular ve bu lkeyi paylama alanna sokmamlard. Anlama gizli de olsa duyulabilir ve bu Osmanl Devleti zerinde ters bir etki yapabilirdi. Ama olaylar beklenildii biimde gelimedi. Hepinizin bildii biimde, bir olup-bitti hazrlayan Enver Paa ile Almanlar, mparatorluu savaa soktular. Osmanl Devleti'nin sonunu getirecek sava balamt. anakkale savalarnda ilk Trk zaferinin kazanld gn, yani 18 Mart 1915'te Anlama Devletleri Osmanl mparatorluu'nu savatan sonra paylama plann imzalamlard. Bu paylama szlemesinde zellikle Rusya kayrlm ve stanbul ile Boazlar bata olmak zere pek ok yer onlara braklmtr. Ardndan talya'nn Anlama Devletleri yannda savaa katlmas 26 Nisan 1916 Londra Szlemesinin imzalanmasyla sonuland ve onlara da pay verildi. Ayn yln 16 Maysnda da Osmanl lkesindeki Arap topraklarnn ngiltere ile Fransa arasnda paylatrlmasn ngren nl Sykes-Picot Antlamas imzaland (Bu szlemeye onu hazrlayan diplomatlarn ad verilmitir). 18 Austos 1917 tarihinde bu antlamaya talya da girdi (Saint-Jean de Maurienne Antlamas). Bylece, Rusya'nn savatan ekilmesi tarihine kadar, Osmanl Devleti'nin kat zerinde paralanmas ii bitmiti. Bu anlamalarda devletlerin alacaklar paylar ylece zetleyebiliriz: Ruslarn Pay: Ruslara Dou Trakya'nn -yani bugn bizim snrlarmz iindeki Trakya'nn- yars veriliyordu. Buras Dou Trakya'nn dousu idi. Yani Midye-Enez izgisinin dousu. Ayrca Dou Trakya'nn en u noktas olan stanbul ile Marmara Denizinin gneyi, stanbul'un kar yakasndan Sakarya Irmana kadar uzanan blge de Ruslarnd. Bundan baka hem stanbul, hem de anakkale boazlar onlara veriliyordu. anakkale Boazn Ege'den gelecek tehlikelere kar kapatan mroz ile Bozcaada'y da alyorlard. Bylece Ruslarn ar Byk Petro zamanndan beri dledikleri hedefler gerekleecekti. Ruslar, dostlarnn bu armaanlarna kar onlara Boazlardan serbest gei hakk ile baz ekonomik kolaylklar salayacaklard. Ruslar ayrca Dou Anadolu'da da nemli blgeler alyorlar, buralar Dou Karadenize kadar uzanyordu. ngilizlerin Pay: ngilizlerin gz Ortadou'da, Basra krfezine alan blgelerdeydi. Bu nedenle bugnk Irak'n byk bir blm ile,oralar Batdan gelecek tehlikelere kar koruyacak rdn' alacaklard. Bylece yaam damarlarndan en nemlisi olan Hindistan yolundan baka Musul Petrolleri de onlarn eline geecekti. Franszlarn Pay: Franszlar Mersin'in dousundan balayarak btn ukurova'y ve Toros Dalarnn kuzeyinden Sivas'a kadar Anadolu'nun dou-orta kesimlerini alacaklard. Bundan baka skenderun'dan itibaren gneye inen ve iine Lbnan' alan sahil eridi Fransa'nn olacakt. Suriye ile Kuzey Irak'taki baz yerlerin koruyuculuu da Franszlara veriliyordu. talyanlarn Pay: Paylamaya sonradan katlan talyanlara btn Ege Blgesi ile, Akdeniz Blgesi'nin Silifke'ye kadar uzanan kesimi verilecekti. Ayrca Ege Blgesi'nin kuzeyinde Bursa'ya kadar uzanan yerler onlarn koruyuculuu altna konulacakt. 1917 sonbaharnda kan ikinci ihtilal ile Ruslarn savatan ekilmeleri ve Balama Devletleri ile BrestLitovsk Barn yapmalar bu paylama planlar zerinde fazla bir etki yapmad. Ruslar arlk dnemindeki btn antlamalar geersiz saymlard. Bunun zerine onlara verilmesi dnlen en nemli yer, yani Boazlar ile stanbul byk tartma ve ekime konusu olacakt. Buna yol amamak iin, sava bitince stanbul ve Boazlar zerinde Anlama Devletleri ortak bir ynetim kurmay kararlatrdlar. Dou

33

Anadolu'daki Rus pay ise ikiye ayrld. Bu blgenin gneyi ngiliz koruyuculuu altnda yar zerk bir duruma getirilecekti. Geriye kalan blm ise, arlk rejiminin devrilmesinden sonra Gney Kafkasya'da bamsz bir devlet olarak kurulmu bulunan Ermenistan'a verilecekti. Btn bu paylama blgelerinden geriye kalanlar ise Trklere braklacakt. Ama bu blgelerin stats ve tam snrlar yaplacak bar antlamas ile saptanacakt. Trkler savatan ekilip Atekes Anlamas iin dmanlarna bavurduklar zaman,onlarn gnllerinde yatan ite, yukardaki paylama projesini gerekletirmekti. lk adm Atekes Anlamas ile atlmalyd. MONDROS ATEKES ANLAMASI Atekes Kavram Savalarda uyulmas gerekli uluslararas kural ar vardr. Bu kural ar tarihin ilk zamanlarndan beri gelenekler halinde belirmi, nsanlk gelitike savaan taraflarn kendi karlar iin de dikkat etmeleri gereken hususlar olmulardr. Giderek 19.yzyl sonlarnda bu konular dzenleyen uluslararas antlamalarla bir "Sava Hukuku" domu ve "Devletler Genel Hukuku"nun nemli bir blm durumuna gelmitir. Btn bu abalardan ama, savalar mmkn olduu lde insanlk onuruna yakr biimde srdrmek ve bitirmektir. Savan ancak zorunlu, baka zm yolu bulunmad zaman bavurulmas gereken bir are olmas, sava srasnda taraflarn biribirlerine mmkn olduunca az zarar vermeleri, sivil halkn arpmalar dnda tutulmas, teslim olanlara insanca davranlmas gibi ilkeleri bu hukukun balca konular olarak kabul edebiliriz. Ama btn bu kurallara uymak, savaan taraflarn nsanlk duygularn kendiliklerinden uygulamaya kartmalaryla mmkndr. Ne yazktr ki bu uluslararas kural ara savaan yanlar ancak dilerlerse dikkat ederler. Bir savan genellikle yeneni ve yenileni bulunur. Yenen veya yenenler, elbette istedikleri hedefleri gerekletirmek hakkna sahiptirler. Ama gnmzde gelien insanlk duygular bu isteklerin ancak belli ller iinde gerekletirilmesini buyurur.Ancak kin, dmanlk, intikam gibi hrslarn tutsa olan yenenleri bu ller iinde tutmak ok gtr. Savata arpmalar srerken, zaman zaman geici olarak ya belli bir blgede savaan birlikler veya btn bir cephedeki ordular, ksa sreli bir anlama zerinde uyuabilirler. Bu anlamalar birka saati, bilemediniz bir-iki gn gemez. Ama, savaan taraflarn yarallarn ve llerini toplamak, baz ok gerekli ve iki yann da eit derecedeki ihtiyalarn gidermek gibi ilerdir. Bu ksa sre bitince arpmalar yine balar. Tarihin en kanl vurumalarnn getii anakkale muharebelerinde bile zaman zaman bu tr arpma aralar verilmitir. te arpmalarn bu trde ok ksa iin durdurulmasna "atekes" denilir. Savan sonucu artk belli olmutur. Bir yan yenilmitir; daha fazla arpacak gc kalmamtr. Bu durumda sava bitirmek en doru yoldur. Yenenler de hedeflerine ulamlarsa, onlarn sava srdrmeleri gereksizdir. Zira sava yenen ve yenilen iin de aslnda bir korkun yitikler yumadr. Sava, "bar kurularak" bitirilir. Yenen ve yenilenler dilerlerse bar grmelerine balarlar. Sonunda bir anlamaya varlabilir. Bu takdirde -elbette yenilenlerin zararna- bir bar antlamas imzalanr. Sava biter. Eer bu bar antlamas akllca yaplmsa kurulan bar srekli olur. Taraflar bar iin anlaamazlarsa, o takdirde arpmalar tekrar balar. Zira sava daha bitmemitir. te, bar grmelerinin salkl bir biimde gemesi iin, her trl silahl atmann bir sre durdurulmas, taraflarn yeni topraklar elde etmelerinin bir sre geciktirilmesi gerektir. arpmalar srerken bar grmelerinin salkl biimde yrtlmesi imkanszdr; zira bu srada yenilenler baarlar kazanmaya balayabilirler veya daha fazla ezilirler. Bar grmelerine balayabilmek iin daha geni kapsaml bir atekes zerinde taraflarn anlamas bir gelenektir. Baka bir deyile, silahlar belirsiz bir sre iin "terk" edilir. "Mtareke" szc bu kkten gelir; yani silahlar terk edilmektedir. Taraflar bar grmeleri srerken arpmayacaklardr. ki yan da bu "mtareke" anlamasnn imzaland tarihten itibaren arpmalar durdururlar ve olduklar yerde kalrlar. Atekes anlamalarnda yenen taraflar, yenilenlerin bar grmeleri srasnda arpmalarn durdurulmasndan yararlanarak glenmelerini nlemek isterler. Bu ,yenenlerin doal hakkdr. Aksi halde akttklar kan boa gidebilir; zira uzayan bar grmeleri srasnda yenilen taraf glenip, savaa tekrar balayabilir. Bunun iin, yenenler, atekes anlamalarna, yenilen yann askeri adan, deyim yerinde ise "kmldayamamasn" salayacak nlemler alrlar. Ama bundan ilerisi de normal bir atekes anlamasnda yaplamaz. Zira bar grmeleri bir yerden sonra pazarlk saylr. Sonunda nasl bir karara varlaca bilinmez.

34

Bazen yenilenler ylesine bitkin ve perian hale gelirler ki, yenenlere hibir kayt ve koul ileri srmeden "teslim" olurlar. Buna "kaytsz artsz teslim" denilir. Almanlarla Japonlar kinci Dnya Sava sonunda byle teslim oldular. Bu takdirde artk yenenler daha bar antlamas imzalanmadan dilediklerini yapabilirler. Normal atekes anlamalarnda ise karlkl bir sayg gzetilir. Yenilen de bir devlettir; devlet olma sfatyla bar yapacak ve onu uygulayacaktr. Bu bakmdan normal bir atekes anlamasn "kaytsz artsz teslim" ile kartrmamaldr. Zira, yukarda da belirtildii gibi, normal bir atekesin sonunda balayan bar grmeleri sonusuz kalrsa -sava hukuk asndan bitmedii iin- arpmalar yeniden balar. Kaytsz artsz teslimde ise byle bir durum yoktur. Mondros Atekes Anlamas Atekese Gidi ve Anlamann mzalanmas 1918 yl sonbahar banda zel ikle gney snrlarmzda askeri durum tam bir ar yenilgi durumunu almt. Anlama Devletlerinin Makedonya'da atklar son cephede ok skan ve igal edileceini anlayan Bulgaristan 26 Eyll 1918'de atekes istedi. Bylece Almanya ile Osmanl lkesi arasndaki yol da kapanyordu. Zaten artk kendine bile yetiemeyen ekonomisi ile Almanya'nn Osmanl ordusuna birka paralk askeri malzeme yollamas da tamamen olanaksz duruma gelmiti. Irak ve Suriye'de hzla ilerleyen ngilizleri durdurmak, artk imkansz denecek kadar zordu. Bu durumda, ttihat ve Terakki Partisi Hkmeti, Sadrazam Talat Paa'ya atekes iin giriimde bulunmak yetkisini verdi. Osmanl Hkmeti, Wilson lkeleri altnda bir atekesi imzalamaya hazr olduunu bildirdi. Yenilen bir devletin atekes isteyen bir hkmetinin babakan olarak Talat Paa istifa etti (8 Ekim). Bylece 1913 ylndan beri sren ttihat ve Terakki Partisi oligarisi de sona ermiti. Bu parti saygnln ok byk lde yitirmiti. Savan son ylnda padiah olan VI.Mehmet Vahdettin (V.Mehmet Reat'n lm zerine tahta kmtr. 4 Temmuz 1918) ttihat ve Terakki Partisinin byk kart idi. Bu nedenle artk bu kadronun siyasal iktidara gemesi mmkn deildi. Artk stanbul Hkmetleri ya ttihatlara tam anlamyla dman kesilmi kiilerce veya yanszl ile tannm baka siyasetilerce kurulacaklardr. Talat Paann yerine sadrazamla getirilen Tevfik Paa, svire aracl ile atekes iin bavuruyu yinelemi, ama olumlu bir cevap alamamtr. Zira ngilizler gneyde mmkn olduu kadar hzl ilerleyip, ele geirebileceklerince toprak elde etmek istiyorlard. Atekes imzasn baaramad iin grevden ayrlan Tevfik Paa yerine Ahmet zzet Paa sadrazam atand. Bu nl askerin uramalar sonucunda ve pek ok arabulucu devreye sokularak Anlama Devletleri atekes grmelerine raz edilmilerdir. ngilizler 23 Ekimde Osmanl Hkmetine, Limni Adasnn Mondros Limannda atekes grmelerinin yaplacan ve Anlama Devletleri adna ngiliz Amirali Calthorpe'nin yetkili olduu bildirilmitir. Bunun zerine Bahriye (Denizcilik) Bakan Rauf Bey (Orbay) bakanlndaki bir kurul hemen Mondros'a gnderilmitir. Osmanl delegeleri, Wilson ilkeleri altnda ortak bir metin zerinde uzlamaya varlacan sanyorlard. Fakat Anlama Devletleri delegesi, daha nceden hazrlam ve bir atekes anlamasndan ok kaytsz-artsz teslim belgesine benzeyen bir metni Osmanl kurulu nne koymutur. Bu metin zerinde Osmanl Temsil Kurulu yelerine ok snrl sz hakk tannmtr.Be gn sren grmeler sonunda 30 Ekim 1918 gn Osmanl Devleti ile Anlama Devletleri arasnda nl "Mondros Atekes Antlamas" imzaland. Bu atekes antlamas, neredeyse bir bar antlamas kadar kesin saylabilecek hkmler tayor ve yukarda aklamaya altmz normal atekes anlamalar ile hibir benzerlik gstermiyordu. 31 Ekim gn yrrle giren ve 25 maddelik bu ksa; ama ok nemli anlamann balca hkmleri ylece zetlenebilir: Mondros Atekes Anlamasnn erii Bu atekes antlamasnn en nemli hkmlerini u ayrm altnda toplayabiliriz: Osmanl Devleti'nin egemenlik haklarn ok byk lde snrlayan hkmler: Boazlar derhal alacak ve orada bulunan mstahkem mevkiler (berkitimler) igal edilecek; Anlama Devletleri gvenliklerini tehdit eden bir duruma derlerse Osmanl lkesinin diledikleri stratejik noktasn igal edebilecekler (nl 7. Madde); Dou Anadolu'da bulunan alt ilde karklklar karsa Anlama Devletlerinin ayrca o blgeleri de igal etmeye haklar var -buralarnn Ermenilere verilmesi dnlyordu-; lkedeki btn haberleme Anlama Devletlerinin denetimi altna alnacak. Askeri Hkmler: Asayii salamak iin gereken bir miktar asker dnda Osmanl ordular terhis edilecek; btn sava gemilerine, cephaneye, toplara ve dier silahlara el konulacak;O smanllarn elinde bulunan btn sava tutsaklar, Osmanl yurtta olup da ayaklandklar iin tutuklanan Ermeniler de dahil olmak

35

zere, serbest braklacak; Brest-Litovsk Barndan sonra ran ve Kafkasya'ya giren Osmanl birlikleri derhal geriye ekilip datlacak; Anadolu dnda bulunan Osmanl birlikleri ise blgelerindeki Anlama Devletleri komutanlarna teslim olacaklardr (dikkat ediniz: "terhis" deil "teslim" sz konusudur) Ekonomik Hkmler: lkenin btn limanlarndan Anlama Devletleri yararlanacaklar; kmr ve petrol yataklar ve benzeri nemli kaynaklar Anlama Devletlerinin ihtiyalarna (szm ona Osmanllarn ihtiyalar giderildikten sonra!) tahsis edilecek; demiryollar da Anlama Devletlerinin denetimi altna alnacak. Yukarda da ksaca belirttiimiz gibi, olaan bir atekes anlamasnda yenenler, yenilenlere, bar grmeleri srasnda glenme frsat vermek istemezler. Bu adan ordunun terhisi ve nceden belirtilmi yerlerin geici olarak igalini doal kabul etmek mmkndr. Ama, yenenlere eleri belirtilmemi bir "tehdit" karnda kendi takdirlerine gre, yine kendi grleri iinde deerlendirilecek stratejik noktalar igal etme hakknn verilmesi olaan deildir. Bu ve alt dou ilinin gerekirse igali hkm, Osmanl Devleti'nin daha bar antlamas bile beklenilmeden Anlama Devletlerince paralanp paylalacan gstermektedir. Mondros Atekes Anlamas ve Yunanistan Biraz aada ayrntlca greceimiz gibi, Yunanistan Anlama Devletleri grubu iine ge girmekle birlikte zellikle Osmanl lkesi zerinde olduka nemli istekler ileri sryordu. Bu istekler her zaman olduu zere, ho karlanyordu. Yunanllarn Osmanl topraklar zerindeki genileme isteklerini ok iyi bilen delegelerimiz, zellikle Rauf Bey, Atekes gerei uygulanacak igal eylemlerine Yunanllarn kartrlmamasn ileri srmtr. Zira Yunan askerlerinin Trk topraklarna girmesi durumunda onlar karmann ne kadar g olacan biliyordu. Rauf Beye sadece u sylendi: "szlerine gvenilir" ngiliz ve Franszlarn igalleri bar antlamasnn imzalanmasna kadar ve geici olarak sz konusu edilecekti. Rauf Bey, igal eylemlerine Yunanllarn katlmamasn anlama metnine de koydurmak istemi, ama bunu baaramamtr. Fakat israr zerine Amiral Calthorpe, Rauf Beye kendi imzasn tayan zel bir mektup verdi. Bu mektupta Anlama Devletleri temsilcisi Amiral, Boazlardaki berkitimlere sadece ngiliz ve Fransz askerlerinin gireceini, stanbul ile zmir'e Yunan gemilerinin sokulmayacan ykmlenir bir biimde hkmetine bildireceini belirtiyordu. Amiral bu mektubu padiah ve sadrazamdan baka kimseye gstermemesini de Rauf Beyden rica etmiti. Byle bir mektubun hibir balayc nitelii yoktu. Zira Amiral, bu yazy zel olarak hazrlayp Rauf Beye vermiti. Eer bunun ierii Anlama metnine gese idi, o zaman elbette balayc bir nitelii olurdu. Kald ki, bu zel mektubunda Amiral, bu istekleri hkmetine bildireceini sylemekten baka bir ey yapmyordu. Zaten hkmetinin -ve dier Anlama Devletlerinin- izni olmadan byle bir sz bile veremezdi. Ama Rauf Bey, cebindeki bu mektuba gvenip stanbul'a dnd zaman kendisini karlayanlara yle diyordu: ".....Yaptmz mtareke umudumuzun stndedir. Devletin bamszl, Saltanatn hukuku, milletin onuru btnyle kurtarlmtr..." Bu szler Osmanl diplomasisinin bir hayli zayf olduunu gstermektedir. Rauf Bey gibi deneyimli bir asker bile, atekes anlamasnn ne kadar ar hkmler tadn tam olarak kavrayamam, ngilizlerin oyalamak iin verdikleri baz szleri gvenilir saymakla mthi bir hataya dmtr. Hele Yunanllarn Osmanl lkesine ayak basmayacaklar konusunda yetkisiz bir amiralin sadece kendi grn belirttii mektuba inanmak kadar saflk az grlr. Nitekim ac gerek ok ksa bir sre sonra kendini gsterecek ve bu atekes ile hedeflenen amaca adm adm yrnd i iten getikten sonra anlalacaktr. PARALANMA SRECNN BALAMASI-GALLER Atekes Anlamasnn Uygulanmas Sorunu Anlama Devletlerinin dncesine gre, atekes anlamas Trklerin Anadolu'daki varlklarn sona erdirmek iin bir balangtan ibaretti. Bu anlamada yer alan btn hkmler, en geni bir yorumla uygulanacak ve daha bar antlamas imza edilmeden Osmanl Devleti hi hareket edemeyecek duruma getirilecekti. Bu dehet verici plan kavrayanlarn says azd. Ancak zel ikle askerler ordunun terhisi,btn silah ve cephanenin teslimi ile anlamann 7.maddesi hkm karsnda Anlama Devletlerinin gerekletirmek istedikleri plan anlamlard. Atekes anlamas imzalanr imzalanmaz, hemen uygulanmas iine giriilmiti. Osmanl Hkmeti iyi niyetini gstermek iin askerin terhisi ile gereken dier ilerin

36

yaplmasn buyurmutu. Pek ok yerlerdeki komutanlar bu buyrua uymak zorunda kalyorlard. Ordu terhis ediliyor ve eldeki silah ve cephane Anlama Devletlerinin temsilcilerine teslim ediliyordu. Elbette, yurtsever askerler bu ii ok byk bir isteksizlikle yapyorlar ve ufukta bir umut gremiyorlard. Bu kark ve karanlk gnleri daha da belirsizletiren bir adm 13 Kasm 1918 tarihinde, yani atekesin imzalanmasndan tam 14 gn sonra Anlama Devletlerince atld. O gn ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan gemilerinden oluan 61 paralk bir filo, stanbul nne gelip demirledi ve karaya da sembolik nitelikte ufak bir askeri birlik kartld. Daha on gn nce, Atekes grmeleri yaplrken, Anlama Devletlerinin temsilcisi Amiral Calthrope, Osmanl Batemsilcisi Rauf Beye "Yunanllarn stanbul'a ve zmir'e girmeyeceklerini" Hkmetine kabul ettirme sz vermiti. stanbul'a gelen filo, bu szn hie sayldnn bir ifadesi olduu gibi, Osmanl Hkmetine hibir deer vermemek, onun varln bile kabullenmemek anlamna geliyordu. Mondros Anlamasna bel balayan baz saf kiiler bu olay karsnda grlerini deitirmeye balamlard. Bu arada, Atekesin 7.maddesi de uygulamaya geirilmi ve Anlama Devletleri "gvenliklerini tehdit edilebilme tehlikesi karsnda" gerekli grdkleri statejik noktalar hemen igale balamlard. galler ngiliz-Fransz-talyan galleri Bu Anlama devleti bir yandan Boazlar igal etmeye, dier yandan da stanbul'da bir karargah kurarak Osmanl Hkmetini tam bir bask altna almaya balamlard. Daha sonra, Atekes hkmlerini, sava sras yaplan paylama antlamalarna uygun bir biimde iletmeye girimilerdi. Bu paylama planlarna uygun olarak ngilizlerle Franszlar Ortadou'da gz diktikleri alanlara hemen yerlemilerdi. Bir yandan da Anadolu'da kendilerine ayrdklar blgelerde stratejik adan nemli olan yerleri ufak birliklerle denetim altna alyorlard:Franszlar Drtyol, Mersin, Adana ve yrelerini, Afyonkarahisar stasyonunu; ngilizler Batum, (Gazi)Antep, Cerablus kentlerini, Konya stasyonunu, Mara, Birecik, Urfa ve Kars illerinin merkezlerini igal etmilerdi. Daha sonra Franszlarla aralarnda yaptklar bir anlamayla Mara' onlara braktlar. talyanlar ise Antalya, Kuadas, Fethiye, Bodrum, Milas ve Marmaris ile buralara yakn yreleri ellerine geirmilerdi. Atekes Anlamasnn yrrle girmesinden hemen sonra balayan bu igaller ile byk Anlama Devleti, dileklerini Osmanl Hkmetine kabul ettirebilmek iin askeri bask yapma olanaklarn da salamlard. Geri bu igaller ufak birliklerce gerekletiriyordu; ama Osmanl Hkmetinin talimat uyarnca hi direnme olmadan diledikleri yerlere kolayca yerleiyorlard. Grlyor ki Anadolu'nun belli bal ve nemli merkezleri Anlama Devletlerinin denetimine geiyordu. Zaman ilerledike Samsun ve hatta Ankara gibi kentler bile denetim altna alnmaya allacaktr. Ermenilerin galleri Yukarda ksaca Ermenilere Dou Anadolu'dan verilmesi istenilen paydan sz ettik. leride Ermeni sorunu zerinde biraz daha ayrntl olarak duracaz. Rus arlnn kmesi zerine 1918 ylnda Gney Kafkasya'da kurulan Ermeni Devleti, Mondros Atekes Anlamasnn taraflar iinde deildi. Ama bu devletler, her zaman Ermeni yurdu olarak niteledikleri baz Dou Anadolu il erini bu yeni kurulan Ermenistan'a brakmak amacn gerekletirmek istiyorlard. Atekes Anlamas hkmleri uyarnca Kafkasya'dan ekilen ve Erzurum nlerine kadar btn Dou Anadolu'yu da boaltmak zorunda kalan Osmanl ordusu o blgelerde Ermenilerin ok iine yarayacak bir boluk brakmt. Bu frsattan yararlanmak isteyen Ermeni birlikleri Dou Anadolu'ya ilerleyerek ellerine geirdikleri yerleri igale baladlar. ukurova'y alan Franszlar ise bu zengin yreyi Ermenilere brakmak istiyorlard. 1918 ylnn sonlarna doru bu konudaki hazrlklarn neredeyse tamamlamak zereydiler. Yunan galleri Yunanistan'n zel Durumu Yunanllar, 1821-1829 yllar arasnda Osmanl Devleti'ne kar, btn Avrupa glerinin de snrsz destei ve yardm ile ayaklanmlar, sonunda kan 1828- 1829 Osmanl-Rus Sava sonunda uradmz ok ar yenilgi zerine -Ruslar Edirne'ye kadar gelmilerdi-,Yunan Devleti'nin kurulmas kabul edilmiti. O zamanlar kurulan Yunan Devleti sadece Mora Yarmadas ve Atina dolaylar ile snrl idi. te bu minik Yunan Devleti srekli olarak Osmanl topraklar zerinde genileyerek 1913 ylna kadar kat bymt. Yunanistan 1913 ylnda kan kinci Balkan Sava sonunda Bat Trakya ile Rodos ve Oniki Ada dnda bugnk snrlarna hemen hemen erimiti. Birinci Dnya Sava knca Alman kkenli Yunan Kral Konstantin yansz kalmak istedi. Ama azl bir Yunan rks olan Babakan Venizelos, Anlama Devletleriyle birlikte savaa girmek peindeydi ve uzun abalar sonunda bunu baard. Yunanistan'n savaa

37

katlmas Balama Grubunun iini iyice zorlatrd. Zira Anlama Devletleri Makedonya'da AvusturyaMacaristan ile Bulgaristan'a kar yeni bir cephe amlard. Bu cephede Yunanllar nemli bir varlk gsterememekle birlikte, sava bitince "yenenler" arasna girdiler ve elbette yenilenlerden pay istediler. Onlara ilknce Makedonya'da, Bulgaristan'dan alnan baz yerler verildi. Ama bu yeterli deidi. Venizelos ile temsil ettii Yunan kamuoyuna gre hem Bat hem de Dou Trakya Yunanistan'nn mal olmalyd. Ayrca Anadolu'nun Ege blgesi de Yunanistan'a verilmeliydi. Zira bu konuda iki nemli dayanaklar vard: Bunlardan birincisi Yunan uygarlnn Bat Anadolu'da kurulup gelimesiydi. Anadolu'nun bu blgesi hep Yunanl kalmt. te ikinci dayanak da buradan kyordu:Yunanllara gre Bat Anadolu ve zellikle Ege Blgesi aslnda onlarn yurduydu, zira nfus asndan ounluk hep onlardayd. Wilson ilkelerine gre her ulus kendi istedii ynetimi kurabilmeliydi. Bu ilkeleri Anlama Devletleri kabul etmilerdi. yle ise nfusunun ounluu Rum olan bu blge Yunanistan'n hakkyd. Bu gerekeler her bakmdan anlamsz ve sama idi. Ege Blgesinde Rum nfusunun Trk nfusuna oran yzde onun biraz zerinde idi. Sadece biriki kasabada ounluk Rumlarda bulunuyordu. Bu da Wilson ilkelerinin uygulanmas iin asla gereke olamazd. Paris Bar Konferans ve Yunanistan 1918 yl sonbaharnda Balama Devletleri biribiri ardnca brakma anlamalar imzalalayp savatan ekildiler.Bunun zerine onlarla yaplacak barlarn ilkelerini saptamak iin Paris'te, 1919 ylnn Ocak Aynda byk bir konferans topland. Sava srasnda Anlama Devletleri grubuna giren btn devletler bu konferansa katlmt. 27 devletten oluan bu grupta doal olarak sadece drt g egemendi: ngiltere, Amerika Birleik Devletleri, Fransa ve talya. Devletler aras ilikilerin yalnz karlkl karlara dayandn gsteren en gzel rneklerden biri bu konferansta geen olaylardr. Sava srasnda, yendikleri devletlerden neler kopartacaklarn, hele Osmanl lkesini nasl paylaacaklarn pek uyumlu biimde kararlatran byk devlet, yani ngiltere, Fransa ve talya, i gerekleme aamasna gelince hemen birbirlerine dme yoluna girdiler. Amerika Birleik Devletleri Bakan Wilson, sava srasnda ilan ettii nl ilkelerinin, bar yaplrken mutlaka gz nne alnmasn istemiti. Artk ok byk bir g durumunu alan Amerikallarn bu isteklerini reddetmek Anlama Devletlerinin iine gelmezdi;aksi takdirde bu vazgeilmez destei yitirebilirlerdi. Dier yandan Wilson ilkelerine uymak da ilerine gelmiyordu bu devletlerin. Bu nedenle bir amaza dmlerdi. Wilson, sava sonu adil bir bar yaplmasn, toprak kazancnn ve sava tazminatlarnn sz konusu edilmemesi, her ulusun kendi geleceini kendisinin saptamas gibi insancl ilkeler ortaya atmt. Bu nedenle yenilenlerden pay alnmas veya bir baka kar salanmas, hi olmazsa kuramsal adan mmkn deildi. Bu nedenle geriye kalan g btn abalaryla, isteklerinin Wilson ilkelerine uygun dtn uydurma kantlarla gstermek zorundaydlar. Bu arada kar atmalar da doruuna eriiyordu. Bu kar atmalar arasnda bizi ilgilendiren husus uydu: Sava srasnda yaplan ve Osmanl lkesinin paylalmasn ngren antlamalarda Anadolu'daki Akdeniz ve Ege blgelerinin talyanlara verilmesi kabul edilmiti. ngiltere, talyanlar kendi yanna ekebilmek iin bu paylamaya raz gelir gibi gstermiti kendini. Halbuki Anadolu'daki btn Ege ve Akdeniz Blgesinin talyanlara verilmesi, Dou Akdeniz'deki dengeyi altst ederdi; baka bir deyile Ortadouyu kendi denetiminde tutan ngiltere'yi son derece rahatsz ederdi bu durum. Gerekten bu blgeleri elinde bulunduran talya, ileride bir baka savata ngiltere'nin karsnda yer alrsa ok tehlikeli bir durum ortaya kabilirdi. Bu bakmdan talyanlarn Anadolu'daki paylar kltlmeli ve Ege Blgesi ngiltere'nin her zaman zerinde stnlk kurup sz geirebilecei kk bir devlete verilmeliydi. te Yunanistan bu i iin biilmi kaftand. Venizelos ve yandalarnn istekleri bu bakmdan ngilizlerce byk destek grd. Amerikallar Ege Blgesinin Yunanllara verilmesini, uydurma belgelere inanp yerinde buldular. Fransa aslnda ngiliz nfuzu altndaki bir Yunanistan'n Bat Anadolu'ya yerlemesini pek istemiyordu. Ama bu devletin Almanya'da ve Ortadou'da nemli emelleri vard. Bu bakmdan da ngiliz desteine muhtat. Bylece, talya, kendilerini Almanya'dan koparp yanlarna ekerek savaa sokan ngiltere'nin oyununa geldi. Btn itirazlarna ramen, bar konferasnda yalnz kald. Bylece sava sras yaplan paylama anlamalarnda nemli bir deiiklie gidildi. zmir ve evresi Yunanistan'a verilecekti. talya'nn, karsndaki dier btn "dostlarna"(!) direnecek takati kalmamt. Sadece Ege blgesinin gney kys ile Akdeniz blgesinin batsyla yetinmek zorunda kald.

38

Bu pay deiikliinin iki byk sonucu oldu: Anadolu'nun bltrlmesine Yunanistan da ortak edildi. Bu nedenle talya ile balaklarnn aras ald ve ilk byk srtmeler balad. Paris Konferansnda Mondros Atekes Anlamasnn 7. maddesi hkmn Ege blgesinin nemli bir kesiminde uygulama karar alnd. Bu karar yerine getirmekle de Yunanistan "grevlendirildi". talyanlar bu haberi gizlice Osmanl Hkmetine ilettiler. Ne yazktr ki son derece gsz ve aciz durumda olan bu Hkmet duruma sadece seyirci kalabilmek zorundayd. Bylece, ngilizlerin yardm ile iyice hazrlanan Yunanllar zmir nlerine 15 Mays 1919'da gl bir donanma gnderdiler. Ayn gn karaya asker kartarak bu kentimizi igale baladlar. Ayrca Ege Blgesinin ileride anlatacamz noktalarna da el koyarak oralarda ilerlemeye baladlar. GALLERE KARI LK TEPKLER Mondros Atekes Anlamasna gre lkenin hzla igali, hele zmir ve evresinin Yunanistan tarafndan ele geirilmesi deiik evrelerde deiik tepkiler yaratt. Bu tepkileri olumsuz ve olumlu tepkiler biiminde iki kesimde grmek mmkndr. Trk Kurtulu Sava aama aama gelitike bu ilk tepkilerin nitelii ve kapsam da deiecektir. Bu nitede sadece ilk nemli tepkileri ksaca zetlemek yolu tutulacaktr. Olumsuz Tepkiler Olumsuz tepkileri balca iki alt kesimde inceleyebiliriz: Aznlklarn tepkileri ve olumsuz dnen Trkler. Aznlklarn Tepkileri Bilindii gibi Osmanl mparatorluu'nun en nemli zelliklerinden biri "ok uluslu" olmasdr. Zaten "imparatorluk" szc ile eitli uluslar tek ailenin egemenlii altnda toplayan devletler anlalr. Osmanl Devleti en parlak yzyllarnda pek ok ulusu barnda tam, onlar arasnda dzen ve adalet iinde bir ynetim salamtr. mparatorluun ok geni zamanlarnda devletin asl kurucu gesi olan Trklerin toplam nfusa oranla daha az olduu bile saptanmtr. Ancak btn byk imparatorluklar iin bu ok olaan bir durumdur. Osmanl Devleti toprak yitirmeye balaynca, bu uluslar da yava yava imparatorluktan ayrlmlar, ya kendi devletlerini kurmular ya da baka glerin egemenlii altna girmilerdir. Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Devleti'nin Avrupa'da ancak bugnk Dou Trakya ile snrl topra kaldn biliyorsunuz. Yani artk Balkanl uluslar Devletin iinde deil erdi. Ama, yzlerce yllk bir imparatorluk yaam sonucu Osmanl lkesinin elde kalan son paralarnda da Trkten baka kkenli topluluklar yayordu. Fakat bunlar imdi tam anlamyla aznlk durumuna dmlerdi. Devlette asl halk Trklerden oluuyordu. Fakat aznlklar da ihmal edilemeyecek derecede fazla idiler. 1918 ylnda Osmanl lkesindeki balca aznlklar ylece sayabiliriz: Dou Trakya'da, bugnk Ege ve Marmara blgelerimizin baz yerlerinde, Dou Karadeniz'de saylarn kesin olarak bilmediimiz miktarda Rum yayordu. Anadolu'nun baz baka yerlerinde de tek tk Rum vard. Dou Anadolu'da, ukurova'da ve zel ikle byk kentlerde de yine bir hayli Ermeni yerlemiti. Birinci Dnya Sava srasnda bu Ermenilerin Dou Anadolu'da oturan blm o zamanlar yine Osmanl il erinden olan Suriye ve Lbnan'a gnderilmiti... Osmanl Trklerinin esiz hogrleri Avrupa'nn hemen her yerinde horlanan Yahudilerin byk lde Trk lkesine gmelerine yol amt. Bu nedenle devlete genellikle hep bal saylan Yahudileri zel ikle byk kentlerde grmek mmknd. Bu saydklarmz Mslman olmayan aznlklard. Birinci Dnya Sava bittii vakit eylemsel olarak elimizden km dahi olsalar, henz hukuka elimizde saylmas gerekli Suriye, Lbnan, Filistin, Irak ve Suudi Arabistan'n bir kesiminde pek ok Arap yayordu. Bunlar da Mslman aznlklard. Bu aznlklarn belki Yahudiler dnda hemen hepsi, Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Savan yitirip paralanma srecine girmesini coku ile karladlar ve ok olumsuz hareketlere giritiler. Bu aznlklarn tepkilerini srasyla gzden geirelim: Rumlar: Rumlarn daha 1918 yl sonlarnda, yani Ege Blgesi henz Yunanllar tarafndan igal edilmeden nce ok byk taknlklar ve rgtlenmeler iinde bulunduu bilinmektedir. stanbul'daki Rumlar, Anlama Devletleri donanmas iindeki Yunan subaylarna kar sevgi gsterilerinde bulunuyor ve kentte huzuru bozuyorlard. Dou Trakya, stanbul, Marmara ve Ege Rumlarnn hedefi bir an nce Yunanistan ile birlemekti. Bu hedefi tarihsel bir dn gereklemesi olarak alglyorlard. Bu amaca ulamak iin eitli rgtler kuruyorlard. Bunlarn en nemlisi ve nls "Mavri Mira" Derneidir. Rumlarn Yunanistan'a katlmalar amacyla alan Dernek bir zamanlar gizli yrtt etkinlikleri artk aa karmt. Fener'deki Rum Ortodoks Patrikliinin byk desteini alan ve Yunanistan ile baz Anlama devletlerinden yardm gren bu Dernek mensuplar Trk yerleme blgelerine dehet sayorlard. Ama, zel ikle

39

Marmara ve Ege yrelerinde yaayan Trkler zerinde terr yoluyla bkknlk, korku ve bezginlik yaratarak onlarn i blgelere g etmelerini salamakt. Dou Karadeniz yresinde yaayan Rumlar ise eski Pontus Devletini yeniden kurmak iin abalyorlard. Trabzon merkezi evresinde rgtlenen bu Rumlarn amac bamszlkt. O yreler 1204 ylna kadar Bizans mparatorluu'na bal idiler. O tarihte bamsz Pontus Rum Devleti kuruldu.Bilindii gibi bu devletin varlna 1461 ylnda Fatih Sultan Mehmet son vermitir. Yzlerce yl o yrede ok rahat yaayan bu Rumlar, Batdaki soydalarnn da etkisiyle azmlar ve daha Birinci Dnya Sava srasnda, o yredeki otorite boluu nedeniyle silahlanmaya balamlard. Gizlice kurduklar "Pontus Dernei" Anlama Devletlerinin de kkrtmalar ile Karadeniz'de bar iinde yaayan Trklere kar korkun terr eylemlerine girimitir. Tahmin edeceiniz gibi, bu eylemler, Mondros Atekes Anlamasnn yrrle girmesinden sonra iyice artmt. Dernein etelerine kar, ounlukta olan Trkler de silahl mcadeleye girmekten baka are bulamamlard. Zira Hkmet bu konuda hibir nlem alamyordu. Giderek Pontuslu Rumlar Mavri Mira Dernei mensuplaryla sk bir ibirliine baladlar. Ermeniler: Dou Anadolu il erinin bir blm Mondros Atekesi yrrle girer girmez Ermenistan birliklerince igal edilmeye balamt. Bu Ermeni birlikleri rastladklar soydalarn da ayaklanmaya kkrtyorlard. Ermenilerin bu ayaklanma hareketi ukurova'ya srad. Rum derneklerinin ve Franszlarn destei ile Adana ve yresinde gl Ermeni eteleri belirdi ve bunlar Trklere kar mthi terr hareketlerine giritiler. Bu arada Dou Anadolu'da Ermeni ve Pontus isteklerinin zellikle toprak blm dolaysyla att sylenmelidir. Ama onlar imdilik ortak dmanlar saydklar Trklere kar birlikte hareket ediyorlard. Hedefe ulanca herhalde bu kez kendi aralarnda bir hesaplama olacakt. Yahudiler: Osman ynetiminden honut olan Yahudiler, Rumlar ve Ermeniler gibi silahl terr hareketlerine girimemilerdir. Ancak Rum veya Ermenilerin terr basks olan blgelerde sessizce onlar destekler gibi gzkmler, ama Trklerle hibir zaman bir atma iine girmemilerdir. Yahudileri zellikle Filistin'de kendi devletlerinin kurulmas amac ilgilendiriyordu. Ama bu etkinlikler artk Osmanl topraklar dnda idi. Araplar: Osmanl lkesinde Trklerden de ayrcalkl bir biimde yaamalarna ramen, Araplar Hz. Muhammet soyundan geldii kabul edilen Mekke erifi Hseyin ve oullarnn ngiliz etkisi altnda kalarak Osmanllara kar atklar ilan edilmemi bir eit savaa katldlar. Mondros Atekesi imzaland zaman Arap illeri zaten elden km ve ngilizlerle Franszlar tarafndan daha nceki antlamalara uygun biimde igal edilmilerdi. Arap temsilcileri, Paris Bar grmelerine alnmlard. Grmeler srasnda Arap temsilcileri Tklerle ilikilerini kesme kararnda olduklarn, onlarla hibir biimde birarada yaayamayacaklarn bildirmilerdi. Baz Trklerin Olumsuz Tepkileri Sayca bir hayli ok olan baz Trkler de olumsuz duygular iindeydiler. Bu olumsuzlar da iki gruba ayrmak mmkndr. Birinci grupta bulunanlar gerekten yurtsever kiilerdi. Bunlar yllardr stste uranlan felaketlerin sonunda devletin kp yok olma srecine tam olarak girdiini ileri sryorlard. Yaplacak bir ey kalmamt. Bu grup iinde askerler, sivil aydnlar ve nemli bir halk topluluu vard. ki yl sonra Trk ulusal kurtulu hareketinin mimarlar arasna girecek byk kahraman smet nn bile, arkada Kazm Karabekir'e yazd mektuplarda umutsuzluunu dile getiriyordu. Birinci Dnya Savanda askerlik sanatnn btn inceliklerini en usta bir biimde kullanan bu komutan, yine kendisi gibi byk bir komutan olan Kazm arabekir'e "gzden uzak bir keye ekilip iftilikle uramay" neriyordu. Gereki bir deerlendirme bu tr dncelerin hi de yanl olmadn gsteriyordu. Ordu yok olmutu; yurt gl dmanlarca igal ediliyordu; aznlklar her yerde ayaklanmlard; ekonomik durum sfr dzeyinin bile altndayd.. Ne yaplabilirdi ki. Bu alt grup iinde bazlar iten bir dnle, bir gl devletin koruyuculuu altna girilmesini istiyorlard. Bu yolla hi olmazsa ufalanp blnmekten kurtulmak umudu vard. kinci gruptaki Trkler ise umutlarn tamamen igal glerine balamlard. Onlara gre kurtulu imkanszd. gal gleri ve onlarn iinde en sz geeni ngiltere ba edilemez bir kudretti. ngiltere ne derse yaplmalyd. Kar gelmek mmkn deildi. Bu Trkler zel ikle stanbul'da Saray'a yakn evrelerde, basnda, baz tacirler arasnda ve baka dier byk kentlerdeki ileri gelen -eraf saylan- kiiler arasnda kendini gsteriyordu. Olumlu Tepkiler Pek ok yurtsever Trk ise durumun belki umutsuz olduunu kabul ediyorlard. Fakat, hep bamsz yaam byk bir ulusun mensubu olarak uranlan hakszlklarla elden geldiince mcadele etmek yanls idiler. stanbul Basnnda yrekli birka yazar btn basklara ramen Trklere cesaret vermeye urayordu.

40

Silahlarn teslim etmeyip daa karak, mcadele bayra aan baz subaylar, dmann ne demek olduunu kavrayan yiit baz kiiler, aydnlar, genellikle bulunduklar blgeleri kurtarmak iin uramay bir yaam borcu kabul etmeye balamlard. Bylece ilknce yava yava, sonradan daha hareketli bir direnme istei somutlamaya balad. Yurtseverlik sfatnda birleen btn Trkler bulunduklar yerlerde gizli veya ak dernekler kurup karar organlar oluturarak, ete arpmalarna girerek ulusun kurtulu azmini gsteriyorlard. Bu yurtseverlik akn olmasayd, Kurtulu Savann balamas bile dnlemezdi. MUSTAFA KEMAL PAA'NIN OLAYLARI DEERLENDRMES VE TUTUMU -5 BRNC DNYA SAVAINDA MUSTAFA KEMAL PAA Enver Paann tutum ve davranlarn hi onaylamayan Mustafa Kemal Bey, Balkan savalarndan sonra Sofya'ya askeri atee atanmt. Rtbesi binbalkt. Osmanl egemenliinden yeni kan bu devlette grdkleri Mustafa Kemal Bey'i olduka etkilemi olmal. O srada Sofya bykelisi, yakn arkada, askerlikten ayrlma Fethi (Okyar) Beydir. Fethi Beyle Sofya'da uzun uzun dertletikleri biliniyor. Yine, Bulgaristan'n bakentinde geirdii ksa sreyi iyi deerlendirmi ve bo zamanlarnda zellikle Franszca bilgisini bir hayli ilerletmiti. Durup dinlenmeden okuyor, zellikle siyasal gelimelerin tarihsel ve dnsel boyutlar zerinde duruyordu. Rtbesi 1 Mart 1914'te yarbayla ykseltilen Mustafa Kemal Bey, Birinci Dnya Sava kt srada Sofya'daki grevini srdryordu. O, bu savaa katlmay hibir zaman doru bulmam, hele ordunun Almanlarn eline teslim edilmesine hep kar kmt. Ama bildiiniz gibi bir sre sonra Enver Paann olup bittisi ile Osmanl Devleti de savaa srklenmiti. Askerlik mesleinin a olan Mustafa Kemal Bey, byle bir durumda Sofya'da eli kolu bal olarak duramazd. Evet, bu savaa girmeyi hi doru bulmuyordu. Ama olan olmutu ve O'nun grev almas gerekti. Mustafa Kemal'i hibir zaman benimseyip iine sindiremeyen Enver Paa, bir yandan da O'nun askeri yeteneklerini inkar edemiyordu. Btn bu nedenlerle, Mustafa Kemal Beyin srarla grev alma istekleri hep geri evriliyordu. Uzun abalardan sonra Enver Paa O'nu Tekirda'da mevcut olmayan 19. Tmenin komutanlna atad. Mustafa Kemal Bey var gcyle bu tmeni 2 ubat 1915 tarihinde kurmaya balad ve bu ii ksa srede tamamlad. te Yarbay Mustafa Kemal Bey, bu tmeni ile 25 Nisan 1915'te Arburnu'na asker karan Anlama Devletleri birliklerini durdurdu. Bylece n ksa srede yurtta ve yurt dnda duyulmaya balad. Mustafa Kemal Bey bu byk ve tarihsel baarlar dolays ile 1 Haziran 1915 tarihinde albayla ykseltildi ve Anafartalar Grubu Komutanlna atand. 10 Austos 1915'te dman tekrar kesin olarak geriye pskrterek anakkale Cephesinin kapanmasn salad. 14 Ocak 1916'da Edirne'de 16.Kolordu Komutanlna getirildi. Ksa bir sre sonra Tugenarallie ykseltildi (1 Nisan 1916) ve Dou Cephesinde grevlendirildi. 6/7 Austos 1916'da Bitlis ve Mu'u Ruslarn elinden kurtaran Mustafa Kemal Paa 18 Mart 1917'de 2.Ordu, 5 Temmuz 1917'de ise 7. Ordu komutanlna atand. Gney cephesinde arpan bu birliklerimiz her bakmdan sknt iinde idiler. Almanlar bu birliklerimizi kendi istekleri dorultusunda kullanyorlard. Dier yandan sava Almanlarn yitirecei artk belli olmutu. 7. Ordu komutan sfatyla Mustafa Kemal Paa bu koullar altnda sava srdrmenin son derece anlamsz olduunu belirten nl raporunu Enver Paaya gnderdi ve komutanlktan ayrlarak ayn yln Ekim aynda stanbul'a dnd. Bu srada Osmanl Padiahn birka kez ziyaret etmi olan Alman mparatoru'nun bu ziyaretlerini Sultan Reat iade edemeyecek derecede yal olduundan bu ie Veliaht Vahdettin Efendi memur edildi. Mustafa Kemal Paaya da bu son derece nemli yolculukta Vahdettin'in yannda bulunma grevi verildi. Bu yolculuk srasnda (15 Aralk 1917-5 Ocak 1918) byk asker arpmalarn asl merkezi olan Avrupa cephelerinin durumunu grd ve Almanya'nn sava yitirdiini anlad. unlar Alman komutanlarna syleyerek ne kadar byk bir asker olduunu gsterdi:"imdi bende uyanan kan, dnya savana girildii ilk anda sylediimin aynsdr. Alman ordusu ve ona bal olanlar yenileceklerdir". Elbette bu szler gerein tam kendisi idi ama; hi ho karlanmad doal olarak. Mustafa Kemal Paa bu yolculuktan hasta dnd ve izin alarak bir sre tedavi iin Viyana ile Karlsbad'a gitti. Oradaki ksa dinlenmesi srasnda tuttuu gnlkte, ileride ulusun banda bir nder olarak bulunmay ve Trkleri gerilikten kurtaracak btn devrimleri yapmay dndn belirtmitir. Tedaviden dnte tekrar, Filistin'de bulunan 7. Ordu komutanlna atand. Bu ordu hzla ilerleyen ngilizleri Halep yaknlarnda, bugnk Suriye snrmzda durdurdu. Bu srada Mondros Atekes Anlamas imzalanmt. Suriyedeki Yldrm Ordular Grubu komutan Alman Generali Liman von Sanders Paa, geriye dnmek zorunda idi. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa 31 Ekim 1918'de Yldrm Ordular Grubu komutanlna atand. Bu grevi srasnda bulunduu blgenin Atekes Anlamas hkmlerine aykr olarak igal edilmesine kar geldi. rnein Franszlar skenderun'a asker kartrlarsa

41

karlk vereceini bildirdi. Dmanla iyi geinmek yanls olan Hkmet bu tr dncelere elbette onay veremezdi. Mustafa Kemal Paa, grevinden alnd ve 13 Kasm 1918 gn stanbul'a geldi. MUSTAFA KEMAL PAANIN STANBUL'DAK ALIMALARI Osmanl Hkmetlerinin Durumu Bir nceki nitede Mondros Atekes Anlamasn Ahmet zzet Paa Hkmetinin imzaladn belirtmitik. Yurtsever bir kii olan Ahmet zzet Paa, atekes anlamasnn yenen devletlerce tek yanl olarak uygulanmasn engelleyememi ve bir ay iinde ypranp grevden ayrlmt. Ahmet zzet Paa, padiah da bu konuda aklc bir davran iine sokamamt. Kendini, o bunalm gnlerinde bile herkesin stnde gren padiah "bara" ulamak iin siyasetini saptamt: ngilizlerin her dediini yapmak. Ahmet zzet Paa bu siyasete uyamad iin padiahn gvenini yitirmiti. O'nun yerine getirilen Tevfik Paa (11 Kasm) bu siyaseti benimsemek yanls idi. Aslnda drst ve yurtsever bir kii olan Tevfik Paa "amacmz ngiltere ile eski dostluumuzu srdrmektir" diyordu. Tevfik Paa da padiahn u dediklerine katlyordu. "En fazla ngiliz Milleti houma gidiyor, ona hayranm. ngilizler lkede ynetimi mmkn olduu kadar hzla eline almaktadr". te bu sralarda, 21 Aralk 1918 tarihinde Osmanl Meclis-i Mebusan' padiah tarafndan feshedildi (datld). Kanun-i Esasi'ye (Anayasaya) gre, padiahn Meclis-i Mebusan' datma hakk vard; ama drt ay iinde seimlerin yaplp Meclis'in yeniden toplanmas gerekti. Ama Vahdettin, bu anayasal geree aldr etmeden, lkeyi diledii gibi ynetme yolunu tuttu. leride Anadolu hareketi geliince artan basklar karsnda Vahdettin anayasal adan ok gecikmeli olarak seimleri yaptracak; ama i iten gemi olacaktr (Bu konular 7. nitede gzden geireceiz). ngiliz siyaseti yanda olan ve Meclis-i Mebusan'dan gven oyu da alan (19 Kasm 1918) Tevfik Paa, Meclis'in datlmasna ses kartmam ve ulusun bir lde temsilcileri saylan mebuslarn (milletvekillerinin) yokluunu kabul ederek lkeyi padiahn istekleri dorultusunda ynetme yolunu tutmutur. Ama Tevfik Paa da bir sre sonra padiahla uyum salayamad. Yurtseverlik duygular padiahn isteklerine ar basan bu sadrazam baz buyruklar yerine getirmi, ama zaman zaman da direnmiti. Sonunda 3 Mart 1919 gn grevi brakmak zorunda kald. Yerine ar ngiliz hayran ve padiahn enitesi olan Damat Ferit getirildi. Bu sralarda zmir'e Yunanllarn kaca sylentisi iyice yaygnlamt. Bu sylentileri yalanlamak ihtiyac duyan padiah, kendisini ziyaret eden zmirlilere yle demiti: "zmir'in Osmanl vatanndan ayrlmas kesinlikle hatr ve hayale gelmez. lk frsatta zmir'e gidip milletle temas edeceim". Vahdettin bu szleri 19 Mart 1919 gn syledi. zmir'in Yunanllara verilmesi konusu Paris bar grmelerinde haftalardan beri konuuluyordu. zmir'in gelecei hemen hemen belli olmutu. Bu durumda padiahn szleri iki trl deerlendirilebilir: Ya Paris'te olup bitenlerden padiah habersizdir veya zmir'in kaybn artk sinesine ekmi, ama halkn tepkisinden ekindii iin oyalama taktii gtmektedir. Her iki yorum da padiahn kiilii asndan son derece olumsuz yarglar dourmaktadr. lk yorum, devletin haber alma olanaklarnn yok olduu sonucunu getirir ki bu, devletin yok olmasyla edeerlidir. kinci yorum ise padiahn en nemli kentlerimizden birini dmana brakmamak yolunda bir direncinin bulunmad anlamna gelir. Her iki yorum da Osmanl Devleti'nin artk yaamadn gstermektedir. Padiah bu szleri sylerken enitesi de her yerde ve her frsatta ngiliz ve Franszlara duyduu gveni dile getiriyor ve "ngiliz koruyuculuu altna girme" yolunda ciddi tasarlar hazrlyordu. Btn bu olup bitenler Hkmete kar tepkilerin artmasna yol ayor, ayrca Anadolu ve (Dou) Trakya'da asayi de giderek bozuluyordu. Hkmet btn bunlar taraya "tler" gndererek nlemeye alyordu. "Nasihat Heyetleri" denilen kurullarn iindeki bu tler, gittikleri yerlerde halka, padiah ve hkmetine bal kalmalarn sylyorlar, bozgunculara inanmamalarn serte ihtar ediyorlard. Onlara gre "bozguncu" dedikleri yurtseverlere kanmak asl tehlikeye yol aard. Padiah her sorunu zecekti. Damat Ferit Hkmeti zmir'i ylesine gzden karmt ki, igalden ksa bir sre nce bu konuda uyarc ve yurtsever yaynlar yapan gazeteleri kapatmt. Ayrca yurtseverliinden kuku duyulmayacak zmir Valisini (Nurettin Paa) grevden alarak yerine Damat Ferit'in her bakmdan "gvenilir" adam zzet Paay getirmiti. Bu "vali" son ana kadar zmir'in igali haberini bir yalan olarak nitelemekte srar etmiti. Halbuki, Mays aynn balarnda Yunanllar zmir ile Ege Blgesinin belli bal yerlerine yapacaklar kartma hazrlklarn neredeyse tamamlamlard. te Mustafa Kemal Paa, 13 Kasm 1918'de gelip 16 Mays 1919'da ayrld stanbul'da bu olaylarn iinde yaamt. Mustafa Kemal Paann stanbul'daki almalar

42

Mustafa Kemal Paa, grevi bulunmayan bir general olarak stanbul'da yaamaya balamt. Kendisine byk bir sayg gsteriliyordu. Zira O hem byk bir kahramand, hem de ttihatlara hep kar gelmiti. O sralarda stanbul'da durup dinlenmeden bir ttihat av yaanyordu. nk onlar sava sulusu olarak grlyordu. Bu "sulularn" yarglanmalar zaman zaman siyasal sorunlara bile yol ayordu. Mustafa Kemal Paa ise savaa hep kar geldii iin byk bir saygnlk sahibiydi. Bu durumundan yararlanp kendine yakn grd yneticilerle, arkadalaryla durup dinlenmeden konuuyor, onlarn "ne yapmal" konusundaki grlerini reniyor, ama kendisi ak ve belirgin dnceler ileri srmyordu. Aslnda kafasnda kurtulu iin gerekli model olumutu; ama bunu uygulayabilmek iin nce btn dier yollar denemek istiyordu. Bu amala hkmete girip Harbiye Nazr (Milli Savunma Bakan) olmay, bylece atekes anlamasnn uygulanmasn aklc ller iinde tutmay dnmt. Ama kendisini ne Ahmet zzet Paa ne de Tevfik Paa kabineye almt. Damat Ferit ile ibirlii yapmas ise zaten olanakszd. Bu yol tkannca, Anlama Devletleri temsilcilerini rktmeden baz konularda arkadalaryla grmeye balad. zel ikle, atekesi uygulamakla grevlendirilip yeni komuta yerlerine atanan silah arkadalarna bu anlama hkmlerine uymamalarn gizlice tavsiye etti. Dier yandan da padiah tarafndan byk bir ilgi gryordu. Kendisi bugne kadar saptanabildiine gre padiahla alt kez grmt. Mustafa Kemal Paann savaa girilmemesi yanda olduunu belirtmitik. Bu nedenle ttihat kadro ile ters dmt. Zaten bu Partiye kar hibir yaknl da yoktu. Sava srasnda da Parti yneticilerini sk sk eletirmiti. Bu nedenle "temiz" bir kii saylyordu. Ayrca Osmanl Ordusunun yenilmeyen tek komutan olarak halk arasnda sarslmaz bir n vard. Yine Vahdettin, Almanya'ya yaptn anlattmz yolculuk srasnda Mustafa Kemal Paay daha da yakndan tanmt. Anlaldna gre padiah bu temiz ve nl askeri kendi amalarn gerekletirmek iin kullanmak istiyordu. Gerekten kendisinin kararsz ve beceriksiz tutum ve davranlarn eletiren baz subaylarn varln renince Mustafa Kemal Paay arm (29 Kasm 1918), kendisine "siz akll bir komutansnz, arkadalarnz aydnlatp onlar sakinletirebilirsiniz" demitir. Mustafa Kemal Paa tam bir kurmay subay ihtiyat ile padiah, dmanlar ve Damat Ferit'i rktmeden kafasnda oluturduu tasary uygulamaya geirme frsat aryordu. Anadolu'ya geecekti. Orada mcadele bayran aacakt. Bu nedenle yeni grev alan arkadalarna yukarda sylediimiz tleri veriyordu. zellikle Erzurum'daki 15.Kolordu komutanlna atanan ve kendisi gibi gen yata generallie ykselen arkada Kazm Karabekir Paaya elde kalan bu son derli toplu birliin asla terhis edilmemesini sylemiti. Karabekir Paa da bu istei byk bir coku ile karlamt. Grev yerine gidince Karabekir Paa, stanbul Hkmetine bal gibi gzkp, Mustafa Kemal Paann gelmesini beklemitir. Yine yakn arkadalarndan, gen general Ali Fuat (Cebesoy) Paaya da ayn tavsiyelerde bulunmutu. Ali Fuat Paa Ankara'daki 20.Kolordu komutanlna atanmt. Bu birlik hi gl deildi; ama Ankara'nn ok byk bir stratejik nemi vard. Az bir gle de olsa bu kentin elde tutulmas gerekti. Artk sra Mustafa Kemal Paann Anadolu'ya gemesine gelmiti. MUSTAFA KEMAL PAA'NIN SAMSUN'A IKII Mustafa Kemal Paann Samsun'a kmasn Hazrlayan Olaylar Dou Karadeniz Blgesinde silahl Rum eteleri ile kendilerini savunmak ihtiyac iinde bulunan Trkler arasndaki mcadele gnden gne sertlemeye balamt. Trklerin kendilerini savunmalarn Anlama Devletleri byk bir tepki ile karlamlard. Onlara gre Trkler seslerini kesip oturacaklar, Rumlar da Pontus'ta diledikleri gibi davranacaklard. Bu nedenle 1919 yl ubat ay ortalarnda ngilizler giderek sertleen bu mcadeleyi Osmanl Hkmetine ikayet ettiler. Bu blgenin biraz gneyine den Dou Anadolu topraklarnda da Ermeni tehditleri dolays ile byk alkalanmalar vard. ngilizler bu blgelerin, zellikle Dou Karadeniz'de asayiin salanmasn Osmanl Hkmetinden istediler. Buradaki halkn, Trklerin silahszlandrlmas salanmalyd. Aksi takdirde ngilizler o blgelerin igal edilebilecei tehdidini savuruyorlard. Damat Ferit'in ibana getirilmesinde etken olan sebeplerden biri de bu huzursuzluklard. Tevfik Paa Hkmeti bu konuda gereken "duyarll" gstermiyordu. Bu nedenle ngilizlerin hmn ekmek doru deildi. te birka hafta sonra ibana gelen Damat Ferit bu sorunun zlmesini de zerine ald. ngilizleri iin iine kartrmadan bu sorunu bitirmek gerekiyordu. Bylece onlarn gzne girilirdi. Bu ii yapabilecek yetenekli ve "temiz" bir askere ihtiya vard. yle anlalyor ki Mustafa Kemal Paa, henz hi kimsenin bilmedii amacn gerekletirebilmek iin bu greve gelmeyi istemitir. Bylece Douya gidip orada rahata rgtlenme almalarna balayabilirdi.

43

Mustafa Kemal Paa, Harbiye Nezaretindeki arkadalarn da devreye sokarak, bu iin stne gidip sorunu zebileceini anlatm olmaldr. Eer o blgedeki 9.Ordu'nun (sonradan 3.Ordu olmutur) bana geni yetkilerle getirilirse, asayi sorununu zebilecekti. ngilizler ayrca merkezden uzak olan o yrelerdeki birliklerin Mondros Atekes Anlamasna gre terhis edilmediini de bildirip Osmanl Hkmetini sktryorlard. Btn bu ileri grp o blgeyi ngilizlerin istedii duruma getirebilecek tek yetenekli asker Mustafa Kemal Paa olabilirdi. O, padiahn gvenini kazanmt. Geri ngilizler bu paadan biraz ekiniyorlard. Ama Damat Ferit de ikna edilirse, Mustafa Kemal Paann bu greve atanmas olanak iine girebilirdi. Mustafa Kemal Paa byk abalar sonucunda kendine gven duyulmasn salad. Bylece istedii gerekleti. 30 Nisan 1919 gn 9. Ordu komutanlna atand. Kendisi u grevleri yerine getirecekti: Yetki blgesindeki huzurun salanp srekli klnmas; Ordu ve halk elinde bulunan silah ve cephanenin toplanp gvenli depolarda korunma altna alnmas; Trklerinkurduu direnme rgtlerinin ortadan kaldrlmas. Mustafa Kemal Paa bu "zor" grevin yerine getirilmesi iin blgedeki sivil yneticilere de buyurma yetkisi istemiti. Bu istei yerinde grld. Bylece 9.Ordu Mfettii (Komutan) olarak grev blgesindeki hem askeri hem de sivil makam sahiplerine buyurma yetkisi elde etmiti. Bu olay geliirken Yunanistan'n da zmir kartmas hazrlklar son evreye gelmiti. O skntl gnlerde Mustafa Kemal Paa stanbul'dan bir an nce uzaklamak istemektedir. 14 Mays akam Damat Ferit'in evinde yemektedir. Orada grevi hakkndaki son bilgileri alr. Ertesi gn zmir igal edilmitir ve Mustafa Kemal Paa oluturduu karargahnn yeleri ile Anadolu'ya gidiin son hazrlklarn yapmaktadr. Ayn gn Mustafa Kemal Paa padiaha veda eder. Vahdettin O'nu u szleriyle uurlar: "Paa, paa bu devleti sen kurtarabilirsin". Mustafa Kemal Paa'nn yant udur: "Elimden gelen hizmette kusur etmeyeceime gveniniz". Bu konuma bize dorudan doruya Atatrk tarafndan nakledilmitir. O'na gre padiah, Dou Karadeniz blgesinde asayii salamakla ngilizlerin tehdidinden kurtulmann mmkn bulunduunu, bylece "devletin" rahatlayacan ima etmitir. zmir'in igalinin uyandrd aknlk, kzgnlk ve ne yaplacan bilememe atmosferi iindeki bakenti 16 Mays 1919 gn, "Bandrma" gemisiyle terkeden Mustafa Kemal Paa yepyeni ve ok ar bir grevi zerine almt. Bu, Osmanl Hkmetinin O'na verdii grev deildi. Bu grevi O kendi kendine vermiti: Ne pahasna olursa olsun yurdu ve ulusu kurtarmak. Anadolu'ya ulamak iin en elverili yer Samsun idi. Mustafa Kemal Paa 19 Mays 1919 gn karargah mensuplaryla birlikte Samsun'a ayak bast. 19 Mays 1919'a Kadar Yurttaki Direni Hareketleri Hi kukusuz Mustafa Kemal Paay byle bir giriime iten, baka bir deyile O'nu yreklendiren baz hareketler vard. Geen nitemizde, igallere kar hemen tepkilerin domaya baladn belirtmitik. Ulusun hi sesi kmasayd, kurtulu iin baz areler dnp bunlar uygulamaya konulmam olsayd Mustafa Kemal Paa, kafasndaki plan gerekletirme umudunu tayamazd. Acaba, Mustafa Kemal Paa Samsun'a kncaya kadar yurtta belli bal hangi direni hareketleri grlmt? Bunlar ksaca gzden geirmek gerektir ki 19 Mays 1919 sonras daha rahat bir biimde deerlendirilebilsin! Daha Birinci Dnya Sava sona ererken baz yurtsever subaylar Osmanl Devleti'nin paralanacan ve kendi z yurdumuzun bile igale urayacan tahmin etmilerdi. Byle bir felaketi elden geldiince nleyebilmek iin, kat zerinde de kalsa baz hazrlklara girimilerdi. Bu subaylar ayrca baz gizli komitalar da kurmulard. Bunlarn iinde en nemlisi Mondros Atekes Anlamasndan hemen sonra oluturulan "slam htilali Komitas"dr. Bu komitann yeleri, etkinliklerini baz blgelerde gstermi ve igale urayan yrelerde, zel ikle Rum etelerinin bulunduu yerlerde silahl mcadeleye girimilerdi. Bu komita ttihatlarn teviki ile kurulmutu; bu nedenle kadrosunda ttihat ve Terakki Partisi yeleri de vard. Bilindii gibi bu Partinin yeleri iinde hem slamc hem de Trk akmlarn etkisi altnda kalanlar bulunuyordu. Komita'nn adndaki "slam" szc bu bakmdan nemlidir ve "Trk" szcnn kimi evrelerde henz tam olarak benimsenmediini gstermektedir. Nitekim, biraz aada greceimiz dier direni rgtlerinin de adlarnda "Trk" szc yoktur. Btn bunlarn nedenini nitelerimizi ilerken aklayacaz.

44

eteler yoluyla yetersiz ve ok ufak apta silahl direni hareketleri balarken, baz yurtsever subaylar ve siviller kendi dncelerine gre baka trl giriimlerin iinde bulunuyorlard. Atekes hkmlerinin zel ikle ordunun terhisi ve silah ile cephanelerin teslimi yolundaki hkmlerinin elden geldiince savsaklanmas bu yoldaki en nemli denemelerdir. Ama gerek kendiliinden oluan silahl direnmeler, gerek askerlerin kendi balarna giritikleri hareketler dzensiz, yetersiz, ufak boyutlu, sonucu belirsiz ilerdi. Kald ki kamuoyunda etkileri ok fazla olan baz evreler byk halk ynlarna, direnmenin mmkn olmadn, kurtulu iin tek arenin en gl Anlama Devleti olan ngiltere'nin koruyuculuuna girmek bulunduu dncesini yayyorlard. Zaten artk savamaktan bezmi olan halk bu szlere kolayca kanabiliyordu. zellikle Damat Ferit ibana geldikten sonra neredeyse "resmi" devlet politikas olan bu gre kar kmak iin daha rgtl ve dzgn hareketler iine girmek gerekliydi. Bunun iin vatanseverlerin biraraya gelerek kongreler toplamas, bu yolla dernekler kurup bulunduklar blgelerde rgtlenmeleri o zamanlarda akla gelen en akllca yoldu. Nitekim Mustafa Kemal Paa daha stanbul'a gelmeden Adana'da Atekes hkmlerini nasl savsaklayacan dnr ve tepkisini 3 ve 6 Kasm 1918'de stanbul'a bildirirken, Kars'ta ulusal bir rgtlenme balamt bile. 5 Kasm 1918'de "Kars slam uras" toplanarak Dou Anadolu'ya zel ikle Ermeniler tarafndan yneltilecek tehditleri gslemek iin askeri ve siyasal bir kurulu hazrl iine girilmiti. Hemen ardndan, yurdun en batsnda, Edirne'de "Trakya-Paaeli Mdafaa Heyet-i Osmaniyesi" oluturulmutu (7 Kasm veya 1 Aralk 1918). Aralk aynn banda nl "Mdafaa-i Hukuk" (haklarn savunulmas) derneklerinin ilki stanbul'da, ama Dou Blgeleri iin kuruldu. Bu nl dernek "Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuk-i Milliye Cemiyeti" (Dou llerinin Ulusal Haklarn Koruma Dernei) adyla kuruldu. Bu dernek ksa bir sre sonra, 1919 yl Mart ay iinde Erzurum'da asl almalarna balad. zmir'in yitirilecei endiesi gnden gne bydnden, orada da "zmir Mdafaa-i Hukuk-i Milliye" Dernei kurulmu, ardndan 17-19 Mart 1919 tarihleri arasnda "Byk zmir Kongresi" toplanmtr. Bu Kongrede "Redd-i lhak" (zmir'in (Yunanistan'a) Katlmasnn Reddi) dncesi gelitirilmitir. Bylece bir "redd-i ilhak" ruhu da dodu. Bu dernekler ile daha sonra kurulan dierleri yurt yzeyine yaylyordu. Dernekler, topladklar kongrelerle yrelerinde rgtlemeye gidiyorlard. Ama o yrede siyasal bir otorite oluturmak ve bu yolla hi olmazsa yaanlan blgeyi kurtarmakt. Bu arada, ilknce, gneyde, Franszlara kar oralarda bulunan subaylarn nclnde kurulan milis birlikleri ile daha byk lde ve olduka baarl silahl direnmeler balamt. Bu bakmdan Kurtulu Savann ilk cephesinin 1918 yl Aralk ay sonunda Mersin-Tarsus-Osmaniye yresinde aldn syleyebiliriz. zmir'in igalinden sonra da Ege Blgesi'nin baz noktalarna asker karan Yunan birliklerine kar yurtsever subaylara katlan eski erlerden ve yrenin "efe" ad verilen yiitlerinden oluan ufak etelerle Ayvalk'ta dmana kar ilk savunma denemeleri yaplmtr. te, stanbul Hkmetinin olumsuz ve hareketsiz tutumu, Saray evresindeki karamsar kadronun umutsuzluk yayan davranlar, onlar destekleyen stanbul basnnn byk bir blm ile, bakentteki bu gruplarn etkisi altnda kalan Anadolu'daki geni halk ynlar karsnda yurdunu dmana kaptrmamaya kararl, gz pek, gnden gne etkinliklerini artran bu direni abalar Mustafa Kemal Paay yreklendiren en nemli etken saylmaldr. Ama dzenli, disiplinli, her bakmdan ok iyi donatlm byk dman ordular karsnda belli bir plana gre ynetilemeyen, asl halk ynlarnn desteini imdilik alamayan bu tr yerel rgtler ve kk cepheler yurdu kurtarabilir miydi? Birletirici, inandrc bir gcn sahibi nderlere ve onlar da ynlendiren bir st-ndere ihtiya vard. Btn bu direni hareketlerini iyice deerlendiren Mustafa Kemal Paa, yurtseverlerdeki bu gc birletirerek yepyeni ve ulusun egemenliine dayanan bir devlet kurulursa kurtuluun salanacan anlamt. Bu dncesini "byk bir sr" olarak iinde saklayacak, hedefe adm adm ve her frsat deerlendirerek ilerleyecekti. Mustafa Kemal Paann lk almalar Samsun'daki almalar Samsun'a ktktan sonra Mustafa Kemal Paa dncelerini gerekletirmek iin almalarna hemen balad. Grnte Osmanl Hkmeti'nin zel grev verdii bir memuru idi. Bu Hkmet, imdilik O'na gvenmekteydi. Kafasndaki plan hi kimseye amamt. Yalnz stanbul'dan ayrlmadan nce Damat Ferit'in verdii yemekten karken, o yemekte bulunan nl ve byk yurtsever asker Cevat (obanl) Paa, kendisine "Kemal, bireyler mi yapacaksn?" diye sormu, O da "evet Paam, bireyler yapacam" demiti. Byk asker Cevat Paa'nn bu szden nemli anlamlar karmas mmknd. Yine ok yakn arkada Fethi (Okyar) Beye stanbul'dan ayrlmadan nce unlar sylemiti: "...Hkmet ve saray benim hakkmda derin bir gaflet iinde bulunuyorlar...". Mustafa Kemal Paa, stanbul'daki khnemi kadro ile

45

hibir ey yaplamayacan anlamt. Trk ulusunu yepyeni ve ada esaslara dayanan bir devlet iinde rgtlemek, kurtuluu bu yolla salamak tek kar yoldu. ngilizler Samsun'a da birlikler gndermilerdi. Geri bu birlikler sembolik nitelikte idiler; ama onlarn bulunduu bir ortamda Mustafa Kemal Paa'nn rahat almas dnlemezdi. Paa, oradaki ngiliz komutan ile "asayiin nasl salanaca" konusunda baz grmelerde bulundu. Hkmete ie baladna dair telgraflar ekti. Bu sralarda zmir'in igalinin dourduu kzgnlk dalga dalga yurda yaylyordu. Bu tepkiyi yararl bir biimde kullanmak gerekti. Mustafa Kemal Paa, 25 Maysa kadar Samsun'da kalarak plann olgunlatrd. O gn ngilizlerin yanndan uzaklamak zamannn geldiini anlayarak "lkenin ilerine gidip asayi durumunu yerinde grmek" gerekesiyle Havza'ya geldi. Havza'daki almalar Havza'da Mustafa Kemal Paann yapt almalar iki ana kesimde belirtmek gerektir: Askeri alanda ald nlemler ve yurtta direni azmini yaygnlatrmak iin verdii buyruklar... Askeri nlemlerin en bata geleni, yurttaki btn komutanlara buyruklar gndererek, atekes anlamas hkmlerine uyulmamasn ve askerin terhisinin nlenmesinin salanmasyd. Mustafa Kemal Paa btn ulusa seslenen arlarda da bulundu: Askeri ve sivil yneticilere ektii telgraflarla, zmir'in igali dolays ile zel ikle 20 Mays tarihinden itibaren yurdun hemen her yerinde dzenlenen miting ve benzeri toplantlara ara verilmeden devam edilmesini, iddet yoluna bavurmadan halkn sesinin her frsattan yararlanlarak duyurulmasnn salanmasn istedi. Bu konuda da bal bulunduu Harbiye Nezareti'ne 3 Haziranda ektii telgrafta yle diyordu: "...zmir yresinde grlen olaylarn ve benzerlerinin ba gstermesine kar ne ulusun cokusunu ve vicdan szlamalarn, ne de bundan doan ulusal gsterileri engelleyip durdurmak iin kendimde ve hi kimsede hibir g gremeyeceim gibi, bu yzden ortaya kacak olaylarn karsnda da sorumluluk gsterecek ne komutan ne de sivil ynetici gsterilebilir" Mustafa Kemal Paann tek grevi Dou il erinde asayii salamakt. ngilizler Mustafa Kemal Paaya bu grevin verilmesinde ok ekingen davranmlard. Onlar Paa'ya gvenemiyorlard. Ancak kendilerine bal Osmanl Hkmetinin istei karsnda O'nun bu greve getirilmesine raz gelmilerdi. imdi ngilizlerin kukular doru kmaya balamt. Zira Mustafa Kemal Paa, hele Havza'ya geldiinden beri "asl grevi" ile hi uramyordu. Yukarda akladmz 3 Haziran tarihli telgraf ile Mustafa Kemal Paa niyetlerini aa dkmt. ngilizler iyice endielendiler. 6 Haziranda, Harbiye Nezaretine bavurarak Mustafa Kemal Paann derhal stanbul'a dnmesini istediler. Harbiye Nezareti bunun zerine Paa'y geri ard. Ama Mustafa Kemal Paann karar kesindi. O, bir an nce 15.Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa ile bulumak isteinde idi. Yukardaki soruda sz konusu olan ve sizin tarafnzdan adnn ve tarihinin bulunmasn istediimiz Bar Antlamasnn imzalanmasndan sonra Ruslar, Dou Anadolu'yu tamamen boaltmlard. Ayrca Kafkaslardan da ekilmilerdi. Bu durum zerine Enver Paa kafasndaki "Turan" lksn gerekletirme zamannn geldii kuruntusuna kapld ve bir askeri yanl yapt; zellikle Irak ve Suriye cephelerinde byk zorluklar iinde arpan Osmanl birliklerinin durumunu iyice bozmay gze alp oralardaki seme birlikleri Kafkaslar zerine yollad. Doru dnen btn komutanlar ve elbette en bata Mustafa Kemal Paa bu giriimin ne kadar tehlikeli olduunu sylemiler; ama inat Enver Paa'ya sz geirememilerdir. Enver Paa, Bat Trkistan'a ulaacak ve bylece Douda gl bir siyasal oluum salayacakt. Bu birlikler kendilerine hedef olarak verilen Trk illerine ulaamadan Mondros Atekes Anlamas imzaland. Sz geen birlikler geriye ekildiler. Ayrca, atekes anlamas hkmlerine gre bu nemli birliklerin terhis edilmesi de gerekliydi. Ama yurtsever komutanlar, o zamanlara gre merkezle iliki kurulmas g olan Dou Anadolu'daki bu birliklerin terhisini geciktirmeye ve bunlar 15. Kolordu iinde toplamaya baladlar. Bu kolordu Mustafa Kemal Paa'nn komutanlna atand 9. Orduya balyd. ngilizler bu Orduya bal birliklerin terhis ilerinin yava gittiinin farkndaydlar ve buna kar iddetli tepki gsteriyorlard. te Kazm Karabekir Paa'nn 15.Kolordu, Mustafa Kemal Paa'nn ardndan 9.Ordu komutanlklarna atanmalarnn bir amac da bu terhis ilerinin abuklatrlmasn salamakt. Daha yukarda da belirttiimiz gibi, Kazm Karabekir Paa yeni grevine giderken Mustafa Kemal Paa ona "kolordusunu kesinlikle terhis etmemesini" tavsiye etmiti. Karabekir Paa da bunu ok doal karlam, kendi amacnn da byle olduunu sylemiti. Osmanl Devleti snrlar iinde tek derli-toplu askeri g olarak sadece bu 15. Kolordu kalmt. te Mustafa Kemal Paa, karargah Erzurum'da bulunan bu kolordunun merkezinde almalarn daha gvenli ve salkl biimde srdrebilirdi. Bu nedenle Paa 13

46

Haziran'da Havza'dan ayrld. Ama Erzurum'a varncaya kadar yolda ok nemli, ilgin ve youn almalar yaparak dncelerini gerekletirmenin ilk temel talarn koydu. AMASYA TAMM Mustafa Kemal Paann Amasya'ya Gelmesi ve Genel Durum Mustafa Kemal Paa, Havza'da telgraf haberlemesi yolu ile yrtt youn temaslardan sonra, 13 Haziran'da Amasya'ya geldi. Bata kentin aydn mfts Hac Tevfik Efendi olmak zere cokulu ve byk bir halk topluluu Paa'y karlamt. Mft Efendi,Amasyallarn duygularna tercman olarak, yurdun kurtuluu iin hibir zveriden kanmayacaklarn bildirdi ve Mustafa Kemal Paa'nn nderliinde almaktan onur duyacan syledi. Amasya'daki bu karlan Mustafa Kemal Paa'y ok honut etmiti. Bu srada zellikle Bat Anadolu'da durum ok karanlkt. Yunanllar Ege Blgesinin hem kuzeyinden hem de gneyinden hzla ilerliyorlard. Manisa 25 Maysta, Aydn 27 Maysta igal edilmiti. Yunan ileri harekat sryordu. Ancak Yunanllar artk, karlarna kan milis birliklerini hesaba katmak zorundaydlar. Geri, pek acele olarak toplanan bu milis birlikleri gsz ve dzensiz idiler. Ama son derece gzpek ve cesur yurtseverlerden oluuyorlar ve bu nitelikleri ile dman baz yerlerde hrpalyorlard. rnein Yunanllar Bergama'y igal ettikten sonra milis birliklerince kasabadan kartlmlard. Ama ne var ki, Yunanllar daha gl birliklerle gelince kasabay terketmek zorunda kalmlard. Bu olaylar karsnda Ege blgesindeki Yunan birlikleri durmadan takviye alp glendiriliyordu. Belli bal pek ok merkez el erine geiyordu bylece. Dier yandan Gneydou Anadolu'daki yiit halkn oluturduu milis gleri Franszlara zaman zaman zor anlar yaatyordu. Grlyor ki silahl direniler de artmt. te bu direni birliklerinin toptan adna "Kuvay Milliye" (Ulusal Gler) denilir. leride daha ayrntlca greceimiz gibi, Mustafa Kemal Paa dzenli bir ordu kuruluncaya kadar Kuvay Milliyeden yararlanmak yolunu tutmutu. Amasya'da, dzenli orduya geiin ilk adm olarak ulusal bir bilincin domas ve balatlan kurtulu hareketinin ulusa maledilmesi konusu zerinde kesin karara varlacaktr. Amasya Tamimi'nin Hazrlan ve Duyurulmas Mustafa Kemal Paa ilk adm olarak, birbirinden habersiz alan Kuvay Milliye birliklerini ve dier direni rgtlerini tek at altnda toplamak gerektiini hakl olarak dnyordu. Bu at da giderek btn ulusu kapsamna almalyd. Bylece ulusal g doacakt. Mustafa Kemal Paa haftalarca bu sorun zerinde kafa yormutu. Amasya'ya geldii zaman dnceleri berraklamt. Bu srada 20. Kolordu Komutan Ali Fuat Paa ile eski Bahriye Nazr Rauf Bey de Amasya'ya gelmilerdi. Mustafa Kemal Paa, 21/22 Haziran 1919 gecesi, hazrlad bir tamim (genelge) metnini ilknce Rauf Beye gsterdi. erii itibaryla son derece devrimci bir genelge idi bu metin. Mustafa Kemal Paa bu belgeyi Rauf Bey'in imzalamasn syledi. Rauf Bey ilknce biraz duraklad. Orada bir konuk saylmas gerektiini, byle bir metni imzalama yetkisi bulunmadn syledi. Mustafa Kemal Paa kendisine kardei gibi yakn bu arkadann duraklamasna zld. Ama Hamidiye Kahraman olarak n yapm bu deerli askerin tamimi imzalamasn istiyordu. Mustafa Kemal Paa "bu tarihsel bir andr" deyince Rauf Bey -herhalde pek gnl rzas olmadan- metni imzalad. Bu toplantda, ileride ulusal kurtulu savann nde gelen adlarndan biri olacak Refet Beyde bulunuyordu. Albay Refet Beyi Mustafa Kemal Paa, Samsun'a giden karargah yeleri arasna almt. Ama bu byk asker o anda bocalad ve belgeyi imzalamayacan, bundan bir yarar beklemediini syledi. Bunun zerine Mustafa Kemal Paa, dier odada bulunan snf arkada Ali Fuat Paa'y ard ve metni O'na gsterdi. Bu yiit asker Tamimi hi duraklamadan hemen imzalad ve ayrca Refet Beyin de imzasn koymasn salad. Ardndan gizli bir telgrafla bu belge Kazm Karabekir Paa'ya bildirildi. O da bu Tamimi kesinlikle onayladn bildirdi. Yine Mersinli Cemal Paa adl bir nemli komutan da Tamimi kabul ettii haberini yollad. Amasya Tamimi zetle yle diyordu: "Vatann btnl ve ulusun bamszl tehlikededir. stanbul Hkmeti sorumluluunun gereklerini yerine getirmiyor. Bu tutumu ise ulusumuzu yok olmu tanttryor. Ulusun bamszln yine ulusun azim ve karar kurtaracaktr. Ulusun bu ii yapabilmesi ve hakl sesini dnyaya iittirebilmesi iin, her trl etkiden uzak ulusal bir kurul olumaldr. Bu Kurul Sivas'ta toplanacaktr. Her livadan ulusun gvenine sahip er temsilci sessizce ve gizlice Sivas'a gnderilecektir. Bu, ulusal bir sr gibi saklanacaktr. Ayrca, stanbul Hkmeti

47

ulusal derneklerin telgraflarn ektirmeme karar almtr. Bu karar dinlenmeyecektir. Komutanlar birliklerini terhis etmeyeceklerdir" Tamimde Osmanl Hkmetine ak bir bakaldr vard. Bu bakaldry Osmanl dzenine kar gelmek istemeyen Rauf ve Refet Beyler kabullenememiler, ancak Mustafa Kemal Paa'nn etkisi altnda metni imzalamlardr. Amasya Tamimi'nin Nitelii Bu ksa, ama ok anlaml belge Trk Devriminin temel talarndan biri olarak kabul edilir. Belgenin Mustafa Kemal Paann kiisel durumuyla ilgili zellii udur: O, artk stanbul Hkmetinin buyruundan kmaktadr. Ulusal Kurtulu Savann balamas kararn almtr. Belgenin ierik asndan deerlendirilmesi ise daha nemlidir. Bu Tamimde temel ge vardr: Vatan'n paralanmas ve bamszlnn ortadan kalkmas tehlikesi karsnda Osmanl Hkmeti hibir giriimde bulunamyor; zerine den sorumluluun gereini yerine getiremiyor. yle ise bu Hkmetin kararlar da geersizdir. Bundan dolay artk ulus, kurtulu kararn kendisi vermelidir. Bunu salamak iin de btn ulusu temsil eden kiilerden oluan bir kurul toplanp gereken kararlar almaldr. Yukarda saydmz ge birbirini tamamlyor. Ama bu ge iindeki en nemli hkm ikinci srada ki hkm aynen u cmle ile ifade ediliyor: "Milletin istiklalini yine milletin azim ve karar kurtaracaktr". Bu cmle bize, ulus egemenliine gidi yolunun aldn gsteriyor. Artk ulusa gerek deeri verilmektedir. Bu bakmdan son padiahnn ileri srd "millet bir sr, ben de onu yneten obanm" gr ortadan kaldrlmak istenmektedir. Mustafa Kemal Paa ulus egemenlie dayanan yeni bir devlet kurmann temel tan atmtr. Bu bakmdan hemen hemen btn devrim tarihileri bu belgeyi bir ihtilal bildirisi olarak kabul ederler. Bu bildiri btn yurtta duyurulunca, ulusun alaca kararn padiah ve hkmetinin verecei karardan daha stn olduu ilkesi de ilan edilmi bulunuyordu. Bu ilke egemenliin kaytsz artsz Osmanl ailesinde bulunduunu bildiren geleneksel devlet anlay ve bu anlay yazl hukuk kural haline getiren 1876 tarihli Kanun-i Esasi'ye batan aa aykr idi. Kurulu dzenin karsnda idi bildirideki ana dnce. Bu bakmdan devrim tarihilerinin yarglar yerindedir. Amasya Tamimini yalnz Mustafa Kemal Paann deil, ulusa saygnl olan baka kiilerin de imzalamas bu belgeyi son derece yceltmi, ulusal direniiler bu Tamimdeki hedefe doru yrme hazrlna girmilerdir. Mustafa Kemal Paa ayrca, stanbul'daki tand, gvendii kiilere birer mektup gndererek, oradaki siyasal gcn bundan sonra Anadolu'ya bal olmas gerektiini sylemitir. Nutkunda bu mektubundaki ilgili cmle aynen yledir: "Artk stanbul Anadolu'ya hakim deil, tabi olmak mecburiyetindedir". Mektupta vatan kurtuluncaya kadar bunun byle olmas gerektii, nk stanbul'daki yneticilerin ulusal direnie zarar verici tutumlar iinde bulunduklarn ileri srlmt. Bu mektup yurtsever evrelerde byk bir coku yaratt. Buna karlk, stanbul Hkmeti'nin Tamim'den honut kaldn ileri srmek elbette mmkn deildir. Bu belge Hkmette byk bir tela ve fke yaratt. Gerek ngilizler, gerek baz devlet ve siyaset adamlar Mustafa Kemal Paa'nn "ayaklanma bayran" atn aka sylemeye balamlardr. Hkmetin yolundan giden baz stanbul gazetelerinde Mustafa Kemal Paa ve arkadalar hakknda hakaret dolu yazlar yaynlanmaya baland. Sonuta Dahiliye Nazr (ileri Bakan) Mustafa Kemal Paaya grevden alndn bildirdi. Son ana kadar yetkilerinden yararlanmak isteyen Mustafa Kemal Paa kendisine bu grevin ileri Bakanl tarafndan deil, Savunma Bakanl ve Padiah onay ile verildiini syleyerek 9. Ordu Komutanl makamnda elinden geldiince kalmak yolunu tutmu ve Bakann buyruuna uymamtr. KONGRELER YOLU LE RGTLENME VE KUVAYI MLLYE -6 GR Szlk anlam bakmndan "kongre" belli bir amaca ulamak isteyen kiilerin biraraya gelerek sorunlar grmeleri ve hedefe varabilmek iin kararlar almalar yolunda dzenledikleri toplant demektir. Kongreler uluslararas nitelikte de olabilir. Ancak, bir dernein, irketin, vakfn yasa gerei, ilerini dzenleyici kararlar almalar iin kongreler yapmalar gereklidir. Genellikle Osmanl Dernekler Yasasna gre kurulup hukuksal nitelikli olan bu kurulular topladklar kongrelerle, mmkn olduu lde yasal snrlar iinde kalp kurtulu areleri dnme yolu amaya alyorlard. Giderek, stanbul Hkmetinden umutlar

48

kesildike, kurulan dernekler yine o gnk yasaya gre oluturulmakla birlikte, kongrelerde alnan kararlar devlet otoritesinin boluunu doldurup kurtulu areleri aramaya yneldi. Kongreleri genel olarak ksaca deerlendirmeden nce bir nokta zerinde de durulmaldr: Szn ettiimiz trden dernekler ve kongreler yalnz Trkler tarafndan dzenlenmi deillerdir. Blc amalarla alan, ama bu nedenle yasal saylamayacak derneklerin varln 4. nitemizde anlatmtk. te bu tr dernekler de kongrelerini yapp kararlar alyorlard. rnein, atekes ncesi Anlama Devletlerince igal edilen Arap lkelerinde Suriye'nin bamszl iin toplanan Genel Suriye Kongresi'ni bu tr almalara rnek olarak gsterebiliriz. 2 Temmuz 1919'da, yani Anadolu'da Trk kurtulu kongreleri yaplrken dzenlenen bu toplantda Suriye'nin Osmanl topraklarndan ayrlp bamszlamas kararlatrlm ve Emir Faysal da kral seilmitir. Bu tr kongrelere baka rnekler de bulmak mmkndr. Ancak biz, Trk yurdunun ve ulusunun kurtuluunu amalayan kongrelerden sz edeceiz. Bildiiniz gibi, Mustafa Kemal Paa daha stanbul'a gelmeden kurtulu iin dernekler kurulmaya ve kongreleri yaplmaya balanmtr. Bu kongreleri byk bir titizlikle inceleyen deerli bir bilim adammz Blent Tanr yle bir snflandrma yapmaktadr: Kimi dernekler ve onlarn kongreleri sadece ufak, belli bir yreyi kurtarmak amacna ynelmilerdi. Baka baz kongreler ise Anadolu iinde byk bir corafi btn, bir blgeyi kurtarmak amac ile toplanmlard. rnein, aada ksaca inceleyeceimiz Balkesir Kongreleri birinci, ardndan toplanan Alaehir Kongresi ikinci tr almalara rnektirler. Yine Erzurum Kongresi de ilk planda btn Dou Anadolu'yu kapsamna almt. nc tr kongreler ise tam anlamyla btn ulusu iine alacak niteliktedirler ve bunun tek rnei vardr: Sivas Kongresi. Bu Kongre'de btn ulusal glerin birletirilmesi iin uralm ve sonuca ulalmtr. Ancak dikkati eken bir nokta, bu ulusal byk Kongre'den sonra da, kimi yerlerde toplantlar yaplm, hatta Trkiye Byk Millet Meclisinin almasndan sonra da bu tr almalarn srm bulunmasdr. Tanr'n saptamalarna gre 5 Kasm 1918'de toplanan "Kars slam uras"ndan itibaren 8 Ekim 1920'ye kadar kongreler srmtr. O tarihte Pozant kongresi toplanmtr. Bylece iki yla yakn bir sre iinde 28 kongrenin altn gryoruz. Bu sayya 29 Kasm 1918'de stanbul'da toplanan ilgin "Milli Kongre"yi de katarsak 29 kongrenin toplandn grrz. Yeni bulunacak belge ve bilgilerin altnda bu say daha da artabilir. yle ise sizlere orta retimde gsterilen Erzurum ve Sivas kongreleri dnda daha pek ok kongre toplanmtr. te Mustafa Kemal Paa, bu nemli, ama ou yerel amalara ynelik ve dank ulusal iradeyi birletirme ve bylece ortaya kacak gc daha da pekitirerek, dmana bir ulusal btn olarak kar koyma dncesini gerekletirmek iin didinip durmutur. ERZURUM KONGRESNE KADAR GELM Samsun'a ktktan ksa bir sre sonra Amasya'ya geerek tarihsel Tamimi yaynlayan Mustafa Kemal Paa, "kongre yolu ile rgtlenmenin" de ncln yapmaktadr. Bildiiniz gibi, ulus egemenlii dncesinin ilk kez aa vurulduu Amasya Tamimi hkmleri arasnda Sivas'ta ulusal bir kongre toplanmas istei de vard. Mustafa Kemal Paa, sivil makamlara da buyurma yetkisine dayanarak ve bu yetkinin blgesel olan snrlarn ap btn yurda Tamimi duyurarak kongrenin toplanma hazrlklarna balanmasn istemiti. Bu ile hem komutanlar hem de sivil yneticiler uraacaklard. Acaba byle bir ulusal kongrenin bir an nce toplanmasn Mustafa Kemal Paa neden istemiti? Amasya Tamimi'nin duyurulmasna kadar yurtta 8 kongre toplanmt. Bunlardan biri dnda dierleri yresel ve blgesel nitelikte idi. rnein Kars'ta 4, Ardahan'da 2, zmir'de 1 kongre toplanmt. Bu kongrelerin Douda toplanlanlarnda, o blgenin Ermenilere kar savunulmas, bu amala gerekirse siyasal bir g de oluturulmas dncesi yatyordu. zmir'de ise Yunan igalinin yaklamas nedeniyle bir byk toplant yaplmt. Anlalyor ki Mustafa Kemal Paa, bu giriimleri olumlu bir biimde desteklemesine ramen, onlarda btn ulusu birletirici bir nitelik gremiyordu. Bu amacna en uygun decek tek kongre belki yukarda da ksaca adn belirttiimiz "Milli Kongre" olabilirdi. Aslnda bu Kongre byk bir iyi niyet rnyd. 29 Kasm 1918'de Atekes Anlamasnn imzasndan hemen sonra stanbul'da toplanmt. nl gz hekimi Esat Paann giriimiyle, bu kongreye o gnlerde stanbul'da varln srdren birka siyasal parti ile baz kurulular katlmlard. Kongre, yurdun savunulmas iin btn ulusal glerin toparlanmas, Osmanl Devleti'nin Savatan sonra kurulan ve yenenlerin stnl altnda alan Uluslar Kurumuna (Milletler Cemiyeti/Cemiyet-i Akvam) alnmasnn salanmas, yurt dna kurullar gnderilerek Trklerin urad hakszlklarn anlatlmas gibi amalar gerekletirmek istiyordu. Ancak bu Kongre, adnn nndeki "milli" (ulusal) sfatna uyabilecek bir yapda deildi.

49

Tarihimizdeki ilk "milli" kongre olmasna ramen, bu toplantlar dzenleyen ve alnan kararlar uygulayacak bir dernek veya o nitelikte bir baka kurulu yoktu. Yurtsever aydnlarn, siyasal partileri bir uyum iine getirip, dier sivil toplum rgtleriyle bu konuda uygulamaya geilebilecei dncesi yanl bir hesaba dayanyordu. Zira hem bu Kongre'ye kar olan ve katlmayan baka siyasal partiler vard, hem de katlan siyasal partiler ile dier kurulularn yeleri arasnda bakentin ar siyasal havas nedeniyle bir anlamaya, uzlamaya varlmas hemen hemen olanakszd.Bu nedenle, btn iyi niyetli abalara ramen "Milli Kongre"nin mr az oldu.Yapmak istedii almalarn da byk bir blmn gerekletiremedi. Milli Kongre stanbul'da, yani Bakentte toplanmt;orada alacakt. imdi, ngilizlerin her dediini yapan bir Hkmet, aznlklarn mark gsterileri, her olumlu admdan rken bir padiah, ayrca kentte bulunan igal devletleri temsilcileri... Byle bir atmosferde yurdun kurtuluu iin alnabilecek kararlar nasl uygulanrd? Hatta nasl karar alnabilirdi? Gerekten Milli Meclisin almalar bir sre sonra tavsad. Yine ayn yurtsever amalarla stanbul'da kurulan "Vahdet-i Milliye Heyeti" (Mil i Blok) da ayn nedenlerle baarsz kald. Mustafa Kemal Paann bakanlnda toplanan Erzurum Kongresi srasnda - 27 Haziran-30 Temmuz tarihleri arasnda nl Balkesir Kongresi de toplanmtr. Yunan igaline kar cepheler kurulmas ve ulusal birlikler oluturulmas iin her trl yola bavurulaca bu kongrede alnan kararlar arasndadr. Bu kararlar ok cesur ve yurtsever nitelikte iseler de, ulusun birleme ve btnleme srecini ya tamamen kesebilir veya byk lde geciktirebilirdi. te Mustafa Kemal Paa stanbul dnda, gvenli bir yerde, btn yerel rgtleri ulus ats altnda birletirebilecek adm bu nedenle bir an nce atmak istiyordu. ERZURUM KONGRES Erzurum Kongresinin Toplan Nedeni Yurdun eitli yerlerinde ounlukla yerel nitelikli kongreler yoluyla rgtlenmeler srerken Dou Anadolu'da da durum pek iyi gitmiyordu. Yurdun bu blgesi igal tehdidi altnda bulunuyordu. Zaten Ermenistan'a verilmesi kesinlemi olan bu blgede halk byk bir huzursuzluk iindeydi. stanbul'dan bir yardm gelmesi umudu kalmad iin Dou Anadolu halk kendi iinde rgtlenme yolunda nemli mesafeler almt. Daha nce stanbul'da kurulan "Vilayat- arkiye Mdafaa-i Hukuk-i Milliye" Cemiyeti, etkinliini Dou Anadolu'ya kaydrmt. Bu arada Kars'ta ardarda kongreler toplandn biliyoruz. Bu kongreler sonucu orada yerel bir siyasal otorite kurulmutu. Bir eit halk meclisi denilebilecek bir kurul Dou Anadolu'yu rgtlyordu. te zmir'in igalinden bir ay kadar nce, 13 Nisan 1919'da ngilizler Kars'taki bu ulusal kuruluu basp dattlar ve kenti Ermenilere teslim ettiler. Btn bu olaylar Dou Anadolu'nun en nemli merkezi olan Erzurum'da byk bir endie yaratt. Erzurum'un da Ermenilere verilecei konusunda ciddi sylentiler kt. te Mays ay banda (3 Mays) Erzurum'a gelip 15.Kolordunun komutasn zerine alan Kazm Karabekir Paa, Dou Anadolu'da bylesine kark bir ortam buldu. Karabekir Paa bir yandan Mustafa Kemal Paann istei dorultusunda almalar yaparken, bir yandan da Erzurum'da Atekes hkmlerinin yerine getirilip getirilmediini denetleyen ngiliz subay Rawlinson'u oyalyordu. Dou Anadolu'daki Trk halk, biran nce tam bir rgt kurup yaklaan Ermeni tehlikesine kar birlemenin gereini kavramt. Kazm Karabekir Paa bu rgtlenmeyi salayabilmek iin, ngiliz subayna farkettirmeden gizli almalar yapyordu. te o gnlerde Mustafa Kemal Paa Samsun'a kt ve Havza'da kurtulu hareketinin ilk nemli admlarn atmaya balad. Kendisinin resmi grev blgesi Dou Karadeniz ve Dou Anadolu olduu iin oraya da gitmek zorunda idi. Bu vesile ile, btn Dou Anadolu illerinin temsilcilerinden oluacak byk bir kongreye katlmaya karar verdi. Bu kongre drt adan son derece yararl olabilirdi: i. Erzurum'daki 15.Kolordunun yurttaki tek derli toplu askeri g olduunu biliyorsunuz. Ulusal kurtulua candan inanm olan 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paann yardm ile btn yurda rnek olacak bir rgtlenme modeli kurulabilirdi. ii. Erzurum ile birlikte nemli baz Dou illeri henz igal edilmemiti. Bu bakmdan kongre gven iinde yaplabilirdi. iii. Bununla birlikte Dou Anadolu'nun byk bir tehdit altnda bulunduu da bir gerekti. Kars' ellerinde tutan Ermeniler, buradan her an byk saldrlara giriebilirlerdi. Kongre sonucu oluacak rgt 15. Kolordu'ya savunma iin nemli maddi yardmlar salayabilirdi. Zira, terhis edilmesi atekes gerei olan bu askeri gcn paras yoktu; halkn yardm ile varln srdrebilirdi.

50

iv. Erzurum Kongresi'nin baars, Sivas'taki byk kongreye bir moral as olabilirdi. Ayrca, Douda kurulacak rgtn yeleri de kendi blgelerini Sivas'ta baaryla temsil edebilirlerdi. Kongre Arifesinde Mustafa Kemal Paa ile stanbul Hkmeti likileri Mustafa Kemal Paa Amasya'dan ayrlp Erzurum'a giderken bir yandan esas byk Kongrenin yani Sivas Kongresi'nin hazrlklar ile ilgilenmi, bir yandan da stanbul Hkmeti'nin hakknda ald kararlar gslemek iin almtr. Yolda Elaziz (Elaz) valiliine atanan ve kendisini tutuklamak iin Hkmetten emir alan Ali Galip'in bir komplosu ile karlat ise de Sivas Valisi Reit Paann yansz kalmasyla bu tehlikeyi atlatt. 3 Temmuz 1919 gn halkn cokun gsterileri arasnda Erzurum'a vard. Kendisine gsterilen sevgi O'nu mutlu etmiti. Erzurum'a vard srada ise yurtta genel durum zetle yleydi: Ege Blgesi'nde Yunanllar ilerlemelerini srdrmekte ve halka byk zulmler yapmaktadr; Gneydou'da Trk milis birlikleri Franszlarla amansz bir boumann iine girmitir... Bu gelimelerden baka siyasal alanda yeni bir baarszlk kendini gstermitir: Damat Ferit, Paris Bar Konferans'na arlm ama hibir varlk gsterememi, Trklerin hakkn en kk bir biimde bile savunamamtr. Damat Ferit'in bu baarszl ve aalan, O'nun ngilizlerin izinden gitmekle bile hibir i yapamayacan aka ortaya koyduundan yurttaki kzgnlk daha belirgin bir durum alm, buna karlk Mustafa Kemal Paaya gsterilen gven ve sevgi de artmtr. Bu gelime, Paa'nn evresinin genilemesine de yol at. Bildiiniz gibi Osmanl Hkmeti, Mustafa Kemal Paay birka kez geri arm, Dahiliye Nezareti aracl ile grevden alndn da bildirmi; ama bu buyruklara Paa uymamt. O'nu tutuklama buyruklar kartlm; ama bunlar da uygulanamamt. imdi Erzurum'da byk bir kongre toplayaca ve nemli bir rgt oluturaca haberi stanbul'u byk bir tela iine soktu. Paris'teki ngrmelerdeki baarszln Damat Ferit, Mustafa Kemal Paann Anadolu'daki "olumsuz" davranlarna balyordu. Artk yaplacak tek i kalmt: O'nu grevinden tam anlamyla almak... te bu amala Mustafa Kemal Paa 7/8 Temmuz gecesi Erzurum'da telgraf bana arld. Dorudan doruya Saray'dan aranyordu. Saray O'nun stanbul'a dnmesini son kez istedi.Paa bu istei reddedince, grevine son verildii cevab geldi. Paa da ardarda hem Saray'a hem de Harbiye Nezaretine istifasn bildirdi; ama bu sadece kendisine verilen grevden ayrlma deildi. Askerlikten de istifa etmiti. Bu, btn yaamn asker olarak geiren, tarihin en byk komutanlarndan biri iin ne kadar zor bir karardr!.. stanbul Hkmeti,13 Temmuz'da Takvim-i Vekayi'de yaynlad bir Padiah iradesiyle Mustafa Kemal Paann grevine son verildiini duyurdu. Mustafa Kemal Paa artk zerinde hibir resmi sfat bulunmayan normal bir yurttat. O gne kadar btn almalarn 9. Ordu komutan olarak yapmt; bu grevin verdii yetkiyle arln duyurmutu. imdi ne yapacakt? Ayrca, henz stanbul Hkmeti'nin gvenini yitirmemi olan Kazm Karabekir Paaya O'nu tutuklamas buyruu da verilebilirdi. 8 Temmuz gnne Mustafa Kemal Paa btn bu olaslklar dnerek balad. Ama Kazm Karabekir Paa ve maiyeti, O'nun ayana kadar gelerek, durumun hi deimediini, eskiden olduu gibi yine komutan olarak kendisini tandklarn belirttiler. Karabekir Paann bu tutumu Trk Devrimini kurtarm saylabilir. stanbul Hkmeti'nin tutumu ve Paa'nn askerlikten ayrlmas evrede de hibir olumsuz etki yapmad. Yakn arkadalar yaynladklar bildirilerle O'nunla birlikte sonu alnncaya kadar alacaklarna ant itiler. Erzurum halk O'nu kentteki Mdafaa-i Hukuk Dernei Ynetim Kurulu Bakanlna getirdi. Demek ki stanbul Hkmeti'nin bu tutumu Mustafa Kemal Paann durumunda olumsuz deil, tersine olumlu bir deiiklik yapmtr. Zararl kan ise Damat Ferit oldu. Mustafa Kemal Paa'nn otoritesinin yok edilemediini anlaynca babakanlktan ayrld; ama Padiah onu yine ayn greve getirdi (21 Temmuz)... Bu olaylar nedeniyle birka gn geciken Kongre hazrlklar tamamland. 23 Temmuzda Kurtulu Mcadelemizin en geni blgesel-ulusal kongrelerinden biri de ald (Kapan: 7 Austos 1919). Erzurum Kongresinin almalar ve Alnan Kararlar Kongre alnca Mustafa Kemal Paa oybirlii ile bakanla seildi. O gn yapt konumada Paa,gerek amacn sezdirdi; bir ulusal kurulun oluturulmasndan szetti ve gcn ulusal iradeden, yani ulusun z isteinden alan sorumlu bir hkmet i bana gelirse, esenlie ve kurtulua kavuulabileceini, byle bir hkmetin ise ancak Anadolu'da kurulup alabileceini belirtti. Mustafa Kemal Paa, konumasyla, blgesel nitelii olan Erzurum Kongresine ulusal bir nitelik vermek istemitir. Bylece blge halk, dier yrelerdeki halkla btnleebilecek bir anlay iine girmeliydi. Bunun iin de Mustafa Kemal Paa, ulusu temsil edecek bir kurulun oluturulmasn, ulus iradesini tayan bu kurul iinden kacak bir hkmetin

51

kurulmasn ve bu yeni hkmetin ancak Anadolu'da alabileceini aklyor,bylece stanbul'dan ayr, yeni bir devlet kurulacan st olduka kapal da olsa sezdirmek istiyordu. Ama Erzurum Kongresinde byle bir amacn gereklemesi beklenemezdi. Bunu Mustafa Kemal Paa da biliyordu. Szlerinin tam olarak anlaldn bile belki ileri sremezdi. Gerekten bu mesajn Kongrede tam olarak algland sylenemez. Ama bu genel deerlendirme bir yana, Kongre kendi amacna ulamtr: Dou illeri direni iin birlemitir. Bu il er hibir zaman vatandan koparlmayacaklardr. Kongrede beliren grlerin zeti udur: Yurdun btnln salamak iin ulusal iradenin belirmesi gerektir. Bu ulusal iradenin ve onun evresinde toplanan ulusal glerin varl "Padiahlk ve Halifelik" makamn kurtaracaktr. Bir yandan ulusal iradeye en stn yer tanmak, dier yandan bu "en stn" irade ile Osmanl Devleti'nin temel dayana olan Padiah ve Halifenin kurtarlmas bir elikidir. nk, Osmanl Devleti'nin genel yapsna gre Padiah iradesi ulus iradesinden stndr. Ulus iradesi kavramn "ulusa" benimsetmek iin bir gei dnemine ihtiya vard. Bu dnemde her iki kavram bir arada kullanmak, eskisine dokunmamak; ama yenisini de tantmak gerekiyordu. Mustafa Kemal Paa, kesin sonuca ulancaya kadar hep bu ikili gr altnda "ulus iradesinin stnl" ilkesini yerletirmeye almtr. Kongrede ayrca blgedeki aznlklarn tam bir gvenlik iinde olduu, smrmeye yol amamas koulu ile d yardm alnabilecei gibi konular karara balanmtr. En nemli kararlardan biri de Dou'daki btn direnme derneklerinin birletirilmesi ve "arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" ad altnda toplanmasdr. Bu yeni Dernein ilerini grebilecek bir "Heyet-i Temsiliye" (Temsil Kurulu) oluturulmu, bakanlna da Mustafa Kemal Paa getirilmitir. Erzurum Kongresinin Sonular Bu Kongre ile yresel direni hareketlerinin tek at altnda birleebilecei, yurtseverlerin tek ama erevesinde toplanmalarnn mmkn olduunu kamuoyuna ilk kez gsterildi. Dou il erinin temsilcileri elbirlii ile alabileceklerini kantladlar. Bu olumlu sonular her yanda byk etkiler yapm ve Sivas Kongresinin toplanmasn kolaylatrmtr. Erzurum'da daha Kongre srerken, Damat Ferit ile Hkmetin dier ilgilileri byk bir telaa kaplmlard. Onlara gre bu tr hareketlerle bar umutlar iyice snyordu. Bu nedenle Mustafa Kemal Paa ile yakn arkada Rauf Beyin tutuklanarak stanbul'a gnderilmesi buyruu verildi. Ama Dou illerinde artk bir "Heyet-i Temsiliye" vard. Bu heyet Dou Anadolu halkn temsil ediyordu. Bu nedenle Osmanl Hkmeti'nin buyruklar oralarda gemiyordu. Bu olumlu gidite 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paann da ok nemli bir rol olduu kukusuzdur. Ama en nemli sonu, Kongre sonunda Mustafa Kemal Paann nderliini kamuoyunun giderek benimsemesidir. ERZURUM'DAN SVAS'A Erzurum Kongresi srerken, yurtta baka toplatlar da yaplyordu. Bu kongreler Sivas Kongresine kadar srm, hatta daha sonraya da tamtr. Dier yandan, Mustafa Kemal Paann bakanln yapt Erzurum Kongresi sonucu oluan Heyet-i Temsiliye, Sivas'taki byk toplanty hazrlamak iin var gcyle alyor, bu arada yurtta felaketli gnler de biribirini izliyordu. imdi bu olaylara srasyla bakalm. Yeni Kongreler kinci Balkesir Kongresi Daha Mondros Atekes Anlamas imzalanr imzalanmaz yurtta dernekler ve kongreler yoluyla bir rgtlenme hareketi iine girildii belirtilmiti. te verdii kararlarla Dou Anadolu'yu birletiren ve ulusal kurtulu iin de nemli ilkeler ieren Erzurum Kongresi srerken Balkesir'de bir kongre daha topland. Bilindii gibi ilk Balkesir Kongresi 27 Haziran-30 Temmuz tarihleri arasnda toplanm ve Bat Anadolu'daki Yunan igalleri karsnda alnacak nlemleri grmt. Bata Hacm Muhittin arkl olmak zere ileri gelen Egeli yurtseverler Yunan igalinin yaylmas zerine, daha Erzurum Kongresi srerken 26-30 Temmuz tarihleri arasnda Balkesir'de ikinci bir kongre toplamlard. Bu kongre de yerel nitelikte olmakla birlikte, temsilciler daha genel kapsaml istekler ileri srp, atlacak admlarn btn igal blgelerini de kurtarmaya zendirmesi yolunda ulusal baz dileklerde bulunmulard. Ama ok tehlikeli bir durum alan Yunan ilerleyii nedeniyle Kongre'nin yerel nitelii daha ar basm grlyor. Kongreye katlanlar btn glerini birletirmeyi, Yunanllara kar savamak iin asker toplamay ve gereken dier btn nlemleri almay kararlatrmlardr. Bu arada btn kongrelerde olduu gibi, burada da padiaha

52

ballk telgraf ekilmesi ihmal edilmemitir. Balkesir kongrelerini dzenleyenlerin ilk planda "kendi balarna hareket etmeyi" tercih ettikleri anlalyor. Bu Kongre sonunda Ege'deki direni bir lde rgtlendi ve Kuvay Milliye birlikleri biraz glendirildi. Ama Dou Anadolu'daki kadar salam bir rgtleme iine girilip girilmedii tartma konusudur. Bat Anadolu'daki yurtseverler kendi balarna hareket etme zgrlne dkn olduklarndan, bir sre sonra toplanacak ilk byk ulusal Kongreye, yani Sivas'a temsilci gnderme konusunda bile ekimser davranyorlard. Bu Kongrede alnan kararlar ve delegelerin davranlar ok kutsal olmakla birlikte, toparlayc ve btnletirici bir nderin eksiklii bir sre sonra aka anlalacaktr. Gerekten, oluturulan rgt tek bana, byk Yunan ordusu karsnda hibir nemli varlk gsteremeyecektir. Birinci Nazilli Kongresi Yunanllar Aydn'n ardndan Nazilli'yi de igal etmilerdi (4 Haziran 1919). Ancak yredeki Kuvay Milliye birliklerinin baarl basknlar sonucunda kenti bir sre sonra terkettiler. Yunanllar Kuvay Milliye'nin bu baarsndan holanmadlar doal olarak ve daha gl birliklerle 24 Haziran'da buray tekrar igal ettiler. Nazilli'yi yeniden kurtarabilmek iin yrenin Kuvay Milliye birlikleri Yrk Ali Efe ile Demirci Mehmet Efe adl kiilerin komutasnda bulunuyordu. Bu efeler arasnda geimsizlik vard; ayrca halk rahatsz eden baz davranlarda da bulunuyorlard. Kuvay Milliye birlikleri arasndaki bu uyumsuzluu gidermeyi, sonradan Mustafa Kemal Paann en gvendii kiilerden biri olacak Celal Bey (Bayar) stlenmiti. Eski bir ttihat olduu iin Galip Hoca takma adyla bu zor grevi yerine getirmeye uraan Celal Bey ve arkadalarnn abalaryla, Nazillili yurtseverler, henz igal edilmemi Mula'da bir kongre topladlar. Bu Kongre, Erzurum Kongresi'nin hemen bitimine rastlar. 6 Austos'ta alm ve drt gn sonra almalarn bitirmitir. Nazilli'de toplanamamasna ramen, o kentin yurtseverlerinin abalaryla Mula'da alan bu Kongre'de "Osmanl Hkmetine" yardmc olmak esas altnda, Kuvay Milliye birlikleri arasnda uyum salamak, bu milis glerine asker salamak gibi nemli kararlar alnmtr. Ayrca blgedeki asayiin salanmasn da Kongre sonucunda oluan bir kurul stlenmitir. Demek ki, Erzurum Kongresinin ulusalblgesel zellii yannda Birinci Nazilli Kongresi olduka yerel niteliklidir. Balkesir Kongresi kararlarnda kopuk alt da aka anlalmaktadr. te bu tr ufak rgtlenmelerle bir amaca ulalamayacan anlayan Egeli yurtseverler, sonunda blgesel olarak niteleyebileceimiz daha byk lekte bir Kongreyi Alaehir'de topladlar. Alaehir Kongresi Ege Blgesi yurtseverleri, Orta Anadolu izgisine kadar btn blgeyi birletirebilecek ulusal bir kongrenin gerekliliine inanmlard. Ege Blgesinin ulam asndan elverili yerinde bulunan Alaehir, Kongre almalar iin uygun grld. 16 Austos 1919'da balayan ve 25 Austos'a kadar sren Kongrede Balkesir, Nazilli ve Erzurum kongrelerinin sonular grld. Kongrede alnan kararlara gre en byk dman Yunanllard. Onlar engellemek iin lme dein arplacakt. Bunun iin asker toplanacak, vergi salnacakt. Demek ki, stanbul hkmetine bal olarak yar zerk bir siyasal kurulu beliriyordu. Bu kuruluun temelleri birinci ve ikinci Balkesir ve birinci Nazilli Kongresinde atlm, Alaehir'de ise daha da pekitirilmitir. Kongrenin garipe saylacak bir karar da Yunanllar yurttan kovabilmek iin, dier Anlama Devletleri ile grmelere oturulabilecei idi. Demek ki, Egeli yurtseverler Yunanllar Anadolu'ya salan ve onlar durmadan destekleyip srtlarn svazlayan gcn ngiltere olduunu pek kavrayamamlard; yle ki, Ege blgesini Yunanllara vermek yerine orann "geici olarak dier Anlama devletlerince igaline" raz gelinebilirdi. Byle bir seenek zerinde neden durulduunu dnmek gerektir. Egeli yurtseverlerin Yunan dehetinden duyduklar ac gzden uzak tutulmamaldr. Yunanllar girdikleri yerlerde ylesine zulm ve vahet yapyorlard ki, Anlama Devletlerinin geici igali bu sahnelerin tekrarna engel olurdu diye dnyorlard. Yine, bu yurtseverlerin Sivas Kongresi'ne katlmakta, tpk Balkesir'de olduu gibi, pek olumlu davranmadklar anlalmaktadr. Onlar, Sivas Kongresinin anlamn kavrayamamlar, bunu Erzurum Kongresinin biraz daha geni bir biimi olarak alglamlard. Bu nedenle sadece "Dou Anadolu'nun savunmasna sembolik bir katk olmak zere" bu Kongreye katlma karar almlardr. Btn bu sylenenler bir yana, Alaehir Kongresinin Ege'de o ana kadar grlen en geni kapsaml toplant olduunu, bu nedenle bir lde ulusal k nitelii kazandn da sylemek gereklidir. Ne var ki, Kongreye katlanlarda geni ve kapsaml olarak olaylar deerlendirme ve ilerisini grme niteliklerinin bulunduu ileri srlemez. Alaehir Kongresi yaplrken, 18 Austos 1919 gn Mula'da bir baka toplant yaplmt.

53

Bunun Mula'daki nc toplant olduu da ileri srlr. Mulallar, ulusal kurtuluun bir btnsel hareket iinde gelimesini savunuyorlar ve bu bakmdan Ege'deki dier kongrelerde ileri srlen dncelerden daha aklc bir yol izliyorlard. Mula'daki bu ksa Kongrede yerel Kuvay Milliyenin glendirilmesi kararna varlmtr. SVAS KONGRES Kongre ncesi Erzurum'da varlan kararlar uygulamak zere seilen "Heyet-i Temsiliye" youn bir alma iine girmitir. Zaman zaman 15. Kolordu Komutan Kazm Karabekir Paa ile birlikte yrtlen almalarda esas ama Dou Anadolu'nun yaklaan Ermeni saldrsna kar savunulmas hazrlklarn tamamlamakt. Ancak, Heyet-i Temsiliye Bakan olan Mustafa Kemal Paa ayrca, Amasya Tamiminde duyurulan hususlar yerine getirme grevini de yklenmiti. Bildiiniz gibi, bu Tamimde ulusun kurtulu kararn verebilmesi iin Sivas'ta btn yreler temsilcilerinin biraraya gelmesi ile oluacak ulusal bir kongre toplanmas ngrlmt. Kongreyi hazrlayacak olan Mustafa Kemal Paadan bakas deildi. Bylece son derece youn bir alma iinde idi Paa. Erzurum Kongresi'nin toplanmasn ve almasn nleyemeyen Damat Ferit imdi, ok daha nemli olan Sivas Kongresinin gereklemesine engel olmak iin var gcyle uramaya balad. Kongreyi nleme taktii balca iki esas noktaya dayanyordu. Bunlardan birincisi Mustafa Kemal Paa ile arkadalarnn "ttihat" olduklar kansn yaymakt. Halktaki bu ittihat rkntsn bilen Damat Ferit ve ekibi u sylentiyi yayyorlard: "Yurdu felakete srkleyerek darya kaan parti nderleri yerlerine Mustafa Kemal ile arkadalarn vekil brakmlardr: Vatan haini olan ittihatlarn izinden gitmek, padiah iradesini inemektir". Bu ana tema zerinde yaplan propoganda baz yrelerde etkili olmutur. yle ki, Kongrenin yaplaca Sivas'ta bile bir aralk olumsuz baz hareketler grlmtr. Damat Ferit "baarl" sayd bu yntemini ileride daha geni olarak uygulayacaktr. Taktiin dayand ikinci nokta da u idi: Madem ki Ege Blgesindeki Yunan ilerleyii baz evreleri rahatsz ediyor, yle ise Yunanllar bir anlama ile durdurmak da Mustafa Kemal'in eylemini nleyebilir. Damat Ferit'in bu dncesi zerine ngiliz Generali Milne Yunanllarla grmeye ve onlar "makul bir izgide durmalar iin" iknaya alt. Bu da etkili bir yoldu. yle ki, Alaehir Kongresinde bu ngiliz Generali Milne ile grmek karar alnm ve kendisine baz neriler gnderilmitir -bu da Mustafa Kemal Paann "tam bamszlk" ilkesine ne kadar ters den bir davrantr, deil mi!-. Demek ki Damat Ferit'in taktii aslnda kmsenecek gibi deildi. Bu iki esasa dayanan taktik uygulanrken Damat Ferit bir yandan da stanbul'da Harbiye Nezaretinde Mustafa Kemal Paay tutan ve O'nun yaptklarn bir lde destekleyen yurtsever kadroyu da temizlemi, bu Bakanln bana kendisiyle ayn grleri paylaan Sleyman efik Paa adl bir askeri getirmitir. Bir yandan da Paris'te sren ve henz sonulanmayan bar grmelerine yeniden katlmak iin ngilizlere yaltaklanmaya balamtr. Ona gre bar bir an nce salanrsa, yurttaki bu "fesat" da biterdi. Sivas Kongresinin Hazrlan Biraz yukarda Alaehir Kongresinden sz ederken, baz yurtseverlerin Sivas Kongresi hakkndaki dncelerini de dolayl biimde yanstmaya almtk. Bu dnceler sadece Alaehir Kogresine katlanlarn grleri deildi. Btn yurt yzeyinde bu Kongreye olumlu bakanlarn yannda olumsuz bulunanlar daha byk bir ounluk oluturuyordu. Bu nedenle Sivas Kongresinin hazrlklar ok zor ve ar yrmtr. 22 Haziran gn Amasya'dan yaynlanan Tamimde Kongre hazrlklarnn derhal balamas askeri ve sivil yneticilere bildirilmiti. Bu Tamimin altndaki imza sahiplerine tam anlamyla gvenenler, hazrlk ilerine giritikleri zaman u tr direnmelerle karlayorlard: Baz kimseler Damat Ferit'in dncelerini btnyle paylayorlar; bu Kongrenin ngilizler bata olmak zere Anlama Devletlerini Osmanl Hkmetine kar iyice olumsuz bir tutum iine iticeini ileri sryorlard.

54

Byk bir karamsarlk iinde bulunan baz yurtseverler ise bu Kongre'nin hibir yarar salamayaca nyargsna kaplmlard; bu nedenle de Kongreye katlmak istemiyorlard. Kimi yurtseverler ise endie ve korku yznden Kongreye gitmek yoluna girmiyorlard. Alaehir Kongresindeki gr sahiplerinin dncelerine benzer anlayta bulunanlar, Sivas Kongresini yerel bir giriim gibi deerlendiriyorlard. Bir ka zorluk ise, Kongreye itenlikle katlmak isteyenlerin seimini veya seildikten sonra Sivas'a gnderilmelerini stanbul'a bal baz yneticilerin engellemek istemeleri ve bunda bir lde baarl olmalardr. Btn bu glklere ramen Kongre 4 Eyll'de alabildi. Ama, yukardaki sebepler yznden beklenilenin ancak yars kadar temsilci (31 kii) bu Kongreye katlabildi. Baz blgeler ne yazktr ki Kongrede temsil edilemedi. Ama Osmanl Hkmeti'nin kard btn zorluklara ve ou evrelerin olumsuz tutumuna ramen Kongrenin toplanabilmesi , o gnk koullar altnda byk bir baardr. Sivas Kongresi'nin almas ve Alnan Kararlar Daha ilk gn, Kongre bakanlna Mustafa Kemal Paa'nn seilmesine itiraz eden bir grubun kulis etkinlii yapmas ve bu kiilerin iinde Rauf Beyin de bulunmas dikkate deer bir olaydr. Bu olay Kongrenin Erzurum'daki gibi rahat ve huzurlu bir biimde geemeyeceini gsteriyordu. Bakanlk bunalm, Mustafa Kemal Paann seimi ile atlatld. Daha sonra padiaha ball bildiren telgrafn abartmal bir ierikle yazlmas ve bunun tam olarak nlenememesi, ardndan Kongrenin "siyasetle uramamas" gibi akl d neriler, Bakann cann ok skmtr. Kongre, batan aa siyasal bir etkinlikti. Pek ok delege "siyaset"in ne olduunu bile kavrayamamt anlalan... Btn bu zorluklar atlatldktan sonra, zc ve can skc bir baka konu ortaya atld: Kurtulu iin "manda kabul etmekten baka are bulunmad" konusu. Sivas Kongresinde "Amerikan Mandas" isteyenler vard ve bunlar gl bir grup oluturuyorlard. Halbuki, Amerikan Hkmeti, Wilson ilkelerinin hileli bir biimde kitaba uydurulmas demek olan manda sistemini benimsemedii gibi, Amerikan Parlamentosu da Paris'te yaplan bar antlamalarnn hibirini onaylamamt. Zira Amerikan Bakan Wilson'un ilkelerinin balaklarnca inendiini ileri sryorlard ve bu ok hakl bir grd. Kald ki manda altna girmek bir eit smrge ynetimine katlanmak demekti. te Sivas Kongresine "Amerikan Mandas" isteyenler ki aralarnda Refet Bey gibi aydn subaylar, smail Hami (Daniment) gibi nl sivil aydnlar bulunuyordu, "manda"nn niteliini bilmedikleri gibi, Amerikan tutumunun durumundan da habersiz idiler. Ulusal bamszln btnyle yok olmas demek olan manda altna girmenin Mustafa Kemal Paa ve yakn arkadalarnn temsil ettii lk ile hibir balants yoktur. Paa ve yaknlar mandaclarla mcadele ettiler. Sonunda Amerikan Senatosuna bir mektup gnderilmesi karar ile bu sorun zlm oldu. Bu ok bunalml alkantlardan sonra Kongre yeleri toparlandlar ve sk bir biimde alarak 11 Eyllde ilerini bitirdiler. Kongrede alnan kararlar ana izgileri bakmndan ylece zetleyebiliriz: Yurttaki dank direnme rgtleri bir at altnda birletirilerek tek dernek iinde toplanacakt. Bu Dernein ad "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" oldu. Bu Dernek ulusun kurtuluu ve bamszl iin var gcyle alacakt. Bir baka devletin gdm altna girme veya Trklerin yaad baz yerlerin terk edilmesi gibi grler kesinlikle kabul edilmeyecekti. stanbul'da ulusal davay baltalayan Damat Ferit Hkmeti'nin drlp, yurtsever yeni bir hkmetin i bana gelmesi iin uralacak, bylece Anadolu'daki direni hareketinin stanbul'daki siyasal kadro tarafndan desteklenmesi salanacakt. En nemlisi, Osmanl Parlamentosunun yeniden toplanmasna allacakt. Aksi takdirde yeni hkmet almas asndan sakat kalrd, zira gven oyu almam saylacakt. Osmanl Parlamentosunun Meclis-i Mebusan kanad halk temsilcilerinden olutuu iin ulusu temsil etme yetkisi vard. Bu nedenle Meclis-i Mebusan'dan kacak kararlar kurtulu iin geerli olacakt. Bu son husus zerinde biraz durmakta yarar vardr: Mustafa Kemal Paa Sivas Kongresini bir kurucu meclis gibi altrmak istemiti. Byle bir meclis yeni bir devletin temellerini atabilirdi. Ama Sivas Kongresindeki temsilcilerin byle bir bilinleri yoktu. Onlar asl yetkinin Osmanl Parlamentosunda bulunduunu ileri sryorlard. yle ise Kongreden yeni bir devlet kamazd. Sivas Kongresi'nde Osmanl ynetimini ulus iradesi ile birletirmek amac gdlmtr. Kongreye Erzurum'dan gnderdii telgraflarla katlan Kazm Karabekir Paa bata olmak zere, Mustafa Kemal Paann en yakn arkadalar bile yeni bir devlet

55

dncesinden ok uzakta idiler. Kongre'de Mustafa Kemal Paann ufak baz uyarlar bile eletiri konusu olmutu. Bu nedenle Paa, bir sre daha beklemek ve doacak frsatlar deerlendirmek yolunu tutacaktr. Kongre, alnan bu kararlar uygulamak zere bir "Heyet-i Temsiliye" seti. Bakanla tartmasz olarak Mustafa Kemal Paa getirildi. Sivas Kongresinin Sonular inde bulunulan olumsuz koullar gz nne alnarak bir deerlendirilmeye gidilirse, Sivas Kongresinin baarl bir biimde sonulandn belirtmek gerektir. Her eyden nce yurtta birbirinden habersiz ve dank alan direnme rgtleri birletirilerek tek ynetim altna konulmutur. Bamszlk dncesi ve lks ile hibir ilgisi olmayan manda gibi isteklerden vazgeilmitir. Damat Ferit Hkmeti'nin tutumuna kar kesinlikle cephe alnm ve Padiah zerinde Meclis-i Mebusan'n toplanmas iin baskda bulunulmutur. Sivas'ta byle sonulara ulalacan kestiren Damat Ferit, daha Kongre srerken Anadolu'nun eitli yerlerinde baz tertiplere girimi, zaten karanlk olan atmosferi daha da olumsuzlatrmak, Kongreyi baltalamak iin elinden geleni yapmtr. Ancak baarl olamamtr. Kongre bittikten sonra da bu sertlik siyasetine bir sre devam etmi, daha sonra Padiaha bir bildiri yaynlatp perde arkasna ekilmeyi denemitir. Bu bildiri yumuak bir slupla kaleme alnmt. Vahdettin ulusun bana gelen felaketlerden duyduu znty belirtiyor, ama ar davranlardan kanlmasn, byle hareketlerin Meclis-i Mebusan'n toplanmasn geciktireceini sylyordu. Padiah Meclis-i Mebusan'n toplanabilmesi iin arlklardan saknlmasn istiyordu. Bunun anlam, Heyet-i Temsiliye'nin almamasn salamakt. Bu "masum" istek pek ok kiiyi kandracak ve ulusal davay amacndan saptracak bir grt. Heyet-i Temsiliye almazsa, seim ileri btnyle Osmanl Hkmetine kalacak, bylece Padiah diledii bir siyaseti izmek olanana kavuacakt. Kuvay Milliyeciler bir yandan bu tehlikeli bildirinin datlmasn ellerinden geldiince nlemeye alrken, bir yandan da Heyet-i Temsiliye'yi desteklemeyi srdrdler. Bu son denemenin de baarszla uradn anlayan Damat Ferit iin grevden ayrlmaktan baka are kalmamt. Bu sadrazam 1 Ekim'de istifa etti. Yerine drst ve yurtsever bir Osmanl askeri olan Ali Rza Paa atand. Bylece Sivas Kongresinde ngrlen hedeflerden biri daha gereklemi oluyordu. SVAS'TAN SONRA TOPLANAN KONGRELER Sivas Kongresi pek ok devrim tarihi kitabnda son kongre gibi gsterilir. Halbuki, Sivas'tan sonra da baz blgelerde kongrelerin dzenlenmesi srd. Sivas Kongresinin en nemli hedefi Meclis-i Mebusan'n almas idi. te Sivas Kongresinin biti tarihi olan 12 Eyll 1919'dan Meclisin al gn olan 12 Ocak 1920'ye kadar bilebildiimiz kadar ile alt kongre daha toplanmtr. Bunlar nc (16-27 Eyll) ve Drdnc (19-29 Kasm) Balkesir Kongreleri; kinci (19-20/veya 23-24 Eyll) ve nc (6 Ekim) Nazilli Kongreleri ile Birinci Edirne Kongresi( 16 Ekim) ve Mula Kongresidir ( 19-29 Kasm). 1919 ylnn sonuna kadar sren bu tr kongreler, Meclis-i Mebusan'n almasndan sonra da toplanmtr. Biz aada ksaca 16 Eyllden 29 Kasm 1919 tarihine kadar eitli zamanlarda toplanan bu alt kongre zerinde biraz bilgi vermek zorunluluundayz: Bu kongreler, Sivas'ta alnan kararlarn, o yrelerde uygulanp uygunmayaca, uygulanacaksa bunun nasl yaplaca sorunlarn zmek iin toplanmtr. Sivas'tan sonra toplanan bu kongrelerin hepsi Bat Anadolu'da ve Trakya'da almtr. Bunun nedenleri zerinde ksaca durmaldr. Bat Anadolu'nun bir blm dorudan doruya Yunan igali altndayd; dmann bu hareketi de durmadan yaylyordu. O zamanlar Anadolu'nun Dousu ile Bats arasnda salkl ve hzl haberleme ve ulam mmkn deildi. Bu nedenle Bat Anadolu'daki Mdafaa-i Hukuk Dernekleri Sivas'taki Kongrenin btnsel ii ve nemi zerinde tam olarak bilgi sahibi olamamlard. Halbuki onlarn durmadan ilerleyen Yunanllara kar gelmek iin zamanlar azd. Bu nedenle Sivas Kongresi daha bir sre Dou Anadolu'nun kurtuluu ile balantl bir toplant gibi grlmtr. Sivas'a kar olumlu bir davran iine girmekte ilknce Balkesir evresinde rgtlenen Kuvay Milliyeciler duraklamlardr. Daha Sivas Kongresi biter bitmez, kinci Balkesir Kongresinde alnan kararlar yeniden gzden geirmek iin nc Kongre topland. Bu Kongrede Sivas kararlar da grld ve Ege direniinin kendine zg olduu karar verildi. Hatta bir kurul stanbul'a gidip iileri bakan ile grt. 1 Ekimde yaplan bu grmede bakan Adil Bey, Sivas Kongresini toplayanlar ar bir dille sulad ve Balkesir Kongresi yeleri Sivas ile ibirlii yapmazsa onlara her trl kolayl gstereceini syledi.

56

Yaplan i Sivas Kongresi kararlarna tamamen ztt. Buna ramen nc Balkesir Kongresinin yelerinin bir trl tam gven duygusu edinemedikleri anlalyor. Geri stanbul'daki bakanla yaplan grmeden bir sonu kmad; ama Balkesir'deki nc Kongre yine kendi olanaklaryla Kuvay Milliye'yi gelitirmeye karar verdi. Bir sre sonra bu hareketi Bursa ve evresine de tamak isteyenler Drdnc Balkesir Kongresi'ni toplama hazrlklarna giritiler. Onlar Kuvay Milliye'yi Bursa'ya kadar uzatacaklar ve rgt genileteceklerdi. Balkesir'de Sivas kararlarn tanyp tanmamak konusunda ateli tartmalar yaplyordu. Mustafa Kemal Paa'nn yurtta birlii salamak iin gsterdii abalar karsnda bu tutum ok olumsuz bir etki yaratt. Mustafa Kemal Paann Heyet-i Temsiliye Bakan olarak Bursa'daki tmen komutanna "Sivas Kongresi kararlarndan hala haberleri olmad anlalan bu gibi Kuvay Milliye'nin etkinliine gerek bulunmad" yolundaki talimat, Kongreyi kartrd. Sonunda, bu bir ay gecikme ile Drdnc Balkesir Kongresi topland ve Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne katlmay kararlatrld. Bu kararda byk yurtsever Hacm Muhittin (arkl) Beyin nemli rol olmutur. Balkesir'de verilen bu karar elbette btn Ege Blgesini etkilemitir. Ancak, Balkesir rgtnn tam olarak ulusal birlie katlmas iin ileride beinci -ve son- kongre toplanacaktr. Bu iki Balkesir Kongresi arasnda da Nazilli'de kinci ve nc Kongreler ksa aralklarla topland. Burada da benzeri olaylar cereyan etti. Nazilli'deki kinci Kongrede, sanki Sivas Kongresi hi yaplmam gibi byk ve ayrntl bir rgtlemeye gidildi. Ama, ardndan "nc" Kongre olarak nitelenecek toplantda Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile "iliki kurulmas" karar alnd. Nazilli Kuvay Milliyesi, Sivas'ta kurulan ulusal rgte olduka ge katlmtr. Baz deerli tarihiler bunun 1920 yl yaz aylarnda gerekletiini sylerler. En olumlu toplant Mula'da yaplandr. Mulal yurtseverler "Sivas in Mula Kongresi"ni toplayarak yurttaki direniin bir btn olduunu ve Dou ile Bat Anadolu'nun ayn ama altnda birlemesi gerektiini ileri srmlerdir. Dou Trakya'ya gelince: Anadolu'dan haberleme ve ulam ynnden ok kopuk olan ve ayrca Bat Trakya'daki soydalarla birlikte hareket etmeyi isteyen yurtseverler bunun zor bir i olduunu anladlar. Zira Bat Trakya Bulgaristan'dan alnp Yunanistan'a verilecekti. Ardndan sra Dou Trakya'ya gelecekti. Bu nedenle Dou Trakya'da daha nce kurulan direni rgtleri, Sivas Kongresinin sona ermesi zerine toptan Heyet-i Temsiliye kararlarna uymay kabul etmilerdir. KUVAYI MLLYE Kuvay Milliye'nin Oluumu Bu nitede grdmz rgtlenmeler, toplanan kongreler ve alnan kararlarda en nde gelen amacn igal glerine kar direnebilmek, yresel veya blgesel olarak dman kovmak iin uramak olduunu belirtmek gerektir. Sivas Kongresinde, yurdu kurtarmak iin yresel ve blgesel abalarn yetersiz olduu anlalmt. Zaten bu Kongre aslnda bir yeni devlet kurulmasnn ilk adm olarak dnlmt. Geri bu "adm" atlamad, ama, kurtulu iin btn ulus temsilcilerinin oluturduu Meclis-i Mebusan'n toplanmas iin Padiah zerinde bask kurulmas gibi ok nemli bir karara varld. Buna ramen Sivas Kongresinde igalci glere kar en abuk ve baarl bir biimde nasl kar konulaca konusu da grlmt. Btn ulusal dernekler, "Kuvay Milliye" (Ulusual Gler) denilen milis birliklerini kurup desteklemenin igalleri nleyebilmek iin tek are olduu gr zerinde gizlice anlamlard sanki. Kurtulu Savann simge deyimlerinden biri durumuna gelen ve Trk ulusunun kurtulu ve zgrlk azmini belirten bu deyimin, daha nceleri, 1877 / 78 Osmanl-Rus Sava sonunda yitirilen blgelerde etkinlikte bulunan yurtsever direni glerine verilen bir ad olduu, ardndan Balkan Savalar srasnda da kullanld ileri srlr. Baka bir deyile, dzenli ordunun yetersizlii, hatta yokluu karsnda yerel halkn silahlanarak oluturduu birliklere bu ad verilmiti. Ama Kuvay Milliye deyimi asl Kurtulu Sava srasnda yaygn ve saygn bir deyim olarak kullanlmaya baland. Bu deyimi ilk kez kimin bulup kamuoyuna mal ettiini bilmiyoruz. Ama Kuvay Milliye, ilknce Ege Blgesinde domutur. Kurtulu Sava boyunca da daha ok bu yredeki milis glerini ifade etmek iin kullanlmsa da giderek dzenli ordu dndaki btn ulusal birlikleri iine alan bir kapsama erimitir. lk Kuvay Milliye gcnn zmir'in igali zerine, byk bir olaslkla 19 Mays 1919 gn Alaehir'de kurulmasnn kararlatrld ileri srlr. Ama kesin olarak bilinen, Yunan ileri hareketine paralel olarak, bu birliklerin, kendilerine katlan subay ve erlerle Ege'deki Yunan birliklerine nemli zararlar vermeye balamalardr. Ama bir nceki nitemizde ksaca deindiimiz gibi tek merkezden ynetilemeyen,

57

birbirinden kopuk bu birliklerle dman ancak bir lde oyalanabilirdi. Bununla birlikte Kuvay Milliye birlikleri gizlice ele geirdikleri silah ve cephaneleri ve kendilerine danmanlk yapan subaylar ile ihmal edilemez bir g durumuna gelmilerdi. Daha Havza'ya kndan itibaren Mustafa Kemal Paa, bu birliklerin elden geldii lde askeri otoritelerin hi olmazsa denetimine girmesi iin almtr. Erzurum Kongresinde ise "Kuvay Milliye'yi glendirmenin esas olduu" verilen kararlar arasndadr. Erzurum'dan Sivas'a kadar geen zamanda toplanan dier kongrelerde de hep Kuvay Milliye'nin nasl glendirip, bir lde danklktan kurtarlabilecei sorunlar ana konu olarak kalmt. Nitekim Balkesir ve Alaehir kongrelerinde Kuvay Milliye birliklerine asker alnmas yolunda kararlar kartlm ve bunlar byk bir sebatla uygulanmtr. Sivas Kongresi srrken Mustafa Kemal Paa, Kuvay Milliye Birliklerine bir ekidzen verilmesinin yerinde olacan anlamt. Bu amala nl asker Ali Fuat Paa Bat Anadolu'daki Kuvay Milliye Birliklerine komutan olarak atand (9 Eyll 1919). Ali Fuat Paa, Ege Blgesi'ndeki Kuvay Milliyeyi daha da disiplin altna almak iin Albay Refet (Bele) Beyi grevlendirdi. Her iki komutann bu byk abalar Sivas Kongresi sonunda oluan Heyet-i Temsiliye tanrafndan izlendi ve Mustafa Kemal Paa bu birliklerin mmkn olduunca birbirleriyle ilikili ve dzenli bir duruma gelmesi iin byk abalar harcad. Ali Fuat Paa ile Refet Beyin almalar sonucunda Ege Blgesinde dmana zaman zaman nemli yitikler verdiren Kuvay Milliye Birlikleri ortaya kt. Gney Anadolu'daki direni ise daha iddetli geiyordu. Franszlar ukurova'y daha 1918 yl sonlarnda ngilizlerle birlikte igal etmilerdi. Bir sre sonra varlan anlama gerei o yreleri ngilizler tamamen Franszlara brakarak ekilmilerdi. Bunun zerine Franszlar birliklerini iyice glendirdiler. 1919 yl Ekim ay sonlarna doru, daha nce ngilizlerce igal edilen (anl) Urfa, (Kahraman) Mara ve (Gazi) Antep'i onlardan devralarak o blgede de varlklarn iyice duyurmaya baladlar. Dnnz, Ege Blgesini Yunanllar igal ederlerken, szn ettiimiz ok nemli gney yreleri de Franszlarca ele geirilmekteydi... Gneydou Anadolu halk, Franszlara kar rnek bir direni gsterdi. Usta kurmay subaylarn rgtlemesi ile Kurtulu Savann en gl milis birlikleri Gneydou'da belirdi. Mara'n iinde balayan ve akllara durgunluk veren direnme, evredeki dier yerlere de srad. Bylece Franszlar kendilerini hi ummadklar gerek bir sava iinde buldular. Bu yrelerde daha 1919 ylnn banda olumaya balayan milis birlikleri blge halknn destansal zverisiyle son derece sava bir yetenek kazanmlard. Gneydou Kuvay Milliyesi diyebileceimiz bu birliklerin asl Kuvay Milliye olarak tandmz Bat Anadolu birliklerinden fark u noktadayd: Gneydou halk bu birliklere topyekn katld; gen, yal, ocuk, kadn demeden Franszlara kar birletiler. Ayrca, Bat Anadolu'daki gibi ak arazide arpmak yerine, daha ok kent ilerinde sokak muharebeleri yoluyla Franszlara son derece zor anlar yaattlar. Heyet-i Temsiliye kendiliinden oluan ve hibir olumsuz etkinin szamad bu yrenin zverili insanlarna elden geldiince yardm etmi, zel ikle seme subaylar gndererek onlar daha iyi savar duruma getirmitir. Kuvay Milliye'ye Kar Tepkiler Kuvay Milliye'nin baarlar stanbul Hkmeti ile Anlama Devletlerini rahatsz etmekte gecikmedi. Ege Blgesindeki baarlar Yunan ordusunu huzursuz etmiti. Yunan Bakomutan, Venizelos'a ektii telgrafta "durumun vahim olduunu, artan Trk Kuvay Milliye ynaklar karsnda daha sert nlemler alnmasn istiyordu (13 Temmuz 1919). Denizli'de bulunan ve stanbul Hkmetine bal Jandarma Tabur Komutan, stanbul'daki amirlerine gnderdii yazda "Kuvay Milliye ile ba edemediini, takviye istediini" bildiriyordu (16 Temmuz 1919). Anlama Devletleri adna Karadeniz Ordular Bakomutanlna atanan ngiliz Generali Milne, Harbiye Nezaretine bavurarak Kuvay Milliye'nin Yunanllara saldrmamas iin bask yaplmasn istiyordu (18 Temmuz 1919). 22 Temmuz 1919 gn Denizli'ye gelen ngiliz ve Fransz subaylar Kuvay Milliye'yi askeri adan vyorlard. Btn bu rnekler Kuvay Milliye hareketinin balangta olduka baarl olduunun somut kantlardr. Bu nedenle Kuvay Milliye'ye kar tepkilerin artmas doald. Yurtseverler bir yandan dmanla arprken bir yandan da bu tepkileri gslemek zorunda kalyorlard. Damat Ferit, Sivas Kongresinin bitimine kadar sren birinci sadrazamlk dneminde Kuvay Milliye hareketini bomak iin elinden geleni yapmtr. Her eyden nce halkta bu rgt aleyhine bir hava oluturulmalyd. u rnek, Damat Ferit'in tutumu hakknda gzel bir fikir verir: 15 Temmuz 1919 gn Mula'da stanbul Hkmeti'nin buyruu ile skynetim ilan edildi. Bu iin gerekesi uydu: "Skynetim, Kuvay Milliyecilik ad altnda yaplmak istenen herhangi bir

58

apulculua kar... ilan edilmitir". Evet, Kuvay Milliye bylece Mula gibi stanbul'dan ok uzak bir yerde lanetlenirken, talyanlar birka gn sonra, 23 Temmuzda bu gzel kentimizi igal ediverdiler. Ama bu tr sonular Damat Ferit iin hi nemli deildi. O, kendisine bal olan karclarla hem propoganda etkinliine girimi, hem de eitli yerlerde halk kkrtp olaylar kartmtr. Ne yazktr ki, iktidardan ayrldktan sonra da ektii tohumlarn yeermesi srd. Dou Anadolu'da Sivas Kongresi kararlarn tanmak istemeyenler kmt. Ama bunlar hemen susturulmutur; nk Dou Anadolu'da dava evresinde birleenlerin says ok fazlayd. Asl tepkiler Anadolu'da ve Marmara Blgesi'nde gze arpmtr. rnein Konya'nn Bozkr ilesinde 1919 yl Eyll ay sonunda baz kiiler Damat Ferit'i tutan valinin kkrtmas ile Heyet-i Temsiliye'ye kar ayaklandlar. Kuvay Milliye birliklerini bu olay bir ay akn bir sre uratrd. Bu ayaklanma biter bitmez, stanbul'daki Damat Feriti evrelerce ve ngiliz yardm ile donatlp kkrtlan Anzavur adl bir eski asker, Mdafaa-i Hukuk hareketine kar Bursa-Balkesir yresine dehet sald. Byk bir mcadele sonunda kasm ay sonlarnda bu olay bastrld, ama Anzavur yakalanamad. zmit Krfezi'nin dousundan Bolu yrelerine kadar uzanan eritte, Anadolu'nun Midyat ve dolaylarnda Kuvay Milliye'ye kar zaman zaman nemli boyutlara varan kprdanmalar srp gidiyordu. Dnlmesi gerektir ki bu olaylar getii srada Damat Ferit Hkmeti dm ve Heyet-i Temsiliye ile geinebilecek dzeyde bir kadro stanbul'da i bana gelmiti. stanbul'da devlet kavram ile belirtilecek bir gcn kalmadn ve Damat Ferit'in ne kadar "kkl" tohumlar attn bu son cmlemiz kantlamaktadr. MSAK-I MLL'DEN TRKYE BYK MLLET MECLS'NE -7 GR Trk Tarihinde ki nemli Siyasal Kurulu ttihat ve Terakki Partisi Bilindii gibi, Trk tarihindeki ilk dzenli siyasal rgtlenme, ttihat ve Terakki Dernei ile balad. Bu Dernek II. Abdlhamit'in bask ynetimine son vermek ve anayasal monari rejimine tekrar geilmek amacyla kurulmutu. Amacna eriinceye kadar "yasal" bir grnmde deildi. Zira sz geen hkmdar yurttaki her trl siyasal etkinlikleri yasaklamt. Bu nedenle rgt, gizli olarak alt. kinci Merutiyet'in ilan bu dernek yelerinin gerekten byk zverili abalar sonunda gereklemitir. 1909 Anayasa deiikliinden sonra Dernek tam olarak yasallat ve 1913'te siyasal bir partiye dntrld. Bu parti demokratik bir ortam kuramad; ama Osmanl Devleti'nin pek ok alanlarda modernleebilmesi iin baz almalar yapt; zel ikle "Trklk" bilincinin uyanmasnda en nemli rol oynad. Trk ve slamc siyaset arasnda bir yol izmedi kendine. Bu partinin kadrosu her eye ramen, demokratikleme yolunda da belki pek farkna varmadan nemli admlarn atlmasn salad: Her eyden nce siyasal karcalk (muhalefet) kavram bu parti sayesinde yurda yerleti. yle ya, bu partinin bal olduu dnceleri benimsemeyenlerin de rgtlenip siyasal mcadeleye girimeleri ok doald. Geri bylece balayan ok partili yaamn, demokrasinin izdii hogr ortamnda gelitii asla sylenemez. ttihatlar muhalefete tahamml etme erdemini gsterememiler; muhalifler de ttihatlarn grlerine sayg gsterme gerei duymamlardr. Bu nedenlerle ttihat ve Terakki Partisi giderek btn yetkileri eline geiren bir totaliter yapya dnt. Btn bu gelimelerin yksn ksa da olsa getiimiz nitelerde grmtk. ttihat ve Terakki Partisi'nin Trk demokratik yaamnn kurulmasnda bir baka dolayl hizmeti de siyasal dncelerin sadece stanbul'da snrl kalmamasn salamasdr. ttihatlarn dnceleri siyasal hedefler halinde taraya da yaylm, belli bal merkezlerde bu partinin ubeleri almtr. Bu yolla yurdun baz blgelerinde, tek ynl de olsa, siyasal bir tartma zemini kurulmu oldu. Bu parti, ilknce tek bana iktidar olma hevesini somut bir sonuca balayp, ardndan lkeyi, kmaz bir macera olan Birinci Dnya Sava'na srkleyerek ar bir yenilgi ve paralanma srecine sokunca saygnln ok yitirdi. Hatta, yine daha nce de belirttiimiz gibi, stanbul'da Atekes'ten sonra kurulan hkmetler - zellikle Damat Ferit Paa hkmetleri- ve belli bal gazeteler- ttihatlar "sava sulusu" ilan etmilerdi. Bu sulama, giderek btn ttihatlara yaydrlmak istendi. Ama Anadolu'daki ttihatlarn byk bir blm ya zaten kendini datm olan eski partileriyle manevi ilikilerini kesmiler, hatta sava srasndaki parti siyaseti ile uyumadklarn belirtip kendilerini "temize" karma yolunu tutmulard. Bir blm de seslerini keserek olaylarn gelimesini beklemeye balamt. ttihatlarn yukarda sylediimiz biimde sulanmalar, onlarn ulusal kurtulu mcadelesinde yrtc roller oynamalarn engellemitir. Giderek bu mcadelenin nderi durumuna erien Mustafa Kemal Paann

59

bir siyasal kurulu olarak bu partiye kar olduunu, kadrosunun yaptklarn asla benimsemedii biliyoruz. Ama Mustafa Kemal Paa gibi bir dahinin bu partinin yesi olmak ve lks yolunda itenlikle alm bulunmaktan baka bir ey yapmam olan kiileri yannda grmek istedii de bellidir. Eer ar grlerle alp bir zarar vermemiler ise O, ttihatlarla birlikte de almtr, ama onlarn artk eski kiiliklerine damgasn vuran bu partinin siyasal gemiinden kurtulmalarn da istemitir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ttihat ve Terakki Partisi, siyasal bir yasal rgt olarak varln yitirirken, onun brakt bir boluk ortaya kmt. nk btn kusurlarna ve yanl davranlarna ramen bu Parti'nin Trk siyasal yaamna katklarnn inkar edilemeyeceini biliyoruz. Ama imdi yurdu kurtarmak iin giriimde bulunacak bir parti rgt bulunmad gibi, byle bir imkan olsa idi bile, ttihatlarn peinden gidecek byk ve inanl halk topluluklarna rastlamak zordu. Ama siyasal yaam, boluk kaldrmaz. Oluan bir boluk baka siyasal glerce doldurulur. Trk ulusunu kurtaracak siyasal nitelikte ve birletirici yeni bir rgt gerekliydi. Bu rgt balangcn igal olaylarndan sonra kurulma aamasna giren "Redd-i lhak" ve "Mdafaa-i Hukuk" derneklerinde bulmutur. Sivas Kongresi ile, birka dnda btn bu dernek ve kurulular birleerek yurt yzeyine yaylan bir byk rgt durumunu almlard. Bu rgt d grn bakmndan bir siyasal parti deildi. Osmanl Dernekler Yasasna gre kurulup etkinlikte bulunan bir tzel kii idi. Ama esas amac siyasald. Zira yurdun dmandan kurtarlmas amac ile alan birdernein bu amaca ulamak iin izleyecei yollarn siyasal nitelikte bulunmas doaldr. Gerekten Sivas Kongresinin kararlar batan aa siyasaldr. zellikle Meclis-i Mebusan'n toplanmas ve Damat Ferit Paa Hkmeti'nin drlmesi istekleri bu Dernein etkinlik biimini aka gsteriyor. Aradan zaman getike Dernek iyice glenmi, Trkiye Byk Millet Meclisinin kuruluunu salam ve o Mecliste tek etkili siyasal topluluk olarak almtr. Bylece kkl bir siyasal rgt de douyordu. Nitekim aradan bir sre getikten ve zafer kazanldktan sonra, bu Dernek Gazi Mustafa Kemal Paa tarafndan rejimin ilk siyasal partisi haline getirildi. Demek ki, Trk demokratik yaamnn kurulmasna dorudan doruya etkili olmu iki siyasal partiden biri, sava sonras yok olmu; ama yelerinin byk bir blm bu kez yeni oluan bir dernein ats altnda biraraya gelmiler ve Ulusal Kurtulu Savann balatcs ve yrtcs olan byk rgt kurmulardr. ttihat ve Terakki Partisi, merutiyet dncesi ile birlikte ulusal devlet bilincini Trk toplumuna sokmu, bu temeller zerinde ykselen ve ileride merutiyeti de cumhuriyet hedefine doru ynlendirecek bir baka siyasal kurulu ortaya kmtr. Cumhuriyet kuruluncaya kadar "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti"nin etkinlikleri ulusal bamszlk mcadelesi iinde en nemli yeri alacaktr. SVAS KONGRESNDEN SONRAK SYASAL GELMELER Mustafa Kemal Paa, Sivas Kongresinde alnan kararlar "ulusun hakl istekleri" olarak her yerde benimsetmek amacn gdyordu. Madem ki bu kararlar ulus vermiti, gereinin mutlaka yerine getirilmesi zorunluluu vard. Bu nedenle aadaki ilerin yaplmas vazgeilmez kouldu: Mustafa Kemal Paann dncesine gre artk Meclis-i Mebusan'n yapabilecei bir i kalmamt; bu kurum ilevini oktan yitirmi saylrd. Ama Sivas'ta bu Meclis'in toplanmas karar verilmiti. Bu Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'ne verilen bir grevdi. Bu grevin en ksa zamanda ve en iyi biimde yerine getirilmesi gerekiyordu. Meclis-i Mebusan, Osmanl Devleti Parlamentosunun ulusu temsil eden kanadyd;yani Osmanl Devleti'nin en yksek karar merkezlerinden biri idi. yle ise, yeni kurulan Osmanl Hkmeti ile anlama areleri aramak gerekirdi. Mustafa Kemal Paa yukarda belirtilen bu iki iin geici olacana inanyordu. Ama yeni bir devlet kuruluncaya kadar bu grevlerin aksamadan yerine getirilmesi gerekiyordu. Heyet-i Temsiliye kan olarak Mustafa Kemal Paa ayrca, Kuvay Milliye birliklerini de disiplin ve dzen altna almak, kurtulu iin belli bir yntem bulununcaya kadar bu biimde dman hi olmazsa hzla ilerlemekten alkoymak gibi son derece ar bir grevin ve sorumluluun altnda idi. Meclis-i Mebusan'n almas iin ba koul Osmanl hkmeti ile anlamakt. lknce bu nokta zerinde duralm: Osmanl Hkmeti ile Anlama-Amasya Protokolleri

60

Damat Ferit'in Sivas Kongresini engelleyememesi zerine byk bir siyasal yenilgiye urad bellidir. O'nun -hi olmazsa bir sre- i banda kalmas artk mmkn deildi. Zira Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti bal bana bir g haline gelmiti. ekilen Damat Ferit'in yerine getirilen Ali Rza Paann lml, yurtsever, Anadolu hareketine hi olmazsa dmanlk beslemeyen bir yapda olduunu biliyoruz. Mustafa Kemal Paa yeni sadrazamn bu zel iklerini tanyordu. Ali Rza Paa daha greve balarken ona zetle yle bir telgraf ekti: "Yeni Hkmet, Erzurum ve Sivas kongrelerinde belirtilen ve saptanan ilkelere ve ulusun amalarna uyduu takdirde, Kuvay Milliye ona yardmc olacaktr (3 Ekim 1919)". Bu telgrafn anlam udur: Heyet-i Temsiliye kendini artk, btn yurttaki Kuvay Milliye hareketinin ba, merkezi olarak grmekte ve bu sfatyla stanbul Hkmeti'nin karsna kmaktadr. Heyet-i Temsiliye, stanbul Hkmeti ile birlikte alabilir. Ama bunun iin Sivas Kongresi ile kurulan ve nemini biraz yukarda anlatmaya altmz rgt, yani Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile onun yrtme organ olan Heyet-i Temsiliye, stanbul Hkmeti tarafndan tannmaldr. Bu "tannmann" altnda yatan esas ama ise, padiah iradesine bal olarak varln srdren stanbul Hkmeti'nin zerinde Trk ulusunun bulunduunu kabul ettirmektir. Bylece ulusal egemenlie gidilen yolda nemli bir adm daha atlm olacaktr. Bu telgraf olduka sert bir slupla yazlmt. Zaten byk bir hzla gelien olaylar deerlendirmekte glk eken yeni hkmet zerinde bu sert szler ilknce bir duraklama yaratt. Halbuki yeni hkmetin yeleri vatansever kimselerdi. rnein, Amasya Tamimini telgrafla onaylam bulunan Mersinli Cemal Paa Harbiye Nazrl gibi Anadolu hareketi iin son derece nemli bir makamda bulunuyordu. Heyet-i Temsiliye 'nin bu tutumu, kimi evrelerle iyi geinmek durumunda olan hkmette zor anlar yaanmasna yol amtr. Bunu doal karlamak gerektir. Zira Damat Ferit, grevden ekilinceye kadar Anadolu hareketini boup yok etmek iin elinden geleni yapm, Anlama Devletlerinin her isteine boyun emiti. Yeni Hkmetin btn bu uygulamalar bir yana brakp, Anlama Devletlerinin kesin denetiminde olan stanbul'da "Heyet-i Temsiliye" kararlarn kabul etmesi son derece zordu ve o gne kadar yaanan siyasal ortama da uygun bir davran olarak kabul edilemezdi. Ama yurtsever kiilerden oluan bu hkmetin yeleri, "bir an nce bar yapabilme" gerekesi arkasna snarak Anadolu ile iyi geinmeye , ibirlii yapmaya almtr. Bu amala Bahriye Nazr Salih Paa, stanbul Hkmeti'nin temsilcisi olarak Amasya'ya, Heyet-i Temsiliye bakan olan Mustafa Kemal Paaya gnderildi. 20 -22 Ekim tarihleri arasnda gerekleen ve devrim tarihimize "Amasya Kararlar" adyla geen grmeler son derece nemlidir. Amasya'da Heyet-i Temsiliye ile be protokol imzaland. Bunlarn ierii yle zetlenebilir: stanbul Hkmeti, Heyet-i Temsiliye'yi tanyordu. Meclis-i Mebusan toplanacakt. Anadolu hareketinin temsilcileri ile iyi geinilecekti. stanbul Hkmeti'nin bu tutumuna karlk Heyet-i Temsiliye de yurdun btnlne bir zarar gelmemesi koulu ile stanbul Hkmeti'nin dier ilerine karmamay, ona kar bir harekette bulunmamay ykmleniyordu. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Osmanl yasalarna gre kurulup alan ve Osmanl Hkmeti'nin denetimine bal bir dernekti. Amasya Protokollerinin nemi son derece byktr. Osmanl Hkmeti, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Heyet-i Temsiliyesi ile grme masasna oturmu, hatta temsilcisini Heyet-i Temsiliye Bakannn ayana gndermitir. Sonuta her iki taraf anlam ve protokoller imzayalarak, karlkl baz edimleri ykmlenmilerdir. stanbul Hkmeti bylece Heyet-i Temsiliye'yi sanki kendine denk siyasal bir organ imi gibi grm ve onu "tanmtr". Birka gn nce Anadolu hareketini en ar biimde lanetleyen stanbul, imdi bunun yerinde ve onaylanacak bir davran olduunu kabul etmektedir. Bu, akla durgunluk veren bir siyasal baardr Mustafa Kemal Paa iin. O, grme masasnda Heyet-i Temsiliye'yi sanki yeni bir devletin hkmeti imi gibi Osmanl Hkmeti karna oturtmu ve isteklerinin byk bir blmn kabul ettirmitir. Bu protokoller ksa bir sre sonra geerliliini yitirecektir; ama Amasya grmelerinden tam alt ay sonra, Heyet-i Temsiliye gerek bir devlet kuracak gc kendinde grecektir. Ankara'nn Ulusal Kurtulu Hareketinin Merkezi Yaplmas Amasya grmeleri sona erip Salih Paa stanbul'a dndkten sonra, Mustafa Kemal Paa Anadolu'nun eitli yerlerinde dolap rgtn gelimesini ve almalarn denetledi. Yaknda almas planlanan Meclisi Mebusan'n olumas iin n hazrlklar yapyordu. Sivas'a tekrar geldi ve orada 16-28 Kasm tarihleri

61

arasnda komutanlarla nemli toplantlar dzenledi. Burada Meclis-i Mebusan'nn nerede ve nasl toplanmas sorunu yannda Kuvay Mil iye ile ilgili sorunlar da grld. Sivas'tan ayrldktan sonra Mustafa Kemal Paa tekrar Anadolu'yu denetlemeye balad. Bir yandan da Heyet-i Temsiliye'nin srekli olarak alabilecei bir kent merkezi aryordu. Bu arada Hacbekta Trbesini ziyaret edip (23 Aralk 1919) oradaki halk kendisine kazandrmas da son derece nemlidir. Paa birka gn sonra, 27 Aralk 1919'da Ankara'ya geldi. Ankarallar O'na tahmin edemeyecei kadar grkemli bir karlama treni dzenlemilerdi. Halkn bu candan cokusu Paa'y ok duygulandrd. Ankara, stratejik adan ok elverili yerdeydi. stanbul'dan gelen demiryolu Ankara'da sona eriyordu. Bu bakmdan ulam olanaklar o dnem iin olduka iyi idi. Ayrca Bat cephesine yakn olduu gibi, dier arpma alanlarna da eit uzaklkta saylrd. Btn bunlar dnen Mustafa Kemal Paa, 29 Aralk'ta Heyet-i Temsiliye Bakan olarak yaynlad bir bildiride Meclis-i Mebusan iin yaplacak grmelerin Ankara'da olmas kararnn verildiini duyurdu. Bundan sonra Ankara artk Ulusal Kurtulu Savamzn merkezi durumuna gelecek, simgeleecektir. Ayn gn stanbul Hkmeti bir karar verdi. Bu karara gre "askerlikten kartlan, rtbeleri, nianlar ve madalyalar geri alnan Mustafa Kemal Paann urad hakszlk dzeltiliyordu. Bu karar ile Paann askerlikten kartlmad, kendisinin istifa ettii bildiriliyor, bu bakmdan kendisinin aslnda sakl kalmas gereken haklarnn imdi geri verildii" vurgulanyordu. Hkmet bu karar ile Mustafa Kemal Paann 19 Mays 1919'dan itibaren ne kadar hakl bir davay savunduunu da kabul ediyor, nceki Damat Ferit kabinesinin yaptn hukuka aykr bulup, yaplan hakszl dzeltiyordu. imdilik iki taraf arasnda bir eit bahar balam saylabilirdi; ama uzun srmeyecek ve yaknda frtnaya dnecek bir bahard bu. Askeri Gelimeler Mustafa Kemal Paa Ankara'ya geldii zaman, igal eylemleri hzla geliiyordu. Yunanllarn Ege'de, Franszlarn Gneydou Anadolu'daki istila niyetli ilerlemeleri yannda, ufak baz askeri gsterilerle, Anadolu'nun her yerine Anlama Devletlerinin dilerlerse hakim olabilecekleri kantlanmaya allyordu. Bu konuda en arpc rneklerden biri, Mustafa Kemal Paa Ankara'ya geldii zaman kentin durumudur. Ankara daha 1919 Mart ay iinde iki blk ngiliz askeri tarafndan igal edilmiti. Bir sre sonra ufak bir Fransz mfrezesi de Ankara'ya gelmiti. Mustafa Kemal Paa Ankara'da grkemli bir trenle karlanrken, kentteki ngiliz komutan olaylar izliyordu. Bu arada Ankara-Eskiehir demiryolu da ngilizlerin denetimi altna girmiti. Ksaca sylemek gerekirse dman, her yerde varln duyurmaya alyordu. Heyet-i Temsiliye'nin merkezi Ankara'ya tandktan bir sre sonra, bu sembolik igal grnte sona erdi. Ancak, o zamanlarn minik Ankara kentinde zellikle ngiliz ajanlar arada bir gzkyorlard. Sivas Kongresi kararlar uygulanmaya alld sralarda, ngiliz Generali Milne'ye bir grev verildi. Szm ona baz Egeli yurtseverlerin de istei zerine, Yunanllarn belli bir izgide durmalar, Kuvay Milliye etkinliklerinin de sona ermesine yol aacakt. te General Milne bu izgiyi saptayacakt. Bu general Ayvalk-Akmaz- Glmarmara-Aydn-Seluk izgisini saptamt. Yunanllar bu izgide dururlarsa iler durulacakt. "Milne Hatt" denilmekle nl bu "snr" kasm ay banda stanbul Hkmetine bildirildi ise de yurtsever Ali Rza Paa kabinesi bu neriyi kabul etmedi. Yunanllar da bu izgiyi kabullenmediler. Onlara gre bu kadar "ufak" bir blge ile yetinmek mmkn deildi. Geri Milne izgisi zerinde baz ufak pazarlklar yapld ise de yredeki Kuvay Milliye birlikleri byle bir blnmeyi hi benimsemediler. Milne izgisi ngilizlerin srar sonucu 1920 yl yazna kadar Yunanllarca tutulmutur; ama o tarihten sonra bu geici ve yapay snr bozulup gitmitir. MECLS- MEBUSAN'IN AILII Meclis-i Mebusan'n Nitelii "Parlamento" halk temsilcilerinin bir araya gelip alt kurulun Anayasa Hukukundaki addr. Gerek demokrasilerde halkn parlamentoda temsil edilmesine byk zen gsterilir. nk gnmz demokrasilerinde esas, egemenlik denilen devlet gcne ulusun tam olarak sahip bulunmasdr. Her trl devlet gcnn kayna dorudan doruya halktr. Ancak halk btnyle kendini ynetemez; fiziksel olarak bu olanakszdr. Bundan dolay modern demokrasiler aa yukar 200 yl akn sredir "ulusun temsili" esasna dayanr. Ulus kendi iinden diledii kiileri sadece belli bir sre iin temsilcileri olarak seer. te bu temsilciler "parlamento"yu olutururlar ve egemenlik hakkn ulus adna kullanrlar; yasalar koyarlar,

62

deitirirler veya kaldrrlar. Bu yasalar uygulayan hkmeti denetlerler ve gerekirse drrler. Zaman gelince de seimlere gidilir ve parlamento yenilenir. Btn devlet gcnn ulusta olduu sistemlerde parlamentodaki temsilciler de ayn derecede gldrler; zira onlar ulusun setii kiilerdir. Demokrasi uluslara kolay yerleen bir rejim deildir. Binlerce yl insanlarn alt devlet biimi "monari" idi; yani devlet gcnn bir aile iinden kacak kiiye ait olmas.. Modern demokrasi anlay, yukardaki satrlarda da belirtildii gibi, nihayet 200 yl kadar nce baz uluslara yerlemeye balad. Giderek bu ynetim biimi, monari ile ynetilen pek ok ulusa rnek oldu. Monarilerin balarnda bulunan hkmdarlar, Fransa'da olduu gibi tahtlarn ve canlarn yitirmemek iin, egemenlik yetkilerini halkla paylamaya baladlar. Bylece hkmdarlarn ve ulusun yetkilerini saptayan anayasalarla ortak bir ynetim belirdi. Baz devletlerde ise hkmdarlar belli bir halk istei olmamasna, ramen zellikle aydn gruplarn etkisi altnda baz yetkilerini kullanrken biraz daha ll olmak gereini duydular; egemenlik haklarndan hibir zveride bulunmadlar; ama baz haklarn kendi adlarna, yine kendi isteklerine gre oluturulmu kurullarca kullanlmas yoluna gittiler. te 1876 Ylnda Osmanl Devleti'nde de byle bir gelime oldu. Padiah II. Abdlhamit ilan ettii anayasa ile yasama ilerinde halkn setii temsilcilerin de dncelerinin alnmasn istedi. Bu temsilciler -daha nce ikinci nitede grdmz gibiMeclis-i Mebusan' oluturdular. Ama padiah kendisinin setii temsilcilerden oluan ikinci bir meclis daha oluturdu. Buna da Meclis-i Ayan denildi. Her iki meclis de yalnz danma yetkisine sahipti. Buna ramen yaam sreleri ok ksa oldu. 1908 ylnda kinci Merutiyetin ilan ile parlamento yeniden kuruldu. 1909 Anayasa deiiklikleri ile (yine padiahn istei ile!) Meclis-i Mebusan'n yetkileri biraz artrld. Ama egemenlik kaytsz artsz Osmanl Ailesi adna padiahta olduu iin, halkn setii Meclis-i Mebusan'n yetkilerini ksmak, geniletmek onun kesin hakkyd. Bu nedenle Osmanl Meclis-i Mebusan' hibir zaman dorudan doruya ulusun sahip olduu bir egemenlik anlayn yanstmamtr. Egemenlik padiahta idi. Meclis-i Mebusan, padiahn verdii anayasaya gre kurulup alyordu. O, ulusun deil,padiahn meclisi idi. Ulus temsilcileri padiahn istekleri dorultusunda kendilerini seen halkn ihtiyalarn giderecek almalar yapyorlard. Yine daha nce de grdmz gibi, padiahlar diledikleri anayasa deiiklikleri ile bu Meclis'in toplanma ve dalma zamanlarn da kendi siyasetleri dorultusunda saptarlard. Ulus egemenlii dncesini gerekletirmeyi kendisine en kutsal lk edinen Mustafa Kemal Paa iin Meclis-i Mebusan'n hibir hukuksal ve toplumsal deeri yoktu. Ama yzlerce yllk alkanlklarn da bir anda giderilmesi mmkn deildi. Trk demokrasisi ocuk denilecek yata idi. Bu bakmdan parlamentosu da gelimemiti. Mustafa Kemal Paa, Kurtulu Savan frsat bildi. Padiahn temsil ettii devlet biiminin iflas ettiini o gnlerin Trk yurdunda olanlar en ak bir biimde kantlyordu. Kurtuluu ulus kendisi salamal, bunun iin de devletini kurmalyd. nceki nitelerimizde bu amaca ulamak iin Mustafa Kemal Paann neler yaptn grdk. Sivas Kongresini bir kurucu meclis olarak kullanmak mmkn olamad. Oradaki temsilciler, kurtulu aresini "padiahn meclisinde" bulmulard. O gnlerin koullar altnda haksz da saylmazlard. nk, padiah seimlerin yaplmasn buyurup Meclis-i Mebusan olutuktan sonra oraya gelenler elbette, ulusun temsilcileri olacaklard. Ama unutulmasn ki, bu temsilcilik sfatlarn padiah izniyle kazanmlard. Olsun! Yine de halkn setii bir meclis toplanacakt ve kurtulu iin alnmas gerekli nlemleri dnecek ve kararlatracakt. Bu iyi niyetli yurtseverler Meclis-i Mebusan'n toplanmasn ve bu dorultuda almasn isterlerken bir noktay daha gzden uzak tutuyorlard: Meclis'ten padiahn istemedii dorultuda bir karar karsa ne olacakt? Anlama Devletlerinin etkisi ve denetimi altndaki padiah bir anayasa deiiklii ile bu kararlar geersiz sayabilirdi. O zaman ne yaplacakt? Byle olaslklar zerinde Mustafa Kemal Paann en yakn arkadalar bile dnmek istemiyorlard. Onlara gre, Meclis-i Mebusan en doru kararlar alacak ve padiah da bu kararlar ulusun istei olarak onaylayacakt. Ne kadar yanldklarn i iten geince anladlar. Ama bu frsat deerlendirip, ulusal egemenlik yolunu kesin olarak aan, yine Mustafa Kemal Paa oldu. Meclis-i Mebusan'n Al Hazrlklar Yukarda da belirtildii gibi, madem ki Sivas'taki ulus temsilcileri Meclis-i Mebusan'n almasna karar vermilerdi, bunun amaca en uygun ve en iyi biimde gereklemesini de salamak gerekti. Bu nedenle Heyet-i Temsiliye Meclis-i Mebusan'n al hazrlklarnda iki nokta zerinde zellikle duruyordu: i. Meclis-i Mebusan nerede toplanmal? ii. Meclis-i Mebusan'da ne gibi kararlar alnmal?..

63

Birinci konu zerinde Amasya'da, stanbul Hkmeti temsilcisi ile anlalmt. Mustafa Kemal Paa, igal devletlerinin denetimi altndaki stanbul'da bu Meclis'in toplanmasnn ok sakncal olduunu, byle bir kargaa ortam iindeki kentte ulusal kararlar almann zorluunu, hatta olanaksz bulunduunu Salih Paaya anlatm ve dncesini kabul ettirmiti. Ama Salih Paa stanbul'da bu karar hkmetine onaylattramad. Padiah ile ileri gelen devlet adamlar "padiahn" meclisi baka bir yerde toplanrsa her ikisi arasnda bir kopukluk belireceini ileri sryorlard. stanbul dnda toplanan bir Meclis-i Mebusan, padiahn etkisinden kabilirdi. stanbul dndaki toplant yeri, mutlaka Heyet-i Temsiliye'nin isteine gre seilecekti. Bylece Meclis-i Mebusan'dan padiahn deil, Heyet-i Temsiliye'nin istedii kararlar kabilecekti. Bu nedenle sorun tekrar ortaya kt. Mustafa Kemal Paa Ankara'ya gelmeden nce Sivas'ta komutanlarla yapt son toplantda bu konu zerinde yine grld. Nihayet grld ki Mustafa Kemal Paann en yakn arkadalarnn bazlar, rnein Rauf Bey bile, Meclis'in stanbul'da toplanmasn istemektedir. Padiahsz bir meclis demek ki dnlemiyordu. Padiahn Anadolu'ya gemesi veya geebilmesi sz konusu edilemeyeceine gre, Meclis-i Mebusan'n stanbul'da toplanmasna karar verildi. Mustafa Kemal Paann itirazlar hibir yarar salamad. Paa sonuta hakl kacandan ve bu sayede amacna daha rahat ulaabileceinden herhalde ok emindi ki, bu tartmay noktalad. te o gnlerde padiah iradesiyle seimler yaplmaya balanmt. Baz partiler seimleri boykot ettiler. Buna karlk Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti hemen her yerden ya kendi yelerini veya kendine yakn olanlar aday gstermiti. Demek ki bu Cemiyet artk st rtl bir siyasal parti saylabilirdi. Sadece ad cemiyetti. Ama gsterdii adaylarn seime katld siyasal bir cemiyet, tam hukuksal ifadesiyle, bir siyasal parti durumuna erimiti... Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin adaylar pek ok yerde seimleri kazanyordu. Bylece Dernein siyasal adan ne kadar gl olduu grlyordu. Mustafa Kemal Paa da Erzurum'dan milletvekili seilmiti. Heyet-i Temsiliye'nin zerinde durduu ikinci nemli konu ise, Mecliste hangi sorunlarn grlp ne ynde kararlar alnaca idi. Mustafa Kemal Paa en ok bu konu zerinde zihnini yoruyordu. Milletvekili seilmesine ramen stanbul'a gidemezdi. Hkmet O'na hi ilimese bile, ngilizlerin kara listesindeydi. Mutlaka tutuklanp, en hafif ilem olarak Malta Adas'na srlrd. Seilip stanbul'a gitmek zere yola kan milletvekillerinin Ankara'ya uramalar Heyet-i Temsiliye tarafndan istenmiti. zel ikle Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin aday olup da seimi kazanan veya ulusal davaya kendini yakn duyan miletvekilleri Ankara'ya uruyor ve Heyet-i Temsiliye Bakan ve yeleri ile gryorlard. Btn bu temaslar sonucunda yle bir karara varlmt: Meclis-i Mebusan'da bir "Mdafaa-i Hukuk Grubu" oluturulacakt. Bylece bu Dernek artk tam anlamya siyasal bir parti gibi almaya balayacakt. Meclis Bakanlna da Mustafa Kemal Paa seilecekti. Bu kararn Meclis-i Mebusan'da uygulanmas ile, Anadolu'da doan ulusal hareketin padiah iradesiyle toplanan parlamentoda egemen olduu bir gerek halinde herkese anlatlm olacakt. Kazanlan bu siyasal g ile Mdafaa-i Hukuk Grubunun yurdu kurtarmak iin diledii ynde kararlar almas kolaylaacakt. Anlama Devletlerinin seimlerin yaplmasna ve Meclis-i Mebusan'n toplanmasna engel olmadklar gzlenmitir. Bunun sebebi u olabilir: Anlama Devletleri savatan bunalan ulus temsilcilerinin ne pahasna olursa olsun bar ynnde oy kullanacaklarn ve padiahn istedii dorultudan ayrlmayacaklarn dnyorlard. Bylece bar kurulacak ve Anadolu hareketi de kendiliinden snp gidecekti. Meclis-i Mebusan'n Almas ve almalar Hazrlklar tamamlannca 12 Ocak 1920 gn son Osmanl Parlamentosu topland. Bu gerekten nemli bir olayd. stanbul'daki Trkler byk bir coku iindeydiler. Ertesi gn stanbul'da 150 bin kiinin katld byk bir miting yapld. Anadolu'nun da hemen her yerinde, toplant haberinin gelmesi zerine olumlu gsteriler dzenlendi. Halk bu Meclis'ten gerekten adil ve kalc bir barn yaplabilmesi iin nemli kararlarn kaca umudunu besliyordu. Ama ne yazk ki halktaki bu olumlu tepkiler Meclis yelerinin ounluuna yansmamt. Milletvekilleri kuku, kayg ve hatta korku iindeydiler. Acaba neden? Milletvekilleri, yzlerce yl bal olunan padiah iradesini inememek, Anlama Devletlerini rktmemek iin kendilerince "dengeli" bir tutum izlemek istiyorlard. Aksi takdirde Meclis datlr ve kendi balarna da tahmin edemeyecekleri kadar byk felaketler gelebilirdi. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin gsterdii adaylar arasndan milletvekili seilenlerin bir blm yrekli ve atakt. Bunlar

64

Ankara'da verilen kararlarn uygulanmasn istiyor, ama ounluk bu konuda uyuuk davranmay yeliyordu. Nitekim Meclis 28 Ocak tarihine kadar bakann seemedi ve istenilen "Mdafaa-i Hukuk Grubu" da kurulamad. Demek ki Mustafa Kemal Paa ad ve bakan olduu Dernek stanbul'daki pek ok siyasal evrede bir rknt yaratyordu. 28 Ocak gn, Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti mensubu miletvekillerinin youn basks zerine Meclis-i Mebusan gizli bir toplant yapt. Bu toplantda nl "Misak- Milli" kabul edildi. Fakat, biraz aada da grlecei zerine, bu Meclis karar ksa bir sre sonra, onu oylayanlarn da ounda bir rknt yaratt. Siyasal ortam hemen karard. Artk Anadolu'nun izinden gitmek ilkesi bir yana braklmtr. Nitekim, Misak- Milli'nin kabulnden birka gn sonra Mdafaa-i Hukuk Grubu yerine "Felah- Vatan" (Vatann Kurtuluu) adnda bir grup oluturuldu. Meclis bakanlna da Mustafa Kemal Paa yerine bir bakas (Reat Hikmet Bey) seildi. Anlalyor ki Meclis-i Mebusan, esaslar Mustafa Kemal Paa tarafndan hazrlanan Misak- Milli'yi kabul ettikten sonra Anadolu direniini anmsatabilecek tehlikeli adlar unutmak eilimine girmitir. leride Mustafa Kemal Paann da nl Nutkunda belirtecei gibi "baz evrelere ho grnmek" arzusu Meclis'e egemen olmu grnyor. Mustafa Kemal Paa Nutkunda bu davran iinde giren milletvekillerine allmam derecede sert sulamalarda bulunur; onlara "korkak, hain" gibi sfatlar yaktrr. nk onlar szlerinde durmamlard. Zaten, btn bu abalara ramen, Meclis-i Mebusan hakknda gerekli karar ngilizler vermilerdi bile. Bu yakksz ihtiyat iine girmenin hi de gerekli olmad bylece anlalm oldu. MSAK-I MLL Son Osmanl Meclis-i Mebusan'nn yapt tek nemli i olan ve Ulusal Kurtulu Savamzn hedefinin saptanmas anlamna gelen Misak- Milli zerinde biraz ayrntl olarak durmak gerekecektir: Misak- Milli'nin Hazrlan ve lan Meclis-i Mebusan'n 28 Ocak 1920 tarihli gizli toplantsnda kabul ettii ve "ulusal ant" anlamna gelen "Misak- Milli" Amasya Tamiminden beri yaplan hazrlklarn, oluan bilincin son Osmanl Parlamentosu tarafndan da benimsenmesidir. Misak- Milli daha Erzurum Kongresi sralarnda hazrlanmaya balanmt. Ankara'ya geldikten sonra andn metni Mustafa Kemal Paa tarafndan kaleme alnm ve Meclis-i Mebusan'a katlmak zere kendisiyle gren milletvekillerine verilmitir. Milletvekillerine, yaplmas dnlen bar antlamasnn ancak bu esaslar iermesi durumunda ulusa kabul edilebileceinin telkini de yaplmtr. Meclis-i Mebusan'a katlan Kuvay Milliyeci btn milletvekilleri bu metnin bir ant biiminde kabul ve ilan iin byk aba harcamlardr. Sonunda bu istek gerekleti. Misak- Milli'nin ierii zetle yledir: "Osmanl Meclis-i Mebusan' yeleri bara kavumak iin u koullar ileri srerler: Birinci Dnya Savann bitiinde imzalanan Atekes Anlamasnn izdii snrlar iinde her bakmdan birlik oluturan yurttalarn oturduklar yerler, hibir biimde yurttan kopartlamaz. Osmanl Saltanatnn ve Halifeliin merkezi stanbul'un gvenlii salanmas koulu ile Boazlar alabilir. Daha nce bizden ayrlan Bat Trakya'da, Atekes snrlar dnda tutulmak istenen Kars, Ardahan ve Batum'da halk oyuna bavurulmas gerektir. Osmanl Devleti'ndeki Araplarn ounlukta olduu yerlerde de halkoylamasna bavurulabilir... Bamszlmz snrlayacak siyasal, ekonomik hibir anlama kabul edilemez. Bu koul ar tartmasz benimsenmelidir. Aksi takdirde bar yaplmas olanakszdr". Misak- Milli'nin Nitelii Hukuk asndan bakld zaman Misak- Milli'nin bir parlamento karar olduunu grrz. Osmanl Anayasas asndan bu kararn padiah tarafndan onaylandktan sonra yrrle girmesi gereklidir. Ancak padiah bu karar onaylamamtr. Sebebini ylece aklamak mmkndr: Mondros Atekes Anlamasnn imzalanmasndan beri on be ay gemi; ama bir trl bar antlamas hazrlanamam, devlet bar ortam iine girememiti. Bar hazrlklar iin gerekli neriler Anlama Devletlerince kabul edilebilir, aklc ller iinde sunulmuyordu. Ayrca Atekes Anlamasnn ok ters bir yorumuyla Trk'n z yurdu igal edilmeye balanmt. Osmanl hkmetleri de bir trl gerek bar ortamn kurabilecek hazrlklarn

65

iine girememiti. te, Mondros Atekes Anlamasndan sonra padiah tarafndan datldn sylediimiz Meclis-i Mebusan (21 Aralk 1918), uzun bir sre getikten sonra yeniden olumu, toplanm ve barn hangi esaslar zerinden yaplmas gerektiini bir karara balamtr. Bu karara inancn simgelemek iin de ona bir ulusal ant biimi vermitir; yani ulus adna, ulus temsilcilerinin uymak zorunda bulunduklar bir ant iilmitir. Bu kararn en ksa ifadesi u cmle ile belirtilebilir: Trklerin anavatan paralanamaz. Bu karar, yukarda da belirtildii gibi, Atekes Anlamasndan sonra igallere kar gsterilen direnmeleri bir at altnda toplayan Mustafa Kemal Paa ile arkadalarnn inkar edilmez etkisi altnda alnmtr. Misak- Milli metnini dorudan doruya kendisinin hazrladn syleyen Mustafa Kemal Paa, bu giriimi ile kongrelerde beliren ulusal istekleri Osmanl Parlamentosuna yanstmtr. Misak- Milli'yi bu bakmdan Anadolu hareketinin Sivas Kongresinden sonra ve ondan daha byk ilk siyasal zaferi olarak nitelemek yerindedir. Bu deerlendirmeleri yaparken bir nemli noktay da gzden uzak tutmamak gerektir: Osmanl Parlamentosu Anadolu hareketini benimsediini ne bu kararnda ne de baka kararlarnda belirtebilmitir. Byle bir belirlemede zaten bulunmazd. Osmanl Devleti'nde egemenlik hakknn padiahta bulunduunu ve parlamentonun onun altnda yer aldn biliyorsunuz. Bundan dolay Osmanl Meclis-i Mebusan'nn ald karar yeni bir hareketin ncl iin bir vesile olamaz. Ama, Osmanl Devleti'nin ve onun banda bulunan padiah-halifenin kurtarlmasdr. Bununla birlikte, Misak- Milli metni dikkatle incelenirse, ieriinde Anadolu hareketinin temellerinden olan "kesin bamszlk" ilkesinin yer aldn grrsnz: Anlama Devletlerinin isteklerinin reddi, egemenlii snrlayc hibir hkm tanmamak gibi. Dier yandan, 17 ubat 1920'de Misak- Milli'yi Anadolu'nun istedii biimde bir ulusal ant olarak her yana duyuran (bu kararn btn yabanc devletlerin parlamentolarna bildirilmesi de kabul edildi) Meclis-i Mebusan'da, bunu uygulayacak bir g de yoktu. Zaten byle bir karar aldktan sonra alabilmesi de mmkn deildi. Misak- Milli'nin Sonular Siyasal Bunalm Daha Misak- Milli ilan edilmeden Meclis-i Mebusan'da nemli alkantlarn bulunduunu biliyorsunuz. Milletvekillerinin bir blm Heyet-i Temsiliye'ye bal idi. Bakanlar Mustafa Kemal Paann istedii dorultuda alyorlard. Ama btn bu almalarnn sonunda sadece Misak- Milli'yi kabul ettirebilmiler, Mustafa Kemal Paann dier isteklerini yerine getirememilerdi. Zira karlarnda olduka gl baka gruplar vard. Giderek bu gruplar ile hkmet arasnda bir yaknlama balad. Misak- Milli'nin nasl sindirilebilecei konusunda bu gruplar hkmet ile birlikte davranp uygulamay durdurmak peinde idiler. Bu siyasetin etkisiyle Ali Rza Paa, Kuvay Milliye etkinliklerinin bir sre "tatil" edilmesini istemeye zorland. Gya Misak- Milli bylece bar yolunu aacakt. Bu konuda en byk basknn ngilizlerden geldii kukusuzdur. Yurtsever Ali Rza Paa, neredeyse Misak- Milli'nin reddedilmesi demek olan bu basklara dayanamad ve 3 Martta grevinden ayrld. Be gn sonra, Amasya'da Mustafa Kemal Paa ile gren Salih Paa Hkmet bakanlna atand. Fakat Salih Paa da ayn basklar altndayd. Misak- Milli'den iyice kukulanan Anlama Devletleri hkmeti Kuvay Milliye'ye kar harekete gemeye zorluyorlard. Salih Paa bu basklara gs germeye alrken, Anlama Devletleri "bar" salama ortamn zorlayc nlemlerle kendileri kurmak istedi. stanbul resmen igal edilirse, artk Osmanl Hkmeti de Anlama Devletlerinin neredeyse yasal olarak buyruuna girecekti. 15 Mart gn 150 kadar aydn Kuvay Milliyeci tutukland. Bunlarn byk bir blm derhal Malta Adasna srgn edildi. stanbul'un gali Anlama Devletleri temsilcileri ertesi sabah Sadrazam Salih Paaya bir nota vererek o gn stanbul'un resmen igal edileceini duyurdular. gal iin gsterilen gereke Kuvay Milliye etkinliklerinin onlara iyice zarar verecek boyutlara ulamas ve stanbul Hkmeti'nin bu gidii nleyememesi idi. gal, verilen notadan sonra hemen balad. Btn resmi dairelere el konuldu. Susuz ve habersiz baz askerler ehit edildi. Meclis-i Mebusan basld. Kuvay Milliyeci olarak tannanlar tutukland. Kent btnyle Anlama Devletlerinin ynetim ve denetimine geti. Aslnda daha 13 Kasm 1918 gn stanbul'un igaline balanm saylrd. O gn byk bir Anlama Devletleri donanmas stanbul nnde demirlemi ve sembolik nitelikte de olsa karaya ufak baz birlikler kartlmt. O gn Anlama Devletleri kentte bir karargah kurmular ve ynetimi dolayl olarak denetim altna almlard. Her yanda ngiliz, Fransz, talyan subaylar ve askerleri grlyordu. Hatta arada bir Yunan niformasn tayanlar da stanbul sokaklarnda dolayorlard. Ama bu gya "resmen" igal deildi.

66

16 Mart 1920'de yaplan, daha nceki durumun devletler hukuku asndan geerli bir igal durumuna getirilmesi denemesinden ibarettir. Anlama Devletleri Mondros Atekes Anlamasnn 7. maddesi hkmne dayanarak kenti igal ettiklerini bildirmilerdi. Bu durumda kente daha fazla asker karmak ve btn resmi daireleri denetim altna almak gerekecekti. Fakat, mparatorluk Bakentinin bu biimde resmen igali, byk tepkiler uyandrmakta gecikmedi. 18 Martta toplanan Meclis-i Mebusan, bu koullar altnda almann mmkn olmadna karar vererek toplantlarn durdurdu. O gnk oturum, Osmanl Meclis-i Mebusan'nn son toplants olmutur. 11 Nisan gn de padiah, Kanun-i Esasi'deki yetkisini kullanarak Meclis-i Mebusan' datt. Bu Meclis artk toplanamayacaktr. 16 Mart gn stanbul igal edilirken Meclis-i Mebusan temsilcileri Rauf Bey'in Bakanlnda padiah ziyaret ettiler. Padiah, kendisine sadece zorluk karan bu Meclis'in artk alamayacan anlam ve sevinmitir. Bu da, sizlere bu nitenin banda anlatlanlarn ne kadar doru olduunu gstermektedir. Meclis-i Mebusan evet, ulusu temsil etmektedir; ama padiahn izniyle. Ulus, padiah istedii iin Meclis-i Mebusan yelerini semektedir ve o yelerin iradesi padiahn iradesi yannda tamamen geersizdir. te o gnk toplantda btn kaynaklarn naklettii u "esiz" cmleyi syleyen Vahdettin, en umutsuz durumda bile ulusun kendini kurtarmaktan aciz olduunu, tek kurtarcnn "kendisi" olduunu belirterek, ulus iradesini hi tanmadn gstermitir: "Bir millet var, koyun srs. Ona bir oban lazm. O da benim" stanbul'un galinin Sonular stanbul'un igali ve ardndan Meclis-i Mebusan'n datlmas Trk kamuoyu zerinde yeni bir ok etkisi yapt. stanbul'da ve oradaki ynetimde gerekten bir umut kalmad anlald. Pek ok yerde mitingler, cokulu gsteriler dzenlendi. Artk bir nemli gerek de bu acl gnlerde tartmasz biimde kendini belli ediyordu: Mustafa Kemal Paann ne kadar hakl olduunun anlalmas. O gne kadar O'nun tuttuu yolu beenmeyenler, siyasetini eletirenler, eer dman tarafndan satn alnm veya karlarn onlara balam kiiler arasnda deillerse, imdi Ankara'da tek umut nn Mustafa Kemal ve evresinden kaynaklandn anlamlard. Bu tr kiiler arasnda itenlikle manda altna girmeyi veya Anlama Devletlerine eitli dnler vererek kurtulmay isteyenler ne kadar yanldklarn kavryorlard. imdi tek umut kayna olan Ankara'ya stanbul'dan byk bir g balayacaktr; ama bu bildiimiz cinsten bir g hareketi deildir. Umutlar kalmam askerler, yazarlar, retim yeleri ve dier aydn dnl yurttalar, igal glerinin denetiminden zorlukla syrlarak Anadolu'ya akyordu. Mustafa Kemal Paa, stanbul igal edilir edilmez 19 Martta bir genelge yaynlad. O, hakl ktn grnce artk dncelerini gerekletirmede bir engelin kalmadn anlamt. Bu genelgesiyle Mustafa Kemal Paa datlan Meclis-i Mebusan'n artk tekrar toplanmas olana kalmadn, bu nedenle yeni bir parlamento kurulmas gerektiini, bunun Ankara'da toplanmasnn en uygun yol olduunu her yana duyurdu. Yeniden seimlere gidilecekti. Yeni seilen milletvekilleriyle, stanbul'daki Meclis-i Mebusan'n zgrlklerini kurtarabilmi yeleri bu yeni parlamentoya katlabileceklerdi. Tarihimizde yeni bir dnemin ald kukusuzdu. TRKYE BYK MLLET MECLSNN AILI HAZIRLIKLARI Mustafa Kemal Paann Gerekletirmek stedii D nceleri stanbul'un igali ve Meclis-i Mebusan'n datlmas Mustafa Kemal Paaya artk yeni bir devletin kurulmasna gidilebilecei izlenimi verdi. Hep ulus egemenliine dayanan bir devletin kurulmasn istemi; ama o gne kadar bunu gerekletirecek olanak domamt. En gvendii arkadalar bile stanbul'da Sivas Kongresinden sonra kurulan hkmetin "bireyler yapabileceini" sanyordu. Ama artk byle bir umudun kalmad anlalmt. Osmanl Bakenti igal edilmiti. Osmanl Devleti sona ermi saylabilirdi. Trkiye byk Millet Meclisi 1 kasm 1922'de saltanat kaldrd. O gn verilen tarihsel kararn geriye yryerek stanbul'un igali tarihi olan 16 Mart 1920'den itibaren geerli olduu belirtilmitir. Bu kesin bir gerekti. gal altndaki bir bakentte yaayan devlet bakan ve hkmeti ne yapabilirdi ki? imdi yeni bir devlet kurulmas iin en elverili ortam domutu.

67

Mustafa Kemal Paa, datlan Meclis-i Mebusan yerine yeni bir kurum getirmek abasnda idi. Bu kurum ancak bir "Kurucu Meclis" olabilirdi. Yaknada dnyada yeni bir siyasal gelenek belirmitir. Eer bir devlet yeni batan kurulacak ise, bunu salamak iin halk temsilcilerinden oluan bir meclis seilir. Bu meclis yeni devletin dayanaca esaslar saptar, baka bir deyile anayasasn yapar. Ayrca bu anayasay iler bir duruma getirmek iin dier kararlar da alr. te bu organ bir "Kurucu Meclis"tir. Ondaki g de "kuruculuk gcdr". Bu g, eer meclis yeleri halk tarafndan seilmise ulustan gelir. Amerikan Bamszlk Sava srasnda ve Fransz ihtilali balarken bu tr meclisler domu ve daha sonra baka lkelerde de grlmlerdir. te Mustafa Kemal Paa, Meclis-i Mebusan yerine Ankara'da toplanacak yeni meclisin bir kurucu meclis olmasn istiyordu. Bu konudaki dncelerini iyice gelitirmiti. Byle bir gelime tasarsn kamuoyu benimseyemezdi. Kimsenin aklndan Osmanl Devleti'nin son bulduu dncesi gemiyordu. Halife-Padiah hala her kurumun ve gcn stndeydi. Bu nedenle Mustafa Kemal Paa Ankara'da toplanacak meclis iin kulland "Meclis-i Messisan"=(Kurucu Meclis) deyiminden vazgemek zorunda kald. 19 Mart 1920 tarihli nl genelgesinde bu deyimi kullanmad, ama "Selahiyet-i Fevkaladeyi Haiz Bir Meclis"=(Olaanst Yetkilere Sahip Bir Meclis) toplanmasnn zorunlu bulunduunu belirtti. "Olaanst yetkilere sahip bir meclis" ile "kurucu meclis" arasnda nemli bir fark yoktur. Zira kurucu meclisler normal parlamentolarn yetkilerini aan, ok daha stn gl meclislerdir; daha sonra kurulacak parlamentolarn uyaca anayasay yapacaklardr. Bu bakmdan kurucu meclisler olaanst yetkilere sahiptir. Mustafa Kemal Paa yapt bu deyim deiiklii ile "Kurucu Meclis" sznden rahatsz olanlar ferahlatmtr. Bylece "kurucu" szcnn uyandrd dehet havas silinmi, toplanacak meclisin "sadece" daha fazla yetkili olaca dnlmtr. Ama bu yetkilerin snr belli deildi. Bu nedenle Mustafa Kemal Paa bu Meclisi ileride tpk bir kurucu meclis gibi kullanacaktr. Zira olaanst yetkiler byle bir ilevi yerine getirmeye uygun idi. Fakat Paa Meclis'in bu zelliini ona zamanla "retmitir". stanbul'un galinden Sonraki Siyasal ve Asker i Gelimeler Sivas Kongresine kadar giderek sertleen Anadolu-stanbul ilikilerinin, bu Kongrenin baarl bir biimde bitmesinden sonra biraz dzeldiini ve lml bir hava iine girdiini biliyorsunuz. Meclis-i Mebusan aldktan sonra. Anadolu'nun yurtsever milletvekilleri istediklerini yapamaz duruma dtler. Misak- Milli'nin kabul dnda Kuvay Milliye'yi stanbul'a kabul ettirmek olanan bulamadlar. Bylece hava yine sertlemeye balad. Ali Rza Paa Hkmeti'nin grevden ayrlp yerine Salih Paa Kabinesi'nin gemesi de bu ilikileri dzeltemedi. Zaten Salih Paann sadrazamla atanmasndan bir hafta kadar sonra stanbul igal edilmi ve bildiimiz ac gelimeler balamt. Bu ar bunalma bir are bulamayan Salih Paa da nisan ay banda grevinden ayrlmak zorunda kald. Padiah bunun zerine sadrazamlk grevini tekrar Damat Ferit Paaya verdi (5 Nisan 1920). Belli kar evreleri dnda kimsenin tutmad Damat Ferit'i padiah neden yine ibana getirdi? Bu atamada herhalde Anlama Devletlerinin byk basks olmutur. Bylece Ankara ile stanbul arasndaki bahar havas da tamamen sona ermi bulunuyordu. Damat Ferit ibana gelir gelmez Kuvay Milliye'ye kar alnabilecek en sert nlemleri pepee uygulamaya soktu. yle diyordu: "Kuvay Milliye denilen kurulu hem Anadolu'yu istila tehdidine ayor, hem de devletin ban gvdesinden ayrmaya sebep oluyor" Damat Ferit'in zihin yapsna gre, Kuvay Milliye Anadolu'yu istila "tehdidi" altna sokuyordu. Bundan daha mantksz ve tarihe aykr bir gr olamaz. Anadolu dmanlarca istila edilmeye baladktan sonra Kuvay Milliye domutur. Ayrca istilann "tehdidi" deil "kendisi" vardr. Anadolu adm adm istila edilmektedir ve bundan dolay da Kuvay Milliye olumutur. Bu szler Damat Ferit'in eski siyasetini srdrmekte kararl olduunu gstermektedir. Madem ki Kuvay Milliye olmasayd Anadolu istila edilmeyecekti, o halde buna kar nlem alnmaldr. imdi ilk ama, Mustafa Kemal Paann kurdurmak istedii meclisin toplanmasn engellemek ve bu yolla Kuvay Milliye'yi gsz brakp onu ortadan kaldrmaktr. Damat Ferit bu amaca ulaabilmek iin eline geen btn olanaklar kulland. Daha Damat Ferit Hkmeti kurulmadan, Ali Rza Paa Kabinesinin son gnlerinde Kuvay Milliye'ye kar yeniden tepkiler balamt. Bu tepkiler zerine ubat ay ortalarnda Anadolu'nun baz yerlerinde olumsuz kprdanmalar grld. O gnlerde Anzavur, tekrar g kazanm ve Balkesir'in kuzeyinde yeni bir ayaklanma karmt. Damat Ferit iktidara gelir gelmez bu caniyi hemen desteklemeye balad. Nisan ay

68

balarnda bu adama generallik rtbesi ile yakp ykt yerlerin mutasarrfl verildi. Ayn ayn ortalarnda Dzce'de de byk bir ayaklanma kt. Buradaki susuz ve temiz yurtseverleri acmaszca ldren eteler gnden gne etkinliklerini artrrken, 18 Nisanda Hkmet, Kuvay Milliye'ye kar ayr ve resmi bir rgt kurduunu ilan etti. "Kuvay nzibatiye" (Dzeni Salama Kuvvetleri) ad verilen bu birlikler, balarndaki satlm baz Osmanl askerleriyle zmit ve evresine "Padiah adna" dehet ve vahet salmaya baladlar. "Kuvay nzibatiye" aslnda, Osmanl Devleti'nin "devletlik" niteliini tam anlamyla tkettiinin ac bir kantdr. Eer Kuvay Milliye, egemenlik haklarna sahip bir devlete kar ayaklanan kiilerden oluuyorsa, "devlet"in bunlar zerine gnderebilecei dzenli ve yasal gvenlik glerinin bulunmas gerekir. Bu yolla ayaklanma bastrlr. Ama Osmanl Hkmeti "asi" ilan ettii Kuvay Milliyeyi bastracak gce sahip deildi. Bir siyasal kurulu , devlet olma savnda ise mutlaka gvenlik glerine sahip bulunmaldr. Osmanl Hkmeti'nin elinde gvenlik gc bulunmad iin ngiliz paras ile, ipten kazktan kurtulmu ekiyalara szm ona "dzeni salama birlikleri" kurduruyorlard. O halde, eldeki mevcut ufak askeri g de tamamen Kuvay Milliye yannda idi. yle ise nasl bir ayaklanma idi bu?.. Kuvay nzibatiye vaheti srerken, Dzce'deki hareket de gnden gne geniliyordu. Bu yrelerdeki Kuvay Milliye birlikleri bir yandan bunlarla urarken, bir yandan da Ege'de Yunan ordusuna kar mcadele veriyordu. Misak- Milli'nin ilan zerine Yunanllar Anadolu'daki Silahl Kuvvetlerini iyice takviye etmeye ve oaltmaya baladlar. Durum byk bir i sava ile birleerek bir yabanc istilasna doru gelien koyu bir bunalma dnyordu. te bu sralarda Bat Anadolu Kuvay Milliyesine, kendisine ok bal adamlaryla bir ef katld: erkez Ethem...n ksa zamanda yaylan erkez Ethem balangta byk bir zveri ve aba ile Kuvay Milliye'yi destekledi. Bylece ilknce nisan ay ortalarnda Anzavur'un ayaklanmasn bastrmak ve birliklerini datmak mmkn oldu. Ama TBMM (nitelerimizde bundan sonra "Trkiye Byk Millet Meclisi" TBMM ksaltmas ile ifade edilecektir) alncaya kadar dier olaylar tam olarak bastrmak olanaklar da ele gememiti. Tam bu kritik zamanda Ermeniler de, bugnk Dou Snrmz karlayan izgiyi geerek yava yava ilerlemeye baladlar. Bu ac gelimeler yannda Gneydou Anadolu'daki Kuvay Milliye'nin Franszlara kar gsterdii stn baarlar btn yurtseverlere umut alamtr. Daha Damat Ferit Hkmeti kurulmadan nce oralardaki Kuvay Milliye Birlikleri Franszlar 9 ubatta (anl) Urfa'dan, 12 ubatta ise (Kahraman) Mara'tan kartp kovmulard. Albay Ali Bey (Mustafa Kemal Paann en yakn arkadalarndan nl Kl Ali) komutasndaki milis birliklerinin bu baars her yerde coku ile karland, umutlar tazelendi. Franszlar (Gazi) Antep'i de kuattlar ise de, Kuvay Milliye, bu giriimlerini byk lde aksatyordu. Ayrca daha gneydeki Fransz birliklerine kar da baarl mcadeleler veriliyordu. Bu dman gleri Tarsus'a kadar geri atlmt. Damat Ferit, Anadolu Halknn kafasn iyice kartrmak iin baka areler de denedi. 11 Nisanda eyhlislam Drrizade'den bir fetva ald. Bu fetvada "Padiah ve Halife kuvvetleri dnda olan Kuvay Milliye birliklerinin 'kafirlii' ilan ediliyor; bunlar ynlendiren Mustafa Kemal Paa ile arkadalar devlete bakaldrdklarndan ldrlmelerinin dine uygun bulunduu" belirtiliyordu. ngiliz ve Yunan uaklaryla her yana datlan bu fetvalar Anadolu'daki olumsuz kprdanmalarn daha da artmasna yol amtr. te TBMM'nin almas arifesinde Anadolu'nun genel durumu byle idi. Manzara i karartc ve ac grntlerle doluydu. Buna ramen Meclis'in al hazrlklar hzla ilerliyordu. TBMM'nin Toplanmas in Yaplan Hazrlklar Bu zorluklar iinde Heyet-i Temsiliye ile ona yakn kadro geceli gndzl alarak "olaanst yetkilere sahip meclisin" almas iin didiniyorlard. yle bir yntem uygulanyordu: Birka ay nce seimler yaplm ve Meclis-i Mebusan yeleri belirlenmiti. Padiah tarafndan hukuksal varlna son verilmi bulunmakla birlikte, Heyet-i Temsiliye, Meclis-i Mebusan yelerinin milleti temsil niteliklerinin srd dncesinde idi. Bu dnce bile, padiah iradesinin Heyet-i Temsiliye tarafndan tannmadn gstermektedir. Ancak baz milletvekilleri ngilizlerce tutuklanmt. Bunlarn dnda kalanlardan isteyenler Ankara'daki Meclis'in toplantlarna milletvekili olarak katlabileceklerdi. Boluklarn doldurulmas iin her livada ayrca seimlerin yaplmas da kararlatrld. O gnn koullarnn elverdii lde gerekletirilen bu seimlerle belirlenen yeni milletvekilleri ile Meclis-i Mebusan'dan gelen yeler Ankara'ya yerlemeye balamlard.

69

Damat Ferit'in buyruklarndan kmak istemeyen baz yneticilerin, bulunduklar yerlerde seim yaptrmadklar da grlm, ama Ankara'da 23 Nisan tarihine kadar yeterli sayda milletvekili toplanabilmitir. imdi sra, Meclis'in almasna gelmiti. nmzdeki nitede bu konuyu ileyeceiz. TRKYE BYK MLLET MECLS'NN KURUULU, YAPISI VE ALIMALARI -8 GR Ankara'da "Olaanst Yetkilerle Donatlm Bir Meclis" toplanmas genellikle kabul edilmi ve bu amac gerekletirmek iin hummal bir alma iine girilmiti. Daha ad konulmad iin imdilik "bu meclis" diyeceimiz yeni parlamentonun toplanmasna ilk nce elbette stanbul'daki yeni Damat Ferit Hkmeti ile onun evresinde reklenmi olan ngiliz Muhipleri Cemiyeti mensuplar, mandaclar, ttihatlara kar padiaha kesin ball temsil eden siyasal partiler, rnein "Hrriyet ve tilaf Partisi" gibi kurulular kesinlikle kar kyorlar ve bu giriimi nlemek iin ellerinden geleni yapyorlard. Bu ar Anadolu hareketi kartlar yannda iyi niyetli; ama yaplan giriimin nemini henz kavrayamayan, bu nedenle Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti iine bile girmekte duraksayan baz yerel g odaklar da vard. Bu tr olumsuz davran iine girenler aznlkta saylabilirdi. Meclis'in almasn "tek kurtulu yolu" olarak gren yurtseverlerin says gnden gne artyordu. O gnn son derece olumsuz koullar iinde, yeni bir devlet kurulmas niteliine denk saylabilecek bu giriimin byle bir amaca ynelik olduunu elbette pek ok kii bilmiyor, tahmin de edemiyordu. Yaplacak olan , stanbul'da almalar engellenen Meclis-i Mebusan'n belki biraz daha geni yetkilerle yeniden, bu kez Anadolu'nun iinde gvenlikli saylabilecek bir yerde yeniden toplanmasndan ibaretti. te Meclis'in almas arifesinde egemen olan gr de genellikle byleydi. "Olaanst yetkilerin" kuruculuk niteliine doru bir genileme gstereceini o gnlerin havas iinde belki sadece Mustafa Kemal Paa biliyordu. Btn bu gr ve davranlara ramen, toplanacak Meclis'in "ulusallk" nitelii artk belli olmutu. Meclis yelerinin tamam, Anadolu ve Rumeli'nin (Dou Trakya'nn) Mslman halknn iinden kacakt. Osmanl Meclis-i Mebusan'nn uluslarst karakteri bu Meclis'te grlemezdi. Bildiiniz gibi ok uluslu bir yapya sahip Osmanl Parlamentosunda btn uyruklarn temsil edilmesi gerekliydi. imdi kurulacak Meclis'te ise sadece Mslman kkenli yurttalar bulunacakt. Geri lke snrlar iinde henz bir hayli Hristiyan ve Musevi vard; ama bunlarn iinde en byk ounluu oluturan Rumlar ile Ermeniler igal gleri ile ibirlii iindeydiler. Aslnda devlete kar ayaklananlar onlard. Halbuki stanbul Hkmeti ulusal birlii salamak, yurdun paralanmasn nlemek isteyen Anadolu hareketinin Mslman ve Trk uyruklarna "asi" ilemi yapyor, asl ayaklanan geleri, yani dmanla birlikte davranan Rumlarla Ermenileri ise hibir biimde sulamaya cesaret edemiyordu. Bu tutum bile Osmanl Hkmeti'nin ne kadar mthi bir eliki iinde bulunduunu aka gstermiyor mu? TRKYE BYK MLLET MECLS'NN AILII Toplant Hazrlklar Milletvekillerinin Yerletirilmeleri Yeni seilen milletvekilleri ile son Meclis-i Mebusan'n dileyen yeleri Nisan 1920 ay bandan itibaren Ankara'ya ulamaya balamlard. stanbul'un igalinden sonra hemen her gn Ankara'ya pek ok aydn yurtsever neredeyse "akn akn" denilecek biimde geliyordu. O zamanlar bugnn llerine gre byk bir ky andran Ankara'da bu kadar ok kiiyi barndrmak bir sorundu. Kiralk ev bulmak bal bana bir zorluktu. imdi kutsal bir grevle Ankara'ya gelen bu milletvekillerinin barndrlmas da nemli bir iti. Bu nedenle Erkek retmen Okulu (Ulusta bulunan bu bina daha sonralar "Milli Eitim Bakanl" olarak kullanlm ve bir yangn sonucu yok olmutur) milletvekillerine ayrlmt. Bu zverili insanlar, kutsal grevlerini yatl bir okul rencisinin yaad koullar iinde yerine getireceklerdi. Meclis Binas Meclis'in nerede toplanaca da ayr bir sorun olarak Heyet-i Temsiliye'nin karsna kmt. Ankara'da bir "parlamento" niteliinde bina bulmak olanakszd. Sonunda bugn Ulus Alannda Mze olarak tandmz yap bulundu. Burasnn Birinci Dnya Sava srasnda ttihat ve Terakki Partisi Ankara rgt tarafndan hem parti il merkezi hem de rnek bir okul (Nmune Mektebi) olarak dnlerek yapmna balanmt. Ama savan ar koullar nedeniyle bugn iin "minik" saylabilecek bu yap bitirilememiti. Fakat yapm olduka ilerledii iin buras yeni Meclis'in toplant yeri olarak seildi. Bu karar alnd srada Ankara'daki sembolik igal srmektedir. Bu binaya ufak bir Fransz birlii yerlemiti. nnde de Fransz bayra aslyd. Bu igal gleri 20. Kolordunun abalar ile ilknce bu yapdan, sonra da Ankara'dan

70

uzaklatrldlar. Gerek 20.Kolordunun gerek Ankara halknn ve buradaki Mdafaa-i Hukuk Derneinin katklaryla, yap iyi-kt tamamland ve iinde toplanlacak duruma getirildi. Bugnn modern ve byk parlamento binamzn yannda ilk Meclis'in topland yer akllara durgunluk verecek derede mtevazidir. Milletvekillerinin oturaca yerler okullardan alnm renci sralaryd. Toplant salonu iki odun sobas ile stlyordu. Birka oda da ihtiyalar karlamaktan ok uzakt; ama olsun, toplanlacak bir yer bulunmutu. Bu yeterli idi. Esas olan ulus iradesinin salam biiminde belirmesiydi. Meclis'in Al Btn bu hazrlklar tamamlannca, Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal Paa bir bildiri yaynlad. Bu bildiride, Meclis'in "Nisann 23. gn Cuma namazndan sonra" alaca belirtiyordu. Bildiride, o gn yaplacak trenden sonra aln nasl gerekleecei saptanmt. 23 Nisan 1920 gn Ankara, olanaklarn verdii lde byk bir enlik havasna brnmt. Davul-zurnalar eliinde halk sevinle oynuyor, gerek ve iten bir coku kendini belli ediyordu. Cuma namazndan sonra milletvekilleri Meclis binasna geldiler. Saat 13.45'te toplanty en yal ye olan Sinop Milletvekili erif Bey at. Asl bakan seilinceye kadar, en yal yenin geici olarak bakanlk grevini yerine getirmesi bir parlamento geleneidir. 1845 doumlu erif Bey, ulusal meclisimizi aan kii olarak tarihimizdeki onurlu yerini almtr. Bu ksa konuma ok nemli olduu iin Trkeletirilerek aynen verilmitir: "Deerli hazr bulunanlar, stanbul'un geici kaydyla yabanc devletler kuvvetleri tarafndan igal ve btn esaslar ile Hilafet Makam ve Hkmet Merkezi'nin bamszl(nn) ortadan kaldrldn biliyorsunuz. Bu duruma ba emek, milletimizin nerilen yabanc tutsakln kabul etmesi demek idi. Ancak tam bamsz yaama(k) kesin azminde olan ve her eyden nce zgr ve ba dik milletimiz tutsakl iddetle reddetmi ve derhal vekillerini toplamaya balayarak Yce Meclisimizi vcuda getirmitir. Ben bu Yce Meclis'in yal bakan olarak, Allahn yardm ile milletimizin ite ve dta bamszln ele alp ynetmeye baladn btn dnyaya ilan ederek Byk Millet Meclisini ayorum. Kutsal bamz, btn Mslmanlarn Halifesi ve Osmanllarn Padiah VI. Sultan Mehmet'in yabanclarn elinden kurtarlmas, sonsuza kadar bakent stanbul ile igal altnda trl aclar eken ve acmasz olarak yok edilmeye allan dier illerimizin dmandan arndrlmas iin bize g vermesini Yce Tanr'dan diliyorum" Geici Bakan erif Beyin bu konumas son derece nemli geler iermektedir. Her eyden nce, Meclis'in ad bu al konumasnda belirtilmitir: "Byk Millet Meclisi". Bu adn nne 9 ay kadar sonra "Trkiye" szc de eklenecektir. Bu ad, iki adan nemlidir: Byk Millet Meclisi, artk "Meclis-i Mebusan (yahut Heyet- i Mebusan) kavramndan ayrlm bulunulduunun ak bir ifadesidir. Sadece bu ad bile, yeni Meclis'in, Osmanl Parlamentosu ile hibir ilikisinin bulunmadn gsterir. Zira Meclis, "milletin"dirszyle aka belirtilmitir. Bir sre sonra bu szcklerin bana "Trkiye" adnn eklenmesi ise belki daha da nemlidir. "Trkiye" ad, Osmanl Devleti'nde resmi olarak hibir zaman kullanlmad. Kanun-i Esasi'de de bu ad gemez. imdi "Trkiye Byk Millet Meclisi" denilmekle bu parlamentonun "Trkiye"ye ait bir "byk" organ olduu ve Trk ulusunu temsil ettii anlalyor. te erif Bey, byk bir olaslkla 21 Nisan akam Mustafa Kemal Paann telkiniyle benimsenen "Byk Millet Meclisi" deyimini a konumasnda vurgulamakla, bu parlamentonun adn da sylemi oluyordu. Bilindii gibi TBMM ad bugne dein hi deimeden kuaktan kuaa ulamtr. erif Beyin konumasndaki ikinci nemli nokta, (T)BMM'nin yetkilerini belirlemesidir. Bu Meclis, "Millet" tarafndan toplanmtr ve "Milletin" yetkilerini bizzat "eline almasyla" olumutur. Bu ak szlerden kan sonu, tam ulus egemenliine geilmesidir. nc olarak, Birinci Dnem TBMM'nin neredeyse sona erinceye kadar iinde tad bir eliki dile getirilmektedir. Bir yandan ulus egemenliini dorudan doruya eline almtr, bir yandan da Osmanl Padiahna ballk ifade edilmektedir. Ancak tam bir gei dnemi yanstan ilk TBMM'nin byle bir elikiyi yaps iinde tamasn doal kabul etmek gerektir. Ama uras da belirtilmelidir ki Meclis, ulus egemenliini her eyin stnde tutmutur. Son olarak, TBMM'nin "ite ve dta" tam bamszlk ilkesine olan kesin ballnn dile getirilmesini sylemeliyiz. Demek ki daha alr almaz, Meclisin ad, yetkileri ve amac saptanm bulunuyordu.. Ertesi gn, 24 Nisan 1920'de, yine erif Beyin bakanlnda toplanan TBMM nnde Mustafa Kemal Paa uzun ve ayrntl bir konuma yaparak o gne kadar ulusal hareketin geirdii evreleri belgelere dayanarak aklayp yorumlad. Sonuta, bu Meclis'in ulus ve yurdun kurtulmas iin son imkan olduunu, imdi bir an

71

nce alma ynteminin saptanmas gereini ifade etti. Daha sonra Mustafa Kemal Paa, Heyet-i Temsiliye'nin grev ve yetkilerinin sona erdiini belirtti. Artk tek yetkili ve sorumlu TBMM olmalyd. Ardndan Mustafa Kemal Paa gizli bir oturumda ilk konumasnda aklayamad baz nemli olaylar da anlatt. Tekrar ak oturuma geilince Bakanlk Divan oluturuldu. TBMM Bakanlna Mustafa Kemal Paa seildi. Cumhuriyet ilan edilip cumhurbakan seilinceye kadar Mustafa Kemal Paa hep TBMM Bakan olarak grev yapt. Ardndan Bakanlk Divan'nn dier yeleri saptand. TBMM bir an nce almalarna balamak istediinden kesin anayasal durum belirleninceye kadar, yrtme ilerini grmek zere geici bir kurul seildi (Muvakkat cra Heyeti). Bylece Meclis'in verdii kararlar bu kurul aracl ile hemen yerine getirilecekti. Birinci Dnem TBMM srekli olarak alt. Bu almalar srasnda almalarn hzl admlarla anayasal bir ereveye oturttu. TRKYE BYK MLLET MECLSNN YAPISI TBMM kurulduu tarih olan 23 Nisan 1920'den bugne (1997) kadar yapsal olarak eitli deiiklikler geirmitir. Siyasal ve toplumsal zorunluluklar nedeniyle bu tr yapsal deiiklikleri doal kabul etmek gerektir. Ancak TBMM kurum olarak sreklilik gstermi ve ana ilkesi de hibir zaman deimemitir. Bu ilke de egemenliin kaytsz artsz ulusa ait olduu gereidir. Bu ilkeyi yaam koulu olarak benimseyen TBMM, 1961 ylna kadar ulus egemenliini tek bana temsil etmitir. O yldan sonra ise anayasal dzendeki yeni deiiklikler gerei ulusa ait olan egemenlik hakkn anayasal nitelikteki baka kurumlarla paylamtr ve paylamaktadr. Ama bugne kadar kurulan btn anayasal sistemlerde, Trk ulusu tarafndan seilerek yasama yetkisini dorudan doruya, yrtme yetkisini de iinden kard hkmet aracl ile kullanan tek organ TBMM olmutur. Aslnda bu sistem ok ufak deiikliklerle 1961 ylna kadar srm saylr; ama ilk dnem Meclisimizin bir byk zellii vard: Uzun bir sre Saltanat ile birlikte yaamak zorundayd ve ayrca zafere ulatraca byk bir savan yrtlmesini yklenmiti. Bu iki olaanst durum, Birinci Dnem TBMM'yi, Trk anayasa hukuku tarihinde ok zel bir yere oturtmutur. TBMM'nin Meruiyet Kayna Meruiyet (merutiyet szc ile kartrmaynz!) geni anlamyla, bir kurumun toplumda geerli olabilmesi iin dayand kural veya inan yahut gtr. Toplumdaki pek ok iliki geerlilik sebebini yasalardan alrlar; temelinde bir yasa hkm bulunmayan bir ilikinin devlete tannmas, baka ok zel ve istisnai koullar yoksa, olanakszdr. Yasalarn meruiyeti ise, onlarn anayasaya uygun olmasyla mmkndr. Yani yasalarn (kanunlarn) meruiyet kayna anayasadr. Peki, anayasann meruiyeti hangi kaynaktan kar? Bu, anayasay yapp toplumda uygulanmasn isteyen gcn o toplum tarafndan itenlikle tannp benimsenmesidir; meruiyet kayna devletin gcne sahip bir hkmdarn iradesi olabilir veya bir baka toplumsal g bu rol oynayabilir. TBMM kurulduu zaman, henz bir yazl anayasaya dayanmyordu. Ama bu, TBMM'nin "meru" olmad anlamna gelmez. Zira "anayasa" dediimiz ve devletin temelini gsteren kurallar her zaman yazl olmayabilir. Eer bir devletin oluumu toplum tarafndan benimsenmise, veya toplumun kendisi o devleti kurmusa, anayasas da olumu veya olumak zeredir denilebilir. te TBMM'nin kurulduktan ksa bir sre iinde ulusa tannmasnn temelinde bu gerek yatar. TBMM, birdenbire, bir seim sonucu oluuvermi kurum deildir. Onun dayand kaynak bu seimleri geerli klmtr. O kaynak ise ne padiah iradesidir ne de bir kiinin isteidir; bilimsel olarak bu kayna aklamak hi de zor deildir: TBMM'ni ulus kendi iradesiyle meru klmtr. Biraz dnrseniz, bu ulusal iaretin daha 1918 yl sonlarndan itibaren verilmeye balandn anlarsnz: lk direni giriimlerini ve birbiri ardnca toplanan kongreleri anmsaynz: Bu kongreler dorudan doruya bir blgedeki halkn iradesini, isteini yanstyordu. Hibir etki, hibir yabanc g, hatta devlette geerli olan padiah iradesi bile bu kongrelerin toplanmasna izin vermemitir. Kongrelerde, dorudan doruya, yerel veya blgesel olarak kurtulu areleri zerinde dnlm, kararlar verilmi, bylece "Kuvay Milliye" dediimiz ve ulusun barndan kan direnme gc olumaya balamtr. Hemen her blgede yaplan kongreler ile Kuvay Milliye'nin kapsam gelimiti. Kuvay Milliye'yi kime balayacaksnz? Elbette dorudan doruya ulusa. Zaten bu kongrelerin kararlar ile oluan Kuvay Milliye, yani "Ulusal" Gler ad bile giriimin ulus iradesi sonucu balayp gelitiini aka ortaya koymaktadr. Nitekim, toplanan eitli kongreler belli bir lde halk iradesinin belirmesini salamtr. Sivas Kongresi ile bu yerel ve dank rgtler birletirilmitir. Bunun da yine dorudan doruya halk iradesinin bir belirtisi olduu kukusuzdur. Gerekten, bu rgt mensuplarnn dilei zerine stanbul'daki padiah Meclis-i

72

Mebusan seimlerinin yaplmasn -istemedii halde- ferman etmitir. Bu Meclis bilinen sebepler nedeniyle datlnca ulusal rgt durumuna ykselen "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti"nin giriimi dorudan doruya yklenmesi sonucu "Olaanst Yetkilere Sahip Meclis" Ankara'da almtr. Bu Meclis yeleri hem yeniden seilenlerden hem de Meclis-i Mebusan yelerinden olumaktadr ki bu sonuncular da halk tarafndan seilmilerdi. yle ise, 23 Nisan 1920'te toplanan TBMM birka aylk bir hzl gelime sonucu deil, 1918 ylnn sonundan itibaren balayan ve dalga dalga genileyen gerek bir ulusal hareketin sonucudur. Bu nedenle TBMM'nin meruiyetinin kayna dorudan doruya ulus olmaktadr. TBMM'nin Yaps Temel lke Pek ok kii, hatta Mustafa Kemal Paann yakn baz arkadalar bile TBMM'yi "geici" nitelikte bir kurum olarak gryorlard. Evet orada ulus temsilcileri toplanmt; ama bunlarn yapacaklar i yurdun ve padiahn kurtulmasn salamakt. Bu "i" bitince Osmanl Devleti yine yaamn srdrecekti. Bu grn tutarl olmas mmkn deildi. Zira TBMM ile ok nemli iki temel atlmt. Bu temel er ylesine salamd ki, onlar skp atmak, tarihin akn tersine evirmek anlamna gelirdi. Bu iki temel unlard: - Ulus, egemenliine kesinlikle sahip kmtr. TBMM ise bu egemenlii kullanacak tek organ olarak belirlenmitir. lk Anayasann yapld 20 Ocak 1921 tarihine kadar TBMM, egemenliin ulusta olduu ilkesini zaman zaman ak seik vurgulamtr. Anayasa'nn ilk Maddesinde ise bu gerek bir kez daha tekrarlanr: "Egemenlik kaytsz artsz ulusundur. Ynetim biimi halkn kendi kaderini dorudan doruya kararlatrmas esasna dayanr". 1921 Anayasasndaki bu birinci madde hkm, yzlerce yllk Osmanl Devleti'nin artk tarihe kartnn ak bir kantdr. Osmanl Anayasas (Kanun-i Esasi) 600 yllk Osmanl Devlet anlayn 3. maddesinde u biimde belirtmektedir: "Yce Osmanl Saltanat (yani egemenlii), byk slam Halifeliini de iine almak zere yksek Osmanl Ailesinden eskiden beri sregeldii zere en yal erkee aittir." Bu Anayasann 5. maddesi ise Padiahn "... mutlu kiiliinin kutsal ve sorumsuz" olduunu hkme balyor. Evet, devlet bakanlarnn grdkleri resmi ilerden dolay baz anayasal sistemlerde sorumsuz olmalar kabul edilmitir; ama gerek demokrasilerde bir kiinin "kutsal" saylmas mmkn deildir. Byle bir ayrcalk eitlik ilkesine ters der. Ayrca egemenlik denilen devlet gcnn sahibi, bu hakkn kullanrken neden sorumsuz saylr? Bunun aklamas da yoktur. Halbuki Ankara'da kabul edilen esasta egemenliin ulusta bulunduu kesinlikle tannmt. Elbette bu iki esas biribirine tamamen terstir. Egemenlik hem ulusa, hem de bir kiiye ait olamaz. Padiah yetkilerini ulusla hibir zaman paylamadna gre, iki esastan birini tercih etmek gerektir. Ama TBMM ilk aylarnda byle bir tercihi yapamam ve iki egemenlik anlay arasnda bocalam gibidir. 5 Eyll 1920'de kard nemli bir yasada bu eliki kendini ok ak biimde gsterir. "Nisab-i Mzakere Kanunu" (Grme ounluu Yasas) adyla nl olan bu metin, TBMM'nin nne gelen konular nasl grp karara balayacan belirleyen nemli bir anayasal dzenlemedir. Bu Yasa'nn 1. maddesinde yle deniliyor: "Byk Millet Meclisi'nin Halifelik ve Saltanatn, Vatan ve Milletin kurtulmas ve bamszlnn (salanmasndan) ibaret olan amacnn..." Demek ki, TBMM'nin amac bellidir: Padiahn egemenliini ve yurdun ve ulusun bamszln kurtarmak... yle ise, TBMM'nde henz "saltanat" ile "ulusa ait olan egemenlik" arasndaki byk fark tam anlamyla seilebilmi deildir. Bu eliki zellikle, yukarda szn ettiimiz ilk Anayasada kendini daha ak belli eder. Birinci Maddesinde egemenliin kaytsz artsz ulusta bulunduunu ve bu yetkiyi onun adna kullanmaya sadece TBMM'nin yetkili olduu belirtildii halde, sra numaras olmayan son maddede (Madde-i Mnferide=Ayr Madde baln tar) Nisab-i Mzakere Kanununun ilk maddesi hkmnn yrrlkte bulunduu belirtilir. Dier yandan 1921 ylnda yaplan bu Anayasa bir baka elikiyi daha gsterir: TBMM Anayasa yaparak "kuruculuk" gcne sahip bulunduunu gstermitir. Bylece Mustafa Kemal Paa'nn istedii gereklemi gibiydi. "Olaanst Yetkiler", Meclis'i, kuruluundan dokuz ay kadar sonra "anayasa" yapabilir bir bilincin iine sokmutu. Bu adan Birinci Dnem TBMM bir kurucu meclis de olduunu gstermitir. yle ise bu Meclis yeni bir devlet kurmutur. Ama bu Anayasa ok ksadr. 23 maddeden oluur. inde ok nemli hkmler yoktur. Bir anayasada olmas gerekli, yurttalarn sahip olduklar temel haklar/zgrlkler, devlet bakanl gibi ok yaamsal konular bu Anayasa'da bulunmaz. Bu nedenle Anayasa grlrken ve daha sonra pek ok milletvekili ve Mustafa Kemal Paa, Osmanl Anayasas'nn da bu eksik blmleri tamamlamak iin yrrlkte bulunduunu belirtmek zorunluunu duymulardr. Bylece anayasa hukuku tarihinde grlmemi bir olay yaand yurdumuzda: ki anayasal bir dzen. yle bir dzen ki, TBMM, hem kendi yapt ve egemenlii

73

ulusa brakan Anayasay hem de bu Anayasa ile elikili olmad srece kiisel egemenlie dayanan bir baka anayasay yrrlkte kabul ediyor. Osmanl Anayasas'nn 1921 Anayasas ile elikisiz hkm olamaz. Zira Osmanl Anayasas'nn meruiyet kayna dorudan doruya padiahn iradesi, 1921 Anayasas'nn meruiyeti ise tamamen ulusun kendisidir. Bu iki anayasann tad btn hkmler, kaynaktaki fark dolays ile birbiriyle elikili saylmaldr. Ama Mustafa Kemal Paa ksa bir sre de olsa bu elikiye katlanmak zorundayd. nk binlerce yllk bir egemenlik anlay kknden deiiyordu ve bunun iin de bir gei dnemi gerekliydi. Meclis'in bu elikiyi atmas gereini ve ulus egemenlii dnda baka hibir kaynan kabul edilemeyecei bilincini nder iki yl iinde ona alamtr. Bylece iki yl iinde gerekten ok byk bir devrim gereklemitir. Demek ki bamszlk mcadelesi srerken siyasal alanda da byk bir yenileme ile karlalyordu. - TBMM ile kurulan yeni siyasal dzenin bir baka byk zellii ise onun ulusal (milli) olmasdr. TBMM"Trk" ulusunu temsil etmektedir. Bu nitenin banda da belirtildii gibi "Byk Millet Meclisi" deyiminin bana dokuz ay kadar sonra getirilen "Trkiye" szc gerekten bir baka byk devrimin habercisidir. Trkiye szcnn devlet yaamnda ilk kez kullanld belirtilmiti. Osmanl Anayasas'nda devlet "Osmanldr"; saltanat "Osmanldr; lke "Osmanldr"; uyruklar "Osmanldr. Yeni alan dnemde ise Trklk, Osmanlln yerine geirilmektedir. Devlet modern anlaya uygun biimde ulusal bir duruma getirilmektedir. 19. yzyln sonlarnda doan Trk ulusuluu akm artk somutlamtr. Kurulan yeni devletin temeli "Trk Ulusuna" dayandrlmaktadr. Bu da byk bir devrimdir. nmzdeki yl bu devrimin de nitelii zerinde duracaz. Ama urasn hemen sylemeden gemeyelim: Trk ulusuluu etnik kken, rk gibi gelere dayanmaz. Trkiye'de yaayp kendini bu topraklara adam herkes, hangi kkenden olursa olsun Trk Yurttadr. Atatrk ulusuluunun insancl byk boyutu budur. TBMM'nin Hukuksal Nitelii Ulus egemenliine dayanan veya dayanmayan eitli devlet sistemleri bulunur. Egemenlik iin hangi esas benimserse benimsesin, btn bu siyasal sistemleri iki ana kme iinde toplamak olana vardr: Gler birlii ve gler ayrl. Bu ayrm anlayabilmek iin u ksa aklamay da ekleyelim: Rejimi, sistemi ne olursa olsun, btn devletlerde ana ilev vardr. Bu hukuk biliminin en deimez ve kesin kural arndan biridir. Bu ilevler unlardr: Yasama, yrtme ve yarg. Yasama ilevi, toplum yaamn dzenleyen hukuk kurallarnn temeli olan "yasalar"(kanunlar) koymaktr. Hukuk kural ar olmadan hibir devlet yaayamaz. Yasalar temel hukuk kurallar olduundan, hukuku uygulayanlar, bu yasalara dayanrlar, alt dzeyde kural koyma veya yarglama hakkn da yine yasalardan alrlar. Bu nedenle yasama ilevi genellikle egemenlii elinde tutan gcn elindedir. rnein tek kiinin egemenliine dayanan monarik sistemlerde yasama gcn hkmdar kendi kiiliinde tutar ve dorudan doruya kul anr. Demokrasilerde ise, ulusun temsilcisi olan parlamentolarn en ncelikli grevi ve hakk yasama ilevini grmektir. te bu ilevi yerine getiren organ "yasama gcne" sahiptir. Yasama gcne sahip olan organn temel hukuk kurallarn koymas tek bana yeterli deildir. Uygulanmayan kurallarn hibir deeri yoktur. Hukuk kural arn uygulamak da ayr bir itir. Bu ii gren organa "hkmet" denilir. Bylece hkmetler yrtme ilevini yerine getirecek gce sahip bulunmaldrlar ki grevlerini rahata ve engelsiz yerine getirebilsinler. Hukuk kural ar her zaman doru biimde uygulanmayabilir. Ayrca yurttalar arasnda hukuk kurallar uygulanrken anlamazlklar da kabilir. Yine baz yurttalar hukuk kural arna uymayp toplum dzenine aykr hareket edebilirler. te hukuk kurallarnn uygulanmasndaki hakszlklar gidermek, yurttalar arasnda kan anlamazlklar zmek, kural ara uymayanlar cezalandrmak apayr bir ilevdir. Buna "yarg ilevi" adn veririz. Bu ilevi gren organda "yarg gc" vardr. imdi gler birlii ve gler ayrl sistemlerine gelelim: Eer bu anlattmz gler ayr ayr organlarda deil de tek organda birlemise; yani bir organ ilevi birden gryorsa, "gler birlii" sistemiyle kar karyayz demektir. Ama bir sistemde bu ilevler, her biri ayr gce sahip organlarca yerine getiriliyorsa, "gler ayrm" sistemi sz konusu olur. Bu iki temel sistemin baz yanlar yumuatlarak ikinci derecede baka sistemler de gelitirilebilir.

74

TBMM gler birlii sistemini benimsedi. Yani TBMM hem yasalar koyacak, hem onlar uygulayacak, hem de gerekirse yarg ilevini dorudan doruya stne alacakt. Bir "hkmet" yoktu. Yrtme gc dorudan doruya TBMM iinde idi. Yrtme ilevi iindeki eitli birimleri ynetebilmek iin onlarn bana birer "vekil" getiriliyordu. Bunlar, milletvekilleri arasnda dorudan doruya TBMM tarafndan seiliyorlard; nk sadece bir milletvekili, iinde bulunduu parlamentoya ait bir gc onun adna vekil olarak yrtebilirdi. Bundan dolay onlara "bakan" deil, "vekil" deniliyordu. Vekillerin biraraya gelip altklar bir hkmet mevcut bulunmadndan, her vekil dorudan doruya kendisini seen organa, yani TBMM'ne kar sorumluydu. Vekiller dorudan doruya Meclise seildiklerinden hepsi onun buyruunda idiler. Bu bakmdan TBMM vekillere ayr ayr talimat verebilirdi. Ama ibirlii iinde olmak zorunda bulunduklarndan bu vekiller bir araya gelip alr, Meclis'in verdii grevleri daha rahat yerine getirebilirlerdi. Bu vekillerin biraraya gelerek oluturduklar kurula "cra Vekilleri Heyeti" (Yrtme Gcne Vekil Olarak Seilen Milletvekillerinin Oluturduu kurul) denilirdi. Bu vekillerin oluturduu toplulua "TBMM Hkmeti" denilirdi; ama bu sz ile aslnda dorudan doruya Meclis'in kendisi kastedilirdi. cra Vekilleri Heyeti Meclis'in sahip olduu hkmet yetkisini onun izniyle kullanyordu. TBMM vekillerine talimat verebildii gibi, onlar dorudan doruya grevden de alabilirdi. Meclis bazen hkmet gibi de davranabilirdi. Kendi verdii karar kendisi yrtt iin ordu ve kolordu komutanlar da milletvekili olabilirlerdi; zira yrtlen bir savata Meclis'in buyruunu yine Meclis yesi olan bu komutanlar yerine getireceklerdi. Bir babakan yoktu. TBMM Bakan sistem gerei ayn zamanda Vekiller Kurulu'nun da bayd. Ama ii ok fazla olduu iin o da bu kurula bakanlk etmek iin yerine bir vekil atanmasn isterdi. Bylece bazen milletvekilleri bu kurulun TBMM Bakan adna "bakanln" yapabilirlerdi. leride greceimiz gibi, TBMM gerekli grd zaman zaten kendisinin kurduu normal mahkemeleri atlayp yarglama ilerini de dorudan doruya stne alabilirdi. Osmanl Devleti'nde de gler birlii ilkesi yrrlkte idi. Egemenlie kaytsz- artsz sahip padiahn tek kii olarak her gc de ierdii kabul edilirdi. TBMM de btn gleri stnde toplamt. Ama arada ok nemli ve ince bir fark vardr. Egemenlie "sahip" olan TBMM deildir. Bu g "kaytsz-artsz" Trk Ulusuna aittir. TBMM sadece ulusun temsilcisi sfatyla egemenlik hakkn kullanr. Ulus gerekirse veya dilerse seim yolu ile yeni bir Meclis kurabilir. Bu nedenle TBMM her gc, ulustan ald yetki dolays ile, ulus adna kullanmaktadr. Bir parlamentonun yaps ne kadar demokratik olursa olsun, kesin bir gler birlii sisteminin baz nemli sakncalar doabilir. Halkn setii bir organ da olsa, o parlamento hem yasalar koyar, onlar hem uygular, hem de yarg gcn kullanrsa, yaplan ilerin denetimi son derece zor, hatta olanaksz hale gelebilir. nder ve kadrosu, abuk karar alan, verdii karar hemen, hibir engelle karlamadan uygulayabilecek ulusal bir organa ihtiya duyuyordu. Ulus temsilcileri karar alrken onlar hibir l balamamal ve bu kararlar derhal uygulatabilmeli idiler. Neden? Bir sava vard. Hem d dmana, hem de Osmanl Hkmetine kar bir sava. Onu kazanmak gerekti. Bunu salayabimek iin de derhal karar verip uygulamann ne derece nem tadn ok iyi bilen nder, bunalm atlatabilmek iin Meclis'in bu sistemi benimsemesini, o'nu inandrarak salamtr. yle ki bir sre sonra TBMM bu yetkileri kskanlkla kullanan bir duruma eriti. Kurtulu Savann kazanlmasnda bu sistemin yarar tartlamaz. TBMM'nin almalar Alndan ksa bir sre sonra TBMM yetkilerine sahip karak hem i hem de d siyaseti ynlendirmeye balad. siyasetteki temel hedef, savan kazanlmas olmakla birlikte bu Meclis byle bir baar salayabilmek iin otoritesini tartmasz kabul ettirmenin gerekli bulunduunu anlamt. Olanaklar elverince TBMM d siyaset alannda da kendini tantmak iin gerekli her trl giriimde bulunmutur. imdi ksaca Meclis'in alma biimine gz atalm: TBMM yelerinin byk bir ounluu Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti mensuplaryd. Bu nedenle ilk gnlerde Meclis yeleri arasnda tam bir gr birlii vard. Fakat u noktann unutulmamas gerektir: Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Dernei, siyasal bir parti deildi. eitli dnya grlerine sahip yurttalar yurdun kurtuluu amac ile biraraya gelmilerdi. Onlar birbirine balayan tek ge bu amat. Bundan dolay bir sre sonra yeler arasnda gruplamalar balad; nk Meclis iinde bugnk parlamentomuzda olduu gibi siyasal partiler temsil edilmiyordu. Her ye zgrd; ama bir siyasal partiye mensup veya o partinin grlerine yatkn olsa bile, partiyi temsil edemiyordu. Meclis'in siyasal bakmdan yaps byle bir partilemeye elverili deildi. Bundan dolay ayn

75

dernee ye bulunmalarna ramen, milletvekilleri arasnda gruplamalara gidilmesini doal karlamak gereklidir. Byk bir ounluu Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yesi olmalarna ramen, zellikle Mustafa Kemal Paa'nn izdii genel politikaya zaman zaman kiisel yahut dnsel nedenlerle itiraz edenler bir araya gelerek ayr bir grup oluturdular ve buna "kinci Mdafaa-i Hukuk Grubu" dediler. Bylece bu grup mensuplar Mustafa Kemal Paa'y ilke olarak destekleyenlerden ayrlm bulunuyorlard. O'nu destekleyenler de kendilerine zorunlu olarak "Birinci Mdafaa-i Hukuk Grubu" adn taktlar. Ksaca "Birinci ve kinci Grup" denilen bu kmeler bunalml anlarda birlemiler ve yurdun kurtuluu hedefini hibir zaman unutmayan kiilerden olumulard. Bu gruplar bir siyasal parti temsilcisi olmadklarndan, ilerinde parti disiplini yoktu. Birinden dierine gemek her zaman mmknd. Birinci grupta Mustafa Kemal Paay destekleyen din bilginleri grlebilirken, kinci Grupta, rnein eski baz ttihatlar yahut din ileriyle pek ilgilenmeyen kimseler gze arpabilirdi. Yani bu gruplar ideolojik bakmdan tam bir rgt oluturmuyorlard. Belki Birinci Grup, nderi hemen her konuda destekledii iin, giderek Mustafa Kemal Paann nemli dnceleri bu Grubun ideolojik bir yapya ulamasna yardmc olacaktr. te yandan ilerinde gerekten dnce zgrlne bal, demokrat ruhlu milletvekilleri bulunmasna ramen, kinci Grup yelerinin byk bir ounluunun karcal (muhalefeti) kiisel nedenlere dayanyordu. Bunun iin kinci Grubun bazen ok sevimsiz ve ar istekleri nderi ve kadrosunu zor durumlara drebilmitir. Fakat ayn zamanda TBMM'nin Bakan olan nder, Birinci Grubun da yardm ile ve salt demokratik yollarla bu zorluklar amasn bilmitir. TBMM otoritesini yaymak, gcn yurdun her yerinde gsterebilmek iin her trl nlemi alyordu. Bunlarn banda, daha ilk gnlerde verilen kararlarla stanbul Hkmeti ile her trl ilikinin kesilmesi geliyordu. Yine "TBMM'nin meruiyetini tartma konusu yapmak" dahi "Vatana hanet" sayld. kartlan "Hyanet-i Vataniye Yasas" bu suu ve cezasn belirlemitir. "Yok" saylan stanbul Hkmeti ile ilikiye girenler de vatan haini saylmlard. Bu davran bile TBMM'nin yepyeni bir devlet kurduunun kantdr. TBMM Hkmeti, yeni bir varlk olduunu dnyaya kabul ettirme abasna da girmiti. TBMM Bakan olarak Mustafa Kemal Paa dnyadaki parlamentolara birer yaz gndererek yeni doan bu siyasal varln tannmasn istemitir. Kukusuzdur ki, bu yepyeni varln btn dnyada hemen tannmas kolay bir i deildir. TBMM bu tannmay salamak iin ok uramtr. lk olarak Rusya'da yeni kurulan rejimin hkmeti ile ilikiler kurulmas iin giriimlere balanld (Bu konuda verilen ilk karar 5 Mays 1920 tarihindedir). Ancak bu giriim henz bir "tanma" ilikisi deildir. Fakat arkas baarl bir biimde gelecektir. Dier yandan 30 Mays 1920'de TBMM Hkmeti ile Fransa Hkmeti adna 20 gnlk bir atekes anlamas imza edilmitir. TBMM ile sava durumunda bulunan ve stelik onu tanmayan bir devletin ufak bir atekes iin bile olsa Ankara'daki hkmetle anlamas TBMM'nin varln yava yava kabul ettirme yolunda bulunduunu gstermektedir. Gerekten bu anlamadan zellikle ngilizler ok rahatsz olmulard. Ama Franszlar, Gneydou Cephesi'nde zor anlar yayorlard; bundan dolay byle bir atekese raz gelmilerdi. Demek ki varl kabul ettirmek iin baar gstermek gerekiyordu. TBMM bu abalar iinde iken, Damat Ferit ile ngilizler de bo durmuyorlard. Damat Ferit, Mustafa Kemal Paa ile arkadalarn stanbul'da kurdurduu bir askeri mahkemede gyabi olarak yarglatmtr. Bu Mahkeme 11 Mays 1920'de Mustafa Kemal Paay lm cezasna arptrd. Padiah Vahdettin de bu hkm 24 Maysta onaylad. Paann evresindeki yakn arkadalar da eitli tarihlerde bu cezaya arptrldlar. Bu tr giriimlerin Anadolu'nun baz blgelerinde son derece etkili olduu inkar edilemez. Bylece, biraz aada greceimiz gibi, Anadolu'nun pek ok yerinde TBMM'ye kar tepkiler dodu. Damat Ferit bir yandan da bar antlamasnn bir an nce imzalanmas iin diplomatik giriimlerde bulunuyordu. Dier yandan Anlama Devletleri neden ve nasl kurulduunu bir trl kavrayamadklar, ama btn ilerini gletiren TBMM'yi yok edebilmek iin askeri nlemler alnmas gerektiini dnmler ve bunun iin var gleriyle hazrlanmaya balamlard. Trk Kurtulu Savann en zorlu gnleri yaanmak zereydi. TRKYE BYK MLLET MECLSNE KARI TEPKLER Kuvay Milliye'nin Kesin Olarak Birlemesi TBMM'nin almasna giden olaylar srasnda bile btn yurttaki Kuvay Milliye rgt tam olarak birleememiti. imdi dilerseniz 1920 yl bana geri dnelim ve Meclis-i Mebusan'n toplanmasndan itibaren Kuvay Milliye'nin geirdii geliimi ksaca gzden geirelim.

76

Bu soruya verilecek yant kesin bir yargy iermez. Bildiiniz gibi, Sivas Kongresi geri byk bir baar ile kapanm ve Anadolu direni hareketini birletirmiti. Ama baz yerel veya blgesel Kuvay Milliye rgtleri bu kongre kararlarna katlmakta duraklamlard. zellikle Balkesir Kuvay Milliyesi uzun bir bekleme sresi geirmitir. 1920 yl bandan TBMM'nin toplanmasna kadar, bilebildiimiz kadar ile drt kongre daha gryoruz. Henz Meclis-i Mebusan almadan, 15 Ocak 1920'de Edirneli yurtseverler toplanp yerel savunma rgtn nasl glendirecekleri zerinde grp baz kararlara varmlard. Bu arada yurdun dousunda, Oltulu yurttalar da rgtlenme iindeydiler. Oltu, ulusal snrlar dnda kalmt. Bu nedenle yiit Oltu halk kendi iinde rgtlenip siyasal bir varlk oluturma karar ald ve bu amala 21 ubat 1920'de bir kongre topland. Oltulular bir sre sonra TBMM'nin varln tandlar. Yine 10-23 Mart 1920 tarihleri arasnda Balkesir kongrelerinin beincisini tarih sahnesinde gryoruz. Misak- Milli de ilan edilmitir. Balkesirli yurtseverler hala ne yaplmas konusunda kesin bir karar verememilerdir. Kongre bir yandan Sivas kararlarna katlmay kabul ederken, bir yandan da kendi Kuvay Milliyesini koruyabilmek iin nlemler almaktadr. Bu grmeler srerken 16 Mart'ta stanbul igal edilir. Kongrede byk bir karamsarlk doar. Bu arada TBMM'nin toplanaca Heyet-i Temsiliye Bakan tarafndan duyurulmutur. Artk yaplacak fazla bir i kalmadndan 23 Martta son Balkesir Kongresi dalr. Varlan karar; Anadolu hareketine tam olarak katlmaktr. TBMM almaya balayncaya kadar toplanan son kongre Lleburgaz'dadr. 31 Mart - 2 Nisan 1920 tarihleri arasnda toplanan bu Kongre'de, Trakya'nn igali tehlikesi karsnda alnmas gerekli nlemler zerinde dnlmtr. TBMM alncaya kadar, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin varl kabul edilmekle birlikte, baz blgelerde hala yerel kurtulu areleri aranmaktan uzak kalnmamaktadr. 23 Nisan 1920'de TBMM alnca, pek ok evredeki duraklama sona ermekle birlikte zellikle Dou Trakya halknn henz tedirgin bulunduu anlalyor. stanbul'un igalinden sonra, Dou Trakya'nn Anadolu tarafndan nasl savunulabilecei orann halkn megul eden ok nemli bir sorun olarak karmza kmtr. Trakyal, corafi adan Anadolu'dan kopuktu. Bu nedenle kendi iini kendi grmek yanda idi. Bu amala 9-14 Mays 1920 tarihleri arasnda "Byk Edirne Kongresi" topland. Bu Edirne'deki nc kongredir. Kongre ile Anadolu'daki birliin benimsenmesi kabul edildi ama, Anlama Devletleriyle stanbul Hkmeti arasndaki bar grmelerine Trakyallar katlmay ve kendi seslerini ykseltip buralarn Yunanllara verilmesini nlemeyi dnyorlard. TBMM'nin ald ilk gnlerde toplanan bu Kongrede sylediimiz dorultuda yaplan grmelerin Ankara'da byk bir tepkiyle karlandn herhalde tahmin edersiniz. Gerekten, Trakyallarn bu bouna abalar 1920 yl Temmuz aynda tamamlanan Yunan igali ile sona ermitir. Buna karlk Bat Anadolu Kuvay Milliyesi TBMM'nin kesin olarak buyruuna girmitir. Fakat bunun gereklemesi iin yine bir srenin gemesi gerekti. 2 Austos 1920'de toplanan Afyon Kongresine TBMM'nin temsilcileri de katlm bylece Bat Anadolu artk tamamen ulusal devletin otoritesi iine alnmtr. 5 Austos ve 8 Ekim 1920 tarihlerinde yaplan Pozant kongreleri dorudan doruya Ankara'nn denetiminde baz nemli kararlara varmlardr. Pozant kongreleri ile Kuvay Milliye'nin birlemesi olay tamamlanmt. Demek ki TBMM'nin kurulmasndan sonra da Trakya ve Anadolu yurtseverleri arasnda baz gruplar beklemeyi ve olaylarn gelimesini gzlemeyi istemiler, ama sonunda gerek kurtuluun ancak birleme yoluyla mmkn bulunacana inanmlardr. imdi birleen Kuvay Milliye'den ulusal bir ordu karmak gerei doacakt. nk 1920 yl yaz aylar artk iyice sertleen ve genileyen bir savan iine girildiini gsteriyordu. Askeri Gelimeler TBMM'nin alndan bir gn nce ngiliz Babakan Lloyd George yle demiti: "Mustafa Kemal Yunanllar Anadolu'dan kartamaz". Bu szlerden anlaldna gre zel ikle ngiliz Hkmeti Yunan davasn btn gcyle desteklemektedir. TBMM almaya baladktan sonra da Venizelos "Bugn Yunanistan Avrupa'nn kararn Trkiye'ye kabul ettirebilecek gte bir orduya sahiptir" szlerini sylemitir.

77

Aka ifade ettii gibi Venizelos Bat Anadolu'nun Yunanistan'a verilmesini "Avrupa'nn bir karar" olarak gryordu. Gerekten Yunan bamszlk hareketinin balad 1821 tarihinden beri Avrupallar gya kendi kltrlerinin kayna olarak grdkleri bu kk ulusu Trklere kar martmlar ve hemen her istediklerini yerine getirmilerdi. Bu bakmdan Venizelos'un szleri gerei byk lde yanstmaktadr. Bu szlerini uygulama alanna koyan Venizelos, ngilizlerin yardmyla, TBMM'nin kertilmesi iin byk ve hzl hazrlklar yapmaya balamt. Venizelos'un Mustafa Kemal Paa hakkndaki dncesi ise uydu: "Yunanllar (Anadolu'da) ilerlerse Mustafa Kemal'in saygnl da biter". Bu durumda TBMM de ortadan kalkard; zira Mustafa Kemal Paa ile Meclis'i zdeletiriyorlard. imdi takdik belli olmutu: Glendirilen "Yunan Kk Asya Ordusu" Venizelos'un bu szleri ifade etmesinden bir gn sonra, zaten hibir zaman kabul etmedii "Milne izgisini" drt bir yandan aarak Bat Anadolu'da ilerlemeye balad. Kurtulu Savann en nemli evresini aan bu saldr 22 Haziran 1920 gn balamtr; yani TBMM'nin alndan iki ay sonra. Bu saldry ngilizler de donanmalar ile destekliyorlard. ngiliz gemileri Marmara kylarn tutup oralardan gelecek direnme hareketlerini nleme amac gdyordu. Yunan saldrs ok gl, taze ve disiplinli birliklerle yaplyordu. Bu nedenle Balkesir, Bursa ve Uak bata olmak zere Bat Anadolu'da pek ok yer ksa bir srede igal edildi. Bu byk baarlarndan iyice cesaret alan Yunanllar bir yandan gzlerini Dou Trakya'ya diktiler. Temmuz ay iinde bu lke paramz da igal edildi. Yine, Byk Edirne Kongresi kararlarnn yanlln gsteren bir baka kant... Hzl Yunan ilerlemesi karsnda TBMM'de byk tepkiler dodu. Bu konuyu nmzdeki nitede greceiz. Gneydou Anadolu'da Franszlarn etkinlii bir sre iin azalm, sonra yine artmtr. Bu yeni saldrlar, neredeyse bir mucize olarak nitelendirilebilecek Kuvay Milliye direnmesi karsnda hibir nemli gelime gsterememitir. Franszlar bir aralk yle zor bir durumda kaldlar ki, yukarda anlattmz gibi TBMM Hkmeti ile geici bir atekes szlemesi bile imzalamak yolunu tuttular. Dou'da ise Ermenistan Devleti, TBMM alnca geni kapsaml bir saldr balatmt. nmzdeki nitede ayrntlca greceimiz gibi, Dou Cephesinin almasna karar veren TBMM buradaki kuvvetlerin bana Kazm Karabekir Paay atad. Bylece o cephede de kanl arpmalar hzn artrarak srd. Ayaklanmalar TBMM'nin alndan nce, Damat Ferit'in kkrtmalar ile balayan ayaklanmalar nisan sonlarna doru daha da geniledi. Bu ayaklanmalar, zaten dmanla baa kmakta ok zorlanan Kuvay Milliye birliklerine skntl anlar yaatt. Daha nce Dzce ve Bolu'da kan ayaklanmalar yine alevlendi ve byk zorluklar sonucunda mays ay sonlarna doru bastrlabildi. Bu byk ayaklanmann sndrlmesi iin urald srada Yozgat'ta, Zile'de, Viranehir'de ve Konya'da da baka olumsuz hareketler grld. Marmara Blgesinde ise Anzavur ile Kuvay nzibatiye de eylemlerini srdryorlard. erkes Ethem Birliklerinin yardm, Kuvay Milliye'nin olaanst abalar ile bu ayaklanmalar austos ay balarnda bastrld. Ama Sevr Barnn imzalanmas ayaklanmalarn devam iin bir iaret oldu ve bu tr uygunsuz eylemler yeniden balad. Ayaklanmalarn kesin olarak bastrlmas 1920 ylnn sonuna kadar vakit alacaktr. Bu harcanan zamandan elbette dman gleri yararlandlar. te, TBMM'nin almaya balamas byle bir sahnenin de almasyla sonuland. Bu sahne "Trk Kurtulu Mcadelesi"nin tam bir savaa dnmesidir. ULUSAL ORDUNUN KURULMASI VE KURTULU SAVAI (1920 YILI SONUNA KADAR) (BRNC BLM) -9 GR "Bir devletin geleceini gvenlik altna almak, ulusal karlar savunmak amacyla, bata askeri g olmak zere devletin ve ulusun maddi - manevi btn olanaklarnn ve kaynaklarnn kullanlmasn gerektiren silahl mcadele"ye sava denilir. Demek ki, sava denilen olgu her eyden nce "devletler" arasnda sz konusudur. Sava, devletler arasnda "silahl" bir atmay gerektirir. Tarihsel gelenekler, dzgn bir savan balamas iin bunun savalacak tarafa duyurulmas yntemini getirdi. Bu ie devletler hukuku asndan "sava ilan" denilir. Ama hi duyurulmadan, baskn biiminde balayan savalar da sk sk grlr.

78

Trk Kurtulu Savan yukardaki tanm iine sokabilmek iin ilknce bir "Trk Devleti"nin varlndan sz edebilmek gerektir. Mondros Atekes Anlamasndan sonra balayan igallere kar bir silahl direnmenin eitli yurt kelerinde gze arptn biliyorsunuz. Ama bu tr atmalar "sava" kavram iine sokamayz. Evet, bu direnmeler kutsal ve byk bir amacn, yani tutsak dmemek amacnn gereklemesine ynelikti. Fakat Trklerin devleti, yani Osmanl mparatorluu bu silahl direnmeleri kabul etmiyordu. Baka bir deyile, Osmanl Devleti girdii ve ar bir yenilgiye urad Birinci Dnya Sava sonunda imzalad Atekes Anlamas ile artk savamak istemediini, bar yaplmas amacnda olduunu belirtmiti. imdi bu durum karsnda,TBMM kuruluncaya kadar iddetle gze arpan direnme hareketlerini ve zellikle Kuvay Milliye etkinliini dzenli ve hukuka uygun bir sava olarak nitelemek olana yoktur. Kuvay Milliye, iinden kt Osmanl Devleti'nin buyruklarna ve amalarna aykr bir davran iindedir. Mustafa Kemal Paa, bir Osmanl generali idi; byk ve nl bir komutand. O, savan her bakmdan ne demek olduunu ok iyi biliyordu. Madem ki Osmanl hkmetleri ve onlarn ba olan padiah, sava istemiyordu, ne yaplmas gerekecekti? Yurdun igal edilmeye baland, Trklerin Anadolu'dan kovulmak istendii belliydi. Ulus kurduu Kuvay Milliye rgtleri ile bu gelimeyi nlemek istiyordu; ama padiah ulusun bu tutumunu devlete kar bir "ayaklanma" olarak niteliyordu. yle ise "ulusal karlarmz" bu igalci glere kar koruyacak bir "devlete" ihtiya vard. Askerlik mesleinin doruundaki Mustafa Kemal Paa bu gerei gryordu. Ondan dolaydr ki, stanbul'da onurlu bir bar yapmak imkanlarnn artk yok olduunu grnce Anadolu'daki Kuvay Milliye hareketini bir devlet yaps iine sokmak gereini anlamt. Bunu bir Osmanl generali olarak yapmas olana da kalmamt. Yeni bir devletin iinde mcadele yrtlecekti. te, nasl kurulduunu iyice anladnz TBMM bu amacn gereklemesinin somut sonucudur. imdi TBMM kurduu yeni devletin yaps iinde, sava gereklerini yerine getirecek bir dzgn silahl g oluturmak zorundadr. Zira sava bir devlet ancak ordusuyla yrtebilir. Bu nedenle Kurtulu Sava, gerek anlamn TBMM kurulup ulusal bir ordunun olumaya balamasndan sonra kazanmtr. Ama hi kukusuz, ulusun dmana kar gelme iradesi daha dernekler ve kongreler aamasnda belirmi ve silahl direnie geilmiti. Zaten bu direnme olmasayd, TBMM Devleti de oluamazd. u duruma gre, silahl kurtulu hareketi daha ilk igaller srasnda balamtr. Ama bu hareketin bir devlet tarafndan yrtlen dzgn bir sava durumunu almas TBMM'nin kurulmasyla mmkn olmutur. te nitemizde, yeni Devletimizin dzenli ve kendisine bal orduyu kurmasyla tam bir sava durumuna gelen Kurtulu Mcadelesinin yeni evreleri incelenecektir. Bu incelemeye gemeden nce bir noktann da akla kavuturulmas gerekiyor: Kurtulu Sava, TBMM kurulduktan sonra gerek ynn almt. Ama savalarn bir baka zellii ortada yoktu. Bu da "sava ilan etme" durumunun bulunmamasyd. TBMM'nin varl igalci gler tarafndan bir sre tannmad. Onlar iin Osmanl Devleti, grlebilecek tek siyasal varlk idi. Bu nedenle TBMM Hkmeti'nin sava ilan gereksiz bir davran olurdu. Aslnda silahl atmalar zaten srp gidiyordu. TBMM kurduu devlet dzeni ve oluturduu disiplinli ordusuyla bu atmalar gerek kanalna sokmutur. imdi artk bir "devletin" ynettii sava vardr. Bu gerei igal gleri aama aama kabullenmiler, sonunda TBMM'nin varl tannm, bu nedenle onun yrtt sava da tarihte gerek bir "Kurtulu Sava" olarak layk olduu onurlu yeri almtr. ULUSAL ORDUNUN KURULMASI TBMM'nin tam olarak bilincine varmasa bile yeni bir devleti aama aama kurduunu biliyoruz. zellikle ulus egemenliini kullanma hakkna sahip kmakta Meclis son derece kskantr. Bu nedenle yalnz "Padiah ve Halifeyi, Vatan ve Milleti" kurtarmaktan ibaret sayd amacn gerekletirirken kalc ve artk kaldrlmas mmkn olmayan kararlar vermektedir. Hele stanbul Hkmeti'nin gsterdii dmanca davran, Meclis'i sindirmek yerine onun yetkilerine daha da bilinle sarlmasna yol amaktadr; o, bu bilinle kalc bir devlet dzenini kurmak iin adm adm ama hzla yol almaktadr. te, TBMM'nin kurulmasndan sonra vard eitli kararlar, kard yasalar bir yana, byk bir Yunan tehlikesi karsnda yeni ordunun oluturulmas urunda verdii abalar gerekten vlmeye deer. Yunan Saldrsnn Gelimesi Yunan Saldrsnn Nedenleri Bildiiniz gibi 22 Haziran 1920 tarihinde Yunanllar, Ege Blgesinde o gne kadar eritikleri izgiyi amlar ve ok geni kapsaml bir saldrya gemilerdi. Bir nceki nitemizde bu saldrya Yunanllar iten

79

nedenleri ksaca grmtk. Anmsayalm: TBMM'nin almas ile Anlama Devletleri ve Yunanistan kesin tavrlarn artk ortaya koymak gereini duymulardr. TBMM almadan ksa bir sre nce Anlama Devletleri San Remo'da toplanarak Osmanl mparatorluu ile yaplacak barn esaslarn saptamaya balamlard. nitemizde bu olay zerinde yine durulacaktr. San Remo kararlar kabul edilebilir gibi deildi. TBMM, bu konferansta alnan kararlar da grm ve byle bir barn hibir biimde imzalanamayacan kamu oyuna duyurmutu. Geri Anlama Devletleri gznde TBMM'nin henz hibir hukuksal deeri yoktu; ama Anadolu halkn bu tr davranlar barn karsna getirebilirdi. TBMM'nin sesini kesmek ve onu yok etmek iin artk askeri yollar denemek gerekiyordu. Hazrlanan saldr ile Trk Ulusuna direnmenin anlamszl gsterilmi olacakt. Bir an nce bar yaplmasyla ekilen bu kadar ac ve aktlan gzyalar dinecekti. Bylece huzur gelecek, TBMM'nin otoritesi ve saygnl da daha balangta yklp gidecekti. ngilizlerin de destei ile bu amalar gerekletirmek iin dzenlenen saldr byk bir hzla geliti. Yunanllarn lerleyii Yunan saldrs iyi planlanmt. stn ve disiplinli askeri birlikler tarafndan yrtlyordu. Bu nedenle Yunanllar, btn yiitliklerini gsterip kendilerine kar gelen Kuvay Milliye birliklerini datp bozguna uratarak hzla ilerliyorlard. 24 Haziran'da Alaehir igal edildi. Ege'deki bu saldry Yunanllar ksa bir sre sonra kuzeye de yaydrdlar. 30 Haziran'da Balkesir, 8 Temmuz'da Bursa dt. 10 Temmuz gn Yunanllarn ellerine geirdikleri blgenin snrlar yle idi: Aydn, Nazilli,Uak, Demirci zerinden Orhaneli'yi darda brakarak znik Glnn batsndan Marmara Denizine varan uzun bir izgi. Demek ki Yunanllar ok ksa sre iinde Bat Anadolu'nun pek nemli yerlerini ellerine geirmilerdi. Bu arada stanbul ve dolaylar dnda btn Dou Trakya'nn da igali 1920 yl yaz mevsiminin sonuna ulalmadan tamamland. Dou Trakya, bizim bugn ksaca "Trakya" adyla andmz lke parasdr. Onun bats bugn Yunanistan'n elindedir. Oraya da "Bat Trakya" denilir. Yunanllarn stanbul'u igal edememelerinin sebebi aktr: Osmanl Bakenti Anlama Devletlerince zaten 16 Mart 1920 tarihinden beri ortak igal altna alnmt. Yunanllar Bat Anadolu'da belirttiimiz izgide bir sre durdular. Ufak apta yeni saldrlarla Kuvay Milliye birliklerini oyalarken, yeni ve daha byk bir saldrnn hazrln yapyorlard. Yunan Saldrsnn Tepkileri Yunanllarn beklenmedik bir saldry hzla gelitirip ok nemli baarlar kazanmalar, almalarna yeni balayan TBMM'de byk bir d krkl ve kzgnlk yaratt. Saldr ncesi, Kuvay Milliye birlikleri, TBMM Hkmeti'nin Genelkurmay Bakanlna balanmlard. Eldeki ok gsz ordu kalntlar da bunlar desteklemeye alyordu. Askerlik ilerinden pek anlamayan milletvekilleri, Genelkurmay Bakanlna bal bu birliklerin Yunan saldrsn neden durduramadklarn kavrayamamlard. Meclis'te genel grme almt. Milletvekilleri amansz bir biimde Kuvay Milliye birliklerine komuta etmeye alan subaylar suluyorlar, ar eletiri zinciri sonunda en yksek makama, yani TBMM Bakanna kadar ulayordu. Bu baarszl, Kuvay Milliye birliklerinin nitelii gz nnde tutulursa doal karlamak gerektir. Bildiiniz gibi bu birlikler igal tehdidi altnda bulunan blgelerdeki yurtseverler tarafndan kurulmulard. Yanlarna aldklar bir avu yiit insan ile el erinden geldii kadar dmanla arpyorlard. Ordu ise son derece gszd. Anmsaynz: Birinci Dnya Savanda pek ar yitikler veren ordu, Mondros Atekes Anlamas hkmlerine gre ok byk lde terhis de edilmiti. Asker kadrolar bombotu. Silah, cephane kalmamt. zverilerini en stn biimde gsteren subaylar bu umutsuz durumda , son olanaklar kullanp dmana kar gelmeye alyorlard. Kuvay Milliye ile ordudan arta kalan birlikler ortaklaa arpyorlard. Fakat, Kuvay Milliye'yi oluturan yurtseverlerin ou askerlik sanatndan anlayan kiiler deillerdi. Onlar dzenli bir askeri g biiminde altrmak son derece zordu. Kuvay Milliye birlikleri, yanlarna yollanan subaylardan ok kendi eflerine itaat ediyorlard. Ayrca dzensiz ve disiplinsiz olduklarndan bazen amalarnn dna kabiliyorlard; rnein susuz baz insanlar kendi takdirlerine gre cezalandryorlar, halktan gnl rzas olmadan zorla malzeme topluyorlard. Her zaman grlmese bile bu tr davranlar baz evrelerde Kuvay Milliye'ye kar snrl da olsa baz olumsuz tepkilerin domasna yol ayordu. Osmanl Ordusunu canlandrmak artk mmkn deildi. nk bu devlet ortadan kalkm gibiydi. Yeni bir ordu da ancak yeni bir devlet tarafndan kurulabilirdi. Bu nedenlerle, TBMM alncaya dein dmanla

80

mcadele edebilmek iin baka bir yntem yoktu. Kuvay Milliye birliklerinin bir lde dzen altna alnmas iin daha Havza'dan beri Mustafa Kemal Paa baz nlemler almt; ama bu yeterli gelmemiti. TBMM'nin al ile birlikte yepyeni bir devletin de doduunu biliyoruz. lk amac yurdun kurtuluu olan ve sava iinde doan bu devletin bir ordusu bulunmalyd. Ama Erzurum'daki 15.Kolordu bir yana braklrsa, elde ie yarayabilecek nitelikte askeri bir g kalmamt. Kuvay Milliye birliklerinin baz yrelerde kazand baarlar ise abartlyordu. Bu geici baarlar karsnda umutlanan baz komutanlar bile Kuvay Milliye rgtleri iyi dzenlenirse bir orduya gerek duyulmadan da yurdun kurtuluunu salamann mmkn olduunu sylyorlard. TBMM Hkmeti kurulur kurulmaz Milli Savunma ve Genelkurmay ilerini dzenlemeye balamt. Hkmet bu yolla ilk i olarak Kuvay Milliye birliklerine belli bir lde eki dzen vermeye alt. Bunlarn bir blm ordu birliklerinin iine alnp eritildi. Ama btn bu abalara ramen zellikle Bat Anadolu Kuvay Milliyesi bir trl istenilen dzeye eriemiyordu. Dzenli ve gl bir Yunan Ordusu askerlik tekniinin gereklerine uygun byk bir saldrya geince, sylediimiz olumsuzluklar nedeniyle Kuvay Milliye birlikleri bu ilerleyii durduramad. Bu, ok doal bir sonutu. te Mustafa Kemal Paa, TBMM'nde yaplan ateli grmeler srasnda bu baarszl komutanlarn hatalarna balamann doru olmadn belirtti. nk komutanlarn hatalar bulunmuyordu. Eer onlarn buyruklarnda dzenli ve profesyonel birlikler bulunsa idi, bu takdirde belki hatalardan sz edilebilirdi. Ama "hata yaplmas" ortam yoktu ki! Mustafa Kemal Paa, sorunun dzenli bir ordu eksikliinden doduunu milletvekillerine uzun uzun anlatt. Sonunda milletvekilleri yeni devletin bir orduya kavuturulmasnn baar iin en nemli koullardan biri olduuna inandlar. Mustafa Kemal Paa bir yandan Meclis'i bu sorunun zm iin aba harcamak zorunluluuna inandrmaya alrken, bir yandan da Yunan saldrsn en ar dille knayan bildiriler yaynlayarak btn ulusu savaa aryordu. Bylece yeni kurulacak orduya katlma durumunda olan askerlere cesaret ve inan alamak istiyordu. Byk Yunan saldrs bu ynden olumlu bir etkide bulunmu saylabilir. Ama saldrnn olumsuz etkilerini de unutmamak gerektir: Bu saldr ile Yunanllarn ok ksa srede byk blgeler ele geirmeleri, direnmenin bouna olduunu ileri srenlere hak verenlerin oalmasna yol at. Baz evreler hrs ve hnla dmana kar iyice bilenirken, baz evrelerin karamsarl daha da artyordu. Bu saldrnn ok kolay gelimesi ngiliz ve Yunan hkmetlerini iyice umutlandrmtr. Onlar balangtan beri Anadolu Ulusal Hareketinin bo bir giriim olduunu ileri sryorlard. imdi hakl olduklarnn sanki kant gelmiti. Ulusal Ordunun Kurulmaya Balanmas TBMM'nin ikna edilmesinden sonra hzla ordunun kurulmasna geildi. Askere alma ilemlerine giriilerek bo er kadrolar doldurulmaya baland. Yeni oluturulan birlikler gerekli eitimi aldktan sonra, batya gnderiliyorlard. Bat Cephesi, bu yeni oluturulmaya balanan ordunun ihtiyalarna gre yeniden dzenlendi. erkez Ethem'in "Kuvay Seyyare" ad verilen birlikleri dndaki Kuvay Milliye ya ordu iine alnd veya baka hizmetlerle grevlendirildi. Douda ise zaten dzenli birlikler bulunuyordu. Gneydou Anadolu'daki Kuvay Milliye ise, daha nce de anlatld zere, Franszlara kar ok baarl idi. Oradaki Kuvay Milliye'nin yreden gelen baz nitelikleri vard. Halk subaylarla daha yakndan ibirlii yapyor ve dzenli ordunun komutanlarn daha ciddi biimde dinliyordu. Hepimizin bildii gibi Trkler askerlik sanatnda, ordu kurmada ve ynetmede en ileri gitmi uluslar arasnda yer alrlar. Trk ordusunun kkenleri milattan nceki Orta Asya dnemlerine kadar uzanr. Osmanllarn ilk dnemlerinde kurduklar ordular btn Bat'ya rneklik etmitir. Fakat,Osmanl Devlet ve toplum yapsnn ikinci nitede grdnz nedenlerle bozulmas elbette orduyu da etkiledi. Bu genel k iinde ordu da geriledi. Yeni esaslara dayanan orduyu, III. Selim'in baarsz sonulanan denemesinden ald derslerle II. Mahmut kurmutur. Bu modern ordu her bakmdan hzla gelierek 19. yzyldaki yenilik hareketlerinin ncs oldu. O yzyln sonunda ve 20. yzyl banda siyasal zgrlk akmlar da ilk kez ordu iinde belirip benimsendi. Baarsz sonu verse de ok nemli bir siyasal deneme olan kinci Merutiyet ordunun eseridir. Ama genel k srdnden Balkan savalar yitirilmiti. Bunun zerine Enver Paann baarl abalar sonunda ordu tekrar dzeltilmi ve gelitirilmitir. Birinci Dnya Savanda bu ordu tam alt byk cephede baaryla arpt.

81

Her bakmdan kme arifesinde olan Osmanl Devleti ordularnn bylesine byk ve geni cephelerde arpmas hi doru deildi. Trl ynetim ve siyaset yanllarna savataki yenilgi de eklenince bu iyi ordu eridi gitti. Kurtulu mcadelesi banda Kuvay Milliye'nin domas, bu eriyiin sonucudur. Ama anlatld gibi, btn iyi niyetine ramen Kuvay Milliye o eriyen ordunun yerini tutamazd; yurdu kurtarabilecek niteliklere sahip deildi. te 1920 yl yaz aylarnda II. Mahmut'tan beri gelien ordumuz yeni temellere dayandrlm, yani TBMM ile kurulan ve dorudan doruya ulusa dayanan devletin buyruunda yeniden rgtlenmitir. Ordumuz gcn ulusal egemenlikten almaktadr. Bu ordu Kurtulu Savan baar ile tamamlayacaktr. Ordunun kurulmaya balamas ile Mustafa Kemal Paann "mcadeleyi btn ulusa maletmek" hedefine gidi tam anlamyla gerekleme yoluna girmitir. Kaynak Sorunu Ordunun kurulmasna karar vermek kolaydr. Ama bir orduyu hele sava iin donatmak, beslemek ve ynetmek son derece zor bir itir. Zira 20.yzyl savalarnda teknoloji gnden gne gelimekte, buna bal olarak kullanlan silah ve dier gerelerin maliyetleri ykselmekte, ayrca bu tr silah ve gereleri kullanabilecek iyi eitilmi personele ihtiya durmadan artmaktadr. Birinci Dnya Sava teknolojik bakmdan bugn iin "mzelik" deyimi ile ifade edilebilecek bir dzeyi sergilemektedir. Ama o gnler iin bu sava her adan mthi bulularla doludur: Uak, tank, denizalt, otomatik silahlar, motorlu kara aralaryla tama gibi yenilikler Birinci Dnya Savanda ilk kez kendini gstermitir. Bununla birlikte bu savata insan gesi teknolojik gelimelere eit bir deerdedir. Zira bugn iin unutulan sng arpmalar, teke tek boazlamalar, eski arpmalar anmsatan meydan muharebeleri henz geerliliini korumaktadr. Bu bakmdan maliyet gesi bugnk gibi astronomik derecede deildir. Ama o zamann ekonomik durumu erevesinde Birinci Dnya Savann yenen devletler iin de felaketli sonular getirdiini biliyorsunuz. imdi Kurtulu Sava srasndaki Trk toplumunun durumuna bakalm: Osmanl Devleti'nde, braknz Birinci Dnya Savann gerektirdii askeri teknolojiyi, daha basit sava ihtiyalarn giderecek hibir sanayi kuruluu yoktu. Zaten Osmanl toplumu en kk lekte bile sanayileememi olarak bu savaa girmiti. Sava ihtiyalar iin hemen her madde baka lkelerden salanlmak zorundayd. Halk ilkokul eitiminden bile gememiti. Okur-yazar oran akla gelmeyecek derecede dkt. Mthi bir cahillik her yanda kendini gsteriyordu. Ayrca bu alt yapya uygun olarak yurtta hibir doru drst ekonomik etkinlik sz konusu deildi.Ulam byk lde yabanclarn yapp ilettii birka bin kilometrelik, ou Bat Anadolu'da bulunan demiryollaryla salanyordu. Kara yolu kavram modern ihtiyalara gre kafalarda belirmemiti. Salk ileri tam bir kmaz iindeydi. Btn yurtta sadece birka hastane vard. Tanzimat dneminden beri byk bir zenle topluma aydn meslek sahipleri yetitirilmek istenmiti. Devlet elindeki btn maddi imkanlar elinden geldii lde yksek meslek okullar amaya hasretmiti. 20.yzyl banda olduka iyi yetimi st-dzey brokratlar, hekimler, retmenler ve nihayet en iyi eitimi alan subaylar yurdun baz ilerini grmede rol oynamaya balamlard. Ama bu gzel geliim iinde ok nemli bir aksaklk vard: Bilgi retilemiyordu. Zira bilginin st dzeyde retilip toplumun btn kesimlerine sunulmas iini "niversite" yklenir. Koskoca Osmanl Devleti'nde sadece tek niversite vard ve bu da 1900 ylnda almt. Bat niversitelerinin yzlerce yllk gemiini ve saysn dnrseniz bu durumun iimizi szlatmas doaldr. Bu eksiklie ramen yeni aydn meslek adamlar toplumda nemli roller stlenecek iken ilknce Trablusgarp, ardndan Balkan Savalar patlak verdi. Bu aydnlar yedek subay olarak askere alndlar. Trablusgarp Sava'nda verilen ehit says ok azdr. Bu say Balkan Sava'nda artm, Birinci Dnya Sava'nda ise tam bir kyma dnmtr. Sadece anakkale Savalarnda bu aydn kuan byk bir blmnn yok olduu bilinir. 1911 ylndan 1918 ylna kadar ardarda sren savalarda aydn says hzla azalm, zaten yokluk iinde kvranan ve krsal kesimde yaayan halk byk yitikler vermitir. Bylece hem bilgili insan says, hem de ekonominin temeli olan tarm retimi dnlebilecek en alt dzeye inmiti. Buna karlk yeni kurulan ordunun ok nemli ve olumlu bir yan vard. Bu zellik Yunan ordusunda bulunmad gibi, pek ok ulus ordusunda da yoktu. Trk subaylar son derece iyi yetimi, ok deneyimli, usta askerlerdi. Bu subaylar yllarca , srekli olarak en ar savalarn iinden gemiler, en kt durumlarla karlamlar, savamann ve askerliin her bakmdan beceri ve bilimsel ynn kavramlard. Bu bakmdan, bir ordunun ne demek olduunu, nasl kurulup yaatlacan, ihtiyalarn, ynetim biimini, sava tekniklerini ok iyi biliyorlard. te Trk subaynn bu byk zellii ordumuzun her adan zayf kaynaklar iinde ayr ve esiz bir yer almaktadr.

82

nsan Kaynaklar imdi byle bir lke, Birinci Dnya Savann yenenlerince igal ediliyordu. Kent ve kasaba aydnlar, ilerindeki ulusu duygularn etkisiyle direnie balam, Kuvay Milliye'yi oluturma yoluna girmilerdi. Ama zel ikle ulusal ordunun kurulmas kararndan sonra, bu gcn temelini oluturacak Anadolu halk, son derece isteksizdi. Savalar onu ok yormutu. Yoksulluk bugnn lleri iinde tam bir facia halinde idi. Bu durumda yeni kurulacak ordunun insan gesi nasl salanacakt? kinci sorun, orduyu donatmak idi. Diyelim ki halk son kez inandrld ve askere geldi. Ona silahn, cephanesini, giysisini, besinini nasl salayacaktk? Halkn askere alnabilmesi iin manevi duygularn kabartlmas yolu tutulmu, bu iin grlmesinde zel ikle yiit ve yurtsever pek ok din adam gnll olarak rol almlardr. Bu din adamlar, stanbul'un kkrtt yoldalaryla da mcadele ederek halk ulusal davaya inandrmaya almlard. Dier yandan igal edilen blgelerden gelen ve dmann -zellikle Yunanllarn- akla gelmez vahet haberleri de halk orduya eilim gstermeye itmitir. Ama uzun bir sre zellikle krsal kesimlerdeki halk, padiah/halifenin buyruklarn kutsal saym ve eitli direnmeler iine girmitir. lknce Heyet-i Temsiliye, sonra da TBMM Hkmeti bu ayaklanmalar bastrmakla da uramlard. Ulusal ordunun kurulmaya balamasndan sonra TBMM askere alma ilerini sert nlemlerle hzlandrm; ileride greceimiz "stiklal Mahkemeleri" yoluyla serke kiileri yola getirmesini bilmitir. Savaanlarn diri ve cokulu bir durumda tutulmas iin zellikle kadn kurulular byk abalar harcamlardr. Diyebiliriz ki, aydnlanma aamasndaki Trk kadnlar, bugn dnemeyeceiniz kent ve kasabalarda dernekler kurup askerimizi her bakmdan donatmak, askeri hastanelerde ve atlyelerde yardmc olmak, mitingler dzenleyip halkn sesini duyurmak gibi yeri doldurulmayacak hizmetler grmlerdir. Para ve Malzeme Kaynaklar TBMM'nin korkun bir para sknts iinde bulunduunu sylemek bile gereksizdir. Tek cmle ile: Para yoktu. Peki nasl bulunacakt para? lknce halktan yine zveri istenecek ve yeni vergiler konulacakt; halkn gnll olarak bata bulunmas salanacakt -ki bu gerekten byk boyutlara varmtr-; zaman zaman bankalarn elinde bulunan paralara el konulacak, hatta posta havaleleri bile geciktirilerek gnderilecekti. Kurtulu Savanda ilk baarlar salannca, Anlama Devletleri iinde olmalarna ramen ngilizlere duyduklar hn dolays ile nce talyanlardan, sonra da Franszlardan bor alnmtr. Sovyet Rusya ile ilikiler kurulunca nemli saylacak bir para yardm salanmtr. Bu arada yurt dndaki Mslman cemaatleri, zelikle Hindistan Mslmanlar nemli miktarlarda para gnderebilmilerdir. Btn bu paralar ordunun silah ve donanmna harcanyordu. Ayrca Anlama Devletleri elindeki silah ve cephane depolarndan her biri birer yiitlik destan yaratacak koullar altnda eitli yollarla malzeme salanyordu. Kurtulu Sava'nn bu cephesi de ayr bir aratrma konusu olmaldr. Bu son anlatlan d yardmlar, Kurtulu Savann baarl sonular alndka salanmtr. Demek ki ilk baarlar tamamen akla durgunluk getiren zverilerin eseridir. Halktan malzeme toplama ii zellikle Sakarya Sava srasnda destansal bir durum almt. Artk savan zorunluluuna iyice inanan halk, Bakomutan'n koyduu malzeme verme ykmllklerini istenilenden kat kat fazlasyla yerine getirmitir. Btn bu anlatlanlar, ulusal ordunun kurulmas ve gelitirilmesinin ne kadar byk zverilerle olanak iine girdiini aklamtr sanrz. SYASAL GELMELER TBMM'nin aln nlemek, bunu baaramaynca da almalarn baltalamak amacyla stanbul'da pek ok aba harcandn biliyorsunuz. Bu abalar durup dinlenmeden srd. Damat Ferit Hkmeti bir yandan Anlama Devletlerine yeniden bavurup bar grmelerinin tekrar balamasn isterken, bir yandan da Anadolu'nun eitli yerlerinde kartt ayaklanmalar hzla krklyor, halk Mustafa Kemal Paa ile arkadalarna kar her trl yoldan kkrtyordu. Bu tepkilerin en nemli ve Damat Ferit asndan en "olumlu" sonucu 10 Austos 1920'de Sevr (Sevres) Bar'nn imzalanmasdr. Sevr Bar Hazrlan Mondros Atekes Anlamasnn imzalanmasndan sonra, bar kurma hazrlklarnn iine girilmesi doald. Ama bar koullar zerinde Anlama Devletleri ile bir trl uzlamaya varlamyordu. Damat Ferit'e gelinceye kadar hkmetler Atekes Anlamasn "eksiksiz" olarak uygulamak iin urayorlar ve sadece stanbul ile Anadolu'nun nemli bir blmnn elde kalmas, ancak bamszlktan zveride bulunulmamas gibi son derece yumuak nerilerde bulunuyorlard. Ama bu kadar hafif neriler dahi kabul edilmiyordu.

83

Anlama Devletleri'nin Paris'te yrttkleri bar grmelerinde Osmanl Devleti'nin paralanmas oktan kabul edilmiti. te pasif olmakla birlikte yurtsever Osmanl hkmetleri bunun farknda deildiler. Onlar hala anlamak yolunda ilerlemek istiyorlard. Bu hkmetlerin olumlu bir sonu alamamalar zerine 1919 yl Mays aynda sadrazamla getirilen Damat Ferit, Paris'teki bar grmelerine katlm; ama baar salayamamt. Anlama Devletleri Anadolu'daki hareketten kuku duyuyorlar ve bunun giderilmesini Osmanl Hkmetine brakyorlard. Ancak direnme hareketleri bitince bar masasna oturulabilirdi. Osmanl Hkmeti aresizlik iinde idi. te bu sralarda Sivas Kongresi kararlarna gre Meclis-i Mebusan'n toplanmas gndeme gelmiti. Bu Meclis'in fazla uzatmadan bar koullarn kabul edecei grnde olan Anlama Devletleri, Damat Ferit'in grevden alnmasna ses karmamlard. 1920 yl Ocak aynda toplanan Meclis-i Mebusan aslnda Misak- Milli'yi kabul etmekten baka hibir i yapamamt. Ama bu belge, Anlama Devletlerinin bar -daha dorusu devleti paralama- tasarlarna tamamen tersti. Bu nedenle, bilindii gibi stanbul igal edildi, Damat Ferit yeniden ibana geldi. Bu srada Ankara'da TBMM alm ve almaya balamt. Bu Meclis ileri yine zorlatracakt. Damat Ferit ile ngilizler hummal bir alma ile Meclis'in aln nlemeye altlar. Bu arada, 19 Nisan 1920'de San Remo kentinde (talya'dadr) toplanarak bir bar antlamas tasla hazrladlar. Onlar da artk acele ediyorlard. imdi dnceleri deimiti. Bar imzalanrsa Anadolu hareketininin snecei kuram ortaya atlmt. Grmeler srerken TBMM ald. Anlama Devletleri temsilcileri de 26 Nisanda almalarn bitirdiler. Osmanl Devleti'nden bir temsilci ararak hazrladklar tasla gsterdiler. Anlama Devletlerinin bu davranlar Osmanl Devleti'ne hi deer vermediklerinin en ak gstergesidir. Savatan yenik olarak ksa bile, bir devletle yaplacak bar grmelerine onu temsilcisinin arlmas hem bir diplomatik ahlak kuraldr, hem de yenen devletlerin de iine gelir; zira bu yolla baz gerekleri renme frsat kabilir. Ama, San Remo'da verilen kararlar Paris'te Osmanl Temsilcisine hi dncesi sorulmadan "tebli" edilmitir. Temsilci Tevfik Paa idi. Bu yurtsever kii tasla grnce, bunun bir yokedilme belgesi olduunu anlad. stanbul'a dnnce de byle bir taslan kabul halinde Osmanl Devleti'nin yaamnn sona ereceini bildirdi. Bu tasla Osmanl Hkmeti temmuz ay iinde yantlamtr. Yant iin allrken Yunanllarn 22 Haziran saldrs balamt. Bu yolla, hazrlanan taslan tartmasz kabul iin bask yaplyordu. Bu baskya ramen Osmanl Hkmeti'nin bar taslana verdii yant ilgintir. Yunan saldrsnn baar ile srd srada gnderilen bu yant Anadolu ve Dou Trakya zerindeki isteklerin kabul edilmez olduu yolundadr ve beklenmeyen bir cesaretli slupla yazlmtr. Yantta Misak- Milli'nin bir lde etkisi grlyor: Trklerin oturmad topraklar braklyor; ama asl yurdun paralanmas kabul edilmiyordu. Buna karlk kapitlasyonlarn srmesine ses kartlmyordu. Bar Antlamasnn Kabul ve mzalanmas Anlama Devletlerinin bu yanta verdikleri cevap diplomatik adan yz kzartcdr. Hereyden nce Osmanl Hkmeti'nin yant hi dikkate alnmamtr. Kar yant yazsnda Osmanl Devleti'nin bir btn olarak sava sulusu sayld, bu nedenle en ar biimde cezalandrlaca aka belirtilmektedir. Bu yazdan aldmz u satrlarn her Trk tarafndan dikkat ve ibretle deerlendirilmesi gerektir: "... 'Osmanl Devleti'nin' sorumluluu o kadar genitir ki, bu sorumluluk Anlama Devletleri'nin Osmanl ordularna kar elde ettikleri zaferin gerektirdii zverilerle llemez. Byk bir deniz ulam yolunu kapayarak, bir yandan Rusya ve Romanya'nn, te yandan bunlarn batsndaki balaklarnn ulamn kesmekle Trkiye, savan en az iki yl uzamasna ve Anlama Devletlerinin milyonlara varan insan yaam ile yzlerce milyarlk yitiklere uramalarna yol amt. Sonsuz ve snrsz yitikler karlnda dnyann zgrln yeniden kurmu olanlara (yani Anlama Devletlerine) Trkiye'nin vermek zorunda bulunduu tazminat kendisinin deyebileceini ok amaktadr..." zellikle bu son cmlenin anlam ok aktr. Sava sulusu saylan Osmanl Devleti artk yok olmu dzeyine indirilmektedir... imdi yle dnebiliriz: lk yantn olduka cesur biimde vermi olan Hkmetin Misak- Milli snrlarnda direnmesi gerekmez miydi? Nasl olsa yitirilecek bir ey kalmamt. Hi olmazsa kiilik gsterip, tarihe son bir diplomatik cesaret rnei verilemez miydi? Ne yazktr ki byle olmad. Anlama Devletleri bar taslann on gn iinde kabuln

84

istemilerdir. Artk hibir direnme gc kalmayan Hkmet verecei korkun karara bakalarn da ortak etmek istedi. Bir Yksek Kurul (Saltanat uras) oluturuldu. Bu Kurula, Devlet'in stanbul'daki btn ileri gelenleri arlmlard. Kurul yeleri 22 Temmuzda, Saray'da padiahn bakanlnda toplandlar. Bar tasla ve yukarda bir parasn verdiimiz kesin yant grld. Tasla kabulden baka bir are kalmad kararlatrld. Osmanl Devleti'nin bu yok olu kararna yalnz bir eski asker, Ferik Rza Paa katlmam, dierleri taslan kabul iin oy vermilerdir. Bu karar zerine Paris'e giden Damat Ferit bakanlndaki kurul 10 Austos 1920'de, Paris'in Sevres adl semtindeki bir porselen fabrikasnda Bar Antlamasn imzalamlardr. Sevr Bar'nn Hkmleri Snrlar Bu bar Osmanl Devleti ile ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Belika, Yunanistan, Hicaz, Polonya, SrpHrvat-Sloven Devleti (Yugoslavya) ve ekoslavakya arasnda imzaland. Daha nce hazrlanan San Remo Tasla ok nemsiz birka deiiklikle hemen hemen aynen Antlamann metni oldu. Bu barla ilknce Birinci Dnya Savana kadar Osmanl Devleti'ne bal olan Irak, Suriye, Lbnan ve Filistin blgeleri ayrlyordu. Buralar ngilizlerle Franszlar arasnda bllecek ve "manda" altna konulacakt. Adana-(Kahraman) Mara zerinden Mardin'e kadar gelen izgi gney snrmz oluturuyordu. VanErzincan-Trabzon izgisinin dousundaki snr sonradan kesinletirilecekti. Ama o blgeler ilke olarak tamamen Ermenistan'a braklyordu. Ayrca Van-Diyarbakr yrelerinde Osmanl Devleti'ne grnte bal ama tam anlamyla zerk bir blge kuruluyordu. Batya gelince: zmir ile Kuadas'nn biraz kuzeyinden balayarak Tire, Alaehir, Krkaa ve Ayvalk'n gneyini birletiren ok byk blgenin durumu da yle dzenlenmiti: Buras be yl sre ile Osmanl egemenlii altnda kalacakt. Ama ynetim hakk tamamen Yunanistan'a braklmt. Bu blgede yerel bir parlamento kurulacakt. in garipliine baknz ki, kuramsal da olsa Osmanl egemenliinde kalan bu blgedeki yerel parlamento Yunan Anayasas'na gre alacakt. Be yl sona erince bu parlamento o blgenin Yunanistan'a katlp katlmayacana karar verecekti. stanbul ve anakkale Boazlar, Marmara Denizi sahilleri ve Karesi Yarmadas'nn bir blm Anlama Devletlerinin ortak ynetimine braklmt. stanbul kenti ile ok ufaltlm evresi Osmanl Devleti'nin merkezi olarak kalacakt. Ama, Osmanl Hkmeti bu Anlama hkmlerini uygulamaz veya savsaklarsa stanbul'un durumu zerinde "yeniden karar" alnacakt. Osmanl Hkmeti, nitelii ne olursa olsun bu "karar" tanyacan peinen kabul etmiti. Elbette bu karar stanbul'un kesin olarak Trklerin elinden alnmas ynnde kacakt. Bakent'in dier yurt blgeleriyle balants kesilmiti. Boazlar btn dnya devletlerinin ticaret ve sava gemilerine akt. Hibir snrlama getirilmemiti. Dou Trakya ise, yukarda anlatlan Boazlar Blgesi ve stanbul dnda Yunanistan'a verilmiti. Egemenlik Haklarn Kstlayan Hkmler Osmanl Ordusu jandarma birlikleri de iinde olarak 50.700 kiiyi gemeyecekti. Ordunun silah says ve eitleri ile cephane miktarlar bile belli llerin dna kamayacakt. Osmanllarn ar silahlara, sava gemilerine ve uaklara sahip olmalar yasakt. Osmanl Ordusu, Anlama Devletleri subaylarnca eitilecekti. Zorunlu askerlik hizmeti kaldrlmt; gnlllk esas konulmutu. Aznlklara ok geni haklar verilecek ve hkmet bu adan srekli olarak denetlenecekti. Ekonomik, ynetsel ve yargsal kapitlasyonlar eskisinden de geni kapsaml bir duruma getirilmiti. Osmanl Devleti ekonomik bakmdan tam bir gdm altna alnacakt. Savata zarar grenlere tazminatlar denecekti. Sevr Barndan birka gn sonra ngiltere, Fransa ve talya aralarnda ayr bir anlama imzalayarak, Osmanllara braklan lke parasn da nfuz blgelerine ayrdlar. Her devlet kendine braklan blgenin ekonomisini elinde tutacakt. Bu blgeler yle saptanmt: Anadolu'nun gney yars ve Akdeniz Blgesi ile Yunanllara braklan Ege kesimi dnda btn Bat Anadolu talyanlarn; SilifkeKayseri-Tokat-Mardin izgisini iine alan blge Franszlarn; Mardin'in dousu da ngilizlerin nfuz blgeleri oldu. Sevr Barnn Deerlendirilmesi Sevr Barnn yukarda zetlediimiz hkmleri ok ak baz gerekleri vurgulamaktadr. Elden kan Arap lkeleri bir yana, Misak- Milli snrlarna da hibir biimde sayg gsterilmemitir. Osmanl

85

Devleti'nin Dou Trakya, Boazlar ve iinde padiah oturmasna ramen stanbul zerindeki egemenlii sona ermitir. Ege Blgesi'nin ynetimi btnyle Yunanistan'a gemitir. Buras be yl geince tamamen Yunanistan'n mal olacaktr. Dou Anadolu elden gitmitir. Gneydou Anadolu'nun bir blm de zerkletirilip Anlama Devletleri denetimi altna konulmutur. Osmanl Devleti'nin artk bir ordusu da yoktur. lke zerindeki ekonomik denetim tamdr. Aznlklar, Trklerden daha fazla hakka sahip olmulardr. Bu duruma dm bir siyasal varla artk "devlet" denilebilir mi? Sevr Barna kar TBMM'nin tepkisi ok sert olmutur. Byle bir bar tannmyordu. Onu imza edenler de "vatan haini" ilan edildiler. Bu szde "bar" TBMM'nin direnme bilincini bilemitir. Dier yandan bu barn yrrle girmediini de belirtmek gerektir. Osmanl Anayasas'na gre, hkmete imzalanan bar antlamalarnn ilknce parlamento, sonra da padiah tarafndan onaylanmas gerektir. 16 Mart 1920'de stanbul'un igali zerine, zaten toplanamaz duruma gelen Meclis- i Mebusan' padiah 11 Nisan 1920'de datm ve bir daha da seimlerin yaplmasn irade etmemitir. Parlamentonun onaylamad bir antlamay padiahn dorudan doruya onaylamas mmkndr. Ama bunun iin ilknce padiah tarafndan usulne uygun biimde anayasann deitirilmesi gerektir. Vahdettin'in byle bir deiiklii yapmas iin gerekli hukuksal ortam yoktu. yle ise diyebiliriz ki, Sevr Bar Osmanl Devleti asndan da hkmszdr. Buna ramen Barn geerli olduu ileri srlm ve uygulanmas iin Osmanl Hkmeti sktrlmtr. Ama Anadolu'daki TBMM'nin gnden gne gelien otoritesi karsnda artk bu bar uygulamak mmkn deildi. Anlama Devletlerine baklrsa, bu bar ile yzlerce yllk "Dou sorunu" zlmt. Artk "Trk" ulusu hibir biimde tehlike deildi. Bin yllk Trk yurdu paralanm ve Bat'nn dleri gereklemiti. Bundan sonra Anadolu'daki gsz Trk varln iyice eritmek son derece kolaylaacakt. Bunun iin de Sevr Barnn bir an nce uygulanmas gerekti. Ama bu istek hibir zaman gerekleemedi. SEVR BARIINDAN SONRAK GELMELER Trk Kurtulu Savann en nemli evresine geilirken imzalan Sevr Bar ertesinde TBMM asndan i ve d olaylar nasl gelimeye balamt? Ksaca gz atalm: Durum Sevr Barnn imzalanmas TBMM zerinde olumsuz etki yapmad gibi, mcadele hrsn ve azmini kamlamt. Ama Yunanllarn ileri hareketleri de sryordu. Ordunun kurulu aamas srasnda Yunanllar 1920 yl sonbaharnda kendilerine Sevr Bar ile braklan blgenin de ilerisine gemiler ve yeniden bir hazrlanma dnemine girmilerdi. TBMM Hkmeti bu Yunan ileri hareketini dikkatle izleyemiyordu. Bu dmana kar salkl bir cephenin oluturulmas iin ilknce Damat Ferit'in, Sevr Barnn imzalamasndan sonra iyice artrd kkrtmalar sonucu srp giden ayaklanmalar kesin olarak bastrmak gerekti. 1920 yl ortalarnda, austos aynn balarna kadar Yozgat'taki olumsuzluklar dnda hemen hemen btn ayaklanmalar bastrlmt. Bu hareket tam bastrlmt ki, Dzce'de ikinci bir ayaklanma kt. Ardndan eyll ay banda, Yozgat'ta kllenen ate yeniden alevlendi. Ekim ay banda ise Konya ve evresinde yeni bir karklk patlak verdi. nemli bir baka olay tr de, ulusal ordu iine girmemekte srar eden baz Kuvay Milliyecilerin durumuydu. Bunlar iinde en gl olanlardan Demirci Mehmet Efe de 1920 yl aralk ay iinde ba kaldrd. Ordu iine girdii takdirde serbest ve rahat davranmak olanaklarn yitireceklerdi. Bu ayaklanmalarn hemen hepsi, aralk ay sonlarna kadar, yeni kurulmaya balanan ordunun byk abalar ve ordu saflarna isteyerek geip dzenli birlikler durumunu alan dier Kuvay Milliye birliklerinin yardmyla bastrlmtr. Yurdun hemen hemen btn dzeyine yaylan bu ayaklamalarn ba sebebi stanbul'daki Hkmetin Anadolu hareketini Padiah/Halifeye kar bir ba kaldrma olarak gstermesidir. Yzlerce yln getirdii alkanlklarn etkisiyle pek ok evredeki halk, ustaca yaplan bu propagandalara kanyordu. Mustafa Kemal Paa ile arkadalarn dince "asi" ilan eden padiah kararlar, buna dayanlarak verilen idam hkmlerinin her yanda duyurulmas da kmsenmeyecek etkiler yapmtr. Kuvay Milliye birliklerinin baz yrelerde halka sert davranmalarnn da ayaklanmalarda ikinci derecede etkisi vardr. Nihayet yerel makamlar ve eraf arasndaki ekememezlik gibi sebepler de bu tr huzursuzluklarn domasna yol aabiliyordu.

86

te 1920 yl iinde bir yandan yepyeni bir ordu kuruluyor, bir yandan bu ayaklanmalarla uralyordu. Bu iler yannda Dou'da hzla ilerlemeye balayan Ermeniler ayr bir sorun oluturuyordu. Ulusal ordunun batda daha ok ayaklanmalar zerine gnderilmesi Yunanllarn ilerledikleri blgelerde daha rahat yerlemelerine, yeni bir saldr iin hazrlanma frsat bulmalarna yol ayordu. Gneydou'daki Fransz igaline kar ise gerekten bir destan yazlyordu. 1920 yl sonbaharnda stanbul'da izlenen ilgin siyasal gelimelerden ise yeri gelince sz edeceiz. D likiler TBMM Hkmeti'nin 1920 yl sonbaharna kadar batl devletlerle bir ilikisi olmamtr. Zira Anlama Devletleri ile onlara katlm olan baz baka devletler Sevr Barn Osmanl Hkmeti ile imzalamlar, TBMM'nin varln tanmamlard. TBMM "varln kantlayacak" iler baarmadka da durum byle kalacakt. Douda ise durum deiikti. TBMM'nin lkesine en yakn byk devlet Sovyet Rusya idi. 1917 yl sonunda kan bir ihtilal ile Rusya'da yeni bir rejime dayanan devlet kurulduunu biliyorsunuz. Tarihteki ilk "komnist" devlet olan bu siyasal varlk doar domaz, Anlama Devletleri grubundan ayrlm ve Balama Devletleriyle 1918 yl lkbahar banda ayr bir bar yaparak savatan ekilmiti. Rusya'nn yeni nderleri rejimi yerletirebilmek iin bu yola bavurmulard. Zira Rusya'da tarihin grd en byk ve kanl i sava balamt. Yeni rejimi tanmayan Anlama Devletlerinin de destekledii, arlk yanllarnn kard bu i sava Rusya'nn durumunu ok gletirdi. Bu nedenle Osmanl Devleti'nin batl emperyalistlerce paralanmaya balanmasn Rus nder kadrosu byk bir kuku ve endie ile karlad. Boazlarn ve Anadolu'nun batl emperyalist devletlerin eline gemesi yeni rejimleri iin bir tehlike idi. Rus nder kadrosu bu nedenle Anadolu'daki kurtulu hareketini kendilerini bu tehlikeden koruyabilecek bir nitelikte grdler. ki yeni rejim kadrosu arasnda bir yaknlama balad. TBMM dileri bakan ve bir kurul Moskova'ya gittiler. Bir sre sonra Sovyet Rusya, Misak- Milli'yi tandn aklad. Yeni rejim arlk Rusya'snn imzalad btn anlamalar da geersiz saymt. Ruslar artk Trkiye zerindeki tarihsel isteklerinden vazgemilerdi. Ne kadar gsz durumda olursa olsun, Rusya her zaman byk bir devlet saylmtr. imdi bu byk devlet TBMM'nin hedefini benimsediini belirtiyor ve tarihsel isteklerinden vazgeiyordu. Bu TBMM iin gerekten ok nemli ve olumlu bir durumdur. Sovyet Rusya ile bylece balayan ilikiler TBMM ordularnn Ermenistan zerinde salad zaferden sonra iyice geliti. nk bu baar TBMM'nin ciddi ve gereki bir siyaset izdiini, giderek de glendiini gsteriyordu. Bu yolda gelien ilikiler, yalnzla itilmi iki yeni rejim iin de son derece yararl saylmaldr. Salt karlkl karlar asndan da olsa TBMM Hkmeti ile Rusya arasnda diplomatik ilikiler kurulmu bulunuyordu. DOU CEPHESNN KURULUU VE LK BYK BAARI Dzenli Ordumuzun ilk byk baars Dou Cephesinde kazanld. Bu, Ermenilerin kesin olarak yenilgiye uratlmas olaydr ve Kurtulu Savamza yepyeni bir yn vermitir. Ermeni Sorunu Kafkasya'nn gneyinden balayarak ukurova'ya kadar uzanan geni byk bir blgede dank yerlerde serpitirilmi biimde varlklarn srdren Ermeniler, Osmanl ynetimi altnda yzlerce yl rahat ve huzur iinde yaamlardr. Osmanl Devleti'ne candan bal olan ve bu nedenle "teba-i sadka" (sadk uyruklar) adn alan bu topluluk, zellikle 19. yzyln ikinci yarsnda devlet iin ok deerli yneticiler, adalet adamlar da yetitirip Trklerle ayn ulustanm gibi yanyana yaamlardr. Bu topluluk 19.yzyln sonlarna doru zellikle Ruslarn, onlarla birlikte ngilizlerin kkrtmalar ile yava yava kprdanmaya baladlar. Dou Anadolu'yu Osmanl Devleti'nden kopartmak ve kendi nfuzu altnda bir Ermenistan kurmak Rusya'nn karlarna ok uygun dyordu. Ruslar, Balkanlar paralayp stanbul ve Boazlara daha rahat sahip olmak istiyorlard. Dou Anadolu da paralanrsa hem Osmanl Devleti iyice zayflayacak, belki yok olacak, hem de Boazlar yoluyla Akdeniz'e kan Rusya, Dou Anadolu zerinden Basra Krfezine de inebilecekti. Ruslarn bu siyasetlerini tehlikeli gren ngilizler onlar yalnz brakmamak iin, Ermenileri kendi yanlarna ekebilecek almalar iine girmilerdi. 20.yzyla doru, ngilizlerin Rusya'y Osmanl Devleti zerinde giderek serbest brakmaya baladn gryoruz. imdi Rus ve ngiliz kkrtmalar Ermeniler zerinde ayn ynde birlemiti. Aslnda Gney Kafkasya'da yaayan Ermeniler Rusya'nn snrlar iindeydiler. Saylar ok fazla olup hepsi Rus yurtta idiler. 1878 Berlin Bar ile Kars, Ardahan ve Batum da Ruslara gemi, oradaki Ermeniler de

87

Rus yurtta olmulard. Berlin Bar Osmanl Devleti'nin Ermenilere kar dikkatli davranmas, onlara ayrcalklar vermesini buyuruyordu. te bu yolla Ruslar ve ngilizler, Osmanl snrlar iinde yaayan Ermenileri kendi davalarna kazandrmak iin ok elverili diplomatik olanaklar da bulmulard. urasn belirtmekte yarar vardr: Ermeni topluluunun byk ounluu bu kkrtmalara uymamtr. Ama Rusya'da eitilmi Ermeni eteleri Osmanl lkesine sokulmu ve bunlar byk karklklar karmaya balamlard. Hatta nemli bir sayda Ermeni aznlnn yaad stanbul'da bile Ermeni taknlklar gze arpyordu. yle ki Osmanl padiahna (II. Abdlhamit'e) suikaste giriecek derecede ileriye gitmilerdir. Birinci Dnya Sava balaynca, Dou Anadolu'da Ruslara kar byk bir cephe ald. Bu cephedeki arpmalara Ruslar lkelerinden getirttikleri Ermeni birliklerini sokmular ve onlar pek ok yerde kullanmlardr. Bu birliklere Osmanl lkesinde yaayan baz Ermeni gruplar da katlmt. Ruslarla savarken Osmanl ordusu bir yandan da bu kendi yurttalaryla uramak zorunda kalyordu. Ruslarn Dou Anadolu'daki hzl ilerleyilerinde bu tr eylemlerin de etkisi inkar edilemez. Byle davranlar Dou Anadolu'nun savunmasn zorlatryordu. Bu hakl gerekeye dayanarak hkmet, sava blgelerinde veya oralara ok yakn yerlerde yaayan Ermeni yurttalar baka yerlere geici olarak g ettirdi. 1915 ylnda balayan bu g ile Ermeniler Suriye ve Lbnan'a yerletirildiler. Hi kukusuz bu zorunlu g srasnda doa koullar, ekyalk gibi hareketler Ermenilere zararlar vermitir. Ama unutulmasn ki ayn zorluklarla oradaki Trkler de kar karya idiler. Yine anmsatmakta yarar vardr: Ermeniler Ruslarla ibirlii yapmasa idi bu g iine de gerek kalmazd. 1917 Sonbaharnda Rusya'da byk bir ihtilalin ktn biliyorsunuz. Yeni kurulan rejimin yneticileri Kafkas Blgesini boaltmak zorunda kaldlar. Zira i sava nedeniyle asl yurtlarnda arpmalar gerekiyordu . Bunun zerine orada yaayan ve yzlerce yl Rus basks altnda bunalan ulus bamszlklarn ilan etti. 1917 yl aralk aynda yaamlar ok ksa srecek yeni devlet dodu: Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan... Ruslar Dou Anadolu'dan da ekilmilerdi. Oralara Trk birlikleri henz yetiemedikleri iin meydan bo bulan Ermeni birlikleri Erzincan'a kadar ilerlediler ve anlatlmas zor zulmler yaptlar. Ama bir sre sonra yetien Osmanl ordusu Ermenileri Dou Anadolu'dan kartt ve geici olarak durum dzeldi. Mondros Atekesi imzalannca Osmanl ordular, nce Kafkaslar, sonra da Dou Anadolu'nun snr blgelerini boaltmak zorunda kaldlar. Trk birliklerinin ekildii yerler Ermenilerce yeniden igal ediliyordu. Bu durumda Dou Anadolu halk kendi bann aresine bakmak zorunda kald ve daha 1919 ylnn balarnda silahl mcadeleye geilerek Ermenilerin ilerleyii durdurulmaya alld. Mondros Atekes Anlamas hkmlerini uygulamak iin Erzurum'daki 15.Kolordu komutanlna atanan Kazm Karabekir Paann bu birliini terhis etmediini biliyorsunuz. Bu tutum Dou Anadolu halkn bir lde ferahlatyordu. Erzurum Kongresi'nin de ba amac Dou Anadolu illerini Ermenilere kar korumak iin rgtlemekti. Artk yeni kurulan Ermenistan Devleti ile de bir sava kanlmaz duruma geliyordu. Ermenistan ile Sava Ermenilerin Dou Anadolu zerindeki istekleri bata Amerika Birleik Devletleri olmak zere btn Anlama Grubunca destekleniyordu. Anlama Devletlerinin bu tutumu Ermenileri iyice martyordu. Ermenistan Paris bar grmelerini ynetenlere bavurarak Kafkas Dalarnn gney eteklerine kadar uzanan Mersin- Amasya-Giresun izgisinin dousu istemitir. Bu istein gln olarak nitelenmesi gerekirken, Paris konferansnda Ermeni nerileri grlm ve onlara ok byk bir blge Sevr Bar ile braklmtr. TBMM'nin almasndan da nce Heyet-i Temsiliye Bakan olarak Mustafa Kemal Paa ile Kazm Karabekir Paa, Ermeni saldrsn karlamak zere gereken nlemleri alyorlard. Bu yolla 1920 yl lkbaharnda balayan Ermeni tecavzlerine kar gelinmitir. TBMM aldktan sonra Ermeni saldrlarnda gzle grlr bir art oldu. Bunun zerine 1920 yl Haziran aynda, yani Sevr Barndan nce, TBMM Dou Cephesini kurdu ve komutanlna da Kazm Karabekir Paay getirdi. Bylece dzenli ordunun ilk cephesi de alm oldu. Batda Yunan saldrs srerken ve Kuvay Milliye birlikleri zlrken, douda Kazm Karabekir Paa Ermenilere kar byk baarlar kazanyordu. 1920 Kasm ay banda Ermeniler bugnk ulusal snrlarmz dna srldler. Uradklar ar yenilgiler zerine atekes istemek zorunda kaldlar. Bylece 1920 yl Kasm ay sonunda Ermenistan sava byk bir baar ile bitirilmitir.

88

Gmr Bar Antlamas ve nemi TBMM ordular ile atekes anlamasn hemen kabul eden Ermenilerle bar grmeleri hi geciktirilmeksizin balad. Gmr'de yrtlen bu grmeler 2/3 Aralk 1920 gn Bar Antlamasnn imzas ile sonuland. Gmr Bar ile Ermenistan bugnk Dou Anadolu snrlarmz tand. Ermeni Cumhuriyeti ayrca Sevr Barn geersiz saydn belirtiyordu. Bu ok yaamsal hkmden sonra, TBMM Hkmeti, Dou Anadolu'da yaayp da oradan g etmi. Ermenilerin diledikleri takdirde yl iinde geri gelip eski yerlerine yerleebileceklerini kabul ediyordu. Ermenistan Trkiye'ye kar hibir dmanca harekette bulunmayacakt. Buna karlk TBMM Hkmeti, Ermenistan'a istenildii takdirde askeri ve Siyasal bakmlardan yardm edecekti. Ana hkmlerini zetlediimiz Gmr Bar TBMM'nin hem askeri hem de siyasal ilk baarsdr. Bu baarnn sonularn ylece belirtmek mmkndr: TBMM Hkmeti douda dzenli bir sava yrtm ve onu kazanmtr. O gne kadar TBMM'nin varln kabullenmeyen Ermenistan bu tutumunu olumlu ynde deitirmitir. ErmenilerSevr Barn tanmadklarn belirterek, bu Antlamayla kendilerine verilmek istenen Trk topraklar zerindeki isteklerinden vazgemektedirler. TBMM Hkmeti de Ermenilere dostluk elini uzatmaktadr. Eskiden Trkiye snrlar iinde yaam olanlarn diledikleri takdirde geri dnebilecekleri, bu durumda kendilerine yardmda bulunulaca belirtilmektedir. Bu hkmle "Ermeni Sorunu" denilen yapay konu da kapanm bulunmaktadr. Bu Bar ile TBMM devletleraras alanda varln ilk kez kantlyor. TBMM Hkmeti'nin ayrca, diledii takdirde Ermenistan'a yardm edeceini belirtmesi bu Antlamann deerini iyice artrmaktadr. TBMM bir devlet olarak varln bu hkm ile pekitirmektedir. ok nemli bir baka nokta da antlamada "Osmanl Devleti" adnn kesinlikle gememesidir. Metinde TBMM'nin kurduu devlet "Trkiye" adyla anlmaktadr. Tarihte bir Trk Devleti, uluslararas bir antlamada ilk kez "Trkln" vurguluyor. Bu gerek bir devrim saylabilir. Gmr Barnn imzalanmasndan ksa bir sre sonra Grcistan ile de anlald ve Mondros Atekes Anlamasndan sonra bu devlete igal edilen Ardahan ve Artvin geri alnd (23 ubat 1921). Birka hafta sonra da yine Grcistan'n elinde bulunan Batum bize geti. Bu kent bugn snrlarmz iinde deil. nk siyasal koullar gerei ileride barl bir biimde Rusya'ya verilmitir. Ksaca tekrar zerinde durmak gerekirse, unlarn zellikle zerinde durabiliriz: Gmr Bar ile Dou Cephesi kapanm, buradaki tehlike sona ermitir. Askerlik asndan bu elbette ok sevindiricidir. Anadolu'daki ayaklanmalara, batda Yunanllara, gneydouda Franszlara kar arpan birlikler belli bir lde ferahlamt. Pontus'ta arada bir alevlenen ayaklanma ile ileride TBMM Hkmetine kar gelecek erkez Ethem dnda btn ayaklanmalar 1920 yl sonunda bastrlmt. Artk Bat'da Yunanllara kar olan cephemizde bir rahatlk salanabilirdi. KURTULU SAVAI -10 (1921 Yl Bandan Mudanya Atekes Anlamasna Kadar) (kinci Blm) 1920 YILININ BTNE DORU SYASAL GELMELER Gmr Bar, Kurtulu Mcadelemizin bir dnm noktasdr ve 1920 ylnn son aynn banda imzalanmtr. Bu Antlama kukusuz ok nemli sonular getirmiti. Bu sonular daha iyi anlayabilmek iin, 1920 ylnn sonbaharna doru biraz geriye dnmek ve olaylara ksaca bakmak gerekiyor: Sevr Barnn imzalanmasna kadar ngilizler, Franszlarn destei ile talyanlar son kez ikna ederek bu antlamaya katlmalarn salamlard. Ama 10 Austos 1920'de barn imzalanmas aslnda Anlama devletleri iin de tam bir diplomatik zafer oluturmu saylmazd. imdi, ngilizlerle bir trl anlaamayan talyanlar, yava yava kendilerine eilim gsteren Franszlarla birlikte dnerek bu barn uygulanabilip uygulanamayaca hakknda kukular duymaya balamlard. Bu kukularn bir blmn daha nceki aklamalarmzdan kartm olmalsnz. Ama bunlar bir kez daha tekrarlamakta yarar vardr. SevrBar imzalanmt; ama hukuksal olarak yrrle girmemiti. Zira geen blmde de anlattmz gibi, bu bar toplant halinde bulunmayan Osmanl Parlamentosu tarafndan onaylanamamt. TBMM Hkmeti Dou'daki Ermeni saldrlarn durdurmaya balamt. Bu igalci gce kar Trk Ordusu zaferler kazanma aamasna girmiti. Dier yandan Gneydou'da Franszlara kar direnme

89

ylesine baarl sonular veriyordu ki, Fransz askerleri, yurtlarndan binlerce kilometre uzak bu topraklarda ne ilerinin olduunu kendilerine sormaya, demokratik yapl Fransz kamuoyu da bu konuda neler kazanlaca ama karlnda neler yitirileceini tartmaya balamt. talyanlara kar bir direnme yoktu. Zira onlar bulunduklar blgede halk barl yollarla kazanmak istiyorlard. Ama, onlar uzun vadeli dndkleri zaman bu yntemin de kmaz bir yol olduunu kavryorlard. te Anadolu'da oluan byle bir gcn karsnda Sevr Barnn uygulanabilirlik derecesi akl banda Fransz ve talyan diplomatlarnca sorgulanmaya baland. 1920 ylnn eyll ay, bu przlerin nasl giderilebilecei yolunda almakla geti. Sonuta, Damat Ferit Hkmeti'nin baarsz olduuna karar verildi. Bu Hkmet Sevr Barn kat zerinde imzalamaktan baka bir i yapamamt. Anadolu hareketine kar giriimleri sonu vermemiti. Damat Ferit'i bir sre tutan ngilizler bile imdi daha "lml" bir Osmanl Hkmetini ibana getirmeyi dnmeye baladlar. Zira artk onlarda da Ankara inandrlmadan Sevr Barnn uygulanamayaca dncesi yer ediyordu. imdi yle bir taktik uygulayacaklardr. Ankara'ya kar acmasz tavrlaryla kendini gsteren Damat Ferit gidecek, onun yerine yumuak tutumlu bir hkmet getirilecekti. Bu Hkmet barn uygulanmas iin Ankara'y inandrmaya alacakt. Anlama Devletlerinin bu kararna Vahdettin balangta direnmitir. Bu hkmdar Damat Ferit'in grevden alnmas durumunda taht brakaca tehdidini savurdu. Acaba bu tutumu Damat Ferit'e kar duyduu vefadan m kaynaklanyordu? Bilinmiyor. Ama herhalde Vahdettin bu deiiklik olursa Anadolu hareketinin banda bulunanlarn kendi tahtn da brakmasn isteyebileceklerini, yerine daha anlayl bir padiahn getirilebilecei endiesini tam olabilir. Vahdettin bu inadn 16 Ekim gnne kadar srdrd. O gn Damat Ferit ngilizlerin basksna dayanamayarak istifa etti. in garibi, enitesini bylesine savunan padiah bu istifaya hemen "evet" dedi ve eski sadrazamn yerine lml kiilii ile tannan "Tevfik Paa"y getirdi. kinci kez hkmet kuran bu kii, Osmanl Devleti'nin son babakandr. TBMM'nin hibir yesi Sevr Barn en kk bir ayrntsnda bile kabul etmiyordu. Durum byle iken ngilizlerin TBMM zerinde "lml bir bask" kurarak bu Bar nasl kabul ettirebilecekleri hakknda herhalde hi gereki olmayan dnceleri vard. Demek ki Anadolu Hareketinin "tam bamszlk ve yurdun blnmezlii" ilkelerine ne kadar bal olduu kavranamamt. Bununla birlikte, birka ay ncesine kadar en ar szlerle hcum ettikleri TBMM Hkmetini "uzlalabilir" bulmalar ve bu uurda Damat Ferit'i harcamalar, olumlu bir gidiin ilk belirtileridir. Yeni kurulan hkmet, TBMM ile anlamak istiyordu. Bu amala eski Osmanl babakanlarndan olup da imdi yeni kabinede bakanlk yapan Ahmet zzet ve Salih Paalar TBMM Hkmeti ile grmek istediklerini bildirdiler. Mustafa Kemal Paa byle bir kurulun kendisiyle grmesine raz oldu. Daha igal edilmemi olan Bilecik'te, stasyon binasnda, 5 aralk 1920'de nl "Bilecik Grmesi" yapld. Grmeler sonunda iki yann da anlamalar iin en kk bir umut prltsnn bulunmad anlald. Toplant sonusuz kald. Mustafa Kemal Paa, Kurul yelerini, kendi iradeleri dnda Ankara'ya getirdi. Belli ki, sayg duyduu bu deerli devlet adamlarna Ankara davasn yerinde anlatmak ve onlardan yararlanmak istiyordu. Ama paalar bu "olup bittiye" raz gelmediler ve kendi hkmetlerine bal olduklarn sylediler. Bunun zerine onlarn stanbul'a dnmelerine izin verildi. ngilizler, TBMM Hkmetini zorlayabilmek iin baz yeni hazrlklar iine de girdiler. 1920 ylnn sonlarnda, Bat Cephesinde erkez Ethem ayaklanma hazrlklar iindeydi. Bu durumdan yararlanmalar iin ngilizler Yunanllar kkrttlar. Yeni bir Yunan saldrs, erkez Ethem'in ayaklanmasyla birleirse, TBMM'nin iini ok zorlatrabilirdi. Bylece, Damat Ferit'in ekilmesi stanbul'daki glerin henz bir gerek deiiklik iine girdiklerini gstermiyordu. Dier yandan askeri etkinlik artk Bat Cephesi'ne kaymaya balamt. Zira Gmr Bar ile Dou Cephesi kapanmt. imdi, Bat Cephesi'nde geliecek byk olaylar grmeden nce, dier cephelerde, 1921 yl ortalarna kadar gze arpan gelimeleri gzden geireceiz. Sonra da Bat Cephesine eileceiz. SAKARYA SAVAINA KADAR BATI CEPHES DIINDAK CEPHELERDE DURUM Gney Cepheleri Franszlarla arpmalar Gneyde, Frat Irma'nn dousunda kalan blgeye ngilizler yerlemiti. Oralarda Mondros Atekes Anlamasndan sonra askeri etkinlikler pek gze arpmaz. Ama Frat Irma'nn batsnda Franszlara braklan blgelerde daha 1919 yl balarnda Kuvay Milliye etkinliinin grldn biliyorsunuz. ngilizlerden devraldklar bu blgeleri zorla el erinde tutmak isteyen Franszlarn daha TBMM almadan 11 ubat 1920'de (Kahraman)Mara'tan, 10 Nisan 1920'de ise (anl) Urfa'dan kovulduklarn belirtmitik.

90

(Gazi)Antep'i 1920 yl Nisan ay balarnda kuatan Franszlar bu kenti ancak 11 ay sonra, 9 ubat 1921'de alabilmilerdir. Dzenli bir orduyla saldran Franszlara kar yre halknn kurduu Kuvay Milliye'nin bu baars gerekten vlmeye deer. Hem szn ettiimiz blgelerde, hem de biraz daha gneyde, ukurova'da dzenli ordumuza mensup ufak gler ile Kuvay Milliye birlikleri Franszlara kar ylesine baarl savalar vermi, onlar ylesine korkun zararlara uratmlardr ki, Sakarya Sava srasnda o cephe durgunlam, birka ay sonra da, biraz ileride greceimiz gibi, kapanmtr. talyanlarn Durumu talyanlar Gneybat'da, Antalya'dan Milas'a kadar olan yreye yerlemilerdi. Ama onlara kar ciddi saylacak hibir direnme hareketi gremiyoruz. Bildiiniz gibi, Birinci Dnya Sava srerken btn Ege Blgesinin talyanlara verilmesi kararlatrlmt. Ama daha sonra bundan vazgeilmiti. Asl Ege Blgesi Yunanllara verilince, talyanlarda ngiliz siyasetine kar byk bir tepki dodu. Bu nedenle Yunanllara kar direnen Kuvay Milliye, talyanlardan ilgi grmtr. Bazen, Yunanllarn nnden geri ekilmek zorunda kalan Kuvay Milliye birliklerinin talyan blgesine sndklar sylenir. talyanlar kendilerine braklan blgede, bir igal gc gibi davranmayp, sempati toplamak ve bu yolla ekonomik nfuz kurmak istiyorlard. Bundan dolay halka szm ona bir dost gibi davranmaya alyorlard. Hatta kyllere kredi vererek, hastane hizmeti getirerek olumlu davranlar sergilemek istiyorlard. Bu nedenle Kurtulu Sava tarihimizde talyanlara kar kurulan bir cephe yoktur. Bu blgelerde elbette baz ufak srtmeler grlmtr; ama bunlar rnein Franszlara kar gsterilen direnmeyle karlatrlamaz bile. Hele Sakarya zaferinin kazanlmasndan sonra talyanlar kendi blgelerini sessiz sedasz boaltmlard. talyan igallerinin niteliini aklaynz. Cephe Anadolu'nun eitli yerlerinde ulusal direnie kar, zellikle stanbul Hkmeti'nin kkrtmalar ile nemli ayaklanmalar ktn biliyorsunuz. Bu ayaklanmarn bastrlmas, ulusal davann kazanlmas iin nkouldu. Bu nedenle ayaklanmalar bastrabilmek iin gerek Kuvay Milliye, gerek dzenli ordu birlikleri zaman zaman asl dman ihmal etmeyi gze alarak ulusal kurtuluun anlamn kavrayamayan z kardeleriyle arpmak zorunda kalmlardr. Ulusumuzda saduyunun giderek kendini gstermesi, birlik bilincinin glenmesi ile 1920 ylnn sonlarna doru Cephe kapanmtr. Biraz ileride deineceimiz erkez Ethem olay ise hem Cepheyi, hem de Bat Cephesi'ni ilgilendirmektedir. Dou Trakya'daki Durum Dou Trakya'nn batda bulunduunu biliyorsunuz. Ama bu yrenin Anadolu'daki Bat Cephesi ile bir ilikisi yoktur. Gl ngiliz kara birlikleri ve donanmas tarafndan igal edilen Boazlar geip Trakya'ya yardm ulatrmak olanakszd. Bundan dolay, Mondros Atekes Anlamas imza edildii srada orada bulunan nemli baz birliklerimiz her adan desteksiz kalmlardr. 1920 yl yaz aylarnda balayan byk Yunan saldrs srasnda Dou Trakya da igal edilecek yerler iine alnmt. Buradaki birliklerimiz saldr srasnda, arparak Birinci Dnya Savandaki balamz Bulgaristan'a sndlar. Orada barnan ve gleri gnden gne azalan bu birliklerimiz arada bir Dou, bazen de Bat Trakya'daki Yunun kuvvetlerine gerilla arpmalar yaparak zarar vermiler, ama burada Kurtulu Sava sona erinceye dein bir cephe alamamtr. BATI CEPHESNDE SAVAIN GELM VE SYASAL OLAYLAR Douda Ermenilere kar kazanlan baarlar, Gneydouda Fransz ilerleyiinin yavalatlmas ve hatta pek ok yrelerde durdurulmas zerine Kurtulu mcadelemiz, Bat Cephesinde bir Trk-Yunan Sava durumuna dnt. Ama, bu cephede dmana kar dzenli sava balarken, en son ve en byk ayaklanmann da bastrlmas gerekiyordu. erkez Ethem Olay ve Birinci nn Sava Bat Cephesinde dzenli ordumuzun giritii ilk askeri etkinlik, Yunanllara kar deil, Kuvay Milliye'nin en ileri gelen kiilerinden erkez Ethem'e kar oldu. Kurtulu mcadelemizin en bunalml zamanlarnda, kendisine ok bal adamlar ile Kuvay Milliye'ye katlan erkez Ethem, ilknce Heyet-i Temsiliye'nin, sonra da TBMM'nin vazgeemedii bir g durumuna eriti. zellikle ayaklanmalarn bastrlmasnda nemli hizmetleri grld. Ama dzenli ordu kurulmaya balannca, bundan holanmad. erkez Ethem'e gre kendisinin komuta ettii gibi oynak, hareketli birlikler geni yetkilerle donatlmal, hem savamal, hem de bulunduklar yerlerde siyasal otorite sahibi olup oralar ynetmekte idi. Ama bu dnceleri, TBMM Hkmeti'nin amalarna tamamen ztt. erkez Ethem dndklerini gerekletiremeyince kendisine ok bal olan kardeleri ile birlikte TBMM'yi ktlemeye, bu tr almalarla kurtuluun salanamayaca yolunda olumsuz propagandalar yapmaya balad.

91

Ulusal Ordu'nun kuruluu tamamlandka Ethem, kendisinin st durumunda bulunan komutanlar dinlememe, onlar saymama yoluna sapt. Ordu gnden gne gleniyordu. Byle giderse eski saygnl yok olacakt. Bu da iine gelmiyordu. nk o gne kadar hep bana buyruk davranm, gl olduundan marmt. Ethem, kendi dncelerini uygulayabilmek iin bir aralk Mustafa Kemal Paay bile tutuklamaya kalkt. Ama bu ii baaramad. areyi tekrar cepheye dnmekte buldu. lknce kendisi gibi inat bir eski Kuvay Milliyeci olan Demirci Mehmet Efeyi kkrtarak onu ayaklanmaya srkledi. Bu Efe zerine birlikler gnderilince, Bat Cephesinin esas merkezinde bir zayflk belirdi. Bundan yararlanmak isteyen erkez Ethem 27 Aralk 1920 gn, Ktahya yresinde TBMM'ye kar ayaklanma bayran at. Bu zc olayn daha da ac yan, erkez Ethem'in ayaklanacan Yunanllara bildirmi olmasdr. Bu haber zerine ok sevinen Yunanllar kendileri iin elverili bir durum doduunu anladlar ve 6 Ocak 1921 tarihinde bulunduklar mevzilerden kp Bilecik-Eskiehir ynne doru ilerlemeye baladlar. Yunanllar Ege Blgesinde ok rahat ilerleyip, byk toprak kazanlar edinmilerdi. Bundan dolay Sevr Bar ile kendilerine braklan blge ile yetinemeyeceklerini ileri sryorlard. 1920 yl sonunda Yunanistan'da hem kral, hem de hkmet deimiti. Yeni iktidar durumunu salamlatrabilmek iin Anadolu zerinde ok ar isteklerde bulunmaya balamt. Bu istekler ngilizlerce destekleniyordu. Zira ngilizler Sevr Barnn uygulanmas iin yeniden bask yntemine dnmeyi arzu ediyorlard. Bunun salanmas iin de Yunanllar tekrar bir saldrya kkrtmay hedefliyorlard. Yunanllar da buna gerekten hevesli idiler. te erkez Ethem olay Yunanllarn byle bir saldr denemesi yapmalar iin imkan hazrlamtr. Aralk ay sonunda erkez Ethem ve Demirci Mehmet Efe ayaklanmalar ile uralrken, Yunanllarn da ilerlemeleri, yeni kurulmakta olan ordumuza ok skntl anlar yaatmtr. Bat Cephesi Komutan smet Bey (smet nn), Yunan saldrsnn durdurulmasna ncelik verdi. 6 Ocaktan 11 Ocaa kadar merkezi nn kasabas olmak zere, Bilecik yrelerinde iddetli arpmalar oldu. Bu arada Ethem de Ktahya'ya kadar ilerlemiti. nn'de byk zverilerle durdurulan Yunanllar artk daha ileri gidemeyeceklerini anladklarndan ekilmeye baladlar. Bunun zerine serbest kalan birliklerimiz Ethem'in zerine yklendi; dzenli ordunun saldrsna dayanamayan Ethem kuvvetleri dald. Ethem ve kardeleri grlmemi bir i daha yaparak Yunanllara sndlar. Yunanllar da onlar ilknce zmir'e sonra da Atina'ya gnderdi. Byk bir kahraman, vatan haini durumuna dmt. Birinci nn Zaferinin Sonular Yunan saldrsnn nn'de durdurulmas TBMM Hkmetinin otoritesini ve saygnln artrmada ok nemli bir etken oldu. Bu zafer zerine Anlama Devletleri arasndaki ekimeler de iyice su stne kmt. zel ikle Franszlarla talyanlar yeni Trk Devleti'ni artk grlmesi gerekli bir siyasal varlk olarak kabul etmeye balamlard. Sevr Bar uygulanmak isteniyorsa, TBMM ile anlamak, pazarlk etmek gerekti. Giderek ngiliz kamuoyunda da byle bir eilim kendini gstermeye balyordu. Btn bu nedenlerle ubat ay iinde Londra'da "dou ilerini grmek iin" bir konferans toplanmasna karar verildi. Londra Konferans Bu konferansa Anlama Devletleri, Osmanl Hkmeti ile bilikte TBMM Hkmetini de armlard. Kurulduu gnden beri Anlama Devletlerince varl hibir biimde tannmayan TBMM Hkmetinin imdi Londra'ya arlmas ok nemli bir aamadr. Fakat dikkat edilirse, Osmanl Devleti de bu toplantya arlmtr. Anlama grubu her iki siyasal varl biribirine drmek ve bu arada kendileri iin en elverili kararlara varma dncesini tamaktadr ki bu, diplomasi oyunlarnn kurallarna uygun bir davrantr. Ne var ki, bu oyun dnld biimde uygulanamad. 23 ubat 1921 tarihinde balayan grmelerde, ilk sz yal Osmanl Sadrazam Tevfik Paaya verildi. Paa, hi kimsenin beklemedii bir jest yapt ve "sz, ulusumun asl temsilcilerine aittir. Sadece onlar konuacaktr" dedi. Bu tutumu ile Tevfik Paa, Anadolu hareketinin karsnda deil, yannda olduunu ve TBMM'nin ulusu temsil edebilecek tek makam olduunu kabul ediyordu. Damat Ferit'in davranlarna gre bu, ok nemli bir gelimedir. Tevfik Paa bu tutumu ile kar tarafn oyununu da bozmu oldu. Zira toplantda bir daha hi konumad. Londra Konferansnda ngilizler dostlarn son kez bir arada tutabildiler. Konferansa sunduklar neri, Sevr Barnn ufak baz deiikliklerini ieren bir metindi. Bunun TBMM temsilcilerince kabul edilmesi imkanszd. Bundan dolay konferans birka gn sonra dald. Konferans bitince Dileri Bakan Bekir

92

Sami Bey, ngiliz, Fransz ve talyan temsilcileri ile, karlkllk esasna dayanmayan baz anlamalar imzalad ise de TBMM eitlie dayanmad iin bu anlamalar reddetmitir. Baarszlna ramen, Londra Konferans nemli bir siyasal aamay oluturuyor. Zira, Anlama Devletlerinin, Sevr Barnn baz hkmlerinin artk tartma konusu edilebileceini ve bu gibi konularda TBMM Hkmeti ile grmeyi kabullenmeleri, bir diplomatik baar olarak deerlendirilebilir. Moskova Antlamas Londra'daki baarszla karlk, daha nceki ilikilerin deerlendirilmesi amac ile Rusya'ya giden bir TBMM Kurulu, 16 Mart 1921'de Sovyet Hkmeti ile tarihe ad "Moskova Antlamas" olarak geen nemli bir belge imzalad. Ermenilere kar salanlan zaferden sonra, Birinci nn savann da kazanlmas Ruslardaki son duraklamalar ortadan kaldrmt. Onlar, daha nceden tandklar TBMM Hkmeti ile sk bir ibirlii iine girmeyi kararlatrdlar. Bu Antlamaya gre, Sovyet Rusya, Sevr Barn kesinlikle tanmyor ve TBMM Hkmetine her trl maddi ve siyasal destek vermeyi ykmleniyordu. u duruma gre, Birinci nn Zaferi TBMM Hkmetine hem o zamann koullar iinde salam bir balak kazandrm, hem de Anlama Devletleriyle grme masasna oturabileceini gstermitir. Bu nedenle artk TBMM kendisini dnyaya amaktadr. TBMM'nin lk Anayasas TBMM kurulduu gnden itibaren ulus egemenliini kendi varl iin tek ve vazgeilmez esas olarak kabul etmi, verdii kararlar, kard yasalarda "meclis hkmeti sistemi"ni de benimsediini gstermiti. TBMM'nin almasyla ilgili nitemizde bu konuda yeterli bilgiler verilmiti. Yine o bilgiler arasnda Meclis'in kuruculuk yetkisini kullanarak 20 Ocak 1921'de ulus egemenliine dayanan ilk anayasamz yapt da belirtilmiti. Btn eksik noktalarna ramen bu anayasa ile, TBMM daha dzgn bir hukuksalsiyasal yap kazanmtr. 1922 ve 1923 yllarnda geirdii deiiklikler bu Anayasa'ya yeni baz yapsal zelikler getirdi. Bu konulara yeri gelince deineceiz. Burada sylenilmesi gerekli olan, Birinci nn Sava sonunda devlet yapsnda da nemli gelimelerin meydana gelmesidir. kinci nn Sava Yunanllar uradklar baarszl rtmek iin, nn ve evresindeki arpmalarn, yeni kurulan Trk Ordusunun gcn lmek iin yaplm bir deneme olduunu ileri sryorlard. Londra Konferansnda reddedilen bar tasarsnn kabuln salamak iin Yunanllarn bu kez daha geni apl bir saldr yapp, bunda baar kazanmalar gerekiyordu. Bu nedenle, ilk savan yorgunluunu henz zerinden atamam olan Trk Ordusu zerine, ayn mevzilerden, ancak daha glendirilmi birliklerle harekete getiler. nn yresine doru 23 Martta saldr balad. Bat Cephesi Komutan ve artk generallie ykseltilmi olan smet Paa komutasndaki birlikler, nn merkezinde kanl direnme savalar yaptlar. 31 Marta kadar sren Yunan saldrsn yiite gsleyen birliklerimiz sonunda onlar Afyon-Bozyk izgisi gerisine ekilmeye zorladlar. Trk Ordusunun bu yeni baars her yanda duyuldu; ulusa moral verdi. Yurtta byk bir umut rzgar esmeye balad. Ordumuz geriye ekilen Yunanllar databilmek iin 15 Nisana kadar, zellikle Aslhanlar ve Dumlupnar yrelerinde arpmalar srdrd. Ama stste geirdii iki nemli sava nedeniyle yorgun dtnden bu izleme hareketi sonu vermedi. Yunanllarn Yeni Saldrs ve Ktahya -Eskiehir Savalar kinci nn Sava sonunda istedikleri sonucu elde edemeyen Yunanllar, Trklerin Aslhanlar ve Dumpnar'da giritikleri izleme hareketlerinde saldr gcne henz sahip olmadklarn anlamlard. Bir an nce ve stn kuvvetlerle geni apl bir saldr dzenlenirse, ok nemli baarlar salayabilirlerdi. Trkleri saldr gcnden kesinlikle yoksun klmak, ardndan savunma ilevini de yerine getiremez bir duruma sokmak iin, Ege Blgesinden kp Anadolu'ya yaylmak gerekliydi. Bylece Trk Ordusu kertilir, TBMM dalr, Anadolu'nun Batsnda Yunan egemenlii tartmasz biimde kurulabilirdi. Bu plan uygulamak iin ngilizler de Yunanllar kkrtyordu. Yunan Ordusu yeniden askere alnanlarla iyice geniletildi; ngilizlerin verdii bol miktarda silah, cephane, ara ve gerele ok gl bir duruma getirildi. Sonunda 10 Temmuz 1921'de byk Yunan saldrs balad. Saldr cephesi ok geniti; nn'den Afyon'a dein uzanyordu. Bu ok geni kapsaml saldr, son derece stn ve gl birliklerle yapld iin yeni kurulan Trk Ordusu geri ekilmek zorunda kald. nn'de stste iki sava veren ve asker, malzeme ve eitim asndan byk

93

eksikleri olan Trk Ordusu bu kadar geni bir alanda savunma sava yrtemezdi. Bu nedenle zorlanp byk yitikler vermektense ,oyalayc ufak arpmalarla gvenli bir stratejik noktaya geri ekilmek en iyi zmd. TBMM Bakan Mustafa Kemal Paann "askerlik sanatnn gerei" olarak verdii bu geri ekili kararnn uygulan dzgn bir biimde 24 Temmuza kadar tamamland. Ordumuz bu tarihte, byk yitikler vermeden Sakarya Irmann dousuna alnd. Bu sre iinde Eskiehir, Ktahya ve Afyon dolaylarnda nemli arpmalar da getii iin, Yunan saldrs "Ktahya-Eskiehir" savalar adyla da anlr. Bu arpmalar Trk Ordus'nun gvenlik iinde geriye ekilmesi iin yaplmtr. Sonuta, Yunanllar Trkleri kesin sonulu byk bir meydan savana zorlayamadlar ve dilediklerini gerekletirip ordumuzu yok edemediler. Ama ok byk bir hzla ilerleyen Yunanllarn 24 Temmuza kadar ok nemli baz hedeflere eritikleri de bir gerektir. Ktahya, Eskiehir ve Afyon Yunanllar tarafndan igal edilmitir. Yunan Ordusu Sakarya Irmann batsna kadar ilerlemitir. Anadolu'nun kapsna dayanmtr Yunanllar. imdi biraz daha takviye alp son darbeyi vurmak iin hazrlanacaklardr. Yunan Saldrsnn Siyasete Yansmas 1920 ylnn sonlarna doru ardarda alnan baarlar yurtta morali ok ykseltmiti. Dou'da Ermenilere kar salanlan zafer ve Gmr Bar, Gneydou'da Franszlara kar baarl direnme, ardndan Birinci ve kinci nn zaferleri; bu arada Anlama devletleriyle ilk diplomatik temaslarn balams, Sovyet Rusya ile Moskova Antlamas. Hepsi alt ay iinde salanm olaanst baarlard bunlar. Ama bu son Yunan saldrs yurtta iyice canlanan umut n sndrecee benziyordu. Yunanllarn stn glerle Sakarya nlerine gelmeleri umutlar kryordu. imdi yeni bir Yunan saldrsna kesin olarak baklyordu. Bu da doru bir bekleyiti. Yunanlar, ok ksa sre iinde bylesine byk alanlar igal edince, iyice marmlard. ngilizler de ayn duygu iindeydiler. ngiliz Babakan gururla "Sevr Barnn artk Yunanllar karna deitirilmesi gerektii" biiminde szler sylyordu. Bunun anlam, btn Bat Anadolu'nun Yunanllara verilmesiydi. Yunanllar ise byk bir hrsla hazrlandklar son saldrlar ile Ankara'ya kadar gelmeyi, TBMM'yi datp Trk siyasal varlna son vermeyi dnyorlard. Yunanllarn bu plan elbette btn evrelerce biliniyordu. TBMM yeleri, yaklaan bu felaket dolaysyla son derece huzursuz ve hrn duruma gelmilerdi. TBMM'nin Kayseri'ye nakledilmesi, ordunun datlp tekrar Kuvay Milliye esasna dnlmesi gibi akl d neriler yaplyordu. Komutanlar insafszca eletiriliyordu. Sonunda ba sorumlu bulundu. O, Mustafa Kemal Paa idi. Yunan saldrs srasnda Ordunun banda bulunmam, Ankara'da kalm, askeri ilerle ilgilenmemiti. Mustafa Kemal Paa, TBMM'nin Bakan idi. Ama btn yetkiler Mecliste bulunuyordu. O, sadece Meclis'in verdii kararlar yerine getirmekle grevli idi. Kald ki, Meclis'in stlendii pek ok ve askeri olmayan baka iler de vard. Bundan dolay, Meclis'in, Bakann belli bir ile grevlendirmemesi durumunda O'nun yapabilecei fazla bir ey yoktu. Ama her eye ramen O, Genelkurmay ile birlikte alarak ordunun gvenlik iinde Sakarya Irmann dousuna ekilmesini salamt. Mustafa Kemal Paa, eer kendisine sorumluluk verilmesi isteniyorsa, bunun belli yetkilere bal olarak salanmas gerektiini ileriye sryordu ve bunda da son derece haklyd. Eer olaanst yetkilerle donatlrsa, verdii kararlar hemen uygulanr, iler daha abuk yrrd. Bu konu Austos aynn ilk gnlerinde TBMM'de grlmeye baland. Bakomutanlk Bu grmeler 5 Austos 1921 gn bitti. TBMM o gn kard bir yasa ile Mustafa Kemal Paaya kendi yetkilerinin bir blmn ay sre iin devretti. Mustafa Kemal Paa bu yasa ile "Bakumandan=Bakomutan" atand. Kendisi Meclis'in sava yrtmekle ilgili yetkilerini kullanabilecekti. Baka bir deyile o sre iinde verdii kararlar "kanun" saylacakt. lka'da egemenliin dorudan doruya halk tarafndan kullanld ender devletlerden biri olan Roma Cumhuriyeti'nde, senato denilen halk meclisi, byk bunalm zamanlarnda, yetkilerini kendi iinden setii bir yeye geici olarak devrederdi. Ama o senatr grevini bitirince senatoda hesap verirdi. imdi, TBMM Trk Ulusunun sahip olduu egemenlik hakkn onun adna kullanmaktadr. Bu konuda kendisini kstlayc hibir anayasal hkm yoktur. Geici olmak koulu ile bylesine bir bunalmda yetkilerinin bir blmn, kendi bakanna devredebilirdi. Kald ki Meclis, bu yetkileri her zaman geri de alabilirdi. Mustafa Kemal Paaya bylesine byk yetkiler verilmesini isteyenler, bu bunalm ancak O'nun giderebileceine itenlikle inananlardr. Ama, O'nun karsnda olanlar da bu yasaya oy verdiler. nk O,

94

bylesine ar bir iin naslsa altndan kalkamayacakt. Bylece Mustafa Kemal Paann saygnl bir anda snp gidecekti. Bylesine mthi bir bunalm iinde bu tr dnce sahiplerinin bulunmas bile ac bir olaydr. Btn rizikolarna ramen Mustafa Kemal Paa bu ar grevi stlenmekte duraklamamtr. nk btn evreler ancak bu yolla tatmin edilecekti. O, ayrca, kendine gveniyordu; artk bakomutand. Sorumluluunu ok iyi bilen, son derece aklc bu byk komutan, yeni yetkilerine dayanarak yaklaan byk Yunan saldrsna kar Orduyu btn olanaklar kullanp hazrlamaya balad. SAKARYA SAVAI Savaa Hazrlk Bakomutan, greve getirildii andan itibaren ok youn bir alma iine girmitir. Bu almalarnn ilk amac, Sakarya Irmann dousuna ekilmi olan orduyu en ksa zamanda, elden geldii lde, yeni Yunan saldrsn karlayabilecek bir duruma getirmekti. Bu da o gnlerin koullar iinde son derece zor bir iti. Her bakmdan ok iyi donatlm Yunan ordusuna kar elde ne yeterli malzeme vard, ne de baka bir olanak. Askerlerimizin ayaklarnda giyecek arklar bile yok gibiydi. Bu nedenle ulusun btnne yaslanmak, onu zverisinin en son snrna kadar zorlamak gerekiyordu. Baka bir are de yoktu; nk tam anlamyla lm- kalm mcadelesinin iine girilmiti. Bakomutan ulusu zveriye ard. 7-8 Austosta yaynlad "Tekalif-i Milliye Emirleri = (Ulusal Ykmllkler Buyruklar) ile Bakomutan ulustan zetle unlar istiyordu: "Halkn ve tacirlerin elinde bulunan yiyecek ve giyecek maddelerinin yzde krk, bedelleri sonradan denmek zere, orduya verilecekti. kz ve at arabalarnn, binek ve tat hayvanlarnn yzde yirmisi teslim edilecekti. Halkn elinde ne kadar silah ve cephane varsa gn iinde orduya verilecekti. Yurttaki btn teknik ara ve gerelerin de yzde krkna el konulmutu. Teknik elemanlarmzn hepsi ordunun buyruuna alnmt. Her aile bir takm amar ile birer ift orap ve ark hazrlayp orduya verecekti". Bakomutan'n bu buyruklarn yerine getirmek zere her ilede birer "Tekalif-i Milliye" Komisyonu kurulmutu. Komisyonlarn abuk almalarn salamak iin de eitli yerlere "stiklal Mahkemeleri" gnderildi. TBMM, 1920 yl sonbaharnda,gerek ayaklanmalar nlemek, gerek dzenli ordunun gelimesini salamak, gerek ulusal davaya trl biimlerde kar gelip bozgunculuk yapanlar cezalandrmak iin hemen karar verip, bunlar yerine getirecek mahkemeler kurmutu. Gler Birlii ilkesine gre yarg da Meclis'in yetkileri iinde idi. Buna dayanarak Meclis, bu mahkemelerin yarglarn ve savclarn milletvekilleri arasndan semiti. te TBMM kendi yeleri eliyle yarg yetkisini dorudan doruya kul anyordu. Meclis'in stnde baka bir makam olmadndan, onun yelerinden oluan bu mahkemelerin verdikleri kararlar kesindi ve hemen yerine getirilirdi. Bakomutan'n bu yolla, Tekalif-i Milliye Emirlerine uymayanlar hemen cezalandrma yoluna gitmesini ok doal karlamak gerektir. Ama birka yer dnda bu mahkemelerin etkinliine gerek kalmamt. nk Trk Ulusu artk, 1919-1920 yllarnda arada bir yaad duraklama ve kuku dnemini ok geride brakmt. TBMM'nin kendi temsilcisi olduunu kavramt; yurdun elden gitmekte bulunduunun da farkna varmt. Ulus, tam anlamyla bilinlenmiti. TBMM'ye artk inanlyor ve gveniliyordu. Bu nedenle Bakomutan'n istediklerinden ok daha fazlas da seve seve verilmitir. Tarihimizin bu sayfas tam anlamyla bir destandr. Ulusun bu zverisi ile Sakarya gerisinde bekleyen ordunun ihtiyalarn elden geldii lde gidermek mmkn olmutur. Ulusun bu zverisi Sakarya Savandan sonra da srmtr. Sakarya Sava Yunanllar esasl hazrlklardan sonra 14 Austos sabah ok glendirdikleri birlikleriyle ilerlemeye baladlar. Onlar oyalamaya alan Trk kuvvetlerini nlerine katarak 23 Austosta Sakarya Irmann kysnda mevzilenen Trk gleri ile kar karya geldiler. Asl sava o gn balad. Zira Yunanllar kurduklar mevzilerden hemen Sakarya Irman amaya balamlard. arpmalar Sakarya Irma ve evresinden oluan 100 kilometrelik uzun bir cephe zerinde btn iddeti ile alevlenmiti. Yunanllar pek ok yerden Irman dousuna geip hzla ilerliyorlard. Asl arpmalar ise Sakarya'nn dousunda balad. Esas arlk merkezi Haymana-Polatl-alda ve yreleri idi. Zira Yunanllar Ankara'ya varmak iin en kestirme yolun Haymana-Polatl zerinden getiini anlamlard. Var gleriyle bu merkeze ykleniyorlard.

95

Gnlerce sren arpmalar srasnda ok ar ve bunalml anlar yaand. Yunan Ordusu pek ok kez savunma izgilerimizi at. yle anlar oldu ki dman, Ankara'ya elli kilometre yaklaabildi. Ama her aamada Yunanllarn karsna yeni birlikler yetitirildi. Cephenin biimi ou kez deiti. Dahi Bakomutan, arlk merkezini zaman zaman gneye doru kaydrd. Savunma izgisi krldka, biraz uzakta yeni bir savunma birimi kurdu. Bu da Bakomutan'n Trk Ordusuna verdii taktiin bir gerei idi. Bu taktik u cmlelerle aklanmt: "Savunma bir izgi zerinde deil, bir yzey zerinde yaplacaktr. O yzey de btn vatandr. Vatann her kar topra yurtta kan ile sulanmadka braklamaz. Byk, kk her birlik, ilk durabildii noktada tekrar dmana kar cephe kurarak sava srdrr. Yanlarndaki birliklerin ekilmek zorunda olduunu gren birlikler onlara bal olmaz. Bulunduu yerde sonuna kadar direnmeye mecburdur" . Bakomutan'n bu taktii dnya sava tarihinde de bir r am, "topyekn sava" kavramn muharebe tekniine sokmutur. te Trk Ordusu bu yepyeni taktii uygulayarak kendisinden stn dman kuvvetlerini ypratt, onlar ar ar saldry srdrme gcnden yoksun kld. te bu sonu, ulusun her bakmdan toplam gcnn kullanlmasyla eriilen bir baardr. 5 Eyllde Yunanllar iyice gszletiler ve durdular. Bunun zerine Trk birlikleri kar saldrya geti. Artk tutunamayacan anlayan dman btn cephede geri ekilmeye koyuldu. 13 Eyllde Sakarya Irmann dousunda artk hibir Yunan askeri kalmamt. Ordumuz dmana Eyll sonuna kadar saldrd; ama ok byk ve ypratc bir savunma sava yrten Trk birlikleri de halsiz dmt. Bundan yararlanan Yunanllar Eskiehir-Ktahya-Afyon izgisine ekildiler ve oralar var gleriyle tahkim etmeye (berkitmeye) baladlar. te 23 Austostan 13 Eylle kadar 22 gn sren, ama asl balangc ve bitii bakmndan bir buuk aylk bir zaman kapsayan Sakarya'daki byk mcadele, ok parlak bir baar ile sona erdi. Sakarya Savann Trk Ulusu asndan tarihsel nemi uradadr: Bu sava yitirseydik, Trk varl Anadolu'dan kesinlikle silinecekti. Yunanllar 1071 Malazgirt ve 1176 Miryokefalon savalaryla yitirdikleri Anadolu'yu tekrar kazanmak azmindeydiler. Bu hedefe ulamalar neredeyse gerekleiyordu. Sakarya Savann yitirilmesi, Yunanllarn Ankara'y igali demekti. Bu noktadan itibaren ngilizlerin de yardmyla, Trk varlnn Anadolu'dan silinmesi ilemi de hz kazanacakt. Hz kazanacakt diyoruz, nk Yunanllar, Ege Blgesindeki Trkleri oradan karmaya ve srmeye balamlard bile. yle ise, 1071 Malazgirt zaferinin tamamlaycs 1921 Sakarya Savadr. Trklerin bu ak matematiksel tarih gereini bir an bile akldan karmamalar gerektir. Sakarya Savann Sonular Bu byk baar hem i hem de d siyasette son derece nemli, yaamsal gelimelere yol amtr. Bu sonular ksaca gzden geirmek gerektir: Siyasetteki Sonular Sakarya Sava, btn Ulusun, dahi Bakomutan'n stn nderliinde kazand topyekn bir zverinin salad baar idi. Bu byk zafer, Ulusun temsilcisi olan TBMM'nin saygnln ok artrd. imdi herkes, TBMM ile kurulan dzenin salam ve kalc olduunu, bu yolla yurdu tam anlamyla kurtarmann artk olanak iine girdiini kabul ediyordu. TBMM'nin saygnl artt oranda, stanbul Hkmeti'nin varl iyice tartma konusu edilmeye baland. Ayrca, bu sava yrtp kazanan kadro siyasal bakmdan da byk g kazand. Bakomutan ve arkadalar eriilmez bir sevgi ve saygya ulatlar. zellikle Mustafa Kemal Paann gsterdii stn ynetim gc, kimsenin tartamayaca bir gerekti. Bu nedenle Trkiye Byk Millet Meclisi ,19 Eyll 1921 gn bakanna "Gazilik" sfatn ve "Mareallik" rtbesini verdi. Yeni Devletin ve bakan Gazi Mustafa Kemal Paann otoritesi artk her yanda kabul ediliyordu. Anadolu'da devlet gc kesin olarak kurulmutu. Sakarya Sava ncesi iyice azalan ayaklanmalar, artk bir daha anmsanmayacak olaylar dizisi durumuna geldi. Bu zaferin elbette baz olumsuz noktalar da vard. Ulusun akl almaz zverisi ile kazanlan Sakarya Sava zaten ok bozuk olan ekonomik durumu daha da ktletirdi. Fakat, biraz aada da belirtilecei gibi, kazanlan saygnlk dardan bir lde destek gelmesine yardmc oldu, bu da Ordu'nun gereksinimlerini gidermede ok yarar salad. D Siyasetteki Sonular Bu zafer, TBMM Hkmeti'nin zellikle d siyaset alannda ok nemli ve olumlu sonulara ulamasn salad. Her eyden nce, o zamana kadar Anlama Devletleri arasnda iyi-kt srdrlen dayanma sona

96

erdi. Fransa ile talya, ngiltere'den iyice koptular. Ayrca ngiliz- Yunan ibirlii de iyice zayflad. imdi d olaylar biraz daha yakndan grelim: 1921 yl iinde Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan cumhuriyetleri Sovyetlerin nfuzuna girerek birer sosyalist devlet olmulard. Bu devletle iyi geinmeye allmakla birlikte arada baz sorunlar kyordu. te bu cumhuriyetler, Sovyet Rusya'nn aracl sonucunda 13 Ekim 1921'de TBMM Hkmeti ile "Kars Antlamas"n imzaladlar. Bu Antlama daha nce Sovyet Rusya ile yaplan Moskova Antlamasnn bir tekrar gibi idi. Her Kafkas cumhuriyeti de Moskova Antlamasn kendileri iin de geerli sayyorlard. Bylece Trkiye'nin Dou snr tam anlamyla gvenlik altna alnd. Bu antlama Ermenistan ile olan ilikilerimiz asndan ayr bir nem kazanmaktadr. Gmr Barndan sonra bir sosyalist cumhuriyeti haline gelen bu devlet, o bar yeni durumuyla da aynen kabul etmekte ve daha da geni kapsaml olan Moskova Antlamas iine girmektedir. Artk Ermeni sorunu her trl duraklamaya son verecek derecede kesin olarak zlmtr. Kars Antlamasndan birka gn sonra Franszlarla imzalanan Ankara Antlamas ise, Kurtulu Savamzn d siyaset alannda o gne kadar alnm olan en nemli sonucudur. Daha 1919 yl balarnda Gneydou Anadolu'da Franszlara kar ok nemli bir Kuvay Milliye direniinin grldn biliyorsunuz. Giderek bu direnme ok geni boyutlara ulanca Franszlar Gney Cephesindeki pek ok yerden ekilmek zorunda kalmlardr. yle ki, yine bildiiniz gibi, TBMM Hkmeti ile, geici de olsa ilk atekes anlamas Franszlarla imzaland. Zaman ilerledike Franszlar Gneydou Anadolu ile ukurova'da giritikleri igal eylemlerinin anlamszln kavradlar. Ar yitiklere malolan ve hibir yarar salamayan bu sava bitirmek gerekiyordu. Bu amala, daha Sakarya Savandan nce, 1921 Haziran aynda Franszlar Franklin Bouillon adl bir diplomatlarn Ankara'ya gnderdiler. Fransz kamuoyu da Trk Kurtulu Savan destekliyordu. Tam bu sralarda balayan byk Yunan saldrs Franszlar bir sre beklemeye zorlad. Sakarya Savann kazanlmas zerine Franszlar artk TBMM'nin baarsna ve kalclna inandklarndan hemen grmelere baladlar. Tahmin edeceiniz gibi, ngilizlerin btn direnmelerine ramen 20 Ekim 1921'de TBMM Hkmeti ile Fransa arasnda "Ankara Antlamas" imzaland. Bu Antlama, Trkiye ile Fransa arasnda savan bittiini belgeliyordu. Hatay- skenderun dndaki bugnk gney snrmz, yani gnmzdeki Suriye snr, Franszlarca kabul edildi. Bu snrn kuzeyini Franszlar boaltacaklard. imdilik snr dnda kalan Hatay'da ise Franszlar Trklerin her trl haklarn tanyacaklarn belirtiyorlard. Bu Antlama ile Birinci Dnya Sava'ndan beri arptmz dmanlardan biri, TBMM'nin kurduu devletin varln tanyarak Kurtulu Mcadelemizden ekilmitir. Anlama Devletleri arasndaki birlik de bylece zlm oluyordu. Gneyde Franszlara kar alan cephe de kapand iin orada gvenlik salanmtr. imdi bu eski cephedeki birlikler Bat'da, Yunanllara kar kullanlabilirdi. Bildiiniz gibi, Bat Anadolu'nun nemli bir blmn Yunanllarn ellerine geirmesini talyanlar hibir zaman kabul etmemilerdir. imdi, Sakarya zaferinden sonra, talyanlar da, kendilerine braklan Gney Ege ve Akdeniz blgelerini ellerinde tutamayacaklarn anladlar. Daha nce de anlatmtk: Girdikleri yerlerde, Yunanllara kzdklar iin Kuvay Milliye'ye st kapal yardm eden, bu nedenle yrede dmanca davranlar da pek grlmeyen talyanlar oralardaki varlklarnn anlamsz olduunu kavradlar. 1921 yl sonlarnda talyanlar da igal ettikleri blgeleri kimseye haber bile vermeden sessiz sedasz boaltmlard. talyanlar bylece hukuksal olarak deil; ama eylemsel olarak bizimle sava bitirmi saylrlard. Fransa ile talya'nn bu tutumlar, ordunun ihtiyalarnn giderilmesinde nemli rol oynamtr. Bata Rusya olmak zere, eitli kaynaklardan salanan paralarla bu devletlerden malzeme satn almak olanak iine girmitir. imdi ngiltere ile Yunanistan yalnz kalmlard. Ayrca, daha yukarda da belirttiimiz gibi ngiliz kamuoyunda Anadolu hareketine kar bir sempati uyanmaya balamt. ngilizler giderek, Yunanllar desteklemenin kendilerine bir yarar salamadn anlama benziyorlard. Ancak ngiliz Hkmeti balad oyuna sonuna kadar devam etmekte bir lde de olsa kararlyd. Bu nedenle Yunanllar siyasal adan desteklemeyi srdrdler ama gerek yardm ise iyice kstladlar. Btn bu anlatlanlardan kan ksa sonu udur: Artk Yunanistan bundan sonra TBMM Hkmeti ve ordular ile yalnz bana kalmtr. 1921 yl sonlarna doru, balangta drt devletle sren sava, imdi bir Trk-Yunan arpmas durumunu

97

almtr, Bakomutan, bu ok elverili koullardan gerektii gibi ve zaman yitirmeden yararlanmak hazrlna girimitir. BYK TAARRUZ Taarruz ncesi ve Hazrlklar Sakarya Savann bitiinden kesin zaferin kazanlmasna kadar geen bir yla yakn sre (Kurtulu Savamzn ulusal deyimlerinden biri olmu bu szcklerdeki "taarruz"u, "saldr" ile karlamyoruz. Bu byk olay tarihe "Byk Taarruz" adyla gemitir. Bu tarihsel ad "Byk Saldr" biimine sokmak gzel bir Trkeletirme saylmaz.) iinde ok nemli olaylar biribirini izler. imdi srasyla bunlara bir gz atalm: Yunan Ordusunun saldrma ve ilerleme gcnn byk lde yok edilmesiyle henz yurdu kurtarma ii bitmi deildi. Bu ordunun Anadolu iinden tamamen sklp atlmas gerekiyordu. Bunun baarlabilmesi iin de Trk Ordusunun glendirilmesi, saldrya hazrlanmas en nemli kouldu. Sakarya Sava gibi ok ar bir arpmadan kan ordu, saldr iine derhal giriemezdi. yi hesaplanlmadan ve hazrlanlmadan bu ie giriilirse, baarl olamamak byk bir ihtimaldi. Byle bir sonu ise binbir zahmet ve ac ile eriilen iyi durumun, elde edilen olanaklarn yok olmas demekti. Bu nedenle Bakomutan ve evresindeki ok deneyimli askeri kadro btn ak kaplar kapamak, her bakmdan son derece stn bir hazrlk yapmak zorunda idiler. Ama bu ok nemli olan noktay baz evrelere kabul ettirmek kolay deildi.Gazi Mustafa Kemal Paay kiisel nedenlerle ekemeyenler veya Onun siyasetini hibir zaman doru bulmam olanlar TBMM'de ve darda olumsuz bir tutum srdryorlard. Gazi Mustafa Kemal Paa TBMM'yi oyalamakla sulandrlyordu. Askerlik sanatnn gereklerini anlamayan baz iyi niyetli kiiler de bu evrelere katlyorlard. Gazi Mustafa Kemal Paann Bakomutanlk sresi 31 Ekim 1921 ve 4 ubat 1922 tarihlerinde iki kez uzatlmt. Bu sre iinde Bakomutan ve TBMM Hkmeti youn almalar iindeydiler. TBMM, Dileri Bakan Yusuf Kemal Beyi (Tengirenk) Avrupa'ya gndermiti. Avrupa'ya giderken stanbul'dan geen Yusuf Kemal Bey Osmanl Hkmeti'nin baz yeleri ile grmeler yapm, sonunda padiah Vahdettin tarafndan da kabul edilmiti. TBMM'nin Dileri Bakan Padiaha, temsilcisi olduu hkmeti tanmasn tavsiye etmiti. Yusuf Kemal Bey, byle bir tavsiyeyi padiahn kabul etmeyeceini bilerek yapm ve onu keye sktrmtr. Padiah bu sze uysa idi, hereyden nce kendi kiisel durumu dzelirdi. TBMM'yi tanynca o gne kadar yaptklar unutulur, saygnl artrd. Byle bir karar belki Osmanl Saltanatn bile kurtarabilirdi. Ama Vahdettin bu kadar uzak grl bir kii deildi. Bir Osmanl Sultanna egemenlik haklarnn kstlanmasn nermek bile dnlemezdi. Hibir padiah, ulus iradesinin kendi iradesi yerine geebileceini kabul edemezdi. Bu nedenle, Vahdettin tavsiyeyi reddederek, kamuoyu nnde saygnln iyice yitirmitir. Bakomutan, byk bir Trk saldrs karsnda Anlama Devletlerinin ne gibi bir tavr taknacaklarn anlamak istiyordu. Dileri Bakann bunun iin Avrupa'ya gndermiti. Yusuf Kemal Bey zellikle Londra ve Paris'te grmelerde bulundu. TBMM'nin tutumu batl devletlere anlatld. Bu olaylar srasnda, 22 Mart 1922'de Anlama Devletleri, Trk ve Yunan Hkmetlerine atekes nerdiler. Bu neriye gre, bar salanncaya kadar iki taraf da ordusunu glendirmeyecek, bunun denetimi de Anlama Devletlerinin iki orduda bulunduraca temsilciler aracl ile salanacakt. Bu neriyi Yunan Hkmeti'nin derhal kabul etmesi, TBMM Ordularn bir saldr hazrlndan alkoymak amacnn benimsendiini gstermektedir. Gazi Mustafa Kemal Paa dnya kamuoyunda saygnlk yitirmemek iin ilke olarak atekes nerisini kabul ettiini bildirdi. Ama bunun iin Yunanllarn Anadolu'yu boaltmalar gerekti, Ayrca ordumuzda yabanc denetilerin bulunmas da mmkn deildi. Bu cevap kar tarafa bildirilmek zere iken 26 Mart 1922'de Anlama Devletlerinin bu kez "Bar Esaslarn" ieren bir neri geldi. Anadolu'daki kurtulu hareketinin dayana olan dnce ve lky kavrayamam olan Anlama Devletleri bir bar iin u koullar neriyorlard: Dou'da, Uluslar Kurumu gzetiminde bir Ermeni Yurdu kurulacak; Dou Trakya'da Tekirda Trklere, Edirne Yunanllara braklacak; zmir Trklere geri verilecek, ama oradaki Rumlar yrenin ynetiminde sz sahibi olacaklar; Trk Ordusunun asker mevcudu 85 bin kiiye kartlabilecek; kapitlasyonlar zerinde pazarlk yaplabilecek. Bu neri Sevr Barnn biraz deitirilmi biiminden baka bir ey deildi. Anlama Devletleri Trk halk zerinde "bar basks" yapmak ve TBMM'yi "sava" tutumundan uzaklatrmak istiyorlard. TBMM

98

Hkmeti, yine de "bar istemeyen taraf" durumuna dmemek iin her alanda grmelere hazr olduunu, bu konuda rnein zmit'te bir konferans toplanrsa bar iin gereken tartmalara girebileceini bildirdi. Ama bu cevap kabul edilmedi. Fakat bylece Anlama Devletlerinin oyunu da bozulmu oluyordu. 1922 ylnn ilkbaharna gelinmiti. TBMM saldrnn bir an nce yaplmas iin Bakomutan zerinde iyice bask kurmaya balamt. Halbuki k mevsimi sresince ordumuz tam anlamyla hazrlanabilmi deildi. Anadolu'nun bugnk ulam olanaklarnn belki yzde biri bile o zamanlar yoktu. Bu koullar altnda ordunun toparlanmas uzun zaman alyordu. Ama bunu Gazi Mustafa Kemal Paaya kar olanlara anlatmak mmkn deildi. Bu arada Bakomutan'n aylk sresi yine sona ermiti. 5 Maysta yaplan grmeler sonuda TBMM sreyi uzatmad. Rahatszl nedeniyle o gn Meclis'e gelemeyen Gazi'nin toplantda bulunmamasndan yararlanan muhalifler, bu isteklerini Meclise kabul ettirebilmilerdi. imdi bu kararn olumsuz yanlarn irdeleyelim: Ordunun var gc ile ve byk bir gizlilik iinde saldr hazrl yapt srada basz kalmas sava iinde bulunan bir lke iin dehet verici bir olaydr. Kardaki dmann iini kolaylatrmak, ordumuzun durumunu sarsmak iin bundan daha etkili bir yol bulunamazd. Neden? u sebepler dolays ile: TBMM eer yeni bir bakomutan semez ise yetkileri ok az olan Genelkurmay Bakan ileri yrtmeye alacak, bylece saldr hazrlklarnn hz decek ve dzeni aksayacakt. Yeni bir bakomutan seilirse, durum daha da karrd. nk Gazi Mustafa Kemal Paann yerini kimse dolduramazd. Askerlerin de O'nun yerine bakomutan seilecek kiiyi ciddiye almalar beklenemezdi. Ayrca o gne kadar btn iler Gazi tarafndan yrtld iin, yeni bakomutan uzun bir sre bocalayacakt. Bu da sadece dmann iine yarayacak bir durum olutururdu. TBMM'nin her bakmdan tutarsz olan bu kararn Gazi Mustafa Kemal Paa kabul edememitir. Ertesi gn Meclis'e gelerek uzun bir konuma yapm ve u szleri sylemiti: "Dmann karsnda bulunan ordumuz basz braklamazd. Bu nedenle (bakomutanl) brakmadm, brakmam ve brakmayacam". Kendi eseri olan TBMM'nin her kararna iten saygl olan bu byk dahi, Bakomutanln boalmas ile doacak korkun tehlikeyi grd iin ilk -ve son- kez Meclis iradesine kar kmtr. Aksi durumda, yukarda saydmz sakncalar hemen ba gsterecek, akl almaz zverilerle ulalan olumlu durum bir an iinde yok olup gidecekti. Gazi Mustafa Kemal Paann bu uzun konumas sonunda ikna olan milletvekilleri Bakomutanlk sresini yine ay uzattlar. Yaplan hata ok byk olduundan, yeniden sre uzatlmas gn geldii vakit TBMM, 20 Temmuzda, Bakomutan'n grev sresini - kendisi istemedii halde- zamanla snrlamadan uzatt. Bu karar ile Gazi Mustafa Kemal Paa, cumhurbakan seilecei 29 Ekim 1923 tarihine kadar Bakomutanlk grevini yrtmtr. Btn bu olaylar srasnda ordumuzun saldr hazrlklar dikkatli, titiz ve gizli bir biimde yrtlyordu. Ankara'daki siyasal ekimeler Bakomutan'n iini bir lde kolaylatryordu. Dmann haber alma rgtleri Ankara'daki bu gelimeleri, Trklerin saldr yapabilecek bir moral gc iinde bulunmad izlenimini veriyordu ki, bu elbette onlar rahatlatyor ve kar nlemler alma yolunda tembellie itiyordu. Bat Cephesine kapanm dier cephelerden yaplan birlik kaydrmalar, geceleri gerekletiriliyordu. Dmana en kk bir kuku vermemek iin gizlilie byk zen gsteriliyordu. Ordunun saldrya hazr olduuna karar verilince, 26 Austos sabah Byk Taarruzun balamas, Bakomutan tarafndan gizli bir buyrukla yetkililere bildirildi. Byk Taarruz Gemlik Krfezinden ivril dolaylarna kadar uzanan 700 kilometrelik Yunan Cephesinde asl byk kuvvetler Eskiehir-Afyon- Ktahya Blgesinde bulunuyordu. Dman glerinin o blgedeki birlikleri ani bir saldr ile yok edilirse, Yunan Ordusu kerdi. Bu nedenle 26 Austos sabah baskn biiminde balayan Byk Taarruzda arlk noktas o blme verildi. Ama cephenin dier yanlar da babo braklmad. 26 Austos akamna kadar dmann bir yldan beri byk bir etkinlikle berkittii (tahkim ettii) yerlere askerlerimiz girmiti. Yunan birlikleri hzla ekilmek zorunda kaldlar. Ama ekilme ynleri birliklerimiz tarafndan tutuldu. Yunan Ordusu'nun en byk bir blm bylece 29 Austos akamna kadar AslhanlarDumlupnar Blgesinde kuatld. 30 Austos gn dorudan doruya Bakomutan tarafndan ynetilen bir byk meydan sava sonunda Yunan Ordusunun asl gleri yok edildi. 30 Austos gn yaplan bu byk sava, onu ynetenin adyla anlr:

99

"Bakumandan Muharebesi". 31 Austos gn dmann artk karmakark bir biimde geri ekildiini anlayan Bakomutan, bu birliklerin aman verilmeden izlenmesini buyurdu ve u nl emri verdi: "Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir, ileri." Bu emir zerine dman cephenin her yerinden hzla kovalanmaya baland. Bu hza ihtiya vard. Dman ekilmekten bile alkoymak gerekiyordu. nk Yunanllar kaarken, getikleri btn yerleme blgelerini (ou kez "Bakumandanlk Meydan Muharebesi" biimde anlmaktadr bu byk sava. Trke asndan yanltr. Sava "bakomutan" ynetir. Bakumandanlk ise bir makam addr ve elbette bir sava yrtemez. Nitekim btn askeri eserlerde bu byk olay "Bakumandan Muharebesi" adyla nitelenmektedir.) yakyorlar, nlerine kan susuz zaval Trkleri, kadn, erkek, yal, ocuk demeden insafszca ldryorlard. Trk Ordusunun mthi hz karsnda binlerce Yunanl teslim olurken, kaabilenler bu dehet verici eylemlerini srdryorlard. Sonunda 9 Eyllde zmir, 11 Eyllde ise Bursa kurtarld. Yunan Donanmasnn Ege'deki abalar da hibir sonu vermedi. 18 Eyllde Anadolu'da bir Yunan eri bile kalmamt. Byk Taarruz akllara durgunluk verecek bir hzla ve ok stn bir baar ile sonuland. Ama sava henz bitmemiti. nk zmit ve anakkale blgelerinde Boazlar koruyan gl ngiliz birlikleri vard. stanbul Anlama Devletlerinin igali altnda idi. Dou Trakya ise Yunanllarn elindeydi. imdi sra yurdun bu paralarnn kurtarlmasna gelmiti. Sava yeni bir aamaya gemiti. Buralar nasl kurtarlmal ve bara hangi yntemle gidilmeliydi? imdi sra bu nemli konularn bundan sonraki nitemizde anlatlmasna gelmitir. KURTULU SAVAI'NIN BT (MUDANYA ATEKES ANTLAMASI / SALTANATIN KALDIRILMASI / LOZAN ANTLAMASI) -11 GR Yunanllarn Anadolu'dan kartlmalar ok nemli bir baar idi. Ama, Byk Taarruz'un bylesine abuk ve etkin biimde sonulanmas, Kurtulu Savann bitmesi anlamna gelmiyordu. Savalarn Bitileri Tarihte bartan ok sava dnemleri yaanmtr. Bir savan ktktan sonra ne zaman bitecei bilinmez. yle savalar grlmtr ki, bunlar yllar boyu srmlerdir. Hatta bir yzyl bulan savalar gzlenmitir. Avrupa'da, Fransz tahtna geme mcadelesi nedeniyle, ngiltere ile Fransa arasnda kan ve zaman zaman baka Avrupa devletlerinin de katld "yz yl savalar" ilgin bir rnektir. 1337-1433 yllar arasnda sren, ama sona ermesi daha da uzayan bu savan taraflar iin ne byk felaketlere ve dramlara yol atn dnebiliyor musunuz? Yine ok daha kanl ve vahi, Bat ve Orta Avrupa'nn uzun bir dnem belini dorultamamas sonucunu veren otuz yl savalar nasl unutulabilir? Yeni kan Protestan mezhebinin yaylmas nedeniyle kan ve bugnk uygar denilen Avrupa lkelerini bir vahet frtnas gibi silip spren bu savalar 1618-1648 yllar arasn kapsar; tam olarak sona ermesi birka yl daha uzamtr. Savalar, hangi nedenlerle karsa ksnlar, ne kadar uzun srerse srsnler, gnn birinde sona ererler. Unutmaynz ki, savan amac "yenmektir". Hakl veya haksz olan tarafn ulamak istedii asl hedef budur. Yenme iini hangi taraf baarabilir de karsndakileri artk "savaamaz" duruma getirirse, o taraf kazanmtr. Bu noktaya gelinmesi iin, ya savaan yanlardan birinin artk bu ii yrtemeyeceini, takatinin tkendiini kar tarafa bildirmesi, ya da araya -yine kendi karlar gerei- giren baka devletlerin yardm ile sava bitirmesi gerektir. Bu sylenilenlerden karlmas gerekli sonu: sava, insanlk tarihinin en nemli olaydr. Ama yz yl da srse, bir sava sona erer. "Savan sona ermesi", taraflarn "bir daha savamama" isteklerini dile getiren "Bar Antlamalar" ile salanr. imdi, yle bar antlamalar vardr ki, yenen taraflarn ezici stnl ve yenilenlerin kln kprdatamaz bir duruma getirmesi nedeniyle onlara "zorla" kabul ettirilir. Bu gibi bar antlamalar taraflardan zelikle "yenilenleri" bir daha savamamak isteinden ne derece uzaklatrabilir? Evet, yenilen taraf belki sava balatmtr; ama sonunda kar taraf ylesine haksz istekleri kabul ettirmitir ki, yenilen, iten ie bu adaletsizlii gnn birinde sona erdirmek hncn srdrr. Birinci Dnya Savann Bitii Birinci Dnya Sava, 19. yzyln son eyreinde birleen ve ok byk bir g olarak dnyann o gne kadar kurulu dengesini deitiren Almanya'nn yol at mhim ekonomik ve siyasal alkantlardan kt. Ama savan kvlcmn ateleyenler Almanlar deildir. Balkan sorunlar zerinde Avusturya-Macaristan mparatorluu ile Rusya arlnn karlarnn atmas sonucunda kan bir olay savan kvlcmdr. Ama ksa bir sre sonra, bu iki devlet arasndaki silahl atmaya bakalar da katlm, drt yl sren

100

Birinci Dnya Sava balamtr. Bu savata Almanya'nn ban ektii Balama (ttifak) Devletleri Grubu ile ngiltere ile Fransa'nn nderlik ettii Anlama (tilaf) Devletleri Grubu arptlar. Elbette her iki grup da sava kazanmak istemitir. Ama koullar, daha arpmalar Avrupa yzeyine yaylrken Balama Grubunun yararna deildi. rnein Mustafa Kemal Bey, Sofya'da Askeri Atee iken savan kt haberini alnca, bu byk boazlamay Almanya Grubunun kazanmasnn mmkn bulunmadn sylemiti. Bunun sebebi akt: ngilizler dnya denizlerine egemendiler; bitip tkenmez doal kaynaklar vard. Yanlarndaki Fransa da olduka geni bir denizar gce sahipti. Almanlar ise Avrupa'nn ortasna skmlard. Geri grkemli bir donanma kurmulard; ama ngilizler gibi dnyann drt bir yanna hkmedemiyorlard. Avusturya-Macaristan ise greceli olarak gl ise de barnda tad eitli uluslar, jeopolitik konumunun uygunsuzluu, denizlere alma ansnn olmamas nedenleriyle Almanya'ya ok byk bir destek veremiyordu. Bu mparatorluk olsa olsa Dou ve Gneydou Avrupa'y bir lde gvenlik altnda tutabilirdi. Osmanl Devleti'nin durumunu ise zaten biliyorsunuz. Alman sanayisinin yardm olmadan bu devletin sava srdrmesi imkanszd. Osmanllarn Almanlara tek yarar, cepheleri genileterek ngiliz glerini blmesi olmu; ama bu sadece iki yl kadar srebilmitir. Savaa Almanya yannda en son katlan Bulgaristan ise Osmanl Devleti ile gl balaklar arasndaki yolu ak tutabilmesi asndan nemliydi. Almanya ve yandalar asndan bylesine uygunsuz koullar altnda drt yl sren Birinci Dnya Sava, hele Amerika Birleik Devletleri'nin de Anlama Grubu yanna katlmasyla kesin sonucunu belli etmiti. 1918 ylnn bitmesine doru her savan geirdii sre bu amansz arpmalar iin de sona erdi: Yenilen taraflar bar istediler. Atekes ve ardndan gelen barlar. Bildiiniz gibi en son bar Osmanl Devleti ile 10 Austos 1920'de imzaland. Dier yeniklerle imzalanan ve ar koullar ieren bar antlamalar, son derece baarl bir ilerlik iinde olmasa bile, uygulanmt. Ama Osmanllarla imzalanan Sevr bar uygulanamad. Zira savalarn baz toplumsal yasalar, Trkler iin ileyememiti. Bu bahsin banda belirttiimiz gibi, her sava biter. Bitme, bir tarafn yenilgiyi kabullenmesi veya iki tarafn da arpmalara son vermek istemeleriyle olur. Her iki durumda ilknce, niteliini daha nce rendiiniz bir atekes anlamas imzalanr. O sre iinde arpmalar durur ve bar grmeleri balar. Grmeler, eer bir taraf tam anlamyla yenilmise genellikle tek yanl bir antlama ile biter. Bu antlama elbette yenenlerin karna pek ok hkm ierir.Yenilenler bu hkmleri uygulamay ykmlenmilerdir. Artk, kendilerine ne kadar zor gelirse gelsin bu ii yapacaklardr. Aksi takdirde, yenenler daha ar sonular getirebilecek yeni eylemlere giriebilirler. Eer sava her iki yann eit durumda kalmas sonucu, kalkl istekle sona ererse, bu takdirde imzalanacak bar antlamalar daha lml olur. Ama, birinci durum tarihte ok daha fazla gze arpmtr. Trkler Birinci Dnya Savan yitirdiklerini anlaynca, Anlama Devletlerinden bar istediler. Bildiiniz gibi bu istei yerine getirmenin ilk aamas bir atekes anlamas ile balyordu. Osmanl Hkmeti 30 Ekim 1918'de Mondros Atekes Anlamasn imzalad. Bu anlamann gereklerini yerine getirmeye alrken, bir yandan da bar grmelerine hazrlanmak istiyordu. Ama, bildiiniz nedenlerle, atekesi tam anlamyla uygulamak imkan olmad. Zira Anlama Devletlerinin istei normal bir sava bitii deil, bir ulusu hemen hemen yaayamaz bir duruma getirmekti. Bunun zerine direnlemeler balad. Ankara'da TBMM ald ve Osmanl Devleti'nin yannda yeni bir baka Trk Devleti kuruldu. 10 Austos 1920'de Anlama Devletleri Osmanl Hkmeti ile Sevr Barn imzaladlar. Ama bu bar, Birinci Dnya Savan bitiren ve yine ar koullar ieren dier antlamalarn tersine uygulanamad. Evet, rnein Almanlarn imzad Versailles (Versay) Bar da gururlu ve byk Alman ulusu iin olduka aalayc hkmler ieriyordu. Ama bu antlama uyguland. Uygulannca da Almanya ok byk bunalmlarn iine srklendi. Trkler ise sava srdrdler. Baka bir deyile, 1918 ylnda Birinci Dnya Sava, Osmanl Devleti asndan bitmi; ama "Trkler" asndan sona ermemiti. TBMM Hkmeti, Birinci Dnya Sava'ndaki taraflarla yine arpma iindeydi. Osmanl Devleti, anakkale dnda, Birinci Dnya Savanda Franszlarla arpmamt. TBMM Hkmeti ise Gneydou Anadolu'da Franszlarla arpyordu. 20 Ekim 1921'de Ankara Antlamas imzalanncaya kadar Franszlarla sava srmtr. TBMM Ordular geri, ngilizlerle atma iine girmediler. Halbuki Birinci Dnya Sava srasnda, hele Rusya savatan ekildikten sonra en fazla ngilizlerle arplmt. TBMM Hkmeti ise bir yandan Anlama Devletlerinin kkrtt Ermenilerle savam, te yandan da Bat Cephesinde, yine Birinci Dnya Savana Anlama Devletleri yannda katlan Yunanistan ile ar bir boumaya girmitir. ngilizler ise Yunanllar kkrtan ve

101

dier Anlama Devletleri ile birlikte Boazlar ve stanbul'u igal altnda bulunduran devlet olarak yine savan iindeydiler. Byk Zaferden Sonra Devletleraras Hukuk Asndan Durum TBMM Hkmeti, Yunanllarla yrtt sava 1922 yl Eyll ay ortalarnda kazand. Ama bu sadece askeri bir baar idi. Bize kalrsa, TBMM asndan Birinci Dnya Sava bitmemiti. Bylece, sava yasalar bu noktada ilememiti. Barn yapld Osmanl Devleti onu uygulayamamt. Buna karlk yeni kurulan bir baka Trk Devleti, Birinci Dnya Savan yrtmt. Demek ki gerekten zgn bir tarihsel durum var ortada. Dnnz: Anlama Devletlerinin bar yapt Osmanl Devleti kat zerinde yayor. Dier yandan, bu devletin karsnda kurulan bir baka devlet sava yrtyor ve kazanyor. Tamamen hukuksal bir tartma yapyoruz imdi: Anlama Devletleri Birinci Dnya Savan kazanp btn yendikleri devletlere yeni statler veren bar antlamalar imzalamlardr. Bu antlamalar byk yanllarla doludur ve yeni bir dnya savann tohumlarn iinde gizlemektedir. Bunu bir yana brakp salt hukuksal duruma dnelim: Osmanl Devleti ile de bir bar antlamas imzalanmtr. "mza" antlamann kabul demektir. Ama bu kabul ii uygulanamam ve Anlama Devletlerinin hi tanmadklar yeni bir siyasal varlk, TBMM belirmi, sava srdrm ve sonunda bir Anlama Devleti ile (Fransa) sava bitirmitir. Dierleri ile arpmakta , bunlar kazanmaktadr. Sonunda Yunanistan tam anlamyla yenilmi ve 1918 ylnda "ezik" olan ve yurtlarn bir paralanma iinde bulan Trkler imdi "yenmi" duruma gelmilerdir. Bir Anlama Devleti olan Yunanistan ile TBMM Hkmeti yalnz bana bar yapabilir mi? Osmanl Hkmetinin bu yeni ve pek ei grlmemi aamada rol ne olacaktr? Birinci Dnya Sava bitti de yeni bir baka sava m balayp sona erdi? Yoksa Birinci Dnya Sava imdi mi sona erecek? Grdnz gibi, olduka uzun bu "Giri" blm, sizlere Trk Kurtulu Savann ne kadar kendine zg bir yaps olduunu da gsterecektir. in gerei, bu son durum karsnda Anlama Devletleri hkmetleri arasnda ok doal olarak bir anlamazlk vardr. imdi ulusal devletimiz bu karklktan mmkn olduu lde yararlanmaldr. te 1922 yl Eyll ay ortalarndan itibaren diplomasi alanndaki bu sorunlar zme ve deyim yerinde ise siyaseti tam bir satran oyunu haline getirme aamasna girilmitir. MUDANYA ATEKES ANLAMASI Atekes Anlamas Hazrlklar Bir nceki nitemizde grdnz gibi, Byk Taarruzun balayp gelimesinden sonra 18 Eyll gnne kadar sren izleme hareketleriyle Anadolu'daki Yunan askeri varl yok edilmi, TBMM Ordular onurlu, grkemli, tarihe geen byk bir zafer kazanmlard. imdi sra stanbul'un, Boazlarn ve Dou Trakya'nn kurtulmasna gelmiti. Bildiiniz gibi, Mondros Atekes Anlamasndan sonra Boazlar, Anlama Devletleri glerince igal edilmilerdi. Atekes hkmlerine tamamen aykr olarak da stanbul'a, 16 Mart 1920'de resmen el konulmutu. 1920 yl yaz aylarnda da Dou Trakya hzl bir biimde Yunanllarn egemenlii altna girmiti. Byk Taarruz'un tam bir baar ile sonulanmas zerine Trk Ordusu imdi bu yurt paralarn da kurtarmak istiyordu. Bat cephesi Komutan birliklerine Dou Trakya'ya gemek iin en elverili yer olan anakkale'ye doru ilerlenmesi buyruunu verdi. Ama bu hareket ile hem anakkale Boazn, hem de Dou Trakya'y kurtarmakt. Trk Ordusu anakkale'ye yaklarken, Yunanllar Anadolu macerasna srklemede en byk rol oynayanlardan biri olan ngiliz Babakan Llyod George bu hareketin sava nedeni saylacan bildirdi. Boazlarda nemli ngiliz birlikleri vard. imdi, Trklerin bu ilerlemesi, her iki devleti askeri alanda dorudan doruya kar karya getirecekti. ngiliz Babakan bylece Trklere gzda vermek istiyordu. Bu tehdit ile stanbul ile Boazlar kaptrmaya niyeti olmadn gstermeye ve Dou Trakya'nn Yunanllarn elinde kalmasn salamaya alyordu. Bu ak sava kkrtclndan sonra ngiliz Hkmeti; Dominyonlarna, Fransa'ya, talya'ya ve Romanya'ya bavurarak askeri destek ve yardm istedi. Dominyonlar bu istei reddettiler. Fransa ile talya ise Trklere kar ne savunucu ne de saldrc bir tutum iine gireceklerini bildirdiler; bunun ardndan anakkale'deki askerlerini de geri ektiler. imdi orada sadece ngiliz birlikleri kalmt. Anadolu'daki arpmalar dnda, Birinci Dnya Sava 1918 yl sonunda bitmiti. Bildiiniz gibi, bu savata yenen devleter de nemli skntlar ekmiler, ar yitikler vermiler, bunalmlara dmlerdi.

102

Yaralarn sarmaya alrlarken Anadolu'da hi beklemedikleri byk bir direni balamt. Trklerin z yurtlarn ele geirmenin olanaksz olduunu anlayan Franszlarla talyanlar, gerei grp bu mcadelenin iinden ekilmilerdi. Sakarya zaferinden sonra kamuoyunun etkisi ile ngiliz siyasal evrelerinde de Yunanllardan bir uzaklama grld. Trklerin karsnda iyice yalnzla den Yunanllar Anadolu'dan kovulunca, ngiliz hkmeti telalanp yeniden ie kart. Onlar iin Boazlar ve stanbul ok deerli idi. Buralar kaptrmamak yolunda, o gne kadar Ulusal Kurtulu Savamzda hep "perde arkasnda" kalan ngilizler, imdi ie dorudan doruya karmak zorunda kalmlard. Ama bu yolla, bitmek zere olan Anadolu savann tekrar alevlenmesi ngiltere'nin dostlarnn iine gelmezdi. Ne Fransz ne talyan kamuoylar sava istiyordu. Bu yeni sava sonusuz kalmaya da mahkumdu. Dier yandan ngiliz halknda Anadolu hareketine kar duyulan olumlu ilgi de giderek artyordu. Trkiye'den binlerce kilometre uzakta, neredeyse dnyann br ucunda bulunan Dominyonlar da Anadolu'daki ngiliz karlar ilgilendirmiyordu. Artk ngiliz Hkmeti tam anlamyla aresizlik iine dmt. 20 Eyllden itibaren ngilizler, Franszlar ve talyanlarla, Anadolu'daki askeri hareketin bitirilmesi yolunda grmeler yaplmasna raz oldular. Elbette ok gzel dlerdi bunlar. Byk bir asker olan Bakomutan'n bu olaslk zerinde durmam olmas dnlemez. Ama her bakmdan dahi bir asker olan Gazi, binbir glk ve akl almaz zverilerle kazanlm zaferi tehlikeye atamazd. anakkale'de ngiliz birlikleriyle savaa tutuulunca, gl ngiliz donanmas ie karacakt. Dou Trakya'ya geildiini varsayalm: Orada din ve savunmaya hazr nemli Yunan birlikleri bulunuyordu. Bylece yeni bir Trk-Yunan arpmas balayacakt. imdi dncemizi srdrelim ve diyelim ki btn bu zorluklar atk, Dou ve Bat Trakya'y aldk, ilerlememizi srdrdk. Bu durumda bize destek olan devletler de tutumlarn deitirmezler miydi? z yurtlarn koruma hakkn bile bin zorlukla kabul ettirmi olan Trkler imdi yine "saldrgan" ilan edilecekti. Balkanlarda da yeni dmanlar treyebilirdi. Kurtulu Sava ulusun zverisi sonuna kadar zorlanarak kazanlmt. Acaba bu yeni savalar dizisini ulus kaldrabilir miydi? Askeri adan yeterince gl m idik? Hayr. Ulus da artk sava istemiyordu. zmir kurtulunca ordumuzda terhisler balamt. Askerimiz hakl olarak evine dnmek istiyordu. Kald ki orduyu barndrmak, beslemek ve donatmak olanakszd, bunu Genelkurmay Harp Tarihi belgeleri gstermektedir. Bakomutan ve yakn arkadalar usta askerler btn bu olaslklar dnmlerdir. Yeniden Yunanl kan akmas, Trk kannn da tekrar dklmesi gerekti. Artk btn sorunlar siyasal ortam iinde zlmeliydi. Ustaca izlenen bir siyasetle ngilizler yapayalnz braklmlard. Bu elverili durumdan yararlanmak gerekti. Gerekten ngilizler, zel ikle Fransa'nn basks ile Dou Trakya'nn boaltlmasn kabul ettiler. Bu gelimeler srasnda Trk birlikleri anakkale'de ngilizlerin nne kadar gelmilerdi. Kritik bir durum yaratlmt. Ama Trk birlikleri silah kullanma niyetlerinin bulunmadn da gstermilerdi. Bu durumda askeri hareket 28 Eyllde durduruldu. Anlama evresi alyordu. 3 Ekim gn Mudanya'da atekes grmeleri balad. Mudanya Atekes Anlamas Atekes grmelerinde TBMM adna Bat Cephesi Komutan smet Paa (nn) grevlendirilmiti. Atekes askeri nitelikte bir szleme olduu iin, Anlama Devletlerinden ngiliz, Fransz ve talyan generalleri de temsilci olarak hazr bulunmulard. Bat Cephesinde kendileriyle asl savan yapld Yunanistan da bir temsilci gndermiti. Ama bu kii, Mudanya'ya kmam, yaknda bir gemiden yazl olarak arada bir dncelerini iletmitir. Atekes grmelerinde arlk noktas stanbul, Boazlar ve Dou Trakya'nn Trklere teslimi sorunlarnda yatyordu. lke olarak bu yurt topraklarnn Trk olduu kabul edilmiti. lknce Dou Trakya zerinde duruldu. Uzun tartmalardan sonra u noktalarda anlald: Trk ve Yunan ordular arasnda arpmalar durduruldu ve atekes saland. Dou Trakya'y Yunanllar atekesin imzalanmas tarihinden sonra onbe gn iinde boaltacaklard. Yunanllarn Dou Trakya'da ekildikleri yerler ilknce Anlama Devletlerinin temsilcilerine, sonra da Trk memurlarna braklacakt. Bylece Trkler ile Yunanllar bu boaltma ii srasnda kar karya gelmeyeceklerdi. Bu teslim ii en ge otuz gn iinde bitirilecekti. Teslimi tamamlannca Anlama Devletlerinin temsilcileri Dou Trakya'dan uzaklaacaklard. Sadece Meri'in batsnda gvenlii salamak iin bir miktar Anlama Devletleri askeri bulundurulacakt. Barn salanmasna kadar TBMM Hkmeti 8000 jandarma erini Dou Trakya'da tutabilecekti. stanbul ile Boazlar zerinde yle bir uzlamaya varld: Bar imzalanncaya kadar buralarda, Yunanllar dnda Anlama Devletleri birlikleri kalacaklard. Mudanya Atekes Anlamas 11 Ekim 1922'de imzaland ve 15 Ekimde yrrle girdi. Uygulanmaya hemen baland. Dou Trakya'nn teslim

103

alnmas iiyle Bakomutan, yakn alma arkadalarndan Refet Paay (Bele) grevlendirdi. Refet Paa bu ileri dzenlemek iin stanbul'a gnderildi. Bylece TBMM'nin siyasal varl Osmanl Bakentinde kendini gsteriyordu. Refet Paa 19 Ekimde stanbullularn ok candan, cokulu gsterileri ile karlanarak kente geldi; bar salanncaya kadar da orada TBMM Hkmeti'nin temsilcisi olarak kald. Mudanya Atekes Anlamas'nn Deerlendirilmesi Mudanya Atekes Anlamasndan hemen hemen drt yl nce ok deiik nitelikli bir baka atekes anlamas imzalamak zorunda kalmtk. Bu ilk anlamay anmsayp, ieriini ikincisi ile karlatrabilir misiniz? 30 Ekim 1918 tarihli Mondros Atekes Anlamasndan sonra drt yldan sadece hafta kadar eksik bir zaman geti ve Trkler bir baka Atekes Anlamas imzaladlar. Mudanya Atekesi, ilkinin her bakmdan tamamen tersi saylabilir. Bu kez Trkler yenmi olarak masaya oturmulard. Mondros'ta ngrlen paralanma, yeni anlamada hibir biimde yer almad gibi, yurdun tamamen kurtulduu Anlama Devletlerince kabul ediliyordu. Mondros'ta, Osmanl Devleti'nin egemenlik haklarna tam bir kstlanma getirilmiti. Mudanya'da ise TBMM Hkmeti hibir egemenlik kstlanmas iine girmemiti. Anlama Devletleri, Mudanya'da, TBMM Hkmeti Temsilcisi smet Paa ile eit koullar altnda konuup bir szleme imzalaynca, yeni Trk Devleti, kendiliinden tannm oluyordu. Zaten daha nce Franszlarn tand TBMM Hkmetini imdi ngilizler ve onlarn maas Yunanllar da tanmaktadrlar. Bu anlama imzalandktan birka gn sonra (19 Ekim) Yunanllar Anadolu macerasna srklemekte en byk desteki olan ve her iki ulusu birbirine dren ngiliz babakan grevinden ayrld. Bir zamanlarn bu ok nl siyaset adamnn yldz bylece snp gitti. Fakat ok nemli bir noktay gzden uzak tutmamak gerektir: Mudanya Atekes Anlamas, bu olumlu deerlendirmeye ramen, nihayet geici bir szlemedir. Bu anlamann ngrd dzen, barn kurulmasna kadar geerlidir. Bar salanamazsa, sava durumu yeniden balayacaktr. Ayrca, Yurdumuzun can damar Boazlar ile en nemli kentimiz, yani stanbul, henz anlama devletlerinin denetimi altndadr. Yine, Dou Trakya'daki varlmz son derece zayftr. Boazlar ve stanbul zerinde yeniden egemen olabilmek, Dou Trakya'daki durumumuzu glendirmek iin mutlaka bir bar antlamasnn imzalanmas gerektir. yle ise Mudanya Atekes Anlamas ok nemli bir baardr; ama bar salanamazsa hibir deeri kalmayacaktr. Bu nedenle imdi sra kesin barn kurulmasna gelmitir. Artk almalar bu konu zerinde younlaacaktr. SALTANATIN KALDIRILMASI Genel Olarak Bildiiniz gibi, egemenlik denilen devlet gc bir aileden gelen kiilere ait olursa, bu takdirde "monarik" sistemden sz ederiz. Egemenlik ulustan karsa bu takdirde, devlet gcnn gerek sahibine ait olduunu belirtiriz. nmzdeki yl, bu konularda daha geni aklamalarda bulunacaz. Ama imdi ksaca u nokta zerinde tekrar durmak gereklidir. Kurtulu Savan TBMM yrtt. Bu Meclis,egemenliin ulustan kaynakland gerei zerinde kuruluydu. Milletvekilleri sadece, egemenliin gerek sahibi olan ulusun belli bir sre iin setii temsilcilerdi. Ne var ki, bu temsilciler, "gler birlii" esas iinde, ulus adna btn egemenlik haklarn kullanyorlard. Kurtulu Savann byk bir askeri ve siyasal hareket biiminde rgtlenmesi de bu yolla mmkn olmutur. Ama, TBMM, bir yandan da "Padiah ve Halifeyi" kurtarmak grevini yklenmiti. imdi zafer kazanlnca, nemli bir sorun ortaya kt: Anlama Devletleri, Birinci Dnya Savan Osmanl mparatorluu ile yaptklar bir bar antlamas yoluyla sona erdirmek istemilerdi. Ama bu antlama bir trl yrrle giremedi. imdi, zafer kazanm, ulus egemenliine dayanan bir yeni devlet ile onun yannda varl henz inkar edilemeyen khnemi ve artk yok olmu saylabilecek bir baka devlet vard. Her iki devlet ile birlikte mi bar antlamas grmeleri yaplacakt? Gerekten ok nemli bir kmaz iindeydi Trk Ulusu. Saltanatn Kaldrlmasna Neden Olan Gelimeler Mudanya Atekesi TBMM Hkmeti ve Anlama Devletleri arasnda imzalanmt. nk, "sava" TBMM tarafndan yrtlmt. Eer TBMM Ordular iinde "Osmanl Hkmeti" adna altn ileri sren bir asker bile bulunsayd, Mudanya Atekes Anlamasna iki devletin de arlmas gerekliydi. Ama Trk

104

Ordusu artk, btn yeleri ile "TBMM"nin Ordusu idi. Bu gerei bilen Anlama Devletleri, salt askeri bir nitelik tayan bu Atekesi sadece TBMM Hkmeti temsilcisi ile imzalamtr. Ama imdi sra bar antlamasna gelmiti. Mudanya Atekes Anlamas imzalanp uygulamaya konulduktan sonra, stanbul'daki varl her bakmdan tartmal Osmanl Hkmeti'nde baz garip davranlar grlmeye baland. Sardazam Tevfik Paa 17 Ekim gn Bakomutan'a bir yaz gndermiti. zetle yle deniliyordu bu yazda: "..kazanlan zafer ile artk stanbul-Ankara ikilii kalkm, ulusal birlik salanlmtr. Anlama Devletleri ile yaplacak bar grmelerine her iki hkmet de arlacaktr... Bu durumda ulusumuzun esenlii ile sorunlarmz aramzda grp davalar konferansta birlikte savunmamz gerekecektir. Bu konuda anlamak zere birlikte almalara balayalm..." Byk zafer her bakmdan TBMM'nin, onun Hkmeti'nin ve Bakomutan'nn stn ve anlatlmas ok zor abalar ile kazanlmt. stanbul'daki szde hkmetin bu baarda hibir katks yoktu. Ama imdi byk bir vurdum duymazlkla bu byk baarda pay sahibi olunmak isteniyordu. Bu davran her eyden nce manta tersti. TBMM Bakan ve Bakomutan Gazi Mustafa Kemal Paa bu davrana gerekli cevab verdi. yle diyordu:". Anayasa ile biimi ve nitelii belli olan Trkiye Devleti kuruluundan beri yalnz TBMM Hkmeti tarafndan ynetilmektedir. Yasal olmad, hukuk d bulunduu TBMM tarafndan pek ok kez belirtilen stanbul'daki kurulun bar konferansna katlmaya hakk yoktur". Gazi Mustafa Kemal Paa, Tevfik Paaya verdii yantta "stanbul Hkmeti" yerine "stanbul'daki Kurul"dan sz etmektedir. Bu dahi Sadrazam Tevfik Paann anlamas gerekli ar ve hakl bir ifadedir. Tevfik Paa bu szlere daha karlk vermeden, Anlama Devletleri 27 Ekim 1922'de "Doudaki savaa son vermek iin" svire'nin Lozan (Lausanne) kentinde bir bar konferans dzenlediklerini bildirdiler ve bu ary hem TBMM Hkmetine hem de Osmanl Hkmeti'ne gnderdiler. Bu ar zerine, Gazi Mustafa Kemal Paa'nn yukarda belirttiimiz yantndan ders almam gibi grnen Tevfik Paa bu kez TBMM Bakanlna bir yaz gnderdi. Bu yazda Tevfik Paa altyz yldan fazla yaayan Osmanl Devleti'nin bar konferansna katlmasnn ok doal bulunduunu, Hkmeti'nin Sevr Antlamasn onaylamamakla zafere katks olduunu ve konferansta ibirlii yaplmas yolundaki isteini tekrarlyordu. TBMM Hkmeti, Tevfik Paann bu yazsn ciddiye almad. Ama Anlama Devletlerine gnderdii bir nota ile Konferansta stanbul'daki Hkmet de temsil edilirse kendisinin katlmayacan bildirdi. Kar taraf da sonunda bar konferansna sadece TBMM Hkmeti'nin katlmasn kabullendi. TBMM Hkmeti diplomatik adan yine nemli bir zafer kazanmt. Ama stanbul'da daha pek ok kiinin devletin ba olarak grd padiah ve onun szm ona hkmeti varln koruduu srece baz nemli iler yolunda gitmezdi. Zira, bar grmelerine stanbul Hkmeti'nin dardan mdahale etmesi ve kamuoyunu bulandrmas ok gl bir olaslkt. Bu yolla baz TBMM yeleri de olumsuz olarak etkilenebilirdi. En nemlisi, bu yolla Anlama Devletleri stanbul Hkmeti'ni bir eit "ara bulucu" gibi kullanp, aslnda dilediklerini Trk kamuoyuna benimsetebilirlerdi. Bar Antlamas imzalansa bile Saltanatn varl ile egemenliin ulusa ait olmas ilkesi bir arada yaayamayacakt. imdi frsat kmt. Sorun kknden zlmeliydi. Saltanatn Kaldrlmas Btn bu gelimeler Saltanatn kaldrlmasn gerekli klyordu. Sonuta Bakomutan ve pek ok milletvekilinin ortak bir nergesi 30 Ekim gn TBMMnde grlmeye baland. nergede Saltanatn kaldrld belirtiliyordu. Saltanatla birlemi saylan "Halifelik" ise ondan ayrlacakt. Ateli grmeler srasnda u dnceler Meclis Genel Kurulu'na hakimdi: Saltanat Halifelikten ayrlsn ve kaldrlsn. Halifeyi ise biz seelim; Saltanat ile Halifelik biribirinden ayrlamaz. Bu nedenle eer Saltanat kaldrlrsa, Halifelik de kalkm olur ki, byle bir durum dnlemez. Grlen uydu: Bata Rauf Bey ve Refet Paa gibi Gazi Mustafa Kemal Paann yakn arkadalarnn bulunduu bir grup, Halifeliin Saltanattan ayrlamayacan, padiahsz bir Trk ulusunun ise dnlemeyeceini ileri sryorlard. lk grubun iinde bulunanlar ise byle bir ayrmn mmkn bulunduunu belirtiyorlard. Gerekten, Mustafa Kemal Paann sk sk syledii gibi, Byk Seluklu mparatoru Turul Beye 1055 ylnda Abbasi Halifesi saltanat hakkn

105

devretmi, kendisi ise halife olarak kalmt. Pek ok slam devletinde, 1258 tarihinde Abbasi Halifelii sona erdikten sonra, hkmdarlar yanlarnda gstermelik bir halife tutmulard. Ama bu tarihsel gerekler Meclis'in bir kanadn tatmin etmiyordu. Onlar Saltanat olmayan bir Halifenin ok gsz bir durumda kalacann bilinci iindeydiler. Bu yolla ulusa esenlik ve devrim yolu alabilirdi. Bu da, ilerisini gremeyen pek ok siyaseti iin dehet verici bir olayd. Bu nedenle 30 Ekimde balayan grmeler "Saltanatla Halifeliin birbirinden ayrlamayaca" konusundaki grn giderek ounluk kazanmas ynnde geliiyordu. Bunun zerine Bakomutan, bu tartmalarn odak noktas olan komisyonda bir konuma yaparak Saltanat ile Halifeliin biribirinden ayrlmalarnn mmkn olduunu belirtti. Osmanoullarnn Trk Ulusunun egemenlik hakkna alt yz yl sahip kmalarndan sonra, artk ulusun bu hakk eline almas ve kendisi zerinde bir padiaha gerek kalmadn olduka sert biimde dile getirdi. Ardndan da yine bilimsel ve tarihsel aklamalarda bulunarak, yeleri geree inandrd. Bunun zerine Saltanat ve Halifelii biribirinden ayran nerge kabul edildi. Genel Kurul 1 Kasm1922 tarihli toplantsnda "Saltanat" kaldrd. Halifelik ise yine Osmanl Ailesine ait bir hak olarak kalyordu. Ama Halifeliin asl anlam olan devlet bakanl zaten TBMM'nin kiiliinde bulunduu iin, Meclis bu aile iinden dilediini Halife olarak seebilirdi. Bylece kiisel Saltanat tarihe kart. TBMM'nin 308 numaral bu karar Trk Devrim Tarihinin en nemli belgelerinden biridir. Alt yz yllk bir devletin sona ermesi ve yerine kesinlikle yeni esaslara dayanan bambaka nitelikli bir devletin gemesi ok anlaml bir olaydr. Yeni Trk Devleti'ni tartmasz bir duruma getiren bu karar bugnk dille, ksaltmadan veriyoruz. Bylece kitabmzda bir istisna yaplmakta, ok nemli bir metin aynen verilmektedir. Bu belge Trk Devrimi'nin kavranlmas iin yaamsal bir nem tamaktadr: "Birka yzyldr Saray ve Babali'nin bilgisizlik ve sefahati yznden Devlet byk felaketler iinde mthi bir surette alkalandktan sonra nihayet tarihe gemi bulunduu bir anda, Osmanl Devleti'nin kurucusu ve gerek sahibi olan Trk Ulusu, Anadolu'da hem d dmanlara kar ayaa kalkm, hem de o dmanlarla birleip, Ulus karsnda harekete gemi olan Saray ve Babali ile mcadeleye atlarak, TBMM ve onun hkmeti ve ordularn oluturarak d dmanlar, Saray ve Babali ile eylemsel olarak ve silahl ve bilinen iddetli zorluklar ve hazin yokluklar iinde savamaya girimi, bugnk kurtulu gnne ulamtr. Trk Ulusu, Saray ve Babali'nin hyanetini grd zaman, Anayasa'y kararak onun birinci maddesi ile egemenlii Padiahtan alp dorudan doruya Ulusa ve ikinci maddesi ile ile yrtme ve yasama glerini onun kudretli eline vermitir. Yedinci madde ile de sava ilan, bar szlemesi gibi btn egemenlik haklarnn ulusun benliinde toplamtr. Bu duruma gre, o zamanlardan beri eski Osmanl mparatorlou tarihe karp yerine yeni ve ulusal bir Trkiye Devleti, yine o zamandan beri Padiahlk kalkm olup, yerine TBMM gemitir. Yani bugn stanbul'da bulunan kurul, varln usullere uygun koruyacak hibir yasal ve yabanc olmayan gce ve ulusal yardma sahip olmayp, ortadan kalkm bir glge durumundadr. Ulus, kiisel egemenlik ve Saray halk ve evrenin sefahati zerine kurulu bir Saltanat yerine, asl halk ktlesinin ve kylnn haklarn koruma ve mutluluunu salamay ykmlenen bir halk hkmeti kurmu ve koymutur. Durum byle iken stanbul'da dmanlarla ibirlii yapm olanlarn, imdi Halifelik ve Saltanat haklarndan ve hanedan haklarndan sz etmelerini grmekle hayrete boulmu oluyoruz. Tevfik Paann telgraf kadar garip ve tuhaf ve gereklere aykr bir belge tarihte ender grlmtr. Bu durumda TBMM aadaki hususlar yaynlayp ilana karar vermitir: Anayasa ile Trkiye halk egemenlik ve hkmetme haklarn gerek temsilcisi olan TBMM'nin manevi kiiliinde braklmas ve blnmesi ve verilmesi mmkn olmamak zere temsile ve dorudan kullanmaya ve ulus iradesine dayanmayan hibir g ve kurulu tanmamaya karar verdii iin, Misak-i Milli snrlar iinde TBMM Hkmeti'nden baka hkmet biimi tanmaz. Buna gre Trkiye halk kiisel egemenlie dayal olan stanbul'daki hkmet biimini 16 mart 1920'den itibaren ve sonsuzlua kadar tarihe karm saymtr. Halifelikyksek Osmanl Ailesine ait olup, Halifelie TBMM tarafndan bu Ailenin (iinden) bilimce ve ahlaka en stn durumda olan seilir. Trkiye Devleti, Halifelik Makamnn dayanadr..." Bu nemli karar bize, TBMM'nin ulustan ald gcne ne kadar bilinli bir biimde sahip ktn gstermektedir. Unutulmamaldr ki, bu Meclis ilk alma aylarnda amacnn "Saltanat kurtarmak" olduunu nl "Nisab-i

106

Mzakere Kanunu" (5.9.1920, No: 18) ile her yana ilan etmitir. Aradan geen zaman iinde, baz kar kmalara ramen, TBMM tek stn makam olduunu anlam ve Osmanl Saltanatn kaldrmtr. Bylece zaferin verdii baar duygusu ile stanbul Hkmeti'nin akl almaz son tutumu nder'e hep tasarlad devrim admlarndan birini daha atmak frsatn vermi ve TBMM, Osmanl Devleti'nin varln kesinlikle sona erdirmitir. Artk Osmanl Ailesine yalnz Halifelik hakk kalmt.Ama bu hakk kimin nasl kullanacan saptama yetkisi de TBMM'ye aitti. leride Halifelik sorunu da zlecektir. TBMM'nin Saltanat kaldrma karar stanbul'daki eski hkmet tarafndan derhal tannd ve kendi apndaki devlet ilerinin grlmesine son verildi. Devir ve teslim ileri derhal balad. Bu tutum Saltanatn kaldrlmasnn beklendiini de gsterir. 1 Kasm 1922 tarihinde Osmanl Saltanat kaldrlnca, Vahdettin'in zerinde sadece Halifelik san kald. Dikkate deen nokta TBMM'nin Saltanat kaldrrken, Halifelik hakkn Vahdettin'den almam olmasdr. Bu da byk bir iyi niyet ifadesi saylabilir. Ama, akl almaz siyaseti ile tarihe geen bu son Osmanl padiah, 17 Kasm gn stanbul'da bulunan ngiliz askeri makamlarna snd. Ayn gn yine bir ngiliz sava gemisi ile yurdunu terketti. Yani Osmanl Devleti'nin Birinci Dnya Savandaki en byk dmanna kat. Osmanl tarihinde hibir padiahn dmana snmak gibi bir tutum iine girdii grlmemitir. Vahdettin, byk bir Trk Ailesinin onurunu da ar biimde yaralamtr. TBMM ertesi gn Osmanl veliahd Abdlmecit Efendiyi halife seti. Artk Lozan'a gitmek iin hibir engel kalmamt. TBMM Hkmeti, var gcyle bar konferansna hazrlanmaya koyuldu. LOZAN BARI ANTLAMASI Bar Konferansna Hazrlanma TBMM Hkmeti daha Saltanat kaldrlmadan nce, bar konferansna hazrlanmaya balamt. Hazrlklar srasnda nemli nokta zerinde durmak gerekiyordu: Konferansn yeri; Trkiye'yi temsil edecek kiinin saptanmas; konferansta grlecek konularn belirlenmesi. Anlama devletleri yaptklar arda, konferans yeri olarak Lozan' nermilerdi. Buna karlk TBMM Hkmeti zmir'i uygun gryordu. TBMM Hkmet, Lozan ile Trkiye arasndaki haberlemenin ok zor olacan ileri srmt. O zamanlarn iletiim koullar dnlrse, bu doru bir gereke idi. Bizim amzdan bir baka zellik ise sk sk zmir'e giden Bakomutan'n konferans hakknda saati saatine doru bilgi alabilmesi ve gereken yantlar vermekte gecikmeden yardmc olabilmesi idi. Ama kar taraf bu nerilerimizi kabul etmedi. nk Lozan, tarafsz bir devlet olan svire'de bulunuyordu. Bylece konferans savaa katlm hibir devletin lkesi zerinde toplanmam olacakt ki bu da uluslararas geleneklere uygundu. Bu nedenle TBMM Hkmeti Lozan' konferans yeri olarak kabul etti. Konferansta Trkiye'yi kim temsil edecekti? Bu ok nemli bir sorundu. TBMM Hkmetinin kadrolarnda gn grm, deneyli diplomatlar yoktu. stanbul'da yaayan eski Osmanl diplomatlarndan yararlanmak da yeni Devletimizin felsefesi asndan dnlemezdi. Bu durumda o sralarda Bakanlar Kurulu Bakan olan Rauf Bey Lozan'a gitmek istedi. Mondros Atekes Anlamasn Osmanl Devleti adna Rauf Bey imzalamt. Bu anlama, bidiiniz gibi Osmanl Devleti'nin teslim belgesiydi. Pek ok aksaklk bu atekes nedeniyle belirdi. Eer Mondros Atekesi adaletli bir dzenleme getirseydi, belki Kurtulu Savan yapmak da gereksiz olurdu. Bu mthi teslim belgesini imzalarken, gerek bir yiit ve yurtsever kii olan Rauf Beyin ngilizler tarafndan nasl aldatldn da biliyorsunuz. Rauf Bey imdi Lozan'a giderek, drt yl nce yapt yanl dzeltmek ve tarihe byle bir zellikle gemek istiyordu. Kiisel adan haksz saylmazd. Ama Lozan, byle kiisel kazanmlar iin bir alan olamazd. yi direnen ve pazarlk edebilen bir kiiye ihtiya vard. Bu nedenle Mudanya Atekes grmelerinde olumlu bir sonu alan Bat Cephesi Komutan smet Paay bu g greve getirmeyi Bakomutan uygun buldu. smet Paa 26 Ekimde TBMM tarafndan Dileri Bakanl'na seildi. O artk Lozan Konferansnda batemsilcimizdir. smet Paann yanna, yine temsilci olarak Rza Nur ve Hasan (Saka) beyler verildi. Bu temsilci, o zamann koullar iinde en yetenekli ve gen aydnlardan bir kurul oluturdular ve Lozan'a gitme hazrl iine girdiler. En nemli konu, konferansta grlecek sorunlar zerinde Trk tarafnn taktiini belirlemekti. Bu i iin ise ok uzun ve ince hazrlklarn yaplmas gerekliydi. nk Lozan'da sadece birka yllk Trk-Yunan savann hesab grlmeyecek, dnyay en aa yz yl uratran "Dou Sorunu" (ark Meselesi) zlecekti. Fakat bylesine bir geni konuyu btn ayrntlaryla kapsayacak bir hazrlk iin zaman yoktu. Bu nedenle Trk Temsilciler Kuruluna, ksa fakat kesin bir ynerge verildi. Bu ynergede zelikle iki konuda kesinlikle dn verilmemesi istenmitir. Ynerge maddeleri iinden bunlar ylece aktarabiliriz:

107

"1. Dou Snr: Ermeni yurdu sz konusu olamaz; olursa grmelerin kesilmesini gerektirir. . . 8. Kapitlasyonlar kabul edilemez. Eer grmelerin kesilmesi gerekirse, yaplr..." Demek ki TBMM Hkmeti iki ana konuda hibir zveriye raz deildir. Gerekirse konferanstan ekilme karar alnacak ve sava durumu geri gelecektir. Dier konularda ise Temsilciler Kurulu'na pazarlk yapma esneklii tannm, ayrca sk sk Ankara'ya bilgi verilip yant istenmesi buyrulmutur. Lozan Bar Konferans Bir haftalk gecikmeden sonra 20 Kasm 1922 tarihinde almalarna balayan konferansta ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan, Romanya, yeni kurulan Yugoslavya devletleri karsnda Trkiye tek bana idi. Bu devletlerin iinde zel ikle Yunanistan, ngiltere, Fransa ve talya ile ok nemli sorunlarmz vard. Sakarya zaferinden sonra Fanszlar, yeni Trk Devleti ile bir antlama imzalayarak savatan ekilmilerdi. Bildiiniz gibi 20 Ekim 1921'de imzalanan "Ankara Antlamas" Fransa'nn Trk Kurtulu Savandan ekilmesini salad iin ok nemlidir. Ancak, Fransa, Birinci Dnya Sava yenenlerindendi. Ankara Antlamas ise sadece bir "nbar" idi. Yani, zerinde ileride tekrar durulabilecek bir bar. Fransa bu durumda, dostlarn yalnz brakamazd. Kald ki, Franszlarla da aramzda, zellikle kapitlasyonlar nedeniyle baz nemli sorunlar vard. Boazlarla ilgili grmelere ayrca Sovyetler Birlii ile Bulgaristan da katlmtr. Btn bu saylan devletler ilk planda kendi karlarn savunacaklar, yeri gelince de birlikte davranacaklard. Konferansta Trkiye'yi destekleyen hibir devlet yoktu. Yapayalnzdk. Trk Temsilciler Kurulunu ok ar bir grev bekliyordu. Ayrntlarn bir yana brakrsak, Lozan'da grlen konular balca iki ana grupta toplayabiliriz: Yunanistan ile Trkiye arasndaki sorunlar ve Trkiye ile dier devletler arasndaki sorunlar. Trkiye ile Yunanistan arasndaki sorunlar ylece zetlenebilir: Byk zaferden sonra Anadolu'yu Yunanllar tamamen boaltmlard. Bu konuda artk bir snr sorunu yoktu. Sadece Dou Trakya snrnn izilmesi hususu vard. Bundan baka Ege Adalarnn durumu, Trkiye'deki ve Yunanistan'daki Trklerle Rumlarn dei- tokuu ve Yunanistan'n Anadolu ve Trakya'da yapt yakp ykmalarn, katliamlarn dourduu zararlarn giderilmesi de nemli sorunlar arasndayd. Konferansa katlan dier devletlerle olan sorunlar da ylece zetlenebilir: Avrupallarn Osmanl mparatorluu ile yzyllarca sren ilikilerinde youn sorunlar kmtr. zellikle kapitlasyonlarn uygulanmasndan doan pek ok ekonomik, parasal ve yargsal anlamazlklar vard. Avrupallarn Osmanl Devleti zerinde kurduklar basky kaldrmak zaman gelmiti. nceki przler giderilmeli ve yeni Trk Devleti, her trl snrlamadan uzak bir biimde dnyadaki yerini almalyd. Batllar ise bu konularda Trklerle tam bir anlamaya varmay dnmyorlard. Eer baz dnler vermek zorunda kalrlarsa, ileride, Trk Devleti'nin gszletii srada bu dnleri geri almay da tasarlyorlard. Bu genel sorunlardan baka u nemli noktalar zerinde de bir uzlamaya gidilmesi gerekliydi: Osmanl Devleti'nin yeni Trk Devleti'ne ne kadar bor brakt hesaplanacakt. Ayrca Osmanllarn yabanc kurumlara kendisine zararl koullarla verdii ayrcalklardan doan son derece karmak konular konferasta grlecekti. Bunlar ylesine kark ilerdi ki, yanlarnda Trk-Yunan anlamazl ok basit kalyordu. Konferansn ilk evresinde yukardaki sorunlarn bir blmnn zm zerinde anlamaya varlabildi: Fransa ile snr sorunumuz yoktu. Bu konuda Ankara Antlamasnn esaslar yinelendi. Irak snrnn ileride bir baka konferansta izilmesi kararlatrld. Btn dnyay ilgilendiren Boazlar zerinde de, baz zverilerimizle belli bir uzlamaya eriildi. Ermeni Yurdu safsatas da tarihe kart. Ama kapitlasyonlarn kaldrlmas ve Osmanl borlarnn bllmesi konusunda bir anlamaya varlamad. Her iki konuda da Batl taraflar, yeni Trk Devleti'nin kabul edemeyecei kadar ar koullar ileri sryorlar, dne yanamyorlard. Bunun zerine Trk Temsilciler Kurulu 4 ubat 1923'te Lozan' terketti. Konferans kesilmiti. Bu kesinti zerine tekrar youn diplomatik abalar harcanmaya baland; nk hibir taraf yeniden sava istemiyordu. Bu temaslar sonucunda 23 Nisan 1923'te konferans tekrar topland. Batllarn daha lml bir hava iine girdikleri bu yeni evrede anlald. zellikle her konuda Trklere zorluk kartan ve dostlarn peinden gelmeye mecbur eden, Yunanllar da ok kayran ngiliz Batemsilcisi Lord Curzon, konferansa gnderilmemiti. Bu ok iyi bir iaretti. Konferansn ikinci evresinde Trk Temsilciler Kurulu zel ikle kapitlasyonlar ve Osmanl borlar konularnda gerek bir diplomatik zafer kazanmtr. zlemeyen tek

108

sorun olarak Yunanistan'n bize verdii zararlarn denmesi kalmt. Yunanistan giritii byk maceray ar bir sonula bitirmiti. Ezilerek yenilmiti. Bitkin ve aresizdi. Yeni bir siyasal rejim iine giriyordu. Ekonomik ve toplumsal adan tam bir felaket iinde bulunan Yunanistan, savata Trklere ar ve haksz zararlar verdiini kabul ediyordu. Ama bu zararlar deyemeyecek durumda bulunduunu da srarla belirtiyordu. Bu konuda da dostlarndan byk destek gryordu. Sonunda Dou Trakya'da, Meri Irmann batsnda ,daha nce Yunanistan'a braklm "Karaaa" bu sava tazminatna karlk tutularak bize verildi. Orasn zarar- ziyana karlk saydk. Bylece son prz de giderildi ve Lozan Bar Antlamas 24 Temmuz 1923 tarihinde imzaland. Lozan Bar Antlamas Byk bir diplomasi ant olan Lozan Bar Antlamas 143 maddelik esas metnin yannda 14 ayr szleme ile bir btn oluturmaktadr. Bu btnn ierdii belli bal hkmleri ylece zetlemek mmkndr: Snrlar: Suriye Snr: Franszlarla daha nce imzalanan Ankara Antlamas'nda gsterilen snr kabul edilmitir. Irak Snr: Bu sorun zlemedi. Sorunun, iinde en nemli yeri alan Musul konusu da birlikte olmak zere, dokuz ay iinde ngiltere ile Trkiye arasnda "dosta" zlmesi karara baland. Bat Snr: Misak- Milli'ye gre izildi. Ama baz blgelerin de elden kmas nlenemedi, zira oralar Osmanl Devleti tarafndan daha nce imzalanan barlarla terk edilmilerdi. Bu nedenle Bat Trakya ile Ege Adalarn alamadk. Karaaa ve yresi ise,yukar da akland gibi, sava tazminatna karlk olarak Yunanistan tarafndan bize brakld. mroz, Bozcaada ve Tavan Adas dndaki dier Ege Adalar, Balkan Savalar srasnda yitirildii iin bize geri verilmedi. Onlar Yunanistan ile talyan egemenlii altnda kaldlar. Ancak Yunanistan Midilli, Sakz, Nikerya ve Sisam adalarn askersizletirecekti. Kapitlasyonlar: Lozan Bar Antlamas ile yargsal, parasal, ynetsel ve ekonomik alanlarda yzlerce yl sren btn kapitlasyonlar, her trl sonular ile birlikte toptan kaldrlmlardr. Trkiye'deki yabanc ticaret kurulular da belli ve ksa bir gei dneminden sonra Trk yasalarna hibir nkoul gstermeden uyacaklardr. Aznlklar: Btn aznlklar Trk uyrukludur. Dou Trakya ile Anadolu'daki Rumlarla Yunanistan'daki Trkler deitoku edileceklerdir. Ama stanbul'un yerlisi Rumlarla Bat Trakya'daki Trkler bu zorunlu deiimin dnda kalacaklardr. Sava Tazminatlar: Birinci Dnya Sava dolays ile bizden istenilen tazminattan gelecee bir bor braklmadan ve hibir edimde bulunulmadan byk bir baar ile kurtulmak salanmtr. Yunanistan ise, yukarda da ksaca belirtildii gibi, Kurtulu Sava dolays ile Trkiye'de byk yakp ykmalar ve zulmler yaptn, bunlarn ne askerlik kurallarna ne de uluslararas geleneklere uyduunu, bu nedenle tazminat vermesi gerektiini kabul ediyordu. Buna karlk Trkiye, Yunanistan'n ok gsz ve ekonomik bakmdan km durumda bulunmasndan dolay, sava tazminat hakkndan Karaaa ve yresini almakla vazgeiyordu. Devlet Borlar Sorunu: Osmanl Devleti'nin 1854 ylndan balayarak, Birinci Dnya Savann sonuna kadar Batl kelerden ald borlar ok byk bir toplama erimiti. Lozan'da bu borlar, Osmanl Devleti'nin paralanmas ile ortaya kan yeni devletlere gelirleri orannda bltrld. Bize kalan blm ise dzenli taksitlere ayrlmt. Borlarn denmesi zerinde her trl yabanc gzetim ve denetimine de son verilmiti. Boazlar Sorunu: Dnyann her zaman en nemli siyasal sorunlarndan birini oluturan bu konu zerinde Lozan'da uzun ve iddetli tartmalar yapld. Sonunda aadaki zm yoluna varld: - Boazlardan Gei: Askeri olmayan gemi ve uaklar bar zamannda Boazlardan serbeste geebileceklerdi. Savata Trkiye tarafsz ise gei yine serbestti. Trkiye bir savaa girmi ise dmana yardm etmeme koulu ile tarafsz gemiler Boazlardan geebilirlerdi. Dman gemilerine ve uaklarna ise Trkiye diledii gibi davranabilecekti. Askeri gemiler ve uaklara gelince: Bar zamannda Karadeniz'e doru geite, bu denizde sahili bulunan devletlerden en gl donanmaya sahip olann elindeki gemi (ve uak) toplamndan fazlas geirilmeyecek.

109

Bunun dnda sava gemilerine ve uaklarna gei serbestti. Ancak bu geilerden doabilecek sonulardan dolay Trkiye sorumlu tutulmayacakt. Sava srasnda ise Trkiye'nin tarafsz veya savata bulunmas durumuna gre, ticaret tatlar gibi, fakat bar zamanndaki sava tatlar hakkndaki snrlamaya uyularak hareket edilecekti. Boazlardan geii uluslararas bir kurul dzenleyecekti. Bu kurulun bakan Trk olacakt. - Boazlarn Savunulmas: Boazlarn her iki yakas askersizletirilecekti. Bu konuda Trkiye Uluslar Kurumu'nun gvencesi altna konulmutu. te bu nemli sorun byle zld. Sovyetler Birlii, Lozan Antlamasnn sadece Boazlarla ilgili Szlemesini imzalamtr. Lozan Bar Antlamasn bir sre sonra Belika ve Portekiz devletleri de imzalamtr. Lozan Bar zerinde Deer Yargs Bu barla neler elde edildi ve neler elde edilemedi? Deerlendirme sonucu olumlu mudur yoksa olumsuz mu? Bu konular ksaca tartalm: Lozan Bar ile yeni Trk Devleti varln btn dnyaya kabul ettirmitir. Osmanl mparatorluu'nun brakt sorunlarn hemen hepsi zlmtr. Bamszlmz ve egemenliimizi snrlandran przler yok denilecek dzeye indirilmitir. Anadolu'da ve Dou Trakya'da yaayan ve saylar bir hayli fazla olan Rumlar Yunanistan'a gnderilmiler, bylece Yurdumuzun Trkleme sreci tamamlanmtr. Ermeni iddialar tarihe gmlmtr. Btn bu baarlar Trk Temsilciler Kurulu tek bana, hibir tarafn yardm olmadan kazanmtr. Lozan Bar ile Akdeniz'in dousunda bar kurulmutur. Trkiye baz isteklerini Lozan'da gerekletiremedi. Bunlar ksaca sayalm: Bat Trakya ile Ege Adalar (mroz ve Bozcaada dnda) geri alnamad. Musul ve Hatay snrlarmz dnda kald. Boazlar zerinde denetim ve savunma hakkmz kurulamad. Bat Trakya ve Ege Adalar zerindeki haklarn Osmanl Devleti'nin Balkan savalar sonunda imzalad antlamalarla yitirdiini sylemitik. Devletleraras hukuka gre, bu antlamalar geerli idi. Trk Temsilciler Kurulu bu konuda yine de ok direnmi; ama sz geen antlamalarn geerli olmadn kar tarafa kabul ettirememitir. Boazlar zerindeki hak kstlamalarn ileride, 1936 ylnda kaldrtmay baardk. Yine Hatay da Atatrk'n son abalar ile, lmnden bir yl sonra Anayurda katld. Yalnz Musul btn uralara ramen kazanlamad. Bunu ileride greceiz. Demek ki, Lozan'daki baz nemli sakncalar bir sre sonra giderilmitir. yle ise bu barn olumlu yanlar son derece arlkldr. Akl almaz zorluklar, yokluklar, zverilerle kazanlan zafer, siyasal alanda daha fazla bir getiri salayamazd. Lozan'da Bat Trakya, Adalar gibi konularda daha da srar edilse idi bar kurulmaz ve geleceimiz karanlklar iinde kalrd. Bu bar o gnn koullar iinde deerlendirmek gerektir. Trkiye o zamanki olanakszlklarna ramen elde edebilecei her eyi, zel ikle tam ve gerek bamszln kazanmtr. Bu Antlama gnmzde de geerliini srdrmektedir. Bu bakmdan yirminci yzyln en uzun mrl barn kurmutur. Bu gidile yirmi birinci yzyla da geecektir bu antlama. Lozan Bar ile dnyann en tehlikeli blgelerinden biri gvenlik altna alnmtr. Lozan Bar Antlamas'nn tarihsel bakmdan bir baka nemli yan daha vardr. Hukuksal olarak Birinci Dnya Sava, Lozan Barnn imzalanmasyla bitmi saylmaldr. nk, bu savan en son denilen bar antlamas Sevr'de 10 Austos 1920'de imzaland; ama hibir zaman yrrle girmedi. O barn yerine geen, Lozan'daki antlamasdr. yle ise Birinci Dnya Sava kesin olarak 24 Temmuz 1923 tarihinde sona ermi saylmaldr. CUMHURYETN LANI - HALFELN KALDIRILMASI VE BU DEVRM ADIMLARINA TEPKLER -12 GR Barn kurulmasndan sonra yeni Trk Devleti bir daha sava iine girmedi. Belki 1925 ylnda kan eyh Sait Ayaklanmas silahl bir atma saylabilir. Ancak bu bir i sorundu; sava deildi. Trkiye bugne kadar belli baz sava tehlikeleri geirmekle birlikte, dorudan doruya bir savan iine girmemitir. Trk Kurtulu Savann ayn zamanda kalc bir bar ortam getirdiini gsteriyor. Bu ortam srekli klmak iin ilknce ieride tam bir siyasal istikrara, huzura ihtiya vardr. Siyasal yaam ise istikrara kavumak iin pek ok engelleyici etkenlerle doludur. Bir devletin iindeki st kadro, bu etkenleri mmkn olduu lde azaltmaya ve kltmeye alr. Szn ettiimiz etkenler her devlette ve her rejimde vardr. Zira "siyaset" devlet ynetme sanatdr. Her sanatn uygulanmasnda olduu gibi, siyaset yaamnda da

110

eitli dnceler, gr alar elde edilecek sonular etkiler. Hele gnmzn ok sesli, oulcu (plralist) demokrasilerinde, bu tr etkenler daha da artmtr. nk demokrasilerde esas olan kii zgrlklerinin genilii ve mmkn olduu kadar az snrlandrlmasdr. imdi, gerek anlamyla rejimini seven, onun istikrar iinde gelimesini isteyen her bilinli yurtta, oksesliliin gereklerini, yapc bir ynde kullanr. Herkesin dncesine sayg gsterir, ama ayn saygy bakalarndan da kendisi bekler. Demokrasinin "zorluu" da burada yatar. Siyasal bakmdan olgunlam yurttalar, dncelere karlkl sayg gstererek, zgrlkleri zedelemeden, istikrarl ve rahat bir biimde kendilerini ynetecek olanlar seerler. Baka bir deyile, demokrasilerde "siyasal iktidar" denilen ve yurtta iradesiyle beliren devlet gcne sahip olanlar, rejimin kurallar iinde kendi diledii siyaseti izlerler; baarsz kalrlarsa yine yurttalar tarafndan deitirilir. Trk Devriminin balangcndan beri oulcu bir yapnn kurulmasna zen gsterildi. Mustafa Kemal Paann en byk amac, ilknce her bakmdan tam bamsz bir devleti btn kurumlaryla salam bir biimde yaama geirmekti. Bu devlet, kalc gesini dorudan doruya ulusa dayanmasyla bulacakt. te "ulusal egemenlik" denilen kural, bu nitelii yerletirmek iin gereken en nemli temeldir. Eer siyasal iktidar ulus tarafndan belirlenmez ise, kiinin zgrl szde kalr. Zira bu iktidar ulusun iinden deil, dndan kmaktadr. Ulusun dndan kaynaklanan iktidar ilk planda kendi nceliklerini gerekletirmek amacndadr. yle ise, Trk Devriminde yaplacak ikinci nemli i, ulusun sahip olduu egemenlii snrsz bir biimde kullanabilmesi, ona ortak baka hibir g kabul etmemesidir. Kurtulu Savan balatan TBMM oldu. Bu Meclis "kaytsz-artsz" egemenlie sahip Trk Ulusunu temsil eden tek makam olmalyd. Ama, bildiiniz gibi, binlerce yl monarik rejimlerde yaam ulusa ve onu temsil edenlere bu gerei iyice belli etmek gerekti. Ulusal egemenlik ilkesi iyice yerletikten sonra, demokrasinin gerei olan oulculua geilebilirdi. TBMM'nin kuruluu ve adm adm bilinlenmesi, bu yolla zafere giden yolu amas, yukarda belirttiimiz gelime srecinin yrmesi asndan ok olumlu iaretlerdi. Ama, 1922 yl sonbaharnda, zaferi kazanan TBMM'nin bir bunalma doru srklendiini gryoruz. Bunun sebebi ne olabilir? Kiisel baz nemli ekimeleri bir yana brakrsak, u tany koyabiliriz: TBMM ile kurulan rejim henz tam bir kimlie kavumamtr. Bu bunalmn nedeni bir gei dnemi iinde bulunulmasyla aklanr. Bildiiniz gibi bugnk devletimiz bir "Cumhuriyet"tir. Cumhuriyet bir devlet biimidir. Bu devlet biimi genellikle ulus egemenliine dayanr. Bu devlet biiminde temel ilke, devletin bakan ile en st yneticilerinin seim yolu ile ibana gelmeleridir. Bu sistemin kurulduu her devlet biimi mutlaka demokratik olmak zelii tamaz. Bildiiniz gibi bu rejimde egemenlik kaytsz-artsz ulusundur. Seimle i bana gelen TBMM ulus adna egemenlik hakkn kullanr. Ama 23 Nisan 1920'de bu esas zerinde kurulan devletin bir bakan yoktur. Geri TBMM'nin bir bakan vardr; ama o, devletin deil, bir kurumun bakandr. Halbuki hibir devlet bakansz yaayamaz. Devleti temsil edecek, yrtme gcne yn verecek, yasalar yrrle sokacak, ulusun birliini simgeleyecek bir kiiye her devlette ihtiya vardr. Saltanat kaldrlncaya kadar, pek ok kii, bu arada nemli sayda milletvekili iin padiah devletin doal bakan idi. Hatta, TBMM ba amalarndan biri olarak "padiah kurtarmay" da benimsemiti. Ulusal egemenlik ilkesi ile badamasa da Saltanat varln srdrrken, bir devlet bakan sorunundan sz etmek yersiz gibi grlyordu. Mustafa Kemal Paa TBMM'nin Bakan, sonra da ayn zamanda Bakomutan olarak bir eit devlet bakan gibi davranp, bu boluu doldurmay baarabiliyordu. Ama her eye ramen O, bir devlet bakan deildi. Hele saltanatn kaldrlmasndan sonra bu boluk iyice bir sorun haline geldi. Bir yandan Lozan'da bar grmeleri srerken, bir yandan da rejimin iinde belli baz aksamalar gze arpmaya balyordu. CUMHURYETN LANI Byk Zaferden Sonra Siyasal Gelimeler Bakomutan ve yakn evresi, kazanlan byk zaferin siyasal alandaki rnlerini almak iin var gleriyle alrlarken, sava bittii iin rahatlam olan TBMM'de gl bir karcalk (muhalefet) belirmeye balamt. Gazi'ye kar olan, ama bunu tam olarak ifade edemeyen pek ok kinci Grup milletvekili, imdi, zelikle Halife ve Saltanat yanls nemli baz stanbul gazetelerinin de destei ile amansz bir mcadeleye girimilerdi. Bu karcaln ana dncesi uydu: Gazi Mustafa Kemal Paann ii bitmiti. Askerlik sanatnn gereini yerine getirmi ve yurdu kurtarmtr. O'nun artk yapabilecei bir ey kalmamtr. Bir

111

keye ekilmeli; politikaya karmamaldr. Bu dnceye sahip olanlar arasnda yle ar ve insafsz dnenler vard ki, bunlar Gazi Mustafa Kemal Paann bir daha milletvekili seilip Meclise gelmemesi iin bir yasa nerisi bile hazrlamlard. 2 Aralk 1922'de Meclis'te grlen bu neride, milletvekili aday olacaklarn, Trkiye'nin o gnk snrlar iinde domak veya belli bir yerde en aa be yl srekli oturmu bulunmak koulunu tamalarn ngrmlerdi (Bu neriyi verenler: Erzurum Milletvekili Sleyman Necati, Mersin Milletvekili Selahattin ve Canik Milletvekili Emin). Bu yasa nerisinin dorudan doruya Gazi Mustafa Kemal Paay hedef ald belli idi. nk O, genliinden beri cepheden cepheye komu ve hibir yerde srekli olarak be yl oturamamt. Kald ki doum yeri Selanik de artk snrlarmzn dndayd. Gazi Mustafa Kemal Paa bu neri zerine Meclis'te ok hazin ve o derece sert bir konuma yapmt. neri hemen reddedildi. Ancak bu olay Gazi'ye kar olanlarn ne kadar ar gidebileceklerini gstermektedir. Gerekten, Gazi'ye kar muhalefet, O'nun kurulu dzeni deitirme amacna sahip bulunmasndan kaynaklanyordu. Hele saltanatn kaldrlmasndan sonra rejimin nasl bir nitelik alaca tartlyordu. Halbuki Gazi Mustafa Kemal Paa, kendine izdii stratejinin sadece ilk perdesinin kapandn biliyordu. O'nu yeni grevler bekliyordu. Kurtarlan yurt kalknmaya, gelimeye, ilerlemeye muhtat. Yzlerce yl denenmi modellerle bu hedefe ulalamazd. Gazi Mustafa Kemal Paa, kendisine bilinli veya bilinsiz bal bir avu aydnla bu yeni mcadelesini yrtecek ve hedeflerini halka benimsetecekti. Bu amala Bakomutan'n zaferden sonra yurt iinde uzun yolculuklara ktn gryoruz. Her gittii yerde ulusal egemenliin neminden, adalamak gereinden sz ediyordu. O, anlalyor ki halka, bir siyasal kltr alamak istiyordu. O'nun bu yolculuklarnda yapt konumalar ok nemlidir ve dikkatli bir gzlemci bu szlerden yepyeni, devrimci bir dnemin baladn anlayabilir. TBMM Seimlerinin Yenilenmesi Birinci Trkiye Byk Millet Meclisi, kurulduu gnden beri geceli gndzl alarak, kurtulu iin her trl zveriyi gstermitir. lk Meclisimizin yeleri, bugnk llerimize gre "yoksulluk" snr iinde yaam saylrlar. Bylesine zverili ve maddi karlardan uzak bir siyasal kadroyu Trkiye imdiye kadar grmemitir. Milletvekillerinin, ister Birinci Gruba, ister kinci Gruba ait olsunlar, yaamsal konularda nasl bir araya geldikleri, buna karlk dnce ve sz zgrlne neredeyse snrsz denecek derecede sahip olduklar grlr. inde siyasal parti bulunmamasna ramen, byk bir olaslkla en zgr havann egemen olduu parlamentolarmzdan biridir ilk Meclisimiz. Geri bu Meclis iinde, garip huylu milletvekilleri de vard. Zira her toplulukta her eit insan bulunabilir. nemli olan bu garip huylular zarar vermeye balaynca, saduyulu ounluun onlar engellemesidir. lk Meclisimiz bunu da baarabilmitir. Byk zaferin kazanlmas ve ardndan Saltanatn kaldrlmas dolays ile siyasal adan blnmeye balayan ve iyice yorulan Birinci Dnem TBMM, 16 Nisan 1923 gn almalarn sona erdirerek, yeni seimlerin yaplmasn kararlatrd. Bylece Trk Parlamento tarihinin en onurlu grevini yerine getiren bu Meclisimizin siyasal yaam kapand. Gazi Mustafa Kemal Paann Siyasal almalar Gazi Mustafa Kemal Paa siyasal mcadelesini daha aklc bir biimde yrtme gereini dnyordu. Gazi'nin, Ulusal Kurtulu Mcadelesinin banda Mdafaa-i Hukuk derneklerini birletirerek tek at altnda toplamt. Bylece "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" kuruldu. Meclis'te de bu dernek yeleri en etkili milletvekilleri idi. O zamanlar tek amac Yurdun kurtuluu olan ve Mustafa Kemal Paann bakanl altnda alan bu Dernek, zaten bir siyasal partiye benzer biimde etkinlikte bulunuyordu. imdi bu Dernek yeni bir kimlie kavuturulmalyd. Gazi, mcadelesini her bakmdan destekleyecek, gl bir siyasal partiye muhtat. Ancak bu yolla siyasal rgtlenmesini tamamlayabilirdi. Bu amala hem nabz yoklama gezileri yapyor, hem de kendisine bal milletvekillerini yeni bir partinin oluturulmas iin seferber ediyordu. 1923 yl yaz mevsimi ortalarnda bu konudaki almalar younluk kazand. Tam bu sralarda Lozan Bar Antlamas imza edilmiti. Bu bar yurtta ok byk bir sevin uyandrmt. Artk yllarca sren sava kesinlikle bitmiti. Gazi ve arkadalarnn saygnlklar daha da artmt. Ama dier yandan, nitemizin banda varln anlattmz karcalk, hi dayana olmayan, sudan nedenlerle Lozan Barn karalama kampanyasna giriti. te Gazi, bu tr olumsuz hareketlerle mcadele iin kadrosunu bir an nce siyasallatrmak gereini iyice anlad. Bu srada yeni seimler yaplmt. Seimlerden yine Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti mensuplar veya yandalar byk lde kazanl kmlard. 11 Austos 1923 gn "kinci Dnem TBMM" ald. Gazi, kendisine bal milletvekillerini artk bir siyasal

112

parti grubu iinde toplamann zamannn neredeyse getiini dnyordu. Yaplan hazrlklar tamamland ve kinci Meclis'in almasndan tam bir ay sonra, 11 Eyll 1923'te Gazi Mustafa Kemal Paa ve arkadalar "Halk Frkas" adndaki partiyi yaama geirdiler. Bylece Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin temeli zerinde yeni Trk Devleti'nin ilk siyasal partisi de domu oldu. Yukarda da belirttiimiz gibi, Saltanatn kaldrlmas dolays ile karcalk cephesini bir karamsarlk almt. Bu gruplar imdi, Halife'yi bir kurtarc olarak grmeye balamlard. Yeni Parti bu evrelerin mthi bir direnci ile karlat. Buna ramen Halk Frkasna pek ok kii girdi. Ayrca yeni Meclis'teki ounluk da bu partiye aitti. Biraz yukarda belirtildii gibi, yeni Meclis'te ounluk "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" yeleri veya yandalarndan oluuyordu. Bu Cemiyetin temeli zerinde Halk Frkas kurulunca, bu milletvekillerinin ou, artk dalan Cemiyet yerine elbette bu yeni siyasal kurulua gireceklerdi. Ama ok eitli toplumsal tabakalardan gelen bu milletvekillerinin oluturduu ounluk pek salkl deildi. Her an paralanabilirdi. imdi nder, karsna kan bu olumsuz frsat olumlu bir yne ekip rejim sorununu zmeyi istemektedir. Cumhuriyetin lan Anmsayacanz gibi, btn gleri ve yetkileri zerinde toplam olan bu Meclis, hkmet yelerini de dorudan doruya kendisi seiyordu. Kurtulu Savann bunalml gnlerinde TBMM iinde bakanlklar dolays ile sen-ben kavgas pek gze arpmyordu. Ama zafer kazanlnca durum deiti. Saltanatn kaldrlmas, Lozan Bar Antlamasnn imzalanmas, Halk Frkasnn kurulmas gibi olaylar, milletvekilleri arasnda ok eitli grlerin ortaya atlmasna yol at, Meclis iyice paraland. 1923 yl Ekim ay sonlarna doru bir hkmet bunalm ortaya kt. Baz siyasal nedenler dolays ile Bakanlar Kurulu grevinden ayrlmt. Ama Meclis, yeni hkmeti bir trl oluturamyordu. Gler birlii ilkesi bylesine kat bir biimde uygulanrsa, hkmetin oluamamas olaan saylmaldr. Zira her hizip kendi adayn desteklemekte, blnm Meclis'te bunlarn iinden hibiri yeterli oy alamamaktadr. Sistemin dzeltilmesi gerekti. Yrtme gcnn bana bir devlet bakan getirilir ve o da bir milletvekilini babakan atarsa, bunalm giderilirdi. nk bu durumda, babakan, bakanlarn kendisi seecek, kabinesini oluturacak, bylece Meclis de bakanlar dorudan doruya seme iinden elini ekmi olacakt. Babakan hkmetini kurduktan sonra alma programn hazrlayp Meclis'ten gvenoyu isteyecekti. Meclis gvenini esirgerse, bu kez yeni bir hkmet oluturulabilirdi. Sistem byle ilerse bunalmn giderilmesi mmknd. Bunu salamak iin de Anayasa'da deiiklik yaplmas gerekti. Bu deiiklikte ilknce bir "devlet bakanl" kurulmalyd. Saltanata dnlemeyeceine gre, devlet bakan seilince oluacak rejimin adn koymak, ona "Cumhuriyet" demek gerekirdi. te o zaman seilecek devlet bakanna "cumhurbakan" denilecek ve yukarda anlatlanlar gerekleecekti. 1923 yl ekim sonlarna doru, hkmet bunalm giderilemez bir boyuta ulanca, Gazi Mustafa Kemal Paa 28 Ekim akam sofrasna ard yakn arkadalarna "yarn cumhuriyeti ilan edeceiz" demitir. Bylece O, bunalmdan k yolunu iaret etmekle birlikte, Trk tarihinde ok nemli bir admn atlmasn da salamak zeredir. Gazi o gece, bir anayasa deiiklii tasla hazrlamtr. Bu taslak ertesi gn Halk Frkas Meclis Grubunda kabul edildi. Ardndan o gnn akamna doru TBMM bu deiiklik nerisini benimsemitir. Kabul edilen anayasa deiiklii ile devletin ad "Trkiye Cumhuriyeti" oldu. Cumhurbakanlna da Gazi Mustafa Kemal Paa seildi. Bylece bugn iinde yaadmz temel ve vazgeilmez rejimimiz kurulmu oluyordu. Cumhurbakan, yaplan anayasa deiiklii gereince babakan belirledi. Cumhuriyetimizin ilk babakan smet Paadr. Bu yaplan deiiklik gler birlii ilkesine aykr deil midir? ilkesine hibir glge drmemektedir. Her eyden nce cumhurbakann Meclis dorudan doruya kendi yeleri iinden semektedir. Babakan ile bakanlar da milletvekilidirler. Babakann hazrlad hkmet listesini kabul edip etmemek de sadece TBMM'nin yetkisi iindedir. Ama TBMM'nin dorudan doruya bakanlar semesi yntemi kalkm, bir babakan getirilmi, hkmetin oluum biimi dzene sokulmutur. Ayrca yrtme gcne seimlerin yenilenmesini isteyerek Meclis'i datma yetisi de tannmamtr. Demek ki gler birlii ilkesi geerliliini aynen korumaktadr.

113

Aslnda TBMM'nin kurduu rejim, ilk gnlerden beri cumhuriyet esaslarna uygundu. 29 Ekim 1923'te yaplan, bu esaslarn siyasal ve bilimsel yntemlere uydurulmasndan ibarettir. Ama btn bu gereklere ramen "Cumhuriyet" szc baz evrelerde kuku yaratt. Bunu biraz aada greceiz. HALFELN KALDIRILMASI Halifelik Sorunu Yedinci yzylda ok byk ve evrensel bir din kuran Hazret-i Muhammet, o zamana kadar devlet dzeni iinde yaamayan Araplar birletirmiti. Bylece bir Arap Devleti ortaya kmt. zel ikle Medine'ye gnden sonra (Hicret olay, 622 ylnda) Peygamber'in devlet dzenine ilikin etkinlii artt. O bir yandan dini yayarken, bir yandan da devleti kurup ynetiyordu. Bylece O'nda Peygamberlik yannda bir devlet kurucusu ve bakan nitelii de vard. 632 ylnda Hazret-i Muhammet'in lm zerine Araplar bir sre aknlk geirdiler. Devleti kim ynetecekti? Bu konuda ne Kur'an'da ne de Peygamber hadislerinde bir hkm vard. Yeni bir peygamberin kmas da mmkn deildi. leri gelen Araplar uzun tartmalardan sonra toplumu ve devleti ynetmek zere, Peygamber'in en yaknlarndan Ebubekir'i bu zor ile grevlendirdiler. Kendisine de "halife" yani "ardgelen" sann taktlar. Ama bu "ardgelmelik" Peygamber'in yalnz ynetici kiilii iin sz konusudur; dinsel kiilii iin deil. Gerek Ebubekir, gerek ondan sonra gelen dier halifeler Peygamber'in sadece yneticilik sfatn temsil etmilerdir. Zaten baka trl dnmek de mmkn deildir. Hibir halife, "Peygamberlik" sfatnn temsilcisi olamaz; bu takdirde slama aykr davranlm saylr. Hem ilk drt halife, hem de onlardan sonra gelen Emevi ve Abbasi halifeleri srekli olarak Hazret-i Muhammed'in kabilesi olan "Kurey" soyu iinden kmlardr. Emevilerle birlikte yava yava evrensellemeye balayan, Abbasilerde tam bir ok uluslu imparatorluk durumunu alan slam Devleti'nde, Kurey Kabilesine mensup olmayan hibir halife dnlemedi. Arap olmayan Mslman uluslar bir yana braknz, Araplar iinde bile Kurey Kabilesine mensup olmayanlar "halifelik" zerinde hibir hak ve iddiada bulunamazlard. slam hukukular halife olabilmenin koullarn saptarken, ilknce "Kurey kabilesinden olmak" niteliini aramlard. Biraz sonra zerinde duracamz Osmanl Halifesi dnda, slam Dnyasnda gerek "halifelik" sfatn tayanlarn hepsi Kurey kabilesine mensuptular. Seluklu Trkleri 1055 ylnda Abbasi Halifeliinin merkezi olan Badat' aldlar. Oraya gelmelerini Halife istemiti; nk Snni Abbasi Halifelii, ii bir kavim olan Bveyhilerin eline dmt. Byk Seluklu Hkmdar Turul Bey, Badat'tan Bveyhileri kard. Bylece Halifeyi kurtarm oldu. O'nun bu hizmetine karlk olarak Halife, btn dnyasal yetkilerini "Sultan" ilan ettii Turul Beye verdi. Bir nceki nitemizde ksaca deindiimiz bu olay, nemlidir. nk, Seluklular, Abbasi Devleti'ni eylemsel olarak ortadan kaldrmalarna ramen, "Halifelie" dokunmamlardr. Abbasi Halifesi, Seluklu sultanlarna bir manevi g veren kii olarak sfat ve sann muhafaza etmi, ama siyasal yetkiler btnyle Trk sultanlarna gemitir. imdi dnnz: Byk ve gl Trk Sultan, halifelik merkezini eline geirmi ve Halifeyi kurtarm. Zaten hibir yetkisi kalmayan bu halifeyi yerinden indirip, kendisini bu makama getiremez miydi? Bu iki adan olanakszd: Birincisi, Seluklu Sultanlarnn Arap olmamalar ve Kurey kabilesine mensup bulunmamalardr. Eer daha nce bu ynde bir uygulama olsayd, hi kukusuz Turul Bey de kendisini "halife" ilan ederdi. Ama buna hakk yoktu. O, halifeden sadece siyasal-dnyasal yetkiler ald. kinci neden de Trklerin slamiyete kar gsterdikleri byk saygdr. Gerekten Turul Bey, Peygamber'in soyundan gelen bir halifeyi indirip onun yerine gemeyi dnememiti bile. Seluklular, slam dnyasnda manevi saygnl olan halifeye bu nedenlerle dokunmadlar, onu bir simge olarak yaattlar. Dnyann en byk felaketlerinden biri Mool aknlaryla yaanmtr. Bu kavim XII. yzyl ortalarnda, hemen hemen btn Asya'y egemenlii altna ald. Bu arada Byk Seluklu Devleti'ne de son verdi. Cengiz Han'n torunlarndan Hlag 1258 ylnda Badat' zaptetti ve burada ei grlmemi kymlarndan birini daha yapt. Bu kym srasnda Halifeyi ve ailesinin uzak yakn btn yelerini acmaszca ldrtt. Halifelik de bylece tarihe kart. Bu olaydan sonra baz slam devletlerinin hkmdarlar, saygnlklarn ve glerini artrabilmek iin Kurey soyundan gelen baz kiileri gstermelik halife ilan ettiler. Bu kiilerin, kendilerini halife ilan eden hkmdarlar yannda dinsel bir ss olmaktan baka hibir ilevleri yoktu. Gryorsunuz: Gstermelik halife ilan eden Mslman hkmdarlar, hep Kurey soyundan birini bulmaktadrlar. Dikkat edilmesi gereken husus, o "halifenin" yannda, asl siyasal gc elinde tutan gerek

114

hkmdarn bulunmasdr. Eer Halifelik kurumu hakknda sylediklerimiz hukuksal adan geersiz olsa idi, bu hkmdarlar da kendilerini halife ilan edebilirlerdi. Ama bunu yapmadlar, daha dorusu yapamadlar. Byk Trk Hakan Yavuz Sultan Selim 1517 ylnda Msr' fethetti. Orada, son verdii Memlk Devleti hkmdarlarnn kurduu bir halifelik makam buldu. O srada bu makamda Mtevekkil adl ve Abbasilere akraba bir kii bulunuyordu. Bu gstermelik halifenin elinde slam Dnyasnda kutsal saylan baz nemli eyalar da vard. Yavuz Sultan Selim, bu "Halifeyi" stanbul'a getirtti. Kutsal eyalar da Sarayda koruma altna ald (Bu eyalara "Emanet-i Mukaddese" = (Kutsal Emanetler) ad verilir. Hazret-i Muhammed ile sahabeye ait olduu ileri srlen bu eyalarn byk bir manevi ve tarihsel deeri vardr. Bu eyalar gnmzde, Topkap Saray Mzesi'nde, Yavuz Sultan Selim'in bunlarn korunmas iin zel olarak yaptrtt bir blm iinde sergilenmektedir). Yavuz Sultan Selim'in bu kiiden "halifelik" sfatn "devrald" yolundaki sylentiler bugne kadar kantlanamamtr. Baka bir deyile Yavuz Sultan Selim, sylenilenlerin tersine, "halifelik" sfatn kullanmamtr. ok bilgili ve dindar bir kii olan bu hkmdar, Halifeliin niteliini elbette bugnk siyasetilerden ok daha iyi ve derinden biliyordu. Kendisi Kurey kabilesinden deildi ki bu sfat kullansn. Yavuz, slam dnyas iin en kutsal yerler saylan Mekke ve Medine'yi de Memlklardan ald iin, byk bir onur olan "Mekke ve Medine'nin Hizmetkar" sann tamakla yetinmitir. Yavuz'un zamansz lmnden sonra Mtevekkil tekrar Msr'a dnd. Fakat bu kiinin de artk "halife" sfatn kullanmas mmkn deildi. Zira ona bu izni verecek bir siyasal otorite gerekliydi. Memlklar bu hakk ona tanmlard. Ama Osmanllar byle bir davranta bulunmadlar. Yavuz Selim'in olu ve Osmanl Devleti'nin en gl hkmdar olan Kanuni Sultan Sleyman da kendisine "halife" sann vermemitir. Osmanl padiahlar devlet gszlemeye balaynca , zellikle Bat'da saygn bir duruma erimek iin, btn slam dnyasnn temsilcisi sfatn taknmaya, yani kendilerini halife saymaya baladlar. Batllar, zamann en byk slam devletinin bandaki padiahn bu sfatn benimsediler. Ama zellikle Araplar, Osmanl padiahnn "halife" sann hi kabullenemediler. Bu da kuramsal olarak doruydu. nk Osmanl padiahlar Trk'tler ve Araplkla, Kurey soyu ile uzaktan yakndan hibir ilgileri bulunmuyordu. Bu nedenle, eer siyasal bir karlar yoksa, Trkler dndaki Mslmanlar Osmanl Halifesini pek benimseyemediler. Sultan II.Abdlhamit'in (1876-1909) Halifelik Kurumunu canlandrp slam dnyasnda nder olma abalar da bir ie yaramad. Birinci Dnya Savana girdiimiz zaman "Halife" btn Mslmanlara "kutsal cihat" ars yapt zaman, en bata Araplar buna uymamlar; iin en hazin yan, "Halifeye" dman olan ngilizlerle ibirlii yapp on binlerce gnahsz Trk askerinin kann dkmlerdir. Btn bu aklamalardan anlaldna gre, 1258 ylndan sonra gerek anlamyla halifelik tarihe karmtr. Osmanl sultanlarnn bu san tamalarnn tek nedeni siyasaldr. Halifeliin Kaldrlmas Osmanl hkmdarlarnn siyasal nedenlerle halifelik sann tadklarn belirtmitik. Bu nedenle halifelik sfat onlar iin ok nemli idi. Ama TBMM'nin kurulmas ve ardndan da saltanatn kaldrlmas zerine bu makama hibir gerek kalmamt. Anmsaynz: Halifelik, Peygamber adna slam toplumunun yneticilii demektir. ok uluslu bir yapda, Trklerden baka Mslmanlara da egemen olan Osmanl Devleti'ndeki egemenlik sahibi tek kii padiah, kurallara uygun olmasa bile, kendi asndan bu san kullanabilir. Ama artk tamamen ulusal temellere dayanan, baka hibir ulus zerinde yneticilik hakk bulunmayan bir devlette byle bir makam gereksizdir. Kald ki, bu devletin her trl ynetim ilerini gren yksek bir makam (TBMM) ve onun bakan vard. imdi saltanat da kaldrlmtr. Rejimin devlet bakanl boluu da Cumuriyetin ilan edilmesiyle doldurulmutur. imdi, hem bir cumhurbakan var, hem de bir halife. Bunlar birbirine uymayan iki makamdr. Hele, Osmanl sultanlar bu makam iin gerekli kuramsal koullara da sahip deillerse, yeni Devlet'te o soydan gelenlerin yalnz "halife" olarak kalmalar ve yanlarnda bir de cumhurbakan bulunmas akla ve gereklere de aykrdr. Cumhuriyetin de ilanndan sonra halifenin varl siyasal baz nemli sakncalar da yaratmaya balamt. Saltanatn kaldrlmasndan sonra evresinde toplanacak tek kiinin halife olduunu gren eski rejim yandalar, cumhuriyet de ilan edilince nemli bir aknlk geirdiler. Ama ksa srede toparlandlar. Halife dururken bir cumhurbakan neden seilmiti? stanbul basnnda ok nemli ve etkili kalemler bu konuda gerekleri saptrc yaynlar yapyorlard. "Cumhuriyetin ilan aceleye getirilmiti". Cumhuriyet szcn bile benimseyemiyorlard. yle ki, TBMM Halk Frkas grubunda Rauf Bey gibi bir kii bile elikiler iinde konumalar yapyor,

115

"Cumhuriyete kar olmadn; ama onun ilannn da byle aceleye getirilmesini doru bulmadn" sylyordu. Cumhuriyetin ilan hi beklenmiyordu. Evet, saltanat kaldrlmt ama, TBMM'nin yannda, Osmanl soyundan gelen bir halife vard. Bu halife devlet bakan saylmalyd. Bu mantk doru kabul edilirse, o zaman Cumhuriyet rejiminin kurulmas da gereksiz oluyordu zaten. Bylece, daha Cumhuriyet ilan edilmeden, halife bu gr sahiplerinin sk skya balandklar bir makam durumunu ald. TBMM tarafndan bu makama getirilen Abdlmecit Efendi, evresindeki bu tr davranlardan pek honuttu. Byk lde martlyordu. rnein, ilk cuma namazna giderken Fatih Sultan Mehmet'in sarn banda tamak istemiti. O zaman daha Bakomutan olan Gazi Mustafa Kemal Paa, halifenin bu davrann doal olmayan bir tutum olarak nitelemi ve Halifenin trenlerde normal resmi nitelii olan siyah elbise giymesini belirtmiti. Abdlmecit, amcasnn olu olan Vahdettin'den daha kltrl ve saduyulu bir kii idi. Veliahtl zamannda amca olunun siyasetine zaman zaman kar kmaya almt. Tam bir Batl aydn gibi idi. ok gzel resim yapard. nl bir ressam saylyordu. Ayrca Bat mziinde besteler yapyordu. Bylesine bir insan, "iktidar" sz konusu olunca kendisini unutuyor. Hemen evresindekilerin rzgarna kaplyor. O'nun halife seilmesi gnn birinde belki yeniden saltanatn ilann abuklatrrd. O zaman Abdlmecit kendiliinden padiah oluverecekti. Hele Gazi'nin baz yaknlar da kendisine izgiyi aan bir sayg gsterince, bu umutlar daha da artyordu. Nasl artmasn: Gazi'nin ulusal Kurtulu Savandaki en yakn arkadalarndan Refet Paa, TBMM Hkmeti'nin stanbul temsilciliine atannca Halifeye "Konya" adl bir at hediye etmiti. Bu hediye ile birlikte gnderdii yazda Halifeye balln yle anlatyordu:"..hayvann Halife Hazretlerince beenilmesini Tanr'nn bir iyilii olarak kabul ediyorum.....en iten kulluk duygularmla ellerini ptm Halife hazretlerine duyurulmasna..". Evet yaman ve yiit bir asker olan Refet Paa bile kendini "Halifenin kulu olarak" gryordu. Demek ki Saltanatn kaldrlmasndan doan boluk herkesi akna evirmiti. Halife eer ll ve ihtiyatl davransa, gerek gcn kimlerin elinde bulunduunu anlayabilse idi makamn belki bir sre daha koruyabilirdi. Ama o, Refet Paaya kadar uzanan bir byk ktlenin kendini desteklediini grp, izgiyi ayordu. Giderek TBMM Bakannn kendisine gnderdii ynergeleri dikkate almamaya, deneklerini az bulmaya balamt. stanbul Basnnda, yangna benzinle gider gibi "dzenin, dirliin salanmas iin halifenin evresinde toplanmak kanlmaz kouldur" biiminde yazlar yaynlanyordu. te bu koullar altnda Cumhuriyet ilan edilince, sz geen evreler yeni bir darbe daha yediler. Zira Osmanl Devleti'nde bu szcn kullanlmas bile yasakt. Hi kimse "cumhuriyeti" olamazd. Bu, vatan hainlii ile denk bir davran idi. imdi, Halife'nin evresindeki topluluk daha da artt. Aydn bir yazar olan Hseyin Cahit (Yaln) Bey bile, nl gazetesi Tanin'de, ilke olarak Cumhuriyetilii savunduunu, ama bu rejimde bir de "halifenin bulunmas gerektiini" syleyecek derecede kltr ve bilgisi ile elikili ifadeler kullanyordu. Giderek cumhurbakannn makam ikinci plana itiliyor, yepyeni rejimin varl ar bir tehlikeye dyordu. Artk kesin sonucun alnmas zaman gelmiti. Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa, 1924 yl Ocak ay banda zmir'de Ordu komutanlaryla bir araya geldi. Halife'nin gnden gne ar bir durum alan davranlar zerinde duruldu. Artk gereken yaplacakt. Gazi Mustafa Kemal Paa, 1 Mart 1924 gn TBMM'yi a konumasnda "Cumhuriyet ynetiminin salamlatrlmas iin gerekenlerin yaplmasn" istedi. Bu konumann hemen ardndan, 3 Mart 1924 gn verilen bir yasa nerisi ilknce Halk Frkas Grubunda, sonra TBMM'nde kabul edildi. Halifeliin kaldrlmasn ve Osmanl Ailesi mensuplarnn yurt dna karlmalarn ngren bu yasa, Trk Devrimi iin ok nemli bir yeni admdr . Yasa ile halifelik kaldrlmakta, bu makam zerinde hak sahibi olma iddiasnda bulunabilecekleri iin Osmanl Hanedannn btn yelerinin yurt dna kartlmalar ngrlmekteydi. Bu yasa hkm hemen yerine getirildi. Cumhuriyetin ilanndan drt ay sonra halifelik de tarihe kart. Osmanl Ailesinin btn yelerinin hi dnmemek zere yurt dna karlmalar o gnn koullar iin bir zorunluluktu. Unutulmasn ki, monarilerini kansz bir biimde ortadan kaldran Bat devletlerinin hemen hepsinde bu yola gidilmitir. rnein, Birinci Dnya Savandan sonra Avusturya'da Cumhuriyet ilan edilince, Osmanl Hanedan gibi byk ve nl bir soy olan Avusturya mparatorluk Ailesi yeleri (Habsburg Hanedan) de yurtlarndan karlmlard. Trkiye'de Cumhuriyet rejimi yerletike, Osmanl Ailesi yelerine konulan bu yasak aamal olarak yumuatld ve 1973 ylnda tamamen kaldrld. Bugn

116

Trkiye'deki aklc Cumhuriyet rejimi iyice kklemitir. Trkiye'ye gelip yerleen Osmanl soyunun yeleri de ayn dnceleri itenlikle paylamaktadrlar. CUMHURYETN LANINA VE HALFELN KALDIRILMASINA KARI TEPKLER TBMM'nin almasn bile kabullenemeyen evreler, zaferden sonra saltanatn kaldrlmas, Cumhuriyetin ilan, bunu izleyen birka ay iinde de halifeliin tarihe karmas karsnda iyice armlard. Sizlere yukarda anlattmz tepkilerin imdi daha artmas kanlmazd. Bu ar tepkilerin en zc yan, devrim admlarn balangta onaylayan baz kiilerin de artk karcalk cephesine gemelerine yol amasyd. Bu tepkici evreleri u gruplara ayrabilirz: Cumhuriyete ve halifeliin kaldrlmasna kesinlikle kar kiiler. Bunlar iin yurdun kurtuluu yeterliydi. Artk yine eskiye dnlmeliydi. Cumhuriyeti kabul etmekle birlikte "halifesiz" bir toplum dnemeyenler. Bunlar dinsel esaslara ve eski dzene dayal bir Cumhuriyet istiyorlard (Halifeliin kaldrlmasndan sonra, Gazi Mustafa Kemal Paann evresindeki baz kiiler de bu gruba katlmlard. Hatta Gazi'ye "halife olmas" telkininde bile bulunulmutu. Bu istek Gazi tarafndan hemen reddedilmiti). Halifesiz bir Cumhuriyeti kabullenmekle birlikte, daha ileriye gidilmemesi dncesinde olanlar. Bunlara gre, geleneksel yap, baz yeniliklerle srdrlmelidir. Gazi'nin baz ok yakn arkadalar iinde de byle dnenler vard. Devrimmlarn benimseyen, ama bunlarn erevesini izemeyen ve her ne pahasna olursa olsun iktidara gemeye alanlar. Bunlar iinde zel ikle eski ttihatlarn bazlarn grmek mmkndr. Btn bu kar tepkiler nnde, kazanlan byk zaferin kendisine verdii saygnlk ile halk tarafndan ok sevilen bir nder ve O'nun evresinde bir avu inanl aydn vardr. Tepkileri bunlar gsleyecektir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kurulmas lk byk tepki siyasal nitelikteydi. Ulusal mcadelede deerli hizmetleri geen baz kiiler, 1924 yl kasm ay banda "Cumhuriyet Halk Frkas" adn alm olan partilerinden ayrldlar. Yanlarna katlan baz baka kiilerle, 17 Kasm 1924'te Devletimizin ikinci siyasal partisini kurdular: "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas" (lerici Cumhuriyet Partisi). Partinin kurucular Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile sonradan onun yerine geen Halk Frkasnn nde gelen adlaryd: Ali Fuat (Cebesoy), Kazm Karabekir, Refet (Bele) paalar; Rauf (Orbay) ve Adnan (Advar) beyler gibi. Gazi Mustafa Kemal Paann Kurtulu Savanda oluturduu kadro paralanmaktadr. Devrimin gelimesi iin kurulan Parti gszletirilmektedir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kuranlar, yukarda saydmz gruplarn ncs iine girmektedir ve Gazi'nin en yakn arkadalarnn bazlardr. nmzdeki nitede 1924 Anayasasn greceiz. Hem bu Anayasa, hem de daha nceki dzen Trkiye'de ok partili demokratik yaama izin veriyordu. Yeni bir partinin kurulmas ve siyasal mcadeleye balamas demokratik bir ortamn mjdesi olabilirdi. Gazi Mustafa Kemal Paa, demokrat ruhlu bir cumhurbakan olarak bu gelimenin karsnda deildi. 1924 yl sonlarnda nl ngiliz Times Gazetesi muhabirine yle diyordu: "...ulusal egemenlik esasna dayanan ve zellikle Cumhuriyet rejimine malik bulunan memleketlerde partilerin varl doaldr. Trkiye Cumhuriyeti'nde de biribirlerini denetleyen partilerin doacana phe yoktur..." ktidardaki Cumhuriyet Halk Frkasnn, Gazi'nin yakn arkadalarnca kurulan yeni bir parti tarafndan denetlemesi doald. lksel olarak dnlrse, zelikle Cumhurbakan'nn baz yaknlarnn yeni bir parti iine girmeleri ve orada toplanmalar demokrasinin gereklerine ve akna ok uygundu ve rejime iyi ve ferahlatc sonular getirebilirdi. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Etkinlikleri Yukarda sylediimiz dnceler ne yazktr ki doru kmad. Acaba neden? ylece aklamak mmkndr bu nedenleri: Her eyden nce bu yeni Partiye Cumhuriyete, halifeliin kaldrlmasna kar olan herkes dolumutu. Tepkici ktleler iin bu Parti byk bir umut kayna olmutu. kinci neden de uydu: Partinin kurucular, toplumun bir an nce kavumas gereken yeniliklerin birdenbire deil, kendiliinden, zamanla olumas gerektii grndeydiler. Bu dncelerini Parti Program'nda u ifadelerle belirtiyorlard: "Parti liberalizm ve demokrasi esasn kabul etmitir. Ama bu ilkelerin gerekleme gc kamuoyu, genel ahlak ve ulusal vicdann iinde olduundan uygulamada geliime (tekamle) bal

117

kalacaktr... Parti zgrlklk ve halkn egemenlii esaslarn kabul etmitir. Parti, ilkeleri uygulamada geliim kuralna bal bulunmay meslek sayar..." Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucular, atlmc devrim admlarn benimsemiyorlard. Onlara gre toplumun yapsnda sakl kendiliinden gelime gcne (evrim gcne) uyulmak gerekliydi. Ulusal egemenlik ve demokrasiyi kabullenmekle birlikte, bu iki ilkenin srekli yenilenerek kklemesini de evrimsel gelimeye brakmlard. ktidara gelirlerse devrim dnemi kapanacakt. Olaan koullar altnda her siyasal partinin her trl gr savunmas hakkdr elbette. Hele Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn grlerinde hi de ters bir nokta yoktur ilk bakta. Ama imdi yle dnmek gerekiyor: Bir siyasal kadro lkenin yzlerce yllk yapsn deitirerek geri kalmlktan kurtulma hazrlklar iinde. Bu kadronun banda ise sradan bir insan yok. Yurdu kurtaran bir dahi ilerin banda. Evrimsel yolla demokrasinin gelimesi iin gerekli altyap kurulmadan, yeni partinin dnceleri nasl geliecek? te, devrimci kadronun amac bu alt yapy hazrlamak. imdi bu kadronun bandaki nderin ald ve alaca ilerici kararlar yeni bir baka siyasal kadro nlemeye almaktadr. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucular bununla da kalmamlar, programlarna u nl maddeyi de koymulard: "Parti dinsel dncelere ve inanlara saygldr" (6. madde). Bu maddenin yorumu, bizi dier partinin dinsel inanlara saygl olmad yargsna gtrr. Byle bir yarg ise hakszlktr. nk nder'in Partisinde byle bir eilim yoktur. Bu maddeyi, Parti Programnn dier hkmleriyle birlikte yorumlarsak yle bir sonuca da ulamak mmkndr: "Evrimsel gelime, eskiden olduu gibi dinsel kalplar iinde srp gitmelidir". Halbuki, bilindii gibi, Trk toplumu evrimsel gelimeye ynelemedii iin devrime gidildi -ilk nitemizdeki aklamalarmz anmsaynz-. Demek ki Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurucular bu byk tarihsel ve toplumsal gerei kavrayamamlard. Bir siyasal partinin "dinsel inanlara saygl" olmas hibir biimde knanamaz. Ama o gnn koullar iinde byle bir hkme ihtiya yoktu. Anayasa'ya gre devletin dini slamd. yle ise zaten bir dinsel yap iinde bulunuyordu. Ama iktidar partisi programnda "dinsel inanlara saygl olma" hkm bulunmad iin, byle bir ibare, yeni kurulan Partinin ok iine yarayacakt. te aslnda olaan bir demokratik ortamda ok masum grlmesi gereken bu siyasal dnceler 1924- 1925 yllar Trkiyesi iin son derece byk gerilimler yaratacak ve nder'in dnd adalamay nleyebilecek nitelikte idi. TBMM iinde yeni partiye mensup milletvekili says ok azd. Hepsi 27 kiiydi. Bu bakmdan parlamento iinde bu parti bir tehdit oluturmuyordu. Hatta salt Meclis iinde byle kalp parlamento geleneklerine gre gelien bir akm yaratsa idi, bu Parti yine bir tehlike oluturmaz, yararl iler grebilirdi. Ama bu tepki partisinin erevesi bu kadar dar kalamazd. Yukarda da belirttiimiz gibi devrim admlarna kar olanlar bu yeni Partiye akmaya baladlar. Muhalefet etkinlii artk btnyle parlamento dna tamt. ok krc, gerginlik artrc bir karcalk hareketi stanbul Basnnn nl gazetelerince zellikle kkrtlyor, insafsz bir eletiri her yan kaplyordu. Yepyeni, taze bir rejim byk tehlikelerin iine yuvarlanmak zere idi. eyh Sait Ayaklanmas Btn bu olumsuz gelimeler ve kkrtmalar sonucunda Cumhuriyet tarihinin en byk bunalm patlak verdi. Bu bunalm douran, Gneydou ve Dou Anadolu'nun bir blmnde kan nl "eyh Sait Ayaklanmas"yd. Ayaklanmann Nedenleri Bilindii gibi Lozan grmeleri srasnda Trkiye - Irak snr izilmemiti. Bunun sebeplerini ylece zetlemek mmkndr: XIX. yzyln sonralarnda "petrol"n nemi byk bir hzla anlalmaya balanmt. Petrol yataklarnn bulunduu blgeler emperyalist glerce saptanyordu; zira bu lkelerin ounda petrol yoktu. zellikle Orta Dou'nun bu nemli madde asndan ne kadar zengin olduu anlalmt. Bu byk corafi alann pek ok yerinde petrol kyordu. Bu arada Musul- Kerkk evresinde de zengin ve kartlmas ucuz petrol bulunduu anlalm, bu blge bata ngiltere olmak zere pek ok gl lkenin itahn ekmeye balamt. Osmanl Devleti'nin elinde bulunan bu lke paras Birinci Dnya Sava srasnda byk bir zveri ile savunuldu. Ama sonunda Mondros Atekes Antlamas imzaland srada ngilizlerce igal edildi. Nfusunun byk ounluu Trk olduu ve Atekes srasnda igal edildii iin, buralar elbette Misak-

118

Milli snrlar iindeydi. Ama Lozan'da btn abalara karlk bu hakl tezimizi kabul ettiremedik. ngilizler buralarn Irak'a ait olduunu ileri sryorlar ve btn dostlar bu iddiay destekliyorlard. Birinci Dnya Sava biter bitmez Irak'ta ngilizlere bal kukla bir ynetim kurulmutu. Bir sre sonra bu lke btnyle ngiliz mandas altna alnacakt. Bu nedenle ngilizler zengin petrol havzasn bize brakmaya hi yanamyorlard. in uzamamas asndan Lozan'da bu sorun olduu gibi braklm ve Antlamann imzalanmasndan sonra Trkiye ile ngiltere'nin bu konuda bir anlamaya varmalar ngrlmt. Bu karar gereince 1924 yl iinde iki devlet arasnda grmelere balanld. Ama bir sonu alnamad. Bunun zerine sorunun Uluslar Kurumuna gtrlmesi kararlatrld. Ayn yln ekim ay sonunda toplanan Uluslar Kurumu, Irak snrn izdi ve tahmin edeceiniz gibi, ngilizlerin etkisi altnda Musul-Kerkk Blgesini kar tarafta brakt. Bu ok haksz karara Trkiye'nin raz olmas beklenemezdi. Yaplacak i askeri bir hareketle sz geen yerlerin Trkiye iine alnmasyd. te bu konuda Trk Hkmeti verdii karar uygulamak isterken, Gazi'ye kar muhalefet iyice bymt. Ayn zamanda milletvekili olan baz ordu ve kolordu komutanlar yeni bir parti, yani Terakkiperver Cumhuriyet Frkasn kurmak iin, grevlerinden ayrlmlard. Bu byk bir bunalm yaratt. Irak zerine bir askeri harekat yaplacak. Son derece duyarl ve tehlikeli bir durum. Tam bu srada Trk ordularnn komutanlar, askerlik grevlerini brakp, ayn zamanda yesi olduklar Meclis'e geliyorlar. Komuta yerleri basz. Bu durumu Gazi Mustafa Kemal Paa, ne askerlik ne de devlet adaml nitelii ile badatrabilmitir. Nutkunda bu olaya ok nemli bir yer verir. Bunalmn atlatlmas iin, Cumhurbakan ayn zamanda milletvekili olan dier komutanlara, bu grevlerinden ayrlp askerlik grevine dnmelerini istemitir. Komutanlktan ayrlanlara da, ilknce grevlerini devretmeleri sylenmitir. Bu i yapldktan sonra Kurtulu Savann nl baz komutanlar artk emekli oldular ve kendilerini siyasete verdiler. Ordu ile siyaset de bu frsat dolays ile iie girmekten kurtuldu. Ama bu iler dzeltilinceye kadar, Trk Ordusu byk zaman yitirmi ve hazrlanan harekatn uygulamas gecikmiti. imdi ngilizlerin eline gzel bir olanak geti. Gneydou Anadolu'da yeni kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasna girenler, byk bir olaslkla ngiliz ajanlarnn kkrtmas ile ok olumsuz baz hazrlklar iine girmeye baladlar. Bu Partinin ilk ubesinin Urfa'da kurulmas bir tesadf ile aklanabilir mi? Partinin bandaki yurtsever kiiler ksa bir sre iinde denetimlerini ve otoritelerini yitirmie benzemektedirler. Douda, bu Partinin gevek ilkelerine dayanlarak yaplan propaganda basit; ama etkili idi: Cumhuriyet Hkmeti, halifelii kaldrmtr. Din elden gitmektedir. Asl ama ise, Anadolu'nun Kerkk-Musul Blgesinin kuzeyinde bulunan blmlerini Trkiye'den kopartmakt. Bu amaca ulamak iin yaplan gizli almalar sonunda rnn verdi. 13 ubat 1925 tarihinde eyh Sait adl, iyice kkrtlm bir kii byk bir ayaklanma balatt. evresinde saygn bir kii olan bu adama ksa srede pek ok grup katld. Zira "din elden gidiyor" gerekesi ok etkileyici idi ve saf yurttalar hi dnmek gerei duymadan bu sylenilenlere inanyorlard. eyh Sait'in btn ayaklama boyunca sarld tek inandrma yntemi, dinin kurtarlmas temas olmutur. Ayaklanmann Yaylmas Ayaklanma birka hafta iinde geni alanlara yayld. Bir yandan Erzurum, bir yandan da Diyarbakr ynne ilerliyorlard. zerlerine gelen askeri birlikleri de geri ekilmek zorunda brakyorlard. Erzurum -Elaz Varto -Diyarbakr' iine alan geni blgede ayaklananlar el erine geirdikleri yerlerde devlet dairelerini yama ediyorlar; "eriat isteriz" barmalar ile eitli vahetler yapyorlard. Baarlardan mararak bilinsiz bir duruma gelmek zereydiler. Ayaklanmann Bastrlmas Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasndan birka gn sonra Cumhuriyetin ilk babakan smet Paa grevinden ayrlmt (21 Kasm 1924). Yerine Ali Fethi (Okyar) Bey babakan atand. Fethi Bey deerli ve deneyimli bir devlet adam idi. Gazi'nin en yakn arkadalarndand. ok lml ve yumuak bir karakteri vard. Bu nedenle, o gnn iletiim olanaklar nedeniyle zaten ok zaman getikten sonra haber alnan ayaklanma ve gelimesi zerinde yeterli bir fikir sahibi olamad; ayaklanmay gerektii lde deerlendiremedi. Onu ufak, yerel bir olay sand. Halbuki ayaklanma iyice geniliyor ve ufak aptaki askeri birlikleri yenme aamasna erimi bulunuyordu. Fethi Beyin dnd olaan nlemlerle bu ayaklanma bastrlamayacakt. ubat sonunda ayaklanmann neredeyse denetimden kmas, Fethi Beyin durumunu zorlatrd. Bu devlet adam 2 Martta grevinden ayrld; yerine ikinci kez smet Paa getirildi. smet Paa, gen Trkiye Cumhuriyeti iin gerek bir tehlike durumunu alm bu ayaklanmann en ksa sre iinde ve

119

kesin bir biimde bastrlmas gerektiini anlamt. Ona gre iki ana noktada toplanan bir program yrtlmeliydi: Ayaklanmay askeri adan ciddiye almak ve bastrlmas iin tam bir harekat plan yapmak; bu etkinlikleri salamlatrmak iin de ksmi seferberlik ilan etmek. Ayaklanmay bastrdktan sonra, bir daha bu tr tehlikeli olaylarn cereyan etmemesi iin de gerekli siyasal nlemleri almak. Trk Genelkurmay askeri hazrlklar hzla yaparken, TBMM bir yasa kabul etti. nl "Takrir-i Skn Kanunu" (4 Mart 1925). Trk siyaset ve hukuk yaamnda eitli alardan tartlan bu yasann o gnler iin bir zorunluluk sonucu kartld kukusuzdur. nmzdeki nitede greceimiz 1924 Anayasas'nn "zgrlklerin snrn kanun izer" hkmne dayanlarak bu yasa konulmutu. Bugnk Trkemizde "dirlii-dzeni, huzuru salama yasas" biiminde ifade edebileceimiz bu dzenleme ile hkmete geni yetkiler veriliyordu. Gericilik hareketleri, ayaklanma, lkenin toplumsal dzenini, dirliini, gvenliini bozma yolundaki btn rgtler, kurulular, basn organlar kapatlabilecek veya etkinlikleri yasaklanabilecekti. smet Paa o gnn koullar altnda byle bir siyasal yetkiye muhtat. Ayaklananlar bu arada Diyarbakr nlerine kadar gelmilerdi. Ancak saldrlar pskrtld. Bu baarszlk, kolay ilerlemeden doan morallerini bozdu. Geri ekilmeye baladlar. Bu srada iyi hazrlanan askeri birlikler kuzey ynn kapayarak ayaklananlar ember iine aldlar. ember hzla daraltld. 15 Nisanda ayaklanma tamamen bastrlmt. eyh Sait ile dier elebalar yakalanp blgeye gnderilen stiklal Mahkemesi nne kartldlar. Mays sonunda sorun tamamen kapanmt; ama nemli sonular da getirmiti. Ayaklanmann Sonular Rejimin gelecei iin ok byk tehlikeler yaratan bu ayaklanma d ve i siyaset asndan nemli sonular dourmutur. Bunlar ksaca yle zetleyebiliriz: D siyaset asndan bu ayaklanma zellikle ngilizlerin iine yaramtr. Kendi kkrtmalar ile kan bu ayaklanma ile Kurtulu Savan yeni bitiren ordumuz hrpalanmtr. Bylece Musul-Kerkk zerine bir askeri hareket yaplmas olasl kalmamt. ngilizlerle yaplan grmeler sonunda Trk Hkmeti baz maddi karlar karlnda Uluslar Kurumu kararn kabul etti. 5 Haziran 1926 tarihinde Trkiye, ngiltere ve onun mandas altnda bulunan Irak arasnda bir antlama imzalanarak bu sorun ortadan kalkt. siyaset asndan gelen sonular ise yle zetleyebiliriz: 1924 ylnda balayan ok partili siyasal yaam gen Trkiye Cumhuriyeti'nin o gnk koullarna uyamamtr. eyh Sait Ayaklanmas bu gerei en ak biimde gstermitir. imdi bu olaydan dersler karmak gerekiyordu. Devrim admlarnn hzlandrlarak srdrlmesi iin bir huzur zamanna ihtiya olduu anlalmt. Bu nedenle bir sre iin ok partili yaam durdurmak gerekiyordu. Bu dnce ile, Takrir-i Skn Yasasna dayanlarak, eyh Sait olayna kart gerekesiyle 5 Haziranda Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld. Yurttaki huzur bozucu kurulular ile basn organlar yeni dzenlemelere uyruk tutuldular. Bylece yurdumuzda "Takrir-i Skn Dnemi" diyebileceimiz yeni bir evre ald. Bu evre verimli bir biimde deerlendirildi ve birbirini izleyen devrim admlar byk bir hzla gerekleti. Belli bal pek ok devrim tamamland. Artk sz geen yasa da gereksiz bir duruma gelmiti. 4 Mart 1929'da bu yasa kaldrld. Ardndan 1930 ylnda ikinci kez ok partili bir yaama geme denemesi yapld. Bu konu zerinde ileride duracaz. ndere Suikast Giriimi Terakkiperver Cumhuriyet Frkas'nn baz evreler ve kiiler tarafndan byk bir umut kayna oluturduunu biliyoruz. Ama bu Parti rejim iin byk bir tehlike haline gelince, Takrir-i Skn Yasas uyarnca kapatld. Cumhuriyet Hkmeti devrim yolunda yrmeye kararl idi. Son umudun yok olmas zerine en alaka ve en akla gelmeyen yolun denenmesine karar verildi: Gazi Mustafa Kemal Paay ortadan kaldrmak. Kendilerinden baka kimsenin varlna dayanamayan karanlk ruhlu kiiler almaya baladlar. Aralarnda milletvekilleri ve eski ttihatlarn da bulunduu bu caniler nce Ankara'da bir cinayet planlamlar, ama bunu uygulayamamlardr. Yine frsat kollamaya baladlar. Gazi 7 Mays 1926 tarihinde geni kapsaml bir yurt gezisine karak 15 Haziranda zmir'e gelecekti. Suikastlar Gazi'nin geecei yolu rendiler. Elverili bir yer setiler. Orada gizlenip kanl emellerini gerekletirecekler, sonra kan kargaadan yararlanp hazr duran bir deniz motoruna binerek bir Yunan adasna snacaklard. Gazi Mustafa Kemal Paann gezi programnda bir gn gecikmesi, canileri karacak motorcuyu bir vicdan muhasebesine yneltmi, sonunda bu kii 15 Haziran gn bildiklerini zmir Valisine bildirmitir (Bu kii

120

ceza grmekten kurtulduu gibi, o zaman iin bir servet saylacak, ok yksek bir dl ald: Tam 6500 lira. Bu rakam gnmzdeki enflasyonun yakcl hakknda size ac bir fikir verebilir). Bunun zerine caniler btn su aralar ile kskvrak ele geirildiler. 16 Haziranda Gazi Mustafa Kemal Paa cokun sevgi gsterileri iinde zmir'e geldi. Demek ki bu gecikme olmasayd, caniler tasarladklarn gerekletirebileceklerdi. Byk kurtarcya kar dzenlenen bu akl almaz cinayet giriiminin elebalar ile bu ie karanlar zmir ve Ankara'da kurulan stiklal Mahkemelerinde yarglanp gerekli cezalara arptrldlar. Bu arada unu da belirtmek gerektir. Bu yarglamalar srasnda Gazi'ye kar ttihat grup da tamamen tasfiye edilmitir. Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paa suikast hazrlnn ortaya karlmas zerine yle demitir: "...Alak giriimin benim kiiliimden ok, kutsal Cumhuriyetimize ve onun dayand yksek ilkelerimize ynelik bulunduuna phe yoktur... Benim nemsiz vcudum bir gn elbet toprak olacak, fakat Trkiye Cumhuriyeti sonsuzlua kadar sapasalam kalacaktr". Gazi Mustafa Kemal Paann bir daha bylesine ciddi bir giriimle karlamamas bu ii dzenleyenlerin Trk Ulusundan ne kadar kopmu olduklarn aka gstermektedir. zmir olayndan sonra devrim admlarna kimse itiraz etmemi, btn kar gruplar dalmlardr. Bylece nder, tasarladklarn sevgi dolu bir hava iinde, byk bir hzla gerekletirmeyi srdrmtr. ANAYASAL SSTEMN KURULMASI VE GELM -13 GR Anayasa Kavram Bir devletin en nemli zel ii hukuk kural ar koymas ve bunlar uygulamasdr. Bu kurallar "devletten" baka hibir g koyamaz ve uygulayamaz. Hukuk kural arnn ise ne olduunu biliyorsunuz. nsanlar arasndaki zel veya toplumsal ilikileri dzenleyen kurallara "hukuk" denir. Bu kurallara uyulmamas durumunda, gerekenin yaplmasn buyuran esaslar da "hukuk kural"dr. Bu kurallar iinde uyulmas zorunlu veya zorunlu olmayanlar vardr. rnein herkesin 18 yan doldurunca hukuk kurallarnn ona salad haklar dorudan doruya kullanmas, uyulmas zorunlu bir kuraldr. Yine, adam ldrmeyi yasaklayan kural da yle. Baka bir rnek vermek gerekirse, evlenmek zorunlu deildir. Dileyen evlenir, dileyen evlenmez. Bu nedenle devletin evlenme gibi ok nemli bir toplumsal kurumu dzenleyen ve Medeni Kanun dediimiz yasa iinde yer alan yzlerce kural herkese uygulanmaz. Ama bir kii evlenmek isterse, ite o zaman devletin bu konuyu dzenlemek iin koyduu kurallara uymak zorundadr. Hukuk kuralnn temelini "yasa" veya bugnk resmi adyla "kanun" oluturur. Kanun, ulusal iradeyi temsil eden parlamentonun koyduu kural ardr. Bildiiniz gibi, parlamentonun esas grevi yasama yetkisinden doar; yani parlamento ilk planda yasa yapan bir organdr. Bazen, yasama organ, yrtme gcn tayan hkmete de yasa gcnde dzenlemeler yapmak yetkisi verebilir. Hkmetlerin kard hukuk kurallar "kararname" adyla anlr. te yasama organ baz durumlarda hkmete "yasa gcnde" kararname karma yetkisini tanyabilir. Ama bu yetkiye dayanlarak kartlan kararnamenin sonunda parlamento tarafndan onaylanmas gerektir. yle ise modern devletlerde yasalar yapma yetkisi halka aittir, denebilir. Ama halk bu yetkisini dorudan doruya deil, setii temsilcileri aracl ile kullanr. Yasalar ulus iradesini yansttndan, yukarda da belirttiimiz gibi temel hukuk dzenlemeleridir. Yasalar, "yrtme organ" uygular. Bu uygulama srasnda yasalara dayanarak kendisi de hukuk kurallar koyar. Bunlara "kararname" dendiini belirtmitik. Yine yasalarn akta brakt veya ayrntl olarak hkme balamad baz konular hkmet, kararname yoluyla kartt "tzklerle" uygular. Daha da ayrntlara ilikin dzenlemeler, yine yasalardan aldklar yetkilerle devlet makamlarnca kartlan "ynetmeliklerle" salanr. Yasa, kararname, tzk ve ynetmelik hkmlerini uygulamakla grevli makamlar her zel durum iin ayr ayr "talimat veya ynerge" denilen bir kezlik kararlar kartrlar. te toplum btn bu hukuk kurallar ile bir a gibi rlmtr. Ama unutulmamas gerekli ok nemli bir nokta vardr. Her hukuk kural, daha stndeki bir hukuk kuralndan kaynaklanr. Kaynaktaki hukuk kuralnda bulunmayan bir yetkiyi, daha alt kural ieremez. Bylece hukuk kurallar arasnda bir hiyerari (alt-st) ilikisi vardr. Ynergeler ynetmeliklere, ynetmelikler tzklere, tzkler kararnamelere, tzk ve kararnameler de yasalara aykr hibir hkm tayamazlar. yle ise yasalardan kan k dier hukuk kurallarn aydnlatr. Eer bir hukuk kural, kaynakland st kurala aykr ise onu uygulamamak gerektir. Uygulanrsa, o uygulama sonucu elde edilen sonular yarg karar ile geersiz klnr.

121

Bu uzun saylabilecek "Giri"in nemini imdi anlayacaksnz. Ulus iradesinin yansmas olan "yasalar" yapan parlamento bu konuda zgr mdr? yle ya, madem ki egemenlie sahip ulus o parlamentoyu kendisini temsil etmesi iin grevlendirmitir, bu durumda parlamento diledii yasalar kartabilir diyebilir miyiz? Ayrca, parlamento nasl oluup alacaktr; devlet gleri nasl bir uyuma bal olacaklardr? Bu konular hangi makam dzenleyecektir? Bu sorular yantlamak iin "anayasa" kavramna gememiz gerektir. Devleti kuran, en st bir hukuk kural vardr. Devlet btn ilevlerini bu st kurala gre ayarlamak zorundadr. te bu kurala "anayasa" denilir. Yasama, yrtme ve yarg gleri nasl oluacaktr? Bunlarn yetkileri ve birbirleriyle ilikileri nasl dzenlenecektir? Yasalar yaplrken hangi temel ilkelere uygun davranlacaktr? Yurttalarn devlet karsndaki haklar ve gvenceleri nelerdir? te, grld gibi, bu konularn dzenlemesi gerektir ki yasa ile balayan hukuk kural ar hiyerarisi ileyebilsin. Evet, anayasalarda btn bu sylenilen konular dzenlenir. Nasl bir tzk yasaya aykr olamazsa, yasa da anayasaya aykr biimde yaplamaz veya uygulanamaz. Burada anayasa hukukunun kark sorunlarn bir yana brakp, ksa bir aklamada bulunalm: anayasay devlet gcne sahip olan veya olanlar yapar. Bir devlet yeni kuruluyorsa, bu takdirde, beliren "kurucu g" ya kendisi anayasay yapar ve uygulamaya koyar veya bu hakkn ulusa devreder. Baka bir deyile, ulusun her kesiminden temsilcilerin topland bir "kurucu meclis" oluturulur. Bu meclis, anayasay hazrlar ve kabul eder veya hazrlad anayasay halkn oyuna sunar. Bylece kabul edilen anayasa, artk o devletin dayand en st hukuk kural olmutur. Bundan sonra o devlet ve toplum anayasadaki ilke ve esaslara gre ynetilir. Eer bir devlet mevcut anayasasn deitirmek isterse, bunun nasl yaplaca yine anayasada yazldr. Ama o devlette yrrlkte olan anayasada deitirilmesi istenilen ynde bir hkm yoksa, bu takdirde, devlet gc el deitirmi demektir. Bu durumda yeni bir anayasa yapmak iin yine bir kurucu meclis oluturulur. Elbette, anayasay yapan gler kendilerine eitli dnsel temelleri rnek veya model olarak alabilirler: Bir anayasa rnein "din" esasna dayanabilir; yahut temelinde liberal dnceye dayal zgr insan modeli yatabilir; yahut devlet gcn eline geiren bir kiinin (diktatrn) istei ve dnceleri dorultusunda hazrlanabilir. Btn bunlar anlatmak konumuzun dna taar. Ama urasn belirtmekle giri blmnn bu bahsini kapatalm: Bizim anayasa olarak anladmz st hukuk kural ulusun kurucu ve yapc gcne dayanan, bu nedenle egemenlii de ulusa ait sayan bir temel kuraldr. Ama bu temel kuraln dayand ve ulusun da uymas gereken ana ilke, "insan"n ycelii, onurudur; insann zgr ve gvenlik iinde yaamasn salamaktr. Byle anayasalar istenen refah ve gelimeyi salarlar. Bu tr anayasalara genel olarak "demokratik anayasalar" ad verilir. Hkmet Sistemleri ster diktatrlk, ister monari, ister demokratik olsun, btn devletlerin gc ana blmden oluur: Yasama, yrtme ve yarg gleri. Anayasalar yaplrken en nemli sorun bu g arasndaki ilikilerin nasl kurulacan saptamaktr. Bu ok nemlidir; nk her g de birbirine muhtatr ve devletin ilerlii bunlar arasndaki uyum ile orantldr. Eer parlamentonun, halk tarafndan seildii iin en stn g olduu dncesi ile hareket edilirse, her g de parlamento iinde birleir. Bylece "gler birlii" sistemi doar. Parlamento hem yasalar yapar, onlar hem uygular; hem de anlamazlklar zer. Yrtme gc de parlamento tarafndan yerine getirildii iin, hkmet bu kurulun kendisidir. Bu nedenle sz konusu sisteme "meclis hkmeti sistemi" denilir. Bildiiniz gibi Birinci Dnem TBMM, bu sistemin en ar biimde uyguland bir parlamento idi. Ne kadar iyi niyetli olursa olsun, bir kurulun her gc birden kullanmas sakncaldr. Bu nedenle szn ettiimiz sistem, ancak byk bunalm zamanlarnda, ani ve abuk karar alp uygulamak zorunluluundan domutur. Bu sistemin sakncalarn gz nne alan baz hukukular her gcn ayr birer organa verilmesini ve seimlerinin de yine halk tarafndan yaplmasn nermilerdir. Bu dnce "gler ayrm" denilen kuram dourmutur. Kuramn anayasaya uygulanmas "bakanlk hkmeti sistemini" ortaya karmt. Bu sistemde yasama organ olan parlamentoyu ve hkmet denilen yrtme gcnn ba olan

122

devlet bakann halk ayr ayr seer. Bylece bakan, dorudan doruya halktan yetki ald iin hkmetini rahata kurar. Ona parlamento karamaz. Buna karlk parlamento da yasalar diledii gibi yapar. Yarg gcnde ise halk "jri" yoluyla adaletin datlmasna dorudan doruya katlr. Yarglarn da bir blm halk tarafndan seilebilir. Bu sistemde hkmet bakana bal olduu iin adna "bakanlk hkmeti sistemi" denilir. En gzel rnei Amerika Birleik Devletlerindedir. Bakanlk hkmeti sisteminde de sakncalar vardr. Her ikisi de halk tarafndan seilen yasama ve yrtme organlarna eit yetkiler verilirse, iler kilitlenebilir. Eer bunlardan biri dierinden biraz daha fazla yetkili klnrsa o zaman sistemin zne uygun davranlmaz. Bu nedenle sz geen sistemde halk ve siyasetiler ok byk bir olgunluk gstermek zorundadrlar. Her iki sistemin de ar yanlar olduunu dnen baz kuramclar ile uygulayclar, baka bir model nerdiler. Bu model "parlamento" dediimiz kurumun doduu ngiltere'de kendiliinden uygulanmaya balamt. Hukukular bu uygulamay sistemletirip anayasa hukukuna geirdiler. Bu yntem yasama ve yrtme gleri arasnda bir denge kurulmasna dayanyordu. Yarg ise bamsz kalyordu. Peki, yasama ve yrtme gleri arasnda denge nasl salanacakt? Bu konudaki ana ilke yle saptand: Esas parlamentodur. Yrtme gc de parlamentonun iinden kar. Ancak parlamento iinden kp onun gvenini alan hkmet, artk almalarnda serbesttir. Fakat bu serbestlik "denetimsizlik" anlamna gelmez. Parlamento, kendi iinden kan hkmeti diledii zaman denetleyebilir. Eer hkmet parlamentonun gvenini yitirmi ise gvensizlik oyu ile drlebilir. Bylece hkmet, parlamento denetimini her an zerinde hissetmelidir. Ancak parlamentoya da ikide bir hkmeti drme yetkisi tannrsa, bu takdirde salam bir yrtme gc olumaz. lke ileri gever. Bu durumda, yrtmenin de kuramsal olarak ba saylan devlet bakanna parlamentoyu datma yetkisi tannmtr. Bu sistemi benimseyen anayasalarda, datma yetkisinin hangi durumlarda ve hangi koullar altnda kullanlaca belirtilir. Grld gibi bu sistemde hem yasamann hem de yrtmenin karlkl olarak birbirlerini drme haklar vardr. Bu denge iinde her iki yan da dikkatli davranr. ler normal ller iinde yrtlmeye allr. Sistemin esas parlamentoya dayand iin ad da "parlamenter sistem"dir. Yurdumuzda siyasetiler bile iki sistemi birbiriyle kartrmaktadr. "Parlamentolu sistem" btn demokrasilerin ortak addr. Hibir demokrasi parlamentosuz olmaz. Bu bakmdan hem meclis hkmeti, hem de bakanlk hkmeti sistemleri parlamentoludur, yani "parlamentolu sistemlerdir". Buna karlk "parlamenter sistem" parlamentolu sistem iinde bir hkmet rejiminin addr; yasama ile yrtme arasndaki dengeyi belirtir. Ama "parlamenter sistem" deyimi yurdumuzda, demokrasi eitimi yetersiz olduundan "parlamentolu sistem" yerine de kullanlyor. Bu yanl yapmayalm. Hkmet sistemleri arasnda, demokrasinin amalarna en uygun olan son anlattmz parlamenter sistem gibi gzkyor. Ama elbette, demokrasi iinde yaamak isteyen her toplum bu sistemlerden birini benimseyebilir. Ayrca baz lkelerde her sistemin olumlu yanlar alnarak, rnein Fransa'da olduu gibi "yar bakanlk hkmeti sistemi" gibi karma yollar da deneniyor. Btn bunlar siyasal tercihlerin sonucudur. Trkiye'de Anayasal Gelimenin lk Aamalar nmzdeki yl bu konu zerinde biraz daha ayrntl olarak duracamz iin, ksaca u noktalar belirtelim. Anayasa aslnda ilkadan beri kurulan devletlerde vard. Yani her devletin varl belli baz kural ara dayanyordu: Din veya tre kurallar gibi. Ama, btn insanlarn birbirleriyle eit olduu, devlet gcnn halktan kaynakland grleri yerleme aamasna girince, anayasalarn "yazl" olmas gelenei de kuruldu. Osmanl Devleti'nin de temelinde egemen olan ve anayasal nitelikte kurallar vard. Ama kinci nitede grdnz gibi bu kurallar giderek eskidi. Eitlik dzenine geilmesi iin nemli admlar atld. Tanzimat dnemi 1876 ylnda ilk yazl anayasann ilan ile sonuland. Bu anayasay yapan "kurucu g" dorudan doruya padiahn iradesiydi. Bundan dolay bu anayasada btn egemenlik haklarnn kayna olarak padiah gsterilmiti. Bu anayasa, baz deiiklikler geirerek, 1 Kasm 1922 tarihine kadar yaamtr. Bildiimiz gibi, 23 Nisan 1920 tarihinde ulus egemenliine dayanan yeni Trk Devleti kuruldu. Bu devletin parlamentosu olan ve kurucu gce de sahip bulunan TBMM 20 Ocak 1921'de ilk anayasasn yapt. Ama bu, eksik bir metindi. Bu anayasa yurttalarn temel haklarn ve zgrlklerini, yarg ilerini ve benzeri pek

123

ok nemli konuyu dzenlememiti. Sadece egemenliin ulusa ait olduu, TBMM'nin yaps ve yetkisi ile yerel ynetimler hkme balanmt. eitli vesilelerle belirttiimiz gibi, TBMM zafer kazanlncaya kadar hem ulus egemenliini hem de saltanat benimsemiti. Bu, nemli bir eliki idi. Ama byk bir gei dnemi yaandndan bu elikinin varlndan bir sre kanlamamt. te, bu nedenle TBMM Osmanl Anayasas'nn yrrlkte olduunu st kapal da olsa benimsemiti. Hatta Mustafa Kemal Paa baz zorunluluklar karsnda 1921 Anayasasndaki "egemenliin ulusa ait olmas ve ulusun yetkili tek temsilcisini TBMM'nin oluturmas" hkmleri dnda Osmanl Anayasas'nn da yrrlkte saylmasnn mmkn olduu izlenimini uyandrabilecek baz dnceler belirtmiti. yle ise 1921 Anayasas'nn eksikliklerini, kayna ok farkl olmasna ramen, Osmanl Anayasas ile gidermek mmknd. 1 Kasm 1922'de saltanat kaldrlnca, artk "padiah iradesinin bir eseri olan" Osmanl Anayasas da varln kesinlikle yitirdi. imdi ortada yalnz eksik bir 1921 Anayasas kalmt. Bu anayasa yetersizdi. Anayasal sistemi kurmak iin ok byk eksikliklerle dolu idi. Bir anayasa, devletin temel organlarn, bunlarn meruiyet dayanaklarn, gler arasndaki ilikileri, yurttalarn temel haklarn ve zgrlklerini, genel olarak ynetim ilkelerini iermelidir. te bylesine nemli ilkeler "devletin" kurucu geleridir. Bu gelere dayanarak ileyen kurumlar, btnyle "anayasal sistemi" oluturur. 1921 Anayasas'nda bu sistemi oluturacak geler yok denecek kadar azd. Cumhuriyetin ilan iin bu anayasada yaplan deiiklik boluklar dolduramayacak derecede ufak kapsamlyd. Elbette bu deiikliin ierii ok nemliydi. Ama eksik geler tamamlanamamt. Hele halifelik de kaldrlnca sistem iyice altst oldu. Artk yeni bir anayasa yaplmasnn zaman gelmiti. 1924 ANAYASASI 1921 Anayasas'nn kesin geerliliini ancak 1922 yl kasm ayndan itibaren kazandn belirttik. Ama bu anayasa sadece 20 Nisan 1924 tarihine kadar, yani 3 yl yrrlkte kald. Ardndan gelen 1924 Anayasas ise tam ve kesintisiz biimde 36 yl yrrlkte kalmtr. Bu bakmdan yz yl aan anayasa tarihimizin en uzun mrl metnidir. 1924 Anayasas'nn bir baka nemi de 1920'de kurulan rejimi salamlatrm olmasdr. Btn nemli devrim yasalar bu anayasaya gre hazrlanp kartlmlard. Yine bu anayasa hem tek partili hem de ok partili dnemde uygulanmtr. Baka bir deyile, ok partili siyasal yaama bu anayasa ile geilmitir. Demek ki, szn ettiimiz bu temel kural ile Trkiye'deki anayasal dzen, baz eksikler bir yana braklrsa, olduka salam bir biimde kurulmutur. 1924 Anayasas'nn Hazrlan Mustafa Kemal Paa bu Meclis'i tam bir kurucu g olarak altrp yeni devleti oluturmak istiyordu. Ama "kurucu" sz, Osmanl dzeninin sona erecei kukusunda bulunan evrelerde rahatszlk yaratt iin Paa, "Olaanst Yetkilere Sahip Bir Meclis" sfatn TBMM'ye kabul ettirmiti. Bildiiniz gibi byle bir sfat aslnda kuruculuk yetkisini de ierir. Buna dayanarak 1921 Anayasas yaplmtr. Birinci TBMM'nin yapt anayasada onun nasl deitirilecei hakknda bir hkm yoktu. Bu nedenle Meclis kendini balamamt. Gerekten bir anayasada onun nasl deitirilecei hakknda bir hkm varsa, artk o anayasay yapan kurul, bir daha "yeni bir anayasa" koyamaz. Sadece eskisini belli noktalarda deitirebilir. Eer ilk Meclisimiz 1921 Anayasas'na bu konuda bir hkm koysa idi, kendi kendini snrlar ve kuruculuk niteliini yitirirdi. Ama bilerek veya bilmeyerek byle bir hkmn 1921 Anayasasna konulmamas, kuruculuk yetkisinin kinci Dnem Meclisine de getiini aka gstermektedir. Yeni bir anayasa yaplmasna karar verilince, bu i iin alan komisyon hazrlklarn srdrrken, Meclis kurucu g olduunu belirten nemli bir karar alarak yeni anayasann kabul iin tam ye saysnn te iki oyuna ihtiya bulunduunu belirtmitir. Bylece bu Meclis, hem kuruculuk niteliini gsteriyor, hem de anayasa konusunda kendini snrlamaya balyordu. Bu karar almakla Meclis, hazrlanan anayasa taslann tam ye saysnn te ikiden aznn oyunu alrsa, yasalaamayacan kabul ediyordu. Bu karar Meclis'in kendi iradesini snrlamas demektir. Yani anayasa

124

sradan bir kanun gibi yasalaamayacakt. Meclis bu konuda yetkisini snrlamt; ama Anayasa'nn da dier btn kanunlarn stnde olduunu gstermi bulunuyordu. Anayasa hazrlanrken komisyon, "gler birlii" esasn kendine ba ilke olarak alm ve bu esas benimseyen Polonya gibi devletlerin anayasalarndan yararlanmtr. Bu arada komisyona gler ayrl veya parlamenter sistem benzeri modellerin benimsenmesi yolunda neriler yaplmsa da bunlar dikkate alnmamtr. Bylece hazrlanan Cumhuriyet dneminin ilk anayasas 20 Nisan 1924 tarihinde oybirliine yakn bir ounlukla kabul edildi. 1924 Anayasas'nn Genel Yaps Anayasann Dayand Temel lkeler Ulusal devlet temeli zerinde ykselen bu Anayasada "Cumhuriyet" ve "gler birlii" esaslar ba ilkelerdir. Anayasada Cumhuriyet ilkesi zerinde kskanlkla durulmu, devlet biiminin "cumhuriyet" olduu yolundaki maddenin deitirilmesinin, hatta deitirilmesinin nerilmesinin bile mmkn olmad belirtilmitir. Ulusal Trkiye Cumhuriyeti, anayasal sistemini gler birlii esasna gre kurdu. Bu ilke, komisyon raporunda "Bu cumhuriyeti oluturan, gler birlii esasdr" diye belirtildi. Bu da TBMM'nin ilk gnlerinden beri benimsedii ana ilkeye tamamen uygundur. Devletin Kurulu Esaslar Genel lke Ulusal Cumhuriyetin gler birlii esas zerinde ykselmesinin en nemli sonucu, egemenliin kaytsz artsz Trk Ulusuna ait bulunduu ve onun bu hakkn kullanacak tek makamn TBMM olduudur. Bylece TBMM'nin stnde veya ona denk baka hibir organ yoktur. Ulus egemenlii paralanmaz bir biimde ve kesin olarak TBMM tarafndan temsil edilmektedir. Meclis'in stnl ilkesi mutlaktr. Yasama Gc Gler birliinin doal sonucu olarak yasalar yapma ve onlar yorumlama yetkisi Meclis'e aittir. Yasama organ olarak Meclis'in seimine btn Trk Ulusu katlrsa da kadnlarn bu hakk edinmesi daha sonralar mmkn olacaktr. Seimlerin nasl yaplaca zel yasa ile saptanr. TBMM Anayasa'ya aykr yasa koyabilir. Bu elbette siyasal ahlak asndan hibir biimde onaylanamaz. Ama anayasaya aykr yasalar inceleyip bu aykrl saptayarak onlar geersiz klacak bir mekanizma yoktur. Olsa olsa Meclis'in kendisi, bir yasasn Anayasa'ya aykr grr ve bir sre sonra onu kaldrabilir. Yarg gc tamamen Meclis'e bamldr; byle bir saptama yetkisi yoktur. Cumhurbakan ise bir yasay ancak bir kez "yeniden grlmek zere" Meclis'e geri gnderebilir. Meclis'in srar karsnda onun da hibir yetkisi yoktur. te kesin gler birlii ve bunun sonucu olarak parlamentonun tek siyasal temsil makam saylmasnn dourduu tehlike! Meclis yasama gcn aan benzeri baka yetkilerle de donatlmt. Sava ilan, bar ve dier uluslararas antlamalarn yaplmas, para basm, akal yklenme szlemelerinin ve ayrcalklarnn onaylanmas gibi yetkileri TBMM hibir makama brakamaz. Yrtme Gc Yrtme gc de sistem gerei TBMM'ye aittir. TBMM, 1921 Anayasas'nn baz maddelerini deitirip Cumhuriyeti ilan ettii zaman, meclis hkmeti sisteminin kat uygulama biimine son vermiti. Anmsaynz: Cumhuriyet rejimi gerei seilen cumhurbakan, milletvekilleri arasndan birini babakan atayacakt. O da yine milletvekilleri arasndan bakanlar seip cumhurbakanna sunacakt. Cumhurbakan bu listeyi TBMM'ye gnderecekti. Bylece hkmet kurulmu oluyordu. te 1921 Anayasas'nn 29 Ekim 1923 tarihli deiiklii ile benimsenen bu sistem 1924 Anayasasnda daha da gelitirilmitir. Buna gre hkmetin Meclis'in gvenini almas gerekiyordu. Bunun iin de babakan, hkmetinin neler yapacan anlatan bir program Meclis'te okurdu. Program zerinde yaplacak grmelerden sonra gven oylamasna bavurulurdu. Oylama olumlu sonu verirse, hkmet almaya balard. Meclis'in stnl kesin olduundan, gler birlii ilkesinin gerei, Meclis'e hkmeti her zaman denetleme ve drme hakk verilmitir. Soru, gensoru ve meclis soruturmalarnn hibir snr olmayp Meclis bu mekanizmalar gerektii vakit kullanr. Hkmetin cumhurbakanna bavurup Meclis'in datlmasn istemesi mmkn olmad gibi, cumhurbakanna da dorudan doruya kullanmak zere byle bir yetki tannmamtr. Meclis, her zaman hkmetin stndedir.

125

Bu sistem elbette bir bakanlk hkmeti deildi. Zira cumhurbakan Meclis tarafndan seiliyordu. Yetkileri ise hi yok gibiydi. Bir parlamenter sistemden sz edebilmek iin, yrtme gc bann Meclis'i datma yetkisinin bulunmas gerekti. Byle bir durum da yoktur. Meclis ile hkmet arasnda denge kurulmamtr. Meclis'in hkmete her dilediini yapma hakk vardr. yle ise 1924 Anayasas yine kesin gler birlii ilkesi iinde belki ok yumuatlm bir meclis hkmeti sistemine sahiptir. Zira hem babakan, hem de bakanlar sadece milletvekilleri arasndan seilirler. Meclis, hkmeti her an denetleyip drebilir. Hkmet pek ok ii grrken Meclis'in iznini veya onayn almak zorundadr. Eski kesin meclis hkmeti sisteminden iki nemli fark, bir babakann bulunmas, bu kiiyi cumhurbakannn atamas, bakanlar da Meclis'in deil, babakannn saptamasdr. Cumhurbakanna gelince. Anayasa'ya gre o, devletin badr. Devleti temsil eder. Bu zellii ile yrtme ilerinin de badr. Ama bu konudaki yetkisi sadece babakan Meclis iinden semek ve onun getirdii Bakanlar Kurulu listesini onaylayp Meclis'e sunmaktr. Yasalar onaylayp yrrle koymak ii da cumhurbakanna ait bir yetkidir. O, nne gelen yasay onaylamadan tekrar grlmek zere Meclis'e geri gnderebilir. Yrtmenin ba olarak, yasama karsndaki tek yetkisi budur. Ama, Meclis o yasay hi deitirmeden tekrar cumhurbakanna gnderirse, bu kez ona yasay imzalayp yaynlamaktan baka bir i dmez. Yarg Gc Kesin gler birlii ilkesine gre, yarg gc de Meclis'te toplanr. Geri Anayasa'da yle bir hkm vardr (8.madde): "Yarg hakk, millet adna usul ve kanuna gre bamsz mahkemeler tarafndan kullanlr". Demek ki dersiniz, yarg hakkn "bamsz mahkemeler" "millet adna" kullanyorlar. Ama gler birlii ilkesinin kesinlii karsnda bu trl dnemeyiz. Zira Anayasa, 4. maddesinde Trk Ulusunun egemenlik hakkn temsil etmeye sadece TBMM yetkilidir, diyor. Ayrca, yukarda aktardmz hkmde mahkemelerin "kanuna" gre davranmak zorunda olduklarn anlyoruz. Kanunlar haksz ve anayasaya aykr da olabilir. Mahkeme, bamsz olsa idi byle bir yasay uygulamayabilir ve onu Anayasa Mahkemesine gnderebilirdi. Ama bu sistemde Anayasa Mahkemesi de yoktur. Yine bir baka hkmde (54. madde) "Yarglarn tam bamsz olduklar, ilerine asla karlamayaca" belirtildikten sonra, "ancak kanun hkmne baldrlar" ifadesi geliyor. Bir baka ve son derece ilgin bir nokta, yarg gvencesinin bulunmamasdr. nk 55-57. maddeler yarglarn grevden kartlmalarnn, alma biimlerinin ve grevlerinin "kanunla" dzenleneceini belirtmitir. Bu nemli konuda da kanunun ierebilecei hkmlerin ls konulmad iin yarglar, TBMM'nin iradesi karsnda tam anlamyla gvensizdirler. Bunun yaratt vahim durum, zel ikle 1955-1960 yllar arasnda grld. Anayasa ayrca, TBMM'ye baz konularda dorudan doruya yarg yetkisi kullanma hakk da vermitir. nk Meclis, mahkemelerin verdii cezalar hafifletir ve deitirir, kanun soruturmalarn ve cezalarn erteleme hakkna da sahiptir. Cezalar hafifletmek ve deitirmek "af" deildir. Af yetkisi btn anayasal sistemlerde parlamentolara verilmitir. TBMM'nin de af yetkisi vardr. Ama ayrca "bamsz" sayd ve "ilerine asla karlmamas" ilkesini koyduu mahkemelerin verdii cezalarla bylesine oynamas, yargnn bamllna gzel bir rnektir. Temel Haklar ve zgrlkler 1924 Anayasas yaplrken, dnyada bugnk evrensel insan haklar doktrini belirmemiti. Fransz htilalinin getirdii zgrlk anlay yetiiyordu. 1924 Anayasas da bu yoldan gitmitir. lk nce her Trk'n "zgr doup yaad" belirtilmi, sonra da belli bal btn siyasal zgrlkler yurttaa tannmtr. Bu zgrlklerin snrlandrlabilecei; ama byle bir kstlamann ancak "kanunla" yaplabilecei ngrlmtr. zgrlkler elbette kstlanabilir. Bu kstlamann da sadece "yasa ile" yaplmas gereklidir. Ama bu yasann bir zgrl hangi lde snrlayabilecei belirtilmelidir. 1924 Anayasas'nda bu tr kanunlarn izecei snr konusunda da hibir "snr" tannmadndan, bu yolla zgrlklerin ok geni llerde kstlanmas mmkndr. eyh Sait Ayaklanmasnn bastrlmas srasnda kartlan bu yasa 1924 Anayasas'nn szn ettiimiz hkmnde (68. madde/2. fkra) gerekesini bulmutur. Yani u hkm: "Doal haklardan olan zgrln snr, bakalarnn zgrl snrldr. Bu snr ancak yasa izer". 1924 Anayasas, o dnemde pek bilinmeyen ekonomik ve sosyal haklara hemen hemen hi yer vermemitir. Bunu o dnem iin doal kabul etmek gerektir. TBMM'nin Kuruculuk Niteliinin Sona Ermesi

126

Bu ok nemli Anayasann pek yaamsal bir yan da, TBMM'nin artk "Olaanst Yetkilere Sahip Bir Meclis" olmaktan kmasdr. Meclis, 1924 Anayasas ile kendini balamtr; baka bir deyile, artk yeni bir anayasa yapamaz. nk 102. madde, Anayasann nasl deitirileceini hkme balamtr. Burada kastedilen "yeni" bir anayasa yapmak deil, mevcut Anayasann gerekli grld takdirde baz hkmlerinin deitirilmesidir. Bunun en gzel kant "devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki birinci maddenin deiiklik veya bakalatrlmasnn hibir biimde mmkn olmamasdr". Anayasann temeli "Cumhuriyet" olduuna gre, onu ortadan kaldrmak mmkn deildir. yle ise yeni bir anayasa da yaplamaz. Kald ki, normal deiiklikler bile son derece zor esaslara balanmtr. 1924 Anayasas normal bir kanun gibi deitirilemez. Bu bakmdan "sert" anayasalardan saylr. Her eyden nce deiiklik istei hkmetten gelemez. Sadece milletvekilleri, dorudan doruya halkn temsilcileri olarak deiiklik isteyebilirler. Bunun iin de deiiklik istemini ieren neri Meclis tam ye saysnn te birinin imzasn tamaldr. Deiikliklerin kabul iin tam ye saysnn te ikisinin oyu gereklidir. Bylece 1924 Anayasas, TBMM mevcut olduu srece kaldrlamazd. Artk TBMM, kurucu g olma niteliini bitiriyor ve normal bir parlamento durumunu alyordu. Bu da Trk Devriminin artk normal bir hukuksal yola girmeye balamasnn gzel bir iareti idi. 1924 Anayasas'nn Devrimcilie Ak Yapsal zellikleri Eletirdiimiz hkmleri bir yana, bu Anayasa ile Trk Devrimi'nin gelimesine uygun bir siyasal yap kurulduu da anlalyor. nmzdeki yl Trk Devrimini incelerken, bu byk olayn bir "btn" olduunu greceiz. Bu btn baz gelerden olumaktadr kukusuz. En bata gelen ge, udur:Ulus egemenliine dayanan bir Cumhuriyet. Anayasa bu ilkeleri en salam biimde tanyp, gvence altna almtr. "Ulus" egemenlii esas ile, Osmanl Devleti'nin ok uluslu yapsnn kesinlikle brakld anlalyor. Artk "Trkiye" Cumhuriyeti vardr. Bu Cumhuriyetin sahibi Trklerdir. Ancak "Trklk" etnik deil, tamamen hukuksal bir kavramdr. 88. maddeye gre "Trkiye'de din ve rk ayrt edilmeksizin vatandalk bakmndan herkese Trk denir". Bylece rk veya dinci bir vatandalk ls tamamen reddediliyordu. 1924 ylnda Anayasa'nn temelleri bu grlerden oluuyordu. Gazi Mustafa Kemal Paa Trk Devrimini gelitirdike, bu en gzel ifadesini Anayasada buldu. Zira bu Anayasa, esnek ve gelitirici hkmlere akt. Anayasa'da devrimci dnceye aykr hkmler bulunmad iin, devleti kuran temel hukuk kuralnn niteliine, devrimin btn zellikleri yansd. Bu yansmalar, Anayasada yaplan deiikliklerle kendini gsterdi: Anayasann Trk Devrimine yn verici en nemli -ve ilk- deiiklii 10 Nisan 1928 tarihinde yaplmtr. Bu deiiklik ile laiklik ilkesi Anayasaya yerlemitir. Geri Anayasa 2. maddesinde devlet dininin "slam" olduunu hkme balyordu. Ama dier yandan inan ve vicdan zgrl de en geni biimde tannmt. Ayrca 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle giren Trk Medeni Kanunu da laiklik ilkesini gelitiren ve nmzdeki yl greceimiz hkmler ieriyordu. Bu gelimelerin Anayasaya yansmas gerekti. Yukarda szn ettiimiz deiiklik ile 2. maddede devlet dininin slam olduu hkm ile 26.maddede TBMM'nin grevleri arasnda en bata saylan "dinsel hkmlerin yerine getirilmesi" ykmll kaldrld. Bu iki nemli deiiklie kout olarak 16 ve 38. Maddelerde bulunan milletvekilleri ile cumhurbakannn greve balarken yerine getirecekleri andime srasnda syleyecekleri formldeki dinsel kelime kaldrld. Bylece hem Trk Devleti'nin resmi bir dinle bal olmamas, hem de yasama organnn dinsel ilerle bir ilgisinin kalmamas salanm oldu. Anayasa hazrlanrken Komisyon tasarsnda kadnlara da seme ve seilme hakknn tannmas ngrlmt. Ama Genel Kurul'da bu kabul edilmemi ve en nemli siyasal haklar yine yalnz erkeklere verilmiti. Kii zgrln, yasa karsnda eitlii, ulus egemenliini benimseyen bir anayasada kadnlardan bu hakk esirgemek Trk Devrimi'nin bir elikisi saylmalyd. Ulusun yarsnn parlamentodaki temsilcileri seememesi ve kendisinin de temsil edilememesi Trk demokrasisinin bir ayb idi. 5 Aralk 1934 tarihli deiiklik ile kadnlara milletvekili seme ve seilme haklar tam olarak tannarak bu eksiklik giderilmitir. Bu deiiklik Anayasa'ya gerek anlamyla devrimci yapsn verdi. 5 ubat 1937 tarihinde 2.maddeye Trk Devriminin niteliklerinin konulmas, Anayasaya 1937 ylna kadar getirilen yeniliklerin tam bir zeti saylmaldr. Maddenin yeni biimine gre, "Trkiye Devleti cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, laik ve inklapdr". Bu ilkelerden cumhuriyetilik ve ulusal egemenlik, dolays ile milliyetilik Anayasa'da ilk

127

gnden beri yer almt. Laiklik 1928'de getirildi. Halklk zaten Cumhuriyetin eitlik ilkesinde sakldr. nklaplk ise Anayasa'nn ruhunda vardr. Belki zerinde ok tartlan ve nitelii bugne kadar kesin bir biimde aklanamayan "devletilik" ilkesi bir yenilik saylabilir. Ama bu ikelerin 2. maddede Trkiye Devleti'nin zellikleri olarak saylmas 1924 Anayasas'n Trk Devriminin tam bir aynas yapmtr demek mmkndr. 1961 ANAYASASI ok Partili Siyasal Yaam ve 1924 Anayasas 1924 Anayasas, ok partili, oulcu bir demokratik yapnn kurulmasna engel deildi. kinci kitapta da greceimiz gibi, Trk Devrimi ile eriilmek istenilen en nemli amalardan biri gerek anlam ile oulcu demokrasiye gemektir. Trk Devrimi'nin siyasal gstergesi olan 1924 Anayasas'nda btn bu gelimelere ak olanaklar vard. Dnce, sz, basn zgrlkleri tannmt. Siyasal katlma salanmt. Siyasal Parti kurma hakk vard. Ancak bu hak dernek kurma zgrl iinde kullanlyordu. Bu Anayasaya gre, bir nceki nitede grdmz Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulmutur. Her bakmdan Gazi'nin devrimci dncelerine ters dm olsa bile, byk bir olaslkla bu Parti yaayp demokratik dzen iindeki yerini alabilirdi, eer eyh Sait Ayaklanmas kmasayd. Bu bunalm dneminden sonra 1930 ylnda, bu kez Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Paann zendirmesiyle yeni bir parti daha kuruldu: Serbest Cumhuriyet Frkas. Ama bu Parti iine de tepkici gler dolunca ve Cumhuriyet ile demokrasinin en doal koulu olan laiklik ilkesi byk tehlikeye uraynca kurucusu eliyle kapatld. Bundan sonra artk bir sre byle bir denemeye giriilmedi. Demokrasinin gerei olan alt yap henz tamamlanamamt. Bu konuda gereken almalar yaplrken, dnya yeni bir felaketin iine giriyordu. Atatrk'n zamansz lm ve hemen ardndan kinci Dnya Savann kmas oulcu demokrasiye geii bir sre iin dondurdu. Ama sava bitince, iki ufak kesintiye ramen bugne kadar yaayan ok partili sisteme de geildi. 1945 ylnda balayan yeni ok partili yaamn hukuksal ve siyasal temeli yine 1924 Anayasas idi. Bu Anayasa geri pek ok ak kapya sahipti. Demokrasiye inanl olmayanlar bu ak kaplarn salad imkanlardan yararlanabilirlerdi. Buna karlk iyi niyetli bir uygulama ile demokratik yaam bu Anayasa ile de srdrlebilirdi; ama zerinde baz deiiklikler yaplmas kouluyla. nk, bu ak kaplar iyi niyetli kiiler iin de bir sapma noktas oluturabilirdi. Nitekim 1945- 1950 yllar arasnda Anayasann bu eksiklikleri grld. Fakat iktidardaki ounluk partisi bu aksaklklar gidermedi. 14 Mays 1950'de sz geen sakncalardan yaknan Demokrat Parti iktidara geldi. Kansz bir siyasal ihtilal gereklemi, 1923 ylndan beri siyasal iktidara sahip Cumhuriyet Halk Partisi olgun bir biimde karcalk grevine gemiti. Yeni iktidar partisinin Anayasay deitirecek ounluu vard. Ama istenilen yine olmad. Anayasa deitirilmedi. Ak kaplarn verdii imkanlar kullanlarak iktidarda kalmann yollar arand. Sonunda lke byk karklklar iine yuvarland. kinci Dnya Savandan sonra nsan Haklar evrensel bir gelime iine girmiti. Bir yandan Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirisi, dier yandan Avrupa nsan Haklar Szlemesi. Her iki bildiriyi de kabul eden Trkiye Cumhuriyeti, Anayasasnda bu haklarn gvence altna alnmas iin gerekli nlemleri ieren deiiklikleri yapmamt. Bu deiiklikler, u noktalarda toplanabilirdi: Siyasal iktidarn kii zgrlklerini ksma giriimlerini nleyecek hkmler koymak; lk nce "zgrlklerin snrnn yasa saptar" hkmnde, snrlamann aa lsn belirlemek ve bu lnn zgrl ortadan kaldrmayacak derecede olmasn salamak; sosyal ve ekonomik haklar Anayasaya almak; insan haklarna ve Anayasa'ya aykr yasalar kartlrsa bunlar iptal edecek bamsz bir organ kurmak; yarg gcn her bakmdan gvence altna alp tam bamsz duruma getirmek... Anayasada bu deiikliklerin yaplmas o kadar zor deildi. yi niyetli bir alma ile btn bu gereken hkmler konulabilirdi. Ama ne yazktr ki bu yaplamad. Siyasal iktidar seim yitirmemek iin zgrlkleri kstlamaya ve en vahimi yarg gvencesini ortadan kaldrmaya alt. Btn bu olanlar, sonunda bir askeri darbeye yol at. Kurulan "Milli Birlik Komitesi" 1924 Anayasas'nn TBMM'ye ilikin hkmlerini kaldrd ve ulus adna egemenlii geici olarak kullandn ilan etti. Milli Birlik Komitesi bir daha askeri bir mdahale olmamas iin yeni ve iyi bir anayasa hazrlatmak istiyordu. 1961 Anayasas'nn Hazrlanmas Siyasette baz gerekleri kabul etmek gerektir. Sivil iktidarn baarszl karsnda doan boluk, Silahl Kuvvetlerimiz tarafndan doldurulmutur. imdi, "ulus adna" hareket ettiini syleyen Milli Birlik Komitesi, "kurucu g" durumundadr.

128

Bu yeni kurucu g, aslnda bir an nce ulus egemenliini tekrar kurmak istiyordu. Bu amala, yeni anayasay hazrlamak zere Trk tarihinde ilk kez bir "Kurucu Meclis" oluturuldu. Bu Meclis iki kanatl idi: Temsilciler Meclisi ve Milli Birlik Komitesi. Temsilciler Meclisinin yaps demokratik saylabilirdi. Kapatlan iktidar partisi dnda btn siyasal partilerin, meslek kurulularnn, niversitelerin setikleri yeler bu Meclis'i oluturuyordu. Temsilciler Meclisinde hazrlanan anayasa tasla, Milli Birlik Komitesi'nde son biimini ald ve 9 Temmuz 1961'de halkoyuna sunularak kabul edildi. Anayasa tarihimizde ilk kez bir kurucu meclis yoluyla anayasa hazrlanm ve daha da nemlisi bu taslak halkoyuna sunularak merulatrlmtr. Bylece bir askeri darbe sonucu kabul edilen anayasa olma itham artk sz konusu deildir. Birinci Dnem TBMM'nin yapt 1921 Anayasas ile kinci Dnem Meclisinin yapt 1924 Anayasas da o her iki dnem meclisi kuruculuk sfatn tadklarndan belki o metinleri de yapl biimleri asndan 1961 Anayasas'na benzetebiliriz. Ama bu iki anayasada halk oyuna sunulma zellii bulunmad gibi, TBMM ayn zamanda normal bir parlamento gibi de alyordu. 1961 Anayasas'nn Yaps Bu Anayasa ile 1921 ylndan beri sren baz temel kurallar kalkm, yeni bir anayasal dzen kurulmutur. Ksaca zetlemek gerekirse unlar sylenebilir: Cumhuriyet ve kaytsz artsz ulus egemenlii aynen srmektedir. Ancak ulus egemenliini artk sadece TBMM kullanmamaktadr. Baka bir deyile, lml gler ayrm iinde olduka snrl bir parlamenter sistem kurulmutur. Yani parlamentonun kesin stnl sona ermitir. Trkiye Cumhuriyeti'nin "insan haklarna dayal" demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olduu da zellikle vurgulanmtr. Yasama gc TBMM'ye aittir. Yeni TBMM iki kanattan olumaktadr: Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu. kisinin toplu halde alt baz zel durumlarda TBMM Genel Kurulu olumaktadr. Millet Meclisinin yetkileri daha fazladr. Cumhuriyet Senatosu ise yksek renim grm ve 40 yan bitirmi kiilerden seilmektedir. Ayrca Cumhurbakan 15 ye atamakta, darbeyi yapan Milli Birlik Komitesi yeleri de doal senatr olarak mr boyu Cumhuriyet Senatosunda bulunacaklardr ki bunun ne kadar demokratik bir yol olduu tartlmtr. Ancak yasama ilerinde son sz Millet Meclisinde olduu gibi, hkmete gven oyu vermek, yahut gvensizlik ile drmek de sadece Millet Meclisinin yetkileri iindedir. Yrtme gc TBMM'nin iinden kar. Babakan dnda, bakanlklara TBMM yesi olmayan kiilerin getirilmesi de mmkndr. Millet Meclisi'nin gensoru yoluyla gvensizlik oyu vermesi durumunda hkmet der. Ama buna karlk, Cumhuriyetimizin anayasa tarihinde ilk kez cumhurbakanna Millet Meclisini datma yetkisi verilmitir (108. madde). Ancak cumhurbakannn bu yetkisini kullanabilmesi iin hkmetlerin ok olaanst durumlarda kurulamamas gibi zor gerekleecek koul ar vard. Bu nedenle 1961 Anayasas'na gre cumhurbakanlar, hkmet bunalmlar durumunda bile, 108. Maddedeki koullar olumad iin Millet Meclisini hi datamamlard. Bylece diyebiliriz ki, 1961 Anayasas ile parlamenter sisteme doru bir gidi vardr. Yarg gc her bakmdan bamsz bir duruma getirilmitir. Yarglarn atanmalar, denetimleri, yine yarglardan oluan bir kurula braklmaktadr. Bu kurul tamamen bamszdr. Bylesine gvence altna alnan yarg iinde bir de Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Bu yol a TBMM'nin Anayasaya aykr yasalar karmas durumunda eitli yollarla yaplacak bavurular sonunda bu tr yasalar iptal edilebilmektedir. zgrlklerin yasa ile snrlandrlmasnda bir l getirilmitir. lk nce snrlama nedenleri saylm, sonra snrlamann zgrln zne deinemeyecei hkme balanmtr. Ayrca geni bir ekonomik ve sosyal hak ve zgrlkler demeti de Anayasaya konulmutur. Yine siyasal partiler demokratik yaamann vazgeilmez geleri olarak kabul edilmi, onlar eski anayasadaki dernek statsnden alnp, siyasetin gereklerine uygun dzenlemeler ve gvenceler ile ayr denetim mekanizmalarna bal klnmlardr. lk kez tam anlamyla sendikalama olana verilmi; iiye grev ve toplu szleme haklar tannmtr. niversiteler bata olmak zere baz kurulular zerkletirilmitir. En nemlisi, Trkiye Cumhuriyeti'nin temelini Atatrk Devriminin oluturduu vurgulanm, belli bal devrim yasalarnn anayasaya aykrlnn ileri srlemeyecei hkme balanmtr.

129

Tarihimizin en liberal ve gelikin bu Anayasas, bu nitede anlatlmas ok uzun srecek eitli toplumsal, siyasal ve ekonomik nedenlerle bir sre sonra iyi ileyemez duruma geldi.12 Mart 1971'de st rtl bir askeri mdahale sonucu bu bozukluklara yol at ileri srlen baz maddeler deitirildi; ama huzursuzluklar artarak srd. 1970'li yllarn sonuna gelindii vakit, lke her bakmdan mthi bir karklk ve ar bir bunalm iine dmt. Bu durumda yeni bir askeri mdahalenin gelmesi kanlmaz olmutu.12 Eyll 1980 mdahalesi ile 1961 Anayasas'nn uygulanmas byk lde donduruldu. Ardndan yeni bir anayasa yaplmas hazrlklar balad. Bylece bugn de yrrlkte olan 1982 Anayasasna gelindi. Grdnz gibi 1924 Anayasas yannda, bu yeni metin pek ok deiiklikler ieriyor. Her iki anayasay bu ynlerden karlatrnz. 1982 ANAYASASI Anayasa'nn Hazrlan 12 Eyll 1980'de Trk Silahl Kuvvetleri devletin ynetimine 27 Mays 1960'ta olduu gibi el koyup, siyasal etkinlii durdurmutu. Bu kez de yine askerlerden oluan; ama daha az yenin bulunduu "Milli Gvenlik Konseyi" ulus adna ynetim hakkn kullanyordu. 1961 Anayasas'nn pek ok hkmleri ya kaldrlm veya askya alnmt. Yine bir anayasa hazrlanmasna karar verildi. Tekrar bir kurucu meclis oluturuldu. Bu kurucu meclis de iki kanatlyd: Danma Meclisi ve Milli Gvenlik Konseyi. 1960 Anayasas'n hazrlayan kurucu meclisin ilk kanad "Temsilciler Meclisi" adn tayordu ve gerekten Trkiye'deki btn siyasal ve toplumsal kurulularn kendi setikleri yelerden olutuu iin demokratik saylabilecek bir yaps vard. Buna karlk yeni kurucu meclisin ilk kanad olan "Danma Meclisi" tamamen Milli Gvenlik Kurulu'nun atad kiilerden oluuyordu. Bir baka deyile, Danma Meclisi yeleri, dorudan doruyu Silahl Kuvvetlerin saptad kiilerdi. Danma Meclisince hazrlanan anayasa tasla, yaplan grmelerden sonra Milli Gvenlik Konseyinden de geti. Tpk 1961 Anayasas'nda olduu gibi, bu metin de halkoyuna sunuldu. 7 Kasm 1982 tarihli halkoyuna yzde doksann zerinde bir katlm oldu ve katlanlarn da yzde doksanndan fazlasnn kabul oyu vermesiyle Anayasa kesinleti ve yrrle girdi. Temelindeki halkoyu oran, 1961 Anayasas'ndan ok daha yksek olan bu yeni metin, u satrlar yazld srada yrrlktedir. Bugnk anayasamz, 1876'dan beri kabul edilen beinci anayasamz olmaktadr. Demek ki 106 yl iinde tam be anayasa grmtr Trk toplumu. 1982 Anayasas'nn Temel Yaps Bugnk anayasamz hazrlanrken, esas olarak 1961 metni alnmtr. Ama bu metin ok nemli deiiklikler geirerek, neredeyse tannmayacak bir nitelie brnmtr. Genel esaslar bakmndan 1982 Anayasas, Cumhuriyet anayasalarnn hepsindeki temel ilkeyi benimsemitir: Ulusun kaytsz artsz egemenliine dayanan, demokratik, laik, sosyal bir hukuk devletinin kurulmas ana amatr. Bu devletin temellerinde ATATRK ilkeleri yatmaktadr. Anayasann bu devrimci nitelii yannda pek ok hkmlerinin modern bir demokrasiyle badap badaamayaca tartlmtr ve tartlmaktadr. Bu konuya bahsin sonunda deinmek zere ilk nce Anayasa'nn temel yapsn ok ksa bir biimde inceleyelim: Yasama gc TBMM'ce kullanlr. Cumhuriyetin ilk yllarnda olduu gibi tek meclis geleneine dnlm, Cumhuriyet Senatosu kaldrlmtr. TBMM yasama yetkisini kullanrken, Anayasa'ya aykr davranlar iine giremez. Yrtme gc Meclis'in iinden kar. Bu bakmdan 1961 Anayasas'nn kurduu sistem korunmutur. TBMM, hkmeti her zaman denetleyebilir ve drebilir. Buna karlk yrtmenin ba olan cumhurbakan, hkmet bunalmlar karsnda yeniden seimlere gidilmek zere Meclis'i databilir. Bu yetkinin kullanlmas 1961 Anayasas'na gre, daha gereki esaslara balanmtr: 45 gn iinde hkmet oluturulamaz veya bu sre zarfnda kurulan hkmetler gvenoyu alamazlarsa, cumhurbakannn Meclis'i datp yeniden seimlere gitme yetkisi vardr. Aka anlaldna gre artk olduka tam bir parlamenter sistemle kar karyayz. 1982 Anayasas'nda bu adan 1961 dzenlemesine gre daha gereki davranlmtr.

130

Yarg gcne gelince, demokratik bir parlamenter sistemin gereklerine uygun ve 1961 Anayasas'na kout olarak, yarg bamszl ve yarg gvencesi salanmtr. Ancak, yarglarn zlk ilerini dzenleyen kurulun bakanlna adalet bakannn getirilmesi, siyasal otoriteyi bir lde de olsa, yarg ilerine kartryor ki bu hkm ok eletirilmektedir. Anayasa Mahkemesi varln srdrmektedir. Rejimin gvencesi olma ilevini gren Anayasa Mahkemesi yelerinin seim biimi biraz deitirilmi, grev alan ise eskisine gre biraz daraltlmtr. Yine cumhurbakannn tek imza ile yapt ilemlerle baz baka ynetim ilerinin yarg denetimi dnda tutulmas ok nemli bir sakncadr. Temel haklar ve zgrlkler konusu bu Anayasann en tartmal blmdr. ok geni bir biimde dzenlenen temel haklar ve zgrlkler blmnde, olduka kstlayc bir anlay egemendir. lk nce zgrlklerin snrlandrlmasnn mmkn olduu ve bunun ancak "yasa" ile yaplabilecei, yasann "demokratik yaamn gereklerine aykr olamayaca" belirtiliyor. Ama ardndan hem btn zgrlkler iin geerli snrlama nedenleri ve sonra her zgrlk iin ayr ayr ngrlen snrlama nedenleri ylesine geni tutulmaktadr ki "yasa"nn getirecei gvence son derece yetersiz kalmaktadr. Ayrca zgrlklerin kullanlmasnn belli koullar altnda durdurulabilmesi de yrtme gcne byk imkanlar salamaktadr. Devletin temeli laiklie dayanmaktadr. Bu esas Anayasann temel hkmlerinde belirtiliyor. Ama din zgrln dzenleyen 24. maddede yer alan, din derslerinin ilk ve ortaokullarda zorunlu tutulmas hkmn bugne kadar laiklik ilkesi ile badatrabilecek bir hukuksal gereke bulunabilmi deildir. TRK ANAYASALARININ GETRD DZENLEMELERN GENEL DEERLENDRLMES 1876 ylnda, padiahn "kurucu" iradesine dayanlarak ilan edilen "Kanun-i Esasi'den" bugne kadar grdmz be anayasa, sonuncusundaki baz ok nemli ama dzeltilebilir aksaklklar bir yana braklrsa, Trk adalamasnn olduka gzel ve ykselen bir izgi zerinde gittiini gsteriyor: 1876 Anayasas'nda egemenlik padiaha aitti. Bu bakmdan anayasay koyan, deitiren, kaldran ve elbette uygulayan g, sadece padiaht. Ama urasn da sylemek yerinde olur ki bu Anayasa, zellikle 1909 ylnda geirdii deiikliklerle, Osmanl Devleti'nin genel yapsn aan bir "parlamenter sistem" getirmiti. Meruti monari iinde de anayasal rejimler olabilir. Osmanl Anayasas 1909'dan itibaren demokratik bir yapya brnd ise de eitli toplumsal ve siyasal etkenler bu yapnn ilemesine imkan tanmad. 1921 Anayasas ise ilk kez ulus temsilcilerince yaplan, bu adan tam bir demokratik anayasa saylabilecek metindi. 1921 Anayasas'n yapan Birinci Dnem Trkiye Byk Millet Meclisi, kendi eseri olan bu Anayasa ile egemenliin kaytsz artsz Trk ulusuna ait olduunu tanmakla, Trk tarihindeki en byk siyasal devrimi gerekletiriyordu. in nemli yan, 1921 Anayasas'nn bu ilkesi szde kalmam ve gerekten uygulanmt. Bu ilke, gnmze kadar gelerek, artk kimsenin ciddi olarak tartamayaca kesin bir siyasal gerek biiminde her Trk'n bilincine yerlemitir. Bu Anayasa, "gler birlii" esasn ve bundan doan "meclis hkmeti sistemini" benimsemiti. Meclis zerinde, ulustan baka hibir g yoktu. Bu eksiklikler nedeniyle doan boluklar saltanat kaldrlncaya kadar yrrlkte kald ileri srlen 1876 Anayasas'nn 1921 ilkelerine aykr olmayan hkmleriyle doldurulmaya alld. 1921 Anayasas laik bir dzen kurmamt. Devlet dini zerinde bir hkm yoktu; ama 1876 Anayasas'nn bu konudaki yaps, aynen benimsenmiti. Nitekim, Cumhuriyetin ilann salayan deiiklik srasnda bu eksiklik de giderilerek devlet dini hakknda gereken madde eklenmitir. Halifeliin de kaldrlmas ile temelleri iyice deien devletimizin yeni bir anayasaya ihtiyac vard. Bu amala, kuruculuk niteliine dayanan kinci Dnem TBMM 1924 Anayasasn yapt. 1921 metninin esaslar aynen benimsendi. Gler Birlii esas korundu. Meclis stnl ilkesi tartlmazd. Sadece meclis hkmeti sisteminden vazgeildi, babakann kurduu kabine esasna geildi. Ama Meclisin hkmet zerindeki denetim gc neredeyse snrszd. Gler birlii esasna uygun olarak yarg gc de Meclis'e baml saylabilecek bir duruma getirilmiti. Temel haklar ve zgrlkler tannm olmakla birlikte, yapm iin hibir esasn konulmad yasalar yoluyla dilenildii gibi snrlanabilirdi. 1924 Anayasas, zaman zaman geirdii deiikliklerle, ilk nce laiklik ilkesini, sonra kadnlarn siyasal katlma haklarn tanyarak, Trk Devrimi'nin gelimesinin bir aynas olmutur. 1937 ylndaki deiiklik ile de Cumhuriyet'in bugne kadar dokunulamaz ilkeleri temel siyasal dayanaklar olarak Anayasadaki yerini ald. 1924 Anayasas geri "gl meclis" ilkesini getirmiti. Kuramsal olarak ama, hkmetin her bakmdan ulus iradesinin temsilcisi olan TBMM'nin kesin denetiminde bulunmasyd. Ama siyasal gerekler karsnda bu esasn tam tersine dndn de belirtmek gerektir: 1924 Anayasas, ok gl nder'in

131

bakanlndaki bir siyasal partinin ounlukta bulunduu parlamento tarafndan yapld. O parti ounluunu nder'den sonra yerine geen ikinci gl adam (smet nn) ynetti. Baka bir deyile, Anayasa'nn kurduu rejim, iktidarda olan gl partinin nderine ve O'nun kadrosuna ynetim stnl tanyordu. Bu bakmdan tek partinin zel iklerine uygun olarak gl hkmetler, Meclis'e yn verebilmilerdi. Bu durum 1945 ylnda ok partili yaama geince de srd. Hkmetin stnlk kurduu Meclis'in tasarruflarn denetleyecek hibir organ bulunmad iin, 1950-1960 yllar arasnda, karcalk partilerine ramen, Meclis'te ezici ounlua sahip yeni iktidar partisinin nder kadrosu diledii her trl yasay kartabilmi, hkmetini Meclis denetimi dnda tutmutur. Zira unutulmasn ki, hkmet bakan, ayn zamanda iktidar partisinin bakanyd. te bu dengesizliklerin yaratt siyasal huzursuzluklar, 27 Mays 1960 hareketini getirdi. imdi moda olan grlere gre, her evre bu hareketi knyor. Ama eer dnemin iktidar partisi rnein yargy bask altnda tutmasayd, anayasada gerekli demokratik deiiklikleri yapsayd, karcalk partileri ile btn ileri demokrasilerde olan bir uzlama zemini kurabilseydi, acaba 27 Mays hareketine cesaret edilebilir miydi? Siyasal ve toplumsal gerekler ile anayasalarn her zaman uyum iinde bulunamayacan, 1961 Anayasas bir kez daha kantlamtr. Bu Anayasa, 1920'den beri Trk Devleti'nin temel siyasal yapsn oluturan gler birlii ilkesine son vermitir. TBMM'nin yannda ulus adna egemenlik hakkn kul anacak baka bir organ, tam bamsz yarg, oluturulmutur. Kullanlmas hemen hemen hi mmkn olamasa bile cumhurbakanna Millet Meclisi'ni datma yetkisi tannarak parlamenter sisteme bir gei almtr. En nemli yenilikler ise, yasalarn anayasaya aykr olmas durumunda onlar iptal edebilecek Anayasa Mahkemesinin kurulmas ve temel hak ve zgrlklere gereken yerin verilmesi, onlara yeterli gvencelerin salanmasdr. Grlyor ki, 1961 Anayasas, "demokratik, laik, sosyal bir hukuk devleti" kurmu ve bunu Atatrk ilkeleri ile onlarn en banda gelen ulus egemenliine dayandrmtr. yle ise, temel ayn kalm, devletin nitelii daha dzelmi, en nemlisi yurttaa devlet karsnda daha fazla haklar tannmtr. Ama toplumda demokrasi kltrnn eksiklii, hogrszlk, ekonomik skntlar, siyasal partilerin tek parti dneminden kalan alkanlklar nedeniyle srekli iktidarda bulunmak istekleri gibi nedenler, 1961 Anayasas ile kurulan sistemin tam olarak almasn nledi. Yine de 1961-1980 yllar arasnda zel ikle bamsz yargnn ileyii ile pek ok bunalm atlatlmtr. Ama yargnn tek bana btn bunalmlar atlatma gc yoktur. O sadece adaleti salar, sonra sz yine siyasetilere kalr. O zaman da yukarda sylenilen aksaklklar nkseder. Gerekten byle olmu ve toplum 1980 mdahalesinin yerinde bulunaca bir ortama srklenmitir. Bylece 1982 Anayasas dnemine geildi. Halen, baz nemli deiiklikler geirerek uygulanan bu Anayasa'nn aksak yanlarn anlatmtk. Ama dikkat edilmesi gerekli bir nokta, bu Anayasada da ulusal egemenlie dayal, Atatrk ilkelerini temel alan devlet modelinin inkar edilmez biimde yaaddr. Hkmet sistemi olarak parlamenter rejim daha da gl bir biimde benimsendi. yle ise Trk Devrimi'nin anayasal bakmdan geirdii deiiklik, ulus egemenlii ve cumhuriyet rejimi zerinde tek partiden oulcu rejime gei ve gler birliinin yerini giderek parlamenter sisteme brakmasdr. Bu durumda Trk siyaset yaamnda olduka zengin bir anayasal birikimin bulunduunu belirtmeliyiz. TRKYE CUMHURYET'NN SYASET (1923-1995) -14 GR "Siyaset" en basit anlamyla "bir amaca ulamak iin izlenen yol, yntem demektir."Bir devletin siyaseti" ise bize, o devletteki yetkili ve sorumlu organlarca, uzun veya ksa srede gereklemesi istenen amalar ve onlara ulamak iin izlenen yollar anlatr. Her devletin, varln srdrmesi, toplumun gelimesi ve refah, gvenlii iin kendine gre gerekletirilmesinde zorunluluk grd amalar, hedefler vardr. Bunlarn seimi de siyasetin bir blmdr. Zira, ama belli olunca, onu gerekletirecek yollar da belirginleir. Bylece, amacn belirtilmesi ve ona doru yrnmesi, bir devletin siyasetini oluturur. Devlet yaaynda bazen, gnlk hemen giderilmesi gereken ihtiyalar, siyasetin nemli bir blmn oluturabilir. Ama bir devletin sreklilik, refah ve gvenlik iin, lk olarak dnd ve gereklemeleri orannda doyurucu sayd temel amalar da vardr. O devletin yapsna egemen olan bu amalara ynelik ilkelerin yaatlmas ve gelitirilmesi bata gelen esastr. Bylece, her devletin ayrca srekli, kalc, temel siyaseti de bulunmaktadr.

132

Devlet organlar, lkenin iinde ayr, dnda ayr ilkelere dayanan siyasetler izleyebilirler. D siyaset belli bir lde ierideki siyasal gelimelere bal ise de, devletleraras dzenin deiik olmas, baka geleneklere gre gelimesi, her devletin i ve d siyasetini belli llerde farkl klabilir. Bu nedenledir ki, i ve d siyaset olaylar ayr ayr incelenip tartlr. Ancak bundan sonra, elde edilecek sonulara gre devletin siyaseti toptan deerlendirilir. Biraz yukarda, nitelikleri gerei i ve d siyaset birbirinden ayrlabilir demitik. Ancak i ve d siyasetin mmkn olduu kadar ayn paraleli izmesi en iyi biimdir. Byle bir paralel ik devletin bandaki yneticileri ferahlatr; ilerini de kolaylatrr. Trkiye Cumhuriyeti'nin Atatrk tarafndan izilen ve bugne kadar sren temel siyasal amac tektir: Bar. Hem yurdun iinde, hem de yurdun dnda bar ve dzen istemek, bu dorultuda almak. Temel hedef bylece belirlenince, bara erimek iin ieride ve darda izlenecek yollar, yani bara erime siyasetinin niteliini aratrmak gereklidir. Atatrk'e gre i bar, cumhuriyet, eitlik, adalama gibi esasl lklerin gerekletirilmesiyle salanr. nmzdeki yl Atatrk ilkeleri ad altnda gzden geireceimiz bu hedeflere doru yrndke, i barn en salam biimde kurulduu grlr. D bar ise ulusun karlar toptan tehlikeye dmedike silahl atmaya girmemek, dnya zerindeki trl ekimelerin grmelerle, karlkl anlay abalaryla giderilmesini temel olarak benimsemektir. te Atatrk dneminde i ve d siyasetin temelleri bylece atlmtr. erideki zorluklarla, btn ulusun destei ve fedakarl ile baa klm; cumhuriyetin yerlemesi iin kararl admlar atlm; dardaki ekimeler ise hep bar yolu ile ve ok baarl olarak zlmtr. O'nun lmnden sonra da ayn yol izlendi. Bylece bu son iki nitede, Trkiye Cumhuriyeti'nin i ve d siyasetini ksaca gzden geireceiz. Bu incelemeyi de i siyaset iin 1930'dan ncesi ve sonras olarak iki dnemde yapacaz. Bunun nedenleri vardr: 1930 yl i siyaset bakmndan nemlidir. O yl Atatrk, ok partili demokratik hayata gemek iin bir deneme yapmtr. Bu deneme, sonular bakmndan nemlidir. Ksa sren ok partili hayat, ayn yl tek partili dzenin biraz daha deiik biimde tekrar gelmesini gerektirdi. Yine, bildiiniz gibi, 1930'dan sonra iktisat siyasetinde de nemli deiiklikler oldu. Bu bakmdan sz geen yl, bir yeni dnemin ban gstermektedir. Daha sonra da 1930-1938 yllar arasn gzden geireceiz. Atatrk'n lmnden bugnlere kadar geen gelimeleri de zet olarak sizlere sunmak istiyoruz. ATATRK'N LMNE KADAR TRKYE CUMHURYET'NN SYASET 1923-1930 Yllar Aras Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulduu tarih olan 1923'ten 1930'a kadar sren yedi yllk ksa dnem her bakmdan nemli i olaylarla doludur. Bunlarn en nemlilerini daha nceki nitelerimizde, yeri geldike grmtk. Ondan dolay burada, eskiden grdmz i olaylar sizlere yalnz anmsatmakla yetineceiz. Bylece, 1930'a kadar sren dnemi i siyaset asndan ksaca deerlendirebileceksiniz. Cumhuriyetin ilanndan sonraki ilk nemli olay, halifeliin kaldrlmasdr (3.3.1924). Bu olay zerine eitli tepkiler doduunu da biliyorsunuz. Ayn yln sonbaharnda (17 Kasm) "Terakkiperver Cumhuriyet Frkas"nn kuruluuyla balayan tepkiler, 1925 yl ubat aynda eyh Sait Ayaklanmasnn kmasyla dorua ulamt. 1925 yl byk bunalmlarla doludur. Ayaklanmann bastrlmas en nemli hedef olmu, bu amala hkmete olaanst yetkiler veren "Takrir-i Skn" Kanunu kabul edilmitir. Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatl, Atatrk'n bylece yakn baz arkadalarndan uzaklamas, o yln nemli olaylarndandr. Takrir-i Skn Kanununa dayanlarak belli bal nklap admlarnn atlmas da 1930'a kadar srmtr. nemine gre deil de tarih srasna gre, 1925-1930 yllar arasnda gerekletirilen inklaplar unlard: Tekkelerin, zaviyelerin, trbelerin kapatlmas; apka giyilmesi; uluslararas saatin ve takvimin kabul; Medeni Kanun'un hazrlanp yrrle girmesi; Anayasa'da deiiklik yaplarak laiklie gidiin salanmas; uluslararas rakamlarn kabul; harf inklab... 1930'da yurtta i dzen, bar salanmt. nemli inklaplarn ou tamamlanmt. Ancak, iki konuda nder huzursuzdu: Yaplan ve ileride yaplacak inklaplarn srekli olarak yaamas iin onlarn ulusa iyice

133

benimsetilmesi ok nemli bir konu idi. Ayrca, btn abalara ramen ekonomik durum dzenlememiti; belli bir ekonomi siyaseti oluamamt. te Atatrk, 1930 ylndan itibaren yeni baz denemelere girierek bu endielerini giderme yol ar aramaya balamtr. 1930-1938 Yllar Aras 1930 ylna kadar belli bal inklaplar tamamland. Bununla birlikte, o yldan sonra da yine nemli yenileme admlar atlmtr: Belediye seimlerinde kadnlara seme ve seilme hakknn tannmas (3 Nisan 1930); Uluslararas llerin kabul (26 Mart 1931); Trk Tarih ve Dil Kurumlar'nn almaya balamalar (12 Nisan 1931 ve 12 Temmuz 1932); niversite Reformu (1 Austos 1933'te balar); Soyad Kanunu (21 Haziran 1934); Din adamlarnn klklarnn dzenlenmesi (3 Aralk 1934); Kadnlara Milletvekili seme ve seilme hakknn tannmas (5 Aralk 1934); Anayasaya alt ilkenin girmesi (5 ubat 1937) son derece nemli olaylardr. Yine bildiimiz gibi, 1930'dan sonra devletin iktisadi hayat dzenleyici rol kabul edilmi, planl iktisada geilmitir. Bylece nder, devrimci kiiliini yine her alanda gstermi oluyordu. Dikkat edilirse 1930'dan sonraki yeniliklerin iinde, Trklerin tarihini ve dilini aratrma, bilimsel yaayn temeli olan niversiteyi kurma gibi ok nemli, kltr sorununa zm getirici admlar da vardr. nder, ulusal (milli) esaslara dayanan devletin temelini salamlatrma, ulusal bilinci yayp gelitirme abasndadr. Bu admlar ileride ok olumlu sonular getirecektir. Serbest Frkann Kurulmas 1930 ylnda Atatrk yeni ve ilgi ekici bir denemeye giriti. imdi onu inceleyelim. Bugne kadar bulunmu en lksel ve gelikin ynetim biimi demokrasidir. leride Atatrk ilkelerini incelerken, bu konuya daha ayrntl olarak deineceiz. Ancak u nemli noktalar anmsamakta yarar vardr: Demokrasi toplum iinde eitli dnce sahiplerinin zgrce biraraya gelmesi, ulusun kendini ynetecek olanlar dilediince semesi, onlar denetleyip deitirebilmesi esaslarna dayanan bir rejimdir. Bu rejimi u ksa cmle ile zetlemek yetiir: "Kiiye sayg, onun zgrlklerini koruma". phesizdir ki, bu rejim her toplumda tarihi ve kltrel koullarnn etkisi altnda deiik bir biime brnebilirse de, temel ilkeler ayndr. Atatrk bir zgrlk ve demokrasi a idi. "zgrlk olmayan bir lkede lm ve k vardr. Her gelimenin ve kurtuluun anas zgrlktr" (1906); Her trl hakkn kayna bireydir......demokraside bireyin zgrlklerine devletin ve hi kimsenin mdahalesi sz konusu deildir", "Demokrasi memleket akdr"...(1931) diyen byk nder, Cumhuriyetin kurulmasndan sonra demokrasiyi btn ilkeleri ve uygulamalaryla yerletirmek istiyor ve yle diyordu; "Biz Trkler ruha demokrat domu bir ulusuz"..., "una emin olabilirsiniz ki, dnya zerinde yaam ve yaayan uluslar arasnda ruha demokrat doan tek ulus Trklerdir" (1937). Atatrk, kutsal sayd bu hedefe ulamay ok istemitir. Kurduu Cumhuriyet Halk Frkasna kar, Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn olumasna (1924) hibir olumsuz tepki gstermemitir. Ancak bu parti, bildiiniz gibi devleti paralamaya gtrecek yollarn iine itilince, zorunlu olarak kapatlm, Takrir-i Skn Kanununa dayanlarak 1930 ylna kadar da tek partili, yani Cumhuriyet Halk Partisine dayanan ynetim srmtr. 1930 ylnda dnyadaki ekonomik bunalm Trkiye'ye de sramt. Zorluklar ve yoksulluk toplumu skntlara drecek boyutlara ulama snrna dayanmt. Atatrk bu durumda tek partili bir ynetimin sakncalarn anlamt. Hkmet denetlenmeli, yeni dnceler, imkanlar aranp uygulanmalyd. Bu nedenle, ok partili hayata gei gerekli idi. Atatrk bu konuda denemeye girimeyi amacna uygun gryordu. O sralarda Paris'te bykelilik yapan, Atatrk'n yakn arkada, nl devlet adam Fethi (Okyar) Beyin bu konuda giriimlerini gryoruz. Byk bir ihtimalle, Atatrk'e zendirilen Fethi Bey yeni bir siyasal parti kurma isteini aa vurmutur. nder bu istei ok olumlu karlam "laik cumhuriyet" esaslarna aykr dmemek art ile siyasal partilerin kurulmasn memnunlukla karlayacan bildirmitir. Bunun zerine Fethi Bey, 12 Austos 1930'da, "Serbest Cumhuriyet Frkas" adn tayan, yeni Devletimizin nc siyasal partisini kurmutur. Bu parti zellikle ekonomik konulara arlk veren ekonomik liberalizmi benimseyen ilkelere dayanmt. nklap ilkelerine kesinlikle aykr den grleri yoktu. Bununla birlikte, 1925 ylndan beri sessizce

134

olaylarn gelimesini bekleyenler bu partiye dolutular. Devrime kar olanlar kendilerine gre ok uygun bir mcadele imkan bulduklarn sanmlard. Fethi Bey ve yakn evresindekiler, byk bir itenlikle, devrime bal olduklarn, onun ilkelerinden hibir dn vermeyeceklerini sylerken, ayn"parti"nin dier mensuplar bu szleri duymazlktan geliyorlard. Fethi Beyin yapt gezileri bu ynlar smr iin kullanyorlard. 5 Eyll 1930'da, zmir'e gelen Fethi Bey nnde yaplan gsterilerde inklaplara kar son derece irkin ve kstah davranlarda bulunulmutu. Bu tr olaylarn srp gitmesi zerine yurttalarn henz demokrasinin gerektirdii olgunlua eriemediklerini, bilinsizce davranlarla 1925 yln geri getiren bir ortam yarattklarn anlayan, kendisi de devrimci olan Fethi Bey, 17 Kasm 1930'da partisini datmak zorunda kald. Bir ay sonra patlak veren olaylar, Fethi Beyin bu davrannda ne kadar hakl olduunu gstermitir. Bylece Trkiye Cumhuriyeti'nin ikinci ok partili hayat, ay gibi ok ksa bir zaman srd. Bu arada Adana'da 29 Eyllde kurulan bir baka siyasal parti de (Ahali Cumhuriyet Frkas), Serbest Frkann datlmas zerine kapatlmtr. nderin en elverili ortam oluturmasna ramen, ok partili demokratik hayatn srmemesi iki ana sebeple aklanabilir: lk nce u sylenebilir: Demokrasi, bireylerin hogrl olmasna dayanan bir eitim sonucudur. Byle bir eitim bazen yzlerce yl srebilir. Trk toplumu ise Atatrk'n dedii u durumda idi: ".... ulusumuzu yzyllarca idare eden Osmanoullar kendilerini ve yaldzl tahtlarn korumak iin atalarmzdan kaltm yoluyla gelmekte olan bu doutan hasletlerimizi (demokrat ruhluluu) krletmeye, uyuturmaya almlardr (1937)". Yani bu eitimden geilememitir. kinci olarak aadaki dnceyi ileri srebiliriz: 1925-1930 yllar arasnda devrim ilkeleri henz baz kesimlerce benimsenmemi, yerlememiti. Devrimi hazmedemeyenler, yeni siyasal partiyi, amalarna ara olarak, yani inklab ykmak iin kullanmaya kalkmlardr. nderin ve evresinde yeni olumaya balayan bilinli kadronun buna raz olmas dnlemezdi. Bu olay bize ayrca bir sosyolojik yasay da gsteriyor. Devrimler, ne kadar salam temel ere dayanrlarsa dayansnlar, birka yl iinde topluma yerleemezler. Bu bakmdan nderin endielerine hak vermek gerekmektedir. Devrimin esaslar topluma yerlemeden demokrasiye geiin son derece sakncal olduu anlalmtr. imdi "ulusu demokrasi yolunda eitim" denilen yeni bir dneme girilmi, baka bir deyile, tek partili ynetim yine kurulmutur. Atatrk, demokrasi lksnn gereklemesini gremeden hayattan ayrlacaktr. Son yllarnda uluslararas gerginliklerin artmas , bir dnya savann ufukta grlmesi, yeni bir denemeye geii nleyen, ok nemli sebepler arasndadr. Menemen Olay Serbest Frka denemesinin beklenilenden ok farkl sonular getirdiini, 23 Aralk 1930'da, yani bu partinin kendini datmasndan be hafta gibi ksa bir srenin gemesinden sonra patlak veren bir ac olay bize ok iyi anlatr. Serbest Frkann bakan Fethi Bey, 1930 yl Eyll ay balarnda Ege Blgesinde bir geziye kmt. Bu gezi srasndaki gsteriler, karklklar baz evrelere umut vermiti. te bu zavall evrelerin etkisi ile heyecanlanan bir dervi, Menemen'deki ac olay kartt. ok tutucu bir tarikata ye olan bu dervi, 23 Aralk sabah, mritleri ile Menemen'de "eriat isteriz" lklar atarak halk yanna ekme ve bir ayaklanma balatma abasna girdi. O srada Menemen'de vatan grevi yapmakta bulunan idealist bir retmen, Astemen Kubilay olay duydu ve buyruundaki askerlerle eylemin balad yere geldi, toplulua dalmasn ihtar etti. Dervi Mehmet ve arkadalar onu dinlemediler. Bunun zerine Kubilay, tahta manevra mermileri ile doldurulmu silahlar tayan askerlerine, gz korkutmak iin ate buyruu verdi. Tahta mermilerin varln sezen Dervi Mehmet gsn onlara at. Tahmin edilecei gibi, bu mermiler ona ilemedi. Dervi Mehmet bylece evresini azdrd. "Gryorsunuz ki, gerek dindarlara kafirlerin kurunu ilemiyor" gibi baz szler syledi. Galeyana gelenler Kubilay'n zerine hcum ettiler. Kr bir ba ba ile bu susuz, gen, lk dolu Astemenin ban kestiler. Katiller Kubilay'n kesik ban kentte dolatrdlar. Olay byme yolunda iken evreden gelen askeri birlikler duruma hemen egemen oldular. Katiller derhal yakaland. Atatrk, olay kt bir yurt gezisi srasnda, Edirne'de duydu. En kesin tedbirlerin alnmasn istedi. stanbul'da bakanlk ettii bir toplant sonucunda Menemen, Manisa ve Balkesir'de skynetim ilan edildi. Katiller askeri mahkemeye verildiler. Her tarafta ac olay lanetleyen gsteriler yapld. Atatrk olay dolays ile yaynlad bildiride "istilann acln (yani dman igalinin

135

acln) tatm bir evrede gen Astemenin urad saldry" Cumhuriyet'in temeline kar bir hareket olarak grdn belirtmitir. Ayrca orduya yollad basal mektubunda"..... byk ordunun gen subay ve cumhuriyetin lkc retmenler topluluunun deerli yesi Kubilay'n temiz kan ile Cumhuriyet yaama yeteneini tazelemi ve glendirmi olacaktr" demitir. Bu olay Cumhuriyetin ve devrimlerin karsndaki tehlikenin henz gemediini gsterdiinden, devlet yneticilerini daha dikkatli olmaya zendirdi. Genlik ve halk ile devrimci kadro arasnda daha salam balar kuruldu. Trk adalamasnn zellikleri hakknda daha yaygn, ynlara dnk ve olduka baarl eitici etkinliklerde bulunuldu. Ayrca, tek parti ynetiminin baz eksiklikleri ve hatalar, Serbest Frka olaynn da etkisiyle elden geldiince giderilmeye alld. te yandan, bir sre ok partili ynetimin dnlemeyecei konusundaki grler younluk kazand. Bursa Olay 1930 ylndan sonra Atatrk'n eitim ve bilim konularna arlk verdiini biraz yukarda anlattk. Trklerde iyice uyanmaya balayan ulusluk bilincini (milliyet uurunu) glendirmeye ynelik almalard bunlar. Trk tarihi zerinde kertilen bulutlar datmak, ayrca Trkeyi tam bir bilim ve kltr dili durumuna getirmek, bu byk almalarn ana hedeflerini oluturuyordu. Bunlarn niteliini nmzdeki yln derslerinde ayrntl olarak greceiz. Atatrk, Trklerdeki dil sevgisini bilinli dzeye getirmek iin ilgin yollar bulmutur. Bunlardan biri de Mslmanlar ibadete armaktan baka bir ey olmayan, ama bin yllk alkanlkla hep Arapa okunan ezan ile kameti Trkeletirmekti. Atatrk, ezan ve kameti gzel bir slpla, anlamlarn hi bozmadan Trkeye evirtmiti. imdi Mslman Trkler namaz arsnn anlamn bilerek ibadete gitmeye balamlard. Namaz arlarnn Trke okunmaya balamas, baz evreleri yine rndan kard. badete arnn her Mslmann kendi diliyle yaplmasnn ok doal ve aslnda dinin amalarna da uygun olduunu sezinleyemeyen kimseler, 1 ubat 1933'te Bursa'da, Ulu Cami'de namazdan kan halk kkrtarak, Hkmet Kona nnde gsteri yaptlar. Onlara gre, dinimizin bir gereini Trke olarak renmek dinsizlikti. Bu olay byk boyutlara ulamad. Halk gstericilere katlmad. Gvenlik gleri hemen sorumlular yakaladlar. Olay zerine Atatrk hakl olarak yle demitir:" ..... olaya dikkatimizi zel ikle evirmemizin nedeni dini, siyaset ve herhangi bir kkrtmaya vesile etmeye asla hogr gstermeyeceimizin bir daha anlalmasdr. Olayn nitelii gerekte din deil, dildir. Kesin olarak bilinmelidir ki, Trk ulusunun ulusal dili ve ulusal benlii btn hayatnda egemen ve esas kalacaktr". Atatrk bu szleri ile laiklik ilkesine verdii nemi, Trk ulusunun z benliine dnmesinin ne kadar gerekli olduunu vurgulamtr. Genlikte Ulusal Bilincin Gelitiini Gsteren ki Olay Trk ulusunun bilinli bir biimde diline sahip kmaya baladn 25 ubat 1933'teki bir olay pek gzel biimde gstermektedir. Trkiye'de yatakl vagon tekelini devletle yapt bir szleme ile elinde tutan bir yabanc ortaklk vard. Bu ortaklkta, iin gerei olarak baz yabanclar da alyorlard; zira bu firma Avrupa'nn hemen her yerinde ayn ii yapyordu. Osmanl Devleti zamanndan gelen bir alkanlkla bu ortakln Trkiye'deki brolarnda Franszca konuulurdu. Ulusal duygular aa knca bu alkanla kar tepkiler balad. Bir gn bu ortakln stanbul brosundaki bir Trk memurun Trke konutuunu gren Fransz mdr, buna fena halde hiddetlenmi, memura hakaret ederek ceza kesmitir. Olay stanbul genlii arasnda ksa srede duyuldu. Yukarda iaret ettiimiz gn bu ortakln brosu nnde genler byk bir ciddilik ve efendilikle olay ar biimde knadlar ve ieri girerek duvarda asl olan Atatrk resmini oradan kaldrp Halkevine teslim ettiler. Osmanl dneminde, zellikle stanbul'da, Trk aydnlarnn Franszca konumay bir gurur vesilesi saydklarn hatrlatrsak, yukardaki olayn ulusuluk akm asndan nemi daha iyi anlalr.

136

Genlikteki Trklk bilincinin uyann gsteren bir baka olay da, yukardakinden hemen iki ay sonra yine stanbul'da geti. 17 Nisan 1933 gecesi Bulgaristan'n Razgrat kentindeki Trk Mezarlnn bir blm baz saygsz Bulgarlarca tahrip edilmiti. Bu olay, Bulgaristan'da onurlaryla yaayan Trklere kar bir gzda idi. Hibir sebebi de yoktu. Olay duyulunca, stanbul genlii yine heyecana geldi. Bulgaristan'da yaasa da Trk her zaman Trk't. Onlara kar yaplan saygszlk, Trkiye Trklerine de kar saylrd. 20 Nisan1933'te toplanan niversite ve yksekokul rencileri heyecanl bir gsteriden sonra Trkle ok yakan soylu bir davranta bulundular: stanbul'da da bir Bulgar Mezarl vard. Genler bu Mezarla elenkler, iekler koyup daldlar. Trk'n duyarlln ve soyluluunu gsteren bu yce olay, Atatrk'n bekledii genliin yetimekte olduunu bir kez daha gsteriyordu. Atatrk'e Yeni Bir Suikast Giriimi Ulusal Kurtulu Savann bunalml ilk gnlerinde Kuvay Milliye birlikleri arasnda en sekinini oluturan glerin efi erkez Ethem, kazand baarlarndan marm ve Mustafa Kemal Paa ile nderlik mcadelesine giriecek kadar bilinsizlemiti. Ancak, ne kadar zayf ve iki yzl bir kiilii olduunu gstererek Yunanllarla anlam, Birinci nn Sava arifesinde ayaklanarak yeni kurulmakta olan ordumuza zor anlar yaatm; ama sonunda da birlikleri tepelenmiti. Bunun zerine kardei ile birlikte dmanmz olan Yunanllara snmt. Bir sre, Yunan igali altndaki zmir'de yaayan erkez Ethem ile kardei daha sonra Yunanistan'a gemilerdi. Bu hainler artk Yunan maasdrlar. Yunanllar da bu hainleri karanlk ileri iin diledikleri gibi kullanmaktadrlar. Nihayet 1935 yl Ekim ay balarnda erkez Ethem ile kardei Atatrk'e kar bir suikast dzenlemeyi planlamlar ve bu amala yetitirdikleri be baka haini gizlice Suriye snrmzdan ieriye salmlard. Bunlardan birinin yakalanmas zerine bu caniyane plan uygulanamam, suikast daha hazrlk evresinde iken nlenmitir. Olayn duyulmas zerine ilk nce 21 Ekim 1935 tarihinde stanbul genlii ok grkemli bir miting yapmtr. Olay yurt apnda byk zntye yol am ve her yerde sert biimde knanmtr. Ancak bu olay Trklerin byk ndere ne kadar candan ve iten bir sevgi ile balandklarn bir kez daha gstermitir. Tunceli Olaylar (Mart-Haziran 1937) eyh Sait olayndan sonra rejime kar byk bir bakaldrma olmadn biliyorsunuz. Bununla birlikte, Dou Anadolu'daki doal ve ekonomik koullar o yreye inklap esaslarn yerletirmeyi geciktirdii iin, zaman zaman ufak boyutlu hareketler grlmtr.1930 yl Temmuz banda Ar Da yresinde daha ok ekyalk nedeniyle kan ufak bir olay hemen bastrlmtr. Bir sre sonra 1937 ilkbaharnda Tunceli'de Cumhuriyet Hkmeti'nin giritii yol, okul yapm gibi giriimlerden, kendi karlar iin holanmayanlar bir harekete girimilerse de bu da ksa srede bastrlmtr. Olay zerine Atatrk byk bir inceleme gezisine karak Dou Anadolu'yu dolam ve bu tr olaylarn bir daha tekrarlanmamas iin gereken nlemler zerinde durmutur. Gerekten byle olaylar bir daha gze arpmamtr. yle sanyoruz ki, bugnk kkrtc ve vahi terre ramen son byk atlmlar bar iinde sonulanrsa, yirminci yzyldan karken Gneydou ve Dou Anadolu blgemiz yurdumuzun gelimi yerlerinden biri olacaktr. Yzlerce yllk ihmallerin yaralar bylece, Cumhuriyet ynetimi ile tedavi edilmi bulunacaktr. Atatrk'n iftliklerini Ulusa Balamas Yaam boyunca hep devlet memuru olarak alm olan Atatrk, zengin bir insan deildi. Yoksul saylabilecek ailesinden de hibir servet edinmemiti. Atatrk, Ulusal Kurtulu Sava srasnda bir eit devlet bakanl grevini yrtmt. Bunu biliyoruz. Daha sonra da, 29 Ekim 1923'te, cumhurbakan seildi ve lnceye kadar srekli olarak her drt ylda bir TBMM tarafndan bu makama getirildi. Cumhurbakan olarak da son derece mtevazi bir hayat sren Atatrk'e, ulus, duyduu ballk ve hayranln belirtisi olarak, eitli yrelerde iftlikler hediye etmiti. Atatrk bunlar en modern biimde iletmi ve bu yolda da Trk iftisine hizmet etmitir. O'nun iftlikleri Trk tarm iin bir okul ve laboratuvar olmutur. te Atatrk ileterek modern bir duruma getirdii bu iftlikleri, zerlerindeki btn mallar ile birlikte 11 Haziran 1937'de ulusa balad. Bu, ok anlaml bir harekettir. Dnya tarihinde bu tr hareketlerde bulunan devlet adamlarna kolay rastlanmaz. Ancak Atatrk kiisel servete verdii deersizlii baka hareketleriyle ve gerekten hi dnlmeyecek biimde de gstermitir.

137

Babakann Deitirilmesi Cumhuriyetimizin ilk babakan smet (nn) Paadr. smet Paa ksa bir sre dnda (21 Kasm 1924-3 Mart 1925 aras) 25 Ekim 1937 tarihine kadar hep babakanlk makamnda kalm, yani her hkmet deiiklii srasnda cumhurbakannca bu greve getirilmitir. Atatrk ile inklaplarn yrtcs smet nn ok iyi geinen iki arkadatlar. Ancak smet Paa, Atatrk'e ok byk bir sayg gsterir; O'nun isteklerini en iyi biimde gerekletirirdi. 1937 ylnda nder ile Babakan arasnda iktisat ve d siyaset konularnda baz nemli gr ayrlklar kt. Bunun zerine smet Paa 25 Ekim 1937'de babakanlktan ayrld. Yerine, uzun yllar "ktisat Bakanl" grevini yrten Celal Bayar getirildi. Bylece Atatrk'n son zamanlarnda hkmet bakan deiti. Ancak genel siyasette hibir deiiklik olmad gibi, Atatrk'le nn arasndaki arkadalk srm, nn babakanlktan ayrldktan sonra da nder'in pek ok vesile ile yannda grlmtr. Bu da bir devlet adam olgunluunun en gzel rneidir. Atatrk'n Yaamdan Ayrlmas Tarihin en byk devrimcilerinden Kemal Atatrk, ok gen yata hayattan ayrld. ocukluktan genlie getii adan itibaren askerlik meslei iinde bulunmas, Osmanl Devleti'nin son zamanlarnda katld savalarn acsn yrekten duymas, O'nu ok olgunlatrm, ama ayn zamanda ypratmtr. Buna ramen, Birinci Dnya Sava'ndan sonra btn ulusun kaderini tek bana izerken ald tanmlanamaz derecede ar yk 1938 ylna dein tayabilmitir. "Tek"liin, yardmcszln ykne ramen ok ksa bir srede ilk nce bamszlmz kurtarm, sonra da Trk toplumunu adalatrmada en nemli rol oynayacak devrimleri gerekletirmitir. Ar ykn hafifletmek iin kulland alkol ve ttn, O'nun vcuta yprann hzlandrd. O zamanlar iin amansz bir hastalk saylan karacier sirozu, (Bugn karacier sirozunun pek ok trleri byk baar ile tedavi ediliyor. Bugnn tbb, Atatrk' daha uzun yllar yaatabilirdi.) farkna varlmadan ilerlemiti. Hastalk 1937 ylnn sonlarna doru anlald. Kesin perhiz ve istirahatle Atatrk'n en fazla birka yl yaayaca en nl hekimlerce ifade edildi. Buna ramen, Hatay bunalm, byk nderi istirahatten alkoydu. Hastalk tam durgunluk dnemine girmi iken nl Gney yolculuuna kt (19-26 Mays 1938). Hatay snrnda incelemeler yapt. Saatlerce ayakta askerleri denetledi. Yolculuk bittii zaman nderin sal iin son umutlar yok olmu, ama Franszlar da Hatay davasn yitirdiklerini anlamlard. Bu yolculuktan sonra Atatrk son aylarn stanbul'da geirdi. Ac sonun farkndayd. 5 Eyll 1938'de el yazs ile vasiyetnamesini yazd. Daha nce btn iftliklerini, ilerindeki mallar ile ulusa baladn biliyoruz. Vasiyetnamesi ile geri kalan servetini de kurduu siyasal partiye brakm; ama bu servetin btn gelirini Trk Tarih ve Trk Dil kurumlarna tahsis etmitir. yle ki, o siyasal partiye sadece Atatrk'n servetinin yneticiliini yapmak dmtr. Atatrk bundan baka ok yakn olan birka kiiye, (Kzkardei ile manevi ocuklarna hayat boyu, smet nn'nn ocuklarna retim sreleri boyunca aylk balatm, onlara ufak bir iki yardmda daha bulunmutu.) hayatta olduklar srece ufak gelirler tahsis etmitir. Bunlar ok nemsizdir. Zaten Atatrk daha 12 Haziran 1933 ylnda kartlan bir yasa ile kendisini Trk Medeni Kanunu'nun miraslarla ilgili hkmlerinden ayrk tutturmutur. Bu yolladr ki, servetinin yzde doksan dokuzunu ulusa ve kendi kurduu bilim derneklerine brakabilmitir. Bylece bir devlet adam, sanrz ki dnyaya enderden de az gelir. stste geirdii iki ar komadan sonra Atatrk, 10 Kasm 1938'de, yaamdan ayrld. stanbul'da ve Ankara'da dzenlenen grkemli, Trk ulusunun alad, pek ok yabanc ulus temsilcilerinin katld cenaze trenlerinden sonra 21 Kasm 1938'de geici kabrine konuldu. 10 Kasm 1953'te ise Antkabir'de topraa verildi. Atatrk'n lm zerine Trk ulusunun itenlikle tuttuu yas anlatlamayacak derecede engindir. Sadece bu ac dahi byk nderin ulusuyla nasl kaynatn gstermektedir. Atatrk'n lm dnyada ok byk bir kederle karlanmtr. Avrupa'dan Japonya'ya kadar her lkede bu kaybn insanlk iin ne denli ac bir olay olduu haftalarca dile getirilmitir. ATATRK'TEN SONRA TRKYE CUMHURYET'NN GENEL SYASAL DURUMU

138

Atatrk'n lmnden sonra alan dnem, gen devletimizin en yeni tarihidir. Bu dnem de zaman bakmndan ikiye ayrlabilir: Sava ve sava sonras. Gerekten bu dnemin 7 yl, tarihin en byk felaketlerinden olan kinci Dnya Sava ile dolmutur. Savaa girmemeyi baaran Trkiye, buna ramen g ve zor gnler geirmi; sava bitince yeni d tehlikelerle karlamtr. Bunlar ustalkla geitiren Trkiye'de 1950 ylna doru ok partili siyasal rejim yine kurulmu, demokrasi sanclar tekrar balamtr. Bu mkemmel rejime gei ve onu yaat 40 yl akn bir zaman alr. Demokratik rejimin, ok byk bir hzla artmaya balayan nfusun ekonomi, eitim ve kltr asndan temel sorunlarna zm bulmada aksad baz anlar, ksa sreli bunalmlara yol amlardr. Bu bunalmlar ulusumuzun ve ordumuzun ortak abalar ile ksa srede giderilmi; ancak toplumsal yasalarn gerei olarak yeni zorluklar da domutur. Btn bu geliim izelgesi iinde ana konumuz olan Atatrk Devrimi de etkilenmitir. Devletimize, toplumumuza can veren Atatrk dnce, demokrasi urunda hrpalanmaya allmsa da her seferinde daha salam ve kalc biimde yaama gcn kantlamtr. Btn bu nemli olaylarn yklerini ksaca grelim. Ksaca diyoruz, zira zellikle son on yllarn ayrntl tarihi henz belirlenmemitir. Kesin hkmler daha tam olarak verilmemitir. Bundan dolay ksa aklamalarla yetinmek zorundayz. SMET NN DNEMNDE SYASET smet nn'nn Cumhurbakanl Dnemi Atatrk'n son gnleri yaklat srada, devlet bakannn kim olaca konusunda, ileri gelen yneticiler arasnda grmeler yaplm, sonunda smet nn tek aday olarak belirmiti. Atatrk ldkten bir gn sonra toplanan TBMM, Malatya Milletvekili smet nn'y oybirlii ile cumhurbakan seti (11 Kasm 1938). Bylece, nder'in en yakn alma arkadalarndan, Ulusal Kurtulu Sava'nn deneyimli komutanlarndan, Devrimin uygulaycs, tutarl, dikkatli, titiz bir devlet adam olan smet nn Trkiye Cumhuriyeti'nin bana getiriliyordu. Cumhurbakan olarak ne kadar yetkisiz saylrsa saylsn Atatrk, Trk Devleti'nin kurucusu, inklaplarn yapcs idi. Ulus ile nder arasnda neredeyse organik bir ba vard denebilir. Her trl abaya ramen O'nu ulusun gznden drmek mmkn olmamt. lmnde btn ulusu kapsayan ac, bunun en iyi kantdr. Cumhurbakan Atatrk, ulusun temsilcilerinden oluan TBMM karsnda hi yetkisi olmayan bir grevliydi. Ulus temsilcileri O'nun isteklerini, ulusun istekleri dorultusunda benimsemilerdi. smet nn'de ise Atatrk'n bu zellii yoktu. Buna ramen nn 1950 ylna dein lkeyi kendi istekleri dorultusunda ynetebilmitir. Bunun sebeplerine eilelim: Atatrk ile karlatrlmayacak derecede olsa dahi, smet nn'nn de byk saygnl vard. Kurtulu Savann Bat Cephesi Komutan, Lozan Barnn kurucusu, devrimlerin yrtcs smet nn hem ordu, hem de aydnlar ve byk halk ynlar tarafndan seviliyor ve destekleniyordu. Trkiye Cumhuriyeti'nin ksa iki dnem dnda hep tek parti ynetiminde kaldn biliyorsunuz. 1930 ylndan sonra bu partinin devlet iindeki arl iyice arttrlmt. Devletin ana grevleri, siyaseti, parti tarafndan izilip yrtlyordu. TBMM hep bu partiye mensup milletvekillerinden oluuyordu. smet nn, Atatrk'ten sonra partinin "deimez" genel bakanlna getirilmi, bu nitelii ile "Milli ef" ilan edilmiti. Bylece, Anayasa asndan yetkisiz bile olsa, siyasal adan yurtta en stn kii o idi. urasn sylemek yerinde olur ki, btn eletirilere ramen smet nn bu yetkilerini iyi ve yerinde kullanm, Atatrk'e layk bir devlet adam olduunu gstermitir. O'nu eletirenler, hi kimsenin Atatrk'n yerini dolduramayacan anlayamayanlardr. nn Dneminde Siyaset smet nn Cumhurbakan seildikten bir sre sonra, 1939 yl sonbaharnda patlak veren kinci Dnya Sava, Trkiye'nin i ve d siyasetini on yla yakn etkileyen en nemli gedir. Savan getirdii eitli durgunluklar ile zorluklarn i siyasete yansmas ok doaldr. Devrimlerin Srdrlmesi abas smet nn, Atatrk Devrimine itenlikle inanan bir devlet adam idi. Devrimlerin, imdilik bilemediimiz kendi lsne gre, srdrlmesini istedii kesindir. Ancak, savan o ac ve telal havas dnyay ylesine kaplamt ki, nn btn enerjisini, abasn Trkiye'yi bu felaketin dnda tutmaya harcamtr.

139

Bundan dolay bir iki adm dnda devrimin bir btn olarak ilerletilmesiyle ilgili gayretler o dnemde fazla gze arpmaz. nn, zelikle eitim ve kltr ileri ve toprak reformu sorunu ile yakndan ilgilenmitir: nn dneminde, Trk toplumunda, okur-yazar olmayan bir kimsenin kalmamas iin, eitimin halka yaylmas abasna arlk verilmitir. zellikle, o zamanlar nfusun yzde sekseninden fazlasn oluturan krsal blgeler halkna retmen yetitirmek iin ilgin yntemler bulunmu ve genelde baar ile uygulanmtr (Ky Enstitleri-Kurulmas 17 Nisan 1940). Bu dnemde, Trk niversitesinin geliimi, yeni yksek retim kurumlarnn almas nemli olaylardandr. Ayrca, bugn yurdumuzda ok gelimi olan teknik retimin de temelleri nn dneminde atlmtr. Trk aydnnn ada kltr ve bunun kkenlerini iyice renip deerlendirmesi gerekti. Bunun salanmas iin o bunalml yllarda Bat ve Dou kltrnn en nemli eserlerinden yzlercesi en yetkili kiilerce Trkeye kazandrlp devlet eliyle bastrlmtr. Bu, pek ok bakmdan son derece ilgin ve baarl bir olaydr. Bu yolla Trkiye'de kitap sevme ve okuma zevki nemli ve ciddi bir gelime gstermitir. Tiyatro, insan "insana" tantmann, onu tek ynl gr ve anlay saplantlardan kurtarmann en iyi aralarndandr. Bu byk kltr arac XX. yzyl balarnda Trkiye'ye girdi. Onu devlet eliyle yaygnlatrmak da nn'nn eseridir. Klasik mzik ve buna komu alanlarda da nn dneminde ok nemli saylacak admlar atlmtr. Cumhuriyet kurulduundan beri, Trkiye'de toprak reformu kalknmann ba koullarndan saylyordu. nn bu konuda da olumlu abalar gstermeye alm; ama pek baar salayamamtr (bir eit toprak reformu ngren "Toprak Kanunu" 2 Mays 1945'te kabul edildiyse de tam olarak uygulanamad). Ekonomik Skntlarla Mcadele 1939 ylnda balayan ve 1945'e kadar sren kinci Dnya Sava, Trkiye'nin ekonomik kalknmasn byk lde engelledi. Hemen btn retici erkeklerden oluan iki milyonluk bir ordu her an savaa hazr durumda tutuluyordu. O gnlerin ok kstl imkanlar dolays ile bte kaynaklarnn hepsi orduya aktarlyordu. Ordunun reticilerden olumas, tarmsal retimin iyice dmesine yol at. Yeni kurulmakta olan sanayinin gelimesi durdu. Yurtta pahallk ve yokluk balad. Hi phe yoktur ki , bu skntlar son derece doaldr. Zira savaa girmemek iin bu fedakarla katlanmak gerekti. Sava srasnda Trk hkmetleri elden geldii oranda retimi arttrmaya almlar, tketimin savurganca bir yola girmesini, baz maddeleri, karneye balayarak nlemek istemilerdir. Frsat, stoku tccarlar ar vergilerle cezalandrlmlar, ama bu arada byk hakszlklarn yaplmas nlenememitir. Sava srasnda, savaanlara satlan baz deerli mallar (krom gibi) ile de nemli lde dviz stokuna sahip olundu. nk bu dvizler, dalm imkan olmad iin kullanlmamt. Bylece, Trkiye savan dnda kald gibi, sava sonunda, tarihinde o gne kadar grlmemi bir dviz hazinesine sahip oluyordu. ok Partili Demokratik Yaama Kesin Olarak Gei smet nn'nn, Atatrk gibi, demokrasiye inanm bir kii olduu bilinmektedir. Buna ramen sava dneminin zor koullar iinde yeni bir demokrasi denemesi yapmak da istememitir. Yine de tek parti ynetimini denetlemek ihtiyacn duymu, partisinin milletvekilleri arasnda bazlarn "Mstakil Grup" ad altnda hkmeti denetlemekle grevlendirmitir. Bu "Grup" ayr bir siyasal parti durumuna erise idi, grevini belki yerine getirirdi. Ancak, bu "Grub"un da bakan smet nn olunca, beklenen gerekleemedi. 1945 ylna dein tek parti ynetimi srd. 1945 ylnn ilkbaharnda kinci Dnya Sava sona ermiti. Bu tarihten iki yl nce sava Amerika Birleik Devletleri ile ngiltere'nin nderliindeki devletlerin kazanaca belli olmutu. Bu devletler sava sonu dnyasnda demokratik rejimin egemen olmasn diliyorlard. Trkiye, 15. nitede greceimiz gibi, son anda, yukarda belirttiimiz devletlerin yannda savaa girmiti. Bylece sava sonu dzeninden uzak kalmak istememiti. Sz geen devletlerin nderliinde kurulan Birlemi Milletler rgt'ne giren Trkiye'de artk ok partili demokratik hayata balamann zaman geldii anlalmt. Gerekten daha

140

Birlemi Milletler rgt'nn kurulu aamasnda, San Fransisco'daki Trk delegeleri yurdumuzda artk demokrasinin kurulacan aklamlard. Cumhurbakan smet nn, bu konudaki kararn savan bitii srasnda 19 Mays 1945'te verdii nl sylevle ilan etmiti. Sava kazananlarn yanna katlmann ok partili dzene gemekle daha salkl olaca dncesi ve zellikle aydnlarn bu konudaki zlemleri demokrasiye geite smet nn'nn kararn olumlu ynde etkilemitir. Cumhurbakan'nn 1 Kasm 1945'te TBMM'yi aarken demokrasi yolundaki kararlln belirtmesi zerine daha nce 18 Temmuz 1945'te kurulan "Milli Kalknma Partisi", Trkiye'yi yepyeni bir ortama getirdi. Zaten, Anayasada siyasal parti kurmay yasaklayan bir hkm yoktu. Atatrk'n Anayasas demokrasiye akt. 7 Ocak 1946'da, Cumhuriyet Halk Partisinden ayrlan baz milletvekilleri "Demokrat Parti"yi kurunca, demokratik ortama gei hzland. Bu parti, iktidardaki partinin sava srasndaki hatalarn halka anlatarak, muhalefete balad. 1946 ylnda ilk kez, tek dereceli seimler yapld. Bu seimleri iktidar partisi kazandysa da, muhalefet seim sisteminin yetersizliinden dolay sonulara hile kartrldn ileri srd. Bylece demokrasi mcadelesi olumsuz bir biimde gelimeye balad. Buna ramen smet nn'nn olgun davran dikkate deer. Geri cumhurbakan olarak partisinin bakanln srdrmesi demokrasi anlay ile badamaz; ama artk "deimez" genel bakanl brakm, parti ileri ile dorudan doruya ilgilenmemitir. Ayrca, her iki byk parti arasnda arabuluculuk yapmtr. 1946-1950 dneminde, btn arlklara ramen, demokrasi yrmtr. Bu, iin gzel yandr. Ancak br yan da vardr: Demokrasiyi oy avcl olarak gren baz politikaclar devrim ilkelerinden dn vermeye balamlardr. ktidar partisi 1946 seimlerinin uyandrd tepkiyi nleyebilmek iin, yeni bir yasa hazrlayp TBMM'ye kabul ettirdi. Artk seimler yarg organlarnn denetiminde yaplacakt. Oylar gizli verilecek, ayrm ise akta olacakt. Bylece, 14 Mays 1950 tarihinde yaplan seimlerle Cumhuriyet Halk Partisi 26 yllk iktidarn kaybetti. Yeni bir dnem almt. 1950-1995 DNEMNDE TRKYE CUMHURYET'NN SYASET Geen nitemizde anayasal gelimelerden sz ederken, zel ikle 1950 ylndan sonra Trkiye'nin karlat i siyaset skntlarn da anlatmaya almtk. Bu gelimeleri iyice okuyup deerlendirdikten sonra aadaki ksa aklamalar size 1950 ylndan sonra yarm yzyla yaklaan bir dnemde gze arpan siyasal sorunlar aklamada yardmc olabilir: 1950-1960 dneminde Trkiye Cumhuriyeti tarihinde en sert demokratik mcadelelerin yapldn grmekle birlikte son on be yldan beri yaammza giren silahl ve rgtl, yasa d olaylara tank olmuyoruz. Demokrasi mcadelesi, yrrlkteki 1924 Anayasas'nn getirdii eksikliklerin giderilmesi yolunda yaplmtr. Bu dnemin belirgin dier siyasal noktalar, kinci Dnya Sava srasnda byk sknt eken halk rahatlatmak iin iktidar partisinin ald nlemlerle, devrim dncl zerinde dmlenir. ktidar partisi geri, ilk yllarnda izledii ekonomik politika ile nemli bir canllk saladysa da, bir sre sonra plansz bir gidiin iine girildi. zellikle oy toplamak urunda gereksiz fabrikalarn almas, hesapsz bir ithalat rejimi, ciddi skntlar dourmaya balad. Trk Devrimini benimsememek bu dnemde iktidarda bulunanlarn en bata gelen zelliidir. 19 Mays 1950 gn TBMM'de okunan hkmet programnda Atatrk'n adndan ve ansndan sz edilmemesi ok acyd. Halbuki o program okuyan babakan, partisinin pek ok mensubu gibi yllarca Atatrk, ardndan nn dnemlerinde milletvekili olarak alm, uygar grnl bir kii idi. Ama, imdi "devrime tepki" yoluyla oy toplanaca hesab yaplyordu. Bu amala "ulusa malolan ve olmayan devrimler" ayrm yaplarak garip bir yola gidildi. ktidar Partisi hkmeti kurduktan hemen sonra, 17 Haziranda ezann Arapa okunmasn serbest brakt. Bunu Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kalntlar frsat bilip kendilerine bayrak yaptlar. Demek ki hkmet artk devrimci bir siyaset izlemeyecekti. Artk byk nder'in ansna balayan saldrlar birdenbire fazlalat. Her yandaki bst ve heykelleri krlmaya, tahrip

141

edilmeye baland. Laik devlet dzenine ynelik bulunduu kukusuz olan bu eylemlere balangta ses kartmayan hkmet, Atatrk evrelerin basksyla grlmemi bir are bulduunu sanarak Atatrk'n ansn yasayla korumak yolunu tuttu. 25 Temmuz 1951'de, halen yrrlkte olan "Atatrk Aleyhine lenen Sular" hakknda kanun kartld. Yaam boyunca ulusu iin alm, Trkl yceltmek, halk uygarlatrmak iin elinden geleni yapm olan bu byk dahinin ansn bir yasa ile korumak zorunda kalmak pek ac ve hazindir. Laiklikle badamayan admlar birbirini izlerken, siyasetiler Atatrk'n adn ktlerken, baka evreleri susturmak iin bu yasay karmak, iktidar partisi yneticilerinin i dnyalarndaki elikiyi gstermesi bakmndan da nemlidir. ktidar partisi bu yasann arkasna snarak kendi hesabna devrim dncln baar ile yrtt... 24 Aralk 1954 tarihinde Anayasann dili deitirildi. Atatrk'n dilde sadeleme isteinin bir sonucu olarak 1924 tarihli "Tekilat- Esasiye Kanunu"nun ad bugn artk kimsenin itiraz etmedii "anayasa"ya evrilmi, metinde de gzel ve herkesin anlayaca deiiklikler yaplmt: rnein "terii kuvveti", yasama gc, "erkan-i harbiyeyi umumiye reislii", genelkurmay bakanl, "icra vekilleri heyeti", bakanlar kurulu gibi gzel Trke karlklar bulmulard. Herkesin benimsedii bu dilin eski haline evrilmesi, grlmemi bir olaydr ve "eskiye" zlemin boyutunu gstermektedir. Bu gidi dozunu arttrarak srd. Babakan, milletvekillerine "siz isterseniz halifelii bile geriye getirebilirsiniz" diyordu. Devrim her yerde ktleniyordu. Gemi baz olaylar bahane edilerek ky enstitleri kapatld. Halk genel olarak eitmek iin kurulan ve byk hizmetler gren halkevlerinin kapsna kilit vuruldu. Toprak reformundan sz etmek, kii zgrlklerini savunmak, grev ve toplu szleme gibi haklar istemek neredeyse yasakland. Devrimlerden verilen dnler, ekonomik durum ktletike artt. Ulusun yatrm gc ar bir tketim siyaseti ile arttrld. Bunun zerine Atatrk dneminin en byk rkntlerinden biri, yani dardan hesapsz kitapsz bor almak, tekrar balad. Planl ekonomiyi benimsememekte srar eden iktidar partisi alnan kredileri de aklc biimde kullanamad iin ksa srede byk bir ekonomik bunalm ve enflasyon dnemine girildi. Muhalefet partilerinin bu gidie kar tepkileri ok sert oldu. Bu da iktidar rktt ve karcal "dzene sokmak" almalar yapld. Sizlere bir nite nce anlatld gibi, 1924 Anayasas'nn boluklar, muhalefetin susturulmas iin kullanlm, Meclis ii ve d denetim ile siyasal zgrlkler snrlanmtr. Yarglar bask altna alnm, basn susturulmak istenmitir. Pek ok aydn, hatta milletvekili olan parti lideri bir nl kii (Osman Blkba) hapsedilmitir. ktidar Partisi 1957 seimlerinde iyice aznla dt. Ald oy oran yzde 48 idi. Devrim dnclne ramen iktidar partisi ok az oy almt. Bu arada ana muhalefet partisinin oy oran yzde 41 idi. Ama mutlak ounluk esasna dayanan seim sistemi nedeniyle iktidar partisi 614 milletvekilliinin 428'ini kazanmtr. Gerek iktidar gcn gstermeyen bu durum yine de o partiye ders vermemi, bir dahaki seimleri kazanmak iin muhalefet iyice susturulmak istenmitir. 1960 yl Nisan aynda, gler birlii ilkesine dayanlarak TBMM'nde nl "Tahkikat Komisyonu " kuruldu. Bu yolla Meclis salt iktidar partisi yelerinden oluan bu komisyon ile btn denetimi zerine alyordu. Bu komisyona "tutuklama" yetkisi bile verilmitir. te demokrasiyi kuracaz diye gelen kadro, ileri byle sarpa sardrnca 27 Mays 1960 hareketi yapld.13. nitede grdmz gibi, bu ii yapan askerler iyi bir anayasa hazrlatrken, devrik iktidar mensuplarn normal adalet mekanizmas iinde yarglamayp olaanst bir mahkeme kurdular. Sonuta eski iktidar partisinin lideri ve iki bakan, idam cezasna arptrldlar. Yeni bir balang iin hi de yerinde olmayan bu tutum eletiriye aktr. dam edilenler, bylesine ar bir cezay hak etmemilerdi. urasn inkar etmek de imkanszdr. Demokrasimizin bugn iinde bulunduu skntlarn byk bir blm, 1950-1960 dnemindeki belki iyi niyetli; ama ok yzeysel ve gnlk yaayan politikaclarn ektikleri tohumlardan yeermitir. 1961 ylnda yrrle giren yeni Anayasa ile pek ok alanda demokratik gelimeler salanm, ama ok ar gruplarn rgtlenerek Trk Devrimini kabul etmez bir duruma gelmeleri de nlenememitir. Ne iyi niyetli siyasetiler, ne de 12 Mart 1971'de Silahl Kuvvetlerin verdii muhtra ve ardndan yaplan hkmet deiiklikleri bu yolda bir dzelme salamtr. Sonunda yurt

142

grlmemi bir terr dalgas iine dnce, 12 Eyll 1980 mdahalesi yapld. Sonuta kabul edilen anayasann sorunlarn bir nceki nitede ksaca anlattk. Yurtta eitim devriminin Atatrk'n brakt l ve dzeyde donup kalmas, O'nun istedii gerek insancl deerlere dayanan eitimin bir trl verilememesi, ekonomik deerlerin altst olmasnn dourduu bir ahlak deiimi, yurtta istenilen kalknmay salamak iin gereken altyapy kurmakta yetersiz kalmaktadr. 1982 Anayasas'na gre yeni siyasal oluumlar daha ok gnlk zmler zerinde kalmaktadr. Genel ve btn siyasal gr sahiplerinin ortaklaa benimseyecekleri bir uzlama zemini zerinde Atatrk'n hedefine yaklamay denemek gereklidir. Siyasal adan olgunlama yoluna girme aamasnda bulunan halkmza, gnlk karlar dorultusunda davranan siyasetiler gerek hizmeti veremiyorlar. ok adaletsiz seim sisteminin de bu istikrarszlkta rol var. zm, ulus iradesinin tam olarak belirdii TBMM'den beklemek gerektir. Ama son 1995 seimlerinde grld gibi, siyasal alanda, yetersiz Anayasa'nn buyurduu reformlarn bile yaplamamas Atatrk'n bu yce eserini sorunlar zmekte yeterince gl klamyor. Demokrasi dnda zm aramak bouna olduuna gre, siyasal kadrolarn bu gerein bilincine varmalar gereklidir. TRKYE CUMHURYET'NN DI SYASET (1923-1995) 15 GR - BRNC DNYA SAVAINDAN SONRA DNYADAK GENEL SYASAL DURUM Bir devletin d siyaseti ne kadar zgn ve bamsz olursa olsun, onu dier devletlerle arasndaki olumluolumsuz eitli kar ilikileri ok geni lde etkiler. Bundan dolay d siyaset, devletleraras ilikilerin nitelii bilinmeden anlalamaz. Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk nce Atatrk dnemindeki d siyaseti anlayabilmek iin, dnyann o zaman iindeki genel durumunu bilmek zorundayz. 1914 ylnda balayarak byk felaketlerle 1918 yl sonlarnda biten, o zamana kadar insanln grd en byk sava, byk devletler arasndaki kar dengesinin bozulmas dolaysyla patlak vermi, irili ufakl pek ok devleti de kapsamna alarak srp gitmiti. Bu sava sonunda baz devletler yklm, yerine yenileri domu; baz devletler ise paralanmlar veya nemli lde toprak yitirmek durumunda kalmlard. Savaa sonradan katlan ve Anlama (tilaf) Devletlerinin zaferini abuklatran Amerika Birleik Devletleri Bakan, savatan sonra barn sreklilii iin baz ilkelere uyulmasn istemiti. Daha nce de ksaca grdmz bu ilkeler ounlukla insancl nitelikliydi: Yenen devletler topraklarn geniletmeyeceklerdi. Yenilen devletlerden sava tazminat alnmayacakt. Hibir ulus, bir bakasnn boyunduruu altna sokulmayacakt. Gelecekte sava nlememek iin uluslararas bir kurulu oluturulacakt. Balangta bu ilkeler benimsenir grnmesine ramen, sava bitince hemen onlarn inenmesine giriildi. Dostlarnca bylesine aldatlan Amerika Birleik Devletleri, buna tepki olarak aradan ekildi. kinci Dnya Sava'nn kmasna kadar Avrupa'nn ilerine karmadlar. Hele 1929 ylnda balayan byk ekonomik bunalm, Amerika Birleik Devletleri'nin iyice kendi iine kapanmasna sebep oldu. ABD'nin de aradan ekilmesi ve hemen sava sonunda ngilizlerle Franszlar, baz konularda talya'nn ve Japonya'nn da desteini alarak, "bar" uruna Avrupa'y ylesine kark ve garip bir duruma soktular ki, yeni bir byk atma daha o anda ufukta gzkmeye balad. Anlama Devletlerinin neler yaptklarna ksaca bakalm: Almanya'nn batsndaki baz toprak paralar Fransa'ya geiyordu. Bu devletin dousunda, 1815 ylnda ortadan kalkm olan Polonya yeniden kuruluyordu. Bu doru bir iti; ama Polonya'ya pek ok Alman topra da veriliyordu. Almanya'nn doudaki blm ile olan ilikisi de Polonya'nn araya girmesi ile kesiliyordu. ok uluslu bir devlet olan Avusturya-Macaristan mparatorluu'nun Birinci Dnya Sava sonunda paralandn biliyorsunuz. Ancak bu paralanma adil deildi. Yeni kurulan ekoslovakya'nn iinde pek ok Alman ve Avusturyal yayordu. zerinde Macarlarn bulunduu baz topraklarn nemli bir blm Romanya'ya verilmiti. Polonya'nn gneyine de Avusturya'dan toprak katlmt. Avusturyallarn yaad baz gneybat topraklar (Tiroller) talya'ya braklmt. Asl Avusturya ise minicik bir duruma sokulmutu. Balkanlarda, Avusturya'dan kopartlan Slovenya ve Bosna-Hersek ile savaa bamsz birer devlet olarak giren Srbistan, Karada birletirilerek "Yugoslavya Krall" adnda yeni bir devlet kurulmutu. Bu devlette

143

yaayanlar slav asll iseler de ok eitli, ayr kklerden geliyorlard. Ayrca baka uluslardan baz insanlar bu topraklar zerinde yayorlard. Bulgaristan'n ise snrlar daraltlmt. Almanya'nn smrgeleri ngilizlerle Franszlar arasnda, Japonlara da pay verilerek bllmt. Osmanl Devleti'nin bana gelenleri ise ok iyi biliyorsunuz. Bu yeni dzenlemenin getirdii adaletsizlik, bata Trkler olmak zere Almanlar ve hakszla urayan dier uluslarca tepki ile karlanmtr. Ulusal varlklar kknden yok edilmek istenen Trklerin mcadelesini ve baarsn ise okudunuz. Hi phe yoktur ki, yenik bir ulusun bu stn baars, hakszla uram dier uluslar da mutlaka bir lde etkilemitir. Sava, hem yenilenlere hem de yenenlere ar ekonomik bunalmlar getirdi. talya, ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri ar ekonomik koullar iine girdiler. Almanya ile dier yeniklerin durumu ise ok daha ktyd. Birinci Dnya Sava'n ar koullarla yitiren Almanya'da 1919 ylnda mparatorluk yklm, yerine Cumhuriyet kurulmutu. Fakat her bakmdan ken Alman ekonomisi bir trl dzelemedi. Bunda ngilizlerle Franszlarn Alman sanayisini sk bir snrlama altna almalarnn da etkisi vardr. Ardarda sren karklklar sonucu, inanlmaz boyutlara varan enflasyonun bezdirdii ynlar bir diktatr adayna, Hitler'e inanmaya baladlar. Hitler'e gre Almanlar insanln en stn rk idi. Ama savata bazlar tarafndan (Alman Musevilerince) ihanete uratlmt. Eer Almanya bunlardan temizlenir ve kendisine zorla imzalatlan bar antlamasn inerse, yine stn bir g olur ve btn Avrupa'y etkisi altna alrd. Hitler bu dncelerini benimseterek 1933'te iktidara geldi ve Almanya'da rk, faist bir rejim kuruldu. Sava kazanmasna ramen ok ar bir ekonomik bunalm iinde bulunan talya'da 1922 yl sonlarnda Mussolini adnda bir diktatr i bana gelmiti. Hitler bu adamn dncelerinden esinlenmitir. Mussolini de Akdeniz'de bir talyan mparatorluu kurulursa, esenlie kavuulacan belirtmitir. Dnceleri ayn dorultuda bulunduu iin bir sre sonra Hitler ve Mussolini arasnda bir yaknlama olmutu. Yeni bir gruplama balyordu. Hitler bir yandan bar antlamas koullarn ineyerek Almanya'y yeniden silahlandryor, bylece ekonomik durgunluu gideriyor; bir yandan da "Byk Almanya'y" kurma hazrlklarn srdryordu. Bylece, 1938'de "Alman" sayd Avusturya'y Almanya'ya katt. Bir yl sonra ise iinde "Almanlarn da yaad" gerekesi ile ekoslovakya'y igal etti. Bylece Anlama Devletlerinin sava sonu hatal hareketleri bekleneni douruyor, bir diktatrn glenmesine yol ayordu. Bu hatalarn ba sorumlular, ngiltere ile Fransa, sava sonu ken ekonomilerinin dertlerine ylesine dmlerdi ki, kendi kurduklar "barn" tehlikeye girmesine aldrmamlar, hatta Hitler'le anlamay, "eserlerinin" bir blmn feda etmeyi dahi gze almlard. Bylece Hitler iyice glendi. talya'nn da ayn tr dler peinde olduunu sylemitik. Bir Akdeniz ve Kuzey Afrika mparatorluu kurabilmek iin talya 1935 ylnda Habeistan'a saldrd. Oray igal etti. Sonra da Dou Akdeniz'de ve bizim Akdeniz Blgemizde iddialar ileri srmeye balad. Rusya'nn Birinci Dnya Sava sonuna doru bir rejim deiiklii geirdiini biliyorsunuz. Devrilen arlk yandalar ile yeni rejim yanllar kyasya bir i savaa giritiler. Yeni rejim byk devletlerce de tannmamt. Bolevikler bir yandan i savala urarken bir yandan da rejimi iyice yerletirme abasndaydlar. 1925 ylndan itibaren, yeni kurulan Sovyet Rusya bir yandan tannmak iin urarken, bir yandan da eskiyi tam anlamyla tasfiye edecek bir diktatr, Stalin'i, karyordu. Bu diktatr milyonlarca kiiyi kanl biimde rejimi salamlatrmak bahanesi ile ortadan kaldrd. XIX. yzyln sonlarna doru bir byk g durumuna gelen, Birinci Dnya Sava'na ngilizlerin yannda katlarak Uzak Dou'daki egemenliini arttran Japonya'da da rejim katlayordu. Japonya bir yandan Kore, bir yandan in zerinde smrgeci bir siyaset izlerken, bir yandan da Pasifik Okyanusuna alarak oradaki Amerikan karlarn tehdit ediyordu. spanya'da 1936 ylnda kan bir byk i sava yl srerek, Almanya-talya ve Fransa-Rusya gruplarnn g gsterisi alan durumuna geliyor ve sonunda orada da faist eilimli bir diktatrlk rejimi kuruluyordu. Portekiz'de de ayn nitelikte bir rejim belirmiti.

144

Uluslararas ekimeleri bar yoluyla gidermek iin, Wilson'un ilkelerinden birini uygulayan Anlama Devletleri, 1920'de "Uluslar Kurumu" (Cemiyet-i Akvam) adyla bir rgt kurmulard. Bu Kuruma ye olan devletler ortak alarak bar srdreceklerdi. Ancak, Kurum sava kazananlarn bir arac oldu. Yenik devletler rgte alnmadlar. rgte dilediklerini yaptran ngiltere-Fransa-talya sanki dier uluslarn stndeydiler. Amerika Birleik Devletleri de Kurumu bu durumuyla kabul etmedi ve ona ye olmad. 1932 ylna kadar -Amerika Birleik Devletleri dnda- Kuruma pek ok yeni ye, bu arada yenikler de kabul edildi. Ama bu rgt yukarda ksaca anlattmz srtmeleri gideremedi ve yeler arasndaki ekimeler dolays ile ileyemedi. Silahszlanma, srekli bar yolunda nderlik ettii anlamalar da hibir ie yaramad. 1919 ylnda ortaya kmaya balayan bu gelimeler Atatrk'n son zamanlarnda tamamland. Dnya 15-16 yl iinde tekrar bir savan eiine gelmiti. Bu byk bunalmlar iinde acaba gen Trk Devleti nasl bir siyaset izlemitir? CUMHURYETN KURULMASINA DEN TRK DEVLETNN DI SYASET Ulusal Kurtulu Savamzn douunu ve geliimini aklayan nitelerimizde, sras geldike izlenen d siyaseti de renmitiniz. Trkiye Cumhuriyeti'nin d siyasetini anlayabilmek iin, ondan nceki bu siyaseti ksaca tekrar hatrlamak ve deerlendirmek gerekmektedir: Mustafa Kemal Paa, ulusal egemenlie dayanan bir Trk devleti kurma hazrlklarn trl evreleri aarak 1920 yl ilkbaharnda tamamlam, olaylarn da dourduu frsatlar byk bir ustalkla deerlendirerek, 23 Nisan 1920'de TBMM'nin almasn salamt. O evreler iinde Mustafa Kemal Paa, yeri geldike yabanc devletlerin yetkililerine davasn anlatmaya almtr. Ancak, bunlar birer d iliki anlamna gelmez. Yeni Trk Devleti kurulunca, Mustafa Kemal Paa hemen bir d siyaset oluturma yoluna girdi. Bu siyaset amac gerekletirmeye ynelmiti: Osmanl Devleti'nin uluslararas varlnn silinmesi ve onun yerine tek Trk varl olarak yeni devletin gemesi; yurdun dmandan kurtulmas iin yrtlen savaa mmkn olduu oranda d destek salanmas; zafere eriince bir bar ortam kurup yaatma... Bu hedeflere, henz kimsenin tanmad, ciddiye almad, hibir gc olmayan bir yepyeni devletin ulamas o kadar zordu ki! Ancak Mustafa Kemal Paa, stn sezgisi, olaylar ve frsatlar ok iyi deerlendirii ile bu hedeflere erimitir. lknce, yukarda anlattmz zor durumda bulunan Sovyet Rusya ile ilikilerin kurulmasna balanlmtr. 1920 ylnn Austos aynda (24.8.1920) bu devletle ilk resmi ilikilerin kurulmasna balanmtr. Ermenilere kar kaznlan zafer ve Gmr Bar (2.12.1920) ilk somut sonulardandr. Birinci nn Zaferi zerine toplanan Londra Konferansna (21.2.1921-12.3.1921) stanbul Hkmeti ile birlikte TBMM Hkmeti'nin arlmas bir eit tannma anlamna gelmektedir. Trklerin bamszlk mcadelesini itenlikle destekleyen hakszla uram uluslarn olumlu tepkisi; bu arada Afganistan ile yaplan dostluk antlamas (1.3.1921); Sovyetlerle imzalanan Moskova Antlamas (16.3.1921) ile bir byk devletin Osmanl Hkmetini tanmadn ve TBMM'yi desteklediini ilan etmesi; bu devletin uydular ile de Dou Anadolu'da bar, (Kars Antlamas 13.10.1921) hedeflere yaklaldn haber vermektedir. Hele Sakarya Zaferi'nden sonra Franszlarn TBMM Hkmeti ile ayn masaya oturarak bir (n) bar yapmalar (Ankara Antlamas 20.10.1921), bylece Batllar arasnda da resmen tanmann balamas, bir-iki yl nce kimsenin dleyemeyecei olaylardandr. Ardndan kesin zafer, Mudanya Atekes Antlamas (11.10.1922) ile hedefe iyice yaklalmtr. Nihayet, hepimizin bildii Lozan Bar ile (24.7.1923), daha Cumhuriyet kurulmadan Trk Devleti'nin bamszl, varl, btnl tm snrlamalar kaldrlarak uluslararas alanda tannmtr. Bylece, Birinci Dnya Savandan sonra "yenikler" iinden "yenen" ve varln kesinlikle kurtaran ilk -ve belki de tek- devlet bizim devletimiz olmutur. O dnemde Almanya kargaa ve yok olu iinde idi. br yenik Avusturya-Macaristan'n enkaz henz kaldrlamamt. Lozan'dan birka ay sonra ilan edilen Cumhuriyet ve onun hkmetleri artk nc hedefe ynelmilerdi: Bar iinde ilerlemek; ulusal devleti bu ortamda pekitirmek; uluslararas alanda da varln sayg verecek biimde duyurmak. 1923-1938 arasnda (ve daha da sonra) Cumhuriyet hkmetleri bu esaslara bal kalarak d siyasetlerini yrtmler, drst bir tutumla baz yan d siyaset sorunlarn da baar ile zmlerdir. ATATRK'N YAAMDAN AYRILMASINA KADAR TRKYE CUMHURYET'NN DI SYASET (1923-1938)

145

Lozan Bar Antlamasndan Doan Sorunlar ve Bunlarn zlmeleri Bildiiniz gibi, TBMM Hkmeti iin byk bir siyasal baar olan Lozan Bar Antlamasnn aksayan baz noktalar vard. Bar kurmak iin karlkl zveriler dolays ile birka nemli sorun dilediimiz gibi zlememiti. Bar Antlamas yrrle girdikten sonra, Trk Hkmetleri bu aksaklklarn zerine eilip dzeltme arelerini aramaya baladlar. Musul Sorunu eyh Sait Ayaklanmasn anlatrken Musul sorununa, yukarda belirttiimiz nitede deinmitik. Bundan dolay tekrar etmeyeceiz. Ksaca sylenecek olursa, Lozan Bar ile ak braklan Musul sorunu dilediimiz biimde zlemedi. 5 Haziran 1926 tarihli Trkiye-ngiltere-Irak Antlamas ile Musul ve evresinin Irak'a braklmasn kabul ediyorduk. Bylece bugnk Irak snr izilmi oldu. ngiltere'den de bir miktar ekonomik yardm saland. Bu Antlamann olumlu yan, ngiltere ile ve bu devletin etkisi altndaki dier Batl glerle aramzda daha fazla bir siyasal yaknlama salam olmasdr. Bu bakmdan Antlama olumsuz deil, olumlu sonular dourmutur. Trkiye Cumhuriyeti'nin bar siyaseti dnya zerinde ok gzel bir yank uyandrmtr. Trk -Yunan Anlamazl ve zm Lozan Bar Antlamasnn nemli hkmlerinden biri de Trkiye'deki Rumlarla, Yunanistan'daki Trklerin dei-toku edilmesiydi. Ulusal Kurtulu Sava sonunda izilen Trkiye snrlar iinde hatr saylr bir Rum aznl vard. Dou Trakya, Ege ve Dou Karadeniz blgelerinde Rumlar olduka youn idiler. Yzlerce yl, nce Seluklu, sonra da Osmanl ynetimi altnda, byk bir hogr iinde, son derece rahat ve mutlu yaayan, zellikle ticaret etkinliklerini ellerinde tuttuklar iin refah dzeyi ok yksek olan bu Osmanl vatandalar, Kurtulu Sava srasnda Yunanllar desteklemilerdi. zelikle, Ege Blgesindeki Rumlarla Yunan ordusu arasnda ok sk bir ibirlii vard. Dou Karadeniz'deki Rumlar ise bamsz bir Pontus Devleti davas gtmlerdi. Zafer kazanlnca, bu aznlk grubunun durumu ilginleti. Yzlerce yllk Trk-Rum ortak yaay artk sremezdi. Her eyden nce Trkler, Rumlarn Kurtulu Sava srasndaki insanlk d tutumlarn unutamazlard. Rumlar ise srekli bir tedirginlik iinde yaayacaklard. Ayrca, Yunanistan ileride bu Rumlar tekrar kkrtabilirdi. te Lozan'da Trk Temsilciler Kurulu bu soruna eilmitir. Yunanistan'da da olduka youn bir Trk aznl vard. Bu Trklerle, Dou Trakya'daki ve Anadolu'daki Rumlar dei-toku edilmeliydi. Bu istek balangta Yunanllar ve destekileri tarafndan byk bir tepkiyle karland. Yunanistan, iki sebeple bu istein gereklemesine karyd. Her eyden nce Trkiye'de Rum varlnn kalmas uzun srede Yunan siyaseti iin olumlu sonular verebilirdi. Yani onlar her an kkrtlabilirlerdi. te yandan, ok sayda Rum'un Yunanistan'a gnderilmesi orada nemli ekonomik ve toplumsal sorunlara yol aacakt. Zira, Trkiye'ye gnderilecek Trklerin says, Trkiye'den gelecek Rumlara gre daha azd. smet Paa ve arkadalar Lozan'da bu isteklerimizi kabul ettirmek iin de stn bir mcadele vermilerdir. Yunanistan, sonunda, stanbul'dakiler dnda, Trkiye'de yaayan btn Rumlarn, dei-tokuuna raz oldu. Bu son noktada da direndikse de baarl olamadk. Ortodoks Patriklii stanbul'da bulunduu iin Yunanistan'n bu istei dostlarnca da desteklendi. Buna karlk, biz de Bat Trakya'da yaayan Trklerin dei-tokutan ayrk tutulmasn nerdik. Bylece, stanbul'daki Rum varlna karlk, Yunanistan'da da olduka nemli bir Trk varl bulunacakt. Yunanllar da bu kar isteimizi kabul etmemekte direndilerse de sonunda bizim hakl olmamz karsnda, uyuuldu. stanbul'daki Rumlarla, Bat Trakya'daki Trkler dei tokutan ayrk tutuldu. Ancak, Antlamann uygulanmasna geilince sorunlar kt. stanbul'da mmkn olduu kadar ok Rum brakmak isteyen Yunan Hkmeti, 30 Ekim 1918 tarihinden nce bu kentte bulunan veya bulunmu btn rkdalarnn dei-toku dnda tutulmasn istedi. Trk Hkmeti ise hakl olarak stanbul'da yerleme niteliinin Trk yasalarna gre belirleneceini bildiriyordu. Anlamazlk Uluslararas Adalet Divan'na havale edildi. Fakat Divan, bunu zemedi. Trk- Yunan ilikileri gerginleti. Yunan Hkmeti Bat Trakya'daki Trklerin mallarna el koydu. Buna stanbul'daki Rumlarn mallarna el konularak karlk verildi. 1926 ylnda iki hkmetin geici bir anlamaya varmas da durumu deitiremedi. Silahl bir atma ihtimali ufukta belirmiti. Her iki taraf deniz glerini arttrmaya balamlard. Yunan Babakan Venizelos durumun ciddiletiini grnce, Trklerin hakkn teslim etti. Ege'de her iki devletin bar iinde yaamas en aklc yoldu. 1930 yl iinde btn dei-toku sorunlar zld. 30 Ekim 1930'da imzalanan

146

Trk-Yunan Dostluk Antlamas ile olduka salam bir bar ortam kuruluyordu. Her iki devlet kendilerini ilgilendiren konularda ibirlii yapacaklard. Bu barma, dier Balkanl uluslar da etkilemi, Atatrk, ileride greceimiz Balkan Atlantna hazrlk dnemini amtr. Trk -Yunan dostluu kinci Dnya Sava sonuna kadar srd. 1950 ylndan sonra, zelikle Kbrs sorunu nedeniyle, anlamazlk havas tekrar geri geldi. Boazlar Sorunu ve zm Boazlar Sorununun nemi ve Geliimi Denizleri birletiren su yollar dnyann en nemli, duyarl yerleridir. Dnya ticareti byk lde denizler zerinden yrtlr. Ayrca, savalarda su yollar byk bir nem tarlar. Karadeniz'i Ege denizine, dolays ile btn Dnya'ya stanbul ve anakkale Boazlar balar. Bu nedenle, Karadeniz'de sahili olan devletler iin Boazlarmz ok deerlidirler. Karadeniz'de sahili bulunan devletlerden yalnz Eski Sovyetler Birlii'nin denize daha balants vard: Kuzey Buz Denizine, Baltk Denizine ve Byk Okyanusa. Ama bunlardan Baltk Denizi yln pek uzun bir dneminde buzlarla kapldr, kolay kullanlmaz. Kuzey Buz Denizi de hibir ie yaramaz. Byk Okyanus ise Avrupa'ya binlerce kilometre uzaktadr. yle ise, Boazlarmz Rusya iin de ok nemli idi. Ama Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra Karadeniz'in kuzeyinde yeni bir devlet kuruldu: Ukrayna. 1991 ylna kadar Sovyetlerin elinde olan Krm bata olmak zere Karadeniz'in bir blm Ukrayna'nn eline geti. Dier yandan Federasyona ye olan Grcistan'n da Karadeniz'de kys var. Artk bundan sonra Boazlar Sorununda Rusya Federasyonu'nun dnda Ukrayna ve Grcistan da karmzda olacaktr. Trkler XIV. yzyldan balayarak Boazlara egemen olmulardr. XV. yzyl sonunda Karadeniz de bir Trk gl durumunu almtr. Bu sebeple yzyllar boyunca bir Boazlar sorunu yoktur. Ancak XVIII. Yzylda Ruslar Osmanllar zorlayarak Karadeniz'e knca gzlerini Boazlara dikmilerdir. Boazlar iin XX. yzyla kadar Ruslarla savatk. Ruslar, bizim tandmz serbest gei hakkyla yetinmemiler, Boazlar ele geirerek dnya denizlerine erimek istemilerdir. Buna ramen Trkler Birinci Dnya Sava sonuna kadar Boazlar baar ile savunmular ve buradaki egemenlii yitirmemilerdir. Bildiiniz gibi, 1918 yl banda Ruslar savatan ekilmiler ve Boazlar zerindeki iddialarndan -o zaman iin- vazgemilerdir. Ancak, Osmanl Devleti de bir sre sonra sava yitirince, Mondros Atekes Anlamas uyarnca, tarihimizde ilk kez boazlar teslim etmek zorunda kalmtr. Anlama Devletleri, Boazlar igal ederek, ortak ynetimlerine almlardr. Anlama Devletleri, Osmanllarla daha sonra imzaladklar Sevr Bar ile Boazlar zerindeki egemenliklerini srdrdler. Boazlar sava srasnda bile tm devletlere ak olacak, silahszlandrlacak, ynetimi ise, Osmanl Hkmetinin ye bulunmad, uluslararas bir komisyona braklacakt. Lozan'da Trk temsilcileri, Boazlar zerindeki egemenliimizin snrsz olmasn salamak iin ok uratlar. Fakat, sorun tm dnyay ilgilendirdiinden, tam bir baar elde edilemedi. Boazlardan geii kesin denetim altna alamadmz gibi, oralarn savunulmas hakkn da kazanamamtk. Boazlar Sorununun zm (Montr-Montreux Szlemesi, 20 Temmuz 1936) Boazlar sorununun Lozan'daki zmn Trk Ulusu'nun benimsemesi mmkn deildi. 1935 yl sonlarna doru dnyann siyasal durumunun ne kadar tehlikeli bir yola girdiini biliyorsunuz. talya'nn Akdeniz'deki istekleri, kimlii bilinmeyen denizaltlarn Marmara denizinde grlmesi, Trkiye'nin kayglarn arttryordu. Boazlarn savunulmas gerekti. talya ile Almanya'nn tutumlar, bu konuda ngilizlerle Franszlar Trkiye'nin yanna getirdi. Sonuta, talya dnda Lozan Bar Antlamasnn imzacs olan devletler Boazlar sorununu tekrar grmeye raz oldular. svire'nin Montreux kentinde alan Boazlar Konferans, 20 Temmuz 1936'da bir szlemenin imzas ile sonuland. Bugn de yrrlkte olduu iin, bu szlemeyi biraz yakndan incelemekte yarar vardr: Montr Szlemesi ile Lozan'da Boazlara konulan btn snrlamalar kaldrld. Trk Devleti'nin bu blgede tam egemenlii, dolays ile savunma hakk kesin olarak tannd. Boazlardan gei ise yle dzenlenmitir: Savata Trkiye tarafsz ise savaanlarn sava gemileri (ve uaklar) Boazlar'dan geemeyecekti. Trkiye bir savaa girerse veya kendini yakn bir sava tehlikesi karsnda bulursa,

147

Boazlar dilediine ap-kapamakta zgrd. Barta ve savata Karadeniz'de kys olmayan lkelerin bu denize geirebilecekleri sava gemileri eit, byklk ve arlk, sre bakmndan snrlandrlyordu. Bu, Karadeniz'de kys olan devletlerin gvenlii asndan gerekliydi. Buna karlk, Karadeniz devletlerinin Akdeniz'e sava gemisi geirmeleri daha kolayd. Ticaret gemileri ise her zaman serbeste, ancak Trk denetimi altnda geeceklerdi. Montr szlemesinin sresi dolduu halde, taraflardan hibiri deiiklik nerisinde bulunmamtr. Bu nedenle, szleme gnmzde geerlidir ve dnya barnn en nemli dayanaklarndan biridir. Bu szleme ile yzlerce yl egemenliimizde bulunan, ama 1918-1936 yllar arasnda elimizden giden Boazlara tekrar, kesin olarak sahip ktk. Bu da nderin, bar yoluyla salad bir zaferdir. Hatay Sorunu ve zm Trk'n zyurdunun ayrlmaz bir paras olan skenderun ile Hatay, Birinci Dnya Savann sonlarnda ngilizlerce igal edilmi, daha sonra da, aralarndaki anlama gereince, Suriye ile birlikte Franszlara devredilmiti. skenderun ile Hatay bylece, Suriye'nin bir paras gibi grlerek Fransz mandas altna konulmutu. Franszlarn, ukurova ve Gneydou Anadolu'nun Bat yrelerinde de gzleri vard. 1919 ylndan itibaren buralar da igal etmeye balamlard. Franszlara kar Gneydou'daki unutulmaz direnmeyi, oradaki btn Trk halknn birlikte, gl Fransz ordularna kar gsterdikleri inanlmaz baarlar biliyorsunuz. yle ki, Franszlar 1921 yl ortalarna doru Anadolu'da tutunamayacaklarn anlamlar ve Sakarya Zaferinden sonra 20 Ekim 1921'de TBMM ile imzaladklar Ankara Antlamas ile sava bitirmilerdir. Bu Antlama ile Fransa ile Trkiye arasnda srekli bar kurulmu ve bugnk Suriye snr, skenderun-Hatay dnda, izilmitir. Franszlar, bu grmeler srasnda skenderun-Hatay'n manda altna alnan Suriye ile birlikte dnlmesi gerektiini ileri srmlerdi. Franszlarla bar yaparak grkemli bir siyasal zafer kazanp ngilizlerle Yunanllar yalnz brakmak isteyen TBMM Hkmeti bu konuda o zaman iin daha fazla direnmenin gereksiz olduunu anlamt. skenderun-Hatay Franszlara braklmakla birlikte diplomatlarmz Antlamaya yle bir hkm koydurmay baarmlardr: skenderun ve Hatay Blgesi iin zel bir ynetim rejimi kurulacaktr. Bu blgenin Trk soyundan gelen halk, kltrlerinin gelimesi iin her trl kolaylktan yararlanacaktr. Trk dili orada resmi bir nitelie sahip olacaktr (Madde 7)". Franszlar Hatay'n Trk olduunu daha 1921 ylnda kabul etmi olmaktaydlar. nder, yine elverili bir frsat bekleyecek ve bu vatan parasn tekrar kazanacaktr. Bu da yle oldu: Fransa, Avrupa'daki siyasal bunalm iyice artt iin Suriye'deki mandasn brakmak istiyordu. Hatta, 1936 ylnn sonbaharnda (8 Eyll) bu konuda Suriye'deki kukla hkmet ile bir anlama yapmt. Bu anlamann yrrle girmesi ile Hatay da Suriye'ye katlm olacakt. Cumhuriyet Hkmeti byle bir duruma katlanamazd. Hatay Trk't ve bu, daha 1921'de Fransa tarafndan kabul edilmiti. Eer Suriye mandadan kar ve bamsz olursa, Hatay'n da ayn biimde bamszln kazanmas gerekti. te Trk Hkmeti bu tutumunda srar etti. Sorunu Uluslar Kurumu'na gtrd. Avrupa'daki bunalml hava iinde salam ve ciddi bir balak kazanmak isteyen ngiltere'nin arabuluculuu ile Fransa soruna zm getiren bir yola girdi. 24 Ocak 1937'de imzalanan bir Trk-Fransz Anlamasna gre Hatay'n Suriye'den ayr bir siyasal varlk olduu, yar bamsz bir nitelie sahip bulunduu kabul edildi. Hatay, kstl yetkileri olan bir devlet durumuna gelecek ve Uluslar Kurumu'nun denetimi altnda bulunacakt. Yeni kurulan "Varlk" n parlamentosunu oluturacak seimlerin hazrlklarn Franszlar drst yrtmediler. Hatay'da byk olaylar kt. 1938 yl ilkbaharnda, Hatay'n yarbamszlnn gecikmesi, olaylarn srmesi, Atatrk', ar hasta olmasna ramen, nl gney gezisine kartmtr. 1938 Mays aynda byk nder'in Hatay snrna kadar gelmesi, orada orduyu denetlemesi zerine Fransa'nn direnci krlm, seimler yaplm ve Atatrk'n hayatnn son gnlerinde Hatay Parlamentosu olumutur. Bu parlamento alnca bakanlna Abdlgani Trkmen (Doumu: 1882) ile devlet bakanlna Tayfur Skmen (1882- 1980) seildiler. Artk sorunun zlmesi iin btn zorluklar yenilmiti. Byk nder hayattan ayrlmadan nce, en salksz zamannda, ulusuna hizmette duraklamamtr.

148

1939'da Avrupa'daki bunalm silahl bir atmaya dnnce, Trkiye'ye iyice yaklamay karna uygun sayan Fransa, Dou Akdeniz'deki varln salam bir Trkiye ile tam gvence altna alacan bilmitir. 23 Haziran 1939'da her iki devlet arasnda yaplan yeni bir anlama ile Hatay'n Trkiye'ye katlmas kabul edilmitir. Bu arada Hatay Parlamentosu da Trkiye ile birleme karar vermi, bylece, sorun btnyle zlmtr. 7 Temmuz 1939'da 3711 sayl yasa ile Hatay, Trkiye Cumhuriyeti'nin bir ili olmutur. Trkiye'nin Bar ve Gvenlik Arama abalar Birinci Dnya Savandan sonra, zellikle Avrupa'da dengenin nasl bozulduunu, barn ne kadar sakat esaslara dayandn bu nitemizin banda grmtk. Batl devletler bu durumu sava bittikten ksa bir sre sonra farketmilerdir. Ama, sava sonu dzenini deitirmeleri mmkn deildi. Bundan dolay, batl devletler, bar srekli klmak iin, bir dizi antlamalar imzaladlar. Silahszlanma ve bar yolunda imzalanan bu antlamalar arasnda zellikle 1 Aralk 1925 tarihli Locarno ve 27 Austos 1928 tarihli Kelleogg paktlar, bugnk Bat Avrupa birliinin ilk ncleri saylrlar. Bu antlamalar ile sava lanetleniyor, uluslararas ekimelerin grmeler yolu ile giderilmesi gibi yntemler belirtiliyordu. Bildiiniz gibi, Uluslar Kurumu da sava nlemek iin kurulmutu; ama birka byk devletin, zelikle ngiltere'nin isteine ve ynne gre davranan bir yapya sahip klnmt. Bylece, gsterilen btn abalara ramen Bat'da bar gnden gne tehlikeye dyordu. Yaklaan tehlikeyi Cumhuriyet hkmetleri ok iyi gryorlard. Trkiye Cumhuriyeti'nin amac srekli olarak bar iinde yaamakt. Bu amac salayabilmek iin, ok iyi niyetli eitli denemelere giriilmitir. Cumhuriyetin ilanndan sonra, hemen her devletle dostluk ve ibirlii szlemeleri imzalanmtr. Bu konudaki ilk nemli adm ise Trkiye'nin Uluslar Kurumu'na alnmas ile atlmtr. Uluslar Kurumu zerinde etkili olan ngiltere ile Fransa, bir sre nceki dmanlarn, yani Trkiye'yi artk gereki gzle deerlendiriyorlard. Trkiye Cumhuriyeti gnden gne gelien ve glenen bir devletti. Dou Akdeniz'in kilit noktasnda bulunan Trkiye'ye yanamak yerinde olacakt. Artk, kinci Dnya Sava kncaya kadar, ngiltere Trkiye'yi hep destekleyecektir. lk nemli yaknlama Trkiye'nin Uluslar Kurumu'na kabuldr. Bu yolla Trkiye her bakmdan sesini dnyaya ok daha iyi duyurabilecek bir dzeye geldi (Uluslar Kurumu'na Trkiye 6 Temmuz 1932'de arlm, 18 Temmuz 1932'de kabul edilmitir). ngiltere, Fransa ile aramzdaki Hatay anlamazlnn zm iin de olumlu abalar harcamtr. Trkiye de blgesindeki gvenlii salayabilmek iin alyordu. Sovyetler Birlii ile dikkatli ve drst ilikiler iinde idik. Kurtulu Savandaki olumlu davranlar Trkiye srdrmtr. Devletimiz bir yandan batsnda, bir yandan da dousunda bir nder rol oynayarak bar salamlatrmak istemitir. Balkanlar'da gz olan talya'nn bu tutumuna kar bir Balkan Antant(Anlamas) yapld. Buna ilk adm olarak, 14 Eyll 1933'te, Trkiye ile Yunanistan on yl iin snrlarn gvence altna aldlar. 17 Ekim 1933'te Trkiye ile Romanya dostluk ve saldrmazlk antlamas imzaladlar. Ayn yln 27 Kasmnda Yugoslavya da bu biim bir balant iine girdi. 9 ubat 1937'de bu devlet ile Trkiye ortak bir antlama imzaladlar. Bylece nl Balkan Antant dodu. Bu antlama uyarnca taraflar birbirlerinin snrlarn gvence altna alyorlard. Balkanlardaki her giriimleri iin birbirlerine danacaklard. Bu drt devletten birine, Balkanl olmayan bir g tarafndan saldr gelirse, dier taraflar ona hemen askeri alanda da yardm edeceklerdi. Fakat, dikkatli Trkiye, Sovyetler Birlii ile arasn amak istemediinden, gelecekte bir Rus-Romen sava karsa buna katlamayacan da aklamtr. Bylece, Trkiye bar siyasetini her bakmdan gelitirmitir. Zira Sovyetler Birlii ile aramzda ayr bir antlama vard. Bu konu zerinde biraz ileride tekrar durulacaktr. Ne yazktr ki, Bulgaristan bu Antlamaya katlmad gibi, taraflar el altndan, Balkan sorunlar zerinde kkrtmtr. Ayrca Romanya, giderek Alman siyasetini benimsemitir. Bylece Balkan Antant zayflad. Ama tarihte ilk kez, Atatrk'n kiisel abas ile drt Balkan devletinin birlemesi, Trkiye'nin bar siyasetinin en somut rneidir. Balkanlar'daki bu birlik denemesi baar ile sonulansa idi, gnmzdeki byk bunalmlara yol almazd. Trkiye, Dousunda da iyi ilikiler kurmak abas iindeydi. Daha nce ran ile yaplan dostluk ve dayanma antlamalarna 8 Temmuz 1937'de Irak ile Afganistan da girdiler. Bu anlamann adna "Sadabat Pakt" denir. Bu drt devlet pek ok konuda dayanma ve ibirlii iine girdiklerini belirtmilerdir. Grlyor ki, Trkiye hem genel hem de blgesel olarak bar salamak ve salamlatrmak iin elinden gelen her olumlu abay gstermitir. Atatrk Dnemi D Siyaseti'nin Genel Olarak Deerlendirilmesi

149

Yukarda anlattklarmz bizi u sonulara gtrmektedir: Mcadeleye balad zaman uluslararas alanda hibir saygnl olmayan bir devlet, azimle, inanla ve gerekilikle ok ksa bir sre iinde, kendini tm dnyaya kabul ettirmitir. Kurulmasndan ksa bir sre sonra Trkiye Cumhuriyeti, Ortadou'nun en istikrarl, dzenli ve gl lkesi durumuna eriti. Dou Akdeniz'de dnyann en duyarl blgelerinden birinde, kilit noktas oldu. Uygulad drst bar siyaseti, anlamazlklar zmede gsterdii insancllk, Atatrk Trkiye'sini ok saygn bir yere getirmitir. Atatrk'n Trkiye iinde gerekletirdii akl almaz yenilikler, izledii d siyasetle birleince hayranlk artmtr. Dnemindeki nl nderler, O'nunla dostlua girimilerdir. Amerika Birleik Devletleri Bakan Roosevelt'ten Hitler'e kadar herkes O'na hayrand. Pek ok devlet adam, zaman zaman Trkiye'ye gelip eitli konularda O'nun tlerini alrlard. Atatrk'n stn nitelikli bir nder olmasna ramen, diktatrce yollara sapmamas, demokratik lkelerde O'na kar duyulan sevgiyi arttrrken, Dou'da boyunduruk altndaki uluslar da O'nun izdii yolu izlemeye balamlard. Diyebiliriz ki, Atatrk dneminin d siyaseti her bakmdan baarlarla doludur. Devletimizin uluslararas saygnl O'nun zamannda doruk noktasna kmtr. 1938-1950 YILLARI ARASINDA TRKYE CUMHURYET'NN DI SYASET Atatrk'n lm srasnda Avrupa'nn durumu iyice gerginleti. Nitekim ksa bir sre sonra kinci Dnya Sava patlak verdi. Tahmin edeceiniz gibi 1938 ylndan sonra Trk d siyaseti dorudan doruya bu savan gelimesine baldr. Cumhuriyet hkmetleri sava dnda kalabilmek iin btn abalarn harcamlardr. 1945 ylnda sava sona erince, d siyasetimiz, savan getirdii bunalmlar zerine eklenen yeni d zorluklarla uramak yolunda gelimitir. kinci Dnya Sava Bu nitede ilgili bahsi okuyup, Birinci Dnya Savandan sonra dnyann genel durumunu bir kez daha anmsaynz. Savan k ve Gelimesi Almanya ile talya'nn saldrgan siyasetleri giderek artm ve 1938 ylna gelinmitir. O yl Almanya, Birinci Dnya Sava'ndan sonra kurulan ekoslovakya'nn byk bir blmne sahip km, bu lkeyi igal ederek istedii yerleri lkesine katm, geriye kalan blgede de kendine bal bir ynetim kurmutur. Kurduklar ekoslovakya'nn bylece yok oluuna ngiltere ve Fransa 29 Ekim 1938'de Mnih'te toplanan bir konferans sonucunda bar srdrmek iin raz olmulard. 1939'a varldnda, talya da frsattan yararlanarak oktan beri gz koyduu Arnavutluk'a saldrm ve oray igale balamtr. Amerika Birleik Devletleri Bakannn Almanya ve talya'ya artk daha ileri gitmemeleri ihtarna Hitler olumsuz cevap vermitir. imdi hedef Polonya idi. Hitler, Almanya'nn dousunda kurulan Polonya'nn Alman topraklarnn bir blmn kapsadn ileri sryordu. Polonya'nn dousunda gz olan Sovyetler Birlii de bunu destekliyordu. Sonunda faist diktatr Hitler ile komnist diktatr Stalin, Polonya'y ve Baltk yresini imzaladklar bir antlama ile paylatlar (23 Austos 1939). Bunun zerine Alman Birlikleri 1 Eyll 1939'da Polonya'nn batsn, Sovyetler ise dousunu igale baladlar. Polonya'ya gvence vermi olan ngiltere ile Fransa, Hitler'in bu son hareketi karsnda artk suskunluktan ktlar. Her iki devlet 3 Eyll'de Almanya'ya sava ilan ettiler. Bylece birincisinden ok daha kanl ve acl kinci Dnya Sava balam oldu. Burada, Polonya'ya Almanya ile birlikte saldran Sovyetlere kar da ngiltere ile Fransa'nn neden sava amad sorusu akla gelebilir. Bu iki devlet, Almanya ile Sovyetler arasndaki yaknlamay byk bir kuku ile karlamt. Eer Polonya olay dolaysyla Sovyetler'e de sava alrsa, bu devlet iyice Almanya'ya yaklaacak, tehlike byyecekti. Bunun iin, savan sadece Almanya'ya ilan ile yetinilmiti. Hitler, Polonya'y ve Baltk Blgesini Stalin ile paylat. Hitler, Stalin'in Finlandiya zerindeki isteklerini de onaylamt. Bunun zerine Ruslar Finlandiya'ya yklendiler. Destanlara geecek bir savunmadan sonra Finliler gneydeki topraklarn Sovyetlere brakmak zorunda kaldlar (Moskova Bar 12 Mart 1940). Bu savata Almanlar el altndan Finlileri desteklemilerdir. Bu Alman Sovyet anlamazlnn ilk tohumu oldu. Ama bu olay henz gereklemeden Hitler, Norve ile Danimarka'y igal etmi (1940 yl Nisan ay), sonra Belika'y, Hollanda'y ve Lksemburg'u da alarak Fransa zerine yklenmitir. Yldrm hzyla Fransa'y kerten Hitler'e bu devlet teslim oldu (22 Haziran 1940). Almanlar sonra da ngiltere ile savaa tututular.

150

Kuzey Afrika'da da talyanlarla birlikte savaan Almanlar, baarlar kazanp Msr'a kadar ilerlediler (19401942). Arnavutluk'u igal eden talyanlar, Yunanistan'a da yklendiler. Ancak baarl olamadlar. Bunun zerine balana yardm etmek isteyen Hitler, Yugoslavya'y igal ederek, Yunanistan'a saldrd ve bu lkeyi de egemenlii altna ald (1941 yl Nisan ay). Hitler, Stalin ile anlat zaman, Polonya'nn igaline kar ngiltere ile Fransa'da uyanacak tepkinin bir blmn Ruslarn zerine ekmeyi dnmt. Ama onun rk siyasetinin iine Sovyetler Birlii'nin de elde edilmesi giriyordu. Polonya ve Baltk ii amacna uygun biimde zlnce, Hitler "dostu" olan Sovyetlere saldrmakta duraklamad (1941 yl Haziran ay). Bylece, Alman - Sovyet sava da balamt. Almanlar ksa bir sre iinde Avrupa Rusya'snn byk bir blmn ele geirdiler. Daha 1940 yl sonlarnda Alman-talyan balamasna Japonlar da katlmt (27 Eyll 1940). Bundan aa yukar bir yl sonra (7 Aralk 1941) Japonlar Uzak Dou'daki karlarnn gelimesine engel saydklar Amerika Birleik Devletleri'nin donanmasna baskn yaptlar. Bunun zerine Amerika Birleik Devletleri ve onlarla yaknlaan ngiltere, Japonya'ya sava ilan ettiler. Japonlarla birlik olan Almanlar ve talyanlar da Amerika Birleik Devletlerine sava anca, dnya felaketinin boyutlar akl almaz dereceye kt. Almanlarn Sovyetler Birlii'ne sava amas, bu devleti ngiliz-Amerikan ortaklna itti. Bylece kinci Dnya Sava'nn taraflar iyice belli oldu. Amerikallarla ngilizler, douda Sovyetlerle savaan Almanlarn ilerini zorlatrmak iin, bir yandan, Kuzey Afrika'dan ngilizlerce kovulan talyanlarn da zerine yrd. Dier yandan Bat Avrupa'da ikinci bir cephe ald (Normandiya kartmas, 1944 yl Haziran ay ba). Almanlar'la talyanlar artk savan sonuna gelmilerdi. Almanya, igal ettii yerlerden karlmt; artk kendi lkesi zerinde savalyor ve Sovyetler doudan, ngilizler, Amerikallar ve artk kurtulmu olan Franszlar batdan Almanya ilerine ilerliyorlard. talya sava d olmu, kamaya alan Mussolini ulusunca lin edilmiti (1945 yl Nisan ay). Balangta Uzak Dou'da Japonlar karsnda gerileyen Amerikallar da byk baarlar kazanmaya balamlard. Sava Srasnda Trkiye'nin Siyaseti Atatrk, Avrupa'da Birinci Dnya Savandan sonra kendini gsteren huzursuzluu byk bir dikkatle deerlendirmiti. Gelimeye balayan talyan ve Alman devletlerinin ileride Dnya'nn bana getirecei tehlikeleri sezmiti. zelikle, talya'nn Dou Akdeniz'deki akl almaz istekleri, bu arada Trkiye zerindeki iddialar, Trk hkmetlerinin soukkanl bir biimde durumu irdelemelerini gerektirmiti. talya'nn karsnda olan ngiliz ve Fransz siyasetine yaklamaktan daha doal bir tutum olamazd. Atatrk'n lmnden hemen sonra, Avrupa'daki huzursuzluk ve dengesizlik iyice artt. talya'nn Balkanlara gz dikmesi ve bu konuda Almanya'nn da desteini almas Trk hkmetlerini ok kukulandrd. ngiltere Dou Akdeniz'de ve Balkanlarda gl bir Trkiye'nin yannda idi. Bunun iindir ki, bildiiniz gibi, Hatay sorununun zmnde Fransa zerinde lehimize bir etkide bulunmutu. Bu sorun ortadan kalknca, her iki devlet bir n hazrlk yaparak Balkanlarla Akdeniz'deki tehlikeler karsnda ibirliine hazr olduklarn belirttiler. Bu konuda hazrlanan deme zerinde ilk nce Trkiye ile ngiltere uyutular (12 -Nisan 1939), Fransa 23 Haziran 1939'da demece katld. Ksa bir sre sonra, 3 Eyll'de, ngiltere ile Fransa, Polonya olay zerine, Almanya'ya sava atlar. imdi onlarn doudaki dostlarna daha da inandrc bir gvence vermeleri gerekiyordu. Trkiye'nin de buna ihtiyac vard. Bylece, Trkiye ile ngiltere ve Fransa arasnda 19 Ekim 1939'da "Karlkl Yardm Antlamas" imzaland. Bu antlamaya gre Akdeniz'de ve Balkanlarda taraflardan biri savaa girerse, dierleri ona yardm edeceklerdi. Ancak, Trkiye ile Sovyetler Birlii 1925 ylnda saldrmazlk pakt imzalamlar ve bunu 1929'da yenilemilerdi. Trk-ngiliz- Fransz Antlamas yapld srada, Almanya ile Sovyetler arasnda bir yaknlama balamt. Trkiye, ngiltere ile Fransa'nn Sovyetlerle savamas olaslna kar, 1925 saldrmazlk paktnn geerliini ileri srm ve iki devletle yapt 1939 Antlamasna "karlkl yardmn" Trkiye'yi Sovyetlerle bir savaa srkleyemeyeceini ngren bir hkm ekleterek kendini o bakmdan gvenceye almt.

151

Bu durumda, ngiltere ve Fransa eer Almanya veya talya ile Akdeniz'de ya da Balkanlarda, savaa tutuursa, Trkiye'nin de buna katlmas gerekebilirdi. Byk savalardan, felaketlerden yeni kurtulmu, henz rahat soluk almaya balayan Trkiye, tekrar korkun bir tehlike iine atlamazd. Trk hkmetleri var gleri ile sava dnda kalmaya alacaklardr. 1941 yl iinde Almanlar Balkanlara girip bu yarmaday batan baa ele geirmilerdi. Arnavutluk'u talyanlar igal etmilerdi. Bulgaristan ile Romanya Almanlarla balamt. Yugoslavya ile Yunanistan ise Almanlarca ksa bir srede igal edildi. Bu olaylar 1941 ylnn ilkbaharnda olup bitti. Trakya snrmz Almanlarla komu olmutu. Hitler'in Trkiye'ye saldrp saldrmayaca tartlyordu. Almanlarla Sovyetler arasndaki geici yaknlama, Ruslarn Trkiye zerindeki eski, tarihsel isteklerini bir lde tekrar gn na karmt: Montr Szlemesinin kendi yararlarna deitirilmesini istemeye balamalar gibi. Ama, Hitler'in Balkanlarda ilerlemesi Sovyetleri kukulandrmt. Hitler'in gz artk Rusya'da idi. Bylece, Sovyetler, Trkiye'ye1925 tarihli saldrmazlk paktnn yrrlkte olduuna dair gvence verdiler. Rusya, zerine saldraca srada Trkiye'den bir tehlike gelmemesine zen gsteren Hitler de 18 Haziran 1941'de bizimle bir saldrmazlk pakt imzalayarak, Balkanlardaki konumunu gvence altna almtr. 1941 ylnn Haziran ay sonlarnda Hitler Avrupa'daki Sovyet lkesine saldrarak Alman-Sovyet dostluuna son verdi. Artk Sovyetler iin, ngilizlerin ve onlarla birlemek zere olan Amerika Birleik Devletleri'nin yanna katlmaktan baka are yoktu. Bylece, savataki gruplarda nemli bir deiiklik oldu. Avrupa Rusya'snda ilerleyen Almanlarn hzn kesmek ve muhta olduu malzemeleri ksa yoldan elde etmek iin Sovyetler imdi, Trk-ngiliz-(Fransz) Antlamasna dayanarak, Trkiye'nin savaa girmesini istemeye baladlar. Trkiye tekrar zor gnlere geldi. smet nn, bir yandan Trk-Alman saldrmazlk paktn ileri srerek, te yandan da ordusunun modern sava ara ve gerelerinden yoksun bulunduunu syleyerek, lkeyi sava felaketinin dnda tutmay baarmtr. Her iki taraf bylesine stn bir biimde ikna edebilmek ok byk bir siyasal baardr. Savan Bitii ve Trkiye Asndan Doan Sorunlar 1942 ylnn sonlarna doru sava talihi Almanya ve balaklarnn yzne glmez oldu. Balangta byk baarlar elde eden Japonlar Pasifikte igal ettikleri yerleri brakarak, Amerikan hava ve deniz gleri karsnda ekilmeye baladlar. Amerika Birleik Devletleri ngiltere'nin de yannda Avrupa ve Kuzey Afrika cephelerinde savaa girme hazrlnda idi. Bu bakmdan Amerikallar Sovyetlerin de bala durumuna geliyorlard. Rusya'ya akan Amerikan yardm ile Sovyet ordusu, ok ilerleyen Almanlar nce durdurdu, sonra da yava yava geri srmeye balad. ngilizler, Kuzey Afrika'daki Alman-talyan varln da sona erdirdiler ve 1943 yl ortalarnda Amerikallarla birlikte Sicilya zerinden talya'ya ilerlemeye baladlar. talya teslim oldu ve diktatr Mussolini daha da nce belirtildii gibi halk tarafndan ldrld. te yandan, Almanya'y iyice sktrmak iin 1944 yl ortalarnda Avrupa'nn batsndan ngilizlerle Amerikallarn yeni bir cephe atklarn biliyorsunuz. Almanya tam anlamyla kskaca alnmt. Fransa ksa bir sre iinde kurtarld ve Fransz yurtseverlerinden oluan birlikler de Amerikan ve ngiliz ordularyla Almanya'nn batsna akmaya baladlar. Savan sonucu belli oluyordu. 1942 yl iinde, balama antlamas gerei Trkiye'yi savaa sokmak iin, zellikle ngilizler, Ruslarn istei zerine hkmetimizi zorlamaya baladlar. Trkiye savaa girerse, Almanya nnde yeni bir cephe alr ve ayrca, Rusya'ya ok muhta olduu malzeme yardm abuk gnderilirdi. Trkiye'yi 1939 Antlamasndan doan ykmllklerine zorlamak iin, ngiliz Bakan Churchill (ril), nn ile 1943 yl Ocak ay sonunda Adana'da grt. nn, ordunun eksiklikleri tamamlanrsa, savaa gireceine sz verdi. Ancak, gereken yardm yaplamad iin, nn'nn sz yerine getirilemedi. Sovyetlerin sktrmas zerine, nn 4-6 Aralk 1944'de Kahire'de Churchill ve Amerikan Bakan Roosevelt tarafndan yine savaa girmeye zorland. Bunun zerine Trkiye, daha ok sava sonu dnyasndaki yerini alabilmek iin, 1945 ubat'nda (23 ubat) Almanya ve Japonya'ya sava ilan ederek, balaklarnn isteini yerine getirmi oldu. Ama, ayn yln Mays ay banda Almanya kaytsz-artsz teslim belgesini imzalad (9 Mays). Trkiye'nin artk eylemli bir sava durumu iine girmesi gereksizdi. Japonya'ya alan sava ise ok daha sembolikti. Japonlar da 2 Austos'ta teslim oldular. Bylece, tarihin en

152

byk felaketini Trkiye ok byk bir ustalkla geitirdi. Trkiye eer Almanya'ya kar savaa girse idi, ypranarak, byk bir ihtimalle sava sonu bltrlmelerine konu olabilecekti. smet nn, Atatrk'n kurduu devleti byle bir ac sondan kurtarm saylabilir. Trkiye'nin savaa girmemesi, Sovyetler Birlii'nin iini zorlatrmt. Trkiye byk bir ustalkla savaa girme isteklerini savuturmutu. Sovyetler imdi bunun hncn almak, ileride tekrar bu duruma dmemek yolunu benimsediler. Bunun iin de, ilk nce 1925 ylndan beri yrrlkte olan Saldrmazlk Antlamasn tek yanl olarak ortadan kaldrdlar (Mart 1945). Bir sre sonra da Sovyetler Birlii, Boazlar rejiminin deitirilmesini, buralarn Trkiye ve kendisi tarafndan ortaklaa savunulmasn neren ve Dou Anadolu'da Kars, Ardahan ve Artvin'i de isteyen bir notay Trk hkmetine gnderdi (7 Austos 1946). Sovyetler, bu isteklerini ne srerken, Dou Avrupa lkelerini birer-ikier kendine alyor, sava yorgunu olan ngiltere ile Amerika Birleik Devletleri de buna kaytsz kalyordu. Stalin kendisini, bizden olan istekleri iin, zamanlamay iyi yapm sayyordu. Bu durumda gvenilecek tek ey, kendi gcmzd. Sovyetlere gereken cevap verildi. Stalin isteklerini 24 Eyll 1946 tarihinde tekrarlad ise de olumlu cevap alamad. Bu bekleyi sonunda Trkiye'nin kararlln gren Amerika Birleik Devletleri ile ngiltere, Sovyet iddialarnn karsna dikildiler. 1947'de Amerikan yardm Trkiye'ye de yneldi. Bylece, Trkiye bu son bunalm da baar ile atlatt. Artk, tarafszlk siyaseti de sona ermi, yeni kurulan dnyada yeni yerimiz belirmeye balamt. 1950-1995 ARASINDA TRKYE CUMHURYET'NN DI SYASET 1945 ve 1946 yllarndaki haksz Sovyet isteklerini ve bunlarn dourduu ar bunalm unutmayan Trk Hkmetleri, o yllardan sonra giderek artan lde, gvenliimizi Batl devletlerle ibirlii yapmakta aramlardr. kinci Dnya Savandan sonra, Dou Avrupa'y adeta istila eden ve genileme eilimi gsteren Sovyetler Birlii'ne kar, Batl devletler bir savunma birlii kurmulard (4 Nisan 1949). "Kuzey Atlantik Savunma Antlamas" ad verilen ve ksaca (ngilizce yazlndaki ba harfleri ile) NATO olarak adlandrlan bu birlik, kararl ve enerjik tutumu ile Sovyet genilemesinin durmasn salad. 1950'den sonraki Demokrat Parti ktidar, bu Antlamaya Yunanistan ile birlikte girmeyi baararak (10 ubat 1952), gvenlik konusunda nemli bir adm att. NATO, Sovyet istilacn durduran nemli bir etkendi. NATO kurulurken, Sovyet tehdidi altnda bulunan Bat Avrupa lkeleri, kendi aralarnda ayr bir ibirlii yapma dncesini de gelitirmeye balamlard. Ama, Avrupa'y demokratik deerlerin iledii bir lkeler topluluu haline getirmek, insan haklarn, zgrlklerini el birlii ile korumakt. Bu amala, daha nce yaplan hazrlklar sonunda "Avrupa Konseyi" kuruldu (5 Mays 1949). Trkiye bu nemli kurulua 17 Aralk 1949 tarihinde girdi. Avrupa Konseyi'ni oluturan devletler zelikle insan haklar ihlallerine kardrlar. Bu konudaki ekimeleri zecek zel mahkemeler kurulmutur. Trkiye de bu mahkemelerin yetkilerini 1987 tarihinden itibaren tanmtr. Avrupa Konseyi'nin kurucu devletleri aralarndaki ibirliini genileterek ilk nce ekonomik alanda bu lky gerekletirmiler ve Avrupa Ekonomik Topluluu'nu kurmulardr (25 Mart 1957). Bu topluluk, pek ok alt kurulu ile birlikte "Avrupa Topluluu" st kavramna eriti (AT). AT, ye lkelerin ileride siyasal birlemesini de hedeflemektedir. Bu ama gerekleirse, dnya ekonomisinde ve siyasetinde dev bir varlk ortaya kacaktr. Avrupa Konseyi yesi olan Trkiye, AT'ye tam ye olabilmek iin almaktadr. XX. yzyl sona ererken, XX. yzyl banda kurulan Sovyetler Birlii, onun dayana olan komnist rejim ve bu rejime bal dier lkelerde inanlmaz deiiklikler oldu. Komnizm ekonomik ve siyasal bir sistem olarak kt. Sovyetler Birlii dald. Bu gelimeler Trkiye Cumhuriyeti'nin d siyasetinde olumlu deiiklikler yapmaldr. Yeni kurulan dzende Trkiye, her eyden nce, bamszlklarna kavuan Orta Asya Trk Cumhuriyetleriyle ilikilerini zlmeyecek derecede sklatrmal, ayrca hem Orta Dou, hem Balkanlar, hem de Karadeniz Blgesinde itici bir g olmaldr. Bu konuda, XX. yzyl biterken, Trk siyasetilerine byk grevler dyor. Bir yandan NATO ve Avrupa Konseyi ile Batyla, te yandan Orta Asya Trk Devletleriyle olan ilikiler, Trkiye'nin nemini arttryor. urasn da belirtmeli ki yeni dnya koullar, NATO Antlamasnn yapsn byk lde etkilememitir. Trkiye, bir gvenlik arac olan

153

NATO'da ykmllklerini Atatrk'n "Yurtta Bar, Cihanda Bar" ilkesi dorultusunda yerine getirmektedir. Bu arada, Trkiye'nin Kbrs gibi en nemli sorununun bile bugne dein bar yoluyla zlmeye alldn, NATO'da ortamz olan Yunanistan' aklc bir tutuma gtrmek iin ok iyi niyetli abalar harcandn bilmek gerekir. Denilebilir ki, Trk hkmetleri 1950 ylndan sonra da Atatrk d siyaset ilkelerinden ayrlmamaya almlardr. NKILPLARIN TEMEL ZELLKLER VE TRK NKILBI -16 KLTR KAVRAMI Kltr'n eitli Tanmlar Kltr, bir insan topluluunun belli bir zaman iinde her alanda rettii maddi-manevi btn deerlerin toplamdr. rnein "kltrl bir kii" denilince, belli bir konuyu veya pek ok konuyu iyi bilen bir kimse anlalr. Devletimizde bir "Kltr Bakanl" var. Bu Bakanlk daha ok sanat ve bilim etkinliklerini egdm altna sokmaya alan bir amaca ynelmitir. Baz "kltr" etkinliklerinin bir blm dorudan doruya bu Bakanlka dzenlenir. Gnmzde "kltr" daha ok toplumun sanat ve bilim etkinliklerini kapsayan bir kavramdr. Bat dillerinde de "kltr" szcnn ilk anlam "topra ileme, topraktan rn alabilmeyi salama" eklinde. Kltrde bir "rn" sz konusudur. Bu nedenle "tarm" szcnden tretilmitir. Ama bu "rn" sadece tarmsal nitelikte deildir kukusuz; ancak tarmsal deerler de kltr kavram iinde grlmelidir. Kltr Tanmnda eler Kltr iine giren btn bu etkinlikleri balca drt ge iinde toplamak mmkndr: Ekonomi; devlet ve hukuk; manevi ge; bilim ve sanat gesi. Hibir insan etkinlii bu drt ge dnda bulunamaz. nsann yeme, ime, barnma, rtnme, yaamn en iyi biimde srdrme etkinlikleriyle ilgili her trl eylem, tutum ve davran "ekonomi" gesi iindedir. nsanlarn retilen deerleri koruyup gelitirebilmeleri, kendi aralarndaki her eit ilikinin dzenlenmesi ise devlet ve hukuk gesini oluturur. nsanlar doru ve drst davranmaya iten kurallar ahlakn iinden kar. Yine insanlarn pek ok davran ve inancn dzenleyen ilkeler, binlerce yl, dinden de kmtr. Ahlak ve din ise, hi kukusuz manevi bir ge olutururlar. nsanlarn gerei arama, evresini kefetme, salk sorunlarn zme, yaamn iyiletirilmesi gibi gereksinmeleri de bilimsel etkinliklerle salanr, renilenler eitim yoluyla bakalarna aktarlr; teknik de bu etkinliklerin bir sonucudur. Yine, insann gerek kendi iinden gelen gerek evresinin sorunlarndan doan eitli duygular edebiyat, mzik, heykel, resim, tiyatro gibi trl sanat dallar iinde ifade edilir... Grdnz gibi drt kltr gesi, yaamn btn ieriini tar. Zaman zaman bu gelerin iie getii veya bir toplumda birinin dierlerine ar bast grlmtr ve grlmektedir. Ama bu durum ne gelerin saysn artrr ne de her genin kendine zg ilevini deitirir. zellikle yerleik bir yaam dzenine geen toplumlarda bu drt genin ilemesinden doan rnler daha kalc ve gelimeye daha elverili olurlar. Ama, en basit, ilkel kavimlerin bile bu drt geye dayanan kltrleri vardr. Fakat bunlarn hepsi ok dk dzeydedir. Hele devlet dzeni kurulamamsa, kltrn geliip serpilmesinden sz edilemez. Kltr ve Uygarlk Kltr deerlerinin gelimeye ak olabilmesi, bir toplumun yerleik dzene gemesi ile mmkndr. Bundan dolay gelimi kltrler "kentlerden" domulardr. Arapada "Medeniyet", Bat dillerinde "Civilization", Trkede ise "Uygarlk" denilmektedir. Medeniyet szc de "kentte doan kltr" anlamna gelir. Dil devriminden sonra Trkeye yerleen "uygarlk" ise byk bir olaslkla "Uygurlardan" gelmektedir. Bilindii gibi tarihteki saysz Trk kavimleri arasnda ilk kez Uygurlar M.S 8 -13. yzyllar arasnda yerleik byk bir kltr kurmulard. Bu nedenle "Uygarlk" szc de dier ikisi gibi ayn kavram iziyor. yle ise, bir kltr yerleik bir dzende domusa, yahut ilknce gebelik ortamnda belirip sonradan yerleik bir toplumda gelimise, "uygarlk" karsndayz demektir. Uygarlk ile kltr arasnda bir nemli biimsel fark daha vardr. Her yerleik toplumda stn nitelikli bir kltr doaca anlamna gelmez. Kltr sosyologlar ve tarihileri, yerleik kltrlerin tam bir uygarlk dourmasnn baz koullar bulunduunu saptamlardr: Yaanlan yerin kltr yaratmaya elverili doal veya corafi zelliklerinin bulunmas gibi... Birbirine benzer kltrler olduka yksek bir dzeyde iseler, bu takdirde hepsinin birlikte deerlendirilmesi de uygun olur. Bylece yksek kltrlerin dourduklar

154

uygarlklar birarada daha st bir uygarlk olutururlar: Bat uygarl, slam uygarl gibi. Ama baz uygarlklar dorudan doruya bir kltrn gelimesinden olumutur: in uygarl, Hint uygarl gibi. Birden fazla yksek kltrn ortak zelliklerle bir uygarlk oluturmas durumunda, alttaki kltr gruplarna Yine "uygarlk" adn veremeyiz. rnein, Bat uygarl iinde ayr birer ngiliz, Fransz, Alman uygarlklar yoktur; ngiliz, Fransz, Alman kltrleri vardr. Yine slam uygarl iinde ayr birer Arap, Trk, ran uygarlklar yoktur. Arap, Trk, ran kltrleri vardr. Kltrlerin yksek bir dzeye eriip birbirine benzerleriyle bir eit sistem oluturmas ise "uygarlktr. Kltr geleri Ekonomik ge Kltrn oluabilmesi iin her eyden nce insanlarn kendi fiziksel varlklarn koruyup gelitirecek bir ortam iinde bulunmalar gereklidir. Bu ortam yaam iin retilecek belli maddeleri iermelidir. retilemeyen ihtiya (gereksinim) maddeleri ise baka toplumlardan dei-toku edilir veya satn alnr. Herhangi bir ihtiyac gideren madde, ekonomik deer tar; baka bir deyile ekonominin bir rndr. Deer tayan ihtiya giderici rnlerin mutlaka maddesel bir yapda olmas da gerekmez; rnein bir yazarn roman veya bir bestecinin arks da toplumun ihtiyacn giderdii iin ekonomik bir deerdir; alnp satlabilir. zetlemek gerekirse, ekonomik etkinlikler insann yaam ve o yaam daha ileri gtrmesi iin gerekli eyleri retmesi iin yaplr. Devlet ve Hukuk gesi nsan topluluklarn oluturan bireyler arasndaki dzeni kuran g "devlet"ten doar. Devlet gcnn nitelii zerinde pek ok dnce, kuram ortaya atlmtr. Ama bunlarn hibiri bu olguyu tam olarak aklayamamtr. Fakat bilinen bir nemli husus vardr. O da devletin, toplumlama evresinin en nemli aamasn oluturduudur. Ancak devlet gc sayesinde insanlar birarada yaayp bar ortamna kavuabilirler. Zaten ekonomik genin ileyebilmesi, o i iin retilen deerlerin gvence altna alnmasyla salanabilir. Bunu da devletten baka bir toplum gcnn yerine getirmesi mmkn deildir. Devletsiz toplumlarda kltrn domas iin gerekli ortam son derece sakat temeller zerindedir. Bu nedenle o toplumlarda kltr deerleri yetersizdir. Devlet, insanlar arasnda bu dzeni koyduu kurallar ile salar. Bu kural arn toplamna "hukuk" denilir. Hukuk kurallarna uymayanlar, "yaptrm" denilen baz zorlamalara katlanmak durumundadr. Yaptrm, bata ceza olmak zere, hukuk kuraln bozan veya ona uymayan kimselere mutlaka devlet tarafndan uygulanr. yle ise "devlet"in belki en ak seik lt "hukuk" kurallarn koymas ve onlara uyulmasn salamasdr. Ahlak ve Din gesi [Manevi ge] nsann toplum iinde dier bireylerle olan ilikilerinde hukuk kurallarna bavurmadan uyduu baz baka deerler de vardr. Bu deerler insanlarn i dnyasnda, toplumun koyduu llere gre biimlenir. Bu biimlenen deerler birer "davran" modeli olutururlar. Yalan sylememek, byklere sayg gstermek, drst olmak gibi. Bu davran kalplarnn toplam "ahlak" denilen ok nemli bir olguyu ortaya karmtr. Ahlak duygusu yalnz insanlara zgdr. Byk bilim adam Darwin'e (1845-1912) gre insan dier canllardan ayran en nemli fark ahlak duygusuna sahip olmaktr. Gerekten bu duygu insan insan yapan belli bal gelerden biridir. Bazen ahlak kurallar hukuk tarafndan da benimsenir. Baka bir deyile kimi ahlak kurallar ayn zamanda hukuk kural durumuna gelir. Ahlak kural arna uymamann yaptrm sadece bir dlanmadr. Ama bu kural ara uymayarak bakalarna zarar verilirse o zaman hukuk ie karr. rnein yalan sylemek ahlaka aykr bir davrantr. Yalanclar toplum dlar. Ama yalan yoluyla bir bakasna zarar verilmi ise o zaman devletin yaptrm gcnn ie karmas gereklidir. Bunun iin de o ahlak kural , inendii zaman bakalarna zarar verirse o adan hukuk kural haline de gelebilir. Bunu elbette devlet takdir eder. Din de insanlarn manevi bir ihtiyacn gidermek iin belirmitir. Doum, lm, yaam, kiinin trl skntlar, varoluu aklama gibi etkenler insanlar ilknce somut, daha sonra da soyut Tanr dncesine getirmitir. Sonunda tek Tanrl dinler km ve mutlak gerein ancak Tanr'nn takdirine gre belirecei anlalm saylmtr. Dinler ilknce vicdanlara seslendikleri iin byk lde ahlak kurallarn da ierirler. Dier yandan devlet gcnn meruluuna insanlar inandrmak iin dinin varl da uzun bir sre zorunlu grlm, bylece siyasal nitelikte bir g olan devlet ile manevi bir etkisi olan din binlerce yl, eitli belirme (tezahr) eitlerine ramen zde bir saylmtr. 19. yzylda baz devletler giderek laikleme sreci iine girmilerse de din vicdanlara seslenme ynnden byk bir g yitiine uramad. Bu bakmdan din, kltrn her zaman en nemli gelerinden biri olma zel iini srdrmtr. Bilim ve Sanat gesi

155

nsanolu, btn yaratc etkinliklerini farknda olsa da olmasa da akln kullanarak yapar. Akl, pek ok bilinmeyeni ortaya karmak, hele ekonomi gesini glendirmek bakmndan vazgeilmez bir varlktr. Akl yoluyla evresini, karlat zorluklar amaya alan, gerekleri bulmaya uraan insan bu etkinlii ile bilime eriti. Uzun sre bilim dinsel baz ilkelerle badaamad ise de giderek her iki ge arasnda belli ve ak bir snr belirdi. nsann akln kullanarak bilimi kurmas, deney yoluyla gerekleri kesinletirmesi teknik denilen "bilim uygulamasn" da dourdu. Bilinenlerin gelecek uaklara aktarlmas da eitim etkinliinin belirmesine yol at. Bugn "kltr" byk lde bilimin verilerine gre retiliyor. Sanat da tpk ahlak gibi insann doasnda bulunan bir duygunun aa vurulmasdr. Bu duygu, gzeli, iyiyi bulma, onlar yceltme, toplumun baz sorunlarn bu yolla dile getirme gdsdr. Bu gd daha maara a insanlarnda bile vard. nsan henz tam anlamyla ahlak duygusuna kavumadan, devlet dzenine gemeden nce sanatsal etkinliklere balamt. Bu nedenledir ki bugn "kltr" denilince ilk akla gelen, sanat etkinlikleri oluyor. Grdnz gibi, kltr gerekten son derece nemli ve insann dorudan doruya varoluu iin gerekli etkinlikler sonucunda retilen btn deerlerdir. Kltrsz insan olmaz. Ama kltrn dzeyi nemlidir. Drt ge de yksek deerler zerine yerlemi ve zellikle bilim ve ahlak geleri gelimi ise bir toplum stn bir dzeydedir. Ama unutulmamaldr ki kltr deerleri her drt genin birlikte ilev iinde bulunmas sayesinde geliebilir. KLTR DEMELER Kltr evresi ve ine Kapank Kltrler Kltr evresi iinde bulunan insanlar belli kltr deerlerini retirler ve zellikle drdnc gede hibir gelime olmazsa ve kendi ilerine kapanp yaarlarsa yzlerce yl ayn deerleri saklarlar; kltr deerleri, baka bir deyile, retilen deerler, zlerinde ve niteliklerinde hibir nemli deime olmadan kuaklar boyu srer gider. Kltr evreleri hemen her zaman baka kltr evreleriyle iletiim iindedirler. Bir kltr evresi ulam olanakszlklar nedeniyle, kendi iindeki insanlarn baka evrelerden gelenlerle temas etmesine izin vermeyecek durumda bulunabilir. Saylar gnden gne azalmasna ramen, gnmzde bile, rnein Amazon ormanlarnda veya Sibirya'nn eriilmez blgelerinde daha hala iine kapal kltr evreleri grlmektedir. Byle doal nedenler dnda bir kltr evresi iinde yaayan insanlar gelenekleri, grenekleri, yaam biimleri ve Yine bir lde uzaklk gibi nedenlerle de ilerine kapal kalabilirler. Her iki tr "ie kapanklk" rnekleri gnden gne azalmakla birlikte hala gze arpmaktadr. ine kapal kltrler kendilerini yenileyemezler. Bunun sonucu er ge baka ve ileri kltrlerin etkisi altna girip onlarn iinde erimeleridir. Kltrler Aras Etkileim Doal ak iinde yaayan eitli kltrlerin birbirleriyle etkileim iinde bulunmalarndan kanlmaz. nk hibir kltr rettii deerler asndan tek bana gelime iin yeterli bir dzeyde deildir. Byle bir etkileim iin belli baz iliki olanaklar bulunmaldr. Bu iliki sadece iletiim dediimiz haberlemeden ibaret deildir. nsanlarn herhangi bir vesile ile birbirleri arasnda haberleme dnda da eitli ilikiler kurmalar mmkndr. Bu yol ar iki ana grupta toplayabiliriz. nsanlarn bar iinde zellikle ekonomik zorunluluklar nedeniyle baka kltrlerden gelenlerle iliki kurmalardr. nsanlarn sava, zorunlu g gibi nedenlerle, birbirleriyle istekleri dnda iliki iine girmeleridir. Hem tarihte hem de gnmzde her iki tr kltr ilikisi grnm ve grnmektedir. eitli kltrlere mensup insanlarn birbirleriyle isteyerek veya istekleri dnda iliki iine girmeleri aralarnda karlkl bir etkileim dourur. Bu etkileimi bir kalp veya rnek iinde anlatmak imkan yoktur. Kltrler aras etkileimin belki binlerce eidi vardr. Biraz yukarda anlattmz kapal kltr evreleri dnda, hibir kltr dierlerinden etkilenmeden yaayamaz, varln srdremez. Kltr etkileimleri, bir evrede oluan kltr zerinde eitli dereceler halinde deiiklikler yapabilir. yle dnelim: Bir kltr evresinde drt ana ge halinde gelien deerler o deerleri yaratan insanlarn birbirleri ile olan iletiimine, insanlarn oluturduu toplumun Genel yapsna, ihtiyalarn trlerine baldr. Bu alt-gelerin kendiliinden, rnein ticaret gibi yollarla, veya bir sava sonucu elde edilen blgeye zorla girmesi nemli deildir. nemli olan bu yeni alt-gelerin girdii toplumun kltr zerinde ne gibi etkiler

156

yapacadr. Bu etkiler o zamana kadar kendi ak iinde gelien kltr gelerinde baz deiikliklere yol aar. rnein bir maln retiminde o gne dein bilinmeyen bir yntem ekonominin iine girer ve retimde diyelim ki hatr saylr bir art olur. Veya, yeni kltr geleri arasnda "zararl" saylabilecek baz alkanlklar vardr. rnein o gne kadar alkoll ikiyi tanmayan bir topluma, kltr etkileimi sonucu bu maddeyi kullanma alkanl girmitir. yle ise olumlu saylamayacak bir kltr etkileimi ile karlayoruz. Fakat bu sylediimiz deerlendirme cmleleri aslnda bilimsel saylmamal. nk bir kltrn baka bir kltr zerindeki etkisi, yeni geleri alan toplumun "kabul" konusundaki iradesine, isteine baldr. Bu istek veya irade ak-seik bir biimde belirmez. Yeni geleri kabulde gizli bir uyuma vardr toplum yeleri iinde; eski deyimi ile gizli bir "mutabakat". Bu mutabakat olmad takdirde, yeni geler o kltre giremez. yle ise rnein biz alkol alkanlnn zararl olduunu u anda kendi sbjektif lmze gre saptyoruz; nk bilinen, bu maddenin ar tketimi halinde hem bireye hem de topluma zararl olduudur. Ancak byle bir maddeyi kabulde "mutabk" olan toplum yeleri kendi bilinleri altnda alkoln belki bir lde yararl, ho bir nesne olduunu dnmektedirler. Yahut belki o toplumda kullanlan ve alkolden daha zararl olan bir maddenin kullanlmas, alkoln gelii ile azalacaktr. Bu rnei arpcl asndan veriyoruz. Sylemek istediimiz, kltr etkileimi sonularnn btn kltr geleri zerinde az veya ok deiiklik yaptnn kesin bir gerek olduudur. Kltr Deimeleri Kltrler kendi hallerine braklr ve her trl etkileime kapal kalrlarsa bir deiim ok zordur. Olaanst baz olaylar cereyan etmezse kltr evresi kapal olan toplumlarda gelime hissedilmeyecek derecede ar, hem de ok ar olur. Kltr gelimesinde en nemli etken ise "etkileim"dir. nsanln ilerlemesi, baka bir deyile uygarlklarn yksek dzeylere ulamas, kltrler aras etkileimin sonucudur ve bu etkileim hele gnmzde hzn hi umulmayan biimde artrmaktadr. Bugn dnyadaki bilimsel gelimeler sonucunda eriilen iletiim teknolojisi yle boyutlara varmtr ki, bundan ok ksa bir sre nce, drt-be yl kadar nce, byle bir gelimeye girilebilecei dnlemezdi. Kitle iletiim teknolojisindeki gelime ister istemez btn kltrler zerinde sonular imdiden kestiremeyecek derecede iddetli bir deiiklii getirmektedir. yle ki, tarihte grdmz byk kltr etkileimleri, rnein Hal seferleri yoluyla dou ve bat uygarlklar arasndaki karlkl etkileimler, gnmz leklerine gre son derece kk boyutlarda kalyor. amz, inanlmaz derecede korkun boyutlar olan dev bir kltr etkileimi dnemini ayor. Kltrler arasnda belli farklarn bulunduu kukusuzdur. Ama hibir kltr btnyle "dk dzeyli" olarak niteleyemeyiz. Unutulmasn ki kltr en basitinden en karmana kadar yalnz ve sadece "insan"n rndr. nsan elbette eitli kltr evrelerinde baz huylar, alkanlklar, inanlar, davran biimleri edinir ve bunlar dier kltr evrelerine gre farkllklar gsterir. Ama belki ekonomik koullar elverisiz, ilkel kalm bir kabilede insan ldrmek yoluyla cezalandrmak (idam) kt bir eylem olarak grlyorsa ve kltrn ikinci ve nc gelerinde byle bir ilke yerlememise, btn yaam geriliine ramen bu kabilenin kltrn rnein ok yksek bir dzeyde saylan Hitler dnemi Almanyasndan aa m kabul edeceiz? Hayr, belki o basit saydmz insanlarda nc kltr gesi, rnek verdiimiz lkenin Hitler dneminden ok daha yksek bir dzey gsteriyor. Baka bir deyile, kltrleri deerlendirirken esas l insana verilen deerin saptanmasdr. Bu deer ne kadar yksek ise, yaratlan dier deerler "insana" yarar bir niteliktedir. Ancak drt kltr gesinden birinci, ikinci ve drdnclerinde ba dndrc bir dzeye ykselmi olan toplumlar, etkileimde bulunduklar ve kendilerinden bu dereceye gre daha "dk" saylan evreleri etkilerler. Baka ve daha matematiksel bir ifade ile, stn kltrn etkisi, ilkel kltr bir lde kendisine eker. Ama bu konuda matematiksel ifadeyi daha ileri gtrmemek gerektir. Zira stn bir kltr, kendinden daha dk olarak derecelendirilen bir kltrden de deerler alabilir ve bu deerler o "stn" saylan toplumu ok derinden etkileyebilir. Arap Yarmadas'nn son derece ilkel koullar iinde doan slamiyetin, ksa bir srede ok stn saylan kltr evrelerine egemen olmas sylediklerimize arpc bir rnektir. zet olarak unlar belirtelim: Kltrler arasndaki ilikiler bir etkileim doururlar. Bu etkileim yoluyla kltr gelerinin gelimesi ve ilerlemesi mmkn olur. Kltr evreleri iinde yaayanlarn bu etkileimi "yok" saymalar mmkn deildir. Baz yaamsal alanlarda stn saylan bir kltr, etkisi altna ald dier

157

kltrleri bir lde kendine benzetir. Ama onlardan istenmeyerek de olsa baka alt geler alr. Bylece kltrler arasnda bir sentez doar. nsanln bugnk dzeye erimesindeki en nemli etken, sylediimiz kltr etkileimlerinin durup dinlenmeden srp gitmesidir. Kltr Deiiklii ve Devrim Devrimlerde bir kltr deiiklii amalanr, bunun yolu da devrim yntemleridir. Devrim ihtiyac doan toplumlarda pek ok ana kurum eskimi, donmu, khnemi bir duruma dmtr. Toplumun dzenleyicisi ve yrtcs olan "devlet", yani kltrn ikinci gesinin iinde yer alan o stn g, khnemi kurumlar yenileyememektedir. imdi bu noktada yukardan beri sylediklerimiz iinize yarayacaktr: Eskimi, khnemi kurumlarn hepsi kltr geleri iindedir. Bu nedenle devrim, en yaamsal kltr gelerinin hzla deitirilmesi demektir. Baka bir deyile devrim, bir kltr deiikliidir. Eer bir kltr evresi srekli bir etkileim altnda ise, zaten btn kurumlar kendiliinden bir deime ve gelime sreci iindedirler. Evrim, srekli kltr al-verii iinde bulunan toplumlarda, gelerin kendini yeni ihtiyalara uydurmasn salayan insan etkinliklerine yol aar. Bu adan evrim yava, pek farkna varlmayan, ama bir sre sonra kendini topluma kabul ettiren bir gelimedir. Baka bir deyile evrim yoluyla gerekleen deiikliklerde toplum yelerinin mutabakat", yani uyumalar yava yava ve kendiliinden olur. Buna karlk devrimlerde hzllk sz konusudur. Bu yenilenmede etkileimin gerekli sonularnn ar bir biimde kendini gstermesi beklenemez. Artk evrimsel gelime mevcut kltr dierlerinin basks altndan kurtaramaz. Bu nedenle devrimde bir kltr etkileimi kendini gsteremez. Devrimlerde Hangi Kltr geleri Deitirilebilir? Devrimin toplum kurumlarnda kkl ve hzl bir deiiklik yaplmas olduunu biliyorsunuz. Her toplumsal kurum, belli bir kltr gesinin iindedir. Bu bakmdan mevcut gelerin gerekli olanlarn tamamen veya ksmen deitirmelidir. Fakat burada ok nemli bir noktaya deinmeden geilmemelidir: Btn kltr gelerinin deitirilmesi ile devrim yaplamaz. Drt kltr gesini birden deitirmeye kalkarsanz, toplumun btn deerlerini ortadan kaldrm olursunuz; nk, o drt genin yerine konulacak yenilerini toplumun benimsemesi iin gerekli ortam yok etmi saylrsnz. Baka bir deyile, toplumda, devriminin gerekli olduunu anlayacak bir mekanizmay ileten genin deitirilmesi mmkn deildir. Aksi takdirde devrim yaplamaz. Her devriminin bir amac ve o amac gerekletirmek iin dayand bir ideolojisi vardr. leride ideoloji kavram zerinde biraz daha ayrntl olarak duracaz. imdilik u kadarn bilmemiz yeterli: deoloji herhangi bir konuda birbiriyle mantksal ilikisi bulunan dncelerin bulunduu bir sistemdir. Bir dnce sistemidir. Bu kavram Genellikle siyasal ve ekonomik konularda ileri srlen ve belli bir olay veya bir olaylar grubunu aklayarak, belirli bir hedefe ulamak iin neler yaplmas gerektiini ngren dncelerin sistemli biimde ilenmesiyle elde edilen bir eit retidir; belki birbirine benzer eitli retilerden olumu bir dnce demetidir. Yukarda belirttiimiz gibi, devrimlerde bir ama ve bu amacn gereklemesi iin dayanlacak bir ideolojiye ihtiya vardr. Devrimi yrten kadro, benimsedii ideolojiyi kendi toplumunun kltr kalplarna gre yorumlayabilir. Ama sonuta mutlaka "yozlam, khnemi" baz kltr geleri deiecektir. te bu noktada ok dikkatli bir yol izlenmelidir. Devrimin znde az veya ok bir zorlayclk vardr. Bu zorlama toplumun btn kltr gelerini deitiremez. Gerek bir devrimci kadro, deitirilmesi gereken kltr gelerini veya o gelerin iindeki nemli alt geleri saptar. Bu saptama yaplrken zellikle nc geye hi dokunmamak gereklidir. Baka bir deyile, byk ve ani kltr deiiklii demek olan devrimde toplumun manevi varln oluturan geye dokunulamaz. Toplumun ahlak deerleri devrimsel bir atlmla deitirilemez. Geri kltr etkileimi dolays ile elbette bu gede de zamanla baz deiiklikler olabilir. Ama bu deiiklik toplumu ahlak asndan sarsmadan, kendiliinden, uzun bir sre iinde oluur. Bir toplumda devrim yoluyla ekonomi gesinin dayand esaslar deitirilebilir. Hele devlet ve hukuk yapsnn deitirilmesi zaten bir zorunluluktur. nk, devlet ve hukuk deimeden toplumu devrimin ilkelerine gre nasl ynlendirip kiiler arasndaki ilikileri dzenleyeceksiniz? Yine drdnc ge olan bilim ve sanat gesinin dayand ilkeler de belli bir lde deitirilebilir. Aslnda bu iki kavram birbirinden ayrlmaldr. Bilim, evrenseldir. Bilimin esaslar deimez. Bir devrimde bilim anlaynn deitirilmesi demek, gerek bilime girmek demektir. Bu adan bilim gesinin deitirilmesi,

158

aslnda o gne kadar "bilimsel olmayan" bir tutumun yokedilip, evrensel bilimin egemen klnmasdr. Ayrca devrimin ideolojik dokusu da bilimsel esaslara dayand lde glenir. Drdnc ge iinde bulunan sanat da elbette deitirilebilir. Ama sanat insanlarn duygularna seslendii iin bu konuda da dikkatli davranmak, topluma kk salm sanat anlayn hzl biimde deitirmemek gerektir. Zira sanat, bir kltrn duygu ynn yanstr. Tpk ahlak gibi, sanat anlaynda da ani ve kkl deiiklikler yaplamaz. Olsa olsa, yeni sanat trleri o topluma sokulur; zamann gemesiyle devrimin getirdii dnsel esaslar o toplumun gzellik ve duygu yaamna yava yava egemen olmaya balar. Bylece sanat da giderek evrimsel bir gelime yoluna girer. NKILAPLARIN [DEVRMLERN] TEMEL ZELLKLER Yukardan beri anlattklarmzn sonucunda baz nemli saptamalarda bulunmak mmkndr. Bu saptamalar bize devrimlerin ortak baz zelliklerini gstermesi asndan ok nemli saylmaldr. Hereyden nce, devrimlerin ilk temel ilkesi, yukarda da deindiimiz gibi, ok nemli bir kltr deiikliinde yatar. Bir esasl kltr deiiklii olmadan devrimden sz etmek mmkn deildir. Bu noktada "kltr gelerinin nasl deitirilecei" sorunu ortaya kar. Bu sorunun zm devrim yntemlerinin toplum tarafndan ne lde benimsenebilecek bir tarzda uygulanabilecei noktasnda dmlenir. Devrim yntemleri, kltr gelerini deitirmek iin , onlar uygulayacak kadro tarafndan zenle seilmelidir. Devrim Yntemleri ve Hedefi Devrimlerde bir lde zorlama bulunduunu sylemitik. Ancak bu zorlama gerek bir devrimde "inandrma" yoluyla yaplmaldr. Zaten, eer bir devrim ortam olumusa, zorlama sadece devrim ilkelerine inanmayanlarn bir lde kazanlmas iin bavurulacak bir yntem olmaldr. Gerek bir devrim kadrosu, kltr geleri iinde gerekli grlenleri deitirirken mmkn olduu kadar hzl davranmaldr ki, yeni kltr geleri bir an nce toplumda kk salsn. Zaman yitimi, devrimcilerin zararnadr. Bu bakmdan belli bal devrim yntemleri ksaca yle saylabilir: Devrim ilkelerini yerletirmek iin gereken kltr gelerini seip, yerlerine konulacak yeni geleri saptama; bu yeni geleri topluma yerletirebilmek iin devrime inananlarn, dier kesimleri de kendi saflarna ekebilmesi yolunda mmkn olduu lde insancl yollar denemesi; deien gelerin ne lde yerletiini saptayabilmek iin sk bir denetleme. Bu yntemlerin baars seilen modelin salam bir ideolojik temele yaslanmas ve kltr gelerinin deimesi zorunluluunun ak biimde kendini hissettirmesi ile mmkndr.. Btn bu yntemlerin ileyebilmesi iin esasl bir eitim planlamasna ihtiya vardr. Devrimin baars, ona inananlarn en abuk bir biimde ounlua ulamas ile mmkn olur. Dnyada grlen ve grlmekte olan devrimler ok eitli amalar gerekletirmeye yneliktir. Bu amalar gerekletirmek iin tek yol kltr deiikliini salamaktr. Devrimlerde zorlama ilkesi asl deil, istisna olmaldr. Ayrca "gerek" bir devrim demokrasiyi yerletirmek iin yaplrsa geerli saylabilir. Demokrasi yerletikten sonra zorlamaya da ihtiya yoktur. Btn bireylerin eitlii ve zgrlne dayanan demokrasi gerekleirse, artk devrim yapmak da gerekmez. Salam kurulan bir demokrasi kendi kendini yenileme niteliine sahiptir. u noktay da gzden uzak tutmamak gerektir: Demokrasiyi hedeflemeyen ama kendisine devrim ad taklan hareketler, belki d grn bakmndan inklaplar iin sylediklerimize benzer. Ama 20. Yzyldan karken artk devrimlerin meruluu, onlarn insan haklarna dayanan gerek bir demokrasiyi getirmesi ile mmkndr. TRK DEVRMNN YNEL YAPISINA KISA BR BAKI nklabmz tarihte grlen en nemli kltr deiikliklerinden birini gerekletirmitir. Devrimimizde kltr gesi hemen btnyle deitirilmitir. Ekonomik ge yzlerce yl sakland kalbndan kurtulmu ve dinamik bir yapya dnmtr. Devlet, dayand meruluk esasndan balamak zere btnyle deimi ve eitliki, oulcu bir demokrasiye gei iin gerekli alt yapnn kurulmasna allmtr. Hukuk da ayn biimde batan aa yenilenmitir. Yurttan eitliine ve zgrlne dayanan yepyeni bir hukuk sistemi getirilmitir. Bilim, Ortaa anlayndan kurtarlmtr. Modern bilim ancak Trk Devrimi ile tam olarak yurdumuza yerlemitir ve en nemlisi, dier inklap admlar atlrken hep bilimin izdii ereve iinde kalnmtr. Sanatta, yeni ve modern kalplar, geleneksel gzellik ve toplum anlayna gemi ve hemen her alanda sanat nemli ve olumlu gelimeler kaydetmitir. Ama Trk Devriminde nc geye asla dokunulmamtr. Ulusumuzun ahlak deerleri yeni kurulan hukuk sistemi iinde daha da yksek bir dzeye erimitir. Din gesine de hi karlmam, ancak bu genin devlet ve hukuk gesi iine girmesi nlenmitir.

159

Marksist devrim anlaynda toplumun btn deerlerini deitirmek sz konusudur. Bu anlaya gre kltr retime gre biimlenir. retim aralarn ellerinde bulunduranlar kendi isteklerini gerekletirecek bir devlet ve retim aralar ile retilen deerleri kendileri karna koruyacak bir hukuk sistemi kurarlar. Bu ortam iinde oluan ahlak deerleri de o snfn anlayna uygun olarak biimlenir. Din ise Yine o snflarn, dierleri zerinde egemenlik kurmak iin kulland bir aratr. Marksistler bilimi dahi kendi kalplar iinde deerlendirmek eilimindedirler. Bylesine bir gr yerletirmek iin devrim yaplrsa drt geyi birden deitirmekten kanlamaz. Ama Marksizm her olay maddi adan grp deerlendirdii iin baz noktalarda baar kazansa bile yaplan devrim bir sre sonra khneleti ve toplum tarafndan reddedildi. Bu gr, yandalar zellikle kiinin giriim zgrln ve siyasal rgtlenme haklarn, st snflarn arac olarak grp kabul etmedii ve ayrca nc geyi ihmal ettii iin yerleemedi; dald. Byk bir eitim hamlesine ramen yllarca bu reti iinde yetien kuaklar kiinin bireysel ve siyasal zgrlnn gerek ve doal bir ihtiya olduu gereini hi zihinlerinden silemediler. Bugn eski Marksist lkelerde, 1989'da balayp iki yl sonra sonulanan ve akllara durgunluk verecek derecede kansz geen (Sadece Romanyada komnist lider ve ei halka kar direndii iin yaamlarn yitirdiler. Bu ok byk devrim olaynda baka kimsenin, deyim yerinde ise, "burnunun bile kanamamas, nsanlk tarihinin en nemli olaylarndan biridir ve yklan dzenin de ne kadar hesapsz bir biimde kurulduunu gstermektedir) byk bir ihtilalden sonra demokrasi devrimi zaferi kazanmtr. yle grnyor ki insan haklarn tanmayan dzenlerin artk yaama anslar kalmyor. Marksist kltr zellikle sosyal haklar kavramnn demokrasilere yerlemesi asndan yararl olmutur. te bu noktada ak bir kltr etkileimi var. Ama bu etkileim iinde demokrasi kltrnn dozu ok daha fazla idi. Fakat grld gibi, kltrler arasndaki al-veri her zaman etkili oluyor. te, Trk Devrimi nc geye dokunmad ve gerek anlamda bir eitlik ve zgrlk ilkesine dayand iin baarl oldu. Yenilenen kltr geleri artk toplum tarafndan benimsenmi ve hazmedilmitir. Bylece yeni bir "Trk Kltr" domak zeredir. TRK NKILBINI ETKLEYEN AKIMLAR -17 Trk nklabn Etkileyen Akmlar Hi kukusuz, nsanln bugn eritii Genel uygarlk dzeyi son derece yksektir. Bugn Japonya'dan Kanada'ya kadar douda ve batda pek ok ulus bu ada uygarln iindedir. ada uygarlk, bir zamanlarn farkl kltr evrelerini birletirmitir ve bu birleme, bir ders nce sylediimiz byk kltr etkileimi nedeniyle daha da hzlanm olarak sryor. ada uygarlk z bakmndan btn insanlarn eitliine ve doutan gelen braklamaz, devredilemez temel haklara sahip olduklar grne dayanyor. Bilim ve teknikteki gelimeler, bu ana "z" yannda artk ikinci planda kalmtr. Baka bir deyile, bilim ve teknik elbette bu grn yaylmasnda etkili olmutur. Ama artk uygarln stn maddi ve teknolojik aralar bu "z" glendirmek iin kullanlyor. Bilim ve onu douran akl zerine kurulu bu maddi uygarlk, manevi ve asl dayana olan ynn bu "z"den almaktadr. te, ada uygarl kltr geleri asnda irdelersek u temel zellikleri ierdiini saptayabiliriz: Ekonomik adan bireyin giriim zgrlnn desteklendii serbest bir piyasa ekonomisi, ancak gelir dalmnda adalet salamak ve ayrca sosyal devlet gereklerini de yerine getirmek kouluyla iletilen bir dzen; ikinci ge olan ve artk dierlerinden daha stn bir konuma ulaan siyasal ve hukuksal yap, bireyin temel haklarna ve zgrlklerine dayanan bir sisteme yaslanr. Btn kltr geleri bu "z"n sat ktan yararlanmaktadr. Manevi gede dine kimse karmaz ve bu byk olgu bireyin vicdan zgrl iine braklmtr. Ahlak deerleri ise, bu uygarlk iindeki uluslarn kendi deerlerine gre biimlenmitir ama, belli bir snr iindedirler; yani kiinin temel haklarna saygy ne karan -fakat ahlakszla da hi hogr gstermeyen- bir anlay egemendir. "Etik" denilen ahlak felsefesinin iine bu ksa nitede daha fazla girmek mmkn deildir. Drdnc gede ise, bilim yaamn her dalna k tutar bir durumdadr. Bilimin verileri ile hukuksal z ayn yne evrilmitir. Bilimden ama, insann mutluluunu salamaktr. Sanatta da toplumun ve kiinin dertlerine daha fazla eilen bir yaklam sz konusu. Eitim, btn bu zellikleri kuaklara aktaran bir dzeyde yaplmaktadr. Evet, gnmzdeki ada uygarl ifade eden deyim "demokratik hukuk devleti" szlerinde sakldr. Yukardaki kltr geleri ancak bu deyimin izdii erevede yeerme ortam bulurlar. Bylece, kltrn salam bir biimde gelimesi iin devlet ve hukuk gesinin nemi yeniden ve bir kez daha belirmektedir.

160

Kltr deerlerinin hibiri tam anlamyla mkemmel ve kusursuz deildir. nk hepsi "insan"n eseridir. nsan ancak akl ve huyu ile iyiye, gzele eritike rettii deerlerin kusuru veya eksii azalabilir. nsanlar iyiye ve gzele ynlendirmek ise henz o kadar kolay bir i deildir. nk her insann yaratl, Yinetik zellikleri dierlerinden farkl olduu gibi toplum iindeki baz deer yarglar da insanlar kimi zamanlar kusursuz davranlardan alkoyabilir. Dier yandan "insan"n son derece bencil ve ilk planda hep kendi karn dndn de gzden uzak tutmamaldr. nsanlar her adan eitlik iinde kaynatracak sihirli bir forml bu nedenlerle bulunabilmi deildir. Ama urasn da inkar etmemek gerektir: Demokratik hukuk devleti iinde oluan kltr evresi, insanlarn kusurlarn ve yanllarn en az dzeye indirecek mekanizmalarla donatlmtr. Byle bir ortamda insanlarn kendileri kadar mensubu olduklar toplumun karlarn da dnmeleri salanabilirse, tarihteki en stn dzeye eriilmi olur. Ama bu dzey de bir sre sonra eskiyecektir. Bu nedenle ada uygarln aklc bir evrim iinde gelimesi gereklidir. Elbette. Bugn nsanolu byk ounluu bakmndan demokratik hukuk devleti anlayndan ya uzaktr veya bu anlay takdir etmekle birlikte benimseyememektedir. Dnyaya bir gz atnca bu gerei ok iyi saptarsnz. Baz toplumlar ise bu anlayn iine girmekle birlikte kltr gelerindeki baz arpklklar gideremedikleri iin henz tam anlamyla adalaamamaktadrlar. Dier yandan bu sistemin iindeki en ileri toplumlarda bile yukarda belirttiimiz insan zellikleri dolays ile zaman zaman bunalmlar grlmektedir. Btn bu sylediklerimize ramen demokratik hukuk devleti lks yirminci yzyl arkamzda brakp yirmi birinci yzyla gemek zere olduumuz u evrede gnden gne glenmektedir. yle sanlyor ki bu lknn yerine konulabilecek daha tam ve mkemmel bir baka sistem bulma seenei henz ufukta gzkmyor. Bu bakmdan nsanolu binlerce yl ektii aclardan sonra ulat bu yeni sistem ile yetinmek zorunda kalacaktr. Ama onu durmadan gelitirip yeni seenekler bulma yolunda ilerlemekten de vazgemeyecektir. AYDINLANMA AI Aydnlanma andan nce nsanln bir blmnn de olsa bugnk dzeye erimesi kolay gereklemedi. Hatta zor, hem de ok zor oldu bu i. Byk aclar ekildi. Milyonlarca kurban verildi. Ama belli bir ilerleme izgisi hi krlmadan ykseldi ve bugne eriildi. Bu "eriilme" tarihsel bir sre boyunca btn insanlarn katks ile gereklemitir. Belki baz toplumlarda bu katk az, bazlarnda biraz daha fazla olmutur. Ama bugnk ada uygarlk nsanln ortak eseridir. Bu eser son biimini Batda ald. Bat , kltr evrelerinin geirdii ok elverili bir gelime sonucu , binlerce yl akl banda ve saduyu sahibi her insann zledii aamaya eriti. Ama bir nemli noktay unutmayalm: Bat uygarl btn nsanln katks ile domu ve gelimitir. Bildiiniz gibi, kltrlerin ileri gitmesi, dier kltrlerden ald deerleri de ilemesiyle mmkndr. Bat uygarln oluturan gelerin temelinde ok daha eski kltrlerden gelen esaslar yatmaktadr. lk yerleik byk kltrler bundan aa yukar be bin yl kadar nce Mezopotamya'da ve ardndan Msr'da dodu. Burada yeeren uygarlk tohumlar Anadolu zerinden Yunan Yarmadas'na eriti. te yandan Yine ok eski bir gemii olan Hint ve in kltrlerinin batya doru byk bir etkileim dourduu inkar edilemez. Yunan Yarmadas'nda bylece gerekten stn bir kltr dodu . zgr dnce ilknce orada belirdi. nsan, dnya, lm, bilim, gzellik, siyaset, devlet, ahlak gibi kavramlarn geni ve zgr biimde dile getirilip tartld ilk diyar orasdr. Orada doan antik felsefe, alar boyu nsanla k tutmutur ve tutmaktadr. Aa yukar ikiyz yl kadar sren bu yksek kltr, esas k yeri olan douya yeniden tayan Byk skender'dir. Tarihin en nemli kiilerinden olan, Milattan nce drdnc yzylda, sadece 33 yl yaayan bu Makedonyal dahi, ran'a kadar btn douya, antik felsefeyi ve sanat tantmtr. Bylece batdan douya yepyeni bir kltr sentezi olutu. "Hel enizm" denilen bu dnemde dou ve batnn kltrleri arasndaki sentez bugnk uygarln gelimesinde en nemli rollerden birini oynad. Bu yeni kltrde rnein, Msr, Anadolu, ran yeniden byk uygarlk lkeleri haline geldiler. Bu arada Roma'da ufak bir kent evresinde gelien bir kltr eski antik dncenin verilerini kendi geleriyle birletirdi. Tarihin ilk byk ve hukukun - o dneme gre- stnlne dayanan devleti kuruldu. Dousu dnda btn Avrupa'y, Anadolu'yu ve Kuzey Afrika'y birletiren bu dev imparatorlukta ilk kez

161

"halk egemenlii", "yurttalk haklar" gibi kavramlarn doum sanclarn gryoruz. Romallar zellikle bugnk hukuk dncesinin temellerini attlar; yani akla dayanan ve her yeni sorunu akl verilerine gre zen byk hukukular yetitirdiler. Bu hukukularn yaptlar bugnk evrensel hukuka hala yn veriyor. Roma'da ayrca, yurttalar arasnda belli bir eitlik ilkesi de giderek yerlemiti. Doudan gelen kavimler Avrupa'y birbirine kattlar. Orada yerleik bir duruma gemeye alan yerli kavimleri de nlerinde srdler. Zaten ok geni alanlara yaylan imparatorluk iyice khnelemiti. Bylece byk kavimler g, Roma mparatorluu'nun sonu oldu. Ama daha nceleri bu devlet iki ayr paraya ayrldndan douda kalan blm "Bizans mparatorluu" ad altnda yaamay srdrd. Fakat bu devlette eski Romallarn zgr ve bamsz dnce biimleri deil koyu bir despotluk egemendi. Avrupa bir sre karmakark bir durum iinde kaldktan sonra yava yava yeniden durulmaya balad. Romallar Hz. sa'nn kurduu Hristiyanla kar uzun bir sre mcadele etmiler, ancak yz yl kadar sonra bu dini kabullenmilerdi. Bylece Roma mparatorluu'nun sonlarna doru Hristiyanlk devlet dini durumuna eriti. Avrupa'nn yeni yapsnda beliren devletler koyu bir dindarlk iindeydiler. Hz. sa'nn retisi sadece iyi ahlak ve tanrsal baz ilkelerden ibaret olduu halde, Avrupa'da din ilerini rgtleyen mthi bir g belirdi: Kilise. Dinlerinde hi yeri olmad halde, bir papazlar egemenlii kuruldu. Devlet ve hukuk gesi tamamen din adamlar tarafndan dzenlenir duruma geldi. Antik an zgr ve hogrl dnce yollar unutuldu gitti. Bu nedenle, Ortaa Avrupas her bakmdan geri ve karanlk bir dnemdir. Milattan sonra yedinci yzylda Arabistan'da doan ve ok ksa bir sre iinde glenip yaylan yepyeni bir din, Avrupa'y kurtarmtr. Tahmin ettiiniz gibi bu dinin ad "slamiyet"tir. Aydnlanma ana Gei Kkeninde hibir bo inanca dayanmayan, nsanlar Tanr'nn birlii evresinde toplanmaya, akla dayanmaya, iyi ahlak sahibi olmaya aran slamiyet son byk dindir. Bu ze dayanan slamiyet Hz. Muhammed'in lmnden hemen sonra Arap Yarmadas dna tat. ok ksa bir srede, onbe yl iinde slamiyet bir yandan Bat Trkistan'a, bir yandan da kuzey Afrika'ya yayld. Peygamber'den yetmi yl sonra slamiyet spanya'ya da geti. Avrupa'nn en bat ucu olan bu lke tam yedi yz yl slamiyetin etkisi altnda kald. slamiyet bir yandan eski Roma maratorluu'nun egemen olduu alanlarda yaylrken, bir yandan ran uygarln sona erdirerek oraya da yerlemitir. zellikle Hellenizm kltrnn doup gelitii lkelerde imdi bu yeni din yaamaktadr. Bu olayn nsanlk tarihi asndan ok nemli sonular oldu. slamiyet kurulu ve gelime zamanlarnda son derece dinamik bir yapya sahipti. slamiyetin temelinde akl yatt iin, gerek ba kaynak Kur'an, gerek ikinci kaynak olan Hadis herhangi bir sorunun zmnde akla deer vermeyi buyurmutur. yle ki, bir sorunun zm iin ilknce Kur'an, sonra da sahih olan hadislere baklacaktr. Bir zm yoksa o zaman dinin esaslarna aykr olmamak kouluyla akla dayanarak serbest bir zm bulunabilir. Bylece eriilen zmlere "itihat" ad verilmitir. Gerek Kuran gerek Hadis ok hzl genileyen slam Devleti'nin gereksinmelerini karlayacak ayrntl hkmler iermediinden itihatta bulunmak bir zorunluluk durumunu ald. Bylece slamiyette akla dayanlarak bulunan zm yollar giderek artt. Bu arada slam bilginleri Bat'da oktan unutulan antik dncenin rn olan yaptlar da buldular. nk dinin yayld alanlarda bu eski kltrn nemli merkezleri vard. Bu yolla zgr ve hogrl dnceye dayanan antik felsefe Mslman bilim adamlar sayesinde tekrar canland. Byk antik dnrlerin yaptlar Arapa'ya evrildi. Bylece Bat'dan ok daha nceleri Mslman bilim adamlar antik dnceyi yeniden kefettiler. Bugn hepimizin adlarn duyduumuz zaman kvandmz ou Trk soyundan olan bni Sina, Farabi, El Biruni, El Kndi, El Trki, bnirrt gibi nice byk dnr antik zgr dnceyi yeni kalplara dkp ilediler. zellikle matematik ile doa bilimlerinde Mslman bilim adamlarnn nsanla katklar ok nemli bir dzeydedir. yle ki, bugn btn bat dillerinde ayn szcklerle ifade edilen cebir, logaritma, benzol, benzin, alkol, anilin, antimuvan, boraks sakkarin gibi yzlerce matematik ve kimya kavram hep Arapa'dan gemitir. slam dnyasnda spanya'nn en nemli bilim merkezi olmas Avrupa'nn byk ansdr. spanya'daki Endls medreseleri yzlerce yl antik dnceyi Avrupa'ya retti. yle ki, batl bilim adamlar Latince yannda Arapa da renmek zorundaydlar. nk yeni tantklar antik dnrlerin yaptlarn

162

Mslman bilginleri en doru biimde aklam ve yorumlamlard. Hele, spanya'da yetien en byk ve son slam filozofu bnrrt [1126-1198] akl iyice yceltmitir. O'na gre akl inantan nce gelir; nk gerek inanca ancak ve ancak akl yoluyla ulalabilir. Batllarn "Avarroes" dedikleri bu byk filozofun yaptlar ok uzun sre Bat niversitelerinde okutulmu, ona bal dnce akmlar olumutur. yle ki sonunda Ortaa'n karanlk Hristiyan anlayna ters dt iin Von Aguen ve Magnu gibi din adamlar O'nun dncelerini rtmek iin uramlardr. te biraz sonra greceimiz "Aklclk" akmnn batda douu hemen tamamen slam dnrlerinin etkisiyle gerekleti. Ardndan Hal Seferleri, doudaki maddi kltrn de ne kadar stn olduunu batllara retti. Bir apulcu srs olarak Orta Dou'ya gelen bu Avrupallar, temizleninceye kadar pek ok kavram slam dnyasndan aldlar. slam dnyasndaki bu ba dndrc gelime yz yl srd. Daha sonra, 15. yzylda yaayan ve sosyoloji biliminin kurucusu saylan bni Haldun [1332-1406], byk astronom Ulu Bey [1394-1449] gibi istisnalar bir yana braklrsa, dahi Mslman bilim adamlarnn sonuncusu bnrrt'tr. O da 12. yzyl sonunda ld. Giderek slam dnyasnda ok nemli bir donma balad. Bu donma daha nceleri ilk belirtilerini itihat yolunun kapatlmas ile gstermiti. 12. yzylda Genel bir anlay biimi slam dnyasna yerleti. Artk akl kullanlarak itihat yaplamayacakt. Mevcut itihatlarla yetinilecekti. Yeni sorunlara eski itihatlar uygulanarak "taklit" yoluna gidilecekti. te, slam alemindeki donmann ve gerilemenin balangc bu anlay biiminin yerlemesidir. Bunun nedenleri zerinde durmak bizim bu nitede ileyeceimiz bir konu deil. Ancak u kadarn syleyelim: slam dnyasnda daha hala itihat yaplamyor. Demek ki, akla dayanan bir gelime yolu tkanmtr. Bu ok nemli olay ne yazktr ki ilerleme atlmlarnn Bat'ya gemesi sonucunu verdi. slam bilginlerinden alnan byk malzeme, imdi batllarn mal olmaya balad. lk kez Roger Bacon [1210-1294] akl ve gzlem yoluyla gereklerin bulunabileceini ileri srd. Bundan sonra bu akm nne geilemez bir durum ald. lknce doa bilimlerinde, zellikle astronomi ve fizikte bir patlama oldu. Ardndan biyoloji ve tp alanndaki gelimeler birbirini izledi. Artk akl her eye egemen olmaya balamt. Bu olaylar kltr etkileiminin nemini ortaya koyuyor. Eski, stn bir kltr, Mslmanlarca canlandrlm; daha da gelitirilerek Batya gemitir. Bylece Batda ilknce, nemini bugne kadar srdren "aklclk" [rasyonalizm] akm dodu; "Akl a" ald. Bu an ncs byk matematiki ve filozof Descartes'tr [1598-1650]. Bu dahi akln en byk buluu olan matematii ustalkla gelitirmi , akldaki temel ilkelerin matematik ile olan ilikisini ortaya koymutur. Bu noktadan hareket ederek Descartes gereklerin, hatta dorudan doruya varolmann dahi sadece akl ile kavranlacan ortaya atmtr. Sizlerin de bildiini sandmz nl cmlesi tarihin en nemli gereklerinden birini ifade eder: "Dnyorum, yle ise varm". Descartes'in bu nl cmlesinde bnrrt'n etkisi kendisini en ak biimde gstermektedir. Aklclk akm dev admlarla geliti. 17. yzylda Descartes'in at yolda matematik byk ilerlemeler kaydetti. Galile [1564-1642] gibi byk bilginler gzlem ile akl da birletirerek gelimeyi doruuna ulatrdlar. Bylece Ortaa bilimindeki yanl yntem de tarihe kart. Bu tam bilimsel de saylamayacak ynteme "skolastik" denilir. Bu ynteme gre, byk ustalarn yazdklar yaptlarda ileri srdkleri dnceler "doru" kabul edilerek bu "dorular" Aristo mant ile aklanr, zerinde nasl yorumlanmas gerektii konusunda tartmalar yaplrd. Ama olaylarn "niin" ve "neden" sorularyla incelenmesi yolu tkalyd. Zira zellikle dinsel metinlerin ve onlardan kartlan "bilgilerin", byk filozoflarn dncelerinin nedeni ve niini sorulamazd. Mslman bilginleri akl daha da gelitirip "niin"lere ynelecek iken itihat yolunun kapatlmas btn gelimeyi durdurdu. Bat'da ise bu yolda ilerlenildi ve sylediimiz bilim gelimesiyle skolastik yntem btnyle terkedildi. Artk olaylarn niin ve nedenleri sorgulanyor, bunun iin de deney, gzlem ve matematie ncelik tannyordu. Bilim stnl Batya gemiti. Aklclk giderek yalnz doa bilimleri ile dier pozitif bilimlerde deil dier alanlarda da yerleti. Mslman bilginleri Roma hukukunu tanmamlard. Ortaa Avrupasnda da bu hukuk unutulup gitmiti. te hukuk alannda Avrupa'da Romallarn akla dayanarak gelitirdikleri yntemler yeniden bulundu. Hukuk akla dayandrlmaya baland. Sanatta doay ve insan eitli ynleriyle anlatmak yolu tutuldu ve byk eserler ortaya konuldu. Bylece balayan byk akm "yeniden dou" anlamna gelen "Rnesans"tr. Ardndan din adamlarnn her ie karmalar ve btn toplumu en st dzeyde ynetmelerinin Hristiyanln kaynaklarnda bulunmad gerei de ortaya kartld. Reform hareketi balad.

163

Btn bu olaylar srasnda Avrupallar dnya denizlerine alarak yeni lkeler kefetmiler veya eskiden kara yoluyla ok zor ulalan diyarlara daha abuk erimek olanan bulmulard. Bylece zellikle bat ve orta Avrupa'da nemli bir zenginleme, para ekonomisinde misli grlmemi bir deiiklik ortaya kt. Kentler iyice geliti. Ortaa'n kapal ekonomik yaps krld. Dikkat ederseniz bu anlattklarmzn hepsi birbiri peinden veya birlikte cereyan ediyordu. Avrupa artk her bakmdan dnyann en ileri kltrn oluturma yoluna girmiti. Aklclk akmnn balangta zellikle kilise evrelerinin mthi bir tepkisini ektii bilinir. Bu byk bilim adamlarnn bir blm lm tehlikesi , byk yoksulluklar ve tehlikeler iinde yaamlardr. Galile'nin bana gelenleri hepimiz biliriz. yle ki, ada ve arkada olan Descartes O'nun bana gelenlerden rkt iin byk bir aratrmasn yaynlamaktan kanmtr. Ama bir gerek daha var: Galile olayndan sonra aklclarn saygnl artt. rnein Descartes'n nn duyan sve Kraliesi Christine O'nu yanna armtr. Hem soylu evreler hem de glenmeye balayan burjuvazi 18. yzyln bandan itibaren kesinlikle bilimin yannda yer almtr. Ortaa'n karanlk eitim kurumlar olan niversiteler giderek zgr dncenin doup gelitii yerler haline geldiler. niversiteler onlar aan, besleyen krallarn, prenslerin, kent halklarnn vn ve kvan noktalar olmulardr. Reform ve aklclk akmlarna en kanl direnmeyi gsteren kilise de artk yumuam ve bilimin stnln kabullenmek zorunda kalmtr. Ufak tefek ekimeler dnda kilise bilimle kar karya gelmekten ekinmitir. Hatta artk kilisenin iinden bile bazen nl doa bilginleri kmaktadr. Aydnlanma a Btn bu gelimeler Bat'da yeni bir dnem balatt: Aydnlanma. Bu dneme a ad bile verilmektedir. "a" kendine zg baz nemli nitelikler tayan bir zaman parasdr. nsan yaamnda "ocukluk a, genlik a" gibi dnemler vardr. Yine jeoloji biliminde yerkabuunun geirdii deiiklikler de eitli alara ayrlr. Tarihte de ayrt edici bir zellik tamas bakmndan zaman baz niteliklere gre paralara blme giriimi yaplmtr: lka, Ortaa, Yenia, Yakna. . gibi. Ama tarih alar btn nsanl kapsayacak bir btnlk gstermez. Bu ayrm bir Alman tarihisi, Avrupa tarihinin verilerine gre yapmtr. rnein Avrupa Ortaa' bitirmitir ama bugn bile baz toplumlar bu an zelliklerine gre yayorlar. Yine antik dncenin egemen olduu lka'n baz zaman paralarnda, kronolojik olarak ileride bulunan Ortaa Avrupasndan ok daha gelikin bir kltr dzeyi bulunduu tartlmaz. Yine, belli yllarla, hatta olaylarla a alp kapand ise tam bir varsaymdr. Bir adan dierine gei uzun bir sre alr, yava yava cereyan eder. Avrupa Ortaa'dan Yenia'a basm tekniinin bulunmas veya Amerika'nn kefi yahut stanbul'un fethi gibi bir olayla gemi deildir. Ortaa'dan Yenia'a gei uzun ve sancl bir sre sonucu kltr gelerinin yava yava deimesiyle gereklemitir. Aydnlanma a da byle bir gelime ile ulalan ve 18. Yzylda yalnz Avrupa'da balayan bir zaman parasdr. Aklclk, bu aa damgasn basm ve giderek bat insannn her iinde bir l olmaya balamtr. Gelip gemi en byk dnrlerden biri olduu tartma konusu bile edilemeyen nl filozof Immanuel Kant [1724-1804] Aydnlanma a'nn belirleyici nitelii olarak u zellii gsteriyor: "Aydnlanma insann kendi yznden iine girdii erginleememe durumundan kurtulup akln kullanmaya balamasdr". Bu nl dnre gre insan bu duruma akl nedeniyle deil, tersine onu kullanamamas yznden dmtr; nk o dneme dein hep bakalarnn gsterdii yolda gitmi, kendi akln kullanmay bilememitir. Kant insann ancak akln kullanarak gereklere ulaabileceini ve aydnlanma kavram ile bu olgunlua eriilmesini kastediyor. te bugnk ada uygarla gidi "Aydnlanma" ile gerek ynn almtr. Aydnlanma a'nn bir baka zellii, Yine aklclktan kar. Akl kollektif deildir. Her insann kendisine zgdr ve onu kullanmak da Yine her insann kendi yeteneine kalmtr. yle ise her iin gerek ls insandr. Ancak insana deer verilirse gerek aydnlanmaya eriilebilir. Bu noktada devlet ve hukuk gesinde zorunlu bir deiiklik ihtiyac kendisini gsteriyor: Btn insanlarn akl ayndr. Bu nedenle btn insanlarn da birbirine eit saylmalar gerektir. Bu eitlik kabul edildii takdirde, her insann ayn haklarla donatlm olmas ok doal grlmelidir. Baka bir deyile, hibir insan bir dierinden haklar bakmndan farkl olamaz. Bunun zorunlu sonucu udur: O zamana kadar toplumlar ynetme gcnn kutsal temel ere dayandn ileri srenler son derece hakszdrlar. nsanlar iinde hi bir kiiye veya gruba, ne Tanr ne de bir baka g tarafndan bir takm ayrcalklar tannmtr. Krallar, soylular, din adamlar gibi

164

toplum iinde ayr bir yere sahip olan ve "stn" saylan kiilerin byle bir haklar yoktur. Bu tr bir ayrm kabullenme zaten akla ve dolays ile bilime aykrdr. Krallara kutsal gler tarafndan ynetme hakk verildii, soylularn doular nedeniyle bakalarndan farkl olduklarn bilim ve akl aklayamaz. Byle bir tutum sadece varsaymdr; ama akla aykr bir varsaym. yle ise, "devlet" denilen gce, birbirine eit insanlar can verir. Devlet insanlarn kurup ilettikleri bir toplumsal kurumdur; tpk bir dernek veya vakf gibi. Bir farkla ki bu kurumun iine o toplumdaki btn insanlar girer. Devlet toplumdaki insanlarn iradelerinin tek tek biraraya gelmesinden oluur. yle ise ynetmeye veya bir sre iin kendilerini ynetme iini yklenecekleri semeye de Yine bireyler karar verir. Hemen anlamsnzdr ki, byle bir sistem "demokrasiden" baka bir ey deildir. Demek ki aydnlanma ann en belirgin zellii eitlie ve ayn haklara sahip insanlarn demokrasi iinde yaamasn salama istei oluyor. Zira akl ve bilim bunu gerektirmektedir. Aydnlanmann Genel Karakteri Aydnlanma a'na geite Hristiyanln hibir etkisi olmamtr. Hatta Kilise bu akma uzun sre direnmitir. Dinin sadece vicdanlara seslenen ve kiinin kendi inanlarna braklmasn savunan Aydnlanma a dnrleri bylece dinsizlik deil ama laiklik ilkesini de getirmilerdir. Bu noktadan hareketle u Genel deerlendirmede bulunabiliriz: Baz evrelerin ileri srd gibi Aydnlanma a'na Hristiyanln etkisi yoktur. yle ise ada uygarln temelleri de bu dine dayanmaz. ada dnceye damgasn vurmu bu byk dnrlerin hibiri Hristiyan deildi. Hristiyanlk Roma'nn sonlarna doru Bat'ya yerleti. Ortaa'n karanlklar iinde gemesinin en byk nedeni Kilise deil midir? Bat Kilise'ye ramen adalamtr. Bu bakmdan Hristiyanlk belki bir inan olarak, kafalar ve duygular etkilemitir. Ama Aydnlanma balaynca bu etkinin nemli lde silinip gittii inkar edilemez. Bu bakmdan Aydnlanma dncesinin temelini antik filozoflarla birlikte onlar Bat'ya tantan Mslman bilginleri atmlardr. Bat Uygarln z asndan "Hristiyanlktr" diye nitelemek, byk tarihsel gerekleri inkar etmek olur. Ama elbette yzlerce yllk alkanlklar Bat ile Hristiyanl bir lde ve sadece d grn asndan zdeletirmitir. Kltrn nc gesi iinde bulunduu iin bu gerei de gz ard etmemek, ama Aydnlanma dnemini sadece akln zaferi olarak nitelemek en doru yoldur. NSAN HAKLARINA VE ZGRLKLERE YNELME nsan Haklar ve zgrlkler Demokrasiyi kurulup ilemesi gerekli bir siyasal sistem olarak kabul ederseniz, bunun iinde yaayan herkese ayn haklar vereceksiniz. Bu haklarn niteliini bir sonraki nitemizde greceiz. imdilik u kadarn syleyelim: nitemizin banda da belirtildii gibi, bu haklardan vazgeilemez nsana doutan geldii kabul edilen bu haklara "insan haklar" denir. Haklarn kullanlmas ise "zgrlk" iinde mmkn olur. Baka bir deyile, zgrlk, haklar kullanma serbestliidir. te gerek demokrasilerde haklar kullanma zgrlkleri gvence altna alnd gibi, bu haklarn korunmas da devletin en bata gelen grevidir. Aydnlanma a'nda bu haklarn nitelii zerinde aratrmalar yapan dnrler eitli grler ileri srmekle birlikte hepsi, zgrlk olmadan haklarn kullanlamayaca noktasnda birlemilerdir. yle ise devletin en nemli grevi yurttalarna zgrl salamaktr. zgrlkler ancak ok zorunlu durumlarda snrlandrlabilir. Yurtta hem giriim serbestliine sahip, hem de siyasal, dnsel, dinsel alardan tam anlamyla zgr olmaldr; ama bu zgrlk kullanlrken dierlerinin zgrlklerini de kstlamamaya zen gsterilmelidir. Liberalizm Akm Bylece insanlarn eitliine ve doal haklara dayanan yeni bir siyaset ve devlet anlay gelimeye balad. Bu anlay ilk uygulama biimini ngiltere'de verdi. Adam Smith [1723-1790] adndaki bir nl ngiliz o gne kadar kurallar bilinmeyen yeni bir bilim kurdu. Bu bilimin adna "ekonomi" denilir. Bylece ekonomik yaama ilikin temel ilkeler ve yasalar bu bilim adamnca ortaya atld. Ayrca bu kii, dnemin zgrlk dncesinden de esinlenerek ekonomik etkinliklerin kiilere braklmasn savundu. Bylece "ekonomik liberalizm" denilen yepyeni bir gr ngiltere'de tam bir uygulama alan buldu. Sanayi devrimiyle paralel olarak ortaya kan bu gr, ksa zamanda nemli btn Avrupa devletlerinde uygulama alan buldu. Liberalizmin bir baka boyutu daha vardr. Bu akmn en nemli yan da budur: Siyasal alanda tam zgrlk anlamna gelen "siyasal liberalizm". Bu tr liberalizmde demokratik btn haklar yurttalara tannr. Dnceleri ifade etme ve onlar yayma zgrl mutlaktr. Kamu dzenini

165

bozmamak kaydyla her trl siyasal, toplumsal, kltrel etkinliklerde bulunulabilir. Liberalizm bu ynyle demokrasinin en nemli gesini oluturur. Ekonomik liberalizmde belki ar giriimcilik toplumsal baz nemli akmlara yol aabilir. Dncenin zgrl ekonomik liberalizmin kstl olduu lkelerde de tam anlamyla tannmaldr, elbette o lkede gerek anlamda demokrasi varsa. u noktay gzden uzak tutmamak gerektir. Ekonomik liberalizm sanayi toplumlarna kendiliinden yerleti. Buna karlk siyasal liberalizmin yerlemesi kolay olmad. Bunun nemli nedenleri vardr ve ksaca incelenmesini gerektirmektedir. Siyasal Liberalizmin Zaferi Aydnlanmann bat insanna getirdii yenilikler uzun bir sre dnce ve lk alannda kald. Ama Yenia'n baz nemli toplumsal zelikleri nedeniyle bu dnceler giderek geni evrelerde benimsenmeye baland. Aydnlanmann siyasal dzeyde de dnceleri etkilemesinin bir baka nedeni , Yenia'da kurulan devletlerin ok sk ve mutlak monariler olmalaryd. Bu mutlak monariler, Ortaa'n gevek feodal dzenine kar bir tepki idi. Ama bu yeni dzende, "devlet" kavram gelimekle birlikte, Ortaa'dan gelen toplumsal eitsizlikler aynen srd gitti. Aydnlanmada, devlet ynetiminin halk elinde olmas, btn insanlarn eitlii ve doal haklarnn bulunduu dnceleri ilenirken uygulama hi de byle gzkmyordu. Geri, Yine Aydnlanmann etkisi ile Prusya Kral II. Friedrich [hkmdarl: 1740-1786] gibi baz hkmdarlar "devletin hizmetinde" bulunduklarn, adaletli bir ynetimin ok nemli olduunu belirtiyor ve Aydnlanmann gelimesine katkda bulunuyorlarsa da, toplumun Genel yaps eitsizliin giderilmediini gsteriyordu. Halk egemenliine nemli bir adm atarak demokrasiyi bir lde gerekletirmeye alan ngiltere'de bile ayn durum sz konusuydu. Aydnlanmann getirdii dnceler ok doru ve salamd. Toplumlar iindeki bir dengesizlik bu dnceleri uygulamaya sokabilirdi. Nitekim yle oldu: lknce kuzey Amerika halk ngiliz basksna kar ayakland ve bamszln ilan ederek tarihin ilk modern cumhuriyetini kurdu. Baz nemli eksikliklere ramen, bu cumhuriyet Aydnlanma dncesinin getirdii ilkeleri ilk kez bir "anayasa" iinde uygulamaya sokuyordu. Ardndan, hepimizin bildii byk Fransz htilali patlak verdi. Bu ihtilal yal Avrupa iin bir eit genlik asyd. Toplum yaps pek ok lkede yenilendi: Yasalar karsnda btn yurttalarn eitlii, egemenliin ulusa ait olduu, her insann doal haklara sahip bulunduu ilkeleri giderek yerlemeye balad. Demek ki siyasal liberalizm ilk kez kuzey Amerika ile bat ve orta Avrupa'da zafer kazanmt. ok nemli bir kltr deiiklii yaanyordu. Bu deiiklik ileride pek ok baka toplumu da etkileyecektir. Yeni Gelimeler Bylece 19. yzyla gelmi bulunuyoruz. Bu yzyl Aydnlanma a'nn sonularn iyice verdii bir dnemdir. Fransz htilalinin etkisi kendini gstermeye balamtr. Bu arada Bat'da yeni baz deiiklikler gze arpyor. Bunlardan biri Fransz htilali ile beliren "ulusuluk [milliyetilik]" akmdr. Dieri sanayi devrimi nedeniyle kendini gsteren bir sosyal snfn o zamana kadar bilinmeyen baz sorunlar getirmesi zerine kan "sosyalizm"dir. Sonuncusu ise, Aydnlanma dncesine tamamen ters bir geliimdir: nsann her trl yenilie ramen bencillikten bir trl kurtulamadn gsteren byk bir simge: Emperyalizm. Bu yeni gelimelere ksaca gz atalm: Bireylerin toplum iinde yaamalarnn bir zorunluluk olduunu biliyorsunuz. nsan ancak kendisini yabanc hissetmeyecei bir ortamda rahat yaar. Bu ortam da onun sahip olduu deerleri tayan insanlar tarafndan kurulmutur. Bylece dil ve soy birlii gibi geler toplum yaamn salamlatrrlar. 16. yzyldan itibaren merkezci mutlak devletlerin kurulmas ve bunlarn otoritesine birbirinden farkl insan topluluklarnn bal olmas Aydnlanma dncesine uygun deildi. Madem ki btn insanlar doutan zgrdr ve diledikleri ynetim iinde yaamakta serbesttirler, yle ise o insanlarn kendi tercihlerine gre siyasal bir otorite kurmalar gereklidir. Ayn kltr geleri iinde yetien insanlarn oluturduu birlie ulus denilir. te Aydnlanma bireyleri bilinlendirirken, onlarn ait olduklar kltr evrelerine ballklarn da glendirdi. Bylece ulus olma bilinci de dodu. Fransz htilali bu bilinci iyice gelitirdi. yle ki, pek ok ulus kendilerinden olmayan baka topluluklarn otoritesi altnda yaamayacaklarn anladlar. Ulusuluk akm byle dodu. Bu akm kltr birlii iinde yaayan topluluklarn kendi siyasal kaderlerini kendilerin saptamas ilkesini getirdi. Bu nedenle 19. yzylda baka devletlerin iinde yaayan ulusal topluluklarn sk sk ayaklanarak bamszlk istediklerini gryoruz. Geri balangta bu tr davranlar hkmdarlarn meru otoritelerine kar bir kalkma olarak grlmse de, ulusuluk akm, aydnlanmann getirdii bireycilik ilkesi nedeniyle glenmi ve gnmzn modern devlet modelini oluturan "ulus devlet" kavram ortaya kmtr. Bu akmn etkileri gnmze kadar gelmitir. Ancak imdi uluslar kendi istekleriyle siyasal bakmdan birlemeleri yolu da almtr. Avrupa Birlii bu yolun en nemli kilometre

166

tadr. Ama bilinmesi gerekli olan, bu tr birlemelere "ulus devletlerin" kendi zgr iradeleriyle karar vermeleridir. Ulusuluk ilkesinin bencil bir davranla "sadece kendi ulusunun en fazla hakka sahip olduu" biiminde yorumlanp uygulanmas ise Aydnlanma dncesine terstir. Btn insanlar eit olduuna gre, uluslarn da eit saylmas gerektir. Ama ar ulusuluk, 20. Yzylda Aydnlanmann ilkeleriyle hi badamayan "rklk" gibi ters ve felaket getiren bir akm da dourmutur. Bu konular zerinde ileride "ulusuluk" nitesinde daha fazla durulacaktr. kinci akm sosyalizm ise, lksel bir hedef olarak lkadan beri baz dnrlerin zihninde yaamtr. Bu lksel hedef, retilen mallarn adaletli bir biimde datlmasn salamaktr. Bu hedefe erimek iin de insan bencillie ve kiisel kar salamaya ynelttii ileri srlen zel mlkiyetin kaldrlarak retimin btn topluma maledilmesi gerei ileri srlr. Eflatun [M. . 427347] gibi byk filozoflar, in'de baz dnrler bu tr lksel hedeflere ulamak iin eitli yollar nermilerdi. Aydnlanma a banda Thomas More [1478-1575] ve Campanella [1568-1639] adndaki iki yazar "hayal devletlerini" sosyalist bir dzen iinde kurmulardr. ok n kazanan bu iki topik yazarn dnceleri de 19. Yzyldaki "bilimsel sosyalizm"in douunda etkili olmutur. Sosyalizm esas olarak 19. Yzylda, Fransz htilali sonucunda gelien bireycilie bir tepki olarak dodu. Sanayi Devimi bu tepkinin douunda en nemli etkendi. Liberal ekonomik gre gre, herkes giriim ve kazan zgrlne sahipti. Btn bireyler yasalar karsnda eit olduu iin giriim sahipleri ile dier kiiler diledikleri koullarda alma anlamalar yapabilirlerdi. Her iki yann da iradesi zgrd. te bu noktada gereklerin tam olarak belirmedii anlalyor. Sanayi devrimi ile o zamana kadar hi grlmemi derecede youn ve kalabalk bir ii snf ortaya kt. Elinde sermayesi bulunan giriimci fabrikalar kurarak retimi mmkn olduu kadar ucuza maletmek istiyordu. Zira serbest ekonominin rekabet ortam bunu gerektiriyordu. Ucuz hammadde salamak ve bunlar en ucuz biimde ileyip retmek yolu almalyd. Ucuz hammadde, biraz aada greceimiz emperyalist ekonomi siyaseti ile bir lde salanabiliyordu. retimi ucuzlatmak ise, iilerin cretini dk tutmakla mmknd. Zaten birbiri ardna alan fabrikalar dolays ile i gc ucuzlamt. Bu alanda da acmasz bir rekabet vard. Bu durumda giriimci en ucuz kim alrsa onu ie alyordu. Her iki yan da zgrd. Dileyen alr, dilemeyen almazd. Devlet de bu gibi ilere karamazd. Elbette hukuk kurallar karsnda eitlik ilkesine ok uygundu bu davran. Ama unutulan bir nemli yan vard. Bata ngiltere olmak zere ileri gelen sanayi lkelerindeki milyonlarca ii sadece boaz tokluuna alyorlard. sizler arasnda da mthi bir rekabet vard. Patronlar bu ortamda acmasz davranyorlard. Ucuz olduu iin ocuklar ve kadnlar da altrlyordu. Ne emeklilik hakk, ne salk yardm, ne doum izni, ne cretli tatil. . Bunlar bilinmeyen kavramlard. Bylece Aydnlanma a'nn baarl bilanosu iinde sefil ve insanca yaamaktan uzak bu snfn sorunlar ok olumsuz bir yer tutuyordu. nsanlarn mutluluu iin kurulan devletin bu duruma "zgrlk gerei" diyerek karmamas baz dnrleri harekete geirdi. Bunlar arasnda Karl Marx [1818-1883] adl bir filozof baz dnrlerden de esinlenerek yeni bir kuram gelitirdi. Bu kurama gre, toplum dzenine ekonomik retim can verir. retim kimlerin elinde ise devlet de onlarn hizmetindedir. Toplumlar aama aama bu dzeni gelitirmilerdir. lk zamanlar retim sadece topraktan elde ediliyordu. Bu nedenle byk toprak sahipleri her eyin egemeni idiler. Giderek burjuvazi bunlar tasfiye etti. Eitlie dayanan sistem iinde burjuvazi elde edilen haklar kendi karna kulland ve retimi tekeline ald. Sermayesi artt. Elinde sermaye oaldka retimin tek hakimi oldu. Giriimci yaayabilmek iin sermayesini oaltmak zorundadr. Bunun iin de kar edecektir. Kar etmek de iinin emeinin karln tam dememekle salanr. Byle davranmak bir zorunluluktur onun iin. Ama bu sistem byle srp gidemez. retim arttka iiler de fazlalaacaktr. Bunun sonucu btn dnya iilerinin birleip byk bir ihtilal karmalardr. Bu ihtilal sonucu retim aralar iilerin eline geecektir. Topluma geici bir sre ii snf egemen olacak, bir "proletarya diktatrl" kurulacaktr. Bu diktatrlk toplumdaki btn snf farkllklarn ortadan kaldracaktr. Sonuta retim aralar btnyle toplumun mal olacaktr. Bu durumda herkes ihtiyac kadar alp retimden adil pay alacaktr. Bu dzen byle kurulunca devlete de gerek kalmayacaktr; zira karlar kol anacak bir snf artk yoktur.

167

Marx'n bu grlerinin iiler arasnda byk bir rabet grd sylenmelidir. Bylece kurulan sosyalizm dnsel bir akm olmaktan kt ve siyasal bir kimlie brnd. Marx'n hedefini benimseyen baz sosyalistler ilk kez 1848 ylnda Fransa'da liberallerle birlikte yeniden kurulmu olan krallk ynetimine kar ayaklandlar. 1848 yl ubatnda krallk tekrar devrildi ve Fransa'da ikinci kez Cumhuriyet kuruldu. Cumhuriyette sosyalistler ile liberaller birlikte davranmak zorunda kaldlar. Ama her iki yan da birbirinin dncelerini benimsemiyordu. Bu da ok doald. Sonuta ayn yln haziran aynda sosyalistler liberallere kar ayaklandlar. te tarihteki ilk gerek sosyalist ihtilal budur. Ama byk bir baarszlkla sonulanmtr. Toplum bir sosyalist ihtilal iin hazr deildi. Geri iilerin hakl olduu pek ok konu vard. Ama bunlarn zmn toplum bir ihtilal yoluyla beklemiyordu. Bylece tarihin ilk sosyalist ihtilali liberallerce bastrld. Fakat bu olay liberal devlet anlaynda bir dnm noktas oldu. zgr giriimciler, varlklarn srdrebilmek iin iilerle iyi geinmek zorunda olduklarn anladlar. Bu sosyalist ihtilaller srmemeliydi. Bu nedenle yeni ynetim ihtilalcileri cezalandrmakla birlikte yeni hazrlad anayasaya tarihte ilk kez sosyal haklar da ekledi. Bugnk anlamyla son derece ilkel saylsa da devletin isizlere i bulma, yoksullara yardm etme gibi grevleri yklenmesi iki adan deerlendirilebilir: Birincisi, serbest giriim sahiplerinin ihtilalci sosyalizm ile onun silahlarn elinden alarak mcadele etme yoluna gitmesi, ikincisi ise, insancl grlerin babo bir ekonomik liberalizmin zerine kmasdr. Her iki halde de artk devlet yurtta sosyal adan korumay ykmlenmeye balam ve "sosyal devlet" anlayna ynelinmitir. htilalci sosyalistler adm adm gelien sosyal devlet anlayna kar Yine mcadele ettiler. Ama 19. yzyl sonlarna kadar hibir baar salayamadlar (1871 ylnda Prusya Alman Birliini kurabilmek iin Fransaya sava at. Bu sava kazanan Prusyallar Parisi igal ettiler. 1852 ylnda yeniden kurulan imparatorluk sona erdi. Barn imzalanmasndan sonra Prusyallar Paristen ekilince ihtilalci sosyalistler lklerindeki dzeni kurabilmek iin ayaklandlar. ok kanl bir ihtilal balad. Ama byle bir dzen iin hazr olmayan Franszlar bir sre sonra sosyalistleri yalnz braktlar. Bylece kurulan Paris Komn ilk sosyalist ynetim biimi olarak sadece birka ay srd. ilerin normal dzende bir daha ayaklanp ihtilal yapmalar grlmedi. 1917 Rus htilalinin ise Marxn ngrd proleter ayaklanma ile dorudan bir ilikisi yoktur). Hele Alman Birlii kurulduktan sonra babakan olan tutucu ama byk devlet adam Von Bismarck'n [1815-1898] kartt sosyal ierikli yasalar ihtilalci sosyalistlere tam bir darbe oldu. iler bugnk haklarnn ouna kavutular. Bu durumda ihtilalci sosyalistler blnd. Bunlarn iinden hatr saylr bir blm ihtilalci yntemleri brakp normal demokratik yollarla sosyalist dzene gemeyi benimseyerek ve halkn oyuna her zaman uymay kabullenerek "sosyal demokrasiyi" kurdular. Sosyalizm bylece paraland. htilalci sosyalizm gcn iyice yitirdi. 1917'de arlk Rusyas Birinci Dnya Savana girdii zaman ok bitkin bir durumdayd. Rusya'da byk bir ii snf da yoktu. Buna karlk yoksul kyller ve kentliler ounluktayd. Bu durumdan ilknce sosyal demokratlar yararlanp arlk Rejimine son verdiler. Ama savaa devam ettiler. Yoksulluk artnca Rus Sosyalist Partisi lideri Lenin bir ihtilal daha karp bu kez sosyal demokratlar tasfiye etti ve Marx'n istedii "Proletarya diktatrln" kurdu; ama milyonlarca kurbana malolan tarihin en kanl i sava sonunda. Bu sistem bir sre yrd. Rusya sanayileti. Sosyalizm belli bir ilerleme salad. Ama btn bu gelimeler, kiinin zgrlkleri kslarak yaplyordu. retim de hibir zaman btnyle topluma maledilemiyor, kalkaca umulan devlet daha da baskc ve antidemokratik oluyordu. kinci Dnya Sava sonunda Rusya, Dou Avrupa lkelerini igal etti ve oralarda halkn istei dnda zorla sosyalist rejimler kurdu. Bu rejimler halka ramen kuruldu, hi benimsenemedi. Sonunda Marx'n kuramnn topik olduu anlald. Ancak, sosyalizm, liberal devleti sosyal ierikli bir yapya kavuturmakta byk lde etkili olmutur. Sosyalizmin en nemli olumlu yan buradadr. Emperyalizme gelince: Bu ad Aydnlanma a'nn ilkeleri ile tam bir eliki yaratmaktadr. Batl insan Aydnlanmann getirdii nimetlerden yararlanrken son derece bencil davranm ve dnyann gelimemi ekonomilerine sahip lkeleri ya dorudan doruya ele geirerek onlar smrgeletirmi veya bu lkeler iinde gzne kestirdiini yar smrge durumuna getirmitir. Bu lkelerden salanan ucuz hammaddeler sanayilemeyi hzlandrmtr. 19. yzyln ortalarnda belli bal emperyalist devletler bata ngiltere olmak zere Fransa, Hollanda, Belika, spanya ve Portekizdir. Bunlar dnyay tam anlamyla paylam ve elleri altndaki lkelerde yaayan insanlar Aydnlanma dneminin ilkelerini bir yana brakarak ezmilerdir.

168

Kurulan emperyalist denge ilknce talya, daha sonra Almanya'nn bu kervana katlmasyla bozuldu ve bildiiniz gibi Birinci Dnya Sava bu gerilimden kt. Avrupa 20. yzyla sancl girmitir. Demokrasinin kurulduu Avrupa'da ona en aykr akmlar da orada tredi. Birinci Dnya Sava'nn acmasz sonular faizm ve komnizm gibi Aydnlanma felsefesine tamamen zt rejimleri dourdu. Bugn, 20. yzyl sona ererken, 18. yzylda balayan ve gerekten ok yksek deerlere dayanan Aydnlanma a'nn zaferle biten sonu gelmitir. Dnya, Aydnlanmann ilkeleri zerine kurulu daha btnsel ve evrensel bir dzen aray iine girmitir. BATIDAK GELMELERN TRK NKILABINA ETKLER "Fransa ihtilali btn cihana hrriyet fikrini tantmtr. Ve bu fikrin halen esas kayna bulunmaktadr. Fakat o tarihlerden beri nsanlk ilerlemitir. Trk demokrasisi Fransa ihtilalinin at yolu izlemi lakin kendine zg nitelikleri ile gelimitir." 1927 ylnda Nutuk'ta ifade ettii dncelerinden bir cmle de alalm: "Yaptmz ve yapmakta olduumuz inklaplarn gayesi, Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen modern ve btn anlam ve biimiyle uygar bir toplum haline eritirmektir.. Sanrz ki bu szler fazla duraklamaya yer vermeyecek derecede aktr. Devrimin nderi bu byk hareketin aslnda bir "demokrasi" kurduunu, bu demokrasinin Fransa ihtilalinin getirdii zgrlk dncesine dayandn, ama zaman getii iin daha da olgunlatn belirterek cumhuriyet ynetimi iinde her bakmdan uygar bir toplum biimine erimenin hedeflendiini sylyor. Bu szler Trk Devriminin ok byk bir lde, Bat'daki Aydnlanma a'n yakalamak amac ile yapldn gstermektedir. Devrimimizin kendine ok zg veya dorudan doruya Baty taklit gibi bir hedefi yoktur. Hedef tektir, sadedir, aktr: Uygar ve ada bir toplum olmak. Bunun iin de demokratik bir hukuk devletini Aydnlanma a'nn lleri iinde kurmak yetiir. Zira, Fransz htilali bize Aydnlanma Felsefesinin uygulamaya dklm biimini vermitir. En uzun mrl ve en ileri slam Devleti Osmanl mparatorluudur. Bu devlet kurulduu zaman, yani 14. yzyl balarnda, slam alemindeki hzl gelime durmu, itihat kaps kapanm ve durgunluk dnemi balamt. Ama Osmanl Trklerinin byk bir kltr yarattklar da kukusuzdur. nl kltr tarihisi Durant yle diyor: "Hristiyanlar karsnda Trkleri barbar olarak deerlendirmek kaba bir yanlgdan baka birey deildir. Trkler gerekten uygardlar". Osmanllar kendilerine geen donmu skolastik slam bilimini 15. yzyla kadar elden geldiince deerlendirdiler. Yeni Mslman olduklar iin enerji ve lk doluydular. slamiyetin ve Orta Asya Trklerinin esiz dinsel hogrs onlarda daha da artt. Pratik ve kavrayc zekalar, sistemli ve doru dnme yetenekleri sayesinde ksa bir sre iinde gl bir devlet ortaya kardlar. Avrupa'da feodalite yeni sona eriyor, uyan hareketi henz balyordu. Bu nedenle Osmanllarn ileri toprak dzeni rnek bir devlet ynetimi ortaya kard. Bu devletin hele askeri rgt uzun sre bat lkelerine model oldu. ehircilik bir yana braklrsa hem dinsel hem de sivil mimarlkta ok ileri gitmilerdi. 16. Yzylda devletin yaylma siyasetine uygun olarak corafya alannda da nemli admlar atmlard. Dinsel bilgilere ok deer vermiler, medreseyi sevmilerdir. Esiz hogrleri, devlet ynetimi sanatnda uzun sre usta olmalar, lkede barnan eitli uluslar gerek bir bar iinde yaatmt. Fakat ne yazktr ki batda yava yava balayan aklclk kprtlar Osmanl bilimine yabanc idi. Osmanl Trkleri skolastik veriler iinde kalmlardr. Devletin gelime zamannda skolastik bilimlerde dahi tam bir varlk gsterilemedii iin slam bilimsel gelimesinin kalntlarnn bulunduu dou lkelerinden zaman zaman bilgin getirtmek gerekmitir. II. Mehmet [1430-1481] zamannda Osmanl biliminde eskiye dayal bir canlanma vardr. slam klasik ann rnleri stanbul'da toplanmakta ve bunlarn okunmas zendirilmektedir Ortaa tp ve matematii bir lde canlandrlmtr. Rnesans hareketinin balarnda yaayan Fatih bu byk olay herhalde kavram ama ancak slam klasik ana dnmekle bu aleme katlacan sanmt. Fatih, byk bir aba ile eskiyi yenilemek isterken birka yl sonra Bat'da Kopernikus kacaktr. Kald ki Fatih Sultan Mehmet'in abalar da kendisinden sonra srdrlememitir. Ynetsel ve askeri bakmdan genilemesine ramen, aydnlar devletin snrlarnn birkayz kilometre uzaklarnda balayan akl andan tamamen habersizdiler. Descartes, Kepler, Galile, Harvey, Bacon, daha sonra Newton tam bir bilinmez idi Osmanl bilim yaamnda. Osmanl mderrisleri bu adlar hi duymadklar gibi artk slam skolastiinin byk ve klasik eserlerini okuyup anlayacak bilim adamlar bile yetiemiyordu. Aklcln tam anlamyla hz kazand 16. ve 17. Yzylarda sadece iki Osmanl Trknn bilim alannda

169

adlar geer: Piri Reis [1470-1554] ile Katip elebi [1609-1657]. Piri Reis bir denizci idi ve zamann en doru dnya haritasn izmekle byk bir n yapmt. Katip elebi ise, skolastik bilimin en mantkl yanlaryla uram, bu arada akl ve doru bilim yntemlerini vmtr. Hem Piri Reis hem de Katip elebi kendi kendilerini yetitirmilerdir. kisi de Medreseli deildir. Medreseden Ebussuud Efendi gibi birka nemli din bilginleri dnda yetien bilim adam yoktur. Bu da Osmanl eitim sisteminin durumunu ak bir biimde gzler nne seriyor. 1729'da basmevinin ikiyzelli yllk bir gecikme ile Osmanl Trklerince kullanlmaya balanmas nemli bir olaydr. Bu yolla hi olmazsa baz basit ama doru bilgilere erimek olana dodu. Ama bask tekniinin bylesine bir gecikmeden sonra Osmanl lkesine girmesi bilimsel gelime sorunun zmekte ok fazla yararl olamamtr. 1729'dan 1830'a kadar, yani yz yl iinde 180 eit kitap baslabilmitir. Avrupa'da ise Gutenberg'in basm tekniini kullanmaya balad 1454 ylndan 1500 ylna kadar geen 53 yllk bir sre iinde krk bin eit kitap baslmtr. II. Mahmut'un abalar yaama geirilen ve bat bilimini sadece uygulama alannda da olsa reten ilk kurum 1827 ylnda kurulan Tbbye'dir. Bunu modern anlayl subaylar yetitiren Harp Okulu 1834 ylna izledi. Bylece tp ve askerlik batya alan iki penceremiz oldu. Gerekten, 19. yzylda yetien nemli bilim adamlar ya tp veya askerlik alannda kendilerini gstermilerdi. ok nemli hekimlerimiz admz Bat bilim aleminde duyurduu gibi gnden gne gelien Harp Okullar zgrlk dncesinin irdelendii ilk ocaklar olmulardr. Bu soruyu ne yazktr ki olumsuz bir biimde yantlamak zorundayz. Evet 19. yzylda baz bilim ve teknik alanlarnda gelime vard. Ama Aydnlanma a'nn ana ilkesi olan "insann mutlak zgrl, doal haklara sahip olduu" anlaynn yerlemesi ok zordu. Zira bu gelimeler ok yava ve son derece dar bir evrede cereyan ediyor, asl byk halk ynlarnn eitimi ile btn abalara ramen uralamyordu. Geri "devleti kurtarmak iin" Tanzimat Ferman ile birlikte hukuk devletinin en nemli birka ilkesi kabul edildi. Ama, geen yl da belirtildii gibi, bu reformda "insan" deil "devlet" esas alnmt. Geri son derece yurtsever ve lkc Tanzimatlar devlet ynetiminde ve eitimde olduka nemli deiiklikler ve yenilikler yapmlardr. Ama byk bilim ve dnce sistemleri ile bunlarn uygulanmasndan doan bilimsel, teknik ve ekonomik gelimeler Osmanl lkesine girememitir. Baka bir deyile Bat Aydnlanmasnn temeli olan aklclk Osmanl toplumuna yerleemedi. Bu nedenle devlet, devlet gc, hukukun kkeni gibi akla ve bilime dayanlarak aklanmas gerekli ve toplum kalknmas iin son derece yaamsal nemi olan konularda hibir nemli atlm yaplamad. Buna ramen zellikle Tbbiye, Harp Okullar ve 1858 ylnda kurulan Mlkiye mekteplerinden yetien kuaklarn Fransz htilalinin hi olmazsa hedeflerini bir lde kavrad grlyor. Ama hele devlet felsefesi ile uraan hibir bilim adamnn kmamas, bu tr abalar verimsiz klmtr. Yine de, Osmanl toplumuna Fransz ihtilalinin sonular olan eitlik ve ulusuluk akmlar girmi ve Trklk gelierek ulus devletin zorunluluu zerinde durulmaya balanmtr. Bu tr akmlar ve karsndaki gruplar geen yln ikinci ve nc nitelerinde grdmz iin tekrarlamayacaz. Trk toplumunun ulus devlete doru gidip, Avrupa'daki Aydnlanma a'nn nimetlerinden yararlanmasndan baka bir kurtulu yolu olmad ancak mparatorluun son dnem aydn kua olduka bilinli bir biimde kavramtr. Ancak o kua oluturanlarn says azdr ve kartlar ok fazladr. nklaplarn mutlaka bir kadro tarafndan biimlendirilip yrtlmesinin bir toplumsal yasa olduunu da biliyorsunuz. te Aydnlanma a'nn Trk toplumuna getirilmesinden baka bir kurtulu yolu bulunmadn, bunun da Fransz htilali ile gelen demokrasi ilkelerinin benimsenmesiyle gerekleebilecei kesin olarak ancak Atatrk tarafndan kavranlmtr. Aklclk yoluyla Trk Aydnlanmasn toplumumuza getiren, bu nderdir. Ksaca: Trk Devrimindeki kltr deiikliinin temelinde Bat'da balayp gelien Aydnlanma a'nn ilkeleri ve hedefleri yatmaktadr. Bu ilkelerin insanlarn eitlii, devredilmez doal haklara sahip olmas, devlet ynetiminin dorudan doruya ulus tarafndan stlenmesi, insana sayg, sosyal adan yurttan hizmetinde bir kamu rgt olduunu biliyoruz. Aydnlanmann bir baka ikincil sonucu olan ulus devlet ilkesi de Trk nklabnn temelleri arasndadr. Sosyalizm bir etki yapmam ama sosyal devlet kavram devrimimize girmitir.

170

Batda ok uzun bir sre ve byk aclar sonucu gerekleen Aydnlanma hareketini ksa sren bir devrimle Trk toplumuna yerletirmek olduka zor bir iti. Bu zorluk sanrz ki bir lde giderilmi ve bir Trk Aydnlanmasnn domasna zemin hazrlanmtr. Ancak bu ksa sre iinde, Trk Devriminin esas hedefi olan demokratik hukuk devleti lksnn daha tam anlamyla gerekleebildii sylenemez. Hukuk Devleti kavramnn nitelii ve gerekletirilmesindeki glkler zerinde bundan sonraki nitemizde duracaz. Bylece nklabmzn dnsel erevesinin izilmesi tamamlanm olacaktr. DEMOKRATK HUKUK DEVLET (TRK NKILBININ HEDEF) -18 DEVLET VE HUKUK Devletin Nitelii Bu nitelikleri iki grupta toplamak gerektir. Birincisi lka'dan itibaren btn devletlerde grlen ortak zellikler. Bu zellikler gnmzdeki modern devletlerde daha da gelimi olarak gze arpmaktadr. kincisi, sadece Aydnlanma a ile balayp bugne kadar gelen demokratik hukuk devletinin nitelikleri... Devletin geleri (Unsurlar) Bir devlette hereyden nce snrlar bir lde de olsa belli bir lkeye ihtiya vardr. Ayrca ok doal olarak bu lke zerinde insanlarn yaamas gereklidir. Bir g lke zerindeki insanlar devlet iinde birletirir. Bu gce de "devlet kudreti" veya bugn iin tam karl saylmasa da egemenlik ad verilir. lke Bir devletin lkesi, belli bir toprak parasndan oluur. Bu toprak paras zerinde yaanlabilecek nitelikte olmaldr. Eskiden fetih esasna gre devletler lke snrlarn geniletirler veya savalarda yenilince daraltmak zorunda kalrlard. Gnmzde savalar Yine kyor. Ama sava sonras imzalanan ve gvenceye balanan bar antlamalar devletlerin snrlarn izer. Bu antlamalara sadk kalmak gerektir. lkalarda ise bir devlet kendini yeterince gl hissedince antlamay bozard. Gnmzde bu pek kolay olmamaktadr. Zira devletleraras baz kurulular bir lde de olsa dnya zerinde dzeni salayabilmektedirler. Devletlerin denizle veya baka su paralar ile snrlar varsa, bunun kara parasna ne kadar uzak olmas gerektii Yine antlamalarla saptanr. Bir devletin lkesine ait su blgesine,lkenin paras sayldndan, "kara sular" denilir. Kara sularnn dnda kalan blgeler "ak deniz"dir ve btn devletlerce ortaklaa kullanlabilir. Trkiye Cumhuriyeti'nin snrlar esas itibaryla Lozan Bar Antlamas ile izilmitir. Bu Antlama 20. yzyln en uzun sreli barn kurdu. Lozan'dan sonraki en nemli snr dzenlemelerimiz 1926 ylnda ngiltere ve Irak ile imzalanarak bugnk Irak snrn izen antlama ve 1937'de Fransa ile imzalanan ve Hatay'n lkemize katlmasyla sonulanan antlamalarla salanmtr. ran ile de 1926 ve 1932 yllarnda ufak snr dzeltmeleri yaplmtr. Demek ki bugnk lkemizin snrlar devletleraras hukukun gereklerine uygun bir biimde ve bar iinde izilmi bulunmaktadr. nsan Topluluu (Nfus) Devlet elbette insanlar tarafndan kendi ihtiyalar iin oluturulmu bir kurumdur. Ama bir lke zerinde yaayan insanlarn devlet gesi olmalar bakmndan tamalar gerekli baz zellikler vardr. Baka bir deyile, ok verimli, mkemmel bir diyarda pek iyi insanlar da yaasa, bunlarn bir devlet gesi oluturabilmeleri baz koullara baldr. Bu insanlarn hereyden nce, birarada yaama yolunda ak veya gizli bir iradelerinin bulunmas gerektir. Bu irade de kendiliinden olumaz. nsanlar byle bir ba iine sokabilmek iin baz koullar gereklidir. rnein, ayn dili konuma, ayn inanca mensup olma gibi. Ama bunlar olmasa da belki szn ettiimiz irade belirebilir. Bu da o insanlarn belli ve ortak bir gemie sahip olduklar ve birarada gelecee dnk olarak yaama isteklerinin bulunmasyla ortaya kar. Bu bakmdan birbirinden ayr ve uzak, farkl karlar peinde koan ve srekli bir dmanlk iinde yaayan kabileler, ayn dil ve inan birliine sahip olsalar bile bir devlet kuramazlar. Devlet Kudreti (Egemenlik) Ne snrlar belli ve iyi nitelikli bir lke, ne de o toprak zerindeki insanlarn birarada yaamak iradeleri devletin olumasna yeterli gelebilir. Bu iki kouldan sonra bir ncs vardr ki, devlet asl o ge ile ortaya kar. Bu da "devlet kudreti" dediimiz gtr. Bu yle bir gtr ki, gzle grlmez. Onun kendini belli edebilmesi ancak o gc ellerinde bulunduranlarn davranlar ile belirir. Devlet kudretinin en belirgin zellii lkede yaayan btn insanlar zerinde kendini hissettirmesidir. O insanlar arasnda dzen ve disiplini salamak bu gcn en bata gelen ilevidir.

171

te ne hukukular, ne de bu konuyla ilgili dier bilimlerle uraanlar sorumuzun yantn verebilmilerdir. Devlet gc bir gerektir. Ama nasl ve nereden kt ve kimler tarafndan hangi hakl gerekeyle kullanldn bugne dein bilimsel olarak aklamak mmkn olmamtr. Bu konuda pek ok dnr belki yzlerce ve ou ilk dinleyite inandrc gelen kuramlar ortaya atmlarsa da, zerlerinde biraz derin dnlnce hibirinin devlet kudreti olgusunu tam anlamyla bilimsel bir biimde aklayamad anlalmaktadr. Buna karlk bu kudret bir gerektir. yle ise bu gerei sadece saptayarak bu gcn nasl doduunu deil ama zelliklerini gsterebiliriz: lk zellik bu gcn toplumun kendi iinden kmasdr. Eer devlet gc bir baka toplumdan geliyorsa o zaman, ilk toplum devlet kuramam, smrge olmutur. Bu gcn toplum iinden kmas yetiir; bir kii, aile veya toplumun kendisi tarafndan kullanlmas bu niteleme iin nemli deildir. kinci zellik bu toplum iinde o gcn stnde veya ona denk baka bir kudret bulunmamasdr. ncs, bu gcn baka bir topluma devredilememesidir. Drdncs de, bu gcn toplumu dzenleyici tek kudret olmasdr. Geen yln ilk dersinde toplum iinde bu gcn nasl belirdiini ksa da olsa anlatmtk. Bu nedenle zerinde durmayacaz. Sadece bir noktay anmsatalm: Bu kudretin kullanlma biimlerine gre devletleri tiplere ayrabiliriz. Devlet gc bir kiinin elinde ise monari, bir grup tarafndan kullanlyorsa oligari, toplumun tmne aitse demokrasi tiplerinden sz ediyorduk. Devletin levleri ok uzun bir sre, belki binlerce yl "devlet" denilen vazgeilemez olgunun ilevi olarak ilk planda lkede yaayan insanlarn d ve i tehlikelere kar korunmas grlmtr. D tehlike, tahmin edeceiniz gibi, bir lkeye baka toplumlardan gelecek saldrlardr. tehlike ise, insanlarn birbirleriyle didimeleri, huzur ve rahatn toplumda yerleememesi veya bozulmas olarak grlmtr. Bu nedenle "devlet gcn" elinde bulunduranlarn hereyden nce son derece dzgn ileyen bir gvenlik rgt kurmalar gerekmitir. Binlerce yl bir devletin gcn lmek iin onun ordusunun bykl veya kudreti esas alnmtr. Hkmdara sk skya bal, onun buyruklarndan kmayan bir ordu hem d hem de i gvenlii salard. Bu gvenlik rgtnn nasl alaca elbette hukuk kurallarna balyd. Ama bu kurallar hkmdar ve evresi diledii gibi saptard. Bu saptama srasnda o devletin gcn merulatran ze dayanlrd ki bu ou kez "din"den baka birey deildi. zellikle i gvenliin salanmas hukuk kurallarnn mmkn olduu lde dzgn bir biimde konulup uygulanmasyla mmknd. "Yarg" ve iinde alt "yarg gc" bu konuda hkmdara veya dier egemenlik temsilcilerine yardmc olurlard. gvenliin salanabilmesi iin hukuk kurallarn iyi uygulayan bir yarglar grubu yannda, hkmdarn veya dier egemenlik sahiplerinin mevcut toplum dzenini koruyabilmek iin yurttalarn pek eitli ilerine mdahalede bulunmalar da olaand. Bu mdahaleler bir lde yurttan iyilii iin yaplyorsa da, esas olan her zaman egemenlii elinde bulunduranlarn statlerini korumak ve hatta frsat kt takdirde glendirmekti. Binlerce yl toplumlar ok eitli gruplara ayrlmlard. Bunlar bugnk sosyal gruplarla karlatrmaynz. Bugnk modern toplumlarda sosyal gruplar belli konularda ortak karlar olan ve bu nedenle aralarnda dayanma bulunmas gereken, siyasal iktidarlara gleri orannda bask yapabilen veya yardmc olabilen rgtl saylabilecek topluluklardr: Dinsel cemaatler, siyasal partiler, sendikalar... gibi. lk ve Ortaa'da, toplum, zellikle Bat'da, ekonomik ve siyasal gc el erinde tutan soylular -ki kral da en st dzeyde soyluydu-, kentlerde serbest mesleklerle uraanlar, topraa bal veya babo kyller, soylulara hizmet eden gruplar, rnein askerler ve dier gvenlik gleri; ve hibir hakka sahip olmayan klelerden oluurdu. imdi byle bir toplumda btn yurttalara dzeni salayabilmek iin ayn hukuk kural arnn uygulanmas dnlemezdi. Her grup kendine zg ve kral tarafndan tannan, bu nedenle devlet yaptrm altnda bulunan hukuk kurallarna bal idi. te ok uzun dnemler devletin ilevleri iinde bu gruplar arasnda denge salayarak i dzeni korumak da bulunurdu. ok uzun sren bir tarihsel gelime sonucu modern devlet oluunca, bu ilevlerin hem says artt hem de bir blmnn nitelii deiti. Nitelii deimeyen ilev devletin toplumu d tehlikelere kar korumas ve i

172

dzenin salamasdr. Ama bu ilevleri yerine getirebilmek iin yepyeni koullar zerinde oluan bir ortamn kurulmas gerekliydi. Bunlardan birincisi artk eitli ve kendilerine zg hukuklar olan gruplarn ortadan kalkmas ve yasalar nnde btn yurttalarn kesin eitliinin salanmasyd. Bu temel ilke devletin btn ilemlerine hakim olunca artk yasalarn da Genel nitelikte ve herkesi balayc olmasnn salanmas devletin en bata gelen grevi olacakt. Yasalar yaplp uygulanrken de insanlarn temel baz haklarna dokunmamak gerekiyordu. Bylece "insan haklar" kavram sadece dnrlerin kafalarnda oluan birtakm kalplar biiminde kalmaktan kurtulup, devletin korumas ve gelitirmesi gerekli nemli ilevlerin iine girdi. te "hukuk devleti" douyordu. Hukukun Nitelii Hukukun Genel izgileri bakmndan tanmn biliyorsunuz. Bu tanma gre, hukuk, bir toplumda yaayan kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen ve devlet tarafndan konulan kurallara denilir. imdi, yukarda verdiimiz aklamalara gre, modern devlet, yurttan haklarn eitlik ilkesine uyarak koruyacak ve ilevlerini yerine getirirken bu iki esas asla gz nnden uzaklatrmayacaktr. Devletin koyduu hukuk kurallar ilke olarak "yazl"dr. Yazsz hukuk kural ar byk bir istisnadr. te bir devlette belli bir zamanda yrrlkte olan, yani uygulanan hukuk kurallarnn btnne "pozitif hukuk" ad verilir. Pozitif hukuk devletin ilevlerini yerine getirmesi, onlar srdrmesi iin tek aratr. Devletin bu ilevleri yerine getirirken ald dier nlemler, hep pozitif hukuka uygun olmak zorundadr. Evet, yle sanyoruz ki arada bir byle bir tepki verdiiniz olmaktadr. Bu da son derece doaldr. Zira pozitif hukuk hibir zaman insanlarn zlemini duyduu tam adaleti eksiksiz olarak yerine getiremez. Bunun ok eitli nedenleri vardr: Yasalar ne kadar dikkatli ve titizce yaplrsa yaplsnlar bir sre sonra toplumun gereksinimlerine yant veremez duruma debilirler; nk insanolu ve evresi srekli olarak deiime urar. Yasalarn bu deiikliklere her an uydurulmas mmkn deildir. O zaman, yasalar uygulamakla grevli bulunanlar onlar belli ereveler iinde yorumlayarak amaca uygun bir uygulamaya gitmek isterler; ama "yorum" sbjektif bir ilemdir. Objektif llere ne kadar bal kalrsanz kalnz, yorumda nihayet o ii yapann kendi kiiliinin damgas da belirli lde bulunur. Kald ki baz hukuk kural ar yorumlanamaz. Bu tr hukuk kurallarnn deien koullara uydurulmas son derece zordur. Bylece pozitif hukuk kurallar insanlarn hakl beklentilerine her zaman tam olarak yant veremeyebilir. te bu noktada insanlarn beklentilerinin "ne olduu" sorusunu yneltmek gerek. Bu beklentiler Genellikle insanlarn i alemlerinden kaynaklanr; bu kaynaklanma ii srasnda insana akl ve vicdan yol gsterir. Byle bir durumda her insann kendi anlayna, vicdanna ve aklna dayanan bir "hukuk dncesi veya lks" vardr. Bu , uygulanamayan ama insanlarn iinde var olan, normal kiilerde "olumlu" bir biimde kendini gsteren bir duygudur. Bu tr duygularn ve akln dourduu hukuk anlayna "doal hukuk" ad verilir. nsann doasnda, aklnda ve vicdannda sakl olan bu hukuk Genelde evrenseldir; nk "insan"n vicdan ve akl yaps, onlar yakndan etkileyen baz toplumsal basklar, etkiler bir yana braklrsa hemen her yerde ayndr. yle ise doal hukuk aslnda yasa koyuculara yol gstermesi gereken byk bir aydnlatc saylmaldr. Sizlere bir lde anlatmaya altmz ve modern devletin temellerini oluturan pek ok ilkeler binlerce yl "doal hukuk" dncesi biiminde, uygulamaya gemeden zihinlerde ve vicdanlarda yaamtr. nsanolu adm adm doal hukuka yaklamtr. lksel olan pozitif hukukun doal hukuka her zaman uygun olmas, yani bunlarn akmasdr. Doal hukukla pozitif hukukun tam olarak birbirine uygunluunu salamak mmkn deildir. nk hukuka dzenlenmesi ngrlen toplumsal ilikilerin nitelikleri srekli olarak deiir. Devletin pozitif hukukunu akl ve vicdan kalplarna gre bu deien koullara uydurmas, en iyi niyetli bir siyasal kadroda bile byk lde zaman alr. Kald ki siyasal zorunluluklar ve baz toplumsal koullar insann vicdan ve akl llerini snrlayabilen baz olumsuzluklara yol aabilir. Bu nedenle doal hukukla pozitif hukuku tam olarak aktrmak mmkn deildir ama, bireylerin iindeki vicdanlarn sesi ve akln aydnl toplumun ne kadar geni kesimine egemen olursa, devlet gcn ellerinde tutanlar da koyduklar kurallar o lde doal hukuka uydurmaya alrlar. Bu mekanizma da ancak iyi ileyen bir demokratik rejimle altrlabilir. Yasaya Bal Devlet Demokratik rejimin temel zeliklerini biraz aadaki bahiste greceiz. Ama, bir lkenin hukuk dzenini en salam biimde kurmann baz baka zellikleri vardr. Dier bir deyile, demokrasiye geebilmek iin ilknce pozitif hukuk kurallarnn eitlik ilkesine bal olarak konulmas ve uygulanmas gerektir. Yani, devlet, hukuk kurallarn koyarken herhangi bir ayrm gzetmeyecek, onlarn "Genel" nitelikte olmasn ve Yine uygulamada da ayn esasa bal kalnmasn gzetecektir.

173

Bildiiniz gibi, bir devlette hukuk dzenine temel olan ve ona yn veren en ba hukuk kural "anayasadr". Anayasalar ok Genel ve btn toplumun ana dzenini kuran kurallar ierirler. Bu kurallar somutlatrp yaamn eitli kesimlerine yaydrarak iletebilmek "yasama" yetkisine sahip olan organ tarafndan kartlan "yasalarla (kanunlarla)" salanr. Burada dikkat edilmesi gerekli husus udur: Her ne kadar biz modern devleti "demokrasi" ile zdeletiriyorsak da "devletlik" niteliine sahip ama "demokratik" saylamayacak siyasal yaplar vardr. Burada esas olan bir devlette "yasa" yapan yetkili bir organn bulunmas ve onun tarafndan konulan yasalarn "Genellik ve eitlik" ilkesine uygun olmasdr. Bylece "yasaya bal devlet" kavram ortaya kar. Bu devletlerde btn ilere "yasalar" egemendir. Yasa d davranlara gz yumulamaz ve yasalara denk baka hukuk kurallar bulunmaz. Bata devlet grevlileri olmak zere herkes "yasalara" uymak zorundadr. Bu tr devletlere rnek olarak Byk Friedrich'in Prusyas'n gsterebiliriz:1740-1786 yllar arasnda Prusya'nn kral olan bu nemli kii, "aydnlanma absolitizmi"nin kurucularndandr. O, tek bana yasama gcne sahipti ama koyduu yasalara herkes, en bata kendisi, mutlak biimde uyuyordu. Elbette deildir. Ama, bu tr bir devlet yaps hukuk kurallarnn hi istisnasz uygulanmasn salayan bir mekanizma kurmas asndan son derece nemlidir. Zira yasalara uymadan "hukuka" uymak mmkn deildir. Ama yasalarn da "hukuka" uygun olmas gerektir. imdi bu konuya eilelim: Hukuka Bal Devlet Binlerce yl monarilerde hkmdarn mutlak otoritesine bal olan insanlar, yava yava geirdikleri bir evrim, bunun sonunda da Bat'da 17. yzylda dnsel rnlerini vermeye balayan aydnlanma ile, kurumlar allagelmi kalplar dnda deerlendirme yolunu tuttular. Geri hkmdarlarn da bal olmak zorunda bulunduklar baz temel kurallar yok saylmazd. Bu zellikle, o hkmdarn meruiyetini ald dine uymak zorunluluundan kyordu. Ama din kurallarnn mezhepler biiminde deiik anlaylara bal olarak yorumlanabilmesi, dier yandan hkmdarlarn d grn bakmndan dine uygun gzkmekle birlikte aslnda dilediklerini yapabilmeleri, gelien aydnlanma dncesi karsnda deerini yitirme yoluna girdi. Hkmdar da belli kalplara sk skya bal tutmak yoluyla devlet dzeninin salamlap adilleecei gr yerlemeye balad. Hkmdarlar yasama gcne sahipti. yle ise onlarn koyduklar kurallarn Genel ve herkesi balayc olmas gerekti. Bu konuya yukardaki bahiste ksaca deinmitik. Ama bylesine beliren "yasaya bal devlet"in bir sre sonra, kiilerin zledikleri eitlik ve dokunulmazl tam olarak salayamad anlald. Yasa devletine gei 19. yzyln ilk yarsnda Bat'da gelimeye balamt. Amerikan bamszlk hareketi ve ardndan gelen Fransz htilali 19. yzyln modern devlet anlayna geiin ilk nemli ve ok byk admlardr. Her iki devrimin temel felsefesine dayanak olan en nemli ilke, devlet gcnn "ulusa" gemesiydi. Egemenlik ulusundu. Ulus belli srelerde yapt seimlerle temsilcilerini belirleyecek, onlarn oluturduu parlamento da yasalar yapacakt. Hepimizin ok iyi anmsayaca gibi, 19. yzyln ikinci yarsnda talarn yitirmek istemeyen baz krallar da ulusun bu yetkisini tanyp yasalar yapma iini brakmlard. Ama ite bu noktada nemli bir aksama kendini gsterdi. Parlamentolarda bir yasann kabul iin btn milletvekillerinin birlemesi -son derece sayl ve ender baz ulusal zorunluluklar dnda- mmkn deildi. Eer oulcu bir demokrasi parlamentoya yansm ise, btn yurttalarn ayn karlara sahip olmas ve dolays ile ayn grleri paylaan siyasal partileri i bana getirmesi olanakszd. Demokraside ounluun istei uzun sre ulusun tamamnn istei olarak grld. Hatta ulusal egemenlik kuramnn en ateli yandalarndan byk dnr J. J. Rousseau (1712-1778) "ounluk her zaman hakldr" formln ortaya atm ve baka bir yolla yasalarn yaplamayacan ileri srmtr. Evet, hkmdar iradesi yerine ulus isteinin gemesi ok iyi ve yerinde bir gelimedir. Aznlkta kalanlarn hi hakk yok mudur? ounluk "ulus iradesini temsil ettii" gerekesi ile yasalar yapar ve bunlarla aznlkta kalanlarn haklar inenirse "yasa devleti"nin salamak istedii gvence sistemi nasl ileyecektir? Yant aktr: Eer ounluun yapt yasalar mutlaka doru iseler bir gvenceye gereksinme yoktur. Ama bu takdirde "btn insanlarn doutan eit olduklar ve vazgeilmez, dokunulmaz haklarla donatldklar" ilkesi ne olacaktr. Bu ilkenin en ateli savunucularndan biri Rousseau idi. O zaman bu dnr kendisiyle elikiye dmemi midir? Dmtr elbette. Bunu btn bilginler belirtiyor. O zaman "ulus iradesini temsil eden kiilerin ounluunun yapt yasalar" yeniden deerlendirilmelidir.

174

Yasalar ancak, aznln temel haklarna dokunmadklar srece gerek anlamda dzenleyici ilev yerine getirirler. Burada yasalarn "hukuka uygun" olmalar ilkesi ortaya kyor. Hukuku allm, basmakalp biimiyle tanmlarsanz bu ifadede "eliki" vardr. Bu allm tanm "toplum ilikilerini dzenleyen, devlet tarafndan konulmu kural ara hukuk denilir" biiminde idi. Bu takdirde ulus temsilcilerinin ounlunun koyduu yasalar elbette "hukuk"un kendisidir. ounluun yapt yasalar pozitif hukuktur. Ama pozitif hukukun insanlarn "doutan gelen haklarna" dokunmamas gerektir. te biz doal hukuk dncesini pozitif hukuka yaklatrabildiimiz lde gerek hukuka uygun davranm oluruz. Bylece ulus iradesi kendini gerek ve evrensel "hukukla" balamaldr. Bu takdirde ounluun yapt yasalar aznln temel haklarn inemez. te o zaman "yasa devleti" hukuka uygun duruma gelir. yle ise modern devlette yasalar egemen olacak ve bu yasalar da "hukuka uygun" biimde yaplacaktr. imdi "doal hukuku" pozitif hukukun iine nasl sokup, devletin gerek anlamyla hukuka uygun davranabilecei sorununa eileceiz. Bu sorun "insan haklar ve zgrlkleri" konusunda yzlerce yl ileri srlen ve doal hukuk erevesinde kalan dncelerin pozitif hukuka aktarlmas ile byk lde zlebilir. NSAN HAKLARI VE ZGRLKLER Hak ve zgrlk Kavram Kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen hukuk kural ar, o iliki iine girmek isteyenlere veya zorunda bulunanlara baz yetkiler tanr. rnein,Trk hukuk sistemine gre her yurttan diledii konularda, diledii biimlerde szleme yapma yetkisi vardr. Yine isteyen her Trk yurttann evlenme yetkisi de bulunur. Bu rnekleri yzlere, binlere kartabilirsiniz. Hukuk kural arnn salad "yetkiler"in bir Genel zel ii vardr:Bu yetkiler onlar tanyan hukuk kurallarnn izdii ereveye aykr olamaz. rnein her konuda alm-satm szlemesi yapabilirsiniz ama, bu yetkiyi tanyan yasalar, ahlaka, sala zararl konularda almsatm yaplamayacan bildirmilerdir. Yine, zgr iradesi ile bir mal satn alan kiinin bu yetkisinin karsnda, o mal satann teslim etme ykmll vardr. Ama mal teslim edilince veya edilecei srada, o ana kadar mal satn alma yetkisi bulunan kii, o maln bedelini deme ykml altna girer. Bu takdirde kar tarafn da maln bedelini talep etme yetkisi doar. Yine, dileyen her yurtta evlenebilir. Ama bu ii dzenleyen yasann buyruklarna uyulacaktr: rnein evlenme iin bir ya snr ve daha nceden evli olup bu ba srdrmeme koulu vardr. Yine evlenme, devletin resmi memuru nnde yaplr. imdi bu rneklerden kan sonular unlardr: Pek ok ilikinin iine girip girmemekte yurtta zgrdr. Ama ilikiye girilince, o konuda dzenleyici olan hukuk kurallarnn koullarna uymak da zorunludur. Hukukular, hukuk kurallarnn kiilere tand bu yetkilere "hak" adn verirler. yle ise haklar en bata anayasa ve dier yasalar olmak zere eitli hukuk kurallarndan doar. Eer hak ile yetki arasnda bir aklayc snr izmek gerekirse belki u sylenebilir:Hukuk kurallarnn salad haklar o konuda yurttaa bir yetki vermektedir. Ama hemen ekleyelim: Hakkn kullanlmas karlnda, kar tarafn da hakk doar; o zaman hakk kullanmaya talip olann da ykmll ortaya kar. O ykmlln hukuk dilindeki ad "bor"tur. Bylece her hak bir borla, her bor da bir hakla karlanr. Hukuktaki her iliki aa yukar bu esasa gre izilmitir. Aslnda ilikilerde "eitlik" kural yer alr. Yani hak sahibi olmak ve bor altna girmekte btn yurttalar eittir. Ama baz tr ilikiler vardr ki, bunlar toplumun dorudan doruya i dzenini salarlar. Bu tr ilikiler, "yasak" borcu doururlar. rnein adam ldrmek, hrszlk yapmak, rvet almak yasalarca "yasaklanmtr". Bu tr ilikilerde yasak koyan "devlettir"; devlet yurttan bu kurala uymasn ister. Aslnda burada da devletin bir hakk var: Yurttatan hrszlk yapmamasn istemek hakk. Yurttan ykmll de bu yasaa uymaktr. Ama daha yukarda zel yaamdan doan ilikilerde olduu gibi bir eitlik burada sz konusu deildir. Bu tr ilikilere "kamu hukuku" ilikisi denilir. Bu ilikilerde devlet yurtta ile tam olarak eit deildir ve bir lde onun stndedir. Ama bu durum modern demokratik devlette bir hayli yumuamtr. yle ki: Devlet yurttatan hrszlk etmemesini isteme hakkn srekli olarak ileri srer; buna karlk da yurtta devletten hrszla kar kendisini korumasn ileri srmek hakkna srekli olarak sahiptir. Demek ki kamu hukukunda bile Genel hukuk ilikisi yaps yrrlkte saylabilir. Zaten hukukun mant "karllk" esas zerinde kurulmutur. Sorun, karlkl haklar ve borlar eitlik ve denge iinde tutabilmektir. nsan Haklar nsanlarn yasalar karsnda kesin eitlii ve baz dokunulmaz haklara sahip bulunduu dncesinin doal hukukta olutuunu biliyorsunuz. Eer bu tr haklar hukuk sistemi iine alnrsa deiik bir kategori ile

175

karlayoruz: Bunlar yle tr haklar olutururlar ki, yukarda akladmz Genel mekanizmann dnda kalrlar; baka bir deyile bir yasal dzenleme ile onlarn erevesini daraltamazsnz; yurttalara bu erevede borlar ykleyemezsiniz. Birka rnek konuyu aydnlatacaktr: Btn insanlarn doutan birbirleri ile eit olduu kural pozitif hukuka girerse bu takdirde o kuraln istisnas olamaz. Zira "btn" insanlar sz konusudur. Byle bir hukuk kural klelikten tutunuz da toplumdaki baz gruplarn yzlerce yl sren ayrcalklarn yokeder. Burada insan devletten eitlik hakkn korumasn ister. Devletin ondan bekledii bir bor yoktur. Yine her insann bedeni doutan geldii kabul edilen bir hakla "dokunulmaz" kabul edilirse, yurtta bedenine devlet tarafndan bir zarar verilmemesi hakkyla donatlmtr. Evet devletler ortaya ktklarndan beri yurttalar baka kiilerin saldrlarndan korumulardr. Zaten ceza hukuku bu zorunluluktan dodu. Ama "devletin" yurttaa kar hibir bedensel zarar vermemesi ykmll karlksz bir "doal" haktr. Binlerce yl devletler "bakalarna verilen zararlar nlemek" gerekesi ile sulu saydklarna "adaleti" yerine getirmek iin "ikence" yapmlardr. Yenia Avrupasnda uygulanan engizisyon yntemi devletin "topluma zarar veren" kiilere sularn itiraf ettirmek iin bavurduu yasal bir davrant. Bu tr haklar ok fazla artrmadan devletin temeli yapmak gr ise ancak 20. yzyln ikinci yarsnda gerekleebildi; o da belirli sayda devletlerde. Fransz htilali'nin kt yllardan balayarak, aada biraz ayrntl olarak greceimiz temel insan haklarnn anayasalara konulup i hukukun bir paras olmas yolu baz lkelerde almt. Ama 19. yzyl boyunca sren bu alma, sadece i hukuku ilgilendirmi, bu haklar zedeleyen devletlere kar baka devletlerin baz nlemler almas gibi son derece insancl baz dnceler gerekleememiti. Bu tr mdahaleler devletlerin i ilerine karmak, dolays ile egemenlik haklarn zedelemek olarak grlyordu. Aslnda her devlet yurttalarna bu temel haklarn hi olmazsa birkan tandn belirtiyordu ama, onlar diledii gibi kstlayp insana yakmayan davranlarda bulunma yetkisini de kendinde tutuyordu. Bu arada insan haklar retisi de geliiyordu. 19. yzyl ortalarnda bilimsel bir gr nitelii alan baz toplumsal akmlarn etkisiyle "sosyal haklar" kavram yerleiyor, insan haklarnn daha da gelitirilmesi yolunda baz nemli almalar yaplyordu. 20. yzyln banda kan ve nsanln o gne kadar grd en byk felaket olan Birinci Dnya Sava sonunda eitli ekonomik ve siyasal koullarn olumsuz etkileri altnda demokrasinin yeerdii baz ileri lkelerde insanlk erdemi ile badamaz rejimler belirdi. Rnesans hareketinin doduu yaamn temeline "insan" oturttuu talya'da; reform hareketinin balad ve daha sonra 18 ve 19 yzyllarda ozanlar, filozoflar ve zellikle mzik dahilerinin bir lkesi olan Almanya'da bu grkemli insanlk miras ile badamas mmkn olmayan "faizm" rejimleri dodu. Bu rejimin esas devleti ve o devlette insan gesinin ounu oluturan ulusu yceltmek, kiiyi devlet ve toplum iradesi nnde sfra indirmekti. Bu rejim giderek baka Bat lkelerinde de yayld. 19. yzylda ayr bir felsefe ve ekonomi okulu olarak kurulan sosyalizm de, 1917 ylnda Rusya'da balayan nl ihtilal ile ar bir uygulama alan buldu. Rusya'da ii snfnn szde egemenlii gerekesi altnda o zamana kadar grlmemi lde kanl ve Alman Faizmini aratmayacak derecede canavarca bir rejim kuruldu. Orada da szm ona iileri temsil eden parti btn ulus adna kararlar alyordu. Yasa devleti kavram bile ortadan kalkmt. O rejimde de kiinin zgrl ve erdemi " toplum uruna" maskesi altnda ayaklar altna alnmt. Sonunda patlak veren kinci Dnya Sava, aslnda Faist Almanya ile Komnist Rusya arasnda Dou Avrupa'nn paylatrlmas gibi son derece emperyalist bir anlamann yrrle girmesi ile kt. Faist Japonya'nn da ie karmas ile geniledi. dzenlerinde byk ekonomik bunalmlara den ve saylar iyice azalan demokratik lkeler bu savan banda aresiz kaldlar. Ama bir sre sonra Almanlar Ruslarn geni topraklarn gzlerine kestirip aralarndaki anlamay bozunca, bu kez Ruslar da "Faizm"e kar savaa katld. Kanl sava zellikle Amerika Birleik Devletleri'nin mthi gcnn devreye girmesi ile sonunu belli etti. Boumann son zamanlarnda Amerikan ve ngiliz nderlerinin yaynlad "Atlantik Bildirisi" (14 Austos 1941) insan haklarnn sava sonras dzende dikkate alnacan dnyaya yayyordu. Sava biterken kurulan "Birlemi Milletler rgt"nn yeleri, 10 Aralk 1948 tarihinde nl "nsan Haklar Evrensel Bildirisi"ni kabul etti. Bildiride btn insanlarn rk, cinsiyet, dil, renk, dil, din dikkate alnmakszn "eit" olduklar gerei dile getiriliyordu. Ondan sonra da, yaama hakkndan balayarak btn belli bal insan haklarnn ve zgrlklerinin yeni kurulacak dnya dzeninde temel alnaca belirtiliyordu. Bu bildiride yer alan insan haklarnn, onu imzalayan btn devletlerde uygulanmas "dilei" vard. Bu dilee uyulmamas durumunda ise ne gibi yaptrmlarn uygulanaca belli deildi. nk devletleraras

176

dzendeki "yaptrm", i hukuktakinden ok deiik ve kaygan bir kavramdr. Fakat, insanlarn doutan eit ve zgr olduklarnn belli bal btn devletlerce aka kabul edilmesi byk bir aamadr. Daha nce 1776 Virginia, 1789 Fransz insan haklar bildirileri tek yanl, sadece bir toplumunun sesini duyuran metinlerdi. Halbuki imdi, Birlemi Milletler rgt'nn yeleri bu haklar dnya apnda tanyorlard. (Bildiriyi 48 devlet kabul etti. 8 devlet de ekimser kald. Bu ekinceler, onlar koyan devletlerin "demokratik (!)" niteliklerini de gsteriyor: Sovyetler Birlii, onun birer uydusu olan Beyaz Rusya, Ukrayna, Polonya, ekoslovakya, Yugoslavya; insafsz bir rk ayrm gden Gney Afrika ve bu hkmlerin bir ksmnn slamiyetle badaamayaca sav ile Suudi Arabistan...) Bu adm, Bat Avrupa'da, savan btn zahmetlerini en ac bir biimde eken baz devletler daha da pekitirdi. Her iki dnya savann "Avrupa"da patlak verdiini, bylesine bir vahetler dizisinin "Bat" deerleriyle badamadn itiraf eden ve yenikler dnda kalp da demokrasiye ballklarn kantlayan devletler 5 Mays 1949'da "Avrupa Konseyi"ni kurdular. (Konseye kurucu olarak arlan devletler arasnda Trkiye Cumhuriyeti de vard. O gnn koullar iinde Trkiye'nin tam bir bat demokrasisi saylmas Atatrk rejiminin inkar edilmez bir baarsdr ve bugnk politika yaammza k tutacak bir byk olay saylmaldr.) ye devletler daha sonra dnya hukukunda bir devrim saylacak nl bir karara varp "Avrupa nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Koruma Szlemesi"ni imzaladlar. 4 Kasm 1950'de imzalanan ve bizim de katldmz bu szleme, temel insan haklarn ve zgrlklerini btn ye devletlerin kabullenip uygulamalarn ngryordu. ye devletler i hukuklarn bu szlemeye uydurmak zorundaydlar. Aksi takdirde Konsey'den atlrlar. Ama en nemli zellik, szlemede yazl insan haklarn ihlal eden devletlerin, Yine yelerce kurulan uluslararas nitelikteki mahkemelerin yetkilerini kabul etmeleridir. (Bu yetki kabulnde ye devletler serbest braklmlard. Ama ksa bir sre iinde btn yeler -en ge biz, 1987 de! uluslararas bu mahkemelerin yetkilerini kabul ettiler. Bylece uluslararas yarg, ulusal yargnn stne kmtr. Byle bir mekanizma tarihte ilk kez kurulmutur.) Bylece bir ye devlette yaayanlar, o devletin yurtta olsun olmasn, byk bir gvenceye kavuturulmulardr. ye devletlerden biri Szlemede yer alan insan haklarn veya zgrlklerini inerse, zarar grenler o DEVLET ye devletlerin hepsinin yargcnn bulunduu mahkemede dava edebilirler. Mahkeme kararlar kesindir ve ye devlet o karar mutlaka uygulamak zorundadr (Bu mahkemelerin nitelii ve alma biimleri zerinde Trke bir hayli deerli yapt yaynlanmtr ve yaynlanmaktadr.) Sadece doal hukuk dncesi iinde kalarak yzlerce yl devletlerin souk baktklar "insan haklar" bylece -snrl sayda bir devlet grubu tarafndan da olsa artk kendi i hukuklarnn bir paras haline gelmitir. Yani insan haklar ve temel zgrlkler artk "pozitif hukukun" iindedir. ye devletlerden biri bu konudaki ykmlln yerine getirmezse "yurtta veya sivil kurulular" Avrupa nsan Haklar Yarg Organna bavurarak kendi devletlerini dava edebilmektedirler. yle ise insan haklar artk 21. yzyl hukuk ve devlet gelimesini en yakndan etkileyecek bir konuma erimitir. Belli-Bal nsan Haklar nsan haklarn ok geni bir alana yaymak mmkndr. Fakat byle bir geniletme tehlikelidir. nsan haklar geniledike, snrlanabilir dier normal haklarla ayn dzeyde gibi grlebilir ve onlarn ktye kul anlmas tehlikesi artar. nsana doutan geldii kabul edilen, kii istese de devredilemez, devletlerin ve dier gruplarn hibir biimde kaldramayaca temel haklar ksaca yle sayabiliriz. Yaama Hakk: Dnyaya gelen her insan normal mr iinde yaama hakkna sahiptir. Bu hakk korumak devletlerin en nde gelen devidir. nsan yaatmak sadece onun bedenini canl tutmakla snrlanamaz. Yaamann insana yarar bir ortam iinde srmesi ve bu hakkn kat zerinde kalmasn nleyecek uygulamalar iine girilmesi gerektir. lke olarak yaama hakknn snrlandrlmas mmkn deildir. Ama yasal olarak verilmi ve yerine getirilmi idam cezalar, devlet grevlilerinin kendilerini savunmak veya bir sivil kiinin kendi canna gelecei mutlak olacak bir tehlikeyi defedebilmesi iin bakalarnn yaama haklarn "zorunlu ve yasal nedenlerle" zarara uratmalar kabul edilebilir. Ama bu snrlamalarn son derece ciddi ve kanlmaz nedenlerle olmas gerekmektedir. nsan Bedeninin Dokunulmazl: Bir insann yaayabilmesini salamak iin zorunlu baz tbbi mdahaleler dnda bedenine hibir biimde dokunulamaz. Bedene ikence ve eziyet yaplamaz. Baka bir deyile bir devlet, yakalad bir sulunun yaama hakkn hi zedelemeden dahi onun vcuduna zarar veremez. Hatta idam mahkmlarna bile son ana kadar bedensel eziyet yaplamaz. Devlet yurttan beden btnln en kesin ve istisnasz bir biimde korumal, bedene yaplacak eziyet ve ikencelere de asla yer vermemelidir. Gemi anayasalarmzn hepsinde ikence ve eziyet yasa en kk bir istisna gzetilmeden

177

kesinlikle tannmtr. Ayn ykmll yrrlkteki anayasamz da en ak ve seik biimde kabullenmektedir (17. Madde). Eitlik: Tarihte insanlarn yaama haklar ve beden dokunulmazl kadar, onlar dierlerinden ayr statlerde deerlendirmek de akl ve vicdan ile badamayacak bir tutumdu. Kimi insanlar "insan" olarak bile tannmam,bir eya saylmlardr. Bu zavall insancklara "kle" denilirdi. Klelii tarihteki hemen btn sistemler tanmtr. Bu kurum "doaya uygun" grlmtr. Klelik ancak 19. yzylda kaldrlabildi. Bu da insan haklar konusunda ne kadar ar ilerlenildiinin bir gstergesidir. Yine pek ok hukuk sistemi belli insan gruplarna mensup olanlar dierlerinden aa veya ayrcalkl saymlardr. nsanlar soylarna, ailelerine, toplumsal konumlarna gre hukuk sistemlerinde ayr statlere bal klnmlardr. Kadn ile erkek 20. yzyla kadar eit olarak kabul edilmemitir. nsanlar arasndaki din, rk, dil gibi doal farkllklar, kimi toplumlarn kendilerinden deiik yapda olanlara kar dmanca davranlar iine girmelerini yasallatrmlard. te eitlik en kesin biimiyle Fransz htilalinin ilkeleri arasnda yer ald. Sonra da adm adm, giderek yayld. Artk modern bir devlette yaayan yurttalara cinsiyet, rk, dil, renk, din gibi ayrlklar nedeniyle farkl ilemler yaplmamas gerekmektedir. nsann Kiiliini Diledii Gibi Gelitirme Hakk: Bir devlet, iinde yaayan insanlara yukarda saydmz yaama, beden dokunulmazl ve eitlik haklarn en mkemmel biimde tanyabilir. Ama sadece bu hak erevesinde kalnrsa, insanlar belki gvenlik iinde yaarlar, fakat kendilerini gelitirmek iin gereken olanaklara sahip bulunmadklar iin toplum donup kalan bir yap iinde hapsolunurlar. Halbuki yaamn amac hep daha iyiye ve gzele ulamaktr. nsanlarn gvenle yaadklar bir devlet dzeni iinde diledikleri meslei semeleri, istedikleri siyasal, kltrel ve ekonomik etkinlikler iine girebilmeleri gerekmektedir. Bir devletin bu olanaklarn hi olmazsa yollarn insanlara amas gereklidir. Bylece insanlar kiiliklerini dilediklerince gelitirme hakkna sahip olurlar. Ama ite bu noktada bir nemli incelik kendini gsteriyor. Temel zgrlkler "Temel nsan Haklar" ile "Temel zgrlkler" arasndaki fark son derece teknik ve tartmaldr. Bu kark tartma iine girmeden sizlere yle bir aklamada bulunulabilir: Aslnda en geni anlamyla "hak", ilgili bahiste de ifade ettiimiz gibi bir "yetki"dir. Nasl bir yetki? Yasalarn ve dier hukuk kurallarnn tand bir yetki. imdi insanlara tannan ve "yasal yetki" diyebileceimiz haklar kullanp kul anmamak kiinin isteine kalmtr. Dileyen evlenir, dileyen evlenmez. Ama evlenme bir "haktr"; onu kullanmak ise kiinin zgr iradesine braklmtr. yle ise hakkn bir eanlam da zgrlktr denilebilir. Zira her hak bir yetki dourur ve o yetkiyi kullanmak zorunlu olamaz. Ancak hak kullanlrken artk yasal snrlarn iinde kalmak gereklidir. yle ise haklarn kullanlmas, onlarn doas gerei var olan bir zgrle baldr. Bu adan konu irdelenirse en koyu istibdat rejimlerinde bile bir lde zgrlk vard. Zira her devletin iyi veya kt bir hukuk sistemi bulunur. Bu hukuk sistemi iindeki kurallar belli konularda yurttalara baz "hak"lar tanrlar; bylece o "hak"k kullanrken kii zgrdr. Elbette haklarn kullanlmas zgrle baldr. Ama baz haklar vardr ki onlar, yurttalarn "kendi kiiliklerini gelitirmeleri ve devlet ynetimine katlmalar" iin tannmtr. Bu durumda belki en koyu diktatrlklerde bile bulunan ve her yurttaa tannabilen "evlenme" veya "alm-satm" zgrlkleri gibilerini, yukardaki kategori iine koyamayz. Onlar da gerekli zgrlklerdir. Ama "siyasal" ierikleri yoktur. Bir amaca ulamak iin tutulan yol demek olan siyaset, hukuk asndan bir devletin ynetimi iin izlenilen yntemlerin addr. Her devletin bir ynetim biimi, yaps, dayand belli bir dnce temeli vardr. Bu esaslar zerinde hukuk geliir, devletin ve yurttan dertleri zlmeye allr. Demokrasilerde siyasal kadrolar deitike, temeldeki ilkelere aykr olmamak kouluyla izlenilen siyasetlerde de deiiklikler yaplabilir. te bir zgrle "siyasal" niteliktedir diyorsak bu, o zgrln bal olduu hakkn yurttaa devlet ynetimine katlmak ve kiiliini diledii lde gelitirmek yetkisini ve dolays ile serbestliini verdiini dnmelisiniz. Bu bakmdan zgrlkleri temel haklar iinde grmek de mmkndr. Bunlar bir derecede insan haklar zelliklerine de sahiptirler. Ancak devletin siyasal yapsna gre daraltlp geniletilmeleri mmkndr. Ama bir demokraside bu tr zgrlkler asla ortadan kaldrlamazlar. Aksi takdirde insan haklar dayana bo birer kalba dnr: Sadece can ve bedeni gvenlik iinde olan ve eitlik ortamnda yaayan bir insan yukarda sylediimiz siyasal nitelikli haklara -yani zgrlklere- sahip deilse o zaman kiinin erdemi ve gelime olanaklar yok olur.

178

Bu nedenle siyasal nitelikli ve ayrca yurttan maddi ve manevi alanda gelimesini, korunmasn salayan haklar da belki snrlanabilir ama asla vazgeilmez zgrlklerdir. Bunlarn belli ballarnn sadece adlarn saymakla yetinelim: Dnceyi her trl yolla ifade etme, siyasal yaama seme ve seilme yolu ile dorudan doruya katlma, siyasal parti kurabilme, meslek karlarn koruyabilme, diledii eitimi grebilme, haberleme, konutun devlet gvencesi altnda olmas, devletin toplumsal baz zararl eylemleri nlemesi grevi gibi yurttan sahip olduklar haklar biraz aada kesin tanmn yapacamz "demokratik hukuk devletinin" vazgeilmez geleridir. Bu zgrlkler de tpk temel insan haklar gibi uluslararas hukuk belgelerinde ve zellikle " Avrupa nsan Haklar ve Temel zgrlkleri" szlemesinde gvence altna alnmlardr. DEMOKRATK HUKUK DEVLET VE GVENCES Demokrasi Demokrasi devlet yaamyla dorudan doruya ilgili bir kavramdr. Bu kavram basmakalp bir biimde tanmlamak mmkndr:"Halkn kendi kendini ynetmesi". Ama bu tanm gnmzde yetersiz duruma gelmitir. Evet demokrasi halkn kendi kendini ynetmesidir. Ama bu nasl olacaktr? Halkn kendini ynetme mekanizmasn kim kuracaktr? Halkn kendisi mi? Halk bu duruma nasl eriebilir? Yoksa baz toplumsal gruplar "halka" bu konuda yol mu gsterecektir? Diyelim ki halk kendini ynetmeye balad. Bu nasl ileyecektir? Halk kendini ynetirken nasl bir sistem tercih edecektir? nsanlarn bu oluum karsnda haklar, zgrlkleri hangi dzeyde olacak ve nasl gvence altna alnacaktr? Yoksa "halk istedi" diyerek insan haklar ve zgrlklerinden vaz m geilecektir?... Bu sorular daha da oaltlabilir. Demek ki Yunanca "demos"(=halk) ve "kratos"(ynetim) szcklerinin birlemesinden oluan ve bugn btn dnya dillerine geen bu kavramn yzeysel bir tanm sorular yantlamak iin yetersizdir. Demokrasi bir siyasal rejimdir; bir devletin dayand ana ynetim dncesidir. Bu bakmdan belki bir devlet biimidir de. Btn bu konular uzun kamu hukuku tartmalarn gerektirir. Demokrasiyi devletlerine esas tutan toplumlar, "mutlak monari", "diktatrlk", "teokrasi" gibi baka rejimlerin veya devlet biimlerinin ieriklerinden "farkl" bir model tercih etmilerdir. Bu nedenle, bu saydmz trdeki model erden deiik bir yapda bulunmalar gerektir. Modern bir demokrasiyi u ana izgileriyle gzler nnde canlandrmak mmkndr: Devlet ynetimi dorudan doruya ulusa dayanacaktr; ulus iindeki btn bireyler doutan gelen insan haklaryla donatlacaktr, bu haklara ve onlarla birlikte tannan siyasal zgrlklere devlet gcn "temsil" edenler dokunamayacaklar gibi, o temsil yetkisini veren ulusun da byle bir irade beyannda bulunmas mmkn deildir; toplumda insan haklar ve temel zgrlkler egemen olduuna gre, demokrasi hereyden nce "insana" deer verir. Devlet insanlarn "insanlk" niteliini korumak ve gelitirmek iin kurduklar bir siyasal rgtten ibarettir. Bu Genel at iinde elbette baz ynetim zellikleri her ulusun kendi tercihine gre biimlenir: Halk iradesinin beliri tarzlar, devlet organlarnn konumlar ve aralarndaki ilikiler ayr anayasal sistemler iinde her ulusun kendi tercihine gre seilir ve iler. Bir rnek verelim: Avrupa Konseyi, "demokrasiyi" benimseyip uygulayan devletler tarafndan kurulmutur. "Demokrasiyi" rejim olarak benimseyip uygulamayan devletler bu Konsey'e ye olamazlar. Ama Avrupa Konseyi iindeki devletlere yle bir bakalm: ngiltere ile Yunanistan; talya ile Norve; sve ile Trkiye; spanya ile Polonya arasnda devlet biimi, demokrasinin iletili anlay bakmlarndan ok byk farklar vardr. Her ulus demokrasiyi kendi alkanlklarna gre uygular ve sistemletirir. Ama demokrasinin "olmazsa olmaz" koulu vardr ki, bunu deiik biimde uygulamak veya azaltp oaltmak mmkn deildir:nsana sayg, eitlik, insan haklarnn tam gvencesi, siyasal zgrlklerin tannmas ve nihayet "hukukun kesin stnl"... Demokratik Hukuk Devleti Demokrasinin en byk zel ii, onun insan haklarna dayanrken ve zgrlkleri tanrken, devletin evrensel hukuk ilkelerine bal kalmasdr. Baka bir deyile demokrasinin insana verdii deer, o deerin tam anlamyla korunmas ile olanak iine girer. nsan da ancak "hukuk" korur. yle ise hukukun demokrasideki btn insanlar, gruplar btnyle korumas altna almas gerektir. Peki bu nasl gerekleecektir? Hukuku koyan ve uygulayan devlettir. Demokrasilerde devleti ulus kurup srdrr. Ulusun hukuktan sapmas olanak iinde midir? Veya ulusu hukuktan kopartarak "ulusa ramen" ynetmek mmkn mdr? Evet btn bunlar biimsel bir "demokrasiye" ramen mmkndr. yle ise devleti ve yurtta "hukuka" balayacak bir mekanizmaya gereksinme vardr. O da "bamsz yarg"dr. Yarg gc, bir devletin belki en nemli ilevini grr. Yasalar koymak ve onlar uygulamak elbette son derecede yaamsaldr. Ama yasalarn uygulanmasndan doan anlamazlklar, yasalar uygulayan yrtme gc mensuplarnn yol at hakszlklar nasl ve kimin tarafndan giderilecektir? En mkemmel yasalar

179

konulsa ve en iyi niyetli kiiler bu yasalar uygulasalar dahi yurttalar arasnda her zaman eitli anlamazlklar ve yasalar ineme eilimleri grlr. Kald ki yasalar da her zaman tam ve lksel, yrtme gc de her trl siyasal kayglardan uzak deildir. Ne yazktr ki, insan doasnda iki eliki yatar. Bunlardan biri olumludur: Bar.. kincisi ise olumsuzdur: Her zaman kendi karn dnmek... Her iki duygu insann iinde zaman zaman arpr. Devlet aslnda insann "bar" duygusunu tatmin etmek iin dodu. Ama devleti ynetenlerin de kimi zamanlar kendi karlarn nde tuttuklar grlebilir. Btn bu bilinen gerekler iinde demokrasiyi yrtmek son derece zordur: Bir yandan ounluu elinde tutan ve "hukuka" her zaman uygun davranmayan siyasal iktidarlar, bir yandan o kar evrelerinin peinden koan baka gruplar, demokrasinin erdemini tehlikeye drebilecek davranlar iine girebilirler. Dier yandan insanlar arasndaki gnlk ilikilerden doan anlamazlklar; denmeyen bir kira, yerine getirilmeyen bir sz, zamannda teslim edilmeyen bir mal, hrszlk, adam ldrme, geinemeyen eler, len babalarnn mirasn paylaamayan ocuklar, yolda arabasn srerken istemedii halde birini sakat brakan kii.. Bu rnekler her gn onbinlerce trden karmza kyor. te bir devlette btn bu aksaklklar giderecek, hukuka aykr davranlar yaptrm gcyle nleyebilecek veya cezalandracak bir baka organa gereksime vardr. Bu organ, yarglarn stnl altnda alan ve savclar, avukatlar, karar yerine getirme (-icra ve infaz-) mercilerini kapsayan "Yarg rgtdr". imdi zihinlerinizi kurcalayan bir soruyu ynelteceinizden eminim: Diyeceksiniz ki, yarg rgtne de mensup olanlar "insan" deil mi? Onlarn da kendi karlar yokmu? Onlar da etki altna giremezler mi? Ve buna benzer baka endieler zihninizde beliriyor hi kukusuz.. Bu sorular yneltmekte ok haklsnz. Ama insanlarn yaptklar yanllar Yine insanlar dzeltebilir. Dinler bu tr yanllarn cezalarn vermeyi Genellikle lm sonrasna ertelerler; ama baz uygunsuzluklarn cezasn bu dnyada vermeyi de buyururlar: Bundan dolay rnein slam devletlerinde en nemli ilerden biri, adalet datan kadlardr. Bu durumda yukardaki soru onlar iin de geerli deil mi? Ne kadar dindar olursa olsun kadlar da insandr ve istemedikleri halde yanl hkm verebilirler. yle ise sorunun zm Yine insanlara braklyor. Eski devletleri bir yana koyalm. Modern demokratik hukuk devletlerinde de yukarda saydmz trlerden pek ok uygunsuzluk yaanyor. Bunlar en alt dzeye indirmek iin yansz, bilgili, adil, kararlarn cesurca verebilen ve btn bunlar yapabilmek iin devlet gc iinde zel ve dokunulmaz bir yere oturtulmu yarglara ve yardmclarna gereksinim vardr. Devleti ve yurttalar hukuka uygun davran iine sokabilme ve demokrasiyi benimsemi insanlar gvence ve gvenlik altna alabilmenin tek yolu bu zelliklere sahip bir yarg gcn oluturmaktr. Bylece demokratik hukuk devletinin ileyebilmesi ancak ve ancak bamsz ve iyi ileyen bir yarg gc ile mmkndr. Bu gce drt trl ilev tannr: Yasalarn ve dier hukuk kural arnn o devletin anayasasnda belirtilen esaslara aykr kmasn nlemek veya bu ekilde km hukuk kurallarn geersiz saymak. Bu tr bir denetimi "Anayasa Yargs" ad verilen en st dzeydeki mahkemeler veya ayn nitelikteki baka kurul ar -Fransa'daki gibi yerine getirebilir. Baka ve ok yerinde bir yetki de bir yasay anayasaya aykr gren herhangi bir mahkemenin onu uygulamamasdr. Ancak dnya demokrasilerinde "Anayasa Yargs" yolu tercih edilmektedir. Anayasa mahkemelerinin yeleri dorudan doruya halk tarafndan seilemedikleri iin "ulus iradesinin temsilcilerinin" yaptklar yasalar geersiz sayp sayamayacaklar hep tartlagelen bir sorun olmakla birlikte, kuramsal dzeyde kalmtr. Eer anayasa mahkemesinin yarglarn en yansz ve nitelikli biimde atama mekanizmas kurulursa, bu tartma geersizdir. Devlet yneticilerinin yasalar ve dier hukuk kural arn uygularken yurttaa verdikleri zararlarn karlanmas; bu yolla ynetimin her eyleminin yarg tarafndan denetlenebilmesi. Yasalarn "su" olarak kabul ettikleri eylemleri yapanlarn gerekten sulu olup olmadklarnn ve eer sulu bulunurlarsa verilecek cezann saptanmas. Yurttalar arasnda zel anlamazlklardan doan ekimelerin giderilmesi. Yarg gcnn son iki ilevi ilk devletler ortaya ktktan itibaren hep sz konusu olmutur. Ama ilk iki ilevi zerinde tartmalar henz bitmemitir. Zira bu yol a yarg zorunlu olarak bir lde siyasetin iine giriyor. Ama bir siyasal iktidar "siyasal kar" hesaplaryla anayasaya aykr bir yasa kartrsa veya bir ynetici sempati duyduu bir siyasal partinin istekleri dorultusunda yanl ilemler yaparsa, yarg zorunlu olarak o siyasal nitelikteki ilemin "hukuka aykr olup olmad" incelemesini yapacaktr. Bu bahiste son olarak sylenilmesi gerekli nokta udur: Demokratik hukuk devleti, insann erdemli ve zgr bir yap iinde yaayp gelimesini amalar. Bu amaca ulaabilmek iin Yine insanlardan oluan kadrolar alr. yle ise, amaca uygun biimde iletilmesi en zor ama bugne kadar bulunmu en iyi -veya en az

180

kt- bu rejimi yaatacak olanlar Yine insanlardr. Bundan dolay insanlarn "demokrasi kltr" almalar gerektir. Bu yolda yetimi kiiler birbirlerine hogrl ve saygl davranmay, insan haklarnn bilincinde bulunmay, yargnn kutsallna inanmay bir yaam biimi haline getirirler. Bu kltr bireylere verilmezse, demokrasi hukuk devletinin gelimesi olanaksz demeyelim ama son derece zor ve acl geer. TRK DEVRM VE DEMOKRATK HUKUK DEVLET Atatrk'n 7 Mays 1935 tarihli Ulus Gazetesinde kan u szlerini ilk nce okuyunuz, sonra da deerlendiriniz:"Yurttalarn kiisel ve sosyal zgrlkleri, eitlii, dokunulmazl ve mlkiyet haklarn sakl tutmak.. nemli esaslardandr" Atatrk bu szleri ile, bugnk insan haklar retisinde yer alan temel ilkelerin Trk Devleti'nin "nemli esaslarndan" saydn belirtiyor. leride Atatrk' bir adalama nderi olarak deerlendirirken bu konudaki ok daha arpc ve etkileyici dncelerini de gzden geirip deerlendireceiz. Yine ilerideki derslerimizde, 1920 ylndan itibaren son derece sistemli ve adm adm demokratik hukuk devleti lksne eriilmek iin alldn greceiz. Baka bir deyile Trk nklab ile bu hedefe ulalmak istenmi, btn admlar bu ynde atlmtr. Devrimin kurumlatrlma aamasnda demokratik hukuk devleti gereklerine aykr Takrir-i Skun Yasas gibi son derece zorunlu birka geici dzenleme dnda hibir adm atlmamtr. Bu lkye ulamak demokrasi kltr hemen hi almam bir toplumda kolay deildi. Ama btn bu zorluklar yenilmitir. Trkiye bugn istenilen dzeye yaklamann kvancn duyma hakkna sahiptir. Demokratik Hukuk Devleti lksne ulamak iin ilknce "hukuk" sisteminin esasl bir devrimle deitirilmesi gerekti. Zira eski hukuk bu hedefe ulamak iin yeterli deildi. nmzdeki nitede bu abalar greceiz. Bylece Trk Devrimi'nin kurumlamas evresini incelemek derslerimizin bundan sonraki blmleri olacaktr. TRK HUKUK SSTEMNN KURULMASI -19 GR Bir lkede hukuk devletini kurabilmek iin sistemde baz nemli deiikliklerin yaplmas gerektir. Byle bir arpc deiiklie gereksinim duyan toplumda hukuk sisteminin "hukuk devleti" llerine gre yenilenmesi iin zaman ok nemlidir. Baka bir deyile evrimsel bir gelime yoluyla hukuk devletine gemi toplumlar dnda kalanlar, byle bir yenilik iine girmek isterlerse mutlaka bir inklap adm ile ie balamal ve gerekli koullar oluuncaya kadar, bu i srdrlmelidir. Devrim toplumsal kurumlarn mmkn olduunca abuk ve hzl biimde ve gerekirse zorlanarak deitirilmesi demektir. Devlet ise toplumsal ilikileri kurmu veya eski baz iliki ve kurallar tanm, onlarn bir dzen iinde ilemesini salamtr. Bylece hukuksal kurumlar dodu. imdi, hukuka dzenlenmi btn toplum ilikilerinin bir devrimle deitirilmesi, devletin varlna ters der. nk hukuk en yaygn, geni ve nemli toplumsal kurumdur. Onun kapsad alanda abuk ve hzl deiiklikler yapmak o devletin dzeni ile badaamaz. Devlet, kendi kurduu dzeni korumak zorundadr; yoksa varln inkar etmi olur. Bundan dolay byk devrimler yepyeni bir devletin kurulmasyla balamtr. Devletler hukuk dzenlerini kurarlarken sanld kadar zgr olamazlar. Hele bir devlet evrimsel gelime sonucu olumusa, bu evre srasnda toplumdaki mevcut bulunan ilikileri deitirme gerei duymaz. in pratik yan, o ilikilerin kurulacak hukuk dzeni iine konulmasdr. Baka bir deyile, devletler, toplumlarn oluturan bireylerin temel toplumsal ilikilerini deitirmeye pek yatkn deillerdir; zira toplumun devleti "meru" olarak tanmas byle bir tutumu devlet asndan hakl gsterir. nk bireylerle ters dme egemenlik gcn kullananlar iin ho bir olay deildir. Sadece belli alanlarda, gereksinmelere gre baz deiiklikler yaplr. Yine bir devletin meruiyeti geni lde kendi oluumunda rol oynayan belli olaylara, bu olaylardan doan ilkelere, bireylerin yaam anlaylarna baldr; devlet bu esaslara bal olmaldr ki meruiyetini kabul ettirebilsin ve varln srdrebilsin. Bunu iki rnekle aklayalm: Eer bir devlette egemenlik gc dine dayandrlmsa, toplum bu dine gre yaamaya almsa, o devletin hukuk kurallar bu ereve dna kamaz. Bir devlet din d bir ideolojiye gre kurulmu ise ve devleti o ideolojiyi kuran gl gruplar ynetiyorsa hukuk dzeni de o st grubun grlerine uygun olarak belirlenir. Tarihsel gzlemler ile hukuk ve siyaset bilimleri bu soruya olumlu yant vermemizi gerektiren saptamalarla doludur. Eer devlet gc gerekten esasl bir ideolojiye dayanan ok tutarl ve toplumun belli kesimlerine nfuz edebilen bir grup elinde ise, o takdirde bunlarn kurduu hukuk dzeni toplumca, baz itirazlar olsa da benimsenmektedir. imdi, konumuza girebilmek iin yukarda verdiimiz tablonun tam tersini dnelim: Bir toplum btn kurumlaryla gerilemeye balamtr. Devlet dzeni bozulmutur. Bu yozlama btn abalara ramen

181

nlenememektedir. Tahmin edersiniz ki, devlet dzeninin bozulmas, hukuk sisteminin de yozlamas demektir. Eer bir devletteki hukuk dzeni toplumsal ilikileri salkl bir biimde yrtme ilevini yerine getiremiyorsa, kmeden kanlmaz. te imdi devrim koullar ortaya kmaktadr. Artk toplumdaki bireylerin hepsi bilinli veya bilinsiz bir istek bildirmeseler bile toplumun esenlii iin mmkn olduu lde abuk bir deime gereklidir. Toplum, koullar uygunsa nderi veya nder kadroyu kartr ve devrim balar. Bylece toplumsal kurumlar deiirken hemen hemen btn birey-toplum ilikilerini dzenleyen hukuk kural ar ncelikle devrimin konusu olmak zorundadr. Eer devrim yrtlmek istenirse buna ncelikle "hukuku" deitirmekle balamak gerektir. Bu yaplmazsa btn toplumsal ilikiler ve kurumlar eskisi gibi kalr, bu da devrimin yaplmam olmas demektir. imdi Trk Devrimine gelelim: Osmanl Devleti'nin hukuk dzeni dine dayal idi. Bir zamanlar iin yeterli olan bu hukuk, devletin k evresine girmesiyle yava yava bozulmaya balad. Devletin kmesi nlenemeyince, hukuktaki zlme de artt. Zaten devlet ile hukuk birbiri iinde olduundan bir ksr dngye girilmitir. kten kanlamyordu. nklap evresine geilince ve nder ortaya knca bir gerek de aka belirdi: Toplum ilikileri eski devlet yaps iinde dzeltilemeyecekti. Yeni esaslara gre bir devlet kuruldu. Bu devlet, daha nce de grld gibi, Trk Ulusunun en byk bunalm srasnda nder ve kadrosu tarafndan tam bir bilinle oluturulmu, bildiiniz gibi ksa srede hem ulus hem de dnya tarafndan benimsenmitir. Devlet ve hukuk iie yaadndan yeni devlet kendi anlayna gre,kendi ilkelerine dayanarak yeni bir hukuk dzeni kurmak zorunda idi. Eski hukuku olduu gibi brakmak, yeni devletin yapsyla ters derdi. Kald ki Trk Devriminde ama hukukun stnlne dayanan modern bir demokrasiye gemekti. Devletin bu nedenle de hukuk yapsn deitirmekten kanmas mmkn deildi. Her devrimde olduu gibi, balangta pek ok kiiye ters gelen, ama modern hukuk devletinin ilkelerine uygun olan yeni dzenin 4050 yl gibi ksa saylabilecek bir sre iinde benimsenmesi, toplumun bu konuda yzlerce yldan beri bir aray iinde bulunduunun kesin kantdr. Hukuk sistemi Trk Devrimi ile, yeni batan ve modern devletin gereksinmelerine uygun olarak kurudu. Hukuk sistemi yeni batan kurulmasa idi Trk Devriminden sz etmek olana da bulunmazd. TRK HUKUK DEVRM Trk Hukuk Devrimini iki ana evreye ayrarak incelemek mmkndr. Birincisi ikincisinden ok daha nemli evredir ve yeni devletin kurulmasyla balam, hemen hi durmadan 1937 ylna kadar srmtr. kinci evre Atatrk'n lm ve ardndan kan kinci Dnya sava ile balar. Sava srd srada Trk devriminde nemli bir gelime olmaz. Sadece siyasal baz denemeler yaplr. Sava bittikten sonra demokratik hukuk devletinin kurulmasnda nemli adm saylacak yeni bir dnem balar: ok partili siyasal yaama gei... Bu ikinci evrede Trk hukukunun yapsnda sistem asndan hemen hemen hibir deiiklik olmamtr. Gelimeler daha ok siyasal alandadr. zellikle 1961 ve1982 anayasalar ile demokratik hukuk devletinin kurulmasnda bir tamamlanmaya gitme abas grlr. Ama urasn sylemek yerinde olur: Siyasal yaamda ve anayasalarda yaplan deiikliklere ramen hukuk devriminin ats ve demokrasiye tam anlam ile geebilmenin altyapsnn hukuksal blm 1937 ylna kadar tamamlanm saylr. Dier temel devrim admlar da elbette ok nemlidir. Ama benimsenmeleri daha ksa bir zaman almtr. Trk Hukuk Devriminin ilk evresi olduka uzun bir zaman aral iinde gerekleti. kinci evrenin ise daha iindeyiz. Bylesine uzun bir sre hangi nedenle aklanabilir? Bu soruyu hemen yantlamak mmkndr: Toplumdaki hemen hemen btn ilikileri dzenleyen hukuk en byk toplumsal kurumdur. Yaamn hemen her kesimine yaylmtr. Bylesine ok, karmak, birbirinden farkl ilikiler birka yenilikle deitirilemez. Hukuk sisteminin kurulmas bundan dolay uzun bir zaman sresini kapsamtr. Zira, tekrar edelim, devletin kurulmasndan en kk toplumsal veya kiisel ilikilerin dzenlenmesine kadar insanla ilgili hemen her trl olay hukukun iindedir. Dikkat ediniz! Yukardaki son cmlede "devletin kurulmas da hukukun iine girer" dedik. Halbuki daha nceki nitelerimizde hukuk kavramna deinildii zaman onu sadece "toplumsal ilikiler" olarak tanmlamtk. imdi acaba, bu ilk tanmda bir eksiklik olmuyor mu? Kesinlikle bir eksiklik sz konusu deil. Hukuku yapan gcn "devlet" olduunu biliyoruz. Bylesine ar ve ok ynl bir grev stlenen devlet de toplumsal bir iliki sonunda domutur. Toplum iinden eitli tarihsel ve kltrel, yahut ekonomik koullar sonucu kan egemenlik gcnn, o toplumun yeleri olan bireylerce istenerek -veya istenmeyerek- kabul o gc tayanlarla dier bireyler arasnda bir iliki deil

182

midir? Bundan dolay 18. yzylda yaayan pek ok dnr devletin bir szleme ile doduu kuramn ortaya atmlardr. ("Toplum Szlemesi" denilen bu ba sadece J. J. Rousseau'ya maletmek bir nyargdr. Toplum szlemesi kuram Rousseau'dan nce pek ok dnrce ilenmitir. Rousseau bu kuram biraz daha ayrntl -ve ayn oranda karmak- bir duruma getirmitir.) Szleme ise bal bana hukuksal bir kavramdr. Hi kukusuz, devletin kurulmasyla sonuland kabul edilen bu iliki gnlk yaamda bulunan binlerce eit ilikinin stndedir ve kuramsal da olsa daha ak ve belirgindir. Dier yandan devlet kurulup ilemeye baladktan sonra, yani hukuk kurallar koyarken de bireylerle srekli olarak iliki iindedir. Devlet kendi koyduu kural ara bireylerin uyup uymadklarn da denetlemek zorundadr. Devlet bu denetimi, kendi adna yetkisinin bir blmn kullanan insanlarla yapacaktr. Bylece devletin temsilcileri ile dier bireyler ok eitli ilikiler iine girerler. Ayrca gnmzdeki modern hukuk devleti yurttalarna kar pek ok grevleri yklenmi, bunlara karlk onlardan da bu hizmetleri yrtebilmek iin baz isteklerde bulunma yetkisine sahip klnmtr (Vergi demek, yurt hizmetine gitmek, ... gibi). te burada da Yine nemli bir toplumsal ilikiler demeti vardr. yle ise devletin kurulmas, grevlerini yerine getirmesi konular da hukukun iindedir. Ama burada dikkate deen bir husus vardr. Devlet, kendisi ile bireyler arasnda kurulacak ilikileri kuran kurallar da koymaktadr. Devlet ilke olarak bireyden gldr. O zaman bu kurallar koyarken devletin tek yanl davranmas mmkndr. te demokratik hukuk devletinin dayana olan insan haklar ve devletin hukuka bal kalmas zorunluluu, bu zorunlulua uyup uymadn denetleyen mekanizmalarn (bamsz yarg) varl devleti tek ynl davranmaktan alkoyar. Hukuk devletinin uygulamadaki nemi bu noktada da kendini gstermektedir. Devletin Temel Yapsn Kuran Devrimler Ulusal Egemenlik lkesine Gei Anmsayacanz gibi, Osmanl Devleti'nde egemenlik btnyle Osmanl Ailesine aitti. Ailenin en yal erkek, soyu adna egemenlik hakkn kullanrd (padiah). 23 Nisan 1920 tarihinde ok iyi bildiiniz gibi Trk tarihinde yepyeni bir evre almtr. Bu evreyi aan olay Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kurulmasyd. Ulusun egemenlik hakkna sahip kmas ile yepyeni bir devlet olumutu. Ulus egemenliinden kaynaklanan bu devlet ulusun yararna ve karna olan devrimleri gerekletiren en byk gtr. Ulusal Egemenlik lkesinin Pekitirilmesi Pek iyi anmsayacanz gibi, 23 Nisan 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi kurulur kurulmaz toplumun btnnde ulusal egemenlik ilkesi benimsenmi deildi. nder ve evresinde sayca snrl birka kii dndakiler bu ilkeyi ya tanmyorlar, ya da Trk lkesinde uygulanabileceine inanmyorlard. Hatta baz Meclis yeleri ulusal egemenliin temsilcisi olan kurumlarn yurdumuzun kurtuluu iin geici bir ara olarak gryorlard. nder ilknce Trkiye Byk Millet Meclisi ile kurulan, ulus egemenliine dayanan devletin gcn kantlamak zorunda idi. Ulusun da katld sava olaanst zor koullar altnda zaferle bitince Meclis'in, yani ulusun gc de gsterilmi oldu. Ama eski devletin kalntlar hala yayordu. Bu durum tehlikeli bir gidie yol aabilirdi. Bu kalntlarn yok edilmesi ve rejimin salamlatrlmas gerekiyordu. Saltanatn Kaldrlmas Ulusal egemenlie dayanan bir devlette, kiisel egemenliinin simgesi olan saltanatn yaamas imkanszd. Zaferin getirdii frsatlar rejimi pekitirme olana salayacaktr. Bu konuda ilk sonu saltanatn kaldrlmas ile alnmtr. Cumhuriyetin lan Saltanatn kaldrlmasndan sonra yeni devletin biimi artk iyice belirmiti. Bu devlet biiminin ad konulmal ve tam anlamyla kurumlatrlmalyd. Devletin Din Kurumlarndan Arndrlmas (Laiklik) Demokratik hukuk devletinin vazgeilmez nkoulu laikliktir. Bu nedenle Trk laiklii hem hukuk devriminin en nemli blmdr, hem de Atatrk ilkelerinin temelidir. Her devlete can veren, kurulmasnda ve yaamasnda en nemli rol oynayan belli dnceler, akmlar, anlay biimleri vardr. Devletlerin hemen hemen hepsinde, 16. yzyl sonuna dein yol gsterici ba ilkenin "din" olduunu biliyorsunuz. Devletlerin dayandklar siyasal ve dnsel yap din olunca, her devletin ileyii benimsedii dine, o din iindeki bir mezhebe gre deiir. Zira dnya zerinde eitli dinler

183

olduu gibi, her dinin iinde de trl anlay ve uygulama farklar (mezhepler) vardr. Bylece, temelinde rnein Hristiyanlk yatan bir devletle Mslmanlk yatan bir devlet birbirinden her bakmdan son derece farkldr. Yine temelinde iilik bulunan bir slam devleti ile Snni anlaylardan birine yaslanan bir baka slam devleti de baz temel konularda farkl ynetilebilirler. Ayn farkllk temeli Ortodoksluk olan bir Hristiyan devleti ile Katoliklii rehber edinmi bir dier Hristiyan devleti iin de sz konusudur. Ama, zellikle tek tanrl, ileri dinlere dayanan devletlerin hepsinde ortak bir nokta vardr: Bu devletlerde mmkn olan en yksek lde her trl ilikinin din hkmlerine gre iletilmesi ba kouldur. Din hkmleri ise tanrsal buyruklardr. Bir slam devletini rnek alrsak,orada dorudan doruya Tanr'dan gelen buyruklar ilk planda dikkate alnr. Daha sonra Tanr buyruklarn tamamlayan dier dinsel hkmlere uyulur: Hadis, cma ve Kyas, Tanr buyruu olan Kur'an'dan sonra uyulacak dier dinsel hkmlerdir. slamlkta Tanr'ya ilikin din ileri ile, gnlk ileri ilgilendiren iler birbirinden ayrlmamtr. Baka bir deyile din hkmleri gnlk ilere de dzen verir. slamln ilk kez arasnda yayld Araplarn belli bir devlet dzeninden yoksun bulunmalar, dinin geliimini bu yola itmitir. Bildiiniz gibi Hz. Muhammet hem peygamber, hem de devlet bakan idi. Btn bu sylediklerimizden kan sonu udur: slam dini kendi hukuk sistemini de kurmutur. Mslmanlar arasndaki her eit iliki, zel pek ok ilikiler bile, dinsel kural arla dzenlenmitir. Yaam durmadan deiir ve geliir. Denilebilir ki, en durgun bir yaam biiminde bile her gn yeni iliki eitleri doar. Hele amzda her alanda kendini gsteren badndrc gelimeler durmadan binlerce eit yeni iliki biimleri ortaya karmaktadr. Btn dinlerin ortak yanlarndan biri de temel ilkelerinin, akla uygunluk denetimi yaplmadan, doru kabul edilmesi, tartlamamas ve deitirilememesidir. Bu tr ilkelere "dogma=(nas)" ad verilir. Bir dinde hukuk sistemi ne kadar ayrntl olarak kurulursa kurulsun, hibir zaman dogmalara aykr kurallar konulamaz. Yayl srasnda slam dininin bilginleri yaam ve dogma arasndaki elikiyi byk bir dikkatle irdelemilerdir. Durmadan ilerleyen yaama hukuku uydurabilmek iin dogmalar ustaca yorumlamlar ve akla dayanarak ok elverili zmlere varmlardr. Bu zm biimlerine"itihat" denilir. slam Hukuku bylece yz yl kadar durmadan ilendi ve dnyann en ileri hukuk sistemlerinden biri oldu. Ancak hicri nc yzylda slam dnyasnn dousunda bir endie duyulmaya baland: "Akla dayanarak durmadan itihat yaplrsa gnn birinde dinin ilkeleriyle ters dlebilir. yle ise artk itihat yaplmasn. Mevcut itihatlarla yetinilsin". Bu gr "dinden kma" korkusu yznden ksa srede btn slam dnyasna yayld. Artk itihat yaplamyordu. Bu olaya "itihat kapsnn kapatlmas" (Baz bilginlere gre itihat yolu aktr. Ama ne var ki imdiye kadar gnmzn belli bal byk sorunlarn zen itihatlar yaplmam, hep "taklit" ile yetinilmitir. tihat yolu kapal olmasa, 20. yzyl sonunda Suudi Arabistan Kral Sayn Fahd"itihada yeniden dnelim" arsn yapar myd?) denilir. Bu olay nedeniyle slam Hukuku ne yazktr ki donmu, iyice dogmalam, ilerlemesi durmutur. Trkler bu nemli olay gerekleirken slam dinine girmilerdir. Ksa srede slamiyetin en gl temsilcisi durumuna gelen, bu dini bir yandan koruyan bir yandan da yayan Trkler, kurduklar devletlerde doal olarak slam hukukunu uygulamlardr. zellikle Osmanl Trkleri slam Hukukunu incelikle ve ustalkla kullanmlar; bu hukukun dzenlemedii alanlarda padiahn kural koyma yetkisini tanmlardr. (Bu yetkinin kullanlmasyla doan hukuka "rfi hukuk" denilir. rfi hukuk padiahn slam toplumunun yararna olarak, eriatn dzenlemedii konularda aklna veya eski dzenlemelere dayanarak koyduu hukuktur.) Ama hukukun belli bal alanlar dogmalat iin padiah iradesi oralara eriememitir. Eer byle bir olanak dosayd, devletin dine dayanan temeli yok olurdu. Bir slam devletinde ise hi kimse buna cesaret edemez. zellikle 19. yzylda slam Hukuku her bakmdan ok yetersiz bir duruma gelmiti. Bu yzyl ortasnda Osmanl Devleti'nin byk bir reform ana girdiini biliyorsunuz. (II. Mahmut, Tanzimat ve Merutiyet dnemleri). te bu dnemde cesur baz devlet adamlar hukuk sisteminin aksayan hkmlerinin de yenilenmesi gereine deindiler. Bylece slam Hukuku'nun hi dzenlemedii alanlarda Bat'dan yasalar alnd. Ama slam dogmalarnn etkisi altnda kalan hukuk alanlarna el srlemedi. Ulusal egemenlie dayanan devlet kurulunca ilerlemek, adalamak iin dondurucu kalplar iinde kalm dzenlemelerden kanlmazd. Devletin koullara uygun hukuk kurallar koymas iin de dinsel domalardan arndrlmas gerekti. Aksi takdirde ulusal egemenlie dayal devlet, eskisinin devam olarak kalrd, zira hukuk ulus iradesinden deil, tanrsal buyruklardan alnacakt. Bu da ulusal egemenlie dayanan sistemin kmesinden baka bir anlama gelmezdi. te Atatrk'n yapt budur. O, slam dinini hibir zaman inkar etmemi, toplumun hemen hemen btnnn Mslman olduunu unutmam, dini gerekli bir toplumsal kurum saym, ama ulus egemenliine dayanan devletin yapsn dine bal kural ardan syrmtr. Baka bir deyile hukuku dinden ayrm; dini egemen olmas gerekli yere brakm ve oraya hi

184

el srmemitir: Yani vicdanlara. Herkes kendi inancnda tam anlamyla zgr klnm, bylece demokratik hukuk devletinin temel ilkelerinden olan vicdan zgrl salanmtr. Halifeliin Kaldrlmas Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun Kabul (3 Mart 1924) Eitim sisteminin laikletirilmesine doru atlm ok nemli bir admdr. Ayn zamanda bir hukuk dzenlemesi olduu iin laikliin geliimi asndan da nemlidir. eriye ve Evkaf Vekaletlerinin (Bakanlklarnn) Kaldrlmas (3 Mart 1924) Devlette dinsel ilerin usulne uygun olup olmadn denetleyen bu bakanlk ile Vakf ilerine bakan bir baka bakanlk, Halifeliin kaldrld gn sona erdirildiler. Dinsel ileri grmek iin Diyanet leri Bakanl, vakflar iin de Vakflar Genel Mdrl, bir sre sonra faaliyete geti. Dinsel hukuku uygulayan eriye Mahkemeleri de ayn yl 8 Nisan tarihinde kaldrldlar. Tekkeler ile Zaviyelerin ve Trbelerin Kapatlmas (30 Kasm 1925) Tekkeler ve zaviyeler eitli din amalarna bal bir eit dernek saylabilir. Snni slam dncesinin trl alanlarda yorumu ile eriilen yollara mensup olanlar tekke ve zaviyelerde toplanarak etkinliklerini srdrrlerdi. ounlukla tutucu geri akmlarn temsil edildii bu kurulularn mensuplar arasnda devlet hizmetlileri de bulunurdu. Bu nedenle, baz tekke ve zaviyeler devletin koruyuculuu altnda idi. Laik devletin bu tr gerici kurumlar desteklemesi mmkn deildi. Buralardaki kiiler ayrca evrelerindeki yurttalar diledikleri gibi smryorlard. Yine pek ok trbe Islama aykr olarak adak ve ziyaret yerleri haline getirilmiti. 30 Kasm 1925 gn tekkeler ve zaviyeler kapatld. Trbelerin ziyareti de yasakland. Trk Medeni Kanunu'nun Kabul (17 ubat 1926) Anayasadan Laiklie Aykr Hkmlerin Kaldrlmas (10 Nisan 1928) Devletin en st hukuk kural olan ve ona varlk kazandran anayasa bu belirlemenin en uygun yeridir. nk anayasada devletin ilemesindeki temel ilkeler yazlmaldr ki, hukuk kurallar koyanlar bunu hangi llere gre yerine getireceklerini bilsinler. Osmanl Devleti'nin temelinde slam dini bulunduu ilk yazl anayasamz olan 1876 metninde aka belirtilmitir. Yeni Trk Devleti'nin ilk anayasas 1921 tarihinde yaplmt. Bu anayasann dikkate deen yani, "devlet dini"nin belirtilmemi olmasdr. Trkiye Byk Millet Meclisi bu Anayasay koyarken stanbul'da padiah henz tahtndayd. Bu nedenle pek ok evre Osmanl Anayasas'nn da yrrlkte bulunduunu ileri sryordu. Bylece 1876 Anayasas'nn 1921 Anayasas'na aykr olmayan hkmlerinin bir sre iin yrrlkte bulunduunu kabullenmek gerekiyordu. 1876 metnine devlet dini yazldndan, 1921 ylndaki yeni dzenlemede bunun bir kez daha tekrar gereksiz grld. Yoksa, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin kurduu devletin dini vard. Nitekim, Cumhuriyetin ilan edilmesini gerektiren anayasa deiiklii yapldnda, saltanat artk kalkm bulunduundan devlet dinine ait madde 1921 metnine eklendi. Meclis, kuruculuk yetkisini henz elinde tutarken 1924 ylnda yapt yeni Anayasaya da ayn hkm koydu: "Trkiye Devleti'nin dini, slamdr" (2. Madde). Ayrca anayasann 26.c Maddesine, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin dinsel hkmleri yerine getirmekle grevli olduu belirtildi. 1928 ylna gelindiinde devletin temel kurumlar artk laiklemiti. Devlet din ileriyle sadece yurttan ibadet hizmetlerini yerine getirme asndan urayordu. Bunun dnda yasalar tamamen laik ve aklc esaslara gre yaplyor, ynetim de buna uygun olarak yrtlyordu. Din vicdanlara braklmt. Ayrca 1924 Anayasas, devlet dini kabul etmekle birlikte yurttalara tam bir din ve vicdan zgrl tanmt. Medeni Kanun'da da reit kiilerin dinlerini semekte zgr olduu belirtilmi, ocuun dinsel eitimi ise devlete deil, onun en yakn olan ana-babaya verilmiti. 10 Nisan 1928 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisi bir anayasa deiiklii ile yukarda belirtilen hkmleri ve cumhurbakan ile milletvekillerinin and ime formllerindeki dinsel ifadeleri kaldrd. Bylece devleti kuran anayasann da laiklik ilkesi dorultusunda daha tutarl bir duruma getirilmesi saland.

185

Alt Atatrk lkesinin Anayasaya Girmesi (5 ubat 1937) 1937 ylna gelindiinde belli bal devrimler tamamlanmt. Yeni Trk Devleti ulusu(milliyeti) ve laik bir sistem zerinde ykseliyordu. Bu iki temel ilke ve bunlarla birlikte uygulanan dier drt ana ilke, devletin en st hukuk kuralnda yerini almalyd. Bylece, bugnk Anayasamzda da geerli olan bu ilkeler 1937 ylnda o gnn anayasasna eklendi (Yani 1924 Anayasasna):"Trkiye Devleti cumhuriyeti, milliyeti, halk, devleti, laik ve inklapdr". Bu ilkeler adm adm 1920 ylndan beri Trk Devleti'nin temeline girmitir. 1928'de bu ilkeler anayasal adan pekiti, uygulanmalar hzlandrld. 1937'de alt ilkenin Anayasa'ya girmesi sadece biimsel bir yeniliktir. Ama, bu biimsel yeniliktir ki, sz geen ilkeleri gnmze kadar canl tutmutur. Temel Yasalarn Konulmas Devletin ana yaps atldktan sonra dier hukuk yeniliklerine gemek gerekti. Ulusal egemenlik ve laiklik esasna ters den yasalarn kaldrlmas ve yerlerine yenilerinin konulmasndan kanlamazd. Kald ki ayrca, mevcut dzenlemeler de son derece yetersizdi. Bu yetersizlikleri ksaca grelim ve daha sonra byle bir sistem ile demokratik bir hukuk devletinin kurulup yaatlmasnn mmkn olup olmadn ksaca irdeleyelim. Osmanl lkesinde hukuk birlii yoktu. Snni mezheplere bal Mslmanlar kendi imamlarnn grlerine gre adaletin yerine getirilebilmesini istemek hakkna sahiptiler. Ayrca pek ok konularda Mslman olmayan Osmanl yurttalarna kendi hukuklar, yani bu kiilerin bal olduklar dinin ve mezhebin hukuksal kurallar uygulanrd. Bu zellikle kiilik, aile ve miras konularnda tam bir ayrlk yaratyordu. Kadn ile erkek arasnda ok nemli bir eitsizlik vard. Hereyden nce kadnlara devlet ynetimine katlma hakk tannmamt... zel yaamda da eitsizlik bykt: Bir erkek drt kadnla evlenebilirdi. Boanma hakk da ilke olarak sadece erkeklere tannmt. Erkek bugnk gibi mahkeme karar olmadan diledii anda karsn boayabilirdi. Miras alannda kz ocuklarn pay erkek ocuklarn yars kadard. Mahkemelerde, o da belli davalarda, iki kadn tank bir erkek tank yerine geerdi. Kadnn ekonomik yaama atlmas da mmkn saylamayacak derecede zordu. Kadnlara meslek yaam ok ender istisnalar dnda -ebelik gibi- tamamen kapatlmt. Modern ekonomik koullara uygun ticaret ve kredi kurumlar dzenlenmemiti. Kur'an ve Hadis'te saptanm sulara ve cezalara dokunulamazd. Bunlarn da ou zel hukuk kural arna, yani tazminat hakkna gre dzenlenmi olup kiilerin ne zaman ve nasl sulu saylabileceklerine ilikin modern su kuram tannmamt. Su olgusunun saptanmasnda toplumsal ve ruhsal etkenler dikkate alnmazd. Yarglama yntemlerinin gelimi hukuk anlay ile badatrlmas imkansz gibiydi. Mahkemede tek yarg olan "kad"nn denetimi mmkn deildi. Sulular devlet adna kovuturacak savclk kurumu da yoktu. Avukatlk da tannmyordu. ok nemli bir saknca da slam Hukuku kural arnn bugnk yasalarmz gibi, her belli alanda sistemli bir metin olarak dzenlenmemi olmasdr. Her slam hukukusu tihat kapsnn kapatlmasna kadar ayn konuda deiik itihatlar yapabilirdi ve usulne uygun yaplm, ayn sorunu farkl biimlerde zen itihatlarn hepsi geerliydi. tihat yolunun kapatlmasndan sonra, o zamana kadar yaplm binlerce itihat iinden kadlar dilediklerini seerlerdi. Bylece birbirinin ayn davalarda deiik hkmler verilebilirdi. tihatlara dokunulamamas ve hepsinin geerli olmas dolays ile bugnk yasalar gibi kesin ve ak, her yerde ayn derecede geerli pozitif hukuk kurallar konulamyordu. Yarglarn ayrca pek dzensiz olan binlerce itihat iinden aradklarn bulmalar da son derece zordu. Tanzimat dneminde bu sistemsizlik ve aksaklklar bir lde gidermek giriimleri yapld. slam Hukuku'nun dorudan doruya dzenlemedii alanlarda Bat'dan modern yasalar alndn sylemitik. Ama bu modern yasalar yannda slam Hukuku tarafndan dzenlenen alanlar olduu gibi braklmt. rnein Fransa'dan 1858 ylnda modern bir ceza yasas alnmt. Ama bu yasaya slam ceza hukukunun hkmleri de monte edilmiti. Bu tr hkmleri kadlar, dier konulardaki sularn tespiti ile cezalarn da yeni kurulan modern mahkemeler verecekti. Demek ki ayn yasa iinde bile uygulama asndan farkllklar vard. Ticaret ve yarglama hukuklar Fransa'dan alnm, bunlar uygulayacak yeni mahkemeler kurulmutu. Yine sadece Hanefi mezhebi esaslarna gre bor ve mlkiyet ilikileri sistem asndan modern bir biime getirilip bir yasa iinde toplanmt. Bu yasaya "Mecelle" denilir. Yine kadn, aile, miras gibi alanlarda da eski hukuk kurallar uygulanyordu. Ayrca Osmanl lkesinde yaayan yabanclar (yani baka bir devletin

186

yurtta olanlar-Osmanl yurtta gayrimslimlerle kartrmaynz!!!) kendi konsolosluklarnda kendi yasalarna gre yarglanrlard. yle ise Osmanl Devleti'nde tam bir hukuk dankl vard. Byle bir sistemde temel modern hukuk devleti ilkelerine temel aykrlklar vardr. Bunlar ylece zetleyebiliriz: Hukuk devletine gidiin en nemli koulu ilknce "yasa devleti" olmaktr. Bu tr devlette yasalar kesin, ak, her yurtta iin ayn etkiye sahip kurallardr. Osmanl hukukunda ise, byle bir durum yoktur. eitli gruplara kendi hukuklar uygulanyor; modern yasa kavram da olmad iin ounlua sahip Mslmanlara da yarglarn takdirine gre deiik itihatlara dayanlarak adalet uygulamas yaplyordu. Bu son derece sakncaldr. Demek ki tam anlamyla yasa devleti gelimedii gibi,bunun sonucu olarak hukuk birlii de yoktur. Halbuki ulusal birliin en nemli koulu hukuk birliinde yatar. Bu, dil ve din birliinden daha nemlidir. svire'yi dnmeniz bu konuda yeterli fikir verir. svirede drt ayr ulus, drt dil konuur. Ama bir "svire ulusal birlii" vardr. Bunu salayan da sviredeki hukuk birliidir. ok nemli bir baka husus da kadn erkek arasndaki eitsizliktir. Bylesine bir eitsizlik hukuk devleti dncesinin gerekleememesi iin yeterli nedendir. Baka nedenler aranmasna gerek yoktur. Yarglamadaki farkllklar, pek ok hukuksal kurumun dzenlenmemesi gibi nemli baka aksaklklar da gz nne alnmaldr. Tanzimatta getirilen yenilikler geri iyi yetimi bir hukuku kuann belirmesine yol at. Bat'daki hukuk kavramlarna geilmesi yolu ald. Bu kuak elbette Cumhuriyetin hukuk devrimini hazrlamakta byk rol oynamtr. Yani Tanzimatta Bat hukukunun bir lde alnmas bugnk hukuk gelimesine nclk etmitir. Ama bu olumlu gerek yannda Tanzimatn getirdii bir olumsuzluk, zaten paralanm olan hukuku daha da blmesi, hukuk birliinin gereklemesi iin hibir umut brakmamasdr. Bu sylenilen aksaklklarn giderilmesi zaman gelmiti. Ulus egemenliine dayanan, laik bir devlet oluuyordu. Bu devlette yasalar egemenliin kaytsz artsz sahibi olan Trk ulusunun temsilcileri yapacakt. Trkiye Byk Millet Meclisi ulusu temsil ettii iin eitlik ve dzgnlk esaslarna uygun tam bir "yasa devleti" oluturmalyd. Daha nceki nitede anlattmz "yasa devletini" btn gerekleriyle kurduktan sonra, demokratik hukuk devletinin gereklemesi aamasna geilecekti. Yasa devleti kurulurken, yaplacak yasalar iinde, hukuk devletinin tohumlar da yer alacakt. Ulusal, demokratik ve btnsel bir hukuk yapmann zaman gelmiti. Medeni Hukuk Alannda Yasalama "zel Hukuk" ve "Kamu Hukuku" hukuk biliminin iki nemli parasdr. Bunlardan ilki eit durumda olan bireyler arasndaki her trl zel ilikiyi dzenler. Kamu hukukunda ise bir yanda birey,bir yanda devlet vardr. Devletin bireyle ve kendi organlar arasndaki ilikiler kamu hukukunun dzenleme alandr. zel hukukun, belki de btn dallarnn en nemlisi "medeni hukuk"tur. Bu hukuk gnlk ilikilerimizin ok byk bir kesimini dzenler. Bu hukuk yaama ilerlik kazandrr. Kiinin -sa olarak domas koulu ileana rahmine dmesinden, lmnden sonrasna kadar hemen hemen btn zel ilikileri bu hukukun konusudur:Kiilik haklarnn kazanlmas ve kullanlmalarnn snrlandrlmalar, nianlama,evlenme, evlilik birliinin (ailenin) srme ve sona erme koullar; mirasn paylatrlmas; karlkl-karlksz ykm douran her trl ilikiler, batlar (szlemeler), mallar ile kii arasndaki ilikiler medeni hukukun konulardr. Belki de gerek kapsad alanlar, gerek zerinde kurulduu mantksal yap bakmndan medeni hukuk btn hukuk sisteminin temeli, can damar saylabilir. te bylesine byk bir nemi olan medeni hukuk Osmanl Devleti'nde sistemli ve btn yurttalara eit olarak uygulanacak biimde dzenlenmedi... Zira Osmanl medeni hukukunun kiilik, aile ve miras hkmleri sadece Mslman yurttalara uygulanabilirdi. Bu konular da dorudan doruya slamn ilk kaynaklarnca hkme balanmlard. Bu nedenle deitirilemez nitelikte idiler. Medeni hukukun dier blmleri ise saysz itihatla karma kark bir tarzda dzenlemiti. lk blm iinde de ak olmayan hkmleri aydnlatan birbiriyle ters pek ok itihat da vard. Baz konulara ise -itihat yaplmasnn serbest olduu hicri nc yzyldan sonra- hi deinilmemiti. Zira bunlar modern ekonomik ve toplum yaamnn gereksinmelerinden kt iin dzenlenme biimlerine dair hibir bilgi yoktu. Batdaki uluslar aydnlanma dnemiyle birlikte medeni hukuklarn zenle oluturmular ve bu hukukun kurallarn belirleyip belli hkmlerle ve sistemli olarak ifade etmeye oktan girimilerdi. Bylece birbiri ardndan byk medeni yasalar (medeni kanunlar) yaplmaya baland. zellikle 19.yzyl balarnda yrrle giren Fransz ve Avusturya medeni yasalar pek ok ulusa rnek oldu. Daha sonra, 20. yzyl banda Almanya'da, ayn yzyln ilk eyreinde de svire'de birer byk hukuk ant olan medeni yasalar yapld. Bu yasalar da pek ok lkeye rnek oldu.

187

Osmanl Devleti'nde Tanzimat dnemi ile balayan olumlu kprdanmada baz hukuk alan boluklarnn Bat'dan alnan yasalarla doldurulduunu biliyorsunuz. Medeni hukuk alannda ise bu yaplamad. Zira "yaamn ilikilerini" dinden uzaklaan kurallarla dzenlemek slam Devleti'nin yapsyla badaamyordu. Bundan dolay baka bir yol denendi: Yukarda sylediimiz dankla son verilecek, bu alandaki onbinlerce itihat gzden geirilecek ve bir seme yaplp sistemi bakmndan modern grnl bir slam Medeni Yasas hazrlanacakt. Bu iyi ve yerinde bir dnce gibi grlyordu. nl fkh bilginlerinden oluan bir komisyon 19. yzyln ikinci yarsnda byle bir yasa hazrlad. "Mecelle" ad verilen ve slam dnyasnn en byk hukuku saylan bu yasa tam deildi. Kiilik, aile ve miras blmlerini iermiyordu. Bu blmler ise bir medeni yasann dayana olan temel hkmleri kapsarlar. Eya-kii ilikilerine de ok az yer verilmiti. Daha ok bor ilikileri dzenlenmiti. En nemlisi "itihat dier bir itihad kaldramaz" kural sadece Hanefi hukukunun kurallarna gre dzenlenmiti. Bylece devletin rnein "afii"bir yurtta Mecelledeki hkmlerin kendisine uygulanmamasn isteyebilirdi. Yine, Hanefi itihatlar arasnda da ayn konuyu dzenleyen birbirine aykr ama geerli itihatlar zellikle kiilik, aile ve miras alanlarnda okfazla olduundan, Mecelle'yi hazrlayan komisyon yeleri o alanlarda hanefi hkmlerini bile toplayamamlardr... Bylece Mecelle, byk bir yapt olmakla birlikte pek ok bakmdan yetersiz, eksik ve btn Mslmanlara dahi seslenemeyen bir Medeni Yasa idi. Atatrk, medeni hukuk alanndaki bu eksiklii ok iyi sezmiti. Eksiksiz ve modern bir medeni kanun yaplmal ve hukuk inklab bu yasa zerinde ykselmeliydi. Mecelle'yi tamamlayp dzeltmek, yukarda saydmz nedenlerle mmkn deildi. Yeni bir medeni yasann hazrlanmas ise en aa on yllk bir almay gerektiriyordu. Bu nedenle pek ok ulusa rnek olmu Bat medeni kanunlarndan birini aynen almak en elverili yoldu. Bunun iin nemli rnekler vardr: Japonlarn ilk nce Fransz, daha sonra da Alman medeni kanunlarn almakta duraklamamalar gibi. Bizim hukukularmz ise svire Medeni Kanunu zerinde durdular. nk bu yasa Bat'da en son olarak yaplmt. Son derece laik ve aklc bir grle hazrlanmt. (Bugn baz meslektalar svire Medeni Yasasnn "rahiplerce" hazrlandn ileri srmektedirler. zerlerinde bilim adam kimlii tayan bu meslektalar ya bu konuda son derece bilgisizdirler, o zaman kendilerine hukuku dememek gerektir. Veya gerekleri saptrmaktadrlar. Bu da bir bilimadamna yakmayacak en ar davrantr. svire Medeni Kanunu, daha Hristiyanlktan nce doan, bu dinle hibir ilikisi olmayan byk Roma hukukularrn tamamen akla dayanan dncelerinden ve Yine Hristiyanlktan ok nce domu Germen hukukunun toplumsal anlayndan kaynaklanm, modern grlerle birletirilmi son derece byk bir yapttr. Bu yapt byk bir bilim adam olan Eugen Huber (1849-1923) laik bir dnce ile ve tek bana yllarca sren byk bir ura sonucu hazrlamtr. svire Medeni Kanunu'nun hazrlanmasnda Huber'e hibir din adam yardm dahi etmemitir. Kald ki, btn medeni hukuk bilginlerinin oybirlii ile belirttii gibi, bu yasa kii zgrlne en byk yeri veren ve dinle hibir ilgisi olmayan en byk medeni kanundur. Bu yasann 266.Maddesi, ocuun dinsel eitim hakkn ana-babaya vermekte ve reit olann dinini semekte zgr olduunu aka belirtmektedir. Laiklik bundan iyi bir biimde ifade edilemez.) Pek ok soruna son derece pratik zm yollar getirmiti. Baz nemli sorunlar tam olarak kasten zmemi, bu ii yargcn takdirine brakmt. Bylece yasa uzun bir sre deien yaam koullarna uydurulabilme zelliine sahipti. Yargca tand yetkiler asndan bir benzetme yapmak gerekirse, bizim kadlarmzn ok kesin slami hkmler dnda hareket serbestliini, svire Medeni Kanunu yarglara tanmt. te gerekten ok yerinde bir seimle bu yasa ile onun ayrlmaz paras olan Borlar Kanunu 4 Nisan ve 8 Mays 1926 tarihlerinde Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edildiler. Bylece yeni Trk Medeni Hukuk da domu oldu. Bu yasa ile daha sonra gelecek dier yasalar uygulayabilmek zere inklap bir anlayla yetiecek hukukulara gereksinim vard. Bu amala daha 1925 ylnda Ankara'da bir Hukuk Yksek Okulu ald. Atatrk en nl sylevlerinden birini bu Yksek Okulu aarken vermitir (5 Kasm 1925). Hukuk devrimimin byk nemini bilimsel bir aklkla belirten bu sylevle alan Yksek Okul,

188

Cumhuriyetimizin ilk yksekretim kurumu olmas asndan da ayr bir nem tar (Bugnk "Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi"). Medeni Kanunumuz ksa bir sre iinde benimsendi. Trk hukukusu ona ustalkla kendi ulusal ruhunu alad... Balangta ekilen zorluklar, Trk hukukusunun becerisi ve yasann esnek yaps dolays ile ksa srede alm, btn bireylerimizin eitliine dayanan, aklc, uygulama ile kendini srekli olarak yenileyebilecek mkemmel bir yasa ortaya kmtr. Bugnk toplumsal ilikilerimizdeki dzen, eski dnemdekiyle hibir bakmdan karlatrlmayacak derecede stndr. Ancak svireliler yasalarn kinci Dnya Sava'ndan sonra ortaya kan koullara uygun olarak yenilediler. Trkiye'de de yasamz baz noktalarndan eskimiti. Hukukularmzn uzun ve yorucu almalarla hazrladklar taslaklarn sonuncusu 1998 yl ilkbaharnda Adalet Bakanlna teslim edildi. imdi beklenen, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin Trk Hukuk Devrimini yenileyecek adm atp tasary yasalatrmasdr. Yeni yasa ile, 1926 ylnda bilinmeyen pek ok sorunda zlme yoluna girecektir. Dier Hukuk Alanlarnda Yasalama E tkinlii Medeni Kanun rnei dier nemli kamu ve zel hukuk alanlarnda da yenileme iin benimsenmitir. Ulusal hukuk birliini salamak yolunda kesin admlar atlmtr. 1926-1929 yllar arasnda dier temel yasalar ardarda kabul edildi. Ticaret, Ceza, Hukuk ve Ceza Yarglama Usulleri ve cra-flas kanunlar ile hukuk sistemi esas olarak kuruldu. Btn yurtta tek hukuk uygulamasna gidildi. Kad mahkemeleri daha 1924 ylnda kaldrlmt. Modern hukuku uygulamak iin eitime byk nem verildi. Lozan Andlamas ile de yabanclarn hukuk alanndaki ayrcalkl durumu sona erdiinden ulusu, aklc, devrimci hukuk yurdumuza ksa srede yerlemitir. Tek eksik kalmt: Medeni hukuk alannda btn haklarna kavuan kadnlarmz siyasal haklarndan hala yoksundular. Bu eksiklik 1934 ylndaki bir anayasa deiiklii ile giderildi. Trk kadnna milletvekili seme ve seilme hakk -baz bat devletlerinden de nce- verildi. u duruma gre, demokratik hukuk devletinin bata gelen ilk geleri 1937 ylna kadar yerletirilmi saylr: Yurtta hukuk birlii salanmtr; yasa hukukuna geilmi ve "yasa devleti" btn koullar ile kurulmutur. Bunun sonucu olarak yasalar karsnda mutlak eitlik ilkesi getirilmitir. 1924 Anayasas -ve daha sonra yaplan deiiklikleri ile- Trk yurttalarna btn temel insan haklar tannmtr. Demek ki artk demokrasi ileyebilir bir nitelik alabilirdi. Tek eksiklik, ok partili siyasal sisteme geilememesiydi. Atatrk'n bu konuda iki deneme yapt fakat baarszlkla sonuland bilinir. Deerlendirme Hukuk devrimi zerinde Genel bir deerlendirme yapalm: Hukuk yaamn ilerlemesine ayak uydurmak zorundadr. Aksi durumda donar ve toplum gelimesinin ardnda kalr; bylece toplumda "hukuka ballk" ilkesi zayflar. Trk nklab hukuka dinamizm verdi. Kukusuzdur ki, her lkede olduu gibi, bizde de baz konularda bireyle kural arasnda tam bir uyum salanamyor. Bu, hukukun evrensel bir sorunudur. Ama bu uyum sorunu kltr ve ekonomi gelimesi ilerledike ortadan kalkacak; fakat bu srada elbette baka uyumsuzluklar kacaktr. Yaam olumlu ynleriyle de srekli bir mcadeleyi gerektirir. te Atatrk'n getirdii aklc hukuk altnda yetiip insann deerini hereyin stnde tutan Trk hukukularnn says arttka, hukukun stnl ve dolays ile demokratik hukuk devleti tam olarak yurdumuza yerleecektir. TRK ETM SSTEMNN KURULMASI -20 GR nsanlar belli yeteneklere sahip olarak dnyaya gelirler. Bu yeteneklerin bir blm btn insanlarda ortaktr; bazlar ise her insanda yoktur veya varsa bile deiik dzeydedir. nsan hereyden nce, yaayabilmek iin bu yeteneklerini kullanmak zorundadr. Toplum iinde her insan kendi yaratlna uygun bir ortam bulmak, bu ortamda yaamak, gerekirse daha iyi bir ortama gemek eiliminde ve isteindedir. Bu da ancak, yeteneklerin o ortama uygun biimde kullanlmasyla mmkndr. Yetenekler ise kendiliinden, durup dururken gelimez; renmek ve renilenleri uygulamak ile geliir. nsan yeteneklerini kendi abalaryla da gelitirebilir; gzleyerek, deneyerek pek ok ey renebilir. Byle bir durumda insan kendi kendini "eitmektedir". Ama tahmin edersiniz ki, byle bir eitim biimi sistemsiz olduundan amalara uygun deildir. renmenin iki amac vardr: Kiisel ve toplumsal. nsan toplum iinde belli ve yeterli llere gre yaayabilmek ve ilerlemek iin renmek zorundadr. Bu, kiisel amatr. Ama renmenin toplum iin de bir amac vardr: Toplum btn bireylerin gelimesi ile ilerler. Birey ile toplum iie gemitir. Toplumu da insanlar oluturur. Bireyler durmadan gelimelidir ki toplum ilerlesin. Burada nemli bir sorun ortaya kyor: Toplumlar her alanda her bakmdan ilerlemek isterler. Ekonomi, siyaset, dnce alanlarnda ve bunlarn iinde yer alan daha yzlerce alt alanda. te toplumda birey ylesine renmeye ynelmelidir ki, sylenilen alanlarda alacaklarn says yeterli, nitelikleri stn olsun; eitli alanlarda

189

alacaklarda bir denge bulunsun. Bunlar salamak kolay deildir ve devletleme aamasna gelen toplumlarda, devlet asndan zm zor sorunlar dourmaktadr. Eitimin Tanm ve nemi Yukardaki aklamalarmza gre eitimi ksaca yle tanmlayabiliriz: Eitim kiinin yeteneklerini kendi gereksinmelerine ve toplumun amalarna gre gelitirmesini salayan renme ii ve bu iin nasl yaplaca zerindeki yntem ve uygulamalarn btndr. yle sanyoruz ki gerek yukardaki aklamalar, gerek verilen tanm eitimin nemini size gstermitir. Birey ve toplum iin eitim vazgeilmez bir gedir. yle denilebilir ki "eitilmek" gereksinimi kiiye doula gelir. renmek insann doasnda mevcut olan bir zelliktir. Toplumlar iin ise eitim, varlklarn srdrmeleri iin vazgeilmez bir etkinliktir, bir ilev ve grevdir. Her toplum hem kalknmasn, hem de kuaklar arasndaki ba srdrebilmek iin eitime kesin bir gerek duyar. Kalknma iin eitim ne kadar nemli ise, kuaklar arasndaki ba srdrmek de ylesine nemlidir. zellikle uluslaan toplumlarda yzlerce ylda biriken kltr o toplumun srekliliini salayan en nemli etkendir. Ulusal kltrn phesizdir ki durmadan geliip serpilmesi istenir. Bunu salayan Yine eitimdir. Zira ulusal kltr ancak kuaktan kuaa geerek geliir. Bu da yalnz eitimle gerekleir. Eitimin Teknii ve Gelimesi Bireysel ve toplumsal nemi bylece aklanmaya allan eitimi yalnz ocuklara ve genlere uygulanan bir yntem olarak kabul etmemek gerektir. renme yaamn sonuna kadar srer. Kiiyi kendisi ve toplum iin yararl bir duruma sokmak iin temel eitim ona elbette ocukluunda ve genliinde verilecektir. Ama kii temel eitimden sonra eitli yntemlerle ya kendi kendine veya devletin salad olanaklarla "renmesini" srdrmelidir. Aksi halde temel eitimde renilenler bir sre sonra ya unutulur veya eskir. Bildiiniz gibi, ocuun ve gencin eitimi "okul"da yaplr. Birbiriyle balantl bir sistem iinde eitli okullar bir btnlk gsterir. Okul sonrasnda ise kii okuyarak, kurslara katlarak, hatta bo zamanlarnda baz iletiim aralarndan yararlanarak eitimini srdrebilir. Bugn ileri toplumlarda okul sonras eitimi ok nem verilen bir alan durumuna gelmitir. Zira kii ancak bu yolla srekli bir gelime iinde tutulabilir. En st dzeydeki bir okulu bile bitirse kii, kendini srekli yenilemezse, rendiklerini bir sre sonra unutur, yeniliklerden uzak kalr. Bylece daha nce yaplan eitimin yarar ok azalr; hem kiisel hem de toplumsal adan. te toplumlar iin nemi bylesine yaamsal olan eitim, tarih boyunca insanlarn zerinde ok durduu konulardan biridir. Daha ilk kurulan devletlerde, o zamanlarn koullarna gre, eitim iinin nemi kavranlmt. Ama urasn da belirtmek yerinde olur: lkadaki, hatta Ortaan balarndaki devletlerde eitim toplumun btn bireylerini iine alacak biimde dnlemiyordu. Soylularn, din adamlarnn ve onlarn yakn yardmclarnn eitimi o dnemler iin yeterliydi. Eitim iini yrtmek iin de zel kiilere ve rgtlere gereksinim duyulmamt. O zamanlarn devletleri hep dine dayandndan, din bilgilerini edinmek ilk planda gelirdi. Dier bilgiler de zaten bugnk gibi snflandrlm, bilim dallarna ayrlm deildi. Btn bilgiler hep din dogmalarnn "aklayc" saylan rehberlii ile renilirdi. yleyse eitim dinseldi. Bunu salama iin de din adamlarnn etkinlii yetiirdi. Bylece dnyada binlerce yl, eitim hizmetleri din adamlarnca yerine getirilmitir. Eski Yunan sitelerinde, Romann parlak dnemlerinde, kimi zamanlar inde dinin dna kayabilen eitim yaplm, bu yolla oumuzun hi olmazsa adlarn bildii nl dnrler yetimise de, eitimin dinsel nitelii srp gitmitir. Din dogmalar ile akla ve deneye dayanan bilgilerin elde edilebilmesi ok zordu. 16. yzylda Batda balayan ve insan akln byk lde dogmalardan kurtarmay salayan Rnesans ve ardndan Reform hareketleri ile eitimin de aklc yollara dayanmas gr arlk kazanmaya balad. te yandan Batdaki ekonomik gelime eitim hakknn sadece soylulara deil, daha baka sosyal gruplara da ait olduu grn yerletirdi. Bylece balayan byk uyan iinde okumak, eitmek ve eitilmek Bat toplumlarnn urat balca konulardan biri oldu. Eitim yntemleri gelitirildi. Zorlayc eitim yerine zellikle ocuklarn doay tanyp gzlem ve dnce yolu ile ilk bilgileri edinmesi yolu ald. Devletler eitim ilerini kendi zerlerine aldlar. Okul sistemleri kuruldu. Her bireyin mutlaka en alt dzeyde de olsa belli bir eitimden gemesi, yani bugnk deyiiyle "ilkretim zorunluluu" kural Bat devletlerine yerleti. 17. yzyl sonlarnda Batda hem btn bireylerin eitimden gemesi, hem de st dzeydeki bilimsel eitim ve aratrma kurulularnn gelimesinin salanmas tam anlamyla gerekleme yoluna girmitir. TRK NKILABI AISINDAN ETMN NEM Trk Devriminde eitim ilerine zellikle nem verilmesi bu alanda ok nemli yenilemelere gidilmesinin sebebi de eitimle gereklemesi beklenen amaca ulamaktr. Acaba cumhuriyet dneminde eitim alannda da byk atlmlar yapma gerei niin duyulmutu? Bu soruyu ksaca yle yantlayabiliriz: Osmanl eitim

190

sistemi an koullarna uymayan, ok yetersiz bir nitelikte idi. Yetersiz hukuk sistemini aynen srdrmek nasl mmkn deilse, bu eitim sistemiyle yetinmek de kabil deildi. Trk-Osmanl toplumunun geirdii tarihsel sre iinde ykselme ve durgunluktan sonra gerileme dnemine girmesindeki nedenlerin belki en nemlisi, devletin eitim iine ok uzun bir zaman hemen hi eilmemesidir. Osmanl Devletinde 16. yzyl sonlarna kadar belki kendi yaps iinde tutarl bir eitim sistemi vard. Bat dnyasnda balayan bilimsel kprdanmalar henz Osmanl Devletini etkilemekten uzakt. mparatorluk grkemli yapsn koruyordu. O zamann koullarna gre bu yapy bir sre ayakta tutabilecek bir eitim anlay yayordu. Osmanl toplumunda eitim sistemi devletin dnda, kendiliinden olumutur. Devlet, yurttalarnn eitimi ile dorudan doruya ilgilenmemitir. Bu durumda insanlarn eitim gereksinmeleri kendi giriimleri ile karlanyordu. Kent ve kasabalarda, hemen her mahallenin camisi, ayn zamanda bir eit ilkokul saylrd. Genellikle caminin imam, o mahallenin henz bulu ana gelmemi ocuklarna yalnz okumayazma ve belki de ok ilkel olarak aritmetik retirdi. Anlamn bilmeden Kuran okumalar da salanrd. Bu retmen-imamn giderlerini evrenin halk kendi cebinden karlard. Bir mahalle halk, eer dilerse ve olanaklar varsa, daha iyi bir eitici tutabilirdi. "Sbyan=[kk] Mektepleri" ad verilen bu okullarda hangi derslerin nasl okutulaca hakknda hibir program olmad gibi devlet denetimi de yoktu. Sbyan mekteplerinden kan erkek ocuklar dilerlerse medreseye gidebilirlerdi. [Bulu ana ulaan kz ocuklarna ise artk eitim olana tannmazd. Onlar, aileleri dilerlerse zel olarak tutulan kadn retmenlerden ders alabilirlerdi. Tahmin edebilirsiniz ki toplumda ne bu tr ailenin says yeterliydi ne de her an bilgili kadn bulma olana vard. 19. yzyln sonlarna kadar kzlara okul eitimi kapal kald. O tarihten sonra da ancak birka alanda, sayca ok snrl miktarda kz ocuu okuyabildi.]. Medrese erkeklere ait bir eitim kurumuydu. Bugnk okul basamaklarna gre aklarsak, medrese ortaokul, lise ve niversiteyi karlard. En alt basamaktan balanr ve uzun retim yllarndan sonra stanbuldaki Fatih ve Sleymaniye medreselerine gelinirdi. Geri on basamaktan oluan medreseleri bugnk okullara gre derecelendirdik, ama yaplan eitimin ierii bakmndan byle bir benzetme yapmak olana yoktur. Btn aamalarda eitim tek sistem iindedir. Yani medresede okuyan bir renci btn bilgileri birbirinden ayrlmaz gelerden oluan bir btn olarak grr ve byle anlar. Aslnda Avrupa ve slam Ortaandaki bilim anlay da buydu. Btn bilgilerin kayna Tanrdr. Bundan dolay da btn bilgiler tek sistem iinde kavranabilir. Hemen tahmin edeceiniz gibi bu sistem dinden baka birey deildir. Medreselerde btn bilgilerin kayna olarak sadece din ve dinle ilgili bilgiler verilir. Ortaada Mslman bilginlerince son derece ileriye gtrlen tp ve matematik bile giderek bamszln yitirmi ve din bilimlerinin bir paras durumuna gelmitir. Byle bir tersine gelimenin tutarszl zerinde durmak bile gereksizdir. Yine, zellikle Seluklular dneminde yeniden byk bir gelime gsteren Anadolu tbb da bir sre sonra donmu, ilerleyememi; byk Fatihin esiz bir ngr ile at tp-matematik medreselerinde, onun lmnden bir sre sonra Ortaa bilgileri bile retilemez olmutur. yle ki, 18. yzyl Osmanl medreselerinde, Ortaa biliminin en nl adlar olan ve Batya aklcl getiren bni Sina, Farabi, ElBiruni, bnrrt gibi evrensel deerlerini hibir zaman yitirmeyecek slam bilginlerinin braknz retilerini, adlar bile bilinmez bir hale gelmitir. Medreseler devlet tarafndan kurulmaz ve ynetilmezdi. Birer hayr kurumu olan ve zel kiilerce oluturulan "vakf" yoluyla kurulup iletilirdi. Devlet medreselerin eitim-retim bakmndan denetlemesini yapamazd. Sadece kadlar vakflarn amalarna uygun altrp altrlmadklarn ve parasal bakmdan bir uygunsuzluk olup olmadn gzetlerlerdi. Devletin dorudan doruya kurup ynettii, devlet adam yetitiren "Enderun" dnda eitim iiyle urat 18. yzyl sonuna kadar grlmemitir. Osmanl Devleti yurtta olan ve saylar milyonlar bulan Mslman olmayan kiilerin eitimi ile de devlet hi ilgilenmezdi. Onlar, devletin tand esiz hogr iinde cemaatleri yoluyla hem kendi hukuklarn uygularlar hem de kendi eitim kurumlarn oluturup iletirlerdi. Bylece Mslman olmayan Osmanl yurttalar, kendilerine yakn grdkleri Batnn eitim sistemlerini bir lde benimsemiler, iyi okullar amlar, Avrupaya bol bol renci gndermilerdir. Bylece ulusluk bilinleri ok nce gelimeye balam ve zaman gelince mparatorluktan kopmalar bir hayli kolay olmutur. Bu karanlk yzyllarda eitimden ve bilimden yeterli derecede nasibini alamayan Trk toplumunun ilerleyememesi kadar doal bir gerek yoktur. Unutmaynz ki 17. yzyldan beri Batdaki devletler eitimi en ncelikli duruma getirmeye balamlard. Eitim bir devlet politikas olmutu. rnek olarak Prusyada, Byk Friedrich (1712-1786) zamannda okur yazar olmayan hemen hi kimse kalmadn belirtelim. 18. Yzyl sonunda toplumsal bir bunalm geiren Fransada ihtilal arifesinde gnlk gazetelerin saysndaki artn bir yl iinde 350ye ulatn sylemek de hazin bir gerektir bizim iin; nk bizde ilk gnlk gazete devlet tarafndan ancak 1831 tarihinde karlm, gnlk gerek basn ise ancak 19. yzyl sonunda biraz gelimitir. Osmanl Devletinin sonlarna doru bu alandaki gerilik kabul

191

edilmeye baland. Bylece ilk yenileme abalar devlet tarafndan "okul ama" ile balad. 18. yzyl sonlarnda Bat rneine gre ilk askeri okullarn almasna giriildi. 19. yzylda II. Mahmut ve daha sonra Tanzimat dneminde eitim iine daha sk sarnld. Trklerin ilk Milli Eitim Bakanll 1846 ylnda kuruldu. Bylece eitim alannda nemli admlar atlmaya baland. Ama bu abalar hi de yeterli olmad. Nedenlerini bir iki cmle ile zetleyelim: Yeni kurulan okullar Genellikle yksek retim kurumlaryd. Zira pek ok alanda iyi yetimi uzmanlara acele gereksinim vard Fakat bu yksek okullara renci yetitirecek, asl temel eitimi verecek okullar alamyordu. Bir sre sonra ortaokullar ve liseler ok az sayda olmak zere kuruldu ise de, ilkretim zorunluluu bir trl uygulanamadndan bu orta retim kurulularndan istenilen verim salanamad. Dier yandan medreselere dayanan eitim de sryordu. Yeni okullardan kan sayca ok az, pek de iyi yetimemi aydnlarla, medrese mezunlar arasnda byk bir anlay uurumu vard. Toplum garip bir kltr ikilii iine itiliyordu. Devlet btn iyi niyeti ile ilk ve orta retimin nemini anlyor ve anlatyor ama bu konuda bir trl gerekli parasal olanaklar yaratamyordu. Pek ok okulun almas eski ve kolay alkanlklarla Yine halka ykleniyor, bu da eitim ilerini tam bir kmaza sokuyordu. Ulusunyarsn oluturan kadnlarn eitimi 20. yzyl banda bile hala mmkn deildi. Yukarda da belirtildii gibi, devletin son yllarnda kadnlar iin birka alanda eitim verebilen sayca pek az okul almt. II. Abdlhamit (1876-1909) pek ok okul at. Bu okullarn ounu kendi zel btesinden verdii paralarla kurdu. Bu hkmdarn tek olumlu yan budur. yle ki Cumhuriyet dnemi dnda Trk tarihindeki en nemli okullama hareketi bu hkmdar zamannda gereklemitir. Bu dnemde zellikle lise ve yksek okullarn almasna hz verilmitir. II. Abdlhamit, sanlann tersine dinsel nitelikli hibir okul amad gibi, ilk Trk niversitesi de Onun zamannda kurulmutur (stanbul Darlfnnu, 1900). Ancak bu hkmdarn at okullarn ok byk bir blm Balkan ve Birinci Dnya Savalarndan sonra bugnk yurdumuzun dnda kald. Anadoludaki okul says Yine ok yetersizdi (1923 ylnda btn Trkiyede sadece 23 lise vard!). lkretim olanaklar son derece snrlyd. Halk eitimi iin de hibir giriimde bulunulmamt. Btn bu aksaklklarn, yeni kurulan Trk devleti tarafndan dzeltilmesi gerekti. Yeni devletimiz bir an nce gelime yoluna girmek, gerilikten kurtulmak iin ok yetersiz olan Osmanl eitim sistemini bir yana brakmak zorunda idi. Ayrca bir eitim atlm devrimin kalcl iin de ba kouldu. Genlerin ve daha sonra gelecek kuaklarn, devrimin gereklilii konusunda da eitilmeleri gerekti. Her devrim kalcln, kendi ideolojisine gre yetiecek yeni kuaklarla salamak zorundadr. Btn inklaplarda grlen, bir sosyolojik kural olan bu geree yeni Trk Devletinin kaytsz kalmas olanakszd. TRK ETM SSTEMNN KURULMASI Tanzimatla birlikte toplum ve devlet yaamnn baz alanlarna Batdan kurumlar alndn biliyoruz. Ama her alann yannda eskisi de yayordu. zellikle hukuk ve eitim ilerinde bunu en arpc biimde grmekteyiz. Bu ikilik nemli sorunlar yaratmtr. Kafalar karm, hangisinin doru, hangisinin yanl olduu konusunda aydnlar, devlet adamlar, btn toplum tam bir eliki iine dmlerdir. Yeni Trk Devletinde artk hibir biimde yaama gc kalmam "eski"nin kesinlikle atlmas gerekiyordu. te bu dnce, eitim devriminin temeli olmutur. Bu ilkenin yannda devletin eitim ileriyle daha yakndan ilgilenmesi de salanmalyd. Bu temel amalar gerekletirecek baz admlar daha Ulusal Kurtulu Sava srerken atlmaya balanmtr. Ama takdir edersiniz ki, o gnlerin koullar candan abalara ramen temel ilkelerin gereklemesine uygun bir ortam yaratmyordu. Bu gerei ok iyi bildiiniz kesindir. Asl atlmlara zaferin kazanlmasndan sonra sra geldi. Atatrk 1922 yl sonbaharndan balayarak, her alanda olduu gibi eitimde de byk devrim admlarnn atlacan haykryordu. u szleri nderin eitime verdii nemi ok ak biimde gstermektedir: "retmenler! Ordularmzn kazand zafer, sizin ve sizin ordularnzn zaferi iin yalnz zemin hazrlad. Gerek zaferi siz kazanacaksnz. Ben ve btn arkadalarm sarslmaz bir inanla sizi izleyeceiz; sizin karlatnz her engeli kracaz" (22 Ekim 1922de Bursada sylenmitir). Eitim sisteminin kurulmasndaki ilk nemli adm "Tevhid-i Tedrisat Kanunu"nun kabul ile atlmtr. "retimin Birletirilmesi Yasas" anlamna gelen bu dzenleme, Halifeliin kaldrld gn olan 3 Mart 1924te kabul edildi. Bunun zel bir anlam olsa gerektir:Halifelik kaldrlrken, Osmanl eitiminin ok nemli bir aksakl da tarihe karyordu. Bu Bakanlk ile devlet, eitim ilerinin btnn deil, sadece yeni kurulan ve alan okullarn ynetimini stlenmitir. Saylar binleri bulan medreseler vakflar tarafndan, sbyan mektepleri de halkn katklar ile kendiliinden ynetiliyordu. Mslman olmayan

192

yurttalar ile yabanclarn atklar okullara da devlet karamyordu. Demek ki, Milli Eitim Bakanlnn kurulmas ile sistemsizlik ve danklk nlenememiti. te, "Tevhid-i Tedrisat Kanunu" ile ilknce bu dankla son verildi. Yurttaki btn okullar, hibir istisna gzetilmeden Milli Eitim Bakanlna baland (Sadece askeri okullar Milli Savunma Bakanlnn ynetiminde ve denetimindeydi. Ama oralardaki ders programlar da Milli Eitim Bakanlnca dzenleniyordu.). Bylece devlet eitim ilerinin tek sorumlusu oldu. Bu yasa ile verilen yetkiden sonradr ki Cumhuriyet Hkmeti okullar ayklam, ilerinde gereksiz olanlar kapatmtr. Kapatlanlarn banda medreselerin geldiini herhalde anlamsnzdr. Ksa bir sre sonra "din" temeline dayanan eitim tamamen kaldrld. Halkn dinsel ilerini grecek kiilerin yetitirilecei ve dorudan doruya devlete alacak okullar dnda, din kkenine dayanan eitim ve retim anlay braklmtr. 1926 Ylnda "Maarif (Milli Eitim) Tekilat Hakknda Kanun" karld. Bu yasa, Tevhid-i Tedrisat Kanununun temeli zerinde, Trkiyedeki btn eitim kurumlarn yepyeni bir dzene soktu ve bugnk okul sistemimizin ana yapsn kurdu. lk ve orta retimin esaslar belirtildi. Devlet ada retimi yapmak iin her trl yetki ve sorumluluklar yklendi. 1876 Anayasasndan beri mevcut olan ve temelleri II. Mahmut zamannda atlan, ama bir trl gerekletirilemeyen "ilkretim zorunluluu" devlete ilk kez dorudan doruya ve byk bir ciddilikle yrtlmeye baland. Btn bu abalar sonucunda Cumhuriyetin ilk dnemlerinde ok byk baarlar elde edilmitir Ama bu baarl admlarn atlmasn kolaylatran en nemli etken, "Harf Devrimi"dir. HARF DEVRM Hi duraklamadan sylenebilir ki, insanolunun en nemli buluu "yaz"dr. Yaz ile dncelerin iletilmesi ve kalcl salanr. Bugnk en modern iletiim aralar bile, yaznn yerini tutamaz. Zaten "bilgisayar" gibi devrimsel bulularla da eriilmesi istenilen ama, yaznn daha doru,daha hzl kullanlmasn salamak ve "yazl bilgileri" sistemli biimde depolamaktan ibarettir. leride yaz yazma ve yazlanlar saklama teknikleri bilgisayar sayesinde daha kolaylaacaktr ama esas hep ayn kalacaktr . Olaanst gzel ve son derece byk bir bulu olan yaz ile insan,kendini tanm ve tantm, tarihteki yerini almtr. Bugn yazsz bir insan topluluu herhalde dnlemez. (ok ilkel ve saylar az birka kabileyi bu yargnn dnda tutuyoruz.). Yaz, bulunup kullanlmaya balandndan beri, trl toplumlarda deiik biimler alm ve evrimler geirmitir. nsanolu ilknce somut varlklar ve olaylar basit resimler biiminde, kalc maddeler zerine izmiti. Bu resimler bir yandan giderek soyut kavramlar da belirtme yoluna girmi, dier yandan da ses deerlerini karlamaya balamtr. te burada her toplumun kltr yapsna gre yaz biimlerinin deimeye baladn gryoruz. Bylece lka sonlarna doru bugnk yaz eitlerinin ou kesin biimlerine kavutu. Bir blm de gelimesini srdrd. Ama bu sylediklerimize unu da eklemek gerekmektedir: Dnya zerinde birbirine benzer dil veya kltr gruplar iinde olan toplumlar, yazlarn da birbirlerinden almlardr. Bylece, birbirine benzer yazlar olumutur. Bilginler bu nemli zellikten yararlanarak yazlar tiplerine gre snflara ayrmlardr : Latin-Yunan, Semitik, Hint ve Dou Asya yaz tipleri. Bugn dnyadaki yazlarn hemen hepsi -birka ufak istisnas dnda- bu gruplardan birinin iine girer. Ayrca, gruplar arasnda da baz byk benzerlikler bulunabilir; zira yaznn yerine getirdii ama her yerde tektir: Dnceyi aktarmak ve kalclatrmak. nsann dnce yapsnn temeli ise her yerde ayndr. Yalnz diller farkldr. te yazlar arasndaki esas fark diller arasndaki farkllklardan kmaktadr. nk dnce szl veya szsz belirtilsin, mutlaka belli bir dille oluur. Yaz ise "dilin" belirtisidir. Bylece yazlar arasnda da farkllklar bulunmas da doaldr. Trklerin ilk belirdikleri blge olan Orta Asyada M. S. 8. Yzyldan itibaren yaz kullanmaya baladklarn biliyoruz (imdiye kadar bulunan Trke yazl belgelerin en eskisinin tarihi 7. yzyla eriiyor. Ama Trklerin yazy daha da nce kullandklar tahmin edilebilir. Zira 7. yzyla ait yazlar ok gelikindir; halbuki yaz yava yava biimlenir. Fakat bu sav destekleyecek belgeler henz elimizde yok.). "Gktrk" veya "Orhun" yazs denilen, 38 harfli bir alfabeye sahip bu yaz, bir gre gre Trklerin z buluudur. Daha yaygn grlere gre ise ran veya Hint kkenlidir. Kkeni ne olursa olsun Trkler kltr tarihi sahnesine gelikin ve kendi dillerinin o gnk durumuna uygun bir yaz ile kmlardr. Bildiiniz gibi Trkler ok geni alanlara yayldlar. Gittikleri yerlere bu ilk yazlarn tayamadlar, oralarda bulduklar Alfabeleri benimsediler. Uygurlarn bir eski ran soylu kavim olan Sogdlularn alfabesini almalar bu olaylara bir rnek olarak gsterilebilir (Geri Uygurlarn yaadklar blge olan Dou Trkistan Sogdlularn oturduklar yere ok uzakt. Ama M. S. 9. yzyla kadar Sogd dili ve yazs in snrlarna kadar ortak bir iletiim arac idi. Uygur Trkleri bu nedenle, ok sk ilikide bulunduklar Sogdlularn alfabesini kendi dillerine uydurup aldlar.). Sonunda Trkler, Mslman olunca Arap Alfabesini kullanmaya baladlar. Bu pek kolay olmad. Trkler Anadoluya iyice yerletikten sonra, 15. yzylda dahi kimi zamanlar Uygur yazsn kullanmlardr. Ama bildiiniz gibi Arap harfleri giderek Trkler arasnda tam olarak yaylm ve yeni bir

193

Trk yaz eidi domutur. Trkler Arap Alfabesini almakla birlikte, Arap dilini hibir zaman benimsememilerdir. Halk, yneticiler, hatta sultanlar gnlk yaaynda Trke konumu ve yazmlardr. Ama bilim dili, btn slam aleminde olduu gibi, Arapayd. Yksek evrelerde ise, edebiyat dili olarak Farsa ok gzde idi. Bu her iki dil de Arap harfleri ile yazldndan pek ok Arapa ve Farsa szck,hatta gramer kural Trkeye geti. Ama Arap harfleri Trkenin yapsna hi uymuyordu. Yukarda yaznn doup gelimesinde dilin etkisine deinmitik. Her dil kendi yapsna uygun bir yazya sahip olursa geliir. Arap harfleri ise Trkenin yapsna tamamen aykr idi. Trke dnyann en gelimi gramerine sahip, ok gzel ve en fazla sesli harfe sahip dillerinden biridir. Dilimizin esiz matematiksel yaps son derece ilgintir ve ayn zamanda onun eskiliini gstermektedir (Bir dilde kurallamann tam olmas ve bu kurallarn kullanlmasnda istisnalarn yokluu veya ok az olmas, o dilin eskiliine en salam kanttr. Dil eskiyip gelitike gramerindeki istisnalar atar. Gramer yapsndaki istisnaszlk bakmndan Trke dnyann belki en gelimi dilidir. Bu bakmdan sz gelimi ngilizce veya Franszca yahut Almanca yeni dillerden saylrlar.). Dier yandan sesli bolluu, seslerin bir ahenk iinde kullanlmas dilimize ayr bir gzellik katyor. Arap harfleri ise sesi az bir dilin gereksinmelerini karlar. Araplar sesli harf ok az kullanrlar. "A" harfi dnda kullandklar sesliler, ayn zamanda sessizdir. Hatta onlar ilevsel bakmdan ilk planda sessiz harftirler. Ayrca Arapada, dilin temelini oluturan fiillerin kkleri hep ayn kalr. Arapa konuanlar bu kkleri -deyim yerinde ise- bir resim gibi geniletir. Kk eitli n, i ve son eklerle anlam bakmndan deitirir. te Arap harfleri bu genilemeye uygun bir yap gsterir; szcn banda, ortasnda ve sonunda ayn harfin biimleri deiiktir. Arapa ozanlar tarafndan gelitirildii iin ses azl, mevcut seslerin gerektii zaman uzun, gerektii zaman ksa sylenmesiyle giderilmitir. Ayrca baz sesler de grtlaktan verilir. Trkede ise matematiksel iin gerei btn sesler ksadr. Arap harfleri Trkenin bu zelliine de uymamaktadr. Btn bunlarn yannda Arap harfleri Arapann ses yapsndan kt iin Trkenin ses ve kelime yapsna hi uymaz. Dier yandan ok bol sessiz harfe sahip Arap alfabesindeki bu harflerin bir blm Trkler iin hibir anlam tamaz. Buna rnek olarak Arapada fonetik deeri apayr olan harfin Trkede "t",drt harfin ise Trkede "z" sesi ile okunup yazlmasn gsterebiliriz. Bu durumda, bir Trke kelimenin iinde t veya z harfleri varsa, bunlar Arapadaki hangi harf ile yazlacaktr? Trkler doal olarak bunun kurallarn koyamamlardr (Bu aklamalarmzla Arapann deerini kltmyoruz. Arapa son derece ilek ve iirsel bir dildir. Ayrca fiil kklerindeki genileme bu dile yeni szckler yapmak iin ok elverili olanaklar vermitir. Btn slam dnyasnn ortak din ve bilim dili olduundan, Arap olmayanlar tarafndan da -rnein nl Trk asll bilginler Farabi ve bni Sina gibi- zenle ilenmi, gelitirilmi, szck hazinesi bakmndan dnyann en zengin dillerinden biri haline gelmitir. Ama Trkenin gramer yalnl ve sesli stnl hibir dilde yoktur!). Trkenin ses yapsna ve gramer zelliklerine hi mi hi uymayan Arap harfleri, eski ve gelikin, gzel dilimizin donmasna yol aan etkenlerdendir. Dilimiz zorland; geliemedi. Bu harfler nedeniyle Trkenin okunup yazlmas da ok zor bir duruma geldi. Okur-yazar says, eitim sisteminin de olumsuz katks nedeniyle yok denilecek dzeydeydi. Ayrca, Arap ve Fars kkeni szckler ve kurallar dilimize ylesine girmiti ki, Trke bir bilim ve edebiyat dili olma zelliini yitirecek dzeye inmiti. imdi eitim devrimine dnelim: Bu devrimin zorunluluunu akladk. Trk insannn eitilebilmesi iin mmkn olduu kadar abuk okumayayazmay renmesi gerekti. Bundan sonra halkmzn okuma alkanln kazanarak eitim dzeyinin ykselmesi yolu alabilirdi. Arap harfleri durduka bu ilerin gereklemesi iin nemli bir engel olacakt. 19. yzyl sonunda ileri grl baz aydnlarmz Arap harflerinin okumay ve yazmay ne kadar zorlatrdn anlamlard. Arap yazsnn kolaylatrlmasna, basitletirilmesine allm ama bu abalar ok yapay olduundan boa gitmiti. Baz dnrler Latin kkenli alfabenin Trkeye ne kadar uygun olduunu da anlamlard. Artk Trkler yeni bir alfabe deiikliinin eiine gelmilerdi. Ama bu gerei kimse aka syleyemiyordu. Zira Arap harfleri dahi bir dinsel kurum niteliine brndrlmt. Aslnda dnceleri iletmek iin bir aratan baka birey olmayan yaz, sanki slam dininin ayrlmaz bir paras saylyordu. Ayn mantkla dnlrse, Trkeyi de brakp ana dil olarak Arapay almak gerekiyordu. Ama bu olmadna ve olamayacana gre dilimizin Arap harfleriyle yazlmamas da mmknd. te devrimimizin dier devrimlerde grlmemi bir yn de harf deiikliidir. Arap harfleri braklm, Trkeye ok uygun Latin kkenli alfabe alnmtr. Atatrk bu ii yapmay genliinden beri dnyordu. Yeni devlet kurulup da inklap yolu tam olarak alnca, sra harf deiikliinin gerekletirilmesine geldi. Baz nemli bilimsel aratrmalar sonunda Trkenin Latin kkenli harflerle yazlp okunmasnn yerinde olaca anlald. Byle bir deiikliin yanda olanlar bir gei dnemi ngryorlard. Atatrk, byle bir gei dnemi iinde Arap harflerinden vazgeilememesi olasln neredeyse kesin gryordu. nerilere gre btn basl malzemeler, zellikle gazeteler, yava yava yeni harflere gemeliydiler. Giderek Arap

194

harfleriyle basl blmler, szgelimi gazetelerde bir stuna inecekti. Bylece herkes yeni yazya alm olacakt. Tam anlamyla devrimci olan Atatrkn bu nerilere kar yant u olmutur: "Bu gei dneminde herkes Yine Arap harfli blmleri okuyacak, sonunda bir stunluk yer btn gazetenin yerine geecektir. Arap harflerine alkanlk bylece srp gidecek, harf deiikliinden bir zaman sonra vazgeilecektir. Bu i alt ayda ya olur ya da hi olmaz". nderin en yakn inklap arkadalar dahi bu yant karsnda irkildiler. Ama Atatrk haklyd. Tarihin en nemli kltr devrimi yaplacakt. Sonu fiyasko olursa, dier devrim admlarnn da ciddilii azalr, hatta devrim kmsenirdi. Bu nderlik altnda Trkiye Byk Millet Meclisi 1 Kasm 1928de "Trk Harfleri Hakknda Kanun"u kabul etti. Bylece yaz devrimi balad. Yeni Trk harflerinin alt ay iinde btn yurtta toptan kullanlmas ngrlmt. Ulus bu harfleri akllara durgunluk verecek kadar ksa bir sre iinde benimsedi. Kanunun kabulnn hemen ardndan alan "Millet Mektepleri" ile Trk tarihinde o gne kadar grlmemi bir okuma-yazma seferberlii balad. Bu olay pek ok yabanc bilgine gre dnya kltr tarihinin en nemli olaylarndan biridir. Millet Mektepleri yalnz, Arap harflerini bilip de yeni yazy renmek isteyenlere hizmet etmekle kalmad. Hi okur yazar olmayan byk halk topluluklarn ksa srede okur-yazar durumuna getirdi (Millet Mekteplerinin daha uzun bir sre almalar gerekirdi. Bu okullarn byk baars ileride onlar halkn kltr dzeyini ykseltecek bir yeni kurum olarak yerlemesini salayabilirdi. Daha sonra alan "halkevleri" millet mekteplerinin yerine geemediler, nk bunlar ok eitli alanlarda alyorlard ve bir lde de siyasallamlard.), zira Trk harfleri ile bu i ok kolaylamt. Trk harflerinin hemen benimsenmesindeki bir etken de onlarn dilimizin yapsna son derece uygun olmalardr. Trkler eitli alfabeleri tarih boyunca rahatlkla kullanmlar, sonunda kendilerine en uygun olann bulmulardr (Bugn Orta Asyada yeni bamszlna kavuan Trk soylu devletler ile Kafkasyadaki Azerbaycan, yllarca kullandklar Kiril alfabesini istememelerine ramen kolaylkla terkedemiyorlar. Bu devletler iinde Azerbaycan ile Trkmenistan resmen Latin alfabesine gemekle birlikte, Kiril harfleri hala egemenliini srdryor. Ayn tutumda olan zbekistan ile Krgzistanda gei ok daha g oluyor. [ Kazakistanda ise- Rus nfusun olaanst fazlal dolays iledurum daha deiik]. Bu devletlerin yneticileri ve halklar katksz ATATRK hayran olmakla birlikte yaz konusunda Onun anlattmz esiz tutumunu benimseme cesareti gsterememilerdir. Bu nedenle, ileride Rusya tekrar glenirse Kiril harflerinin ,clz bir alanda yaylma mcadelesi veren Latin alfabesini silip sprmesi mmkndr. Bylece Kafkas ve Orta Asya Trkleri ile beklediimiz kltrel yaknlamann domas da en iyimser deyile, ok gecikebilir!) . Trk Yaz nklab dnya tarihindeki benzersiz olaylardan biridir. Bir kltrn, bir ulusun aa yukar sekizyz yllk alfabesini btnyle deitirip baar ile benimsemesi, baka hibir yerde grlmedi. Trklerin bu ii baarmalar yeni harflerin dillerine ne kadar uygun olduunun bir baka kantdr. Harf deiiklii yurtta hem okuma-yazma iini kolaylatrm, hem de eitim sisteminin o dneme gre en salam biimde kurulmasn salamtr. Bu konuda alnan sonular derslerimizin sonunda deerlendirilecektir. Ama bu bahiste son olarak unlar sylemek isteriz:Bu devrime yneltilebilecek tek aklc eletiri, eski harflerle yazlm ve bugn iin de deer ifade edebilecek yaptlar okuyamamaktr. Ama bu eletiri u alardan tam anlam ile rtlebilir: Hereyden nce bu tr yaptlarn says sanld kadar ok deildir. Kald ki bu kitaplar okuyabilmek iin sadece Arap harflerini bilmek yetimez, Arap ve Fars dillerinin de yapsn ve pek ok kural ile szcklerini anlamak gerektir. Bunun iin Arap harflerini retirken bu iki dilin hi olmazsa temel yapsn da belletmek gerekiyor ki gnmzn eitim ortam ve koullar iinde bu son derece zor bir itir. Arapa ve Farsadan ok daha kolay ve dnyann ba iletiim dili ngilizceyi bile okul armzda retemiyoruz. Zaten artk zgn biimleriyle sadece uzmanlar ilgilendiren ve onlar tarafndan okunabilen bu yaptlar iinde Trk kltr ynnden tekrar yaynlanmas gerekenler varsa, yaplacak i son derece basittir: Bu yaptlar gnmz Trkesine evrilir ve Trk harfleriyle baslr. Bu i de son elli yldan beri bir lde yaplmaktadr. Bu hareket srdrlse ileride, eski bilim ve edebiyat yaammzla ilgili yaptlarn hepsi, bir kltr mirasnn zenginliini ortaya sermesi bakmndan sylediimiz biimde yaynlanabilir. Ama bugn iin byle bir giriim henz ok gerekli deildir. ETM ALANINDA DER DEVRM ATILIMLARI Buraya kadar verdiimiz aklamalarda yeni eitim sisteminin yapsna temel olan ilkeleri grdk: Bunlar btn devrimimizin temelinde yatan ilkelerdir. Laik ve aklc bir eitim;ulusal bir eitim; her bakmdan tek bir sistem iinde eitim. te bu temeller zerinde bir yandan eitim sistemi kurulup geniletilirken, bunun evresinde bulunan ve eitim-retim ile ilgili baka kurumlarda da kkl deiiklikler yapld ve yenilerinin de temeli atld. Eitim sisteminin en stnde, sekin nitelikli aratrclar, bilimadamlar yetitirecek kurumlar, yani niversiteler yer alr. Bat dnyasnn bugne kadar deerini koruyan ve evrensel

195

boyutlara ulaan byk bulular hep niversiteden kmtr. Bugn de ayn geliim sryor. Gerek anlamda bilim adamlar, toplumun her bakmdan ykselmesini salayacak temel talardr. Bilim ise btn gelimelerin anasdr. Yurdumuzda 1950li yllardan sonra yerleen ve gnden gne yaygnlaan son derece yanl bir anlay bu vesile ile dzeltelim: niversiteler ilk planda nitelikli meslek adamlar yetitiren eitim kurumlar olarak grlyor. Bu son derece byk bir gaflettir. niversitede ncelikle bilim adam yetiir ve onlar da bilgi retir ve retilen bilgileri gerektii lde ve oranda rencilere aktarrlar. Evet bu da niversitenin ilevi iindedir. Ama bu "yetitirme" srasnda bile bilim adamnn grevi renciyi meslek sahibi yapmak deil, bir meslekte st dzeyde bilimsel nitelikte alp hizmet kalitesini ykseltmek amacn gerekletirmektir. Osmanl eitim sisteminde "niversite" kavram yoktu. Salt dine dayal bilgiler veren st dzey medreselerini de niversite olarak niteleyemeyiz. niversitede her trl bilgi, bilimler sistematii iinde ve dogmatik kalplar dnda zgr dnceye dayanlarak retilir. Medreselerde ise bildiiniz gibi byle bir zellik yoktur. Tanzimat dneminde ok nemli olan bu eksikliin farkna varlm, bir niversite kurulmak istenmi, ama baarl olunamamt. Nihayet, yukarda ksaca deindiimiz gibi, 19. yzyln son ylnda, 1900de "Darlfnun= [Fenler, Bilimler Evi]" ad altnda stanbulda bir niversite ald. Ama bu ilk niversitemiz yeterli dzeyde deildi. Geri buradan ok deerli baz bilim adamlar yetiti ise de saylar ok azd. Ayrca Darlfnun evrensel bir niversitenin kimi gelerini tamyordu. Ulusumuzun bu affedilmez byk eksiklii Yine Atatrk tarafndan giderilmitir. 1933 ylnda kartlan bir yasa ile Darlfnun kaldrld, yerine ada modele gre "stanbul niversitesi" kuruldu. Her bakmdan modern bilime alan bu niversitede, Faist Alman diktatr Adolf Hitlerin dncelerine ters geldii iin kovulan veya yaamlarn kurtarmak iin kaan dnya apnda, her biri kendi alannda byk n sahibi ok deerli bilim adamlar niversitemizde almaya baladlar. Bir blm Trk yurtta da olan ve hepsi zveriyle alan, ksa srede Trke renip aratrmalarn anadilimizde yapan, rencilere Trke ders veren bu bilim adamlar Trkiyede ilk kez tam anlamyla evrensel deerde bir niversite oluturmulard. Bu deerli kiilerden, Ankarada kurulan yksek renim kurulular da yararlandlar. Bu kentte alan ve Cumhuriyetin ilk yksek renim kurumu olan Hukuk Fakltesinden sonra Atatrkn salnda etkinlie geen "Dil ve Tarih Corafya Fakltesi" (1935), "Yksek Ziraat Entits" (1933) yurdumuzdaki ikinci niversitenin temellerini oluturmulardr. stanbulda "Teknik niversite"ye dntrlen Yksek Mhendis Mektebi ile birlikte 1950li yllarn ortalarna kadar Trkiyede gerek standartlara uygun saylabilecek niversite dnyada saygn bir yer alyordu. Daha sonda kurulan Ege ve Atatrk niversitelerinde de Alman soylu bilim adamlarnn yetitirdii Trk retim yeleri altlar. O kuak gerek Trk bilimini yaratt. Trklere tam bir ulus olma bilincini kazandrabilmek iin Osmanl Devletinde hemen hibir alma yaplmamt; yaplamazd da. Zira bu devlet tek ulusa deil, eitli uluslara dayanyordu ve bu uluslar ayrca eitli dinlere mensuptular. Yani eski devletimiz ulusal deildi. Ama imdi Trk ulusuna dayanan yeni bir devlet kurulmutu; bu devletin yurttalarna gerek kimliklerini retmek gerekiyordu. Bu amala Atatrk, Trklere ne kadar eski ve kkl bir soy olduklarn gstermek grevini de yklenmiti. Trk tarihinin Osmanl Devletinde "bir Osmanl ailesi tarihi" olarak okutulup yorumland bir gerektir. Trklerin Osmanllardan da nce birok devlet kurduklarn; slamlktan nce, lkada bile dnyada nemli roller oynadklarn ancak Atatrkn getirdii bilimsel tarih anlay sonucu rendik. Dier yandan Trkn z yurdu Anadolunun da ne kadar eski uygarlklara beiklik yapt, hatta nsanln en eski kltr aamalarna Anadoluda gemeye balad Onun yetitirdii Trk arkeologlarnn da katklar ile saptanmtr. Ulusal eitimin "ulusal" dille yaplmas ok ak ve seik bir gerektir. Bir nceki bahiste grdmz gibi, Trk dili trl nedenlerle geliememiti. Atatrk, dilimizin zenginliini ve gzelliini, zellikle harf devriminden sonra geni evrelere "retmi", Trkenin bir bilim dili olmasna ve hzla gelimesine temel olacak ok nemli ve youn almalar yapm ve yaptrtmtr. Atatrk, yukarda ksaca deindiimiz tarih ve dil almalarn 1931 ylnda kurduu "Trk Tarihi Tetkik Cemiyet" ve 1932 ylnda kurduu "Trk Dili Tetkik Cemiyeti" aracl ile yrtmtr. Atatrkn kiisel olarak kurduu bu cemiyetler daha sonra Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu adlarn almlar ve kendi alanlarnda bir bilim akademisi dzeyinde uluslararas deerde zgn almalar yapmlardr. Trk ve yabanc bilim adamlarn bu kurumlarda toplayan Atatrk son gnlerine kadar bu almalar izlemi ve zendirmitir. Ulusal bir mziin domas, tiyatronun kurulmas, kltrn en tenha yerlere iletilmesi iin eitli almalar yrtlmtr. Kurulduu zamanlarda (1932de balad) ok deerli ve halka inik almalar yapan halkevleri zellikle belirtilmelidir. Anadolu halk konferans, tiyatro, kitap, konser gibi kltr etkinliklerini halkevleri sayesinde tanm ve bu almalarn

196

iine de girmiti. Bu kurumlarn Atatrkten sonra yozlaarak siyasal bir nitelik almas gerekten ok byk bir yitiktir. Btn bu aklamalardan anlalaca gibi, bugnk eitim sistemi ile dar anlamda kltr yaam (yani sanat ve bilim yaam), 1938 ylna kadar temelde baar ile kurulmutur. Bugnk btn aksaklklara ramen adalama yoluna ancak bu atlmlar sonucu girmeye baladmz inkar edilemez bir gerektir. Sistemin temelindeki bilimsel ilkeler, gnmzdeki aksaklklarn nasl giderileceini de gsteriyor. Yeter ki bu ilkelerden saplmasn. TRK EKONOMSNN YENDEN YAPILANMASI -21 Ekonominin Tanm nsanlar yaamak zorundadrlar. Varlmzn sistemi "yaamak" zerine kurulmutur. Bunu salamak iin nkoul ilknce insann fiziksel yaamn srdrmesidir: Yemek, rtnmek, barnmak insann fizik varln srdrmesi iin gerekli ilk ve vazgeilmez gereksinimlerdir. Bu gereksinim giderildikten sonra yaamak iin gerekli dier maddelerin edinilmesine sra gelir. Ekonomi derslerinden pek iyi anmsayacanz gibi, giderilen her gereksinim yerine yenisi kar ve bu olay bylece srer gider. nsanlar gereksinimlerini gidermek iin ilknce bunlar karlayacak maddeleri "retmek" zorundadrlar. Fizik varln srdrlmesinden, manevi alandaki baz eksikliklerin tamamlanmasna kadar, her aamada gereksinimler ancak o ite kullanlacak maddelerin retilmesiyle karlanabilir. Toplumlar gelitike, retim etkinlii ile bireyin varl neredeyse zdelemitir. te retim etkinlii "ekonomik" bir olaydr. retimin dzenlenmesi,retilen maddelerin datlmas -ki bu maddelere biz ekonomi dilinde "mal" diyoruz-, bir toplumda retilmeyen mallarn baka yollarla salanmas hep ekonomik konulardr. Bu tr olaylar ok uzun bir sre insanlar iin yaamn zorunlu ve doal bir paras olarak grlmtr. Bu nedenle durup dinlenmeden sregelen ekonomik olaylar zerinde rnein devlet, hukuk, eitim gibi konular zerinde derinlemesine durulmamtr. Ama uzunca bir sre getikten sonra ekonomik olaylarn da baz kurallara gre iledii anlalmaya balanm ve 18. yzyldan balayarak bilim adamlar bu olaylar ciddi bir biimde inceleme konusu etme yoluna girmilerdir. Bylece ekonomi bilimi dodu. Ekonomik Sistemler lkadan beri devletler ekonomik olaylarla ilgilenmilerdir. Ama 20. yzyl balarna kadar bu ilginin dzenli olduu sylenemez. Devletler zellikle retimin azald, gereksinmelerin karlanmasnn zorlat durumlarda bilimsel kurallara uymadan ekonomik olaylara el koymak zorunda kalmlardr. Ama bu mdahaleler srekli ve bilinli olmamtr. Ekonomi alan bilim konusu edilmee baladka devlet dzeni ile retim ve dier ekonomik olaylar arasnda bir iliki kurulmas gereini ileri sren veya byle bir ilikinin gereksizliine inanan bilim adamlar kmtr. Bylece temel ekonomi doktrinleri (retileri) domaya balad. Bu retilere 20. yzyla kadar resmen kaytsz kalan devletler, aslnda bilin altnda baz kural ara uymulardr. 20. yzylda ise hemen her devlet ekonomik olaylara sistemli biimde az veya ok mdahale etmek zorunda kalyor. Bu mdahalelerin biimi ve younluu, devletlerin yukarda belirtilen kuramsal (teorik) retilerden benimsedikleri birinin iine itilmeleri sonucunu dourdu. Bylece devletlerin uyguladklar eitli ekonomik sistemler ortaya kt. Bugn dnyamzda ekonomik sistemler devlet yaamna girmitir. Btn bu sistemleri temelde grup iinde toplayabilmek mmkndr. Liberal Ekonomik Sistemler Liberal ekonomi, lka dan beri uygulanmas en yaygn olan bir sistemdir. Elbette, liberal ekonominin kurallar o zamanlar bilinmiyor, ama bilin alt uygulanyordu. Bu uygulamann baz zellikler tadn ilk kez nl ngiliz bilim adam Adam Smith (1723-1790) farketmitir. Bubilim adam, ekonomik olaylarn tpk doa olaylar gibi kendine zg yasalar olduunu ileri srmtr. Ona gre ekonomik olaylar, doa olaylar gibi, kendi kendine geliir ve iler. Bu olaylara devletin karmamas gerektir. Aksi durumda olaylarn ak bozulur. Devlet yalnzca yurttalarn gvenliini ve ekonomi d gereksinimlerini karlamaldr. Bu grler liberal ekonomi sisteminin temeli oldu (Ekonomik olaylar son derece bilimsel biimde inceleyen Adam Smith ekonomi biliminin kurucusu da saylr.). Bu sorunun yant nemlidir: Aydnlanma felsefesinin temelinde "kiinin doutan gelen eitlii ve zgrl" yatyordu. Bu saptamann zorunlu sonucu bireyin her alanda zgrl idi. Bylece devletin ynetimi stlenip yurttan sadece siyasal zgrlklerle yetinmesi yetimezdi. nsan her alanda olduu gibi ekonomi alannda da diledii gibi davranmalyd. Kiinin giriim zgrl snrlanamazd. Adam Smith domadan nce, 1704 ylnda siyasal liberalizmin babas saylacak John Locke lmt. Onun dnceleri hzla ilenecek ve liberalizm eitlik ve zgrln simgesi olacakt. Bu ada yetien Adam Smith bir yandan ekonominin kurallarn bulmaya alrken, bir yandan da ekonomik liberalizmin temellerini atyordu. Bylece 18. yzylda ayrca bir sanayileme aamasna girmek zere bulunan Batda bireyler her trl ekonomik etkinlikte zgr brakld. Bu yolla ekonominin kendi kendine gelimesi istendi. 20. Yzyl balarna kadar, zellikle ileri lkeler, bu

197

sistemi katksz olarak uygulamak istediler. Bugn de temelde liberal sistemi benimseyen pek ok devlet vardr. Devletin ll bir etkisi altnda kiiyi ekonomik giriimlerde zgr brakma yolu gn getike uygulama alannn geniletmektedir. Sosyalist Ekonomik Sistemler Liberal ekonomik retinin 19. yzylda Bat lkelerinde uygulamaya geirilmesi sonucunda o diyarlarda byk bir gelime gzlendi. Bireylerin her trl ekonomik giriimde zgr braklmalar zellikle sanayi kesimini ok ilerletti. Ama bu ekonomik patlama baz sakncalar da birlikte getirdi. Giriimci baar kazandka kar ve sermayesi artyordu. Onun karsnda ise tek sermayesi emei olan ve saylar gittike artan bir ii yn bulunuyordu. ilerin varl pek ok toplumsal sorunun domasna yol at. En nemli sorun, emek karlnn nasl denecei idi. Liberal hukuk grne gre hem giriimci hem de ii birbirine eittir ve ikisi de zgrdr; diledikleri gibi anlarlar. Ama toplumsal gereklik bu gr dorulamyordu. Giriimci aslnda iiden gl durumdayd. inin onun karsnda "eitlii" ileri srerek diledii pazarl yapmas olana yoktu. Bu dengesizlik baz bilginleri yeni bir ekonomik sistem aramaya gtrd. Bu dnrlere gre retim aralar bireylerin deil toplumun elinde olmal idi ki bu dengesizlik giderilsin. Bylece "sosyalist" ekonomi sistemi dodu. Nasl liberal ekonominin kkeninde siyasal eitlik ve zgrlk yatyorsa, sosyalist ekonominin temeli de Karl Marx (1818-1883) tarafndan gelitirilen bir yaam felsefesine ve dnya grne dayanr. Marksizmde nsanlk tarihinin oluumu diyalektik materyalizm anlayna dayandrlr. Bu gre gre, sermaye sahibinin =(kapitalistin) stnl tarihsel bir geliimin sonucudur. Bu gelime srmektedir. Sonucu emekiler alacaktr. te zellikle iilerin haklar hi tanmad iin "vahi bir kapitalizm" uygulamas, ynlar sosyalist grlerin iine itmitir. Bylece yepyeni bir ekonomi sistemi dodu. Bu sistem 19. yzylda Fransadaki baz denemeler sonunda, 1917 ylnda Rusyada kan ihtilalle yerletirilmeye alld. kinci Dnya Savandan sonra pek ok lke, Genellikle Sovyetler Birliinin basks altnda sosyalist ekonomiyi benimsedi. Ama bildiiniz gibi, kuramsal olarak baz hakl yanlar olsa bile, bu sistemde kiinin giriim duygusu dondurulmaktadr. Her toplumsal gerek ekonomik dzende arand iin, siyasal bakmdan da kii sadece toplum asndan deerlendirilmektedir. Baka bir deyile sosyalist sistemler ayn zamanda siyasal birer rejim haline gelmiler ve bireysel insan haklarn ve siyasal zgrlkleri sadece emeki denilen bir snfn karlar iin tanmlardr. Bu gr hukuk devleti dncesine tamamen kardr. Bylece insann doas bir yana itildii iin, bu sistemler 20. yzyln sonunda kendiliklerinden iflas etmilerdir. Bugn sosyalist sistemi uygulayan devletler giderek hzla azalmaktadr. Karma Ekonomik Sistemler inde bulunduumuz ve yaknda sona erecek 20. yzyl gsterdi ki yukarda belirttiimiz her iki sistemin de katksz olarak uygulanmas olanakszdr. Liberal sistemdeki geni serbestlik bir eit babolua yol anca devlet mdahalesine gerek duyuldu. Giriimcinin baz kurallara uymas zorunlu duruma getirildi. Devletin gerektii zaman ekonomik olaylar dorudan doruya denetlemesinin doru bir tutum olduu anlald. Aksi takdirde toplumun pek ok kesimleri arasnda dengesizlik beliriyordu. Dier yandan, sosyalist sistemlerde de btn retimin devlet tarafndan planlanp gerekletirilmesi byk boyutlu sorunlar dourdu: Birey ekonomik alanda giriim isteini yitirdiinden retim iin devlet zorlamasna bavuruluyor ve bu i ngrlen retim hedeflerinin gereklemesini nlyordu. Bylece bu sistemlerde ya ok nemli yumuamalara gidildi ve Marksizmin ilkelerinden uzaklald; veya kanlmaz bir kmeyle karlald. imdi ll, piyasa zgrlne dayanan, gerektii takdirde mdahaleci bir karma sistem anlay uygulamaya geiyor. Kalknmak zorunda kalan lkeler ilk iki modelden birini seerken, aldklarn kendi yaplarna uydurmaya almlardr. Bu i Genellikle, benimsenen sistemin sakncalarn dier sistemlerden de elverili kurallar alarak giderme yoluyla oluyor ve bylece karma sistemler douyordu. te 20. yzylda karma sistemi kendine zg yollarla kurup gelitiren ilk devletlerden biri Trkiye Cumhuriyetidir. Maliye Kavram Hangi sistemde olursa olsun devletin gelire gereksinimi vardr ve bunu yurttalar karlayacaktr. Bylece lka dan beri "vergi" dediimiz olguya rastlyoruz. Modern devlette kimden ne kadar vergi alnaca,bu vergilerin nerelere harcanaca bir programa, plana balanr. Bu plana "bte" denilir. Devlet gelirlerini ilknce kendisine, dolays ile topluma hizmet eden personele tahsis eder. nk devleti yaatanlar onlardr. Daha sonra benimsenen ekonomik modele gre toplum ihtiyalar iin harcamalar yaplr. te btn bu konularla "maliye" denilen bir bilim dal urar. Bir devlet, maliye politikas ile ekonomik yaam etkileyebilir. Vergilerin artrlarak piyasadaki parann toplanmas veya vergilerin azaltlarak piyasadaki parann bollamasn salamak gibi. Bu rneklerin ilkinde bireyin talebi klarak, ikincisinde bireyin alm gcn artrarak retim ayarlamakta ve bu yolla ngrlen baz hedeflere ulamak istenmektedir.

198

OSMANLI DEVLETNN EKONOMK VE MAL YAPISI Yukardaki "Giri" bahsinde anlatlanlarla ekonominin nemini kavradnz sanyoruz. Ekonomik olaylar ve ekonomik gelime, hem bireylerin, hem de toplumun varln srdrmesi, ilerlemesi ve mutluluu iin temel koullardandr. Hemen her toplum ekonomik bakmdan gl ve ileri olmann hevesi iindedir. Sizlere Cumhuriyet dneminin balang evresinde ekonomik alanlarda gerekletirilen baarlar anlatmak iin, ilknce Osmanl Devletine bu adan gz atmamz gerektir. Kuruluundan sona ermesine kadar Osmanl Devletinin ekonomisi esas olarak tarma dayal idi. 16. yzyl ortalarna kadar bu yapy, gelimi bir tecim yaam, el gc ile alan dokuma tezgahlar, ufak el sanatlar gibi nemli yan etkinlikler daha da canl ve gl tutuyordu. 17. yzyla kadar devletin lkesi srekli olarak geniledii iin tarma dayal gelirlerde bir dzen ve zaman zaman art vard. Kurulan rnek toprak sisteminin de bu dzende pay ok yksektir. Devlet maliyesi de bu nedenlerden dolay olduka rahat bir durumda idi. 16. yzyl sonlarna doru, Osmanl lkesinin dnya ticaretinde oynad rol, yeni yollarn bulunmasndan dolay hzla azalmaya balad. lkenin genilemesi durmutu. Bat ve douda srekli olarak savalmas maliyeyi de bozulma sreci iine itti. Batl devletlerin yeni lkeler bulmalar, oralardan bol ve ucuz mal getirmeleri Avrupada yepyeni bir ekonomi an amtr. Bat para ekonomisine geti ve hzl bir sermaye birikimi iine girdi. Osmanl yneticileri, bata byk hkmdar Kanuni Sultan Sleyman (Hkmdarl 1520-1566) ekonomik durumun bozulmaya yz tuttuunu anlamlard. Bunu nlemek iin batl byk devletlere baz ekonomik kolaylklar salayarak durgunlaan tecim yaamn yeniden canlandrmak istediler. Bylece onlara mallarn Osmanl lkesinde diledikleri gibi satma, Osmanl mallarn da diledikleri koullarla alma olana ve ayrcal tannd. Kapitlasyon adn verdiimiz bu ayrcalklar, beklenenin tam tersini dourdu. Batl devletler Osmanl ekonomisine giderek egemen olmaya baladlar. Ucuz olarak yurda diledikleri gibi soktuklar mallar Osmanl el sanatlarn byk lde geriletti. Ucuz olarak satn aldklar tarmsal rnler dolays ile de halk iyice yoksullamaya balad. Geri kapitlasyonlarda "karlkllk" esas vard. Ama bu ilkeyi iki yanl olarak uygulamak olana yoktu; nk Osmanl ekonomisi Batdaki gelimenin dourduu ortamn dnda idi ve rekabet gc yoktu. Bu arada durmadan srp giden savalarn maliyeye getirdii ar yk de Yine halkn srtndan karlanyordu. 18. yzylda buharl makinelerin bulunmas Batda yepyeni bir ekonomik r at. Bylelikle "Sanayi Devrimi" ad verilen ve belki Rnesans ve Reform hareketleri kadar nemli tarihsel sonular douran bir olay balad. Batda daha nce balayan sermaye birikimi her eit ve ucuz mal reten sanayiye yneldi. Hzl bir sanayileme orta ve bat Avrupann ehresini deitirdi. Batl devletler bir yandan edindikleri smrgeleri geniletip oralardaki pazarlar ellerine geirirken bir yandan da Osmanl Devleti bata olmak zere sanayileme srecine geememi lkelere ekonomik bakmdan iyice yerleiyorlard. Kapitlasyonlar byle bir gelime iin ok elverili ara idi. Bylece Osmanl Devletinde ekonomik kalknmann temeli olan sermaye birikimi hi mi hi gereklemiyor, bu da zaten toplumda bilimsel bakmdan da tannmayan sanayilemeyi tam anlamyla olanaksz klyordu. Bunalan devlet 19. yzyln ilk yarsndan balayarak, baarsz da olsa, bir reform dnemine girdi. Hepimizin bildii gibi II. Mahmut (Hkmdarl 1809-1839) ile balayan reform dnemi 1839da Tanzimat hareketi ile hzlanmtr. Tanzimatlarn zellikle eitim ve hukuk konularna ncelik verdiklerini biliyorsunuz. Tanzimat dneminde ekonomik bunalm hafifletmek iin de baz areler dnld. Ama bu tr konular devlet adamlar ve aydnlar iin son derece yabanc olduundan tutarl bir sonuca varlamamtr. Bu bir yana, devleti darya balayan bir yola da girilmi, 1855 ylndan itibaren batl devletlerden bor alnmaya balanmtr. O gne kadar Osmanl ekonomisinin zerinde hi olmazsa byle bir yk yoktu. imdi durum daha da vahimleiyordu. Bu paralar yksek faizle alnyor ve ekonomik bakmdan ok verimsiz ilere harcanyordu: Orduya donatm malzemeleri almak, son derece grkemli saraylar yaptrmak gibi. Baka bir deyile bu borlar retime katk verecek yararl ilerde harcanamamtr. Sonunda devlet ald borlarn faizlerini bile deyemez duruma geldi. Osmanl Maliyesi 1876 ylnda, iflas ettiini resmen btn dnyaya bildirdi. Bunun alacakl devletler zerinde ne gibi olumsuz tepkiler uyandrdn tahmin edersiniz. Her bakmdan aciz olan devlet, bu konuda da byk devletlere boyun emek zorunda kald. Alacakl devletler zel bir ynetim kurarak Osmanl Maliyesini tam bir denetim altna almlardr. Bu kuruluun ad nl "Dyun-i Umumiye=(Genel Borlar Ynetimi)"dir. Bu ynetim devlet sona erinceye kadar ekonomik ve mali konularda hkmetlerden daha fazla sz sahibi olmutur. Devlet akal konularda bu kurulutan izin almadan hibir giriimde bulunamazd. Grld gibi, Osmanl Devletinin egemenlii de artk tartmaldr. 19. Yzyl ortalarndan balayarak yabanc devletlere demiryolu, madencilik, liman yapm, gemi iletmecilii gibi konularda ayrcalklar tannmtr. Bylece bu iletmeleri yabanclar yapt. Sonunda meydana gelen tesisler onlarn mal oldu ve bylece lkenin en nemli ekonomik alanlar btnyle yabanclarn eline geti. Devlet sona ererken d borlar iyice artm, ok ufak

199

btenin her yl yzde otuza varan blm bor taksitlerinin denmesine ayrlmtr. Tarmda da byk bir k yaandndan, baz temel tarmsal mallar da dardan alnmaya baland. Hemen hemen btn ilenmi veya yar ilenmi mallar da bu yolla saland. Bu gidi btelerin srekli olarak ak vermesiyle sonuland. 1900de "100" olan d ticaret ann 1914te "226,1"e ulatn belirtirsek bu perianlk hakknda Genel bir fikir vermi oluruz. Yurtta sanayi yoktur. Btn Osmanl lkesinde, devlet sona ereceine yakn (1915) ii says 85.000i zor bulmaktadr .Bu ok ac bir rakamdr. Ulusal gelir son derece dktr. Yurtta Bat Anadoludaki birka demiryolu iletmesi ile Almanlarn yapt nl "Badat Hatt" dnda yol yoktur. Ekonomi ve maliye tam anlamyla bozuk, umutsuz ve geri bir durumdadr. CUMHURYETN KURULU YILLARINDA EKONOMK VE MAL DURUM Yukarda Osmanl Devletinin ekonomik yapsnn zeliklerini ve son zamanlarda nasl bozulduunu grdk. Bylesine rm bir yap iinde Osmanl Devleti tam bir ykmla ve en bereketli topraklarnn elden kmasyla sonulanan Balkan Savalarnn (1912-1913) hemen ardndan 1914- 1918 yllar arasnda Birinci Dnya Savana da girmi, kaynaklar her bakmdan tamamen tkenmi olarak bu savatan ok ar bir yenilgi ile kmtr. Ulusal Kurtulu Sava ite bylesine tkenmi bir lkede balad, Trkiye Byk Millet Meclisi kurulur kurulmaz, en ar bir ortam iinde ilknce maliyeye eki dzen vermeye, devlet gelirlerini artrmaya koyuldu. Ulus bir savatan km ve hemen bir dierine girmiti. Bu son savan ise ne pahasna olursa olsun kazanlmas gerekti. Sava iin de paraya gereksinim vard. Bundan dolay ekonomik baz byk sorunlar zmeden nce hemen maliyenin gelirlerini artrmaya gerek duyuldu. Bu bakmdan sava, 1920-1923 yllar arasnda hem maliyeyi hem de ekonomiyi ynlendiren tek gedir. Bundan dolaydr ki, Yeni Trk Devletinin kurulduu gnn ertesinde, 24 Nisan 1920de "1" numaral ilk yasann dorudan doruya gelir artrc bir konuya ilikin olmas tesadf deildir. Bu yasa ile hayvan vergisi drt katna karlmtr. Meclis bu dnemde hem gelirleri artrmaya hem de tasarrufa ok byk nem vermiti. Bu amala yeni vergiler konulmu, bankalardan zorla bor alnm, zaman zaman posta havaleleri bile geici olarak maliyeye alnmt. Btn bunlar baz d yardmlarla birleince orduyu donatmak ve beslemek iin ancak yeterli gelmitir ama bu bile en alt dzeyde gereklemitir...Sava kazanlp bar dnemine geilince, Cumhuriyetin ilk ylnda ekonomik ve mali durum yledir: Kurtarlan yurt keleri yaklp yklmtr. Buralar greceli de olsa, Anadolunun en verimli yerleri saylyordu. Uzun bir sre oralardan gelir beklemek bir dt; ama tersi gerekti. Bu blgeleri hi olmazsa eski durumlarna dndrmek iin byk kaynaklara gereksinim vard. Bu yatrmlarn gelire dnmesi de yllar alacakt. Yurtta yoksulluk dnlebilecek en son duruma gelmiti. Ordu byk lde terhis edildii iin grnte masraflar azalm olsa bile imdi yeni ve ok daha byk harcamalara gitmek zorunluydu. Yurt batan baa yeniden kurulacakt. Her alanda atlma geilecekti. Bunun salanmas iin de retimin artmas, devlet gelirlerinin bylece oalmas gerekti. Bunu gerekletirmek iin de ekonomik yaamn canlandrlmas ba kouldu. Ama nasl ve hangi arelerle ekonomiye bir gelime salanacakt? Cumhuriyet hkmetleri ok dar bir uzman kadrosu ile byk bir arayn iindedir. EKONOMY DZE IKARTMA YOLUNDAK LK GRMLER Trkiye ktisat Kongresi (17 ubat-4 Mart 1923) Cumhuriyetin ilan edilmesine ksa bir sre kala, yukarda szn ettiimiz "arayn" ilk nemli ve belki de en somut belirtisi, zmirde toplanan Trkiye ktisat Kongresi ile ortaya kt. Trk tarihinde ekonomik sorunlarn ok ayrntl bir biimde ve toplumdaki belli bal kesimlerin temsilcileri tarafndan tartlp grld ilk toplant budur. Her ite olduu gibi, bu konuda da giriim Atatrkten gelmi ve kongreyi O amtr. Bu alta verdii nl sylevinde nder ekonomiyi de ok iyi tandn gsterir: "Siyasal zaferler ne kadar byk olursa olsunlar, ekonomik zaferlerle talandrlmazlarsa, meydana gelen zaferler kalc olmaz, az zamanda sner" diyerek Kurtulu Savann bitmesiyle asl nemli dnemin aldn bildirir. nder, "Ekonomi demek her ey demektir. Yaamak iin, mutlu olmak iin, nsanln varl iin ne gerekli ise onlarn hepsi demektir" szleri ile de hem ekonominin ok gzel bir tanmn yapmakta, hem de yeni devletin baars iin ekonomik gelimenin nemini vurgulamaktadr. nder, bu sylevinde Osmanl Devletinin ekonomik alanda neden ktn son derece arpc bir ifade ve mantk ile aklam, daha sonra yeni ekonomik temelin dayanmas gerekli ilkelerini belirlemitir. Atatrk bu ilkeleri belirlerken herhangi bir ekonomik sistem tercihinde bulunmamtr. Ba ilke siyasal bamszlk gibi, ekonomik bamszl da kurmak ve srdrmektir (zmirde bu Kongre topland srada Lozandaki bar grmeleri kesilmiti. Atatrk, grmeler srasnda ekonomik ayrcalklarn srdrmek iin eitli oyunlar iine giren devletlere bylece seslenmekte, Konferans tekrar alrsa izleyeceimiz yolu onlara gstermektedir.). Ulusal, halka dnk, "btn snflarn ayn zamanda zengin olmas ve yaamn gerek lezzetini tadabilmesi"ni salayacak bir yol izlenmelidir. Yurdumuz bir tarm lkesi olduundan bu alanda glendirici, retimi

200

artrc nlemler alnmal, ama sanayi de ihmal edilmemeli, darya muhta olmamak iin ne gerekiyorsa yaplmaldr. Atatrk ekonomik yaamn "ifti, sanayici, ii, tacir" drtlsne dayandn belirtir ve Kongreye yle seslenir: "gerekten memleketin ve ulusun ihtiyacna uyan esasl program zerinde btn ulusun birlik ve ahenk iinde almas lazmdr. Yksek Kurulunuz bu esaslarn en deerlilerini inallah bulup ortaya koyacaksnz. Arkadalar, bence yeni Devletimizin, yeni Hkmetimizin btn esaslar ekonomik programdan karlmaldr". Bylece nder ekonomik kalknmay yeni devletin temeli olarak grmektedir. ifti, ii, tacir ve sanayici temsilcilerinden 1135 kiinin katld Kongre Atatrkn yukardaki istek ve dilekleri dorultusunda almtr. Kongrede yurdun btn ekonomik ve mali sorunlar grlm, tartlm, ama Onun istedii program hazrlanamamtr. Kongrede her kesim kendi dertlerinin zmne ncelik tannmasn istiyordu. Trkiyede yetenekli ve bilgili uzman iktisatlar henz yetimemiti. Pek ok ekonomik kavram bilimsel adan tannmyordu. Btn bu nedenler istenilen programn yaplmasn engellemitir. Ama Kongrede Trk tarihinde ilk kez, btn ekonomik sorunlarn, dertlerin, skntlarn konuulup tartlmas ok yararl olmutur. Ayrca Kongrede temel bir ilke de kabul edilmitir. Tam siyasal bamszln yeniden kurulduu ve ekonomik bamszlmzn Lozanda tartld srada varlan bu ilke karar zellikle gncel ve diplomatiktir. Bu ilke udur: Ekonomik bamszln her kesimin mensuplar tarafndan titizlikle korunacana and iilmitir (Misak-i ktisadi). Bylece "Ulusal Ekonomi lkesine" gidi gerekleme yoluna girmitir. Trkiye ktisat Kongresinden be ay kadar sonra Lozan Bar Andlamas imzaland. Bildiiniz gibi Lozanda btn kapitlasyonlar kesin biimde kaldrlm, yabanc devletlerin yurdumuzdaki her trl ayrcal sona ermiti. Bylece iilen andn amac gereklemi oluyordu: Ekonomik bamszlk da kazanlmt. Aar Vergisinin Kaldrlmas Tarma dayal ekonomiyi gelitirmek iin retecinin zendirilmesi, eline geecek parann artrlmas gerektir. Osmanl dneminde kyl ar vergiler altnda ezildii iin tarmsal retim yeterli bir dzeye kamamtr. Kylden alnan en nemli verginin ad "aar" idi. Kyl her yl rnnn onda birini veya buna denk paray devlete derdi. Bu "onda bir" bazen devlet, bazen de vergiyi toplayanlarca keyfi olarak artrlabilirdi. Bu vergi kyly yoksullatryor ve retim artn engelliyordu. 1925 ylnda Cumhuriyet Hkmeti cesur bir karar alarak bu verginin kaldrlmasn salad (Aar vergisinin kaldrlmas hakkndaki kanun 17 ubat 1925 tarihinde kabul edilmitir.). Bu gerekten ok cesurca bir admdr, zira aarn getirdii gelir devletin btn girdilerinin yzde otuzuna yaklayordu. Devlet ok yoksul olmasna ramen bylesine byk bir gelirden vazgemeyi gze almt. Bu ekilde kylnn rahatlatlmas ve retimin artrlmas yolunda ok nemli bir aama kaydedilmitir. Sanayileme Yolunda Atlan Admlar Aar vergisinin kaldrlmas ile devlet tarm alannda nemli bir atlmda bulunmutu. zelikle tahl retiminde dikkate deer bir gelime gzleniyordu. Tarm zaten bir lde ulusu besleyecek dzeyde idi. Ama sanayi alannda durum hi de byle deildi. Birka ufak dokuma fabrikasndan baka yurtta ne ar ne de hafif sanayi vard. Sanayinin kurulmas olanaklar da ok snrl idi. Bunun nedenlerini ylece zetleyebiliriz: Yurtta sermaye birikimi yoktu ve uzun bir sre de olmas beklenemezdi. Ne devlette ne de zel kesimde sanayinin kurulmasn stlenecek giriimciler vard. Sanayi iletmelerinde alabilecek yetenekli uzmanlar, kaliteli iiler mevcut deildi. Cumhuriyet hkmetleri hi olmazsa ana, temel gereksinim mallarn retebilecek fabrikalar istiyorlard. Devlet bu konuda giriimi zel kiilerden bekliyor, gerektii takdirde onlar zendireceini sylyordu. Ayrca devlet de gerekirse zel kesimle ortak olarak sanayi iletmeleri kurabilecekti. Bylece Cumhuriyetin ilk yllarnda sanayi gelimesinde umutlar zel giriimcilere balanmt .Bu amala 1925 ylnda kurulan "Trkiye Sanayi ve Maden Bankas" nemlidir. Bu banka madenleri iletmeyi ve sanayi kurulularnn yapmna katlmay amalamt. te yandan ayn yl kartlan bir yasa ile eker sanayisinin kurulmasna geilmesi, devletin eker fabrikas kurmak iin giriimde bulunacaklara kolaylklar salamas kabul edilmiti. Bu ekilde devlet kredisi ile zel kiiler 1926 ylnda Trkiyenin ilk iki eker fabrikasn aabildiler: Uak ve Alpullu eker fabrikalar. Ama bu tr giriimlerin says ok azd. Bunun zerine 1927 ylnda yeni bir zendirme yolu denendi. "Tevik-i Sanayi Kanunu=(Sanayinin zendirilmesi Yasas) kartld (Bu Kanunun kabul tarihi: 28 Mays 1927.). Bu yasa sanayi iletmeleri kurmak isteyenlere byk kolaylklar tand. Ama bu olumlu abalara ramen "sanayi" kavramna ok yabanc olan, sayca az ve yetenekleri ok snrl zel giriimcileri bu alana ekmek mmkn olamyordu. Ulatrma lerinde Gelimeler

201

Ekonomik gelimenin "yol"a bal olduu hepimizin bildii bir gerektir. Yol olmaz ise retimin deeri kalmaz. Mallarn dei-tokuu, tketiciye ulatrlmas ancak yolla salanr. Yol ayrca insanlar hareketli hale de getirir. Yine kltrel birliin pekimesinde yolun deeri inkar edilemez. Yol konusunda ilk Cumhuriyet hkmetleri ok enerjik davranmlardr, Sanayi alanndaki duraklamalar, yol konusunda grmyoruz. Yolun savunmadan eitime, ekonomiden ulusal birliin salamlatrlmasna kadar her kesim iin ok nemli bir ge olduunun bilincine varan devlet ok byk zveriye malolsa bile, o gnn koullarna gre ok baarl bir yol siyaseti izlemitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda btn dnyadaki en stn kara ulatrmas demiryolu ile yaplyordu. Demiryolu ayrca yurdumuzun doal ve ekonomik koullarna da ok elverilidir. Bu amala daha 1924 ylnn banda kabul edilen yasalarla demiryollarnn yapm iine giriilmitir. Her demiryolu izgisi iin kartlan ayr yasalarla hkmetler bazen devlet btesini zorlayarak,bazen i borlanmalara giderek bu nemli ie balamlardr. Daha 1930 ylna gelindii srada pek ok demiryolu izgisinin (hattnn) yapm bitmiti. Ky ve kasaba yollarnn yapm iin bte olanaklar elvermediinden yurttaa yol yapma ykmll getirilmitir ("Yol Mkellefiyeti Kanunu". Kabul Tarihi 19 Ocak 1925.). Bu yasann uygulanmas zellikle anayasal haklar asndan eletirilere yol amtr. Bu eletiriler hukuka dorudur. Ama o gnn koullar asndan devlet-ulus elele ilkesi altnda hkmetin yol konusuna verdii nemi gstermesi asndan nemli bir adm saylabilir. Para ve Bte Politikas Cumhuriyetin ilk dnemlerinde hkmetler serbest bir para siyaseti izlemilerdir. Trk lirasnn, altn ve dvizin yurt dna karlmas snrlandrlmamt. Devletin para ilerini dzenleyecek bir organ da yoktu. Ama emisyona (para basmna) bavurmada ok titiz davranld iin Trk paras deerli idi ve deerini uzun sre korumutur. kinci Dnya Sava yllarna kadar Trkiye srekli ve ar bir enflasyon grmedi. Bu arada u ok nemli noktay belirtmekte yarar vardr. Devletimizin kurucu kadrosu, daha Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti almaya balad gnlerden beri hibir zaman enflasyonist bir para siyaseti izlemedi. Sava esnasnda bir liraya bile muhta bulunulduu zamanlarda dahi emisyona gidilmedi. Btn usta iktisatlarmzn dedii gibi Kurtulu Savann kazanlmasndaki bir nemli etken de, enflasyon yoluna hi gidilmemesidir. te Cumhuriyetin ayn kiilerden oluan kurucu kadrosu bu siyaseti daha sonra da srdrd. yle ki, Trk Liras uzun bir zaman dnyann en deerli paralar arasna girdi. (Bir dolarn 90 kuru olduu bilinir). Gerek giriimcilere, gerek dier kesimlere para bulabilmek iin kredi kurumlarnn kurulup gelitirilmesine aba harcanmtr. Atatrk 1924 ylnda Trkiye Bankasn kurdurarak kredi piyasasnn canlanmasnda ilk adm atmtr. Bu banka ksa srede ok geliti. Yukarda sylediimiz "Sanayi ve Maden Bankas" da gerek kamu kurulularna gerek baz zel kurululara kredi vermitir. 1926 ylnda kurulan "Emlak ve Eytam Bankas= Emlak ve Yetimler Bankas)" (Bugnk Trkiye Emlak Bankas) zellikle konut kredisi verme yolunda byk hizmette bulunmutur. Trkiye Bankas zel saylabilecek bir kurum iken, son ikisi birer devlet kuruluu idi. Demek ki devlet artk yava yava kredi piyasasna girmektedir. Sk para siyaseti, btelerin hazrlanmasna da yansm, mmkn olduu kadar gereki ve denk bteler yaplmtr. Ama bteler, gelir azl ve biraz aada syleyeceimiz bor yk dolays ile kk boyutludurlar. Modern bir vergi sisteminin kurulamay da bu olguyu etkilemektedir. Ekonomi Alannda Bamszlk lkesinin Gerekletirilmesi Cumhuriyet hkmetleri, kapitlasyonlarn art olan yabanc kurumlar ortadan kaldrmaya karar vermi ve byk zverili abalar sonucunda bu amaca ulamlardr. eitli yabanc ortaklklarn sahibi bulunduu Bat Anadolu ve Trakya demiryollar, limanlar, byk kentlerdeki hizmet kurulular, hepsi sra ile ve gerekli demeler de yaplarak Trkiye Cumhuriyetinin mal olmutur. Ekonomik bamszlk ilkesinin bir baka sonucu olarak, 19 Nisan 1926 ylnda Kabotaj Kanunu karld. Trk karasularnda yalnz Trk gemilerinin yolcu ve yk tayabilecei kabul edildi. Dnnz! yan denizlerle evrili yurdumuzun karasularn bile yzlerce yl kullanamayp ii yabanclara brakmtk. Trk denizcilii de lmt. imdi doal hakkmza tekrar sahip kyorduk. Lozan Bar Antlamasna gre, Osmanl Devletinin deyemedii ve ok byk bir toplama varan d borlar, mparatorluumuzun dalmasndan sonra ortaya kan yeni devletler ile aramzda bltrlmt. Tahmin edeceiniz gibi Trkiye Cumhuriyetinin payna en ykl bor tutar dmt. Cumhuriyet hkmetleri byk bir dirayetle, zaman zaman srdrdkleri grmeler sonucu, bu borlar hibir d mdahale olmadan belli taksitlerle zamannda demilerdir. Cumhuriyetin ilk yllarndaki ekonomik olanakszlklar deerlendirilirken, satn alnan yabanc iletmeler ile denen bor taksitlerinin getirdii ar yk de dikkate alnmaldr. EKONOM REJMNDE YENLK: DEVLETLK LKESNN UYGULANMASI lerideki derslerimizde Atatrk ilkelerinden saylan "Devletilik" zerinde duracaz ve ekonomik ynden bakld zaman bir eit karma sistem denilebilecek olan bu uygulamay deerlendirmeye alacaz. Baz

202

noktalarnda kii zgrlne byk nem vermesine ramen ekonomik devletilik ilkesine neden geildi ve bu nasl uygulad? imdi zerinde durulacak olan konu budur. Devletilik rejimine geiin iki nedeni vardr: Birincisi, btn zendirmelere ramen sanayi iletmeleri kuracak zel giriim sahiplerinin bir trl ortaya kmamasdr .Toplumun gereksinimleri gnden gne artarken, sanayi alanndaki hareketsizlik ekonomik yaam iyice durgunlatryor, gelime ve ilerleme salanamyordu. Bugnk serbest piyasa ekonomisine ulamak o zamanlar iin bir hayal idi. kinci neden dardan kaynaklanan ve Trkiyeye btn iddetiyle yansyan bir byk olaydan douyordu. 1930 ylna gelindiinde sadece Trkiyede deil btn dnya ekonomisinde byk bir durgunluk balad. Bunun da nedeni 1929 ylnda Amerika Birleik Devletlerinde kan ve btn dnyaya srayan byk bir ekonomik bunalmdr. Bu nokta zerinde ksaca duralm: 20. yzyl balarnda dnyann en gl ekonomisine sahip bir dzeye gelen Amerika Birleik Devletleri, Birinci Dnya Savana katlm, bu nedenle sanayisi iyice geliip bymt. Sava bitince bu sanayinin kapasitesini azaltmak mmkn olamad. Bu dev sanayi byk bir oranda tketim mallar retmeye ynlendirildi. Ama ok bol retilen bu mallarn pazar kalmamt. piyasa mala doymutu. Bu mallar darya satabilmek de ok zordu; zira savatan kan devletlerin hepsi,yenenlerden de olsalar ok byk ekonomik skntlar iindeydiler. Sava bittii iin silah satmak olanaklar da hemen hemen yok olmutu. Bylece dev Amerikan ekonomisi byk bir bunalmn iine dt. Fabrikalar kapanmaya, pay senetlerinin deeri sfra dmeye. isizlik grlmemi boyutlara ulamaya balad. Dnyann en gl ekonomisinin iine dt bu ar bunalmn dier lkelere sramasndan kanlmazd. Amerikan ekonomisi pek ok lke ile sk bir iliki iindeydi. Bu ilikiler bozulunca, bunalm doal olarak dier yerlere yayld. Ayrca, Avrupann ileri ekonomiye sahip lkeleri de Amerikan pazarlarn yitirdiler. Zaten sava nedeniyle bozulan dnya ekonomisi iyice yolundan kt. Cumhuriyetin ilk yllarnda yurdumuz ekonomisinin durumunu aklamtk. ok geri olan ekonomik durumu dzeltmek iin iyi kt almalar yaplrken, 1929 bunalm bu abalar ok olumsuz ynde etkiledi. Tarmsal rnlerimizin fiyat, d pazarlar iyice azald iin ok ucuzlad. yle ki, aarn kaldrlmasndan doan ferahlk kayboldu gitti. zel giriimcilerin balatmak istedikleri ufak apl sanayi yatrmlar da yaplamad. Zira piyasaya egemen olan paraszlk, alm gcnn azalmas, cesareti kran bir ortam yaratyordu. te bu iki neden birleince o dnemdeki Cumhuriyet hkmeti, o gne kadar izlenilen yoldan ayrlmaya karar verdi. Yurdun en nemli gereksinimlerini karlamak zere temel sanayinin mutlaka, zaman geirilmeden kurulmas gerekiyordu. Bu iin gecikmeye tahamml yoktu. Bundan dolay devlet bu ar grevi stlendi. Bu iin gereklemesi iin para piyasasnda da devlet stnl kurulmalyd. zel giriim sahipleri ise kendilerine braklan alanlarda alacaklard. Bylece kendine zg bir devletilik anlay douyordu. Devlet, daha 1930 ylndan nce kurduu "Trkiye Maden ve Sanayi", "Emlak ve Eytam" bankalar ile para piyasas iine girme hazrln yapmaya balamt. 1927 ylnda kurulan "Ali ktisat Meclisi=(Yksek Ekonomi Kurulu)" de bu hazrlklarn balang evresinde atlan admlardandr. Sadece danmanlk yapsa bile, uzman iktisatlardan oluan bu Meclis, hkmete ekonomik konularda yol gstermitir. te zorunluluklar 1930 ylndan sonra devleti-karma ekonomi sistemine gemeyi gerekli klmtr. lk yllardaki aray artk belli bir sonuca erimiti. Devleti Ekonomik Rejimin Uygulanmas Ekonomik devletilik balca sanayi, tarm ve para-bte alanlarnda uyguland. Her alann zeliklerine gre uygulamalar ufak farkllklar gsterdi. imdi bu konuya biraz daha yakndan eilelim: Sanayi Alannda Uygulama Devletilik ilkesini benimseme zellikle sanayi alanndaki uygulamalar ile kendini gsterdi. Zira bildiiniz gibi yurdun, ilk planda sanayi mallarna gereksinimi vard. 1930-31 yllarnda temel sanayinin devlet tarafndan kurulmas ve iletilmesi yolunda kesin karara varlmtr. Devletin bu konuda nasl alaca da belli bir plana balanmak istenmitir. Bu amala 1932 ylnn sonuna doru be yllk bir sanayi plan hazrlanmaya balanmtr. Devlet, kuraca iletmelerle gerekirse bir zel kii gibi alacak ve gereksinim duyulan fabrikalar yapp iletecekti. 1933 yl ortalarnda devlet "Smerbank" adl ekonomi iletmesini kurdu. Devletin verdii sermaye ile zel bir kii, yani bir tacir gibi alacak olan bu iletme bir sre sonra hzla yaylan "Kamu ktisadi Teebbslerinin" temeli oldu. Yine ayn yl kabul edilen bir yasa ile ( stikraz Kanunu), devletin halktan geni apta bor para alabilmesinin esaslar da belirlendi. Bylece bir yandan Smerbank, bir yandan da baka devlet kurulular eliyle ilknce dokuma fabrikalarnn kurulmasna, 1927 ylnda admlar atlan eker sanayisinin geniletilmesine baland. Bu arada zelikle Smerbank modelinin baarsn belirtilmelidir. Bu baar benzeri kurulularn almasn zendirmiti. 1935 ylnda yurdun ok

203

byk lde gereksinimi olan maden ileriyle uraacak Etibankn kurulmas da bu nemli admlara bir rnektir. 1934 ylnda Trk tarihinde ilk kez planl ekonomi dnemi ald. Bu plan ile sanayi iletmelerinin kurulmasnda izlenecek yntem ve sra sistemletirildi. Bu, ekonomi alannda yaplan gerek bir devrimdir. Hazrlanan bu be yllk birinci sanayi planna gre dokuma, demir, kat, yapay ipek, cam ve kimya alanlarnda 1937 yl sonuna kadar 16 byk fabrika kuruldu. Bu fabrikalarn kendi hammaddelerimize dayanarak rettikleri mallarn hepsi, o gnlere kadar yurt dndan satn alnyordu. Bu fabrikalarn iletmeye almasyla dardan alnan mallar yzde elli orannda azald ki, bu, birinci be yllk sanayi plannn gerek bir baar ile yrtlm bulunduunu gsterir. Bu baarnn bir baka gstergesi de plann hedeflenen sreden daha ksa srede bitirilmesidir. Amaca ulamadaki bu abukluk yeni bir plann hazrlanmas konusunda zendirici olmutur. Gerekten daha 1936 ylnda ikinci be yllk plann hazrlanmasna giriilmitir. 1939 ylnda kinci Dnya Savann kmas nedeniyle bu yeni plan ne yazktr ki uygulanamad. Ama 1945 ylna kadar sren bu kanl sava srasnda Trkiye, Atatrk dneminde kurulan sanayi iletmeleri sayesinde kendi gereksinmelerini karlam ve darya muhta olmamtr. Bu da sava bitince, Trkiyenin o gne kadar sahip olmad derece ykl bir dviz birikimini salamas sonucunu getirdi. Ne var ki bu dviz hazinesi 1950 ylndan sonra uygulanan ve hibir n dzenlemeye dayanmayan, piyasa ekonomisi ile de ilikisi olmayan lsz bir yatrm ve tketim siyaseti ile yl iinde yokoldu ve Trkiye Yine dardan bor alr duruma dt. Tarm Alannda Uygulama Devletilik ilkesi tarmsal alanda fazla uyguland saylmaz. Geri Trk tarmn ileri bir dzeye kartmak iin devlet, Osmanl dneminde dnlmesi bile kabil olmayan nlemler almtr: Kylye bol ve ucuz kredi verilmesi, aar vergisinin kaldrlmas, tarm yaamyla ilgili teknolojik yardmlarn yaplmas iin lke apnda kurulular oluturulmas, baz alanlarda kooperatifletirmenin ciddi olarak zendirilmesi bu nlemlerin banda gelir. Tarmsal retimi gerekletiren kylnn yeterli byklkte topra olmaldr. Kyl ancak kendi topranda zen ve gayretle alr. Osmanl Devletinde topraklarn ok byk bir blm ilke olarak devlete aitti. Devlet kendi mal olan topra kyller arasnda bltrr, ileme hakkn tamamen onlara brakrd. yle ki kyl vergisini dedikten sonra, rettii maln sahibi olduundan, topra kendi mlk imi gibi grrd. nk topra iledii srece devlet de iinde olmak zere hibir g onu tarlasndan uzaklatramazd. Osmanl Devletinin ilerlemesinde bu sistemin pay son derece yksektir. Ama devlette 17. yzyldan itibaren balayan yozlamadan bu sistem de nasibini almtr. Daha nceleri akladmz gibi para ekonomisi ve sanayilemeye gei gerekleemediinden, tek deer reten toprak, devletin btn gelirlerini karlamaya balad. Kyl artk ar vergiler altnda eziliyordu. Bu durumda ona yardmc olacak "araclar" tredi. Bu kiiler kylye gereksinimi olan paray bor olarak veriyorlar, onun vergisini dyorlard. Bylece toprak zerinde devlet denetimi giderek yokoldu; feodal bir dzen olutu. Bu araclar bir sre sonra, hukuksal adan hi haklar olmad halde, topraklar zerinde eylemsel bir hakimiyet kurdular. Genellikle "Ayan" ad verilen bu kiiler devlete ekonomik alanda bir lde yardmc olduklarndan, devlet, topraklar zerindeki haklarnn bunlar tarafndan kullanlmasna gz yummak zorunda kald. Bylece Trkiyede byk bir toprak sorunu dodu. ok geni alanlara yaylan byk toprak paralar birka kiiye ait saylrken, retimi salayan asl kyl kitlesinin topra ya yoktu veya ok azd. 1858 ylnda kartlan "Arazi Kanunu" ile bu eylemsel durum hukuksallat. Yine de temelde, devlete ait topraklar, ayanlara braklmyor, ama onlar kullanma yetkisi bir mlkiyet hakk gibi gvenceye balanyordu. Batda ekonomik gelime a alnca, devletler tarmsal retimi artrabilmek iin eitli yntemlere bavurarak kyllerini toprak sahibi yapmlardr. Bylece giriilen ie "toprak reformu" ad verilmitir. Cumhuriyet hkmetleri toprak sorununun elbette bilincinde idiler ve aslnda devlete ait olmas gereken topraklarn bir reformla kylye devredilmesi dncesine her zaman sahip kmlard. Atatrk toprak reformunun gerekliliine sk sk deinirdi. Bu konuda baz giriimlere de geilmi snrl sayda ve yalnz birka yrede bir miktar toprak datlmt ama bu yaplan hi yeterli deildi. Bu eksiklik dnda devletin zellikle tarm teknolojisi ile ilgilenmesi Trk tarmnn gelimesini salamtr. Bu devlet ilgisi ylesine youndu ki, gneyde narenciye, Dou Karadenizde ay, pekok yerde eker pancar tarmlar Cumhuriyetin Trk kylsne armaanlardr. Dier yandan kendiliinden, olumlu bir gelime ile zellikle Trakya, Marmara, Ege ve ksmen Akdeniz ve Anadolu blgelerinde toprak sorunu byk lde zlmtr. Ama zellikle Gneydou Anadoluda ve Douda sorun sryor. Hele Gneydou Anadolu Projesi (GAP)

204

tamamland zaman Trkiyenin tarmsal retimi yeni kazanlan bu tarm topraklar dolays ile bir katndan fazla artacak ve o zaman sz geen yrelerde bir toprak reformu gereksinmesi kendini duyuracaktr. Yetersiz de olsa bu konuda baz n hazrlklara geilmitir. Para, Kredi ve Bte Konusunda Uygulamalar Para ve kredi dzeninin salanmasnda devletilik ilkesinin uygulanmas nemli bir etken olmutur. 1930 ylnn ortalarnda Trk ekonomisinin para ilerini dzenlemek zere Merkez Bankas kuruldu. Artk Trk paras zerinde tam bir devlet denetimi olumutu. Batl devletlerin bir kuruluu olan ve padiaha verilmi bir ayrcala sahip bulunan "Osmanl Bankas", bizim merkez bankamzd. Bizim ekonomik devletilik siyasetinde bildiiniz gibi zel giriim sahipleri de korunur. zellikle Trk ekonomisinde ok nemli rol olan esnaf kurulularnn, orta snf tccarn gelitirilmesi gerekti. Bu amala kredi kurumlar oaltlm ve geniletilmitir. Esnafa kredi verecek Halk Bankasnn almas (1938) mevcut bankalarn dzenlenmesi ok nemli admlardr. Devletilik ilkesi, vergi siyasetinin de modern bir biimde yrtlmesini gerektirir. zellikle yeni kurulacak iletmelere kaynak bulabilmek iin, bir yandan i ve d borlanmalara gidilirken, bir yandan da vergi gelirlerini adil biimde artrmak gerekiyordu. Bu konuda baz giriimler yaplm, kazan vergisi konulmu, pek ok kesim baka vergilerle de ykmlendirilmitir. Bylece devlet gelirlerinde belli bir art salanmsa 1949 ylnda Gelir Vergisi Yasas kartlncaya kadar tam bir vergi sistemi kurulamamtr. Bugn de ayn aksaklk daha geni boyutlarla srmektedir. YNEL DEERLENDRME Bu deerlendirmeye balarken sz ilknce ok deerli iki iktisat bilginimize brakyor ve onlardan baz dnceler aktaryoruz: "Atatrk ve arkadalar, 1923te bamsz Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunu dnyaya ilan ettii zaman, lke ekonomisi yar baml durumda idi. galci lkelerin hkmetleri, Atatrkn ekonomik sorunlar zemeyerek, onlardan kredi, yiyecek ve giyecek isteyecek durumda olduklarn hesaplamaktaydlar. Yabanc irketler ve bankalar, lke ekonomisini btnyle kontrol edebiliyorlard. Devlet i ve d evrelere, mali gcnn stnde borlanm durumdayd. Birinci Dnya Savandan beri yaklak on yldr sava iinde bulunan lke yanm, yklm bir harabe grnmndeydi. Gen erkek nfusun ok nemli ksm lmt. Yetimi tecrbeli ynetici, memur ve ii bulunmamaktayd. Yeterli sayda okuma yazma bileni her ile ve kyde bulmak mmkn deildi. Ekonomi btnyle doann cmertliine terk edilmi tarmsal faaliyetlerle ayakta duruyordu. Anadoluda ztketimi karlayan kyler ve baz ileler dnda, lke insanlarnn beslenmesi, giydirilmesi ve almas iin ne gerekliyse d lkelerden ithal ediliyordu. Devlet, clz yerli giriimleri korumak ve vergi gelirlerini artrmak amacyla gmrk tarifelerini deitirmek hakkna (henz) sahip deildi. Btn bu olumsuz koullarn stne Byk Dnya Bunalmnn dnya ticaretini kerten, isizlii yayan sonular eklenmitir (1929da balayan bunalm). Bu bunalm zellikle yeni toparlanmaya balayan Trk tarmn durgunlua itmitir. Balcalarn saydmz btn bu olumsuz koul ara ramen Atatrk, birbiriyle tutarl ve lke gereklerine uyan ekonomik nlemlerini yrtmekten vazgememitir. Atatrkn uygulad temel iktisat politikalar drt grupta toplanabilir: 1. Trk Lirasnn deerini koruyan anti-enflasyonist para-kredi politikas, 2. Gerek kamu kaynaklarna dayanan "denk bte" politikas, 3. Devalasyonsuz d ekonomik ilikiler politikas, 4. Ulusal kaynaklarn etkin kullanlmasn salayan "planl kalknma politikas". Atatrk, dneminin ncs olarak gelitirdii ve baaryla uygulad bu iktisat politikasnn olumlu sonular yle zetlenebilir: On milyondan 16 milyona kan nfusun tamam alktan kurtulmu,yoksulluk greli olarak azalmtr. Ununu, ekerini ve basmasn ithal eden lke, dnem sonunda (1938) bu alanlarda kendi kendine yeterli hale gelmitir. GSMH (Gayrisafi milli hasla) onbe yllk dnemde ortalama olarak % 8 orannda bymtr. Dnemin ikinci sndan itibaren d ticaret srekli olarak fazla vermi ve lirann d deeri korunmutur. Merkez Bankasnda 36 milyon liralk dviz ( O zamann Trk liras ve dolar deerine gre bugnk llerle karlatrldnda son derece yksek bir deerdir!) ve 26 ton altn birikmitir. Ekonominin gelimesini ve btnlemesini hzlandran altyapnn ve ulatrma ann rlmesinde artc sonular alnmtr. Devletin nclnde balatlan sanayi yatrmlar baarya ulam ve dnem sonunda lke 17 snai iletmeye kavumutur, z kaynaklarna dayanlarak gelitirilen bu tesisler, Trkiyenin sanayileme

205

hareketine her bakmdan yn veren temel kurulular niteliinde olmulardr. rnein, bu kamu kurulularnda yetien yneticiler ve iiler, sonraki yllarda zel sektrn kurduu ilk snai iletmelerin baarya ulamasnda grev almlardr. Baaryla uygulanan anti-enflasyonist bte ve para politikasyla, fiyatlarda ve parann deerinde istikrar salanmtr. Bu sonula bozuk olan gelir dalmnn ktlemesi nlenmitir. Ayrca vergi sisteminde yaplan reformlarla yoksul kesimlerin yk azaltlmtr. karlan mali, iktisadi ve sosyal yasalarla ekonominin ileyiini dzenleyen kural ar ve kurumlar oluturulmutur. Atatrk dneminde ana hatlaryla belirttiimiz bu ekonomik baarlarn elde edilmesinde Atatrkn tarihte ei az bulunur nitelikte bir stnl birinci derecede etkili olmutur. Bu da Trk Milletinin bir btn olarak ATATRKe her konuda gvenmesi, Onunla vnmesi ve Onun gsterdii yolda ylmadan ve yorulmadan almasdr. XX. Yzylda milletiyle barta ve savata bylesine btnleen ve ulusal kaynaklar lke yararna btnyle seferber edebilen bir baka devlet adamna insanlk henz tank olmamtr" (Prof. Dr. Erdin TOKGZ, Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi, Ankara 1991, S 67-68 /Hacettepe niversitesi, ktisadi ve dari bilimler Fakltesi Yaynlar, No: 16). "Olaylar yaand gnlerde deerlendirilemiyor. yi bir deerlendirme yapabilmek iin olaylarn zerinden uzun bir sre gemesi gerekiyor. Cumhuriyetin kurulduu yllarda gerilere, 1838 ve sonrasna bakldnda Osmanl ekonomisinin k nedenleri net bir ekilde deerlendirilebildi. Bu kn arkasnda Baltaliman Ticaret Anlamasyla balayan, Batya verilen ekonomik tavizlerin, hesapsz serbest ticaretin, vergileri toplayamamann ve ar d borlanmann yatt ok iyi grld. Atatrk dneminin milli iktisat politikasnn olumasna, tarihten alnan bu derslerin etkisi byk oldu. Bu dersler nedeniyle Cumhuriyet Trkiyesi, daha ilk gnnden itibaren ekonomik bamszla , politik bamszlk kadar nem verdi. Bir taraftan Lozanda bar grmeleri srerken zmirde toplanan ktisat Kongresinde, ekonomik zaferlerle donatlmadan, politik ve askeri zaferlerin bamszlk iin yeterli olamayaca, Atatrk tarafndan vurguland. Oysa Lozanda Avrupal diplomatlar, askeri ve politik alanda elde etmi olduumuz baarlar ekonomik alanda srdrebileceimize inanmamlard. Bu grleri de ekinmeden dile getirmilerdi. Lozan Anlamas ile Avrupa devletlerine kabul ettirdiimiz istiklal ve beraberlik haklarmz ileride mali ve iktisadi darlklar karsnda para bulmak iin birer birer feda edeceimizi sylediklerinde. Cumhuriyeti kuranlar, bu szleri dmanlktan ok imtihan olarak kabul etmilerdi (Yazarn dipnotu: Ali Sreyya, lk, ubat 1933). Bugn 2000li yllarn arifesinde, geriye doru baktmzda, Cumhuriyeti kuranlarn bu snav baaryla getiklerini gryoruz. O gnn fakir Trkiyesi mucizevi bir ekonomik hamle balatmakla kalmam, ayn zamanda Osmanllardan kalan devlet borlarn dahi bamszla taviz vermeden demiti. Aktardmz bu grleri ksaca deerlendirelim: Atatrk dneminde Trk toplumunun ekonomik yaps, btn elverisiz koullara ramen, gelimitir .Bunu inkar etmek mmkn deildir. Fakat bildiiniz gibi, ekonomiyi yeniden kurmak son derece zor bir itir. Bir lkenin ekonomik bakmdan kalknabilmesi iin ok eitli kaynaklara gereksinim vardr. Trkiye bylesine bir kaynak eksiklii iinde, byk zverilerle pek ok alanda ilerlemitir. Japonya ve Sovyet Rusyadan sonra dnyann en hzl ve abuk gelien sanayisi, 1937 yl verilerine gre Trkiyede idi. Bugnk ekonomik skntlarmz ise ok baka nedenlerden kyor. Ama geride braktmz baarl yllar, bize, Atatrk dnemindeki gelimenin yeniden salanabileceini gsterir. Zira bugnk olanaklarmz, Atatrk zamanndaki yoksulluk ve bitkinlik ortamyla karlatrlamaz bile. O gnlerde inanlmaz zorluklarn almasyla kurulan alt yapy geniletme ve onun zerine dayal giriimcilik ruhunu canlandrma, bylece dnyann bugnk ekonomik koullarna uyma yolundayz. TRK TOPLUM YAAMINA DZGNLK VE SALIKLI LERLK GETREN DER YENLKLER -22 Trk Toplumunu yeniletirmede, modernletirmede ok byk etken olmulardr. Btn bu admlar atlrken Yine toplumun yenilemesinde ilev grm, nitelii bakmndan dierleri ile karlatrlrsa belki daha nemsiz gibi gzken baka iler de yaplmtr. llerin deitirilmesi, soyadnn kabul gibi yenilikler, rnein harf ve hukuk devrimleri ile karlatrlrsa, daha ikinci planda imi gibi bir izlenim uyandryor. Ama bu yzeysel bir deerlendirme olur. Aslnda Trk nklab bir btndr. Bu inklabn -veya devriminhedefi, Trk Ulusunu ada uygarlk dzeyine karmak, hatta bu dzeyi amaktr. Devrim btn evreleri ve uygulamalar ile bu hedefe ulamaya yneliktir. Devrimin baz blmleri kapsam ve anlam bakmndan ok geni olabilir; baz blmleri ise belki bu bakmdan daha dar saylabilir. Ama bunlarn hepsi inklap zincirinin irili ufakl halkalardr.

206

Bu nitede incelenecek devrim hareketleri, daha ok, temel kurumlar ile yenilemeye alan Trk toplumuna bir dzgnlk vermek, onu biimsel bakmdan da modern bir ulus grnmne sokmak iin gerekletirilmilerdir. Zira d grn, ie yansyabilir. apkann dinle ilgisi olmad gerei benimsenirse, laiklik anlay glenebilir. Yani, bu biimsel deiikliklerin ana felsefesinde, dn ie etkisi gr de rol oynamakta, bylece devrimin bir btn olarak benimsenmesinde kolaylklar beklenmektedir. Bu tr yenilikler belli durumlarda temel devrimleri de tamamlarlar. Szgelimi soyad olmadan kiilerin medeni hukuk alanndaki haklar ve borlar tam olarak kavranp uygulanamaz. Yine Latin esasl Trk yazs yannda Arap rakamlarnn yaamas dnlemez. KLN HUKUK DZEN NDE BELRGNLEMESNDEK GE: SOYADI Hukuk asndan ad bir kiiyi dierinden ayran, o insan toplum iinde belirleyen bir szcktr. Her insann kendine zg, bakalarna benzemeyen bir kiilii vardr. te bu kiiliin dier kiiliklerden ayrdedilmesi, insann bir ad tamas ile mmkndr. nsanlar herhalde, toplum olarak yaamaya baladklarndan beri birbirlerine adlar koymulardr. nsanlarn Genellikle iki eit adlar vardr. Birincisi dorudan doruya bir insann kendisine ait olan addr. Buna zad veya nad denilir. kincisi ise bir kimsenin iinden kt aileyi, soyu belirten, bylece kuaklar arasnda balant salayan soyaddr. Soyad kiilii iyice tamamlar. Kiinin hem kendi ailesi, hem da toplum iindeki yerini kesin izgileriyle belirtir. yle ki zad, soyad olmakszn kullanldnda pek ok bakmlardan bir belirsizlik yaratr. Toplumun temeli ailedir. Her insan istese de istemese de, hi olmazsa hukuken ailesine baldr. Bu bir doa yasasdr. Ama bu doa yasas ayn zamanda toplumsal bir kural durumuna da erimitir. nsann, kendisi gibi ailesini de toplum iinde belirtmesi, bylece doal ve toplumsal bir zorunluluk haline gelmektedir. Bu bakmdan da aile ad diyebileceimiz soyadnn nemi aktr. Kii ancak soyadn kullanmakla toplum iindeki yerini belirginletirebilir. Bat toplumlarnda zad yannda soyadnn da kullanlmas, dzenli bir devlet kuran Romallarda balamt. O zamanlara kadar her insann sadece bir zad olurdu ve bu ad o kimsenin ocuklarna erimezdi. Romallarn ok ileri bir kent yaamna gemeleri, toplumun kalabalklamas, kiilerin aileleriyle ban saptamak ve bu ilikiyi belirtmek zorunluluunu ortaya kard. Batda soyad kurumu byle dodu. Romallardan sonra yaamn durgunlamas zerine soyad kullanlmas bir sre ortadan kalkt ise de 12. yzyldan sonra Yine canland. Bylece ad, zad ve soyadndan oluan, kiinin ayrlamaz, vazgeilemez bir paras durumuna eriti ve bunun zerine hukuk dzenince tannp korundu. Trklerde ok eski zamanlardan beri nad alkanl yerlemiti. Doan ocuklara ad taklmas, eski Trklerde kutsal bir enlik iinde gerekletirilirdi. Bununla birlikte Trklere zad yannda soyad geleneinin ne zaman girdiini bilmiyoruz. Yalnz, Anadolu ve Rumeli Trklerinde pek ok kii ailelerinin toplumdaki yerini gsteren nlerini (hretlerini) soyad gibi kullanrlard. Bunu biliyoruz. Bu tr nler,atalarn meslei, o evrede yaptklar hizmetler, yaadklar yerler gibi llere dayanlarak domu ve kullanlmtr. Ama her Trkn bir hreti, yani soyadna benzer bir sfat olmad gibi, bu tr adlar kullanma zorunluluu da yoktu. Bundan dolay bata resmi iler olmak zere pek ok toplumsal iliki dzensizlik iindeydi. Kiilerin resmi haklar, borlar belirlenirken byk zorluklarla karlalyordu. Bir kargaa srp gidiyordu. Resmi makamlar bu kargaay gidermek iin hretle birlikte baba adn da kul anmak yoluna gitmilerdir Manisada Karaosmanoullarndan Hasan olu Hseyin gibi. hreti olmayanlar da yalnz baba ad ile anlmlardr: Recep olu Hseyingibi. Askeri okullarda rencinin doum yeri bir eit soyad yerine gemitir: Mustafa Kemal Selanik, Ali Fuat Salacak, Mehmet Ziya Manastr, Recep Konya gibi... Ama btn bu uygulamalar soyadnn yerini tutamyordu. nk bu tr zm yollar kiiyi doumundan itibaren her yerde ve deimez olarak balayamyordu. Batda zad ve soyadnn, kiiliin bir paras olduu iin hukuk bakmndan korunduunu sylemitik. Kiilerin haklarn belirleyen medeni kanunlarda bu koruma ii dzenlenmitir. 1926 ylnda svire Medeni Kanununun yurdumuzda kabul edildiini biliyorsunuz. Bu yasada kii adnn (zad ve soyad) korunmas iin hkmler vard. Bu hkmlerin ilemesi durumunda hem kiilik haklarnn nemli bir blm gvence altna alnacak, hem de toplumsal ilikilere, yurttan resmi ilerine bir dzenleme gelmi olacakt. Ama soyad kullanmak yasal bir biimde dzenlenmedii iin bu ama gerekleemiyordu. Bu kargaa 1934 ylna kadar srd. O yl kabul edilen bir yasa (Bu kanun 21 Haziran 1924 tarihinde kabul edilmitir (No: 2525). Hazrlk dnemi dolays ile 2 Ocak 1935'te yrrle girmitir.) ile nemli bir sorun daha zld. Soyad Kanununa gre her Trk zadndan baka soyadn da tamaya mecburdur. Bylece, yasann ngrd ksa sre iinde btn Trk aileleri soylarn belirleyen soyadlarn aldlar. Bunlar nfus sicillerine de kaytland. Yasa rk ve kabile adlar, gln ve iren szckler dnda soyad semede yurtta zgr brakmt. Belli bir sre iinde bu ii yapamayanlara da yneticiler bir soyad

207

verdiler. Bylece 1935 yl iinde, eer denilebilirse, Trk yurttalar toplumsal ve resmi ilikilerinde daha kesin olarak belirlendiler. Toplum yaayna bir dzen ve disiplin geldi. Medeni Kanunda kiilik haklar ile ilgili hkmler de tam anlam ile ilerlie kavutu. Atatrk Soyad, Gazi Mustafa Kemal Paaya ayr bir yasa ile verildi (Bu Kanun 24 Kasm 1934'te kabul edilmitir (No: 2587) .Trkiye Byk Millet Meclisi ulusun temsilcisi olduundan, oybirlii ile kabul edilen bu yasa ile btn Trklerin Ona bu soyadn verdii bir gerektir. Trkler Ona bu soyadn layk grmlerdir. Bu soyad yalnz Ona bir yasa ile verildiinden, baka hi kimsenin, hatta en yakn akrabalarnn bile bu soyad kullanmas mmkn deildir. Atatrk ad Trk ulusunun ilerleme, ada uygarla ulama ve onu geme isteinin ve iradesinin simgesidir. Bu soyad Trk ulusu ile zdelemitir. Ayn yl kabul edilen bir baka yasa ile (Bu Kanun 26 Kasm 1934'te kabul edilmitir (No: 2590)) o gne kadar zadlarnn yannda kullanlan ve toplum iindeki baz derece ve ayrcalk durumlarn belirten unvanlar kaldrld: Aa, Hac,Hafz, Mol a, Efendi, Bey, Beyefendi, Paa, Hanm, Hanmefendi, Hazretleri gibi gereksiz lakap ve nvanlar Osmanl Devletinde adn ayrlmaz bir paras idi. rnein bir erkek renci Efendi sfat ile anlrd. Bu gen mezun olup yaama atlnca kendisine Beyefendi denilirdi. Mesleinde ilerlemi kiilere Beyefendi Hazretleri sfat taklrd. Bu tr lakaplar, kiinin ayrlmaz paras idi ve yasa karsnda eitlik ilkesine tam anlamyla aykr saylmalyd. Yeni yasaya gre erkek ve kadn yurttalar kanun karsnda ve resmi belgelerde yalnz adlaryla (ve soyadlaryla) anlrlar. Bu yenilik her Trk yasalar karsnda eit gren hukuk anlaynn somut bir ifadesidir. Bugn resmi yaam dnda kullandmz hanm, bey, beyefendi, hanmefendi gibi sfatlar salt incelik ve nezaket gerei kullanyoruz. Yine rnein Paa ok gzel bir Trke szcktr. Bu sfat Osmanl devletinde asker-sivil ok st rtbeli brokratlara taklrd. Bugn paa sfat siviller iin kullanlmyor. st rtbeli askerlere gnlk konuma dilimizde eski gelenein etkisi altnda paa diyoruz. Ama Trk ordusunun resmi askeri sfatlar arasnda paa yoktur. Ordumuzda yalnzca Yineral szc ile st subaylara seslenilir, yazmalarda da ayn ynteme uyulur. Demek ki bu tr szckler artk bir ayrcalk veya soyluluk ifadesi olarak deil, bir sosyal incelik belirtisi olarak kullanlyor. Bu bakmdan szn ettiimiz yasa Soyad Kanununun tamamlaycs saylabilir. KILIK - KIYAFETN DZGNLETRLMES Dier devrim admlaryla karlatrld vakit belki ikinci planda gibi deerlendirilebilen ve klk-kyafet dzenlemesi diyebileceimiz yenilikler, gerekletirildii zamanlarda son derece ateli tartmalarn, hatta greceli de olsa baz huzursuzluklarn kmasna neden olmutu. Medeni Kanunun kabul gibi toplumu kknden deitirecek ok temel bir devrim bile apka Kanunu adyla tannan dzenleme kadar grlt koparmamtr. yle diyebiliriz ki toplum, ilk planda d grne ok nem vermektedir. Belki d grn, kiiyi kendi i dzeni ile zdeletiriyor. Bu bakmlardan Atatrkn szn ettiimiz konuya da el atmasn yadrgamamak gerektir. Atatrkten ok nceleri II. Mahmut (Hkm. 1809-1839) bu konuda almtr. Bu byk reformcu hkmdar, devlet rgtn modern esaslara uygun olarak dzenlemeye almt. Yeni kurulan brokraside Osmanl memurlarnn halk iinde belli bir saygnla sahip olmalarn salamak iin II. Mahmut, din grevlileri dndaki kamu grevlilerinin o zamana kadar giydikleri cbbe, krk, sark gibi giysileri yasaklam, onlarn yerine bugnkne benzer erkek elbiseleri ile, baa fes giyilmesini uygun bulmutu. Sark yerine geen fes aslnda Ege adalarndaki yerli Rum halkn takt bir balkt. II. Mahmut Batdaki apkay getirmeye cesaret edemedii iin memurlarn byle bir balk ile dolamalarn uygun bulmu, bu ekilde onlarn devlet onuruna yakan bir tarzda giyinmelerini salamt. Fes, o zamanki toplumda byk bir tepki dourmu, II. Mahmut hemen dinsizlikle sulanmt. Bu nedenle II. Mahmut sert davranmak gereini duydu. Ama balangta gavurluk simgesi olarak lanetlenen fes, ne kadar dikkate deer ki zamanla nitelik deitirerek bu kez slamln vazgeilmez bir simgesi durumuna geldi. Din ileri srlerek yeniliklere kar gelmenin aslnda dinin zyle hi badamadn bu olay bize pek gzel gsteriyor. Fesi dine aykr olarak kullanmayanlarn en ar cezalara arptrlmas, ardndan da bir sre geince dinsel sembol durumuna gelmesi son derece dikkatle deerlendirilmelidir. Dinin gerek, z kurallar ile bu tr yeniliklerin badap badamad ancak o kurallarn ciddi bir yorumu ile yaplabilir. Fes olaynda byle bir yorum yaplamamtr. Yaplm olsa idi, Yine salt kendi karlar asndan bu yorumu kabul etmeyecek olanlar kacak ve ortal Yine bulandracaklard. Demek ki her yenilik, hele biimsel nitelikte ise, din veya ona benzer toplumsal kurumlar kendi amalar dorultusunda kullanmak isteyenlerin

208

anlamsz ama kkrtc tepkisiyle karlamaktadr. Fakat zaman geince din ileriyle uraanlarn dahi bu olay dine uygun biiminde nitelemeleri nemli bir sosyolojik gerektir. te bir sre sonra fesin slamiyetin bir simgesi olduu sanki bir gerek gibi ylesine yerleti ve geni toplum kesimlerince ylesine benimsendi ki artk kimse ondan vazgeilebileceini dnemiyordu bile. II. Mahmuttan sonra aydn kesime mensup olanlar ile geni halk ynlar fesi benimsemiler , saylar yzbinleri bulan medreseliler ise sark takagelmilerdir. Bylece Tanzimat ikicilii kyafet alannda da kendini en ak biimde gsteriyordu. Atatrk her inklap admn laiklik altnda gerekletirmitir. Laiklii topluma sindirebilmek iin, onun grntsn bozacak geleri de toplumdan uzaklatrmak gerekirdi. Yani dini, yaamn her kesimine tayan kimseleri bu iten engellerken, onlarn grntsn de ortadan kaldrmak gerekiyordu. Dier yandan, ulusal bir nitelii olmayan ve toplumdaki ikiliin baka bir simgesi durumunda bulunan fes de kaldrlmalyd. Sark ve fes, Mustafa Kemale gre, geriliin ve eski dzenin simgesi idiler. Toplum temelde yenileirken, bu kalplar yenilemenin ruhuna ve dolays ile amacna aykr dyorlard. Dier yandan nemli bir ama da uydu: Klk-kyafet gibi sadece rtnme gereksinimini gideren bir iin dinle uzaktan ve yakndan hibir ilikisi yoktur. Ama pek ok toplum binlerce yl bu ii dinle zdeletirmitir. Trk toplumuna kyafetin dinle ilikisi olmad da anlatlmalyd. Bildiiniz gibi, Osmanl Devletinde Mslman yurttalarn en basit gereksinimleri dahi dine dayand ileri srlen ama ou uydurma baz kurallara dayanlarak gideriliyordu. Laik bir toplumda din yalnz vicdanlarn zgr Tanr duygusunu ve baz toplumsal gereksinmeleri karlayan bir kurumdur. Bu anlay topluma yerletirme, dinle ilgili saylan ve aslnda onunla uzaktan-yakndan hibir ilikisi olmayan sark ve fesi atmakla byk lde kolaylaacakt. Demek ki atlacak admn hedefi batl gibi giyinip onlar taklit etmek deildir. Asl amacn byle bir istei gerekletirmekle hibir ilikisi yoktur. Ama, d grn yolu ile ii dzenlemeye yardm etmektir. Atatrkn seimi sark ve fes yerine apka zerinde olmutur. Artk bu iki giysi yerine btn uygar uluslarn kul and apka giyilecekti. Bylece insanlarn dindarlk ls olarak sark veya fes giymenin hibir deeri olmad bir baka adan gsterilmi olacakt. Atatrk bu amalar gerekletirmek iin 1925 ylnn Austos ay sonunda (23 Austos-1 Eyll) bir aratrma yolculuu yapt. apka giyerek yurdun o zamanlar iin bir hayli az tannan Kastamonu ve yrelerinde dolat. Grd ki halk, apkaya tepki gstermek yle dursun, onu hemen benimsemek isteindedir. Bu saptama zerine ilknce Atatrkn yolculuundan dnnn ertesi gn (2 Eyll 1925) kartlan bir kararname ile devlet memurlarnn klklar dzenlendi: Memurlar, btn uygar kiiler gibi giyinecekler ve balarnn zerinde apka tayacaklard. Yine ayn gn kartlan bir baka kararname ile din klklarn, yani sark ile cbbeyi, kimlerin tayacaklar belirtildi. kinci adm apka Kanunu adyla nlenen apka ktisas [Giyilmesi] Hakknda Kanunun kabul ile atld (Bu Kanun 25 Kasm 1925 tarihinde kabul edilmitir (No: 671)). Yasaya gre Trk erkekleri, balarna bir giysi takmak istedikleri zaman apka giyeceklerdi. Nihayet 1934 Ylnda klk-kyafet konusundaki almalar tamamland. O yl kartlan bir yasa ile ("Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine dair Kanun" 3 Aralk 1934 (No:2596.) dinsel klk tamak snrlandrld. Bu yasaya gre hangi din ve mezhebe mensup olurlarsa olsunlar ruhanilerin mabet ve ayinler haricinde ruhani kisve (giysi) tamalar yasakland. O tarihe kadar kendinde dinsel bir yetki gren herkes bu klklar diledii yerde ve biimde tayordu. zellikle byk kentlerde, imamlarn yannda hahamlarn ve papazlarn da bu klklar iinde dolatklarn dnrseniz, kargaay anlarsnz. Dnyada belki ei olmayan bu yasa ile din klklar sadece cami, kilise, havra gibi mabetlerde ve zellikle mezarlklar gibi yerlerde yaplacak ibadet ve ayinler srasnda tanacakt. Bylece sokaktan bu eit klklar silindi. Yalnz belli din ve mezheplerin en st rtbeli ruhanileri (her birinden sadece tek kii) dinlerinin klklaryla dolaabileceklerdi (Yurdumuzdaki Musevilerin en st ruhanisi olan Hahamba" ile, Trkiye'de dinsel merkezleri bulunan Hristiyan dininin Ortodoks mezhebinin bakan (Ortodoks Patrii) ve Yine yurdumuzdaki Hristiyan Gregoryen mezhebin en st lideri (Ermeni Patrii) dinsel klklaryla dolaabilirler. Mslmanlar adna da Diyanet leri Bakanmzn bu yetkisi vardr. Ancak slamlkta "ruhani" snf yoktur. Diyanet leri Bakan bir devlet memurudur. Asla bir slam ruhanisi deildir. Bu bakmdan yasa, Trk Diyanet leri Bakanna resmi sfatndan dolay byle bir hak tanmtr.) .Bu yasa sanrz ki dinlere laiklie yaraan bir saygnlk da getirmitir. rnek verelim: Dindar bir kii, bir imam gnlk yaamn yakr yakmaz her yerinde, rnein

209

bir otobs terminalinde, hep sark ve cbbe ile grrse onu kanksar. Halbuki bu imam sadece camide bu klkla grlrse, ona duyulan sayg daha da artar. Bu ayn zamanda o dine duyulan saygnn da ycelmesi demektir. Bu konuda yaplanlar Trk nklab asndan ylece deerlendirebiliriz: Din ile klk-kyafetin hibir ilikisi olmadnn anlalmas, laiklik ilkesinin yerlemesi iin gerekli idi. Trk Devriminde bu ama sadece erkeklerin fes ve sark giymelerinin yasaklanmas, din klklar tama yetkisi olanlarn belirlenmesi ve onlarn bu kisveleri yalnzca mabetlerde ve ayinlerde giymelerinin salanmas ile gereklemitir. Bunlar dnda erkekler diledikleri klklarla dolaabilirler (Bu noktada u husus zerinde durmak gereklidir: Ahlaka aykr klklarla dolalamaz. Yine belli mesleklerde belli klklar tamak gereklidir: Askerlik, denizcilik, polislik... gibi. Ayrca sivil memurlar ve baka kamu grevliler de giyimlerinde her kurumun i dzenlemelerinde saptanm kurallara uymak zorundadr. Bu dzenlemeler her uygar lkede vardr. Bu sylediimiz hususlara kadnlarn da uymas gereklidir. Zira Trk devletinde cinsiyet ayrm yoktur.) LLERN DETRLMES nsanolu yaad evreyi anlayp kavramaya balad zaman pek ok maddeyi, sonra da olaylar belli bir matematik yntemi ile deerlendirmek gereksinimi duymutur. Ekonomik ilikilerde retilen, satlan ve satn alnan maddelerden tutunuz da en basit iler iin eyalar lmek ok doal ve gerekli bir itir. nsan maddelerin arlklarn ve uzunluklarn lmek iin eitli birimler buldu ve onlar uygulamaya balad. Daha sonra soyut kavramlar lme sras geldi. Bunlarn banda elbette zaman vardr .nsanlarn gerek gnlk yaaylarn, gerek btn toplumsal ve bireysel ilerini dzgn ve aksamadan yrtebilmeleri iin zaman ayarlamalar kanlmaz bir kouldur. nsanolu, lkadan beri maddeleri ve zaman lmek iin eitli yntemler bulmutur. slam dnyasnda zamann llmesi iin Hz. Muhammedin Mekkeden Medineye g ettii tarih, takvim balangc, yani o (sfr) kabul edilmitir. (Miladi tarihle bu 622 yln karlamaktadr). Bu g olaynn Arapa ad hicret olduu iin, o tarihe gre yaplan takvime Hicri Takvim, bu tarihin yllarna da hicri yl ad verilir. Her hicri yl 12 aya ayrlmakla birlikte, bunlar sabit deildir; gkyzndeki uydumuz Ayn hareketlerine gre belirlendiinden her yl aylarn yerleri deiir. Hicri takvimin baz noktalarda dzeltilmi biimini Osmanllar buldular. Rumi Takvim (Osmanl Takvimi) denilen bu zaman lmnde aylar sabitletirilmi, Hicri takvimin baz baka aksaklklar giderilmitir. Bu takvim daha ok mali ilerde kullanlyordu. Bylece lkede iki slam takvimi uygulanyordu.19.yzyldan itibaren Bat ile ekonomik ilikiler gelitiinden Miladi Takvim de baz nemli evrelerde geerli olmaya balamt. Bylece Osmanl lkesinde zaman lme ilerinde de bir kargaa vard. zellikle ekonomik ilikiler ile baz nemli siyasal ilerde kargaa doduu gibi, iki slami takvimin biri (Rumi Takvim) resmi ilerde geerli idi. Hicri Takvim ise her yerde her i iin geerli saylrd. Bu durumda sadece hicri takvimle ilerini grme hakk olan birinin dier takvimlerdeki karlklar bulmak iin ne kadar nemli skntlar iine dtn tahmin edersiniz. te bu durum da Cumhuriyet dneminde dzeltildi. 1926 ylnda kartlan bir yasa ile (Kabul tarihi 26 Aralk 1926, (No: 698)) btn uygar dnyann kabul ettii Miladi takvim, zaman lmne esas oldu. Bu yntem 1 Ocak 1926dan itibaren yrrle girdi. Ayn gn kabul edilen bir baka yasa ile (Kabul tarihi 26 Aralk 1926, (No: 697)), alaturka saat denilen ve ayr gn blmlenmesine gre hesaplanan saat ls brakld, imdi kullandmz l benimsendi. Yani gn, gece yarsndan balatld ve sfrdan yirmi drt saate kadar birimlere ayrld. Harf deiikliinden ksa bir sre nce, ller iin ok nemli olan rakamlar konusuna da deinilerek, modern say iaretleri kabul edildi (Kabul tarihi 20 Mays 1928, (No: 128). Aslnda bizim bugn kullandmz rakamlar, eski rakamlarmzdan farkszdr. Bat'da kullanlan iaretlere "Arap Rakamlar" denilir. Arap rakamlar, eksi Hintlilerin buluu olan ve ondalk sistemine gre gelitiren yntemin, Araplar tarafndan slam uygarlnn yaylmas srasnda alnarak daha iler ve ilek bir duruma getirilmesiyle belirdi. Bylece modern rakam sistemini dnya eski Hint ve slam Bilginlerine borludur. Batda ise Roma rakamlar hesap ilerinde son derece nemli zorluklar olan Arap rakamlarn benimsediler. Ancak biimleri biraz deitirildi. te biz, yazya uygunluk salamas bakmndan Bat'da kullanlan biimi ile Arap Rakamlarn "yenileyerek" tekrar kullanmaya baladk. - Arap yazs sadan sola yazld halde

210

Arap rakamlar her zaman soldan saa yazlmtr. Bu da yeni alnan Latin Alfabesine uyumu kolaylatran bir baka e olmutur-). Osmanl lkesinde uzunluk ve arlk lleri de eski geleneklere gre belirleniyordu. Okka, arn, endaze, kile gibi, yrelere gre deiebilen ller bata ekonomik yaam olmak zere pek ok alanda iin iinden klmaz karklklara yol ayordu. 1931 ylnda bu kargaa da bitti (26 Mart 1931 tarihli Kanun (No: 1782)). Uzunluk, metre; arlk, kilo birimleriyle llecekti. Enerji birimleri de belirtildi. Bylece Trkiyede lm ileri de tam olarak zene girdi. SALIK LERNN DZENLENMES nsan salnn nemi zerinde durmak gereksizdir. lkadan beri devletler belli ller iinde kalmakla birlikte salk ileriyle uramlardr. Osmanl mparatorluunda bata padiahlar olmak zere, pek ok hayr sahibi vakf hastaneler yaptrarak yurttan sal ile ilgilenmilerdir. zellikle 19. yzyldan balayarak tp biliminin dev admlarla ilerledii bilinmektedir. Batda tbbn ilerlemesine paralel olarak salk ilerine verilen nem artmtr. Bylece salkl insanlar, kuaklar yetimi, bu da Batnn ilerlemesine byk katklar salamtr. Osmanl Devletinde 19. yzylda pek ok reform yaplrken,salk ileri zerinde yeterince durulduu sylenemez. Alan Tp Fakltesinden pek ok deerli hekim yetimise de, btn yurt dzeyinde salk hizmetleri datlamamtr. Osmanllar bir salk Bakanl bile kurmamlar, bu ileri baka rgtlere brakmlardr. Yurtta hastane yok denilecek kadar azd. Pek ok yrede hekim, hastane, eczane gibi kavramlar tannmyordu bile. Yeni Trk Devleti 23 Nisan 1920de kurulunca , oluturulan ilk hkmette salk ileriyle grevli bir bakan da yer ald. Ulusal Kurtulu Mcadelesi daha yeni balamken salk ilerinin Trk tarihinde ilk kez bakanlk dzeyinde rgtlenmesi ok dikkate deer ve son derece olumlu bir admdr. Yeni kurulan devletin felsefesini, yani halkl yanstmaktadr. Bylece salk ilerini de yklenen devlet, Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren bu alanda stn baarlar salamtr. Hekim ve hastane says artm; tp meslei ve eczaclk kural ara balanarak dzenlenmitir. Bata stma ve frengi olmak zere pek ok hastaln kk kurutulmutur. Bu iki hastalk Anadolu insann nlenemez kaderi saylr ve zellikle stma, yurdu kasp kavururdu. Her iki hastaln byk ve hi yardm alnmakszn yrtlen mcadele sonunda yok edilmeleri dnya tp tarihinin nemli olaylarndan saylmaktadr... Ayrca felaket [afet] geiren yurttalarmza hzla yardm salanmas da salk bakanlna verilen ve olduka baar ile yrtlen bir itir. Btn eksikliklerine ramen bugn, Cumhuriyetin kurduu salk rgt bilimsel esaslara gre almaktadr. Artan nfus tpk eitim hizmetleri gibi, salk ilerini de aksatmakta ise de, elde edilen baar bir btn olarak deerlendirildiinde son derece olumlu bir bilano ortaya kmaktadr. Yurttan beden eitimi konusunda bilinlendirilmesi ii, yetersiz de olsa Cumhuriyet dneminde balayabilmitir. eitli olanakszlklar spordaki gelimeleri bir lde engellemekte ise de baz atlmlarn gerekleemedii sylenemez. ATATRK LKELERNN GENEL NTEL (ATATRKLK BR DEOLOJ MDR?) -23 Atatrk'n devrimleri, bunlar gerekletirirken dayand dncelerin ve uygulad yntemlerin sistemli bir biimde ortaya konulmas "Atatrklk" ad ile ifade edilebilecek bir siyasal-toplumsal ideolojinin ortaya kmasna neden olmutur. Bu ideoloji iindeki belli baz ilkeler btn sisteme can verirler; bunlara da "Atatrk ilkeleri" adn vermek geleneksellemitir. Zaman zaman, her inklabn zerinde ykseldii dncelerin bulunduunu belirtmitik. Bu dnceler o devrime can verirler. Dolayl veya dolaysz belli bir dnceye veya dnceler demetine dayanmayan bir devrim olamaz. Yalnzca eskiyi deitirmek amacna ynelik olup da, bu i baarldktan sonra toplumsal kurumlarn ne biimde yeniletirilecekleri belli ilkelere dayandrlmazsa o zaman bir inklaptan deil sadece bir kargaadan sz edilebilir. deoloji Kavram Gnlk konuma dilinde ve zellikle siyasal konularda oka kullandmz ideoloji szc, btn szlk ve ansiklopedilerde zet olarak dnceler btn biiminde tanmlanyor. Bu btnnn ideoloji saylabilmesi iin kendi iinde tutarl olan ve birbirine bal dncelerden olumas gerektir. Baka bir deyile bir ideoloji iindeki dnceler birbirlerine neden-sonu ilikisi ile bal olmaldr. Byle bir zellik tayan dnceler btn gerekte bir sistem oluturur. nk sistem bir amaca ulamak iin kullanlan yntem demektir. Bir amaca ise ancak tutarl dncelerin oluturduu bir btn ile ulalr. imdi ideolojiyi biraz daha yakndan tanmlayabiliriz:Kurucusu veya kurucular tarafndan belirlenip ortaya konulan ve uzun saylabilecek bir bir gelime sonucu beliren, belli bir amaca ynelik, kendi iinde tutar bir sistem oluturan dnceler btnne ideoloji diyoruz. Bir ideoloji, kartlarnca yanl

211

olarak nitelendirilebilir. Byle bir niteleme geerli, yani doruda olabilir. Ama bu olgu, ideolojinin varl iin nemli deildir. Yanl da saylsa, dnceler birbirine uyum salarsa, bir mantksal btn oluturursa, ideoloji ortaya kmtr. deolojilerle tarih boyunca hemen her konuda karlaabiliriz. Ama siyasal yaamda ideolojinin yeri ve nemi biraz deiiktir. Bu alanda ideoloji, bir devlet, hukuk ve ekonomi sistemi kuran veya kurmay amalayan kiilerin kulland dnceler btn anlamna gelmektedir. Eer devlet denilen olguyu aklc ve gereki bir biimde deerlendirmek gerekirse onun belli bir ideolojiye yaslandn kabul etmek gerekecektir. Gerekten, tarih sahnesine kan her devletin belli ve kendi iinde tutarl dncelere yaslandn, meruluunu ve inandrcln bu kaynaktan aldn gryoruz. Avrupa Yaknann bana kadar devletlerin temel edindii ideolojiler dinsel kkenli idi. Yaknadan itibaren baz devletlere demokratik ideolojiler egemen olmaya balad. Hukuk Devletinin anlatld nitemizi anmsaynz: Demokratik ideolojilerin esasn bireyin zgrl ve parlamentolu, oulcu, hukukun stnlne dayanan dnceler oluturur. Bu tr ideolojiler, uygulandklar toplumlarn yapsna gre deiik biimler almlarsa da zlerinde ok byk deiiklikler olmadan bugne dein gelierek gelmilerdir. 19. Yzylda beliren ve 20. yzylda uygulama alanna giren sosyalist ideolojiler de son zamanlara kadar modern devletlerde gze arpmlardr. deolojileri pek ok bakmdan tasnif etmek mmkndr. deoloji bir kii tarafndan kurulup uygulamaya sokulabilir. zellikle dinsel sistemler bu tr ideolojilere en gzel rnektir. Yine, sosyalist ideolojilerin temeli bir kii tarafndan atlmtr (Karl Marx,1818-1883). Faizmi bir ideoloji haline getiren ise Mussolinidir (1883-1945). Ama bu tr ideolojileri kken bakmndan deerlendirirken bir nemli noktay gzden uzak tutmamak gerektir: deoloji kurucular, kendilerinden nceki dnce akmlarndan ve eylemlerinden mutlaka etkilenirler. rnein, sosyalizmin gemii lkaa kadar iner. Gerek Alman, gerek talyan Faizminin kkleri19. yzylda doan ar ulusuluk akmlarnda bulunur. Dinler iin de ayn olgu geerlidir. Fakat btn bu birikimi deerlendirip ideolojiyi kuran kii kendi dncelerini n plana kartarak sistemi ortaya koyar. Bu tr ideolojiler elbette, bir sre sonra deiik biimlere brnebilirler: Sosyalizmin egemen olduu lkelerde Sovyet, in, Yugoslav modellerinin ayr birer tr temsil etmeleri gibi. Ama sonuta bu tr kurup gelitirenlerin hepsi kkenlerini Marxa dayandrmlardr. Byle deiiklikler zaman, yer ve toplum koullarna veya bir baka kiinin abalarna baldr. Baka bir ideoloji eidi ise, belli bir kurucusunun bulunmad sistemlerdir. Bu tr ideolojiler uzun bir dnce birikimi sonucunda uygulama alanna girerler. Hi kukusuz bu tr ideolojiler de zamana, yere ve toplum yapsna gre deiik biimler alabilir. Yine bu tr ideolojiler, belli kiilerce ayrca ilenip gelitirilebilir. Demokratik rejimler iin geerli olan ideolojiler bu tre rnek saylabilir. deolojileri sert ve yumuak olarak da snflandrabiliriz. Sert ideolojiler kat ve deimesi ok zor, ou kez olanaksz kurallardan oluurlar. Bu kural ar uygulamak ve gerekirse yorumlamak hep bu kat kurallarn izdii ereve iinde mmkndr. Bu tr ideolojilerin uygulanmalar balangta baarl olsalar bile sonralar bir donma geirirler ve istenilen gelime durur. Son yllarda sosyalist ideolojilerin uygulama alanndan ekilmeleri ve zlmeleri bu aklamalara en iyi rnek saylabilir. Yumuak, esnek ideolojiler ise gerek uygulanmalar, gerek yorumlanmalar asndan ok daha elverili yaplara sahiptirler. Bu tr ideolojiler Genellikle belli bir kurucusunun bulunmad sistemlerdir. Demokratik ideolojiler bu tre gzel birer rnek saylabilirler. Demokrasiyi Genellikle bir ideoloji saymama eilimi ar basar. Zira bir ideoloji iin gerekli bir dnceler btn ve bunlarn oluturduu bir sistemin demokraside bulunmad ileri srlr. Bu dncede olanlar demokrasiyi bir rejim olarak nitelerler. Baka bir deyile bir devletin ynetiminde uygulad esaslar ieren bir yol, yntem. Eer demokrasi sadece bir rejim olarak deerlendirilse bile o zaman u iki soruyu yneltmek gerektir: Demokratik olmayan rejimlerin dayandklar ideolojiler vardr: Faizm, komnizm, teokrasi gibi. Peki o devletlerin rejimi nedir? Demokrasiyi bir ideoloji saymayanlarn verdii yant o ideolojilere dayanan rejimlerin diktatrlk olduu merkezindedir. Kurallar vardr. Hem de ok esasl kurallar: Demokraside btn ulus ynetime katlacaktr.

212

Bunun da salanma yolu ulusun temsilciler seip bir parlamento oluturmasdr. Parlamentonun oluturulmasnda eitlik, adalet gibi llere uyulmaldr. Ama sadece parlamento yetimez. Demokratik bir rejimde btn insanlarn eitlii, onlara doutan gelen ve dokunulmaz haklarn bulunduu, sabit ve kesin bir ilkedir. Ardndan parlamento ile onun koyduu yasalar yrtecek gcn oluturulmas, insan haklarnn gvencesi olacak yarg gcnn zel durumu dikkate alnr. Bu konuda demokrasi zerinde alan dnrler bildiiniz hkmet sistemlerini nermiler ve bunlarn bilimsel olarak aklanmasn yapmlardr. yle ise, bir rejim dnnz ki onda btn insanlar eit olup dokunulmaz temel haklara sahip bulunacak, onlar temsil eden bir parlamento oluturulacak, parlamento ile yrtme ve yarg arasndaki ilikiler dzenlenecek. imdi , bu gelerden biri olmazsa demokrasi de yoktur. Parlamentosuz, zgrlksz, yarg bamszlnn bulunmad bir demokrasi dnlemez. Demokrasiyi sadece bir yntem olarak dnrseniz, bylesine kapsaml ve sistemli bir yntemin ardnda sakl byk bir dnce birikimini bulmamz gerekir. Bu yntem gkten zembille inmez. Yntem, demokrasinin kuramlar ve ilkeleri zerinde dnen bilim adamlarnn yzlerce yllk birikimlerinden domutur. yle ise, insan haklarna, ulus egemenliine, temsil esasna dayanan bir rejim aslnda mkemmel bir ideolojik tabana oturmaktadr. Anayasa hukukusu meslektalarmz incitmemek iin belki yle bir neride bulunabiliriz: Demokrasi, zgrlk ve eitlik iin kurulmas dnlm sisteme -yani ideolojiye- dayanan bir rejimdir. Nitekim Giovanni SARTOR gibi byk hukukular Demokrasi teorisini kurmaktadrlar. (Bu yazarn nl yapt iin nite sonundaki kaynakaya baknz) Artk ekinmeden syleyelim: Demokrasi esnek, yumuak, toplumlarn yaplarna gre deiebilen ama birbirine nedensel ik ile balanm temel ve ana dncelerden oluan bir sistemdir, yani ok eitli ynleri olan bir ideolojidir. ATATRKLK BR DEOLOJ (DNCE SSTEM) MDR? Bugn devlet, hukuk ve toplum yapmzn temelinde Atatrklk yatmaktadr. Bu gerek en somut bir biimde Anayasamzn balang Blm ile 2 ve 174.c maddeleri hkmlerinde dile getirilmektedir. 2.Madde deitirilemez. 174.c Maddede yer alan devrim yasalar da anayasaya aykrlk sav ile iptal davasna konu edilemezler. yle ise kim ne derse desin Atatrklk Trk toplumuna k tutmaktadr. Peki o zaman, bylesine nemli bir kavram gerek bir ideoloji, yani dnce sistemi olarak niteleyebilir miyiz? Zira, hemen yukarda sylediimiz gibi, bu kavram devletin temelini oluturuyor. Konunun tartlmasnda yarar vardr. Atatrklk szc yeni kul anlmaya balanmtr. Atatrkn salnda 1930lu yllarn iinde bu kavrama Kemalizmad verilmiti. Son zamanlarda Atatrklk szc, Kemalizmden fazla kullanlyor. Baz ansiklopediler her iki deyimi de ilerine alyorlar. Bize gre her iki deyimden de ayn kavram anlalmaldr. Atatrklk szc Trke kural arna daha uygun olduu iin herhalde daha fazla kullanlacak ve yaygnlaacaktr. Devletin resmi yaynlarnda da Atatrklk szc daha fazla tercih edilmeye balad. Bu anlattklarmza kadar bir nemli sorun yoktur. Ama asl konu, Atatrklk veya Kemalizm denilen kavramn nasl tanmlanaca ve onun bir ideoloji olup olmadnn saptanmasdr. Birka tanm rnek olarak verdikten sonra konumuzun nemi daha iyi anlalacaktr: Bir bilimadammz (brahim Alaaddin GVSA, Resimli Yeni Lgat ve Ansiklopedik Szlk, stanbul 1948, S 1420.) Kemalizmi kemalcilik olarak Trkeletirmi ve yle tanmlamtr: ...Atatrkn Trkiye Cumhuriyetini kurmakta ve inklaplar hazrlamakta gsterdii temel prensiplerin topuna birden verilen isim... Kemalcilii, Trkiye istiklal ve hrriyetinin bir iar (simgesi) halinde ve daha geni bir apta anlamak ve hibir partiye mal etmeyerek daima ykselmeye ve ilerlemeye mteveccih (ynelmi) fikir ve hareketlerin umumi ad olarak da kabul etmek mmkndr. Elverir ki Mustafa Kemalin ad bir bayrak ve onun ideallerine uyabilecek fikirler bir ekol (okul, r, sistem) olarak kabul edilsin. Btn maddeleri bilim adamlar tarafndan yazlan Trk Hukuk Lgati Kemalizmi yle tanmlar (Trk Hukuk Lgat, Ankara 1943, S 197.): Milli efin (smet nn) Trk Milletine hitabeden birinci beyannamesi ile ilan ettii gibi cumhuriyetin milliyeti, halk, devleti, laik ve devrimci vasflar olup bize Atatrkn en kymetli emanetidir. Kemalizm milletin hayatndan doan realitelere istinat eden (dayanan) idaredir. Bu idare ana hukukun (anayasann) btn prensiplerine riayet eder (uyar). Gnmzn kaynak kitaplarndan Meydan Larousseye gz atalm: Bu ansiklopedi Kemalizmi yle tanmlyor: Trkiyede siyasi ve ideolojik bir bamszlk anlayndan hareketle bilimin ve akln ar bast bir toplum yaratmak ve bu yoldan Trk milletine bat medeniyeti iinde sosyal ve tarihi kiiliini kaybetmeden hak ettii yeri kazandrmak lks, felsefesi ve abas - Atatrklk de denir-. (Meydan-

213

Larousse VII, stanbul 1972, S 159 ve I, stanbul 1969, S 159.) Ayn Ansiklopedide Atatrklk maddesi de var. Baknz oradaki tanm nasl: Trkiyenin ada medeniyet seviyesine erimesini, Atatrkn balatt devrimlerin yrtlmesine balayan ve art gren yol Bu nl Ansiklopedi Kemalizm ile Atatrkl ayn kavram saymakla birlikte her ikisini deiik biimde tanmlyor. Bu tr elikilerin nedenleri zerinde biraz aada ksaca duracaz. imdi birka tanm daha grelim. Dnyann en nl ansiklopedilerinden olan MEYER, Kemalizmi deil, Kemalistleri tanmlyor ve yle diyor (MEYERS Enzyklopdisches Lexion, XIII. Mannheim 1975, S 587): Trkiyeyi politik ve kltrel alardan Avrupaya dayamak hedefi ile Kemal Atatrk tarafndan kurulan siyasal bir hareketin yandalar. Yeni bir baka szlkte Atatrklk (Pars TULACI, Okyanus. 20. Yzyl Trke Szlk I, stanbul 1971, S 162), Atatrkn at devrim ve kalknma yolu; bu yolda yrmenin gerektiine inan biiminde tanmlanyor. Trk Dil Kurumu tarafndan yaynlanan Trke Szlkn 1983 basksnda Atatrk szc karsnda u aklamalar var: 1. Trkiyenin ada uygarlk dzeyine gelebilmesi iin Atatrkn toplumsal, siyasal, ekonomik ve ekinsel (kltrel) ynlerden ileri srd ve devrimlerin gereklemesinde uygulad ilkeler. Kemalizm. 2. Bu ilkeye ballk. Szlk son basksnda Kemalizmi ksaca Atatrklk szc ile aklamtr. Byk bilimadam Tark Zafer Tunayaya gre Atatrklk Atatrkten kan ve onunla gelien fikirler ve olaylar btndr (Tark Zafer TUNAYA, Devrim Hareketleri inde Atatrk ve Atatrklk (Geniletilmi 2. Bas), stanbul 1981, S 132) Hamza Erolu Atatrkl yle tanmlyor (Hamza EROLU, Atatrklk, Ankara 1981, S 7): Trk devriminin yapc gc ile dayand temel fikirler bir sistem haline gelerek gelecein de deer ifade eden ve toplum hayatmza yn veren prensipleri olmutur. Atatrklk, Trkiyenin gereklerinden domu, sistemletirilmi fikirlerdir. Bir taraftan btn ile Milli Mcadeleyi iine almakta, dier taraftan toplumda yaplan kkten deiiklikleri kapsamaktadr. Ksaca Atatrklk, Trk Devriminin sistemletirilmi fikir gc ve gelecee bakan ynyle de lksdr. Bu konuda daha pek ok rnek vermek mmkndr. Ama verilecek dier rnekler de yukarda gsterilenlerden daha deiik deildir. Bu nedenle imdi, sizlere seerek verdiimiz bu tipik tanmlar deerlendirmeye alalm: Btn bu tanmlarn ortak noktas, Atatrklk denilen kavramn dorudan doruya o byk insandan km olmasdr. fadeler deiik olsa bile tanmlardaki dier ortak nokta, Atatrklk kavramnn Trk ulusunu ada uygarlk dzeyine eritirmek iin konulan ilkelerden olutuudur. Ama bu ilkelerin bilimsel adan nasl nitelendirilmesi gerektiine sra gelince grler farkllamaktadr. lk tanma gre Kemalizm eitli ilkelerden oluur ama bu ilkelerden kan fikirler bir okul, sistem haline getirilmelidir. kinci tanma gre Kemalizm devletin baz nitelikleri ve bunlara dayanan bir ynetim tarzdr. nc tanmda ise Kemalizm bir lk, aba ve felsefe drdncsnde de Atatrklk bir yol olarak gsteriliyor. Beinci rnee gre Kemalizm siyasal bir harekettir. Altncsnda kavrammz yol ve inan olarak nitelendiriliyor. Yedinci tanm Atatrkl sadece ilkelerin btnnden oluturuyor. Sekizinci tanmda Atatrklk fikirler ve olaylar btndr. Son rneimizde ise bu kavram sistemletirilmi fikir gc ve lk olarak deerlendirilmektedir. Btn bu tanmlarda Atatrkln nemi vurgulanmakta ama nitelii zerinde kesin ve ak, ortak bir yargya varlamamaktadr. Bunun nedeni zerinde dnelim: Bildiimiz gibi Atatrk, Trkler iin yepyeni esaslara dayanan bir devlet kurmu ve rm toplumsal kurumlar byk bir devrim yoluyla deitirmitir. Btn bunlar yaparken belli bir hedefe erimeyi dnmtr. Bu hedef, ada uygarlk dzenin esas olan insan haklarna dayal, demokratik bir hukuk devletini gerekletirmekti. yle ise Atatrk, sizlere bu kitabn banda ayrntl olarak gsterdiimiz demokratik hukuk devleti hedefine erimeyi dnyordu. Bu hedefe ulamak iin de son derece hesapl bir biimde hazrlanm plana gre davranmtr. Genliinden beri renip benimsedii ve hedefi iin gerekli temel dnceleri bu plan iine oturtmutur. Ama yapmak istediklerini daha nce bir ideoloji biimine dkp duyurmamtr. Neden? Bu nokta zerinde biraz duralm: Yukarda da belirtildii gibi ideoloji bir dnceler btndr. Bu btn iindeki dnceler anlattklarmza uygun olarak siyasal veya toplumsal baz zorunluluklarn dourduu inanlardan, grlerden yahut bilimsel verilerden kabilirler. Devletin ynetim kadrolar belli ideolojileri ama olarak benimserlerse, o ideolojide yer alan esaslar uygulama alanna dkerler -veya dkmek isterler-. imdi, ideolojiler baz toplumlarda devrimler iin de kullanlrlar. Devrimciler gerekletirecekleri amalar benimsedikleri ideolojilerden karrlar. Pek ok ideoloji de

214

yanda olan bilim ve siyaset adamlarnca, daha eylem alanna geirilmeden ilenmi ve salam esaslara balanmtr. te Atatrk, geri Batdaki ideolojilerin aklc, demokratik ve insancl olanlarndan yararlanm ve kafasnda belli bir sentez oluturmutu ama, bunu aklayamamt. Bunun nedeni bilinir. Baknz Byk Nutukta bu gerei nasl belirtiyor: ...kararn btn gerek ve zorunluluklarn daha ilk gnnde aa vurup ifade etmek elbette yerinde deildi. Uygulamay birtakm evrelere ayrmak,olaylardan ve olaylarn akndan yararlanarak ulusun duygu ve dncelerini hazrlamak ve basamak basamak yryerek hedefe ulamak gerekiyordu... Ulusun gelimesini ve ykselmesini salayacak doru yol buydu. Ben de bu yoldan yrdm. Ancak bu pratik ve gvenilir baar yolu yakn alma arkadalarm olarak tannm kimselerden bazlar ile zaman zaman grler,davranlar ve yaplan almalardaki uygulamalar bakmndan temel veya ikinci derecede birtakm anlamazlklarn, krgnlklarn ve hatta ayrlmalarn da sebebi ve aklaycs olmutur. Ulusal Kurtulu Savana birlikte balayan yolcularn bazlar ulusal yaamn bugnk Cumhuriyete ve Cumhuriyet yasalarna kadar uzanan gelimelerinde kendi dnce ve ruh yeteneklerinin kavray snrlar bittike bana kar direni ve muhalefete gemilerdir. Grld gibi Atatrk, yukarda belirttiimiz noktay aklyor. yle demek istiyor: Eer yapmak istediklerimi batan ilan etseydim, yani ideolojimi aa vursaydm, inklap baar kazanamayacakt .Atatrkn izdii bu strateji son derece doru ve toplumumuzun o gnk yapsna da ok uygundu. Atatrk kafasnda bir ideoloji oluturmutur. deoloji neydi? Uyum iindeki dncelerin oluturduu bir sistem. O. byle bir sistemi kafasnda oktan kurmutu ve onun dayand ideolojiyi hi sapmadan uygulad. imdi Nutkun ayn yerinden -ki o yeri bulduunuzu kabul ediyoruz- aktarmay srdrelim: Eer dokuz yllk etkinliklerimiz ve yaptklarmz bir mantk dizisi ile gzden geirilirse ilk gnden bugne kadar izlediimiz Genel dorultunun, ilk kararn izdii yoldan ve yneldii hedeften asla sapmam olduu kendiliinden anlalr. Btn byk ideoloji devrimlerinde olduu gibi, Trk Devriminde de uyumlu, dzenli hedefler ve uygulamalar yer almtr. yle ise Trk Devriminin getirdii ve dayand ilkelerden oluan Atatrkle bir dnce sistemi -yani ideoloji- adn vermek kadar doru bir tutum yoktur. Eer Atatrklk sadece bir gr, bir yol, bir yntem olsa idi baarya ulaamazd. Atatrkn deoloji Olmad Hakknda Grler ve Yantlar Atatrk ideolojisini salnda eylemleri, szleri ve yazlar ile gl bir biimde kurmutur. Ama Trk aydnlar, Atatrkl, durmadan gelien bir dnce sistemi haline getirmekte gecikmilerdir. Son zamanlarda bu eksik giderilmeye baland. Atatrklk ayrca, belki klasik ideolojiler kadar ince bir biimde ilenmemitir ama etkileri zelikle kalknmak isteyen Ortadou ve Uzakdou lkelerinde her an grlmektedir; deiik biimlerde de olsa. Atatrkln bir ideoloji olarak zellii kat, donmu dogmalara dayanmamasdr. Yani yumuak, esnek ideolojilerdendir. Atatrklk btn toplumlarda uygulanabilecek esaslar ierir. Akla, bilime, insan sevgisine dayanmas onu ilenmeye uygun ve gelimelere ak bir durumda tutmaktadr. Ama belki bu esneklik Atatrk klasik, sert ideolojilerden ayrd iin de baz bilim adamlar onu sadece bir yntem olarak nitelemektedir. -Kald ki, sistem, yntem ve ideoloji arasndaki ince benzerliklere nitemizin banda deinmitik-. Dier yandan Atatrkl artk bir ideoloji olarak tanyan bilim adamlarmzn says artyor. Ama aksi dncede olanlar da var. lgin bir rnek verelim: Bir nemli bavuru eserinin Atatrklk blmnde bir bilim adam, Atatrkl bir gr olarak nitelemektedir. Yazar, ayrca bu gr doktrin (reti) dahi kabul etmeyenlere katldn belirtecek ifadeler kullanr. deolojinin retilerden veya bir retiden kmas gerektiine gre, bu yazar iin Atatrklk esnek bir grten baka birey deildir. Eserin ayn blmnde nl bir baka bilim adammz ise aratrmasn u kesin yarg ile bitiriyor: Atatrklk kesin olarak yenilie ak bir ideolojidir. Bu kanda olan baka bilim adamlarmz da vardr . (rnein smet GRTL'nin Kaynaka blmndeki eserlerine baknz) Artk resmi yaynlarda da Atatrkle dnce sistemi yani ideoloji denilmeye balanmtr. ATATRKLK DEOLOJSNN ZELLKLER Atatrk ideolojisine can veren ilkeler salam, tutarl ve kalc niteliktedirler. zellikle demokratik hukuk devletinin dayand ana dnceler son derece evrensel boyutlu ve insanln uzun bir tarih sreci boyunca ileyip olgunlatrd esasl kavramlara dayanmaktadr. Atatrk, zorunlu alanlardaki kltr deiikliklerini bu ilkelerin altnda yapm ve bylece Trk Devrimi olgusu domutur. nsanlk tarihinde btn toplum kurumlar, uzun ve srekli gelimeler ve karlkl kltr etkileimleri altnda berraklamlardr. Elbette her toplum, kendi anlay ve davran modellerine uyan kurumlar oluturmusa da, hepimizin bildii gibi dier kltr evrelerinden gelen eitli etkilerin altnda da kalmtr. nsanlk tarihi dncelerin ve kurumlarn

215

kltr etkileimi altnda gidip gelmelerinin ve kaynamalarnn bir yksdr de denilebilir. Belki insanolunun tarih ncesi dnemlerdeki ilk bulularyla oluan kltr rnleri kendilerine zg niteliklere sahipti; gerekten zgn idiler. Kltrler aras al-veri doduktan sonra toplumsal kurumlarn gelimeleri de ayr bir yola girdi. Atatrk ilkelerinin temelinde yatan dnceler de zellikle 16. yzyldan sonra, Aydnlanma a tam olarak alnca baz toplumlarda ilenmeye balanmtr. Antik adan ve oradan kaynaklanan slam aklclnn Batya gemesi... Aydnlanma, Batnn kendine zg toplumsal, ekonomik ve dnsel yaps iinde iyice olgunlama srecine girince, bu corafya biriminin evresinde hatta uzanda bulunan toplumlar da bu yeni bilimsel, siyasal ve hukuksal akmlardan etkilendiler; baz toplumlar Aydnlanma ann getirdii yenilikleri kendi bnyelerine uydurup gelime modeli biimine soktular: Japonlarn 19. yzyl ikinci yarsnda yaptklar ve baarya ulaan denemeleri bu konuda gsterilecek en nemli rnektir. Bat aydnlanmasna esas olan dncelerin Osmanl Devletine girmesi 19. yzylda balam, ama bu son derece yava ve eksik bir biimde olmutur. Hele egemenliin kkeni, hukukun yaps, insanlarn temel haklar gibi zerlerinde ok ac bir sre iinde tartmalar ve hatta kavgalar yaplarak eriilen salam dnceler Osmanl toplumuna hemen hi girememitir. Ksaca zetlemek gerekirse: Eitim alanndaki yetersizlik; Batdaki gelimelerin hi bir tepki uyandrmamas; geleneksel devlet dzeninin deimez olduu ve tanrsal nitelikte bulunduu zerinde kesinlemi yarg; ekonomik durgunluun ar dereceye varmas; ard kesilmeyen savalar... Eski toplum yapmzda kltrn zellikle devlet ve hukuk gesi zerinde ok az ve yetersiz durulmasnn bir nedeni de mevcut dzenin dna taacak bir yenilie btn Osmanl aydnlarnn kapal olmalaryd. Hereyden nce Trklerin geleneksellemi devlet biimi olan monarinin gerekli veya gereksiz olduu gibi Batda oktan balam olan trden tartmalarn yaplmas imkanszd. Osmanl aydn baka trl bir devlet biimi kabul edemez durumdayd. Yine dinsel hukukun belli kalplarn hi olmazsa yumuatmak gibi bir cesareti gsterebilecek bir kii de yoktu. Sadece slam hukukunun dzenlemedii alanlarda Batdan alnan yasalar dnda hukukun z ve kayna zerinde dnmek mmkn deildi. Sadece halkn padiahn yetkilerine bir lde ortak olmas, yani meruti monari dncesi ileri srlyordu. Ama egemenliin kayna elbette Osmanl Ailesi idi ve o aile adna sadece padiah bu hakk kullanrd. leride cumhuriyet kurulduu zaman en iyi yetimi aydnlarn bile bu byk devrim admna kar gelmelerinde yatan neden, yzlerce yllk devlet ve hukuk kltrnn deimez biimde zihinlere kaznm olmasyd. te Atatrkn bir byk devrimci olarak en byk zellii bu alanda kendini gsterir. O, Batdaki devlet ve hukuk aydnlanmasn anlam ve zmleyip benimsemiti. Bir byk kltr deiiklii iin de devlet ve hukuk sisteminin deitirilmesinin ba koul olduunu anlamt. Atatrk, Aydnlanmann dier alanlardaki kkl kltr dayanaklarn da ok iyi kavramt. O btn bu saptamalarna kendi ulusuluk anlayndan doan yeni boyutlar kazandrm ve devrim kalbna dkerek istediini gerekletirmitir. Atatrklk deolojisinin Dayand Temel Dnceler lknce ksaca aklclk zerinde tekrar duralm: Bilindii gibi, insan dier canllardan ayran en nemli zellii dnebilmesidir. Dnce ise akldan doar. Sonsuzluktan gelen ve sonsuzlua akp giden deimez kavramlar, insann aklna ilenmitir. Birka rnek verelim: Saylarla ilgili sabit kavramlar yalnz insan aklnda bulunur. Nesneleri saymak, lmek ve bundan doan sonular deerlendirmek sadece aklmzdaki bu kavramlara dayanlarak yaplr. Birden sonra iki gelir; gelemez. ki kez iki mutlaka drttr. te saysal kavramlarla ilgili bu deimez ve deitirilemez gerekler matematik denilen bir yntemi dourdu. Matematik ile insanolu cisimlerin hareketlerini gzleyip kurallarn belirlemek ve daha pek ok doa olayn kesin biimde aklamak olanan buldu. Szn ksas akl, deimez ve amaz kavramlar ile insann dnyay, evreni sezip anlamasn ve kavramasn salar. Bundan dolaydr ki gerekleri saptayabilmek iin ilknce akl kullanlr. Bilgiler akl yoluyla kazanlr. Deneye dayal bilgilerde de asl olan Yine akldr. nk her eyden nce bir olay aklayabilmek iin deneye bavurma da akln bir buluudur. Deneyin nasl yaplaca ve elde edilen sonularn deerlendirilmesi de Yine akl yoluyla mmkn olabilir. nsan insan klan,onu var eden ilk ve en temel genin akl olduunu, daha antik dnemlerden beri baz nemli dnrler ileri srebilmilerdi. Bununla birlikte, bu kitabn ikinci nitesinde grdmz gibi, aklclk (rasyonalizm) akm Ortaadan Yeniaa geerken Batda dodu. Akl yeteneklerini

216

kullanarak byk evrensel gerekleri ortaya karan matematikiler ve fizikiler akln stnl kuraln kesinlikle yerletirdiler. 17. Yzyl ortasna kadar (1650) yaayan Descartes, bildiiniz gibi, antik dnrlerin slam bilim adamlar aracl ile Batya tad aklclk akmn tam ve bilimsel bir yol olarak gelitirdi. Descartes varolmann ancak dnmek ile mmkn olduunu kantlad. nsan Tanrnn varln bile ancak aklla kavrayabilirdi. Akln kalplarn ise tanr dahi deitiremezdi. Byk bilgin Grotius (1583-1645) - ki dindar bir kiidir- hibir gcn iki kez ikiyi be yapamayacan ileri srmtr. te bu yolla Batda ilknce matematik, astronomi ve fizik bilimleri geliti. (Trklerde bilim konusunda tartmasz en byk uzman olan A. Adnan ADIVAR "Osmanl Trklerinde lim" adl nl yaptnn nsznde baknz neler diyor" Bu eseri okuyanlar Osmanl Trkiyesinde mspet ilimlerin XIX. yzyla kadar ancak Arap ve Fars dillerindeki ilmin eksik ve bazen yanl bir devamndan ibaret olduunu... greceklerdir" [Sz geen yaptn 4. Basm, stanbul 1982, S 7] Demek ki ilkel Ortaa bilimi bile Osmanl toplumunda "yanl" alglanyordu. Toplumumuzda bilimsel altyapnn bulunmadna bu eserden daha ak bir kant gsterilemez!) Ardndan da zellikle hukuk ile devlet kavramlarn bilimsel yollarla aklamak abalar balad. Aydnlanma a btn grkemiyle almt. te Osmanl toplumunun bu akmn dna dmesi gelimeyi nleyen en nemli etkenlerdendir. Ancak 19. yzylda balayan bilimsel kprdanma, salam bir altyap olmad in son derece yava geliti. Bu kprdanma iinde hukuk biliminin gelime paynn zellikle az olduunu da daha nce belirttik. Akl ve bilime dayanmayan hibir toplum varln srdremez. Trk toplumuna aklc ve bilimci dnceyi temelli ve kkl bir biimde yerletiren sadece Atatrktr demek kesinlikle abartma deildir. Onun geri kafal, bilim ve akl yoksunu evrelerle yapt mcadele kurtulu savamzdan ok daha dramatik ve etkili olmutur. Atatrk tam bir aklc ve bilimci idi. Yaptklar arasnda akl ve bilime aykr tek eylem gsterilemez demek de asla abartmal bir sav deildir. O belki aklc felsefeyi sistemli olarak inceleyememiti. Durmadan okuduu halde bu konuda Ona kim yardmc olabilirdi ki. orak bir dnce aleminde kim Ona rasyonalizmin yaamn her alannda itici g olduunu retebilirdi? O stn dehas, sezgisi ve en nemlisi son derece geni ve derin tarih bilgisi ve bilinci ile uygarln nasl doup, hangi sancl dnemlerden geerek bugnlere eritiini ok iyi kavramt. Bu satrlar yazan, Onun aklc dzeyinde bir devlet -hatta daha ileri gidelim- bir bilim adamna Trk toplumunun rastlamadn aka ileri srmektedir. Yaptklarna tekrar baknz: Hepsi bilim ve akl ilkeleri erevesinde ve sebep sonu ilikileri iinde zincirleme bir sreklilik gsterir. yle ise Atatrkn ideolojisinin temelinde aklc ve bilimci dnce yatmaktadr. Bunda en kk bir kuku bile yoktur. Akl ve mantn zemeyecei sorun yoktur; Benim m iler biri dierine bal ve gerekli olan eylerdir; Bu dnyada herey insan kafasndan kar. Bir insann bann ifade etmeyecei hibir ey tasavvur edemiyorum. nsanlarn yaamna, etkinliklerine egemen olan g yaratma ve icat yeteneidir. Atatrk 8 Mart 1928 gn unlar sylemitir: Fransa ihtilali btn cihana zgrlk dncesi estirmitir ve bu dncenin imdi de temeli ve kayna olmaktadr. Fakat o tarihten beri insanlk ilerlemitir. Trk demokrasisi Fransa ihtilalinin at yolu izlemi ama kendine zg sekin nitelii ile gelimitir. Atatrk Trk Devriminin Fransz htilalinin byk lde etkisi altnda kaldn sylemektedir. Trk Devriminin temel ilkeleri, Fransz htilalinin dnyaya sat dncelerden kaynaklanmaktadr. Fransz htilali, kendini douran dnceleri ilk kez uygulayp onlar deerlendiren Amerikallarn verdii cesaretle (ABD kurulu: 1787), ok daha geni apl yeniliklerin kapsn at. Fransz ihtilalcileri ilknce ayrcalkl toplum modeline son verdiler; yasalar karsnda eitlik ilkesini getirdiler; egemenliin ulusa ait olmas gereini aa kardlar ve bu ilkenin eitli uygulama yntemlerini kendi deneyleri ile dnyaya gsterdiler. nsanlarn kiiliklerine sk skya bal vazgeilmez haklara ve zgrlklere sahip olduklar, devlet gcnn bunlar kaldramayaca dncesi de Fransz htilali ile dnyaya yayld. Kii gvenliinin salanmas iin devlete den devler bu olaydan sonra daha da belirginleti. Yine, devlet ynetimine dinin kartrlmamas, yani bugn bizim hala zerinde tarttmz laiklik ilkesinin kkeni de bu ihtilaldedir.

217

Hanedana, soya veya dine deil, ulusa dayanan devlet kurulmasnn esaslar da Fransz ihtilalinin getirdii yeniliklerdendir; bu yenilik siyasal adan ulusuluk kavramnn domasna da yol at. 1982 ylnda yrrle giren son Anayasamzn ilk onalt maddesi, aradan ikiyz yldan fazla bir sre getii halde, 1789 ylnda ilan edilen Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirisinin neredeyse ayn tekrardr. Bu da zerinde durduunuz olayn ne kadar byk bir anlam tadn gstermektedir. Bugn her demokrasinin vazgeilmez esaslar olan bu temel dnceler dnyaya kolay yerlememi, daha nce de grdnz gibi 19.Yzyl boyunca zellikle Avrupada bu uurda byk mcadeleler verilmitir. Ama eninde sonunda bu olayn etkileri nsanln ortak deerlerinin bir blm haline geldi. Zira tarihin ak ve geliimi bu olay douran nedendi. Fransz ihtilali ile getirilen ilkelerin byk bir blmnn kabul Saltanatn yklmas veya sadece bir sembol durumuna gelmesi, dine dayal devlet modelinin terkedilmesi anlamna gelirdi. Yine anmsadnz gibi, 19. yzylda egemenlie her bakmdan snrsz olarak sahip bulunan Osmanl hkmdarlar sadece kii gvenlii ve eitlik ile ilgili baz ilkeleri benimsemiler, fakat dierlerinin lkeye girmesini btn abalaryla nlemeye almlardr. Onlarn bu direnmeleri o yzylda yetimeye balayan snrl saydaki aydnlar zerinde elbette olumsuz etkiler yapt. Egemenliin ngilterede olduu gibi hkmdarla halk arasnda bllp meruti bir monari zlemi gden bu aydnlarla padiah arasnda bir geimsizlik dodu ve bu zellikle 19. yzyln sonunda iyice belirgin bir durum ald. te Atatrk bu dnemde yetimiti. Esiz tarih sezgisi ile Fransz ihtilali ile ona temel olan aklcln btn insanlk iin ifade ettii enlemi ok iyi kavrayan Atatrk sz geen ilkelerin Trk ulusunda yerlemesi gerektiine inanmt. Laik, ulus egemenliine dayal bir devletin kurulmasn da Atatrk zerinde Fransz ihtilalinin etkisi ok byktr. Ama, kendisinin de belirttii gibi, Fransz ihtilalinin sat evrensel ilkeleri Trk ulusu kendi benliine gre biimlendirmitir. 19. yzyln sonlarnda pek ok Trk aydn Fransz htilalinin ilkelerine romantik bir tutku ile balanmt. Onlar bu ilkelerin Trkiyede gerekleebileceine inanmyorlar ama byk bir hayranlk ve belki de kskanlkla bu dnceleri benimsemeye alyorlard. Fakat bu davran, o aydnlar iin umutsuz bir balant; zira inandklar lknn gerekleeceini sanmyorlard. Bu aydnlar iinde sadece Atatrk, aklc bir tutum iinde ve frsatlar deerlendirerek yepyeni bir devlet kurulacana ve bu oluumun Fransz htilalinin ilkelerine dayanacana karar vermitir. Bylece O, her zamanki aklcl ve insancll iinde modern demokrasinin gereklerini yerine getirecek ilk ve en nemli admlar att. Btn bu sylediklerimizden Fransz htilalinin, Aydnlanma dncesinin devam olarak Atatrklk deolojisinin kkeninde yattn aka kartmak mmkndr. Trklk Akmnn Doup gelimesi de Atatrkn ideolojisi zerinde etkili olmutur. leride Atatrk ilkeleri arasnda saylan ulusuluk=(milliyetilik) incelenirken Trklk akm zerinde durulacaktr. Ama Atatrklk ideolojisinin kkenlerini aratrrken bu konuya da birka cmle ile deinmek gerektir: Atatrkn en belirgin niteliklerinde biri de ulusuluudur. O, yapmak istedii her eyi ilknce ulusumuzun karlar asndan deerlendirmitir. Btn amac ulusumuzu ykseltmek ve yceltmek olmutur. Bu bakmdan ulusuluk akmnn Atatrkn dnce yaps zerindeki etkisi ihmal edilemez. Trklk, kesin izgileriyle ancak Atatrk dneminde btn aklc ve insancl geleriyle belirmise de, bir akm olarak 19. Yzyl ortalarnda domutur. Belirsiz ve eitli anlay biimleri iinde Trklk akm o yzyl sonunda giderek geliti. te Atatrk bu sre iinde yetiti. Trklk akmndan etkilenmemesi beklenemezdi. Bylece belki de en byk Trk ulususu (milliyetisi) beliriyordu. Ancak Atatrkn ulusuluk anlay ok nemli, son derece bilimsel ve insancl esaslar tar. deolojisinin gelimesinde Trklk nemli bir rol oynamsa da, bu akmn aklc kalplara dklmesini Atatrk salamtr. Atatrkn deolojik Sentezi Aydnlanma ann getirdii aklc ve bilimci dnce; eitlik ve insan haklar; Fransz htilalinin bu akmlar uygulamaya sokmas ve yeni yorumlarla amas; Trklk... Bunlar Osmanl aydnlar arasnda bilinmeyen konular deildi. Ama Atatrk bu akmlardan ve onlarn getirdii ilkelerden ulusumuz iin gerekli grd lde ve bilinli olarak etkilenmitir. O, bu byk insanlk gelimesinin dourduu ilkeleri kendi zekas, sezgisi, bilgisi ve deneyleri ile yourarak ortaya ulusumuz iin yepyeni saylabilecek ilkeler karmtr. Baka bir deyile Atatrk, yukarda saydmz akmlarn dourduu ilkeleri Trk toplumuna aynen getirmi deildir. Onlara ulusal damgamz, silinmeyecek biimde vurmutur. yle ise

218

Atatrkln kkeninde Onun birletirme ve sentez yapma gc de vardr. Atatrk olmas idi, Osmanl toplumunun kk bir kesimince bilinen gerekler asla sentez halinde, btn olarak ulusumuzun benliine ileyemezdi. ATATRK LKELERNN NTEL Yukardaki aklamalarmz, Atatrkln bir ideoloji olduunu ve ne tr ilkeleri ierdiini sizlere bir lde de olsa gstermitir sanrz. yle ise diyebiliriz ki bu ilkeler, nsanolunun binlerce yl sren eitlik ve erdem savann sonunda beliren evrensel deerlerden karlar. Atatrk salnda ideolojisine temel olacak alt ilke saptam ve bunlar 1937 Ylnda yaplan bir Anayasa deiiklii ile Trk Devletinin anayasal dayanaklar durumuna getirilmiti. Anayasadaki sralamaya gre bu ilkeler unlardan oluur: Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik, nklaplk. Bu ilkeler teker teker incelendii zaman hibirinin dorudan doruya Atatrk tarafndan bulunmu olmad kesin olarak anlalr. Modern ve demokratik btn cumhuriyetlerde bu ilkelerin hemen hepsi uygulanmaktadr. Bu bakmdan diyebiliriz ki, d yaps bakmndan Atatrk ilkeleri zgn deillerdir. Ama i yaplar bakmndan bu ilkeleri Atatrk ulusumuzun zelliklerine, tarihsel ve kltrel koullarna uygun biime getirmitir. Bizim ulusuluk anlaymz ile szgelimi ngilizlerin bu konudaki tutumlar birbirinden farkldr. Trkiye Cumhuriyeti ile baka cumhuriyetlerin uygulama alann da deiiklikler gstermesi doaldr. Temelde ayn kavram olmakla birlikte laiklik de Bat Avrupa lkeleri ile bizde deiik biimlerde uygulanmaktadr. Bundan sonraki nitelerimizde Atatrk ilkelerini geleneklemi adlarna ve sralamasna gre inceleyeceiz. Ama tam bir irdeleme yapmak gerekirse Atatrk ideolojisinin iki st-ilke zerinde kurulu olduunu saptarz: Aklclk ve ulusuluk. Dier ilkelerin hepsi bu ikisinden kmtr. Atatrk aklc bir ulusuluk anlay ile Trklerin ada uygarlk dzeyine, yani insan haklarna dayal tam bir demokratik hukuk devletine erimesini salayc yntemleri bulmutur. Cumhuriyetilik toplumsal gereklere ve akla en uygun devlet biimidir ve demokrasinin yeermesi iin gereken gelere sahiptir. Laiklik hem bilimsel gereklere hem de bu gereklerden kan temel insan haklarna dayanak olan nemli bir kavramdr ve demokrasinin n koullarndan en nemlisi saylabilir. Devletilik ve halklk ulusal gereksinmelerin dourduu aklc yntemlerdir. zellikle halklk ilkesi, demokrasinin tabann oluturur. nklaplk ise btn bu yeniliklerin srdrlmesinin akln bir buyruu olmasnn sonucudur. Demek ki bu alt ilkenin bei aklclktan ve ulusuluktan kaynaklanmaktadr. ATATRK LKELER (1) / CUMHURYETLK -24 CUMHURYETN HUKUKSAL VE SYASAL NTEL Devlet, belli snrlar iinde yani bir lkede yaayan insanlarn kendi ilerinden kardklar bir gle yani egemenlikle rgtlenmesi sonucu oluan bir toplumsal kurumdur. lke, insan topluluu ve egemenlik her devletin olumasnda temel talardr. Bu geden birini karrsanz devlet ortadan kalkar. yle ise her devlette bu ge mutlaka bulunmaldr. Ama bu gelerin bir araya gelmesiyle oluan devletlerin temeldeki ortak yanlar buraya kadardr. Bu genin her devlette bulunmas, devletlerin mutlaka birbirine benzer olmalar demek deildir. Baz devletlerin lkesi byk, bazlarnn kktr; doal kaynaklar bakmndan da lkeler birbirlerinden farkldrlar. Kimi devletlerin nfusu fazla, kiminin azdr. Bu bakmlardan devletler arasnda az veya ok byk farklar bulunur. Nasl lke, doal kaynak, nfus alarndan devletler arasnda farklar varsa, egemenliin kayna ve kullanl bakmndan da nemli ayrlklar bulunur. yle ise hukuk ve siyaset bilimleri dilinde devlet biimi deyimi ile, bir devletin egemenlik kayna ve kullanl tarz anlalr. Her devlette tek ve en stn g olan egemenlik bazlarnda bir kiiye, kimilerinde bir toplulua tannmtr. Bazen de egemenlii toplumun kendisi kullanabilir. Egemenlik ayn soydan gelen bir kii tarafndan kullanlyorsa monari; belli kimselerden oluan bir grubun elinde ise oligari; toplumun btnne ait olursa demokrasi sz konusudur. Monariler ve demokrasilerle oligariler arasnda da birbirinden olduka farkl yaplar ortaya kabilir. Devlet biimlerini bir baka ayrm iinde de grebiliriz. Bu ayrmda u l esas alnr: Egemenlii kullananlarn bir seim sonucunda veya seime dayal olmadan bu hakka sahip olmalar. Byle bir ayrmda iki ana grup devlet eidi belirir. Birinci grubu gz nne alalm: Bu gruptaki devletlerde egemenlik ya belli bir soydan gelen aile yelerinin biri tarafndan, geleneklere gre kullanlr. Bu tr devletlerde seim olgusu yoktur. Bu grubun Genel ad monari szc ile ifade edilir. "Krallk, hkmdarlk, padiahlk, imparatorluk, sultanlk gibi szckler aslnda monari kavramnn deiik adlarndan

219

ibarettir ve zleri birbirinin ayndr. Bir monaride kimin hkmdar olaca kendi geleneine gre saptanr: En byk erkek ocuk; ailenin kadn veya erkek en yal yesi; sadece en yal erkek yesi; aile iinde en glnn kendi otoritesini dierlerine eitli yollarla kabul ettirmesi gibi... Egemenlii kullanan kii belli bir aileden gelmeyebilir; bu tr kiiler eitli toplumsal ve siyasal bunalmlarn dourduu belirsizlik zamanlarnda baz etkili gruplar arkalarna alarak egemenlii el erine geirir. Bu tr devletlere totaliter, yani diktatrn btn gc elinde toplad devletler diyoruz .Bu tr devletler de kendi aralarnda alt eitlere ayrlabilirler: Faist, Marksist totaliter devletler gibi Szck anlam bakmndan "monari" ile "totaliterlik" ayn ierii belirtirler. Bu da egemenliin tek elde -yani bir kiide- toplanmas demektir. Ama her iki devlet eidi arasnda siyasal adan nemli ileyi farklar vardr). Bir de egemenliin birden ok soydan gelen belli saydaki ailelere ait olduu bir devlet biimi vardr ki buna da oligari veya aristokrasi denilmektedir. Cumhuriyet Egemenlii kullananlarn seimle ibana geldikleri devletlerin Genel ad Cumhuriyet szc ile ifade edilir. Ancak bu tanma u eklemeyi de koymak gerektir: seim bir kez deil, belli aralklara yaplacaktr. Seim bir kez olur ve bununla egemenlik sresiz olarak birine verilirse karmza yeniden monari veya diktatrlk kar. Bu konuda iki nemli rnek sizleri aydnlatacaktr: Fransz halk Napolonu 1804 ylnda zgrce geen bir seim -daha dorusu halkoylamas- sonucu imparator ilan etti. Bir hkmdarn halkn oyu ile ibana gelmesi Fransz ihtilalini yapan ulusa gerekletirildi ki kuramsal olarak burada ihtilalin ilkeleri ile atan bir ilgin durum vardr. Hitler de 1933 ylnda seimle ibana geldi ama Alman halknn egemenliini kendi stne kaytsz-artsz ve sresiz olarak ald. Halk da bunu kabullendi. Cumhuriyet eitleri Bir devlet biimi olan cumhuriyetin eitlerini saptayabilmek iin her eyden nce seimi kimlerin yapt nemlidir. Eer egemenlik hakkn kullanacaklar ok snrl sayda kiiler seer ve halkn ounluuna bu yol kapal tutulursa o zaman Yine de bir cumhuriyetten sz edilebilir ama bunun nitelii zlenilen bir biim olamaz: Oligarik bir cumhuriyet sz konusudur. Baka bir deyile, evet, egemenlii kullananlar veya kullanan- belli aralklarla seilmektedirler ama bu seimi toplumun ok kk bir kesimi yapmaktadr. Bu seim toplumun btnn hi olmazsa nemli bir lde karlayabilecek derecede geni kesimlerce yaplyorsa o zaman belki halka dayal bir cumhuriyetten sz edilebilir. Evet, gerek bir cumhuriyet iin seimin ok geni halk katlm ile yaplmas gereklidir ama yeterli deildir. Hemen hemen btn halk kesimlerinin seime katld cumhuriyetleri bu adan ikiye ayrabiliriz: Eer halk seimi zgrce yapabiliyorsa,o toplumda temsil edilen belli-bal dnce akmlarnn yandalar siyasal partiler kurup halkn karsna kabiliyorlarsa, o zaman demokrasinin de iinde bulunduu bir cumhuriyet sz konusudur. Ama bir cumhuriyette yurttalar sadece belli kiilere oy vermek zorunda iseler, siyasal oulculuk yoksa veya seimlere yansmyorsa o zaman demokrasinin niteliklerini tamayan bir cumhuriyetle kar karya bulunuyoruz demektir. Basit izgileriyle aklamaya altmz bu iki ana devlet biiminin arasnda kalan nemli bir tr daha vardr. Bu tr aslnda monarinin bir eididir. Ama bu trde halk ile hkmdar, egemenlii bir lde paylarlar. Bugnk biimiyle, bu tr monarilerde egemenlii aslnda halk kullanr ama devletin ba olan hkmdar egemenliin tarihsel ve geleneksel adan kuramsal da olsa sahibidir. Avrupada demokrasi ve monari yandalarnn uzun ve kanl bir mcadele sonunda eritikleri bu devlet biimine meruti monari ad verilir. Bu tr devlette halk hkmdarn egemenlik hakkna sayg duymakta ama kendi diledii siyasal partiyi lkeyi ynetmek iin zgrce seebilmektedir; her trl insan hakk gvencesi ve siyasal katlm olanaklar salanmtr. yle ise bugnk Bat Avrupa meruti monarileri tam anlamyla birer demokrasi saylrlar; ama cumhuriyet deildirler. nk hkmdar egemenliin sahibi olarak, kuramsal da saylsa son sz sylemek yetkisine sahiptir. CUMHURYET VE DEMOKRAS Yukarda, egemenliin kullanl biimlerine gre yaptmz ayrmda demokratik nitelikli iki devlet trnden sz etmitik: Demokratik cumhuriyetler ile meruti monariler. kincisine demokratik monariler de diyebiliriz. Cumhuriyet en Genel anlamda egemenlii kullananlarn seimle belirlendii bir sistemdi. Monaride ise egemenlik bir aileye (veya hanedana) ait olup, onun iinden tek kii tarafndan kullanlyordu. Ama, demokratik olmayan cumhuriyetler grld gibi demokratik monariler de var. yle ise konuya tam olarak girmeden nce u gerei ifade edebiliriz: Her demokrasi cumhuriyet olmad gibi, her cumhuriyet de demokrasi deildir. O zaman sorun demokrasi zerinde dmlenmektedir. yle ise ilknce bu kavram zerinde duralm:

220

Demokrasinin en lksel ynetim biimi olduu sylenebilir. nsanlarn btn temel haklarna sahip olmasna, toplum iinde eitli dncelerin temsil edilebilmesine, yurttan yneticilerini bu dnce akmlarnn mensuplar arasndan serbeste seebilmesine, onlar her zaman denetleyebilmesi esaslarna dayanan bir rejimdir demokrasi. Bu mekanizmann ilemesindeki temel koul ise eitliktir. Yasalar karsnda btn yurttalar eit deilse demokrasiden de sz edilemez. Deiik bir ifade ile halkn kendini dilediince ynetebilmesi anlamna gelen demokrasi lkadaki baz toplumlarda bir lde uyguland. Eski Yunan kent devletleri ile (polisler) Roma Cumhuriyetinin ilk zamanlarnda oligariye dayal olmakla birlikte demokrasiye benzer ynetim biimleri gryoruz. (Bugn btn dnya dillerine "demokrasi" szc yerlemitir. Bu szck eski Yunanca'dan geliyor. "Demos" halk, "kratos" ynetim demektir. Her ikisinin birlemesinden kan ve bugn "demokrasi" biimine dnen szck "halk ynetimi" anlamn iziyor. Eski Yunanllar kent devletlerindeki -bugnk anlamyla oligarik cumhuriyeti- sistemi bu szck ile ifade etmilerdir. Szck giderek en lksel ynetim biimini belirtmeye balad) Bu toplumlarn dnrleri iinde demokrasi kavramn tanmlamaya alanlar da kmtr. Ama lkadaki bu birka istisna dnda 18. Yzyln sonuna kadar, demokrasinin egemen olduu devletler karmza kmyor (Orta ve Yenia'da baz kentler bamszlam ve oligarik cumhuriyetler kurmulardr: talya'da Ceneviz, Venedik; Kuzey Avrupa'da "Hansa Kentleri" gibi. Ancak bu oligariler Yunan kentlerindekinden de daha geri bir ynetim biimi izerler. Fakat sonuta hi olmazsa monari deildiler). Mutlak monari her yerde geerliliini srdrmtr. Anlal ve Uygulan Biimlerine Gre Demokrasi ok iyi anmsayacaksnz: Batda 15-16. yzyllarda Genel bir uyan balamt. Doa bilimlerindeki byk bulular ve atlmlar yeni bir an habercisi idiler. nsanolu artk zgr dnceye gemek hazrlndadr. Hem bilim hem de sanat alannda zgr olmak, ulalmas zlenen bir lk durumunu almt. Bu dnce btn insanlarn eit ve zgr saylmas akmn glendirdi. Yine pek iyi anmsayacaksnz: Bat toplum yapsndaki bozukluklar, ayrcalklar, eitsizlikler bu yeni akmlarn yerlemesi iin ok uygun bir ortam yaratyordu. Bylece zgr dnce zerinde ykselen Aydnlanma ana geilmiti. Artk toplumlarn ynetim biimleri zerinde de aklc yorumlar yaplyor, mutlak monariler akla ve geree uygun olmadklar gerekesiyle eletiriliyordu. Bylece en iyi ynetimlerin nasl olmas gerektii zerinde grler, esasl kuramlar ortaya atld. Bunlara birka cmle ile bir gz atalm: Kimi dnrlere gre egemenlik kaytsz-artsz ulustan kaynaklanmalyd. Egemenliin sahibi de ulus olacakt bylece. Ulus, egemenlii diledii gibi kullanmal, yneticiler ulusa seilmeli ve her an denetlenebilmeli idiler. nsanlar doutan zgr ve dierlerine eittirler. Devletin grevi bu zgrlkleri korumak ve gelitirmek olmaldr. zellikle nl dnr Rousseau (Ruso / 1712-1778) tarafndan ilenip gelitirilen bu akmda hem cumhuriyet hem de demokrasi vardr. Bu dnre gre egemenlik btn ulusa ait olduundan paralanamaz. yle ise devletin her gc de ayn kaynaktan ve ayrlmaz bir biimde kmaldrlar. Bu gre gler birlii ad verilir. Baz dnrler ise devletin ana gcnn, yani yasama, yrtme ve yarg glerinin ayr el ere verilmesini insanlarn gvencesi olarak grmektedirler. Devletin biimi nemli deildir. Btn sorun egemenliin gesini eit olarak datmaktr. Bu bakmdan hkmdar yrtme gcnn ba olarak yerini koruyabilmeli idi. Buna karlk yasama gc halk tarafndan seilmi bir kurula - parlamentoya- verilmeli, yarg gc de tam bamsz olmalyd. Gler ayrm ad verilen bu sistemi ngilizler Ortaadan beri siyasal gelenek haline getirip uygulamaya balamlard. Bu uygulamann mantn ok iyi deerlendiren Montesquieu (Monteskiy / 1689-1755) adl nl bir Fransz dnr bu yolla monarilerin demokratik bir biimde iletilebileceini inanyordu. Birinci grte cumhuriyet, ikincisinde ise demokratik bir monari anlaynn yattn kavramsnzdr. te 20. Yzyl balarna dein bu iki temel gr giderek eitli devletlerin iindeki uluslara szmaya balamtr. Daha 1774 ylnda ngiliz boyunduruuna kar ayaklanan Amerikallarn demokratik bir cumhuriyet kurduklarn ve bu yeni devlette eitlik ve zgrlk ilkelerini tanyp gvence altna alan ilk yazl anayasay 1787de yaptklarn anmsayacaksnz. 1789da ise nl Fransz ihtilali patlak verdi. htilalciler ilknce demokratik bir monari kurmak istediler. Ama kral yzlerce yllk kesin ve mutlak yetkilerinden vazgemedi. Bunun zerine cumhuriyet kuruldu. te bu iki temel olaydan sonra demokrasi ve cumhuriyet akmlar dnyaya daha da hzl yaylmlardr. Bu anmsatmalardan sonra bahsimizin bana dnelim: Hi kuku yoktur ki cumhuriyet, demokrasinin doup gelimesi iin en lksel bir devlet biimidir.

221

Ama grdk ki baz monarilerde de kiilerin eitlii ve zgrlkleri tannmakta ve halkn egemenlik hakknn kullanlmasna katlmas salanmaktadr. Bu durumda Yine bir demokrasi ile karlayoruz. yle ise diyebiliriz ki, demokrasi biim deil, zdr; devletin d grnnn altnda yatan, ona gerek kiiliini kazandran bir zdr bu. Eer bu z bir devlette yoksa, d grn bakmndan cumhuriyet de olsa sz geen lkede demokrasinin var olduunu ileri sremeyiz. ster cumhuriyet ister monari klnda olsun, demokrasi ana biimde uygulanr: Bunlardan birincisi dorudan demokrasi adyla anlr. Bu en lksel demokrasi biimidir. Yurttalar hibir arac olmadan toplanp kendilerini ynetmek iin gerekli kararlar alrlar ve bunlar yrtecek olanlar da hemen belirlerler. lkada ufak baz kent devletlerde uygulanan bu yntem artk gerekletirilemez. Milyonlarca kiinin bir araya gelmesi mmkn deildir. Byle bir olanan doduu varsaylsa bile bu kadar ok insandan oluan insanlar gnden gne karmakark bir durum alan toplumsal, siyasal ve ekonomik sorunlar kendi kararlar ile zemezler. Bu olanakszlk demokrasi zerinde dnen Aydnlanma a bilginlerine yeni bir zm yolu esinlendirdi. Bylece ikinci bir seenek dodu. Denildi ki, yurttalar zgr iradeleri ile belli bir sre iin temsilciler sesinler. Bu temsilcilere geici bir yetki versinler. Bylece bu temsilciler ulus adna egemenlik hakkn bir sre iin kullansnlar Sre dolunca yeniden seim yaplsn. te bu yntemin ad temsili demokrasidir. Bugne dein demokrasiyi yrtmek iin baka bir yntem bulunamamtr. Her sistem gibi, temsili demokrasinin de doal olarak baz sakncalar vardr. zellikle u nemli nokta eletiri konusudur: Temsilciler seildikten sonra, kendilerini seenlerin istekleri dorultusundan ayrlabilirler. Bu durum seenin iradesine ters der; bu da artk halkn temsil edilmedii gibi nemli bir sonu dourur. Bu sakncay bir lde de olsa ortadan kaldrmak iin nc bir yntem bulundu. Bu ynteme yar dorudan demokrasi deniliyor. Bu yntemde temsilcilerin kabul etmek istedikleri veya kabul ettikleri yasalar halkoyuna sunulur. Bir yasann kartlmamas istenirse, temsilciler artk o ii brakrlar. Yok, yasa kabul edilip de halk tarafndan istenmemise Yine yok saylr. Bu nce ve sonra halkoylamalar bir tercih iidir. Yar dorudan demokrasi yntemini svire koyu biimde uygular. Fakat, demokrasilerin ounluunda esas olan temsildir; yahut tam temsili demokrasidir. Halkoylamasna ok nemli ve ender durumlarda gidilir. Temsili Demokrasinin Esaslar ve Sorunlar Temsili demokraside iki esasn mutlaka gerekletirilmesi gerektir: 1) Yurttalarn btn temel haklar ve zgrlkleri tam anlamyla gvence altna alnmaldr ve 2) temsilcilerin seimine halkn mmkn olan lde btn kesimlerinin mensuplar katlabilmeli; dileyen, dilediini seebilmelidir. Her iki esasn katksz bir biimde yerleebilmesi iin nsanolu byk mcadeleler vermitir. lk esas, Yenia balarnda ngilterede gerekleme yoluna girmi ve 19.yzyl sonuna dein belli bal ileri demokrasilerde byk lde yerlemitir. kinci esas ise daha ar ileyen bir sre iinde gerekleebildi. ngilterede bile, braknz seilmeyi, oy verme hakk bile 20.yzyl bana kadar kadnlardan esirgendi. Dnnz! Toplumun yars temsil edilemiyordu. Gen demokrasinin emekleme zamanlarnda seme ve seilebilme belli kesimlere verilmi haklardand ve bu durum tam eitlik ilkesi zerinde ykselmesi gereken rejimi uygulama asndan sakat klyordu. Ne var ki, artk, demokrasiyi itenlikle benimsemi lkelerde her iki esas da yerlemitir. Temsili demokraside baka sorunlar da vardr: Bildiiniz gibi temsilcilerin oluturduu kurula parlamento denilir. te pek ok sorun parlamentodan kaynaklanmaktadr: Parlamentoda yurttalarn en iyi ve tam temsili nasl salanmaldr? Halkn temsilcisi olan bu kurulda btn gler birletirilmeli midir yoksa ona sadece yasama grevini brakmakla m yetinmelidir? Bu tercih yaplrsa yrtme gcn kim, nasl kullanacaktr? Parlamento denetlenebilmeli midir? Eer bu kurum ulus adna egemenlik hakkn kullanyorsa onu hangi kurum ne lde denetleyebilir? Byle bir denetim ulus egemenlii kavram ile badar m? te btn bu sorunlar, demokrasiye inanm, onu itenlikle benimsemi uluslar tarafndan kendi deneyimlerine, alkanlklarna ve geleneklerine gre rahata zlmektedir. Yeter ki demokrasiye gerekten inanlsn. Bu yaplan aklamalar demokrasi ile cumhuriyet arasndaki ilikileri zetsel bir biimde de olsa ortaya koymutur sanrz. Aslnda cumhuriyet en doal ve akla uygun anlay biimi ile deerlendirilirse, demokrasi ile zdetir. Ama anlatmaya alld gibi bu, her cumhuriyette gereklemiyor. ATATRK CUMHURYETL Trk Toplumunda Atatrke Kadar Demokrasi ve Cumhuriyet Anlay

222

Trk toplumunun demokrasiye ve cumhuriyete geii uzun bir sre alr. Bu sre nemli ve birbirine bal evrelerden oluur. Ama bunu syledikten sonra hemen belirtelim ki, her iki kavram da, onlar benimseyen dier uluslara ok daha zor, ac verici ve kanl mcadelelerden sonra yerlemitir. slamiyeti kabul etmeden nce Orta Asya Trkleri monariden ok, oligarik devlet biimlerine eilim gstermilerdir. Byle bir yap iinde, olduka geni kesimleri iine alan oligarik ynetim, toplumda gze ok arpan bir eitsizlik yaratmad. Diyebiliriz ki, Orta Asya Trklerinde, bin yl akn bir zaman ncesi iin olduka eitliki saylabilecek bir dzen vard. slamiyete girdikten sonra drt bucaa yaylan Trkler zellikle Ortadouda byk devletler kurdular. Bu devletlerin yaps, monariye doru bir eilim gsterir. Hele son Trk imparatorluunu kuran Osmanllar, an o zamanki evrensel anlayna kout olarak tam bir mutlak monari dzeni yaratmlardr. Egemenlik kaytsz- artsz,btnyle Osmanl Ailesine aittir. Aile iinden en yal erkek bu hakk kesinlikle kullanr. Din ve ahlak kurallar dnda hibir g padiah ad verilen Osmanl hkmdarn snrlayamaz. Yetkileri mutlak olan Osmanl padiahlar, bu haklarn ok byk bir zen ve dikkatle korumulardr. eitli i ve d nedenler 17. yzyl ortalarna doru grkemli imparatorluu sarsmaya balad. Bu sarsntlar sonucunda 18. yzyln bitimine doru ilknce askerlik alannda baz dzeltmelere (reformlara) gidildi. Bu dzeltim hareketlerinin III. Selim ve 19. yzyln banda zellikle II. Mahmut dnemlerinde geni alanlara yayndrlmak istendiini de biliyorsunuz. Ama btn bu nemli dzeltim atlmlar iinde, o sralarda Batda iyice atelenen demokrasi akmnn Osmanl Devletine bir nebze dahi girmesi ne hkmdarlar ne de devlet adamlar tarafndan dnlebilmitir. Hele cumhuriyet ynetimi zerinde hibir bilgi edinilmemiti. Mevcut devlet yaps dnda bir baka sistemin kavranlmas, yzlerce yllk alkanlklar ve ok alt dzeye inmi eitim nedeniyle henz olanak iinde grlmyordu. Tanzimat Dnemi Bildiiniz gibi demokrasinin birinci esas yurttalarn haklarn ve zgrlklerini tanyp gvenlik altna almaktr. Kii ancak bylece rahat biimde ve huzur iinde yaar; kendini gelitirir, topluma yararl bir duruma eriir. zgrlkleri kullanabilmek, onlarn gvencesini salamak iin, kiilerin her eyden nce canlarnn ve bu biyolojik varl srdrecek dier ana gelerin tam bir dokunulmazlk altna alnmas gerektir. Yurtta cannn, malnn ve onurunun gvence altnda bulunmadn grrse, zgrln deeri kalmaz. te bu temel gvenceyi salamak, daha nceki ilk nitelerde grdmz gibi, devletin ba grevidir. Yaama Hakk ve ona bal mal ve onur gvenlii denilen bu temel ilkenin nasl korunacan nc nitenizdeki bilgilerinize dayanarak aklaynz. Devletin bu temel gvenceyi nasl salayaca yolunda daha nce verdiimiz bilgileri burada bir kez daha, biraz deiik bir slup iinde ve ksaca tekrarlamak yararldr. Bu temel gvence iki yoldan salanr: Yurtta, her eyden nce vcut varlnn ve mal ile onurunun devlet gc karsnda dokunulmaz olduuna inanmaldr. Yani devlet ancak adil yasalara gre su saylan bir eylemden dolay, yalnz bamsz yarglarn kararna gre yurtta cezalandrabilir. Hukuk devletinin ilk dayanan bu esasn oluturduunu biliyorsunuz. Szn ettiimiz temel gvencenin gereklemesindeki ikinci yol, devletin yurttan cann, maln ve onurunu bakalarndan gelecek hakszlklara ve tecavzlere kar korumasdr. Birinci yolda gidilse bile, ikinci yolun tkal olmas temel gvenceye tam anlamyla eriildiini sylemeye yetmez. Bir devlet yurttann bu bakmdan da huzur iinde bulunmasn salamaldr. Bunu gerekletirmek hukuk devletinin ikinci dayanadr. Yenian ilk dnemlerindeki llere gre mkemmel bir hukuk devleti olan Osmanl mparatorluu 16.yzyl sonlarndan beri iine girdii Genel yozlama srecinde bu niteliini hzla yitirmeye balad. zellikle II. Mahmut, devleti ayakta tutabilmek, yeni baka dzeltimler yapabilmek iin, szn ettiimiz temel gvencenin salanmas gerektiine itenlikle inanmt. Yurtta devlete yeniden balamann ilk aresi buydu. Yine bu yolla, bamszlk iin ayaklanan ve Osmanl lkesinde yaayan eitli uluslar yattrmak da belki mmkn olabilirdi. II. Mahmut bu yolda hazrlklar yapt srada ld. Yerine geen olu Abdlmecit babasnn dncesini kavramt. Onun hazrlklarn deerlendirdi ve 3 Kasm 1839da nl Tanzimat Fermann ilan etti. Padiah Tanzimat Ferman ile lkedeki btn kiilerin can, mal ve onur gvenliklerinin salanacan bildiriyor ve son yz elli yldan beri bu alanlardaki olumsuz gelimeleri itiraf ediyordu. Bu gvenceyi kurabilmek iin herkese eit olarak uygulanacak ceza yasalar yaplacak, bu yasalardaki kurallara

223

uymayanlar ancak bamsz mahkemelerdeki yarglama sonucunda cezalandrlacaklard. Yurttan can, mal ve onuru bylece gvence altna alnmt. yle ki, kaytsz- artsz egemenlie sahip padiah bile, yzlerce yllk gelenekler sonucu sahip olduu cezalandrma hakkndan kendi istei ile vazgeiyordu. Tanzimat Ferman ile Osmanl toplumuna zgrlk gelmemiti. Ama demokrasinin temellerinden biri, yani can ve mal gvenlii salanyordu. Bu bakmdan Tanzimat hareketi ok nemli bir admdr. Abdlmecit bir sre sonra 1856 Ylnda kartt ve Islahat Ferman adyla anlan bir baka buyruu ile Osmanl yurttalar arasnda o zamana kadar sren baz hukuksal farkllklar kaldrp herkesi yasalar karsnda eit tuttu. Bu da ok nemli bir admdr. nk Osmanl Devletinde Mslmanlarla birlikte Mslman olmayan yurttalar da vard. Bunlarn saylar bugnk gibi birka onbin deildi. Milyonlar bulurdu. nk Osmanl Devleti, yaps gerei ok uluslu bir imparatorluktu. Mslman olmayan yurttalar geri huzur iinde yaarlard. Devlet onlarn dinsel ve zel yaamlarna karmazd. Ama Mslman yurttalar ayrcalkl idiler. Devlet hizmetine yalnz Mslmanlar alnrd. Ayrca, Mslman olmayanlar daha fazla vergi derlerdi. Bu durum modern devletteki eitlik ilkesine aykr idi. Abdlmecit bylece yasalar karsnda eitlii, bir sre kat zerinde de kalsa kabul etmekle slam dnyasnda ok nemli bir reform yapm oldu. Birinci ve kinci Merutiyet Dnemleri Tanzimatlar eitim ilerine el erinden geldiince eilmilerdi. Bylece sayca snrl da olsa aydn saylabilecek bir aydn kesim olumaya balamt. Bu gen aydnlar Abdlmecitin lmnden sonra tahta kan Abdlaziz (1861-1876) ile anlaamadlar. Btn abalara ramen devlet hzla bir ke doru gidiyordu. Gidii gren aydn kesimi oluturanlarn dncesine gre kiisel ynetim sona erer ve halk da bir lde egemenliin kullanlmasna katlabilirse yeniden esenlie klmas mmknd. Ama egemenlik hakkna hibir ortak tanmak istemeyen Abdlaziz bu dncelerin iddetle karsndayd. Aslnda bu aydnlarn hibirinin aklndan monariyi kaldrmak dncesi gemiyordu. Cumhuriyet kavram Osmanl toplumunda hibir zaman yeermedi. Gen aydnlar da bu gelenek iinde yetimilerdi. Onlarn istedii sadece meruti bir monari idi. Ama padiah bu istee kar direniyordu. Anlald gibi Osmanl aydnlar artk, ok belirsiz bir biimde de olsa, demokrasi isteine ynelmilerdi. Ama bu bir Osmanl demokrasisi olmalyd. Yani egemenlik Yine Osmanl Ailesinde kalacak, ama padiah bir anayasa kararak halkn yasama gcne ortak olmasn salayacakt. Abdlazizin bu dncelere kar byk tepki gstermesi Trk tarihindeki ilk ve byk bir zgrlk mcadelesinin balamasna yol at. Sultann ayrca gnden gne ktleen ynetiminin de etkisi ile bu mcadele gen aydnlarn baars ile sonuland. 1876da Abdlaziz tahttan indirildi. Yerine getirilen V. Murat bir sre sonra akl hastalna yakalandndan o da tahttan alnd ve II. Abdlhamit padiahlk tahtna oturdu. Btn bu mcadeleler iinde sivil-asker aydnlar ibirlii yapmlardr. Yani Tanzimat hareketi ile aydn kesimlerdeki askerlerle siviller ayn dnceleri paylamaya balamlard. II. Abdlhamit meruti monariye geeceine sz vermiti. Gerekten 1876 Yl sonlarnda bu hkmdar mutlak egemenlik gcne dayanarak Osmanl toplumuna bir anayasa verdi. Fakat bu anayasada demokratik hibir kurum yoktu. Kii zgrlkleri gvencelere balanmamt. Yasama ve yrtme yetkileri kaytsz- artsz padiahta idi. Halk sadece, yasama ilerinde danmanlk yapacak bir meclisin yelerini seiyordu. Seim sonu oluan bu meclisin (Meclis-i Mebusan/Heyet-i Mebusan) hibir yetkisi yoktu. Seime siyasal partiler de katlamyorlard, nk bunlar kurma hakk yurttaa verilmemiti. Bu meclisin yannda bir de yelerini yaam boyu iin padiahn setii bir baka meclis daha vard (Meclis-i Ayan/Heyet-i Ayan). Bu Meclis elbette, padiahn grleri dorultusunda alacakt. Grld gibi ulusun setii kiiler tek balarna danma iinde bile serbest deillerdi. Btn bu ok nemli aksaklklara ramen anayasa uygulansa idi, ar da olsa demokrasi srecine geilebilirdi. Ama II. Abdlhamit, kiisel ynetimine engel sayd gsz meclisi toplandktan ksa bir sre sonra datm (1878), bir daha da, 1908 Ylna kadar toplatmam, kiisel ynetimini olanca arl ile srdrmtr. te Birinci Merutiyet dnemi ad verilen evre bylesine ksa bir sreyi kapsar. Demokrasi ve zgrlk kavramlar daha domadan sndrlmtr. II. Abdlhamit istibdat ynetimini srdrrken pek ok da okul amt. Bu sayede saylar artan yeni kuak aydnlar meruti monari iin ilkinden ok daha iddetli bir mcadele balattlar. Btn bunlar geen yl ayrntlar ile rendiniz. Burada bildiklerinize u noktay eklemek istiyoruz: Btn bu mcadele hep meruti monari ekseni evresinde dner. Cumhuriyetkavram henz olumamtr. Yurt dnda mcadelesini srdren bir iki aydn dnda kimsenin cumhuriyet ile ilikisi yoktur. Hatta zgrlk meruti monariyi savunanlar iin dahi cumhuriyet pek makbul saylmayan devlet biimidir.

224

Aydnlar dahi Osmanl Ailesinin egemenliine dayanmayan bir toplum dzeni dnemiyorlard. Devlet yapsnn ancak meruti monariyi kaldrabilecei hesaplanyordu. te byk aydn basks sonunda II. Abdlhamit 23 Temmuz 1908de anayasay tekrar yrrle sokarken herkesin amac buydu. Bilindii gibi 31 Mart (13 Nisan) 1909 olayndan sonra II. Abdlhamit tahttan indirilmi ve yeni padiaha (V. Mehmet) anayasada kkl deiiklikler yaptrmt. 1908 Ylnda balayan kinci Merutiyet bu deiikliklerin erevesi iinde baka hibir ilerici dnce tamadan devlet knceye dein srd gitti. Atatrkn Belirii Hem dnya hem de Trk tarihi iin ok nemli bir zamanda, yani 19. yzyln sonlarnda yetien Atatrk ilknce doal olarak merutiyet akmlarnn etkisi altnda kalmtr. Zira bu lk evresindeki herkesin ortak amac idi. Atatrk yaamn iine girince Osmanl Devlet ve toplum yapsn btn ynleriyle tand. lkenin eitli yerlerinde ald grevler, renciliinden beri aratrp anlamaya alt ada dnce akmlar, Batdaki siyasal ve bilimsel gelimeler Ona, Osmanl Devletinin yaama ansnn hi kalmadn aka gsteriyordu. mparatorluk erge kecekti. Bir meruti monari de bu k nleyemezdi. Bu tr reformlar iin zaman geip gitmiti. Yaplmas gereken kiisel ynetimi btnyle brakmak, ulus egemenliine dayanan gerek bir Cumhuriyet kurmakt. Atatrkn zihninde saklad, kimseye amad veya aamad- bu lknn nasl gerekletiini geen yl ayrntlar ile grdk. imdi Atatrk Cumhuriyetiliinden ne anladmz hep birlikte kavramaya alalm: ATATRK CUMHURYETL Bildiiniz gibi cumhuriyet 29 Ekim 1923 tarihinde ilan edildi ve bugne kadar Trk Devletinin temeli olarak kald. Bugn cumhuriyet hemen her evredeki yurttamz tarafndan kabul edilmitir. Ama u noktay hi unutmamak gerektir:Bu devlet biimine gei btnyle Atatrkn eseridir. Atatrk ulusal kurtulu savan yrtrken yepyeni bir devlet kurdu. Bu devlet ulus egemenlii esasna dayanyordu. Bir yandan da stanbulda kiisel egemenlie dayanan Osmanl Devleti yayordu. Atatrk adm adm, btn engelleri krarak zafere ulam, geici saylan Trkiye Byk Millet Meclisini srekli ve vazgeilemez bir kurum haline getirmi, Saltanat (yani kiisel egemenlii) kaldrm, ardndan da Cumhuriyetin ilan edilmesini salamtr. Btn bunlar ve daha sonra yaplanlar ok iyi biliyorsunuz. Bu sreci dikkatle incelerseniz Atatrk cumhuriyetinin modern esaslara uygun bir tarzda kurulduunu, yani ulus egemenliine dayandn, oligarik izler tamadn anlarsnz. Bu modern temel zerinde kurulu ada bir demokrasi Onun hedefi idi. Bu sylediklerimizi biraz daha yakndan grelim: Ulusal Egemenlik lkesi Bildiiniz gibi cumhuriyetin temelinde seim yatar. Egemenlik hakkn ulus adna kullanacak olanlarn geici bir sre iin seilmeleri gerektir. Sorun, seimi kimlerin yapaca konusunda ortaya kar. Semenlerin says snrl olursa bu takdirde ulusa dayal bir cumhuriyetten sz edilemez. Cumhuriyetin gerek anlamda demokrasiye alabilmesi iin ilknce btn ulusa dayal olmas gereklidir. Baka bir deyile, demokrasiye giden bir cumhuriyette egemenliin belli gruplara deil btnyle ulusa ait olmas ba kouldur. te Atatrk bu ba koulu yerine getirmenin ne kadar gerekli olduunu anlamt. O, dorudan doruya btn ulusa dayanan bir cumhuriyet istiyordu. Ulusal egemenlik ilkesini yerletirmek iin Atatrkn ne kadar etin bir mcadele verdiini biliyorsunuz. Daha Amasya Tamiminde ulusun hibir snra bal olmadan egemenliine sahip kmas gereini Atatrk en ak biimde haykrmtr. Atatrkn ulusal egemenlikten ne anladn daha iyi kavrayabilmek iin daha cumhuriyet ilan edilmeden bu konu zerindeki baz nemli dncelerini grelim: Ulusun isteine bal ve uygun olmayan kararlar, ulus gznde hibir zaman makbul deildir (1919). Ulus her trl iradesini yerine getirme gcndedir. Giriimlerinin nne geebilecek hibir g yoktur (1919). Ulusun geleceine yalnz ve yalnz ulus egemen olacaktr (1923). Yeni Trkiye Devletinin yapsnn z, ulusal egemenliktir (1923). Egemenlik hibir renkte, hibir anlam ve kavramda ortaklk kabul etmez (1921). Bilirsiniz ki, irade denilen birey vardr. Bir insann iradesi olduu gibi, insanlardan oluan herhangi bir toplumun da iradesi vardr. rade, vicdann eilimi, dilei demektir. Yani bu, manevi bireydir.... Bu manevi olan iradenin kendini gstermesi iin bir ara gereklidir ve vardr ki, ona egemenlik derler. Egemenlie sahip olmayan bir insan veya toplum hibir zaman iradesini kullanamaz. Egemenliini herhangi birisine emanet eden bir insan kendi iradesinin kullanlp

225

kullanlmayacana gven duymaz. Bunun iin insanlar, uluslar kendi iradelerini, kendi vicdanlarnn eilimlerini yerine getirmek zorundadrlar. imdiye dein ulusumuzun bana gelen btn felaketler kendi kader ve geleceini baka birisinin eline brakm olmaktan kaynaklanmtr (Alntlar iinde bulunup 1923 tarihini tayanlar, cumhuriyetin ilanndan nce konumalardr) (1923) Atatrkn bu dncelerini rnek olarak verdik. Onun bu konuda daha pek ok syledii, yazd fikirleri vardr. Yukardaki alntlarla birlikte Atatrkn bu konudaki dncelerini toptan deerlendirirsek u sonulara varrz: Egemenlik, insanlarn iradelerini gerekletirmek iin kullanmak zorunda olduklar bir aratr. nsanlar iradelerini diledikleri gibi gerekletirmek isterlerse egemenliklerini dorudan doruya kullanmaldrlar. Her insan egemenlie ayn derecede sahiptir. nsanlar egemenliklerini bir bakasna emanet ederlerse, iradeleri diledikleri biimde beliremez. Btn bu nedenlerden dolay egemenlik ulusun btnne aittir. Egemenlie ulustan baka kimse sahip olamaz. Egemenlik blnemez, paralanamaz. Atatrk, egemenlii kesinlikle ulusta gryor. Egemenlik bir btn olarak ulustan baka bir yerden, bir kiiden, bir aileden kaynaklanamaz. Ulus belki egemenliini birine emanet eder. Atatrk bu noktada Osmanl Ailesinin egemenlik savn kesinlikle reddetmektedir. Onlar bu egemenlii geri ulustan emanet olarak almlardr ama bu bir zorlama ile olmutur: Egemenlik... zorla alnr. Osmanoullar zorla, Trk ulusunun egemenlik ve saltanatna el koymulardr (1922). Bu nedenle ulus, iradesini gerekletirme olanan yitirmitir. Egemenliin kayna kesinlikle ulus ve onun btn bireyleri olunca, baka her trl egemenlik sav ortadan kalkar. Egemenlii, ulusun setii yelerden oluan Trkiye Byk Millet Meclisi, ulus adna kullanr... Ama ulusu temsil eden ulusal irade, ulus adna snrl ve belirli bir zaman iin manevi kiiliini de belirten Millet Meclisi de en sonunda ulusa yenilenmekle kar karyadr. zde olan ulustur. Egemenlik onun olduu gibi, ynetim hakk da onundur (1923). yle ise Trkiye Byk Millet Meclisi ulusun bir aracdr Ulusun dorudan doruya kendi iradesi ile kurduu, her zaman deitirilebilen bir ara. Trkiye Byk Millet Meclisi, ulusun altndadr; onun iradesinin bir parasdr. Demek ki Atatrkn cumhuriyet anlaynn temelinde ulusal egemenliin yatt her trl kukudan uzak bir gerektir. Demokrasi 1931 ylnda Milli Eitim Bakanl ortaretim kurumlarnda okutulmak zere bir ders kitab yaynlad. Bugnk Yurttalk Bilgisi derslerini karlayacak bir kitapt bu. Ad da Medeni Bilgiler idi. Bunu olaan ders kitaplarndan ayran ok byk bir zellik vard: Kitabn pek ok blmleri dorudan doruya Atatrk tarafndan yazlmt. Dier yerlerini ise, byk nder satr satr okuyup dzeltmiti. Yani Atatrk, Trk ocuklarna bir ders kitab yazmt. Ama kitabn zerinde yazar olarak Atatrkn ad bulunmuyordu. (Kitabn grnteki yazar Afet Hanmd (nan). Sayn Afet nan bu yapt, Atatrk'n kendi el yazs ile yazd blmler ve dier yerlerine yapt eklerinin fotokopileri ile birlikte yeniden yaynlamtr: Bk.: A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve M.Kemal Atatrk'n El Yazlar, Ankara 1969, XIII + 557 S (Buraya alnan aktarmalar S 29, 40, 50 vd.) Atatrk kitabn zellikle kendi ideolojisini belirleyen blmleri bizzat yazmtr. imdi,okullarmzda bugn bile mkemmel bir ders kitab olarak kullanlabilecek bu yapttan, Atatrkn konumuzla ilgili grlerini aktarp ksaca deerlendirme yolu aalm: Demokrasi esas, bugn modern anayasalarn Genel bir simgesi gibi grnmektedir... Bir milletin... demokrasi ilkesini ilan etmesi o millet ounluunun toplumsal gcnn bir sonucudur... Artk bugn demokrasi fikri daima ykselen bir denizi andrmaktadr... a) Demokrasi esas itibaryla siyasal niteliktedir. Demokrasi bir toplumsal dayanma veya ekonomik bir rgt sistemi deildir. Demokrasi maddi refah meselesi de deildir. Byle bir kuram yurttalarn, siyasal zgrlk ihtiyacn uyutmay hedef alr... Bizim bildiimiz demokrasi, zellikle siyasaldr;onun hedefi milletin idare edenler zerindeki denetimi sayesinde siyasal zgrl (zgn biiminde: Siyasi hrriyeti) salamaktr. b) Demokrasinin birinci nitelii ile ortak ikinci bir nitelii daha vardr. O da udur: Demokrasi fikridir; bir kafa meselesidir. Herhalde bir mide meselesi deildir... Demokrasi memleket akdr, ayn zamanda [memlekete] babalk ve analktr. c) Demokrasi esasnda bireyseldir (zgn biimi: ferdidir); bu, yurttan egemenlie insan sfatyla katlmasdr.

226

d) En nihayet demokrasi eitlikidir; bu nitelik demokrasinin bireysel olmasnn zorunlu bir sonucudur. phesiz btn bireyler ayn siyasal haklara sahiptirler. Demokrasinin bu bireysel ve eitliki niteliklerinden Genel ve eit oy ilkesi kar Atatrkn ortaretim dzeyindeki rencilere ders niteliinde yazd bu satrlar, sizlere Aydnlanma andan beri demokrasinin gelimesi zerinde uzun uzun anlattklarmzn arpc bir zetidir. yle bir zet ki, ok ksa bir ifade iinde demokrasiyi istenilecek en mkemmel biimde tanmlamaktadr. O demokrasiyi rnein sosyalizm gibi bir ekonomik rgt veya faizm gibi bir zorlayc toplumsal dayanma olarak grmyor. Demokrasi tamamen siyasaldr ve bir akl dzeyini gsterir. Bunun tersini ileri srenler halk uyutmay hedeflemektedirler. Bu mthi bir ifadededir. Btn demokratik liderlere t olmaldr. Demokrasi siyasal ve dnseldir sz bunu aka belirtiyor. Demokrasiyi bir ekonomik geim kayna olarak grmemek gerektir: Demokrasi... herhalde bir mide meselesi deildir... Demokrasinin bireye verdii nemi Atatrk pek gzel belirtiyor. Bunu aka syledikten sonra gnmzdeki en modern insan haklar retilerine kout bir biimde demokrasi vatandan insan sfatyla egemenlie katlmasdr diyor ve buradan da Genel eitlik ilkesini demokrasinin bir dier temeli yapyor. Bu eitlikten Btn bireylerin ayn siyasal hakka sahip olmalar anlalacaktr. Bu da Genel ve eit oy hakkdr. Sadece bu son cmle dahi Onun ne kadar ileri dndn gsterir. Atatrk demokraside herkesin ayn siyasal haklara ve eit oya sahip olmas gerektiini bir okul kitabna yazd yllarda Trkiye Cumhuriyetinde kadnlarn seme ve seilme haklar henz tannmamt. Bu noktaya zellikle dikkatinizi ekmek isteriz. O, demek ki kamuoyunu byk bir bilimsellikle ilerisi iin hazrlyordu. Bu okuduklarmzdan bir sonu daha kyor. Atatrk demokrasinin en stn ynetim biimi olduunu belirtiyor. Onun demokrasiyi siyasal zgrl salayan bir sistem olarak tanmlamas da son derece bilimseldir. Nitekim Atatrk ayn kitapta Yine bizzat yazd Demokrasiye Muhalif Asri Cereyanlar=(Gnmzde demokrasiye aykr akmlar) bal altndaki blmde zetle yle demektedir: demokrasi gnmzde baz akmlarca tehdit ediliyor. Bunlarn en nemlileri Bolevizm ile Faizmdir. Bu akmlarda ortak olan yn zgrlkleri sona erdirmeleri ve toplum ile bireyin karlar zerine belli zmreleri kartmalardr. Bu akmlara rabet etmek mmkn deildir. Bizde herkes haka, karca ve zgrlke eittir.. Atatrk bylece szde cumhuriyet olan baz totaliter sistemleri reddetmekte, zgrlk, demokratik bir cumhuriyet yanda olduunu en ak biimde gstermektedir. Peki, Atatrke gre zgrlk ne demektir? lk nce bu konudaki dncelerini grelim, sonra da deerlendirelim (Atatrkn bu aklamalarndaki arpcl bozmamak iin buradaki aktarmalarn dili sadeletirilmemitir!): Hrriyet, insann, dndn ve dilediini mutlak olarak yapabilmesidir. Bu tarif hrriyet kelimesinin en geni manasdr. nsanlar bu manada, hrriyete hibir zaman sahip olmamlardr ve olamazlar. nk bilinir ki, insan tabiatn mahlkudur. Tabiatn kendisi dahi mutlak hr deildir; kainatn kanunlarna tabidir. Bu sebeple insan ilknce, tabiat iinde tabiatn kanunlarna, artlarna, sebeplerine, amillerine (olaylar douran etkenlere) baldr"... Atatrk bylece doann gerei olarak mutlak zgrlkten sz edilemeyeceini aka belirtir ki bu ok dorudur. Ama O, insann doay tanmaya baladktan sonra onun iindeki zgrl tattn belirtir"... insan kendisinin de bykln ve haysiyetini anlamaya balad. te insanlar bu idrak (anlay) derecesine ykseldikten sonradr ki Tabiatn yaratt btn kabiliyetler faaliyetlerini serbest olarak yapmak ve serbest olarak inkiaf etmek lazmdr; bu lzum tabiidir, tabiatn verdii haktr fikrine vardlar. Bu grleriyle Atatrk zgrln doann iinde bulunduunu, ona varmann bir hak olduunu anlatarak zgrlkln hi kukuya dmeyecek biimde gsterir. Atatrk daha sonra insanln zgrlk mcadelelerini anlatmakta, zgrlk eitlerini saymakta ve dncelerini u nemli szlerle srdrmektedir: ...Trkiyede hibir kimse fikirlerini zorla bakalarna kabul ettirmeye kalkamaz ve byle bir eye msaade edilemez... phesiz fikirlerin, itikatlarn (inanlarn) baka baka olmasndan ikayet etmemek lazmdr. nk btn fikirler ve itikatlar, bir noktada birletii takdirde, bu, hareketsizlik alametidir. yle bir hal elbette arzu edilemez. Bunun iindir ki hakiki hrriyetiler taassupsuzluun (hogrnn) umumi bir huy olmasn temenni ederler. Bu cmlelerde iki ok nemli nokta kendini belli ediyor: Birincisi demokrasinin oulcu, ok sesli niteliinin ne kadar gerekli olduunun aklanmasdr. kincisi ise, ok sesliliin ancak karlkl hogr ile salanacadr. Btn bu szler demokrasinin kurallarna tam olarak uymaktadr. Atatrk insanlarn birbirlerinin dncelerine sayg gstermelerinin nemini ve erdemini uzun uzun anlatmtr. Btn bunlarn orta retim iin bir ders kitabnda yazldn tekrar anmsatrsak, Atatrkn demokrasiyi benimsemi kuaklarn yetimesini btn itenlii ile istedii anlalr. Denilebilir ki hibir devrimci nder, zgrl bylesine yceltmemitir.

227

Gerek demokrasinin iki ana temele dayandn bu nitemizin iki yerinde belirtmitik. Atatrkn aktardmz dnceleri Onun bu iki esas candan benimsediini gsteriyor: zgrlklerin salanp gvenceye alnmas ve egemenlii halkn serbest seimlerle kullanmas... Mutlak zgrlk doaya aykrdr; olamaz. Dolays ile mutlak zgrl tanyabilen bir demokrasi de yoktur. Ama zgrlk vardr. zgrln mmkn olduunca engelsiz ve snrsz tannd rejimler de demokrasidir. Atatrk bir zgrlk olduunu her frsatta, durmadan tekrarlamtr. Peki diyeceksiniz, salnda byle bir demokrasiyi neden kuramad? Bunun tartmasn daha nce yapmtk. leride yeniden yapacaz. Ama bu bahsi bitirirken ksa da olsa bu soruyu yantlamak gerek. Atatrkn tam bir demokrasiye ulamak iin ilknce bunun dayanaca altyapy kurmas vazgeilmez bir kouldu. O var gcyle zamana kar yararak bu altyapy kurmak iin urat. Frsat bulunca da ok partili yaama gemeyi denedi. Ama bu denemeler baarsz oldu. Fakat bu altyap kurma hazrlklar srasnda Avrupada totaliter devletler en parltl ve baarl gnlerini yayorlard. Demokrasiler byk bir bunalm iindeydiler. Byle bir ortamda O, Trk ocuklarna zgrl ve demokrasiyi kendi eliyle yazd ders kitaplar yoluyla retiyordu; Trkleri demokrasiye itenlikle hazrlyordu. Bu tutum Onun ne kadar gereki ve ileriyi grme yeteneine sahip olduunu kantlyor. Atatrk cumhuriyetilii, ulus egemenliine dayanan demokratik bir hukuk devleti demektir... ATATRK LKELER (2) / MLLYETLK (ULUSULUK) -25 nsanlarn birarada yaamak zorunda olduklar bilinen bir gerektir. Ama bu bir arada bulunmann ls nedir?lkel topluluklarn klan biiminde yaadklarn gryoruz. Lisedeki sosyoloji derslerinden anmsayacaksnz: Klan aralarnda kan ba bulunan, ortak bir toteme inanan insanlarn oluturduu bir topluluktur. nsanlar ok uzun bir sre klan aamasnda kalmlar, daha geni birliklere eriememilerdir. Giderek ayn evrede yaayan klanlarn birlemeye baladklar grlyor. Byk bir olaslkla, ayn evrede bulunma klan yelerinin ortak bir soya dayand grn uyandrm olmaldr. Bylece airetler belirdi (Sosyoloji bilimi asndan airet kavramnn bir baka karl "konar-ger" topluluk anlamn izer. Trkede de airet szc daha ok bu anlamda kullanlr) . Ortak karlar, birbirleriyle olan ekonomik ilikileri, savunma zorunluluklar baz airetlerin de birleerek daha byk rgtl topluluklarn olumas yolunu at. Bylece Kabileler ortaya kt [Trkede kabile karl olarak boy veya uruk szckleri de kullanlmaktadr]. Kabileler -veya boylar- uzun bir sre en byk ortak yaama birimi olarak kald. Bu kabileler iinde bir sre, en gl olan dierlerini kendi sultas altnda birletirebilir. lk ve Ortaada bu biimde oluan baz devletler tarihin derinliklerinde grlmtr. Fakat bunlara modern anlam ile devlet adn takabilmemiz ok zordur. nk gl kabile bir sre sonra zayflarsa, kurulan geici dzen de sona erer; kabileler arasnda kargaa Yine balar. Bildiiniz gibi, modern anlam ile devlet ana geden oluur: Snrlar belirli bir lke; bu lke zerinde yaayan insanlar; bu insanlarn iinden kan ve adna egemenlik denilen stn bir g. imdi ikinci ge zerinde duralm: lke zerinde yaayan insanlarn baz zelliklere sahip olmalar gerektir. Biraz nce yukarda akladmz kabile dzeni bu genin tamas gerekli zellikleri iermez. Bir devlette egemenliin srekli ve blnmez olmas, insanlarn bu gce balanmas gerektir. Bunun gerekleebilmesi iin ise o insanlar egemenlie balayan ortak bir duygunun veya bir baka birletirici genin bulunmasndan kanlamaz. Eer egemenlik kabileler arasnda durmadan el deitirirse byle bir koulun gereklemesi son derece zorlar. ULUS [MLLET] KAVRAMI Deyim Sorunu Trkemizde millet szc ok sk olarak kullanlyor. Ama bu,Arapa bir szcktr. Asl anlam bizim bugn kullandmz mmet kavramn karlar. mmet ise bugn Trkede ayn dine mensup olanlarn oluturduu birlik anlamn veriyor; yani ksaca Arapada millet szc ile bugn bizim mmet dediimiz kavram; mmet szc ile de bizim millete verdiimiz anlam kastediliyor. Bu anlam kargaasna son vermek iin ulus szc kullanlmaya baland. Bu szck, Trk dilinin yakn akrabas olan Moolcadan gelmitir. Asl anlam kabileler birlii demektir. Kavrammzn z Trke karl olarak budun szc gsteriliyor. Ama bu szc bugnk Trkiye Trkesinde kullanmyoruz.

228

Bugn Trkemizde millet ile ulus edeerli saylabilir ve Bat dillerindeki nationu karlar. Zira Araplar mmet szc ile ulus, millet szc ile de ayn dinden olanlarn birliini ifade ettiklerinden, bizim bugn kullandmz millet szcnn, nation karl olduu kukusuzdur. Ama biz artk iyice alld iin, millet yerine ulus szcn tercih ediyoruz. Miliyetilik szc ise, Atatrk ilkelerinden birinin resmi addr. Onu ulusuluk biiminde ifade etmek gerek anlamn karlayamyor. Ama milliyet karl tam bir Trke szck bulunamadndan, biz de ulusuluk deyimini kullanacaz. Ulus Kavram zerinde eitli Grler Baka bir deyile ulus; airet, kabile, klan gibi topluluklarn bir araya gelmesinden daha geni ve daha deiik bir kavram izmelidir. te bu kavramnn ne gibi niteliklere sahip olmas gerektii zerinde eitli grler vardr. Bilimsel bir sonuca ulaabilmek iin bu grlerin zet olarak aklanmas da yararldr. Ulusu Belli Bir Irka Dayandran Gr Szlk anlam bakmndan rk kk demektir. Bir halkn soyu;kkn ald, kendinden nce beliren kuaklarla kendinden kan kuaklarn btn... Bu tanma gre her halk belli bir soy kkenine sahip olmal ve bu kkten srekli bir reme iinde bulunmaldr. Baz dnrler, ulus olabilmek iin bu koulu gerekli ve yeterli bulurlar. Bu gr ilk bakta mantkl geliyor. Gerekten, dnyay gzlediimizde eitli halk topluluklarnn d grn asndan birbirlerine benzemedikleri belirlenmektedir. Bu da bize her halkn ayr bir soy kkeni olduunu gsterir. Ayn soydan gelen insanlarn bir arada yaayarak bir devlet oluturmas bize ilk bakta ok doal gelmektedir. Ama bu gr zerinde biraz ayrntl bir biimde dnnce onun baz noktalarda nemli eletirilere ak olduu anlalmaktadr. Gerekten bir halkn,hele gnmzde, kkn tam olarak belirlemek eitli nedenler dolays ile mmkn deildir. Belki binlerce yl, corafya zellikleri dolays ile bulunduu blgeden hi bir yere szmam ve o blgeye hibir yabancnn girmemi olduu bir toprak zerinde yaayanlarn kkeni kolaylkla anlalp belirlenebilir. Ama byle bir durum istisnadan da teye, ok ender olarak karmza kar. Dnyann pek ok lkesinde, yzlerce, belki binlerce yldan beri bu tr bir soyutlanma iinde yaayan topluluklar artk grlmyor. Irklar arasnda da tpk kltr al-verii gibi, youn bir gidi-geli ve bundan doan bir karklk sz konusudur. zellikle pek ok blgeye yaylan rklar iin tam bir ortak kkenin belirlenmesi olanakszdr. Zira bu tr rklar yayldklar blgedeki yerli halklarla bir sre sonra mutlaka kaynaacaklardr. Bu konuda nemli bir rnek verelim:Yahudiler lkada geirdikleri baz byk olaylar yznden dnyann drt bucana yayldlar Gittikleri yerlerde benliklerini koruduklar ileri srlr; yerli halklarla kaynamadklar sylenir. Ama Yahudiler bile, btn abalarna ramen kaynamay nleyemediler. Bugn, yeniden kurulan srail Devletinde yahudi olduklar ileri srlenlere bir gz atmak bu gr dorular:Almanyadan veya ngiltereden gelen bir Yahudi ile Hindistandan yahut Somaliden gelen Yahudiler arasnda d grn ve -ilk kuaktaki ana dil- bakmndan ok byk farklar vardr. Bylece diyoruz ki ar rk artk ortadan kalkmtr; yoktur. Bundan dolay rklarn byk bir ounluunun kkenini de saptamak olanakszdr. Bir nemli nokta daha var: Her rka ait zellikler de giderek deiebilirler. nk btn varlklar gibi insanlar, dolays ile rklar da hep bir evrim sreci iindedirler. Bu da rklarn ok kesin kalc zelliklerin byk bir blmne sahip olamayacaklarn kantlyor. yle ise ulusa sadece bir rktan oluan insanlardr" dersek nemli bir yanlgya deriz. Hi kukusuzdur ki, her rkn baz zellikleri vardr. Belli zelliklere sahip insanlarn birarada yaamalar da elbette ok doaldr. Ama gryoruz ki, eitli rklardan oluan insanlar da biraraya gelip ortaklaa bir yaam sryorlar:Bugn , dnyadaki hemen her eit rktan oluan bir Amerikan ulusu vardr. svire ulusu drt rktan oluur. te yandan ayn rkn iindeki kabilelerin bir trl tam olarak biraraya gelemedikleri de grlmtr: slamiyetten nceki Arap Yarmadasnn durumu bu sylediimize en gzel bir rnektir. Ulusluk zelliini yalnz rkla aklamak, grld gibi, yanltcdr. Ayrca artk rklarn arlndan sz etmek kesinlikle mmkn olmadna gre, rk esasn ulusun ls yapmak bilimsellikle hi badamyor. Ulusu bir rktan oluturursanz, hangi ller kullanarak rk saptayacaksnz? Ama sorunun bir baka yan daha var: Irk ne kadar sisli bir kavram haline gelirse gelsin sosyolojik adan belli bir gereklik izmektedir. Bugn pek ok rkta kendilerine zg baz belirgin nitelikler vardr. Bu rklarn oluturduklar topluluklarda ileride greceimiz ulusluk zellikleri de gze arpar: Trkler, Franszlar, Almanlar, ngilizler gibi. Ama bu uluslarn hibiri ar anlamda rk deillerdir. Bu bakmdan ulusluun tek lsn rka dayandrmann ok sakncal olduunu bir kez daha tekrarlamakta yarar vardr. Ulusu Belli Bir Dine Dayandran Gr

229

Laiklik ilkesini incelerken dinkavram zerinde biraz uzunca duracamz iin burada ksaca u noktaya deinmek istiyoruz: Din, bir topluma yn verebilir, bir toplumu birletirebilir. Ama din inanca dayanan bir kurumdur. Dinin birletirici olmas iin toplumdaki insanlarn ok byk bir ounluunun ayn inanca sahip olmalar gerektir. te yandan bir din, ayn toplumda, bir baka dinle eit koullar altnda bir arada olamaz. Yine, birbirlerinden evre, toplumsal stat, kar bakmlarndan ok farkl insan topluluklar ayn dine inanabilirler ama, bir araya gelip ortaklaa bir ulus yaam sremezler. Dinin en byk toplumsal gerek sayld Ortaada bile ne Douda ne Batda bir ulusluk bilincine gidi dinle salanabilmitir. Hele gnmzde sadece dinin ulusluk niteliini gerekletirmede etkili olduunu sylemek ok zordur. En kkl uluslardan Japonyada hemen her din yerlemi ve kabullenilmitir. Ayr birer din saylabilecek kadar birbirinden ayrlm bulunan Katoliklikle Protestanln iie yaad Amerika Birleik Devletleri, Almanya gibi lkeler vardr. Buna karlk btn Protestanlar veya btn Katolikleri iine alan bir topluluk olmad gibi Snni veya ii Mslmanlar da birarada yaayamamlardr:Yani iki zt olayla kar karyayz: bir yandan baz lkelerde ayn dinin deiik mezheplerine mensup olanlar bir arada yaabiliyorlar; baz lkelerde ise bu olmuyor. zetle sylemek gerekirse, dinin insan topluluklarna birlik gc verdii inkar edilemezse de ulus denilen kavram oluturmak iin yeterli olmad sylenebilir. Ulusu Belli Bir Dile Dayandran Gr nsan dier canllardan ayran en belirgin iki nitelikten biri olan dil -dieri akl!-, eitli topluluklarda deiik biimlerde gelimitir. yle ki, tpk rklar gibi birbirinden farkl diller belirmitir. Bununla birlikte tpk akraba rklar gibi akraba diller de vardr. nemli bir rnek Hint-Avrupa dilleridir. Hindistanda veya evresinde binlerce yl nce konuulan dilin temel zellikleri ran zerinden Avrupaya sram ve son derece uzun ve aklanmas gayet zor biimde, orada yaayan insanlar etkilemitir. Bylece corafya ve rk asndan son derece farkl baz topluluklar Hint-Avrupa dil grubunun iindedir (Farsa bu grubun iindedir. Eski Anadolu uygarlklarnn en gelikinini kuran Hititlerin dili de bu gruba giriyordu. Avrupa'da bu grup iindeki balca diller unlardr: Latin dilleri, [Latince, Franszca, talyanca, spanyolca, Portekizce]; Germen dilleri [Almanca, ngilizce, Hollandaca, svece, Norvece, Danimarkaca]; slav dilleri [Rusa, Lehe, eke, Slovence, Slovaka, Hrvata, Srpa, Bulgarca]. Ancak Avrupa'da baka dil gruplarna mensup uluslar da vardr) . Bu diller arasndaki akrabalk artcdr. Ama, rksal kkenlerine baktmz zaman bu akraba dilleri konuanlarn birbirlerine bazen son derece yabanc olduklarn grrz: Bugn Farsa ile ngilizce arasndaki benzerlik akl almaz derecededir. Ama ranllarla Germen kkenli ngilizlerin rksal adan bir akrabalklar yoktur... Sadece ana gruplar iindeki alt gruplarda rk bakmndan da akrabalk bulunur. Germen alt grubunda Almanlarn, ngilizlerin, Hollandallarn ve skandinavyallarn akrabalklar gibi... Ama Avrupa tarihine baktmz zaman dilleri ve rklar bakmndan kkenleri ortak saylabilecek bu topluluklarn btn birlik durumunu alp bir ulus oluturmamlardr, oluturamamlardr. Dil konusunda rk lsne gre daha geni dnmek gerektir. Dil bir iletiim ve kltr aracdr. nsanlarn birbirleriyle anlaabilmesinin tek yoludur. Bu bakmdan ayn dili konuanlar daha rahata bir arada yaayabilirler. Gerekten, rk bakmndan kkenleri ayr olduu halde ayn dili konuup bir ulus durumunu alm topluluklar vardr. En gzel rnek Amerika Birleik Devletlerinde yaayan insanlarn oluturduu Amerikan ulusudur. Dier yandan, saylar pek fazla olmamasna ramen Baz uluslarda dil birlii yoktur. svirede drt dil konuulur -svirelilerin rksal adan da Yine bu drt grup iinde bulunmalar son derece arpc bir rnektir!- Gney Afrikada iki dil konuulur ama hem tek svire, hem de tek Boer [Gney Afrika] uluslar vardr. yle ise yalnz bana dil de bir l olamyor. Gerekten Arapa konuan topluluklar birleip tek ulus haline gelememilerdir. yle ise bugnk modern uluslarn yapsn aklayabilmek iin her ge tek bana yeterli saylmamaldr! Ulus Kavramnn Bilimsel Tanm Yukardaki llerin ulus iin tek bana bir l olamayacan grdk. Daha ileri giderek unu da syleyebiliriz: Bu llerin birden de bulunsa ulus kavramn oluturmakta yetersiz kalabilirler. Bu sylediklerimizi kantlayacak arpc rnekler vardr: Almanlarla Avusturyallar ayn rktandrlar, ayn dili konuurlar, dinleri da ayndr (Avusturyallarla Almanlar Germenlerin birbirine en yakn kanadn oluturur; iki ulus arasnda rk bakmndan hemen hibir fark yoktur. Her iki ulus da almanca konuur. Avusturyallarn byk bir ounluu Katoliktir. Almanlarn ise yars Katolik yars da Protestandr!). Avusturyal bir Alman olan Hitlerin rk, dil birliine dayanarak iki ulusu birletirme denemesi baarl olamad. Almanlarla Avusturyallar yakn akraba olduklarn inkar etmezler ama, kendilerini kesinlikle ayr birer ulus sayarlar (Irk bakmndan kkenleri ve dilleri Almanlarla Avusturyallar gibi "ayn" olmasa bile, birbirlerine her iki adan ve din bakmndan da son derece yakn spanyol arla Portekizlileri; Ruslarla Srplar ve Bulgarlar ayn rnek erevesine bir lde sokabiliriz).

230

Demek ki her lnn hepsi veya birka pek ok ulusta var; bu bir gerektir. Ama bunlarn olmad uluslar da var; bu da bir baka gerektir. Irk, dili, dini ayn olan birbirinden farkl uluslar da mevcut. yle ise ulus kavramn oluturacak daha baka ve btn topluluklar iin geerli olabilecek bir baka l bulmak gerektir. Uzun tartmalardan sonra bu lye eriilmitir. Bu l, dier gibi pek somut deildir: Bir dnelim; gerek rk, gerek dil ve hatta gerek din, gzle grnp maddi biimde saptanabilen gelerdir. Ama ulus olmann ls olarak eriilen genin zellii daha ok manevi bir yne sahip bulunmasdr. Bu l tarih, gelecek ve kltr birlii ile bu deerlere olan inantr. Eer bir lkede yaayan insanlar tarihte ortak deerlere sahip olmular, aclar ve mutluluklar ortaklaa paylamlarsa; gelecekte de ayn biimde davranacaklarna inanmlarsa ve bu insanlar sylenilen tarihsel gemi dolays ile birbirlerine balayan ortak bir kltr, yani ortak bir yaama biimi varsa ite o zaman ulus ile karlarz. Elbette dil ve tarih birlii ile bunlara ek olarak din, ou zaman eitli toplumlarda kltr geleri arasnda benzerlik gsterebilirler. Ama bunlarn belli bir kalpta erimi olmalar gerektir. Grlyor ki bilimsel l geri manevidir ama, bir gerein ifadesidir. Eer bu l bulunmazsa , bir topluluun ulusluk aamasna varmasna imkan yoktur; dier somut geye sahip bulunsalar bile...Ayn dili konuan, ayn rktan olup dinleri de tek olan bir ok insan topluluu bu manevi geden yoksun bulunduklar iin uluslaamadlar. ULUSULUK [MLLYETLK] Ulusuluk Ne Demektir? Yukardaki aklamalarmzdan herhalde, insan topluluklarn oluturan bireylerin bir arada yaabilmeleri iin bugne kadar bulunan en ileri modelin ulus olduu anlalmaktadr. Sadece ulusluk durumuna erimi toplumlarda gerek anlam ile birlik ve mutluluk temelleri vardr. Bugn iin daha ileri bir biim henz olumamtr. Kald ki daha pek ok topluluk henz ulus olma aamasna gelmi bile saylmazlar. Btn dnyada uluslama eilimleri gerekleme noktasna gelince belki daha ileri toplum modelleri belirecektir. Klanlardan airetlere, airetlerden kabilelere erien insanlar sonunda ulusluk aamasna vardlar. leride birbirleriyle akrabalk ilikileri bulunan uluslarn da birleerek yeni karmlar dourmas, dolays ile ulus kavramnn baz bakmlardan deiebilmesi olasl zerinde dnlebilir. Ama bu tr olaslklar zerinde durmak dersimizle ilgili saylmaz. Biz Yine ulus kavramna dnelim: nsanolunun bugne dein eriebildii en mkemmel toplu yaama biiminden ulusuluk=milliyetilik denilen bir akm kmtr. Ulus aamasna gelmi bir topluluun yelerinde, ilerinden ktklar ulusun ycelmesi, ilerlemesi, haklarnn en iyi biimde korunabilmesi duygu ve lklerinin bulunmas ok doaldr. yle bir evremize bakalm: Her insan ilknce kendisinin ve aile yelerinin ykselip ilerlemesini ister; toplumsal koullarn ve yeteneklerinin elverdii lde bunun gereklemesine katkda da bulunur. Bireyciliin henz tannmad klan ve ksmen kabile aamalarnda insanlarda byle bir bilin yoktu. Klan ve benzeri topluluklar kollektif bir btnsel kii gibi saylrlar ve birey bu anlay iinde erirdi. nsanolu kiiliinin bilincine vardka kendisine ve ailesine nem vermi, iinde yaad topluluk ulus aamasnda ise, dier bireylerin de kiiliklerinden gelen etkilerle yepyeni bir olgu karmtr. Bu da bir ulusa ait olma duygusunun yaratt olgudur. Btn bireyler kendilerinin ve ailelerinin ycelmesini isterken mensup olduklar ulusun da ayn yolda bulunmalarn doal kabul etmektedirler. Baka bir deyile, ilkel topluluklarda bulunmayan bireycilik, ulusta vardr. Ama bu, bilinli bir bireyciliktir; kiinin iinde bulunduu ulusa ait olma, kendisi ycelirse ulusun da ycelecei duygusu ve inancdr. te bu duygu ve inanca sahip olma ve bunlar gelitirme de ulusuluk kavram ile belirtilir. Ulusuluun Tarihsel Geliimi Uluslaabilmi her toplulukta ulusuluun da yaamas gerei ileri srlebilir. Buna ramen yakn zamanlarn bana kadar uluslam topluluklarn byk bir ounluunda bu duyguyu ya hi gremiyoruz veya son derece belirsiz bir biimde saptayabiliyoruz. Uluslama yolunda olmakla birlikte pek ok toplumda baka duygular ulusuluu bastrm gibi grnyor. Bu baka duygular iinde en nemlisi dindir. rnek olarak Ortaa sonlarna doru Avrupay alalm: O zamanlar da eitli uluslar var: Fransada yaayan Franszlar; Almanyada yaayan Almanlar; ngilterede yaayan ngilizler gibi.. Bu toplumlar uluslama aamasndadrlar ama henz byle bir sre iinde bulduklarnn bilincinde deildirler. Franszlar , ngilizleri ve dier Avrupa uluslarnn bireylerini din bir ararada tutmaktadr. Aslnda bu grnt akla uygun deildir; nk ayn dine mensup olmakla birlikte bu uluslar zaman zaman kyasya arpmaktadrlar yle ise din, rnein ngilizlerle Franszlar birletirememitir; her iki toplum neredeyse durmadan birbirleri ile arpmlardr. Ama dier yandan bu uluslar ilerindeki toplumsal birlii dinlerine borlu saymaktadr. Demek ki bireyde ve toplumda uluslama balamakla birlikte, bunun bilinci henz uyanmamtr. Halbuki farknda deillerdir ama, onlar birlik durumunda tutan din deil uluslaan bir topluma ait olma duygusuydu.

231

Her ulusta var olan ulusuluk duygusunun ilknce Batda ak-seik belirmesi de bir tesadf deildir: Ortaa sonlarnda, Bat nemli bir ekonomik gelimenin iine girmiti. nsanlarn nnde yeni lkeler, maceralar alm, bereketli bo topraklar bin yllk durgunluk dnemini sona erdirmeye balamt. Bylece kiiler benliklerini daha iyi kavrama yoluna girmilerdi. Yenian banda Hristiyan dininde baz farkllamalarn balamas da bu geliimi hzlandrd. Katolik Kilisesinin bin yldan fazla sren despotluuna kar kan baz aydn din adamlar ile onlarla birlikte olanlar yeni mezhepler kurdular. Elbette, bu gelime ksa bir srede deil, ok kanl geen iki- yzyllk bir sre sonunda gereklemitir. Sonunda anlald ki din, bir ulusun olumasnda ba etken deildir. Baz uluslarda mezhepler, yani din anlaylar deimiti. Ama ulusluk nitelikleri ayn kalmt, hatta daha da geliiyordu. te bir yandan kiinin toplum iindeki deerinin ve dolays ile benliinin gelimesi ve bunun farkna varmas, dier yandan din banazlnn krlma yoluna girmesi pek ok bat ulusunda ulusuluk duygusunun hzla gelimesine neden oldu. Sonunda bu duygu bir Genel ideoloji durumuna erimi ve her ulusun kendi istei dorultusunda ynetilmesi ilkesini getirmitir. Madem ki ulus, her biri bilinli bireylerden oluur, yle ise onlarn ounluu ne isterse o olur; zira kiiler hukuka eittirler. Ulusuluk, demokrasi akmn da dourmutur. Bildiimiz gibi bu akm, zellikle Fransz ihtilali ile btn dnyaya yaylmaya balad. 19. yzyl balarndan itibaren ulusuluk, uluslam toplumlarn vazgeemeyecei bir duygu ve inan durumunu ald. Her ulusun kendi zelliklerinden doan nitelikleri vardr. Bundan dolay ulusuluun lleri de iinden kt ulusa gre deiir. Fakat u nokta da gzden uzak tutulmamaldr: Her akmda olduu gibi, ulusuluk konusunda da arya sapm toplumlar bulunur. zellikle, 19. yzylda dnsel temelleri atlmaya balanp, 20. yzyln ilk yarsnda ideolojik bir uygulamaya dnen rk ulusuluk bu arla ok iyi bir rnektir. zellikle Almanyada gelien bu akma gre ulusun esas rktr. Nasl insanlar arasnda farkllklar bulunursa, rklar arasnda da iyiler-ktler vardr. En iyi, dolays ile en stn rk, Germenlerden oluur. Germenlerin arasnda da st grup olarak en stn Almanlardr. yle ise Germenler btn rklar zerine ykselmeli, onlar ynetmelidir. nk Germenler dnda kalanlar ynetilmek iin yaratlmlardr. Germenler iinde en stn durumda olanlar da Almanlardr. yle ise her ulusun stnde Almanlar bulunmaldr. imdi bu kuramda ulusun ls rk olarak alnnca saf Alman olmayanlar arlk derecelerine gre insanlk haklarndan aa inen bir merdivendeki basamaklar gibi aama aama yoksun brakldlar. Halbuki ar (saf) rk, hele Avrupa gibi srekli kavimler kargaasnn hkm srd bir ktada mevcut olamazd. Ama bu gr uyguland; sonucu ise bata Almanlar olmak zere nsanln byk bir kesimine akl almaz byk felaketlerin gelmesi oldu. Ulusuluun ilk ve deimez ls, btn uluslarn eit saylmas ve hepsinin birbirinin haklarna sayg gstermesi olmaldr. ATATRK ULUSULUU Trklerde Ulusuluk Duygusunun Geliimi Birok blgeye yaylm, gittikleri her yerde hemen bir devlet dzeni kurmu Trkler tarihin en geni alanlara yaylan en hareketli rklarndan birini oluturmulardr. Dou blgeleri olan Orta Asyada kurduklar devletlerden balayarak, Trkler benliklerini her zaman zenle saklamlar, gittikleri yerlere kendi kiiliklerinin damgasn vurmulardr. Bugne kadar bilinen ve 8. yzyl ortalarnda dikilen ve imdilik en eski Trke yaztlar saylan (Orhun Yaztlarnda ok gelikin bir Alfabe ve gayet zengin bir ifade kullanlmtr. yle ise Trkler ok daha nceleri yazl kltre gemilerdi. Gerekten Orta Asya'dan daha nceki yzyllara ait birka kelimelik Trke kazlm ta paralar bulunmutur. Ancak Orta Asya'nn onbinlerce kilometrelik steplerinde ve lleen alanlarnda yitip giden daha eski belgeleri doyurucu nitelikte ve nicelikte henz bulamyoruz) Orhun Antlarnda Gktrk Kaan Bilge Han, yoksullam, bamszln yitirmi ulusunu nasl canlandrp ycelttiini anlatr. Gebe bir feodal yapya sahip bu devlet hkmdarlarnn bylesine adaletli ve stn duygular beslemeleri, Trklerde ulusuluk bilincinin eskiliine rnek olarak gsterilebilir. 10. Yzyl iinde, Orta Asyaya yaylm durumda yaayan Trk boylarnn byk bir blm slaml, yz yllk bir gei dnemi sonunda kesinlikle kabul ettiler. Bu boylarn bir blm batya ilerledi (Bu Trk boylarnn bir blm de 11. yzylda gneye ilerleyerek bugnk Afganistan'a geldi ve Gazneliler Devleti'ni kurdu. O blgelerin ve evresinin Mslmanlamas bylece Trklerin eseridir). 11- 12. yzyllar arasnda bu Trkler Ortadouda byk bir siyasal varlk yarattlar: Seluklu Devleti. Seluklular Anadoluyu da Trk yurdu haline getirdiler. Byk Seluklu Devleti ykldktan sonra Anadoludaki Trk varl gelimesini hzla srdrd. Anadoludaki Seluklu egemenlii Moollarn basks ile sona erince, hemen beylikler biiminde yeni Trk devletikleri belirdi. Ardndan da bu beylikleri belli bir sre iinde birletiren Osmanoullarnn tarih sahnesine ktn biliyorsunuz.

232

Marmara Blgesi - Rumeli evresinde ksa srede genileyen ve byk bir imparatorluk durumuna ykselen Osmanl Devletinin kurucusu ve yaratcs Trklerdi. mparatorluk gerei ok uluslu bir yaps olmasna ramen devletin esas nfus gesini Trkler oluturuyordu. Ama, biraz yukarda Genel tarihsel geliim iin verdiimiz tablo, Osmanl Trkleri iin de sz konusudur. Trkler henz ulusuluk duygusuna sahip olduklarnn bilincinde deillerdir. Bu bilincin olumasn geciktiren bir baka neden de, Trklerin pek ok ulusu ynetmeleri dolays ile ak bir ulusuluk duygusunun domasnn sakncalar idi. Trkler, kendilerine Osmanl, Mslman demiler, kendi ulusluk sfatlarn kullanmaya ekinmilerdir. yle ki 15. yzyldan itibaren batl devletler Osmanl mparatorluunu haritalarnda ve kitaplarnda hep Trklerin mparatorluu olarak nitelemelerine ramen biz bu ad Osmanl Devletinin resmi sfat olarak hibir zaman kabul etmedik... Bu durum deimeden 19. yzyl bana gelinir. Bu yzyl banda Fransz htilalinin sat ulusuluk ideolojisi ilknce Osmanl Devletinde yaayan Hristiyan uluslar etkilemeye balad. Bu ok doald. Balkan Yarmadasnda yzlerce yl Osmanl adaleti altnda rahat yaayan bu uluslar kendi hallerine braklmt. Onlar herhangi biimde Trkletirmek -veya o zaman iin daha doru ifade ile Mslmanlatrmak- yoluna gidilmemiti. Zaten Osmanl Devletinin byle bir siyaseti hibir zaman olmamt. Kendi aralarnda rahat yaayan bu uluslara elbette ki dindalar olan Batllar daha yakn geliyordu. Hele Rusya ile Avusturyann Balkanlar zerindeki paralayc siyaseti de dnlrse ulusuluk akmnn ilknce bu toplumlar etkilemesinin doal olduu anlalr. Osmanl hkmetleri devletten kopup bamszlama yoluna giren bu uluslara engel olmak iin 19. yzyl boyunca abalayp durdular. Yani oralarda ulusuluk tohumlarnn yeermesini nlemee uratlar Eer bu Balkanl uluslar devletten kopup giderlerse Trakya, Boazlar ve Anadolu her trl tehdide ak duruma gelebilirdi. Ayrca, bu Balkan lkelerinde azmsanmayacak derecede Trk yayordu. Onlar da dnmek gerekiyordu. Osmanl Devleti yneticileri bu uluslar kendilerine bal tutabilmek iin yepyeni ama yapay bir kavram yarattlar: Osmanllk...Bu kavram ile bir eit ulus belirtilmek isteniyordu. Osmanl Devleti yurttalarna Osmanl denilecekti. Geri onlarn hukuksal statleri byk lde bal olduklar mezheplerin veya ulusal topluluun llerine gre saptanyordu; yani Osmanllar farkl dinlere, mezheplere mensup olabilirlerdi ama hepsi Osmanl idi. Bylece bir kaynamann ve bunun sonucunda yepyeni bir ulusun olumas bekleniyordu. Hi kukusuzdur ki bu deneme baarszlkla sonulanmaya mahkmdu. Trl niteliklere sahip ayr topluluklardan yepyeni bir ulus yaratlamazd. Bu yeni ulusta bildiimiz llerin hibiri de mevcut olmayacakt. Ne rk, ne dil, ne din...Bunlar bir yana asl bilimsel l de hi yoktu: Bu toplumlarn hepsi ayr tarih kkenlerine, ayr gelecek duygularna ve farkl kltrlere sahiptiler. mparatorluu elde tutabilmek iin baka bir are bulamayan Osmanl hkmetleri sonuna dein bu yolda gitmeye abaladlar. Bir zamanlar hukuka Trklerden ve Mslmanlardan daha aa durumda olan bu uluslar Tanzimat (1839) ve Islahat (1856) fermanlaryla yasa karsnda gerek eitlie kavuturuldular. Hatta onlara d glerin etkisiyle Mslman-Trk yurttalarn zararna baka haklar da tannd. 1876 Anayasas da bu Osmanllk ilkesini en geni biimiyle kabul etti. Byle bir Genel devlet siyaseti iinde Trk ulusuluuna yer yoktur. Bu siyaseti izlerken birbirine kaynam varsaylan topluluklardan birine ulusluk sfatn tanmak ve Trk ulusuluunu gelitirmek amaca aykr olacakt. Bundan dolaydr ki Osmanl Devletinin sona ermesine dein onun bir Trk varl olduu hibir zaman resmen ve aka tannmam, bu tutum da Trk ulusuluunun ge douunda ve gelimesinde en nemli etkenlerden biri olmutur. Trklerde Modern Ulusuluk Duygusunun Uyanmas 19. yzyln ikinci yarsnn ortalarna doru, uygulanan Osmanlclk siyasetinin istenilen sonular veremeyeceini aydnlarn byk bir blm ile baz saduyulu devlet adamlar anlamlard. Bu durumda artk Trklerin de kendi sorunlarn kendilerine zg duygularn ncl ile zmesi kanlmaz bir are olmutu. Bylece ulusu duygular uyanmaya, Trklk akm canlanmaya balad. O zamanlara dein, tpk bir zamanlar Batda olduu gibi ulusal gereklerin zerinde bulunan ve birlii salamada tek ge imi gibi grlen dinin yannda birletirici ve daha nemli bir genin de varl anlald. Bu, Osmanl dneminde ok ihmal edilmi Trke idi; yani dilimiz. Trkenin sadeletirilmesi ve btn Trkler iin tam bir iletiim arac olmas yolunda balayan almalar, Trklk akmna gidiin ilk admlarn oluturur. Bu sralarda

233

devletin kurtuluunu bir slam birlii kurulmasnda bulan grler karsnda Trklk dncesi gnden gne geliiyordu. Trk Ulusuluunda ok nemli bir Aama: Ziya Gkalp Trk ulusular bir aray iinde iken nl bir bilim adam olan Ziya Gkalpin (1876-1924) belirii ok nemli bir aamaya geilmesini salamtr. Ziya Gkalp, ulusun nitelii zerinde dnen ilk bilim adammzdr. Gkalp, genlik dneminde balad eitli toplumsal aratrmalar ile Trkiyede sosyoloji biliminin de kurucusudur. Ziya Gkalp, hereyden nce, en lksel toplum yaay biiminin ulus olduunu belirterek, o gne kadar varolan Osmanlclk veya slamclk akmlarnn ulus kavramn karlayamadn belirtmitir Gkalp, kendinden nceki ve ada Trklk akmlarn da yeterli ve doyurucu bulmamtr. Olgunlama yanda bilimsel gerekleri tam olarak grp Trk ulusunun lsn sadece rka ve dine dayandrmay reddetmitir. Gkalp Trk rknn varln kvan duygularyla incelemise de rk lsnn yeterli olmadn, Trklerin binlerce yl pek ok byk blgelere yayldklarn, bu nedenle ar bir Trk rknn mevcut bulunmadn kantlamtr. Gkalpe gre, Trk ulusunu oluturan geler iinde rk, dil, din vardr ama bunlar yeterli deildir. O asl bilimsel-manevi geye iaret eder: Kltr, tarih ve kader birlii. Bu ge Trklerde vardr. Ama bugne dein bilinli biimde ortaya konulup kaynatrclk etkisini yeterince gsterememitir. Gkalp bu manevi geyi incelerken onun iine dinden ve dilden gelen etkileri de koymu, fakat, bunlarn iinde asl birletirici ge olan Trklk bilincini ulus olmann ba koulu saymtr. Bu salam grleri ile Ziya Gkalp Trk ulusuluunun babas saylr. Onun saptamalar, yolunu izememi pek ok ulusu gence k tutmutur. Bir aralk siyasete de atlan Gkalp, iinde alt ttihat ve Terakki Partisinin Trklk konusundaki tutumunu pekitirmede aba gstermitir. Bu parti, Trkl bir ideoloji olarak tarihimizde ilk kez resmi saylabilecek boyutlara ulatrmtr. Ancak bu parti iindeki Trklerin bir blm slamclk akmn da benimseyerek bir Trk-slam Birliini gerekletirme peinde idiler. Bu tr abalarn tarihte hibir zaman gereklemedii bilincinde deildiler. Baz ttihatlar ise tam bir rklk siyaseti izlemeyi hedef almlard. te Gkalp, ilk Trk siyasal partide, bu aykr grleri eletirerek bilimsel ulusuluu stn klmak iin byk aba harcamtr. Gkalp 19. yzyl sonundaki kua ok etkiledi. Bu kuak iinde ondan etkilenenler arasnda Atatrk de vardr. Atatrk, Ziya Gkalpin dnce ve grlerini beenmi ve onlar kendi grne uyduu lde benimsemitir. Gkalp de Atatrk hem Kurtulu Sava srasnda hem de sonrasnda siyasal bakmdan ve dnce asndan desteklemitir. [ Gen yata len Gkalp, Trkiye Cumhuriyetinin son derece salam temeller zerinde ykselmesini salayacak ideolojik yapy daha Atatrkn salnda byk lde kurabilirdi. Ne yazktr ki, Gkalp ayarnda bir baka bilim adam kmam ve Atatrk bu bakmdan da yalnz kalmtr]. Bu eksiklie ramen Atatrk byk dnce adamnn grlerini daha da sistemletirip ilemi, kendi grleriyle yourmu ve Trk ulusuluunu en olgun ve lksel dzeye eritirmitir. imdi bu konuya eilelim: Atatrke Gre Trk Ulusu Atatrkn ulusuluk anlayn kavrayabilmek iin ilknce Onun ulus ve sonra da Trk ulusu zerindeki grlerini anlamak gereklidir (Bu ve bundan sonraki bahiste verilen Atatrk'n dnceleri daha nceki nitede de alnt yaptmz "Medeni Bilgiler" Kitabndan aktarlmtr. (S 17 vd). Parantez iinde baz szcklerin Trke karlklar yazlmamsa alntlar sadeletirilmi demektir). Atatrk ilknce her ulusa uyacak bir tanm yapar. Bu tanm yledir: - Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan; - Beraber yaamak hususunda mterek arzu ve muvafakatte (raz gelmekte) samimi (iten) olan; - Ve sahip olunan mirasn muhafazasna beraber devam hususunda iradeleri mterek olan insanlarn birlemesinden vcuda gelen (oluan) cemiyete (topluma) millet nam (ad) verilir. Atatrkn bu tanm yle akladn gryoruz: Bu tanm incelenirse, bir milleti oluturan insanlarn ilikilerindeki deer, g ve vicdan zgrl ile insani duyguya gsterilen sayg ve ballk kendiliinden anlalr. Gerekten gemite ortak zafer ve acl gnler miras; gelecekte gerekletirilecek ayn program; birlikte sevinmi olmak, birlikte ayn umutlar beslemi olmak; bunlar elbette bugnn uygar anlaynda her trl koullarn zerinde anlam ve kapsam alr. Atatrkn bu son derece mkemmel ve bilimsel aklamasn ayrca deerlendirmek gereksizdir. nk O, bu tanm ve aklamas ile ulus saylmann ba koulu olarak manevi geyi gstermitir. Ona gre bu l, bugnn uygar dncesine gre dier llerin ok daha zerinde yer almaktadr. Yani dier ller, deyim yerinde ise, tamamlayc niteliktedir.

234

Bu bilimsel tanmdan sonra Atatrk Trk ulusunu inceler ve onu oluturan geler zerinde durur: Trk ulusunun olumasnda etkili bulunduu grlen doal ve tarihsel olgular unlardr: Siyasallkta birlik; Dil birlii; Yurt birlii; Irk ve kken birlii; Tarih akrabal; Ahlak akrabal Bu gelerin en banda gelen siyasal varlkta birlik son derece nemlidir. Ona gre bir ulusun siyasal bakmdan kiiliini ortaya koymas, bir varlk durumuna erimesi gereklidir. Bu varlk da, tahmin ettiiniz gibi bamsz bir devletten baka birey deildir. Gerekten bakalarna tutsak olup paralanm bir ulusta dier geler bulunsa bile birlikte yaama imkan yeermez. u duruma gre bamszlk, bir ulusun olumasnda en nemli etkendir. Zaten Atatrkn Kurtulu Savana balarken zihnindeki strateji bu idi. O, tutsak olarak yaamaktansa lm daha iyidir derken, Trk ulusunun varln bamszlna balyordu. Zaten ulus gesi, devletin olumas iin kouldan biridir. Ulus bamsz olmazsa devletten sz etmek olana da yoktur. Bamsz olan Trk ulusunda dil birlii vardr. Pek ok ulusta grdmz bu zelliin Trklerde de bulunmas ok doaldr. Gerekten Trkler henz ulusuluk duygusuna bilinli olarak sahip deilken bile Trke konuurlard. Trk ulusu geirdii sonsuz felaketler iinde ahlaknn, geleneklerinin, hatralarnn, karlarnn, yani bugn kendi ulusalln yapan her eyin dili sayesinde korunduunu gryor. Trk dili Trk ulusunun kalbidir, zihnidir. Ulusal birlii salamakta Trk dilinin rol gerekten ok byktr. Trkler slamln iine girdikten sonra dillerini unutsalard, Msrllar, Libyallar, Tunuslular, Cezayirliler, Fasllar gibi Araplaacaklard. Bu bakmdan dilimizin ulusluk geleri iinde stn bir yeri vardr. Yurt birliine gelince: ...yakn ve uzak zamanlar dnlnce Trke yurtluk etmemi bir kta yoktur. Ama bugnk Trk ulusunun yurdu Asyann batsnda, Avrupann dousunda olmak zere kara ve deniz snrlaryla ayrdedilmi ve dnyaca tannmtr. Bugnk Trk ulusu varl iin bugnk yurdundan memnundur. nk; derin ve anl gemiin, byk ve gl atalarnn kutsal miraslarn bu yurtta da koruyabileceinden, o miraslar imdiye kadar olduundan ok fazla zenginletireceinden emindir. Dikkat edilirse Atatrk, bir ulusun devlet kurabilmesi iin gerekli olan lke gesine de bu vesile ile iaret ediyor. Dnyaca tannm yani Lozan Bar ile kara ve deniz snrlar belirlenmi olan bu lke Trklerin meru yurdudur. Bu yurtta Trkler hem eski tarih ve kltr miraslarn koruyacaklar, hem de onu daha da zenginletireceklerdir. te bu yurt iinde yaayan insanlar Trk ulusunu olutururlar. Dikkat edilirse rk ve kken birlii Atatrk iin drdnc sradadr. O, Trk rknn zelliklerini kabul eder ama ar rk kuramn tanmaz: Trk ulusunun her kiisi birtakm farklarla ve fakat Genel olarak birbirine benzer. Baz yapl farklarn ise doal bulmak gerektir. nk farkl iklimlerin etkisi altnda, farkl trlerle binlerce yl yaam, kaynam bu kadar eski ve bu kadar byk bir insan toplumunun bugnk ocuklarnn tamamen birbirine benzemeleri mmkn mdr? Her zaman, her yerde kk bir aile ocuklarnn bile birbirlerine benzemeleri grlm deildir. Trk ulusunu yalnz bir noktada, iklimi dar bir blgede belirmi sanmak doru deildir. yle ise ok geni alanlara yaylm Trk ulusu kken ve rk bakmndan birlik saylmaldr. Ama bu birlik saf bir rka veya tek kkene balanamaz. Trk olma duygusu bu ortak kkene girmek iin yetiir. Nitekim u szleri de bu gerein deiik bir ifadesidir: Diyarbakrl, Vanl, Erzurumlu, Trabzonlu, stanbullu, Trakyal ve Makedonyal hep bir rkn evlatlar, hep ayn cevherin damarlardr. Bylesine uzak blgelerde yaayan halkn ayn rka mensup olamayacaklar aktr. Atatrkn burada ayn rk sznn maksad, ayn gemie ve hedeflere sahip olmak anlamndadr. Nitekim bu dncelerini daha ksa ve ak bir biimde belirtir: Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk milleti denir... Trk ulusu eitli kklerden gelenlerin ayn potada erimesiyle olumutur. Trk ulusunun son gelerinden saylan tarih ve ahlak akrabal Trkiye dnda kalm pek ok Trk kucaklad gibi, ayrca, Trk yurdunda yaayan insanlar birbirine kaynatrmaktadr. Atatrke gre ahlak baz kat kural ar kmesi deildir. Ahlak bir insann yapmaya hem mecbur olduu hem de istedii ilerdir; bunlar baarma dileidir ve iradesidir. Baka bir deyile, toplumu drstlkte ileri gtrmektir. te Trkler

235

bu bakmdan da birbirlerine akrabadrlar. Tarih akrabal zerinde ise durmay gereksiz gryoruz; bir ulusun eitli yerlere dalm gelerini balayan temel ayn tarihe ait olmaktr. Atatrke gre Trk ulusu ortak bir gemiin iyi-kt btn yanlarna miras olan ve gelecekte de ayn ortak duygular iinde birlikte davranacak, itenlikle bir arada yaama istekleri bulunan, siyasal bir varlk sahibi; dil, yurt, kken, rk , ahlak ve tarihte akraba bireylerin oluturduu yksek bir insan topluluudur. Atatrke Gre Trk Ulusuluu Atatrk, ulusulua esas olan ulusall yle tanmlyor: bir ulusun dier uluslara oranla doal veya sonradan kazanlm zel karakter sahibi olmas; dier uluslardan farkl bir yaay gstermesi; ounlukla onlardan ayr olarak ama onlarla kout bir gelime iinde bulunmasna ulusallk ilkesi denir. Bu tanmdan acaba ulusuluk kavramn kartabilir misiniz? Ulusal k ilkesinden ulusuluk kavramn karmak kolaydr. Ulusu (milliyeti), belli bir ulusa bal olduunu, onun bir yesi olduunu kabullenir. Ulusunun dierlerinden ayr zellikleri olduunu bilir. Ulusu kendi ulusunun dierlerinden farkl olduunu ama onlarla birlikte gelimesi gereini anlamtr ve bu uurda canla bala alr. Trk ulususunu da ayn ereve iinde, kendi amzdan tanmlayabiliriz: Yukarda niteliklerini belirttiimiz Trk ulusuna ait olma bilinci Trk ulusuluunun temel kouludur. Trk ulusuna ait olma konusunda yle dnlmelidir: lknce, bu yurt iinde yaayan bir ulusun bireyleriyiz; burada siyasal bir varlk kurmuuz ve onun salad olanaklar iinde bir aradayz. Ama siyasal varlmz dnda baka ellerde, baka siyasal zmrelerle isteyerek veya istemeyerek kader ortakl etmi, bizimle dil, kken ve rk birliine sahip hatta... tarih ve ahlak yaknl grlen Trk cemaatleri vardr. Tarihin bir olaynn sonucu olan bu durum Trk ulusu iin a bir andr. Ama Trk ulusunun tarihe ve bilimce oluumundaki soyluluu, dayanmay asla bozmaz. Atatrkn bu szleri altnda yurdumuz dnda kalan Trkler iin yle dnlmelidir: Onlar da ortak kkenimizin bir parasdr. Bu nedenle o akrabalarmza gereken ilgi gsterilmelidir. Bu ilginin ls ise kltr ilikileri iindedir. Siyasal bir btnlk amac sz konusu olamaz (Genelkurmay Bakanl, Atatrklk, (3.Kitap), Ankara 1983. S 28-29'daki alntlar). Trk ulususu yurt iinde ise ayn ulusa ait olma duygusu ile hareket etmeli, gemie gmlm yanl hkmleri bir yana brakp ayn yurtta, ayn lklere sahip olarak bir arada yaamaldr. Hatta bugn iimizde bulunan Hristiyan ve Musevi yurttalar kaderlerini ve talihlerini Trk ulusallna vicdani istekleriyle baladktan sonra kendilerine yan gzle yabanc olarak bakmak, uygar Trk ulusunun soylu ahlakndan beklenebilir mi?. yle ise bize vicdanlarnn istekleriyle balanan herkes Trktr. Trk ulususu ayn zamanda insanlk sevgisini yreinde tar. Atatrkn u szleri gerekten her Trke yol gstermelidir: Trk ulusu, ulusal (milli) duyguyu insani duyguyla yan yana dnmekten zevk alr. Vicdannda ulusal duygunun yannda insani duygunun onurlu yerini daima korumakla kvanr. nk Trk ulusu bilir ki, bugnk uygarln byk yolunda bamsz ve fakat kendileriyle kout (paralel) yrd btn uygar uluslarla karlkl insani ve uygar iliki elbette gelimemizin srmesi iin gereklidir ve yine bilinir ki, Trk ulusu her uygar ulus gibi gemiin btn dnemlerinde, bulularyla, icatlaryla uygarlk alemine hizmet etmi insanlarn, uluslarn deerini takdir [eder] ve anlarn saygyla saklar. Trk ulusu insanlk aleminin iten bir ailesidir. Evet, Trk ulususu ar duygusal bir kii deildir. Karlkl olmak kaydyla her ulusa sayg gsterir. Trk ulususunun insanlk duygular ve anlay yksek olmaldr. Btn bu anlattklarmz Atatrk Yine tek cmlede zetler. Bu cmle binlerce yllk Trk tarihinin iinden kan gereklerin, ac-tatl deneylerin oluturduu bilimsel bir tanm ierir; Ziya Gkalp ile balayan ulusuluk yorumlarnn kesin ve aklc bir sonucudur: Trk ulusuluu, ilerleme ve gelime yolunda ve uluslararas temas ve ilikilerde btn ada uluslara kout olarak ve onlarla bir ahenkle yrmekle birlikte, Trk toplum btnlnn zel yetenek ve stnlklerini ve bal bana bamsz kimliini sakl tutmaktr. Eer bu yolda yrnrken ulusal benliimiz yitirilirse bir felaket olur: ..Bilmeli ki ulusal benliini bilmeyen uluslar, baka uluslarn avdr. te ulusal benlik, Atatrkn tanmlad Trk ulusunun zelliklerinden kan Trk ulususu tarafndan gelitirilecektir. Onun koyduu llerde ne eksiklik vardr ne de fazlalk. O, bu lleri binlerce yllk tarihsel gereklerden karmtr. Trk ulususu hem benliini srdrmek hem de onu en stn uluslarn bilinleri dzeyine karp gelitirmek iin bu llerle yetinmelidir. Baka ller aramak, tarihin sk sk gsterdii felaketli yollara geri dnlmeyecek biimde girmek sonucunu dourabilir.

236

ATATRK LKELER (3-4) / HALKILIK VE DEVLETLK-26 HALKILIK "Halk ve "Halklk" Kavramlar "Halk" kavramn tanmlayabilmek pek kolay bir i deildir. Bu szck, birbirinden farkl saylabilecek eitli kavramlar belirtmek iin kullanlyor. lknce unu belirtmek gerektir: ou kez "halk" ile "ulus" birbirine denk saylyor. Belli bal ansiklopediler ile szlkler "halk" tanmlarken ilknce una benzer aklamay yaparlar: "Belli veya farkl kkenden gelen, aralarnda tarih ve kltr birlii bulunan, bir arada bulunma istei ile yaamn srdren toplum". Ansiklopedi ve szlklerde halk kavramnn ilk karl olarak verilen bu tanm ayn zamanda ulus anlamna da geliyor. Eer biz ulus tanm ile halk da kastediyorsak o zaman "halk" szcne de gerek yoktur; ulus szc ile pekala "halk" da anlatabiliriz. Bu kabul edilirse "halklk" ilkesine de gereksinim yoktur: Ulusuluk szc ayn anlam izebilir. Halbuki sosyoloji biliminde ulustan ayr olarak bir "halk" kavramnn bulunduu kabul edilir. te sorun, "halk" "ulus"tan ayrmakta yatyor. Devletimizin "resmi" saylabilecek nitelikteki "Trk Ansiklopedisi" halk kavram karlnda u tanmlar veriyor: "Toplumu ynetenler dnda kalan btn bireyler";..bir byk topluluk iinde kltr ve kken zellikleri bulunanlar"; "belli bir kltr dzeyine ykselmi toplumlar iinde bu dzeyi henz bulamam eitli tabakalar"...Demek ki, gnlk konuma dilimizde "halk"a yklediimiz eitli anlamlar bavuru kitaplarna da geiyor ama bize bilimsel ve tam bir tanm veremiyor. yle ise sosyolojik verilere gre daha bilimsel bir tanm zerinde anlamak gerektir. Halk ilknce "bir lkede yaayan yurttalarn oluturduu topluluk" olarak tanmlayacaz. Hemen ardndan da ulus ile halk arasndaki fark belirteceiz: Ulus tanmnda somutluktan ok soyutluk ar basar. Bildiimiz gibi ulus bir arada yaama istei dolays ile srekli olarak btnlk gsteren bir topluluktur. Bu toplulukta "bir arada yaama istei" eitli tarihsel ve geleneksel olgulardan doduundan somut deil soyut bir anlam izmektedir. Tarihin ve geleneklerin gsterdii yn de somut olmaktan ok manevidir, yani soyuttur. Ulusta bu bir arada yaama iradesinin sylediimiz tarihsel, geleneksel koul ardan doan bir kaynama oluturduu kukusuzdur. Halk ise somut bir kavramdr. "Ulus" gzle grlmez ama halk somut olarak kendini belli eder. nk ulusu oluturan bireyler toplumsal adan eitli tabakalara mensupturlar. Halk dediimiz zaman ulus kavram zerindeki manevi rt kalkar ve yurttalarn eitli kesimlerini somut bir biimde gsteren tablo ortaya kar. Deiik bir anlatm biimiyle yle de diyebiliriz: "ulusu oluturan insanlarn somut bir biimde grlmesi ile beliren topluluk halktr". te bu yolla ulus ve halk arasndaki gerekten ok ince ama nemli fark belli edilmi olur. Dnnz! Gnlk konuma dilinde "halk" szc ile ne kadar deiik kavramlar ifade ediyoruz deil mi? Bunlarn iinde sizce en bilimseli yukarda verdiimiz tanm mdr? Yoksa siz bir baka tanm yapabilir misiniz? Halkla gelince: Bu kavram zerinde pek geni kapsaml aratrmalar yaplmamtr. Ama, 19. yzyldan beri bu adla anlan bir kavramn belirdii gzleniyor. O zamandan beri eitli toplumlarda halklk ilkesi deiik biimlerde de olsa uygulanmaya baland. Bu farkl uygulamalara ramen halkln baz ortak noktalarnn bulunduunu syleyebiliriz: Yasalar karsnda eitlik, ulusal egemenlik, devletin halka eilmesi, onun dertleriyle ok yakndan ilgilenmesi gibi. Sizler imdiye kadar verdiimiz bilgileri yoklarsanz "halk" ve "halklk" kavramlarnn 1789 Byk Fransz htilalin srasnda salan dnceler ve akmlar arasnda bulunduunu anlarsnz. Bu nedenle halklk uygulamalarnn bu nemli tarihsel olayn etkisiyle doup yayldn kabul etmek yerinde bir bilimsel tutum olur. Trkiyede Halklk Osmanl Dnemine Ksa Bir Bak ok uzun bir sre, 19. yzyl ortalarna kadar, Osmanl Devletinde, yukarda ana niteliklerini saydmz biimde bir halklk uygulamas bulunduunu ileri srmek pek olas deildir. mparatorlukta ulusal egemenlie dayal bir halk ynetimi hibir zaman mevcut olmamtr. Eitlik ilkesi de 19. yzyl ortalarna kadar, Fransz htilalinin getirdii modele uygun biimde uygulanmamtr; zaten an Genel koullar bakmndan da byle bir uygulamay Osmanl Devletinde bulmak kabil deildi. 19. yzyl balarna kadar btn toplumlarda bireylerin hukuk asndan eitsizlii mevcut dzenlerin doal bir gerei idi. Ancak Amerikan bamszl ve ardndan Fransz ihtilali ile baz uluslarda ve greceli olarak eitlik ilkesinin yerlemeye baladn biliyorsunuz. Bu konuda Batdan rnekler verelim: Avrupada soylular [asiller-aristokratlar] ile papazlar dier yurttalar karsnda ayrcalkl idiler. Devletin st

237

yneticilik yerlerine gelmek soylularn ve baz durumlarda papazlarn hakk idi. Bundan baka, soylular ile papazlar vergi de demezlerdi. Devletin btn ykn soylular ile papazlar dnda kalanlar ekerler, byk bir eitsizlik altnda ezilirlerdi. Osmanl toplumunda "soylular" snf yoktu. Bu, Trklerin ok gzel bir geleneidir. Ayrca bu gelenek, slam dininin eitlik anlay ile de birleerek daha da gelimiti. Ama toplumda baka trl farkllklar vard. Yurttalarn Mslmanlar ve Mslman olmayanlar biiminde iki ana kategoriye ayrldklarn biliyorsunuz. Devlet hizmetlerine girme hakk Mslmanlara aitti. Saylar milyonlar bulan Mslman olmayan yurttalarn ise -birka istisnai makam dnda- byle bir haklar kesinlikle yoktu. Mslman olmayan yurttalar ayrca, Mslman yurttalardan biraz daha fazla vergi de derlerdi. Gelelim Mslman devlet grevlilerine: Bunlarn da baz ayrcalklar vard. En nemlisi vergi dememeleri idi. Devlet hizmetinde bulunan yneticiler, bu ayrcala karlk padiahn kulu sayldklarndan canlar ve mallar gvensizlik iindeydi. Vergi demezlerdi ama, en kk bir su iledikleri zaman en ar cezalara bile arptrlabilirlerdi. Bu durumda mallarna da el konulurdu. Hatta eceli ile len yneticilerin bile bazen "padiahn servetinden" olutuu gerekesi ile mallarna el konulduu grlrd. Ama bir grup baka ynetici vard ki onlar tam anlamyla gvenlik iindeydiler. Bunlar "din bilginleri" anlamna gelen "ulema" snfn olutururlard. Ulema, yarg ileri bata olmak zere eitli eri grevlerde bulunurdu. Onlar padiahn kulu saylmadklarndan hem canlar hem de mal ar gvenlik iindeydi. Bu sylediklerimizden anlalyor ki, Osmanl yurttalar da yasalar karsnda tam bir eitlie sahip deillerdi; yani greceli bir eitsizlikten bile sz edilebilir. te byle bir anlay ortam iinde yneticiler ile ulema kendilerini bir sekinler zmresi olarak grmler, bu ayrcalklarn belirtmek iin geride kalan insanlara bir lde "halk" anlamna gelecek "reaya" adn takmlard. Bu yolla kendilerini onlardan ayrmlard. Divan edebiyat sekinlerin uras idi. Ar, temiz, anlalr Trke ile yazan ozanlara "avami" yani "halktan" denilirdi. Halk, sekinlerin altnda, onlara denk olmayan bir byk grup oluturuyordu. 19. yzyln sonlarna doru, Tanzimat ve Islahat fermanlarnn dourduu etki ile toplum yeleri arasndaki hukuksal eitsizlik bir lde yumuad. Ama "sekinlerle" "halk" arasndaki fark sryordu. Bunun bir toplumun salkl gelimesinde ne kadar byk bir saknca olduunu anlayanlar, yeni beliren "Trklk" akmnn temsilcileri idi. lknce edebiyatta, dilin sadeletirilerek hzla Divan Edebiyatndan kopmas, halkln ilk belirtisi saylabilir. Gerekten o gne kadar "aydnlarn" dilini halk anlayamyordu. Bu engelin kaldrlmas, her iki grup arasnda dnce iletiimin salanlmaya allmas gerekten "halk" iin atlm byk bir admdr. Gen ulusular bu yolla halka inmenin ciddi hazrlklarn yapyorlard. Ancak, sekinler ile halk arasndaki farklarn sadece bu aba ile ortadan kaldrlmas mmkn deildi. Esas, halk da sekinlerin dzeyine getirecek dier nlemleri almak, te yandan da "sekin" dediimiz bu kiileri halkn dertleri ile yakndan ve gnlden uramaya ynlendirmek gerekiyordu. te Osmanl dneminin sonlarna doru gelien yeni Trk edebiyat ile buna kout olarak doan ulusuluk akmlar bu yola gidiin ilk nc hareketleridir. Fakat, bu admlarn gerek hedefine ulamas, aradaki ikiliin tam olarak kaldrlmas, ilknce ulusal egemenlik ilkesine geile, yani halkn kendi kendini ynetir duruma gelmesi temeli zerinde gerekleebilirdi. Ayrca kafalardaki Tanzimat ikiciliinin de kaldrlmas en nemli koullardand. Bu hedeflere Kurtulu Savandan balayarak evre evre eriildi. Trkiye Cumhuriyetinde Halklk Byk mcadele ancak tek koula balyd: Sava halka indirmek. Bunu yapabilmek iin de halk bu davaya kazandrmak gerekiyordu. Bunun gereklemesi iin de Yine tek yol vard: Ulus egemenliine dayal yeni bir devlet kurmak... te Mustafa Kemal Paann hepimizin bildii temel stratejisi budur. Bu nedenledir ki Trkiye Byk Millet Meclisi dorudan doruya halka dayanm, halkn mutluluunu kendine hedef almtr. Baknz daha iin banda, 18 Eyll 1920de yaymlanan ve ksa srede nlenen bildirisinde Meclis ne diyordu: "...halkn hep iinde bulunduu sefaletin sebeplerini kaldrarak yerine refah ve mutluluk getirmek Meclisin ba amacdr". Bu ve buna benzer duyuru ve ayn kouttaki almalar ile Trkiye Byk Millet Meclisi "halkn" iinden kt bilincine varmtr. Birka yl ncesine kadar halk kavramn bylesine gelitirerek siyasetin temeli yapmak dnlemezdi bile. Zaferin kazanlmasndan sonra da bu ilkeye Meclis sk skya sarlmtr. Meclis ve evresi, nderin belirledii yollardan biri olan "halklk" ilkesinin gelimesine aba harcam ve Trk halkn bir btn, ayrcalksz bireylerden oluan tam birlik

238

durumuna eritirmek iin uramtr. Btn bu almalar Atatrkn dnceleri rnek tutularak gerekletirilmitir. Bu nedenle Onun halklk anlayn grmek gerekmektedir. Atatrkn Halkl Atatrkn ortaya koyduu halklk ilkesi esas zerinde ykselir. Bunlar srasyla grelim (Atatrk'ten alntlar Genelkurmay Bakanl yayn olan "Atatrklk-Atatrk'n Gr ve Direktifleri" (Ankara 1983) adl derlemeden aktarlmtr (S 92 v.d.)). Yeni kurulan devlet, belli bir zmreye, belirli karlara sahip kimselere deil, dorudan doruya halka dayanr."Bunu bir kelime ile ifade etmek gerekirse diyebiliriz ki, yeni Trkiye Devleti halka deer veren bir devlettir, halkn devletidir (1923)"."Bugnk varlmzn temel nitelii ulusun Genel eilimini kantlamtr, o da halklk ve halk hkmetidir (1920)". Halkn devletinde elbette btn g de halkta olacaktr. "Bizim grmz -ki halklktr- gcn, kudretin, egemenliin, ynetimin dorudan doruya halka verilmesidir, halkn elinde bulundurulmasdr. Yine phe yok ki bu, dnyann en gl bir esas, bir ilkesidir (1921)". yle ise halk kendi geleceine de sahip kacaktr. " siyasetimizde ilkemiz olan halklk, yani ulusun bizzat kendi geleceine sahip olmas esas anayasamz ile saptanmtr (1921)". Grld gibi bu son cmlesi ile Atatrk halkln bir cephesini de belirtmektedir. Bu da ulusal egemenlik ile halkln denk dmesidir. Buradan da gerek anlam ile demokrasi kar:"Bizim hkmet biimimiz tam bir demokrat hkmettir. Ve dilimizde bu hkmet, halk hkmeti olarak ifade edilir (1922)" Atatrk halkn iindeki eitli tabakalar, gruplar, kmeleri yalnz i alanlar bakmndan farkl grr Bunun dnda btn bireyler, birbirine eittir; ayrca her meslek sahibi de dierleriyle ayn saygnl grr."Trkiye Cumhuriyeti halkn ayr ayr snflardan olumu deil ve fakat kiisel ve toplumsal yaam iin i blm itibaryla eitli mesleklere ayrlm bir toplum olarak grmek esas ilkelerimizdendir (1931)". "Bizim halkmz karlar birbirinden farkl snf halinde deil, aksine varlklar ve almalarnn sonular birbirine gerekli olan snflardan ibarettir (1923)". Btn yurttalar birbirine eittir. Kimseye tannm bir ayrcalk yoktur. Atatrke gre halkln esaslarndan biri de, halkn mutluluunun, Yine halka, bir btn olarak salanmasdr. Bunu gerekletirmek iin de herkesin almas gerektir: "Ne olduumuzu bilelim. Kurtulmak, yaamak iin alan ve almaya mecbur olan bir halkz. Bundan dolay her birimizin hakk vardr. Yetkisi vardr. Fakat almak sayesinde bir hakk kazanrz. Yoksa arka st yatmak ve yaamn almaktan uzak geirmek isteyen insanlarn bizim toplumumuzun iinde yeri yoktur, hakk yoktur. O halde... halklk toplum dzenini almaya, hukuka dayandrmak isteyen bir hukuk sistemidir (1931)". "alma sonular dengeli olarak deerlendirilecektir. Toplumdaki eitli kesimlerin karlar birbirine denk saylmaldr. Ancak bylece toplumsal bar kazanlr ve srdrlr. Bu grlerin btn snflar arasndaki kar atmalarn ortadan kaldracak nlemlerle son bulmaldr. Bu sayede biri dierinin gelimesini zorlayp ypratacak zararl atmalar yerine almada i blm ve karlarda denklik ve uyum salanm olur (1931)". blm zerinde Atatrk ok durmu, "snf" yerine, iblm yaparak alanlar koymu, bunlar arasnda "karlarda denklik" salama gibi bugnn "gelir dalm adaleti"ni karlayacak ok yaamsal bir grevi yerine getirme iini de devlete vermitir. Son derece nemsedii i bar ancak byle salanacaktr. Atatrkn bu grleri ok moderndir ve bugnk Anayasamza da yansmtr. Bildiiniz gibi, Anayasamzn 2. Maddesi Trkiye Cumhuriyetinin niteliklerini sayarken "sosyal bir hukuk devleti" zelliini vurgulamtr. zetleyecek olursak Atatrk, Trk halkn kendi kendini yneten, ulusal egemenlik esasna gre demokratik bir rejim iinde yaayan, birbirine haka eit, toplumsal dayanma iinde bulunan insanlarn oluturduu bir btn olarak grmektedir. Halklk bu esaslar pekitirmek, birlii glendirmek, insanlar mutlu klmak iin her trl nlemi almak iin almay amalayan bir akmdr. DEVLETLK Devletilik Kavram ve Tarihsel Geliimi Anmsayacaksnz, ekonomi alannda yaplan byk deiiklikleri anlatrken bir yntem olarak "devletilik"in nasl doup gelitiini gstermeye almtk. Ama bu kavram sadece "ekonomik" adan sizlere tanttk. Devletilik aslnda ok daha yaygn ve kkl bir akmdr. Bu nedenle de Atatrk ilkeleri arasna alnmtr. imdi bu kavram daha geni adan yorumlayp deerlendirmeye alalm: Anmsayacamz gibi devlet, toplum biiminde yaayan insanlarn, aralarndaki dzeni kurma ve srdrme iin oluturduklar bir gtr. Bu g kurumlam ve ok uzun bir tarihsel sre sonunda modern devlet ortaya kmtr. yle ise devletin temel varlk nedeni, insanlar arasnda dzeni salamaktr. Bir devlet dayand anlaya, onu ynetenlerin niteliklerine gre, dzeni salama bakmndan dier devletlerden farkl yntemler uygulayabilir. Bylece devlet eitleri belirir. Bu konulara daha nce

239

deinmitik. Devletin ana grevi dzeni kurup srdrmek olduuna gre, bunu salamak iin bavurduu yollarn "devleti" olmasndan kanlamaz; zira dzen ancak, devletin dorudan doruya mdahalesi ile salanr. Baka glerin mdahalesi devletin amac olan dzeni getiremez; tam tersi kargaa yaratr. Bu nedenle dzeni salamak iin devletlerin bavurmak zorunda olduklar yntemler zorunlu olarak "devletin gcn" gstermesi gereken mdahalelerdir; yani devleti eylemlerdir. Bu bakmdan "devletilik" her devlette var olan bir davrantr. Baka bir deyile, bir devletin toplumsal dzeni salamak iin kulland yntemler "devletilik"ten baka bir ad ile anlamaz. Bundan dolay her devlet "devletidir" diyoruz. Ama bu ana tanma ramen devletiliin ls toplumlara, zamana ve gereksinimlere gre deimektedir. yle ise her zaman ve her yerde geerli belli bir devletilik ls bulmak mmkn deildir. Devletilik kavram zellikle 19. yzyldan itibaren youn bir biimde bilimsel olarak aratrlmaya balanmtr. Pek ok dnr bu kavram ekonomik adan inceledi. Onlara gre devletin "kendi varlndan" doan grevleri vardr: lkeyi savunmak, adalet datmak, asayii srdrmek gibi temel grevlerdir bunlar. Bu grevlerin yerine getirilmesi "devletilik" saylmaz. Ama devlet bu alanlarn da dna tap mdahalelerini geniletirse o zaman "devleti" olmu saylr. Bu alanlar da dorudan doruya ekonomik niteliklidirler; ekonomik yaamla ilgilidirler. Devletin ekonomik yaam alanlarna mdahale edip etmemesi, ederse bunun lsnn saptanmas hem iktisatlar hem de hukukular tarafndan tartlmtr ve gnmzde de nitelii biraz deimekle birlikte bu tr tartmalar srmektedir. Devletilii sadece ekonomi alanyla snrlamak, bizim grmze gre kavram son derece daraltmak olur. Devlet, varl gerei, toplumun her kesimine ve kurumuna gereksinmeler doduka mdahale eder ve bu onun devletlik niteliinin zorunlu ve doal bir sonucudur. te asl devletilik, btn bu mdahalelerden kar. Bu mdahalelerin kurallar, ls Genel ve geni anlamda devletilii dourur. Ama bir nemli gerek vardr:nsanlarn en yaamsal gereksinmeleri hep ekonomi alannda belirir. Bundan dolay hele gnmzde ekonomik kurumlar toplum yaaynda en ncelikli sraya oturmutur. Bundan dolay "devletilik" denildii zaman ilk akla gelen "ekonomi alanna devlet mdahalesi" oluyor. Kimi zamanlarda bu arm doru gibi deerlendirilmise de biz aklamalarmz Genel ve geni anlamda devletilik zerinde toplayacaz. Aksi takdirde, bu kavram son derece ksr ve "devlet" ile badaamayan bir duruma sokmu olabiliriz. Trkiyede Devletilik Osmanl Dneminde Geni anlam ile dnlecek olursa, zellikle ykseli dneminde Osmanl mparatorluunda olduka ileri dzeyde bir devletilik vard. Bu devletiliin lleri bugnk anlaymzdan da ileri giden bir nitelikteydi: Toprak ilke olarak devletin maldr. Devlet, memuru olan sipahisi eliyle topran iletilmesini denetler. Meslek ordularnn dnyada henz bilinmedii zamanlarda sadece Osmanllar her yn ile merkezi devlete sk skya bal dzenli ve srekli bir askeri g kurdular [bu konuda da dnyaya rneklik ettiler]. Bu byk askeri gcn donatm devlet , temel gereksinmeleri ise Yine devletin retim merkezleri tarafndan salanrd. Ticaret ve zellikle o zamann sanayisi saylabilecek el sanatlar en sk biimde devlet denetimi altna alnmt. Bu rnekler daha da oaltlabilir. Bylesine geni bir devletilik uygulamasnn, Osmanl mparatorluunu ycelten gelerin en banda geldii de belirtilmelidir. Ama ne var ki Batdaki bilimsel ve teknik gelimeler Osmanl kltrne girmeyince ve ardndan ok uzun sren bir ekonomik bunalm dnemi balaynca sylediimiz devletilik anlaynda gerileme ve zayflama evresine girildi. Devlet, toplumun eitli kesimleri zerindeki denetimini yitirdi. Toprak sistemi bozuldu ve ardndan kt. Ordu yozlat. Ticaret yabanclarn eline geti. El sanatlar snd. Devlet bu arada yeni ortaya kan gereksinimlerin giderilmesini de yerine getiremedi: Bilim ve eitim ileri tam anlamyla babotu. Salk ileriyle uralmad. Kapitlasyonlarn da etkisiyle iyice bozulan ekonomi kesimi ise hemen hemen btnyle devletin dnda kald. Devlet adamlar 19. yzylda eski grevlerine yeniden sahip kmak ve yeni kesimlere de el atmak gereini duydu ise de, derslerimizin banda okuduunuz eitli nedenler bu alanlardaki giriimlerin baarl sonular vermesini nledi. Trkiye Cumhuriyetinde Devletilik Ulusuluk ve halklk ilkelerine dayanan bir devlet oluunca, yaplacak ilk ilerden biri de, yeni ve modern ller iinde, geni anlamda devletilii kurmakt. Zira zellikle "halklk" ilkesinin uygulanmas iin devletin eitli dzenlemelerinden kanlamazd. Bu nedenle her eyden nce devlet asl temel grevlerine, yani "halka eilmeye" ilke olarak yeniden sahip kmal, sonra da yurttan ycelmesi ve mutluluu iin toplum yaamnn eitli kesimlerine dorudan doruya veya dolays ile mdahale edilmeliydi. Bu ok nemli i, Trkiye Byk Millet Meclisinin kurulmasndan itibaren devlet geleneimize yarar biimde, byk bir ciddilik iinde yrtlmtr. Bu bakmdan daha Cumhuriyete gemeden nce devletilik anlay

240

gelimeye balamt. Zaferden sonra ve Cumhuriyet de kurulunca, Trk Devleti gcn, biri dnda, her alanda ok etkili biimde duyurma yoluna girmitir. Devletin bu gelimesi srasnda ekonomi alanna da baz mdahalelerde bulunuldu: Aar vergisinin kaldrlmas;yabanc iletmelerin satn alnmas;devlet eliyle ulam ilerinin, zellikle demiryollarnn, dzenlenip yaygnlatrlmas gibi. Ama devlet pek ok alanda gsterdii kararl mdahaleyi ekonomi alannda tam olarak gsterememiti; bilinli bir l koyamamt. Bunun nedenlerini biliyorsunuz. Ksaca belirtmek gerekirse: Ekonomi alannda, zellikle sanayilemede zel giriime olanaklar tannmas kararlatrlmt; bu konuda zendirici nlemler de alnmt. Ama, ekonomi alannda zel giriimin bilgi ve sermaye birikimi hi denilecek derecede azd. Yurdun ise ncelikle sanayilemeye gereksinimi vard. te yukarda szn ettiimiz "alan" budur. Devlet 1931 ylna kadar ekonomi alannda kendini tam olarak duyuramamtr. O yldan itibaren ekonomik devletilik gr benimsendi ve uygulamaya konuldu. Devlet nemli baz alanlarda retimi dorudan doruya kendisi gerekletirecekti; para ve kredi ileri dzen ve denetim altna alnacakt; planl saylabilecek bir ekonomi uygulamasna geilecekti. Bu trde bir ekonomik devletiliin o zamann koullarna gre ok baarl sonular verdiini de biliyorsunuz. Ama, ekonomik yaam her gn deiik koullar altnda biimlenir durur. Bu nedenle ekonomik devletiliin de bu koullara gre deimesi doal bir tutumdur. Konu bu ynyle ve hele gnmzde serbest piyasa ekonomisi ilkesi altnda yeniden tartlabilir. Byle bir almay ancak ekonomi uzmanlar yapabilir. Konuyu burada irdelemek bu nitenin ieriine girmez. Yalnz u kadarn belirtmekte yarar vardr: Devlet, ekonomik alanda da varln en liberal rejimlerde bile duyurmaktadr. Devlet, para ve kredi ilerini ayarlar; kendi ekonomisini canlandrmak iin gmrk siyasetleri izer; zgr giriimcilie belli konularda snrlar koyar. rnein Amerika Birleik Devletleri gibi en liberal ekonomiye sahip bir lkede bile devlet dalma kotalar koymakta; retim alanlarnda zel giriimin tek elde toplanmasn, trstl yasaklamaktadr. te bu da Amerikan llerine gre "devleti" bir tutum saylabilir. Demek istediimiz udur: Ekonomik devletiliin ls serbest piyasa koullarna gre azalabilir; ama bu alanda da devlet mdahalesi hibir zaman sfra inmeyecektir. Bu konudaki grleri zetledikten sonra imdi Atatrkn devletilik anlaynn aklanmas bahsine geebiliriz: Atatrkn Devletilik Anlay Atatrkn devletilik anlayn hem geni adan hem de ekonomi bakmndan ayr ayr deerlendirmek gerektir. O, bu ayrm gerekten yapmtr. Atatrke gre devletin ok nemli grevleri vardr. Yurdun savunulmas, asayiin salanmas iin "shhati yerinde, grbz, anlaylar, milli hisleri, vatan muhabbetleri (sevgileri) yksek yurttalar" gereklidir. te ve dta devletin ilerini grecek stn yetenekte yurttalara gereksinim vardr. Yurttalarda devletin yasalarna uyma duygularnn bulunmas gerektir. [Bu son derece nemli bir zelliktir ve modern devletin yurttan "yasaya uyma" grevini zora deil "duyguya" dayandrmas esasna son derece uygundur. Bylece Atatrkn hukuku ne kadar kusursuz bir biimde anlad bir kez daha kantlanyor]. devlet yurttalarn sanat ve mesleklerinde ada llere gre ilerlemesini salamak zorundadr [ada sosyal devlet anlay]. te btn bu nedenler dolays ile devlet " yurttalarn tahsili, terbiyesi, shhati ile alakadar olmak mecburiyetindedir". Btn bu szlerden aka anlald gibi, Atatrk geni anlamda "devletilik"in lsn koymutur:Yurttan gelimesi, ycelmesi iin gerekli alanlara devlet mdahale edecektir, etmelidir. Ama bu eitlik ve zgrlk esasna dayanan bir mdahale olmaldr. Atatrk bu Genel ly koyduktan sonra ekonomik devletilie geer. Bu konuda O, siyasal sistemi de hesaba katarak bilimsel bir l koyar: Cumhuriyet iinde, demokratik bir rejimdeyiz. Demokrasinin esas insana deer vermektir. Her insan ayr bir deer olduu iin demokrasi bireycidir (ferdiyetidir). Bu rejimi kurup koruyabilmek iin bireyleri, devletin dzeni ve kurallar iinde zgr klmak gerektir. Bu nedenle birey ekonomi alannda da rahat davranmaldr. Ama baz ekonomi alanlar toplumun btnn dorudan doruya ilgilendirmektedir. Bugnk deyimle bunlara "alt yap" alanlar diyebiliriz. Ayrca bireyin o zamanki sermaye ve bilgi birikimini aan alanlar da vard: eker, dokuma, demir-elik sanayileri gibi. imdi birey bunlardan birincisini kendisi yapamaz. kincisini zerine alabilmesi iin de zamann henz gelmediini 1930 ylna kadar olan denemeler gstermektedir. Bu nedenle her iki alan devlet zorunlu olarak kendi zerine alacaktr. Ayrca, devlet olmann gerei, dier alanlarda da gzetim ve denetim etkinliini srdrecektir ki bu zaten, bugne kadar en serbest ekonomilerde bile grlen bir zelliktir. Bireye braklan ve devletin yklendii ekonomik alanlarda aklc bir ayrm yaplmal, bilimsel bir snr izilmelidir. Atatrk

241

bu son noktada birey ile devletin durumlarn ayr ayr inceleyerek her iki tarafn amalarnn badatrlmas gereini vurgulamaktadr. te bu grlerin uygulamaya geirilmesi 1931 ylnda balayan ekonomik devletilik anlayn getirdi. Atatrk geni anlamyla devletidir. Ona gre gereken konularda devlet yurttala ilgilenmek zorunluluundadr. Ekonomik alanda ise Atatrkn gr esnektir. Atatrk bu bakmdan kat bir devletilik ilkesi koymamtr. Fakat devletin arln bu alanda da gstermesi ve dzenleyici-denetleyici etkisini gerektii zaman gstermesini istemitir. yle ise Onun ekonomik devletilii deien zaman ve koullara her zaman uyabilir. HALKILIK VE DEVLETLK ARASINDAK LK Btn Atatrk ilkeleri birbirine baldr. Birini kaldrrsanz, Atatrk dnce zedelenir, hatta kebilir. Ancak halklk ile devletilik daha yakndan birbirlerini tamamlyorlar. Halklkta esas, devletin halka ait olmasdr. yle ise devlet halkndr ve halkn dertleriyle ilgilenecektir. Halkn gelecei, mutluluu iin, Yine halka ait olan devlet gereken nlemleri alr. Her iki ilke de adlar deiik bile olsa Trkiyemizde gnceldir ve anayasal dzenimizin temelleri arasndadr. Anayasamzn "deitirilemez" trden ilkelerini ieren 2. Maddesini bir kez daha anmsamakta yarar vardr: "Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir". "Toplumun huzuru", "milli dayanma" ifadeleri halklk ilkesinin baka bir deyile belirtilmesidir. "Sosyal bir hukuk devleti" olmak ise, devletin "toplumu" yani halk ilgilendiren konularda etkin ve etkili olmas gerektiini gsteriyor. Buradan da geni anlamyla devletilik ilkesi kar. Hele Anayasamzn 41 - 65. maddeleri arasnda yer alan "Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler" blm her iki ilkenin neredeyse somutlat bir hukuksal btn saylabilir. ATATRK LKELER (5) / LAKLK -27 LAKLK KAVRAMI VE DNYADAK YNEL TARHSEL GELM Resmi metinlerde "laik" olarak yazlmaktadr. Dilimize Franszcadan gemitir. Fakat kkeni eski Yunancadadr. Bu dilde "Laikos", "halka, kalabala ait" demektir. Szck, Ortaa Avrupasnda "din ileriyle ilgisi bulunmayanlar" yani rahipler ile onlara meslek asndan yakn olanlar dnda kalanlar anlamn kazand. (Bat illerinde laik szc, gnlk kullanmda "belli bir uzmanlk alan dnda kalan" anlamn ieriyor. rnein, hekimlerden sz ediyorsak, bu meslek dndakilere "laik" diyoruz. Bat dillerindeki bu anlam szcnn aslnn izdii kavrama uygundur. Bylece "laik" bizim alanmzda "din hizmetlileri dnda kalanlar" belirten bir szck durumunu almtr.) Kavram bylece dodu ve giderek ar bir sre sonunda siyasal bir nitelie brnd. Bu nitelii ile laiklik bir devletin temelini ve hukukunu dine dayandrmamas anlamn ald. Laiklik kavramnn dncelerde ald bu gelime zerinde pek ok nl filozof daha derin incelemelere daldlar. Bu hareket zellikle 17.yzyl sonundan itibaren iyice hz kazanan byk bir bilimsel etkinlik durumunu ald. Zira Batda, Kilisenin bin yla yakn bir sre devlet ile iie bulunmas her alandaki gelimeleri arlatrm, hatta bazen kstekleyip engellemiti. Reform hareketinden sonra dncelerde doan siyasal nitelikteki laiklik kavramnn ortaya k nedeni budur. Baka bir deyile, bizim anladmz biimiyle laiklik, kiliseye kar duyulan ok iddetli bir tepkinin belirtisi olmutur. Batda devleti kiliseden arndrmak iin uzun ve zahmetli bir gelime gzlenir. Dncelerde giderek kkleen laiklik hukuksal bakmdan ilk biimini Amerika Birleik Devletleri Anayasasnda (1787) bulmu, ama asl iddetli ve hzl geliimine birka yl sonra kan Fransz ihtilali ile girmitir. Din ile devlet arasnda kesin bir izginin ekilebilmesi iin her eyden nce tam bir vicdan zgrlne gereksinim vardr. Din ve vicdan zgrl bugn artk vazgeilmez en temel haklardan biri olarak grlyor. Ama sadece gerek demokrasilerde bu zgrlkten sz edilebilir. Bu hak bir toplumda yoksa veya snrl ise din-devlet ayrl da sz konusu olamaz. Zira din zgrln yurttalarna tanmayan bir devlet, mutlaka belli bir dini dierlerine gre daha fazla desteklemekte, ona dayanmaktadr. Bunun sonucu da yurtta o dinin gereklerine gre davranmaya armaktr. Bu durumda doaldr ki din-devlet ayrlndan sz edilemez. Ama bir toplumda eer din ve vicdan zgrl kesin olarak yerlemise ite o zaman devletin laik bir yapda olduunu belirtmek mmkndr. Byle bir dzende devlet hibir dini, bir bakasna kar tutmamakta veya temelini o dine dayandrmamakta, yurttalar bu konuda serbest brakmaktadr. Dnyada insan haklarna dayanak olan esaslar bir btn olarak ilknce Fransz ihtilali sonucu oluan siyasal yaplarda grld. Bu haklar demeti iinde din ve vicdan zgrl de yerini almt. Franszlar yeni

242

dzenlerini kurarken dini devlet ilerinden mmkn olacak lde uzaklatrmlardr. Bylece Avrupada kilise egemenlii siyasal alanda kesinlikle sona erme yoluna girdi. Demek ki laiklik de o byk olayn, yani Fransz ihtilalinin getirdii ok nemli yeniliklerdendir. imdi bu gelimeye ksaca gz atalm: 19. Yzyl ortalarna kadar, iki yz yl kadar nce balayan zgr dnce akmlarnn etkisi Fransz devriminin etkisiyle yaylmaya balamtr. Bylece baz devletlerde laiklik ilkesi bir lde yerlemeye balad. Ama tam ve her yerde ayn kalplar iinde uygulanacak bir laiklik modeli ortaya koymak olanakszdr. Laiklik din ve devlet gibi ok nemli iki toplumsal kuruma dayanr. Bildiiniz gibi, her toplumda din ve devlet anlaylar deiiktir. Hele din anlayndaki deiiklikler ok daha nemli farkllklara dayanrlar. Bir dinin ayn mezhebi bile deiik yapl bir toplumda dierlerine gre baka trl uygulanabilir. Bundan dolay din ile devlet arasndaki ilikilerin ne lde snrlanmas veya kesilmesi her toplumun kendi anlay ve geleneklerine gre deimektedir. Btn bu aklamalar u soruyu da zihinlerde uyandrm olmaldr: Laiklik gerekli bir devlet temeli midir? Bu konuyu tartmak yerinde olur. Bu ksa tartmaya balamadan nce "din" olgusu zerinde durmak gerekiyor. nk laiklik kavram din ile sk skya ilikilidir. Dinler, insanlarn yaam zerinde dnmeye balamalaryla domulardr. Sonsuzluktan gelen insann dnyada bir sre yaadktan sonra yok olup gitmesindeki sr bir trl aklanamamtr. Bu aklanamamazlk insann akln kullanmaya balamasndan itibaren ona byk bir rknt hatta korku verdi. nsan akln kullanarak pek ok sorunu zyor, ilerliyor, ama yaamn ve lmn esrarn aklayamyordu. te dinlerin temelinde bu korku, kuku yatar. nsanlar ilk zamanlar yaam ve lm doa glerine balamlard. Kendilerine yaama hakk verdiine ve kaderleri zerinde etkili olduuna inandklar bu glere tapmaya baladlar. Bu tapnma ii toplumsal bir zorunluluk durumuna geldi. nsanlar her toplumsal ilikide olduu gibi, taptklar ile kendileri arasndaki ilikiler iin hemen kurallar koymaya baladlar. te bu kurallarn oluturduu demet, "din" denilen toplumsal kurumu ortaya kard. nsann gelimesi dinlere de yansd. Doa glerinin yerini ilknce "lmsz, stn nitelikli" sanal insanlar veya baka yaratklar ald. Bylece ok tanrl dinler dodu. (lkalar'da ok tanrl dinlerin ortasnda tek Tanrl Museviliin douu ama sadece tek kavim iinde kalp yaylmamas son derece ilgin bir olaydr.) nsan giderek soyut tek tanr dncesine ulat. Dou srasna gre Musevilik, Hristiyanlk ve Mslmanlk tek ve soyut bir Tanr inancna dayanan dinlerdir en gelimileridir. te bu tek tanrl dinler tam anlamyla birer byk toplumsal kurum haline gelmilerdir. Bu dinler, bireyleri kavraylar, kat kurallar ile insanlar balaylar nedeniyle tarihin en nemli ve uzun dnemlerinin olumasnda en byk rol oynamlardr. Bilimsel ve teknik gelimelere ramen dinler, insanlar bir lde ferahlatma, "bilinmeyen" karsnda daha cesur klma zellikleri ile gnmzde de en nemli toplumsal kurum olma zelliklerin srdrmektedir. Din, insani bir gereksinimdir. Bu inkar edilmez bir gerektir. Ama bir baka gerek daha vardr: Hibir din dorudan doruya akl ve bilim yntemleri ile kendi kurallarn aklayp kantlayamamtr. Bu da dinlerin hepsinde ortak olan en nemli zel iidir. Dinde dnya tesi kavramlara ancak "inanla" eriilebilir. Bu nedenle dinlerin en byk temeli inantr. yle bir inan ki, doruluu pein kabul edilir; yanll hibir biimde ileri srlemez. te dinlere kar yneltilen en esasl eletiri de bu noktadan kaynaklanyor. nan kantlanmaz ise her kiiye gre deiir. Bu durumu ile inan insann yalnz i dnyasn ilgilendirir. Somut tesi kavramlar herkes kendi grne, inancna gre deerlendirir. Bir din, toplumun btn bireylerini kendi inan kalplar iinde davranmaya zorlarsa, o zaman toplumda ilerleme olanaklar yok olur ve donma tehlikesi balar. Ortaa bu tehlikenin gerekletii en nemli zaman dilimidir. Dinlerin temelinde yalnz inancn bulunmas, bir dinin anlay biimlerini bile farkl klabilir. Zira din kurallar yorumlanarak deiik uyguluma tarzlar ortaya kabilir. te mezhepler byle dodular. Mezhepler btn dinlerde vardr. Bazen ayn dinin eitli mezheplerinin mensuplar birbirlerini "dman" olarak dahi grdler. Hangileri haklyd? Bilinmez! Bu anlamsz ve kanl dmanlk aka gsteriyor ki, insanlarn inanlarna karmamak en iyi yoldur. nanl bir Mslman la inanl bir Hristiyann, eer inanlar salamsa, dinlerinden vazgemeleri mmkn deildir. nan ylesine kark bir duygudur ki, ayn dinin ayn mezhebi iinde bile deiik dnenler bulunur ve iin en ilgin yan bunlarn hepsi "en dorunun" kendi inanlar olduunda birlemilerdir. Devletlerin temelleri binlerce yl dine dayand. Her devlet, iinde yaayanlar kendi dinine gre ynetti. Hkmdarlar egemenliklerini dinden aldklarn ileri srdklerinden, ynetimlerinin de o dine gre biimlenmesinden kanlamazd. Bylece dinler giderek toplumsal zelikleri yannda siyasal nitelikler de

243

tamaya baladlar; siyasal kurumlar durumuna da eritiler. Asl ilevleri bir yana brakld. Ynetimde ok byk lde sz ve yetki sahibi olan din adamlar da kat kurallar ile toplumu ynlendirdiler. nan esaslar bakmndan en aklc din saylacak Mslmanlkta da ayn olay gzlenmitir. Hatta, Mslmanlkta "din adam" yani ruhbanlk meslei olmad halde "ulema" [din bilginleri] Batdaki ruhban snfnn yerini tutmutur. Toplumdaki gelime istei bylece donmu kalplara dklyordu. te devlet ynetimi iinden dinin kartlmas, bu bakmdan hayrl, byk bir gelime saylmaldr. Fakat burada da Yine nemli bir noktaya deinmek gerektir: Laiklik, devletin dine kar cephe almas deildir. Din, ok nemli bir toplumsal kurumdur; inkar edilmez bir gerektir. Bu geree kar gelen devlet, laikliin z olan "vicdan zgrl"n de yok etmi veya yozlatrmtr. Bu durumda laiklikten sz edilemeyecei gibi, demokrasinin de o devlette varl silinmitir. yle ise, laikliin amacna uygun bir biimde yarar salayabilmesi iin devletin din temeline dayanmamas yannda, yurttan inancna karmamas ve kimseyi de kartrmamas gerektir. TRKYEDE LAKLK Eski Trklerde Din ve Vicdan zgrl Daha henz Mslmanlamadan nceki dnemlerinde Orta Asya!da yaayan Trkler eitli dinlere girmilerdir Bu dinler arasnda zellikle amanizm nemli bir yer tutmutur. Bu dinin "kam" denilen hizmetlileri devlet ilerine karmazlard. Dier yandan, Trklerin ana yurtlar olan Dou ve Bat Trkistanda kurulmu eitli Trk hanlklarnda zamanna gre ok ileri saylacak din zgrl vard. Ayn devletin ayn kkten gelen yurttalar deiik dinlere bal olarak bir arada ve bar iinde yaamlard. Kimse, kimsenin dinine karmazd. Trklerin yannda Orta Asya geleneklerini srdren Moollarda da ayn zellik vard. yle ise eski Trklerin kurduklar devletler o zamann llerine gre laik saylabilirler. (Bu konudaki en yetkin bir uzmann grdr. Bk: Sadri Maksudi ARSAL, Teokratik Devlet ve Laik Devlet, [Tanzimat adl kollektif yaptta], stanbul 1940, s 72-76.) Osmanl Devletinde Durum Bundan bin yl kadar nce Trkler, eski dinlerini yava yava brakp Mslmanl kabul ettiler. Giderek btn Trkler -baz ufak istisnalar dnda- (Mslmanl benimseyinceye kadar Trkler btn dinlere rahatlkla girdiler. Fakat slamlama balaynca Trklerin yzde doksanndan fazlas bu dine mensup oldu. Bugn, slamlktan nce girdikleri dinleri koruyan ufak Trk topluluklar yaamaktadr. Dou Trkistan'da ve Moolistan'da az sayda amanist ve Budist Trk vardr [Moollarn ise hemen hepsi Budisttir]. Romanya ile Moldavya'da Hristiyan Gagavuz Trkleri yaamaktadr. 1923 ylna kadar Anadolu'da da saylar tam bilinmeyen bir Hristiyan Trk topluluu yaard (Karamanlllar adyla anlrlard. Kiliselerinde bile ibadetlerini Trke yapan bu Trkler "din esasna gre" dzenlenen Trk-Yunan nfus dei-toku dolays ile Yunanistan'a gnderildiler ve orada Yunanllar tarafndan ok kt ve aalayc bir tarzda yaamaya mecbur edildiler.) slamlat. Yeni kurulan slam-Trk devletlerinde eski laik yap kaybolma yoluna girmiti. Trklerin girdikleri eski dinlere gre son derece ileri ve etkileyici bir din olan Mslmanlk, sadece somut tesi, tanrsal alemi deil, ayn zamanda btn yaam ilikilerini de dzenliyordu. Bu alandaki kurallar da tanrsal nitelikli olduundan onlara uymak gerekiyordu. Mslman Trk sultanlar slam yurttalarn bu buyruklara uyup uymadklarn denetlemek hakkna sahiptiler; bu ayn zamanda onlar iin bir grevdi. Dier yandan, btn ileri dinlerde olduu gibi, slamlkta da yaylma lks vard. Trkler bylece hem ok iyi Mslmanlar oldular, hem de sahip bulunduklar askerlik ve yneticilik yetenekleri dolays ile bu dini yaymada ok byk hizmetler grdler. Dinsel hogrnn giderek kaybolmasna ramen Trkler, 15. yzyla kadar ynetimde ve yaama geleneklerinde bir lde serbest davranabilmilerdir zellikle Anadolu Seluklular hibir slam lkesinde grlmemi bir dinsel hogrye sahiptiler. Osmanllar da ilk zamanlarnda bu miras devraldlar. Osmanllar ileride dnyann en grkemli imparatorluklarndan biri olacak devletlerini kurarken ortaya kan sorunlara pratik zm yollar aramlar, yararl ve kalc sonulara ulamlardr. Bu tr sonulara giden yntemler uygulanrken dinsel kurallara sk skya uymak zordu. Bundan dolay ilk Osmanl padiahlarnn baz durumlarda devlet ynetimi iin rahata kararlar aldklarn gryoruz. in ilgin yan onlar, kurulu dneminin aydnlk dnceli ulemasnn desteklemesidir. (Osmanl Devleti'nin yzlerce yl kalc olan ilk kurumlarnn temelini atan Vezir andarl Kara Halil brahim Paa, znik kads idi: yani ulemadand. Onun gibi baka ulema da 15. yzyla kadar devlet ynetimine katlmlardr.) Bu destek ile bazen aka eriat dna kabilmilerdir. Bu konuda nemli rnekler vardr. Bunlarn iinde en arpc olanlarndan biri slam hukuku ile badamas imkansz, hatta ona aykr "devirme" kurumunun Osmanllarca bulunup bir devlet

244

gerei olarak uygulanmasdr. Yine baz Osmanl hkmdarlar slam ceza hukukundan sapan kurallar koymulardr. te yandan, Osmanl Trkleri Mslmanln gnlk uygulamasna sk skya sarlmlard. lk zamanlarn serbest devlet siyaseti ile bu sk ballk bir eliki saylabilir. Ama bir sre sonra bu eliki kalkt. 16. yzyln ilk yarsndan itibaren devlet, ls durmadan artan biimde her bakmdan slam esaslarna dayanlarak, son derece muhafazakar biimde ynetilmeye baland. Kurulu dneminde baz nemli konularda gsterilen esneklie ramen Osmanl Devletinin o zamandaki yapsn da "laik" olarak nitelemek mmkn deildir. Zaten 18. yzyl sonuna kadar dnyada hibir laik devlet de yoktu. Bunu unutmamak gerektir. Osmanl Devletine dnersek, sylediimiz baz slam d uygulamalara ramen Mslmanlarn din zgrlkleri yoktu. Mslmanlar dinsel kalplara sk skya uymak zorunda idiler. O zamann btn devletlerinde grlen bu zellik, elbette Osmanllarda da vard. Yani devlet laik deildi. Buna ramen 16. yzyla kadar nemli slam d dzenlemelerin yaplmas ilgintir. Osmanl lkesinde ehl-i kitap olup da, devletin egemenliini kabul etmi, Mslman olmayan yurttalar vard. "Zimmi" denilen bu yurttalar ise inanlarnn uygulanmasnda tam anlamyla zgr braklmlardr. Onlarn kendi dinsel rgtlerinin uygulamalarna, devlete zarar verilmedii takdirde hi karlmamtr. Bu hogrl davranlarn zimmiler zerindeki uygulamalar da ok gevek biimde denetlendii iin bu yurttalar giderek Osmanl egemenliinden kopma srecine girmilerdir. 19. yzylda yaplan nemli hukuk dzenlemeleri, devletin yapsnda ayrntya ilikin noktalarda baz deiiklikler getirmitir. slam da yeterli kurallar bulunamayan ticaret, usul, ceza hukuklar ve maliye gibi alanlarda dine bal olmadan dzenlemelere gidilmitir. Fakat herhangi bir alan din kurullar ile dzenlenmise oraya dokunulamyordu. Bu nedenle devletin yapsal zelliindeki dinsel ik srp gitmitir. Bundan dolaydr ki, btn yenileme abalar Genellikle btnyle, bazen de bir blmyle olumsuz sonulanmtr. 1876 ylnda kabul edilen ve belli bal temel haklar snrl da olsa tanyan Anayasada Mslman olmayanlara din zgrl tannrken, Mslmanlardan bu hakkn esirgenmesi, devletin dinsellik [teokratik] karakterinden syrlamayacan da gsterdi. Trkiye Cumhuriyetinde Laikliin Geliimi Yeni Trk Devleti 1920 ylnn 23 Nisan gn kurulduu srada laiklikten sz etmek mmkn deildi. Bildiiniz gibi ilk gnlerde hedef "padiah ve halifeyi" kurtarmakt. Dier taraftan Trkiye Byk Millet Meclisi bir sre din esaslarna uygun olarak almak zorundayd. Laiklie gei sorunu zaferin kazanlmasndan sonra belirdi. Osmanl Saltanat "tanrsal" idi. Osmanl Anayasasna gre padiah "mukaddes [kutsal]" saylrd (Madde 5). Devletin yaps da yukarda akladmz gibi, dine dayanyordu. imdi egemenliin dorudan doruya ulusa ait olduu bir devlet kurulmutu. Byle bir devlette artk "tanrsal" deil "ulusal" kaynak egemenlii douruyordu. Bu nedenle zaten salt bu adan bile laikliin benimsenmesi bir zorunluluktu. Atatrk daha genliinden beri belirledii bu hedefe, szn ettiimiz zorunluluk ortaya knca cesurca yrd ve adm adm laiklik ilkesini gerekletirdi. Bu admlar zellikle birinci kitaptaki son nitelerde ayrntl olarak incelemitik. Sizleri o bahisleri tekrar okutmaya balamadan nce baz ufak bilgiler verelim: Egemenliin ulusa ait olmas zaten laik bir devletin kurulduunu gsteriyordu. Gerek Saltanatn, gerek ardndan Halifeliin kaldrlmas bu durumun mantksal sonular idi. Bildiiniz gibi 1924 ylnda tamamlanan bu ilk admlarn ardndan ayn yl yeni Anayasa [1924 Anayasas) yapld. Bu Anayasann ilk biiminde devlet dini vard. Trkiye Byk Millet Meclisinin ba grevleri arasnda "dinsel hkmlerin yerine getirmesi" bulunuyordu. Ama ayn Anayasa Trk yurttalarna geni bir din ve vicdan zgrl tanmt. Ardndan, 1926 ylnda Trk Medeni Kanunu kabul edildi: Dinsel hkmler dnda kalan nemli zellikler tayordu bu yasa. Her eyden nce kadna meslek seme zgrl getiriyordu. Aile yapsn tek elilik esasna dayandryordu. En nemlisi 266. Madde hkmyd. Bu hkme gre 1. ocuun dinsel eitimi ana-baba tarafndan saptanacakt ve 2. Reit dinini semekte zgrd. Maddenin ilk blm o gne kadar devlete ait olan dinsel eitim hakkn ana-babaya veriyordu. Devletin yaps "slam" olduu halde ana-baba ocuklarna diledikleri dinsel eitimi verebilirlerdi. Ama ocuk rt yana eritii zaman "dinini semekte zgrd". Bu hkm laiklik iin temel ta saylr. Bylece Anayasadaki din ve vicdan zgrl somut uygulama alan buluyordu. Bu gelime "devlet dini" ile ilgili anayasal hkmleri gereksiz klyordu; baka bir deyile bu hkmler yeni uygulama ile bir eliki yaratyordu. Bu eliki 1928 ylndaki Anayasa deiiklii ile giderildi. te bu tarihten itibaren atlan admlar 1937 ylnda tamamlanmtr ve derslerimizin ilgili bahislerinde yeterince aklanmtr. Trk Devriminin dnce ve eylem alanndaki en nemli temel ta laiklik olduundan hemen her devrim atlm onunla ya dorudan doruya veya dolays ile ilgilidir. Bu nedenle belli bal devrim admlarnn anlatld bahisler de laiklik ilkesinin aklanmas iin gereklidir.

245

Atatrkte Laiklik Anlay Atatrkn u szleri (Atatrk'n bu bahiste yer alan szleri Genelkurmay Bakanl'nn derlemesinden aktarlmtr. "Atatrklk-Atatrk'n Gr ve Direktifleri", Ankara 1983 s 1983 ve s 452.) laiklik anlayn zl biimde veriyor: "Din bir vicdan meselesidir. Herkes vicdannn emrine uymakta serbesttir. Biz dine sayg gsteririz. Dne ve tefekkre [dnceleri derinletirmeye] muhalif deiliz. Biz sadece din ilerini millet ve devlet ileriyle kartrmamaya alyor, kasde ve fiile dayanan taassupkar [gerici] hareketlerden saknyoruz. Mrtecilere [gericilere] asla frsat vermeyeceiz". imdi bu szleri aklamaya alalm. Bu aklamada Onun ayn konudaki baka szlerini de kullanalm: - Atatrkn laiklii kesinlikle dine kar deildir. Din bir vicdan iidir. Herkes vicdanna uyup uymamakta zgrdr. Atatrk din gereini inkar etmez. Hatta dinin deerini de belirtir. "Din lzumlu bir messesedir [kurumdur]" der. Fakat Ona gre din sadece "Allah ile kul arasndaki ballktr". Atatrk din kavram zerinde ok ciddi biimde durmutur: "Allah mefhumu [kavram] insan beyninin ok g kavrayaca metafizik [fizik tesi] bir meseledir" demekle bu konu zerinde ne kadar derin dndn gstermitir. O, ayrca slam inini, eitli konumalarnda "akla en uygun, en mkemmel din" diyerek vmtr de. Fakat slamlk, Genel grne uygun olarak "Tanr ile kul arasndaki bir ilikiden" ibarettir. Laiklik bu ilikiyi koruyup gelitirmeye alr: "Din ve mezhep herkesin vicdanna kalm bir itir. Hibir kimse, hibir kimseyi ne bir din ne bir mezhep kabulne icbar edebilir [zorlayabilir]". "Laiklik asla dinsizlik olmad gibi, sahte dindarlk ve byclkle mcadele kapsn at iin, hakiki dindarln gelimesi imkann da temin etmitir. Laiklii dinsizlikle kartrmak isteyenler, terakkinin [gelimenin] ve canlln dmanlar ile gzlerinden perde kalkmam ark [dou] kavimlerinin fanatiklerinden baka kimse olamaz". Btn bu szlerden kan sonu udur: Atatrkn laiklii dine kar deildi; tersine O, dine sevgi ve sayg gstermektedir. - Laiklik tam bir inan zgrl ortamnda, ulus ve devlet ilerini din ilerinden ayrmaktan baka bir ey deildir. Atatrk din-devlet birliinin sonunda dinin stnl ile bittii gereini aka grmt. Vicdan ii olan din, kendi kalplarn devletin ve bireyin stne geirince toplumsal gelime duruyordu. Ankara Hukuk Fakltesini aarken (5 Kasm 1925) verdii nl sylevinin bir yerinde baknz ne diyor: "...uluslararas Genel tarihin aknda Trklerin 1453 zaferini, yani stanbulun fethini gzlerinizin nnde canlandrnz. Btn cihana kar stanbulu sonsuzlua dein Trk alemine mal etmi olan kudret ve kuvvet, aa yukar ayn yllarda icat edilmi olan matbaay Trkiyeye kabul iin hukuk uzmanlarnn uursuz direncini krmay baaramamtr". Bu ok ar ama ayn derecede ok doru olan saptama sz edilen "hukuk uzmanlar", Osmanl Devletinde her ie karan ulemadan bakalar deildir. Bildiiniz gibi slamlkta hukuk ile din birdir. te, dinsel devlet dzenini ynlendiren bilginlere kar Fatihin stanbulu alan esiz gc bile aciz kalmtr. Tarihimizde bu konuyla ilgili daha yzlerce rnek bulunduunu bilirsiniz. te laiklik bu sakncalar giderecekti. Devlet bilim ve akl ile ynetilecek, ulus da kendini bu yolda gelitirecekti. Bu gelime iinde dinin yeri, baka kimsenin el atmad vicdanlard. Fakat din duygusu vicdanlarda gerekten rahat da kalmalyd: "Laiklik yalnz din ve dnya ilerinin ayrlmas deildir. Btn yurttalarn vicdan, ibadet ve din zgrl demektir". Zaten. demokratik rejimi benimsemi bir toplumda baka trl bir davran da dnlemez. - Dine saygnn ve din-devlet ilerinin ayrlmasnn doal sonucu din adna siyasal smr yaplmamasdr.: "Din ve mezhep hibir zaman politika aleti olarak kullanlamaz". Ayrca, din, halk smrme arac da yaplamaz: "Softa snfnn din simsarlna msaade edilmemelidir. Dinden maddi kar salayanlar iren kimselerdir. te biz bu vaziyete muhalifiz ve buna msaade etmiyoruz...". zetleyecek olursak, laiklikte herkes kendi vicdannn gereini rahata yerine getirmeli, kimse tarafndan rahatsz edilmemeli, din siyasete de kartrlmamaldr. Kendi yazd ve pek ok kez kul andmz nl ders kitabnda yle diyor (s. 56): "Trkiye Cumhuriyetinde her reit dinini intihapta (seimde) hr olduu gibi, muayyen (belli) bir dinin merasimi de serbesttir, yani ayin hrriyeti masundur (korunma altndadr). Tabiatyla ayinler asayi ve umumi adaba (Genel edebe) mugayir (aykr) olamaz., siyasi nmayi (gsteri) eklinde de yaplamaz. Mazide ok grlm olan bu gibi hallere artk, Trkiye Cumhuriyeti asla tahamml edemez". Yukarda verdiimiz aklamalardan kavranlaca gibi Atatrkn laiklik anlay son derece ak ve seik biimde ortaya konulmutur. Kendisi din ve devlet ilikileri zerinde daha pek ok dnce ileri srmse de, Onun laiklik anlaynn Genel izgileriyle ifadesi yukardaki aklamalarla kavranlabilir. yle ise, son derece akla uygun, hibir ar yan bulunmayan bu laiklik anlay niin hep tartmalara yol amaktadr? Bu soru uzun ve doyurucu aratrmalardan sonra yantlanabilir. Fakat burada belki, laiklik zerindeki tartmalarn Genel nedeni saylabilecek u noktalara da dikkati ekmek gerekebilir: Hi kukusuzdur ki, laiklik ilkesi yerletike pek ok evrenin maddi karlar tehlikeye dmtr; bunun

246

zerine hemen, laiklik ile dinsizlik terazinin ayn kefesine konulmutur. Ancak tartmalarn bizce asl kayna slamln zelliinden domasdr. Bildiiniz gibi slam dininin ana kaynaklarnda hem din hem de dnya ileri iie geerek dzenlenmitir. slamln dine ve bizim bugnk hukuk, ynetim, eitim gibi konulara ayn deerdeki hkmlerle eilmesi ve hepsini bir btn olarak grmesi tartmalarn ana kaynadr. slamln btn buyruklarn ok kesin kabul edenlere gre din-dnya ayrm olamaz. Eer dinin, dnyaya ilikin kural ar kaldrlsa, btnlk bozulur, din de ortadan kalkar denilmektedir. Bu dncelere kaplanlar isteyerek veya istemeyerek laiklik tartmasn dramatik boyutlara ulatrmaktadrlar. Halbuki slam dininin bu tartmaya son verecek ak kural ar vardr. Her eyden nce "mmetim bir yanl zerinde birlemeyecektir" Hadisine dayanlarak yaplan icmalar canlandrlabilir ve bu yolla din-dnya ileri birbirinden ayrlabilir. Btnyle din hkmlerinden oluan Mecelle yle der:"Zamann deimesi ile hkmler de deiir". (Mecelle slam aleminin ilk ve son Medeni Kanunu'dur. Osmanl Devletinde, 19. Yzyln en byk din bilgini olan Ahmet Cevdet Paa'nn Bakanln yapt bir komisyon tarafndan hazrlanmtr. Bu konuyu biliyorsunuz. Anmsamak iin Hukuk Devrimi nitesini tekrar okuyunuz. Yukarda aktardmz nl 39. Maddenin tam ifadesi yledir: Ezmann tagayyr ile ahkamn tagayyr inkar olunamaz.) Din bilginlerimiz bu tr yollar deneyerek, toplumumuzu gereksiz yere zedeleyen bu tartmay , en koyu dindarlar bile doyurucu bir yantla kesmelidirler. Bylece Atatrkn laiklik anlay, bir byk Mslman ulusta, kalknmann, adalamann en nemli itici gc olacaktr; tpk Atatrk zamannda ve imdi de tekrar gerekletii gibi... nk, Trk ulusu demokrasiyi vazgeilmez bir yaam biimi olarak benimsemise, din ve vicdan zgrlne sayg gstermek zorundadr. Bu davrann sonucu ise laikliktir. ATATRK LKELER (6) / NKILAPILIK (DEVRMCLK) -28 "NKILAP" VE "NKILAPI" KAVRAMLARINA YNEL BR BAKI Ufak apta ve pek bilinli olmayan, Genellikle yarm kalan devrimlere dnya tarihinde rastlyoruz. Fakat, toplum yapsn kkl olarak deitiren ve dnyadaki pek ok kurumu ve ulusu etkisi altna alan, bu nitelii ile "ilk gerek devrim" olma zelliini de kazanan olay byk Fransz htilali ile domutur. ok etin ve nemli sorunlar zmeye uraan bu devrimin yrtcleri ilknce kendi kamuoylarnda, sonra da giderek dnyann pek ok lkesinde "devrimci=nklap" szyle anlmaya balamlardr. Devrimleri yapp yrtenlere "devrimci" demek doaldr. Ama burada bir ayrm da yapmak gerekmektedir: Devrimi kendinden nce beliren dnce akmlarna veya kendi grlerine gre balatan bir kadro bulunduunu biliyorsunuz. Bu kadro devrime yn verir; onu belli bir yola sokar. te bu ana kadroyu oluturanlar, devrimcilerin tanm iinde ayr ve sekin bir yere oturtmak gerektir. Bu ana kadroya bal, onun belirttii yoldan yryen, devrimi eitli alanlarda uygulayan ve uygulatan kiiler de devrimcidirler. Ama bu ana kadro olmasa idi onlar ortaya kamazlard. imdi bir nemli soruna daha geelim: Bir devrim baar ile sonulanr, hedeflerin ou gerekleir, bu arada zaman geer de devrimin ana kadrosunu ve o kadroya bal olanlar ieren kuak mrn tamamlarsa, durum nasl deerlendirilmelidir? Baka bir deyile, devrimi yapan ve yrten kuaklar lrse onlarn ocuklarna da devrimci" demek mmkn olacak mdr? nk devrim daha nce yaplm ve kurumlar bir lde yerlemitir. ok nemli olan bu sorunun yantn baarl saylabilecek her devrim iin ayr ayr vermek gerekmektedir. Devrimi yapp yrten kuak ortadan kalktktan sonra, istenilen, zlenilen hedefe ulalmsa daha sonra gelenler zaten artk bir 'devrim" ortam iinde deildirler. Onlar, ilerinde yaadklar dzeni sanki hep yle kurulagelmi sanrlar. Eer devrim topluma kendi kendini yenileme, yani evrimle gelime gc alamsa, sonradan gelen kuaklarda devrimcilik nitelii de , mantkl dnlrse, ortadan kalkar. Ama, devrimi yapp yrten kadronun mrn tamamlamasndan sonra da belli kurumlar toplum iine henz tam olarak oturmam bulunabilirler. O zaman, yeni gelen kuaklara devrimi srdrmek grevi der. Bu grev bilincini de doal olarak, devrimi yapp yrten kuak, gen kuaklara alam olacaktr. Her devrimi yrten kadroda bu nlenemez eilim vardr. Devrimci kadro, tarih karsndaki roln tamamlayabilmek iin kendi yaptklarnn bilincini sonraki kuaklara aktaracaktr. nk Genel olarak hibir devrim, tek kuaklk zaman dilimi iinde tam olarak yerleemez. yle ise bu sorunun yant bir lde kuramsal snrlar iinde kalyor. Yani, asl devrimci kuaktan sonra da istenilen dzen tam olarak kurulamayacaktr. Ama kuaktan kuaa aktarlan devrim bilinci sonucunda istenilen hedefe tam olarak ulald takdirde, yani devrim kurumlar iyice oturup evrimsel bir gelime srecine girildiinde, gelecek kuaklardaki devrimcilik nitelii kendiliinden ortadan kalkacaktr. Devrimi yapp yrtenlerden sonra "devrimcilik" nitelii ka kuak srer? Bu da her devrime ve o devrimin gerekletii toplumun yapsna gre deiir. Bildiiniz gibi, zet olarak tanmlamak gerekirse

247

devrim, ksa srede gerekletirilen ve bir lde toplumu zorlayarak yerletirilen bir deiikliktir. Bu deiiklii yapan kuaktan sonra gelenlerde, eer "devrimcilik" nitelikleri srecekse, onlar nasl davranmaldrlar? Baka bir deyile, ilk kuaktan sonra gelenlerde devrimcilik niteliinin ls ne olacaktr? Hemen belirtelim ki bu l, ilk kuaktakilerden farkldr. Eer ilk kuak devrimi balatm ama btn bakmndan tamamlayamamsa, orada devrim zaten daha bitirilmemitir; "ksa srede ve abukluk iinde hedefe ulama" gereklememitir. Aslnda ilk kuak, kendi anlayna ve ideolojisine gre bir btn olarak devrimi yapp hi olmazsa temeli bakmndan bitirmek zorundadr. Ondan sonra gelecek devrimci kuaklarda tekrar "abuk deitirme" ihtiyacnn bulunmamas da gerektir. Neden? nk bir toplum srekli olarak byle bir gerilim iinde tutulamaz. Bu nedenle temeli bakmndan bitirilen devrimde ilk kuaktan sonra gelenlere den bir baka grev vard: Eer bu kuak, devrimcilik bilincini almsa, bir yandan temel zerine gerekli yap klacak yahut tamamlanacak, dier yandan devrim tepkilere kar korunacaktr. Eer ilk kuak salam bir temel atp onun zerindeki yapnn ilk talarn da koymusa, ikinci kuaktakiler bu yapy zaten tamamlamak zorundadrlar. artk yryecektir; yarm kalamaz. Aksi takdirde temel rr; devrim ortadan kalkar. Bu nedenle ikinci kuak abuk olmasa bile bu yapy rahata tamamlamak zorundadr. Bu rahatl ise tepkilere kar koyarak salayabilir. imdi bu son nokta zerinde biraz duralm: Yzlerce yllk toplumsal kurumlarn ksa bir sre iinde deimesi, devrim geiren toplumun baz kesimlerinde rahatszlk yaratr ve bu da ok doaldr. Bu rahatszlk eitli nedenlerden kaynaklanabilir: karlar yokolmutur; kiilerin baland baz deerler kalkm, yerlerine anlay bakmndan hemen benimsenemeyecek baz yeni deerler konulmutur. Ayrca her toplumsal kesimin zelliklerine gre de tepkiler doabilir: Baz kesimler devrimi btnyle desteklerken, baz kesimler btnyle reddederler. Kimi kesimlerde ise aknlk, duraklama belirir. Baz kesimler ise devrimin bir blmn kabul edip bir blmn benimsemeyebilir. Tepkici kesimler, eer baarl bir biimde gereklemise devrimin ilk evresinde direnemezler. Devrimci ilk kuan yaratt coku karsnda seslerini ksmay ye tutarlar veya gsterecekleri tepkinin derecesini kestiremezler. lk kuak ekildikten sonra devrimin cokusunda doal bir durulma balar. imdi tepkici kesimler iin bir rahatlama ve toparlanma dnemi almtr. Bylece rgtl veya rgtsz tepkiler balar. En kkl devrimlerden Fransz deiikliine kar 1814-1830; 1832-1848 yllar arasnda tepkiciler baarl olmular ve siyasal iktidar ele geirmilerdir. Ama ilk tepkiler 1830'da, ikinciler 1848'de, yeni devrimci kuaklar tarafndan ve her seferinde daha rahat ve kolay biimde yokedildiler. 19. yzyl ortalarndan sonra btn uygar aleme yaylan bu devrim kendi z lkesinde bile ancak 1871 ylndan sonra tam olarak kurumlap kk sald. yle ise devrimlere kar tepkileri doal kabul ediyoruz. O halde, ilk kuaktan sonraki devrimcilere den grev bir yandan yapy salamlatrrken bir yandan da tepkileri elden geldii kadar nleyerek yeni toplumsal kargaalara yol amamaktr. Devrim geiren her toplum iindeki kuaklar bu nleyicilik grevini, kendi toplumlarnn ve zamann zelliklerine gre yerine getirirler. Ama sosyolojik adan, tepkilerin azaltlmas, hatta nlenmesi iin her zaman uygulanacak bir yntem de vardr: O da devrimin baarsn, "iyiliini" somut rneklerle kantlamaktr. "yi" evrensel bir kavramdr. Akla ve insann soylu niteliklerine uygun olma "iyi"nin lsdr. Tepkilerin azaltlmas, hatta yokedilmesi sz geen kesimleri devrimin iyiliine inandrmakla kabildir. Ama bu Genel kuraldaki "inandrma" iinin her toplumun kendi zelliklerine uygun yntemler kullanlarak gerekletirilebileceini de unutmamak gerektir. Trk devrimi de ayn evreleri geirmektedir. Trk Devriminde ana kadronun "tek kii"den olutuunu biliyoruz. Atatrk bir yandan, ilk kuak iinde kendi lksne bal kiileri nitelik ve nicelik bakmndan artrrken, bir yandan da yapt byk kltr deiikliinin ok ksa bir sre iinde yerleemeyeceini bildiinden kendisinden sonra gelecek devrimcileri yetitirmeye alt. O, bu yetitirme ilevine ilknce "Trk Devriminin niteliklerini" yani "iyiliini" ak ve seik anlatmakla balamtr. imdi Atatrk'e gre Trk devrimini blm blm tanyalm. ATATRK'E GRE TRK NKILABI [DEVRM] lknce Atatrk'n u szlerini okuyalm: "...yaptmz ve yapmakta olduumuz inklaplarn gayesi Trkiye Cumhuriyeti halkn tamamen ada ve modern ve btn anlam ve grn ile uygar bir toplum durumuna ulatrmaktr (1925)". "Biz byk bir inklap yaptk. Memleketi bir adan alp yeni bir aa gtrdk (1924)" (Atatrk'ten alntlar u kitaplardan yaplmtr: Genelkurmay Bakanl, Atatrk'n Gr ve Direktifleri, Ankara 1983, s.112-119; Enver Ziya KARAL, Atatrk'ten Dnceler, Ankara 1956, s.41-44; Ar NAN, Dnceleriyle Atatrk, Ankara 1983, s.87-88). Atatrk'n, Trk devriminin neden yapldn anlatan pek ok sz daha vardr. Ama yukardakiler, hepsinin ok gzel bir zetidir. Evet, Trk halkn btnyle ada, gnn koullarna uygun, btn anlam

248

ve biimleri, grn ile uygar bir toplum durumuna getirmek iin Trk devrimi yaplmtr. Herhalde byle bir toplum durumuna gelmemek istenilmeyecek bir hedef deildir. yle ise Atatrk, Trk devrimi ile son nitemizde inceleyeceimiz "adalamay" amalamaktadr. Ama bu adalama belli alanlarda deil, btnyle bir deime olacaktr. Bu da ok byk bir kltr deiikliidir. Daha nceki nitelerimizde rendiiniz ana gesiyle gerekleecek bir kltr deiiklii, "bir adan geip yepyeni bir aa ulama". Yepyeni bir an kltrn alp zmseyerek adalama. te Trk devriminde bu ana temele dayanlmakta, bu lky gerekletirme amac gdlmektedir. Atatrk devrimlerin Genel tanmn ok ak bir biimde verir: "nklap mevcut kurumlar zorla deitirmek demektir (1933)". Bu tanm aka ortaya koyduktan sonra, onu Trk devrimine uygular: "Trk milletini son asrlarda geri brakm olan messeseleri (kurumlar) ykarak yerlerine, milletin en yksek medeni icaplara (uygar gereklere) gre ilerlemesini temin edecek yeni messeseleri koymu olmak... Trk devrimidir (1933)". Yzlerce yllk toplum kurumlar Trk ulusunun gereksinimlerini karlayamaz duruma geldi. Ulus gerilemeye balad. yle ise o kurumlar bir devrimle, yani zorla yklacak ve yerlerine en yksek uygarlk dzeyini gerekletirecek yeni durumlar konulacaktr. Atatrk devrimdeki "ykmay" sadece Trk ulusunu geri brakm kurumlar iin gerekli grmektedir. Yani ulusun yksek manevi deerlerine dokunulmayacaktr. Yklacak kurumlarn da yerlerine hemen yenileri konulacaktr. te bu tam bir devrim srecidir. Baknz O, daha 1918'de neler diyor: "Benim elime byk bir yetki ve kudret geerse, ben toplumsal hayatmzda arzu edilen devrimi bir 'coup=[darbe]' ile uygulayabileceimi sanyorum. Zira, ben bazlar gibi kamuoyunu, dinbilginleri evresini yava yava benim dncelerim dzeyinde fikir oluturmaya ve dnmeye altrmak suretiyle bu iin yaplacan kabul etmiyor ve byle bir harekete kar ruhum isyan ediyor..". Bu dncelerinden aka anlalyor ki gen Mustafa Kemal Paa'da tam bir devrimcilik ruhu vardr. O. Trk toplumunun bir evrimle geliemeyeceini kavramtr. Bu konuda Yine yle diyor: "Trkiye'yi derece derece mi ilerletmeli yoksa ani olarak m? ki sistem var. Biri bilinen Fransz ihtilalindeki yntem: Rejimler deiecek, ihtilallere kar mukabil ihtilaller yaplacak. Sa solu tepeler, sol sa sprrken baklacak ki birbuuk yzyllk bir zaman gemi. Bu milletin damarlarnda o kadar bol kan ve nnde o kadar geni zaman var m? (1922)". Trk devriminin yaplnda dnceleri asndan derin etkisinde kald Fransz ihtilalinin ba bozukluunu Atatrk benimsemez. O, bar, dzen ve disiplin adamdr. Fransz ihtilali gerekten ok skntl ve sancl uzun bir evreyi kapsar. Trk ulusunun ise o kadar zaman kaybna ve skntya tahamml yoktur. nder, gerekli grd kurumu hemen deitirecek ve i bitecektir. Atatrk, kadrosuzluun farkndadr. Devrimi balatp yrtmeyi, stn dehas ile zerine almaktadr. Fakat, daha nce de gerekli olan yerlerde belirtildii gibi O, devrimin baars iin ulusa dayanmak gereini de anlamtr: "...Trk milletinin son yllarda gsterdii harikalarn, yapt siyasal ve toplumsal devrimlerin gerek sahibi kendisidir. Sizsiniz. Milletimizdeki bu yetenek ve gelime var olmasayd, onu (devrimi) yaratmaya hibir g ve kudret yeterli gelmezdi. Herhangi bir olgunlama aamasndaki bir insan toplumunu bulunduu durumdan kaldrp damdan der gibi filan olgunluk aamasna iletmek imkanszln herhalde aklamaya gerek yoktur (1925)". yle ise "eskiyi ykp yerine yenisi koyarken" devrimci Atatrk bunu ulusun yeteneine ve bu hareketi "anlamasna" dayandrmtr. Ulusun gerek ihtiyalarn sezip ona gre davranmtr: "nklap hareketlerinde dikkat edilecek nokta, insan cemiyetlerinin emellerini, fikirlerini tehis ettikten sonra, onlara yenileri kabul ettirmektir (1930)". te, Trk devrimi, bilinen devrim tanm iindedir. Ama devrimin yaplmas ve gelimesinde kendiliinden gelien kurallara gre deil, nder'in ulusun "yetenei ve gelime gcne" dayanarak gerekletirdii esaslara uyulmutur. Trk Devrimi [nklab] Nedir? Atatrk, devrimin bilimsel tanmn yaparken onu "ihtilal"den ayrmaya zen gsterirdi: "Trk inklab nedir? Bu inklap kelimenin ilk bakta dolayl olarak iaret ettii ihtilal anlamndan baka ondan daha geni bir deiiklii ifade etmektedir (1925)". Gerekten bu szler, derslerimizin banda rendiiniz "ihtilaldevrim" farkn aka ortaya koyuyor. Baz devrimlerin temelinde (Fransa'da olduu gibi) kanl ve kargaa iinde geen bir ihtilal vardr. Trk devriminde ise byle bir karanlk ihtilal evresi bulunmaz. htilal balarken hemen dzenlemeye, yani devrim aamasna geilmitir. Bu dzenlemede esas alnan noktalar ise bellidir: "Milletin varln srdrebilmesi iin kiiler arasnda dnd ortak ba, yzyllardan beri gelen biim ve esasn deitirmi, yani millet, din ve mezhep balants yerine, Trk milliyeti [ulusall] ba ile bireylerini toplamtr (1925)". Yaplan i esasta byk bir sistem deiikliidir. Daha nceleri de

249

belirttiimiz gibi, ulusuluk ilkesi, bu sistemin dayand ana temelin iindedir; belki bu temelin imentosudur. Bu temel zerindeki yap da zamana uyularak gelitirilebilir. Bunun iin de aa ayak uydurmak gereklidir; kalknmann ve gelimenin esas olan bilim ve g burada yatar: "Millet uluslararas Genel mcadele alannda hayat sebebi ve kuvvet sebebi olacak bilim ve aracn ancak ada uygarlkta bulunabileceini deimez bir gerek olarak ilke saymtr (1925)". yle ise Trk devrimi, Genel kurallara uygun, ama dzensizlik evresi geirmeyen kkl ve byk bir toplumsal sistem, baka deyile geni bir kltr deiikliidir. Trk nklab [Devrimi] Nasl Korunur? Atatrk devrime kar tepkiyi doal grr: "Her yeni devrime kar bir tepki olacaktr. Bu olmayacak bir ey deildir. Bunu beklemek gerektir.. (Bu tepki) herhangi bir biim ve ynde olabilir (1923)". "Biz byk bir inklap yaptk. Memleketi bir adan alp yeni bir aa gtrdk. Bir ok eski kurumlar yktk. Bunlarn binlerce taraftar vardr. Frsat beklediklerini unutmamak gerektir (1925)". Bu szlerden de anlayacanz gibi, Atatrk byk bir gerekidir. Devrime kar tepkileri doal grmekte, ama buna kar gereken nlemlerin de alnmas gerektiini belirtmektedir: "Her trl ykselme ve gelimeye yetenei olan milletimizin sosyal ve fikri inklap admlarn ksaltmak isteyen engeller mutlaka ortadan kaldrlmaldr (1925)". Yani Atatrk devrim admlarnn "ksaltlmasn" bile istememektedir. Devrimi korumann Atatrk'e gre balca yolu vardr. Bu yollar Genel olarak btn devrimlerin korunmas iin de geerli saylabilir: Hereyden nce devrim, onu yapanlar ve yrtenlerce durmadan kkletirilmelidir: "nklabn temellerini her gn derinletirmek, salamlatrmak, glendirmek gerektir (1925)". Devrimin getirdikleri toplumun her kesimine anlatlmaldr. zellikle devrime kar olanlarn aydnlatlmalar gerektir: "Mutlu inklabmzn karsnda dnce ve duygu tayanlar aydnlatmak ve doru yolu gstermek aydnlara den milli grevlerin en nemlisi ve birincisidir (1929)". Atatrk bu grevi aydnlara vermekle onlar devrimciler kadrosuna sokmak istemektedir. Devrimcilere den bu grevin dier bir yan da tepki gsterenlerin olumsuz dncelerine karlk vermek, onlar yantlamaktr: "Kamuoyunu onlarn yalan yanl saptrmalarna kaptrmamak, aydnlatmak gerektir (1923)". Nihayet devrimi korumak iin baka nlemlere bavurmak yoluna da gidilebilir: "En ileri demokrasilerde bile rejimi korumak iin sert tedbirlere bavurulmutur. Bize gelince, inklab koruyacak tedbirlere daha ok muhtacz (1925)". zetleyecek olursak, Trk devrimini yapan, onu yaatmak iin gereken her trl yola bavurulmasn istemektedir. Bu yoldaki nlemler zellikle inandrclk ve caydrclk etkileri douracak niteliklere sahip olmaldr. Ancak bir hukuk devletinde, devrimi korumak iin alnacak nlemlerin mutlaka hukuka uygun biimde dzenlenmesi gerektii de unutulmamaldr. BR ATATRK LKES OLARAK "NKILAPILIK" [DEVRMCLK] Atatrk'n devrim zerindeki grlerini, dncelerini anlattktan sonra, devrimcilii -ya da inklaplkolayca aklamak mmkndr. Ancak, bu noktada yukarda yaptmz ikili ayrm gznne almak gerekiyor. Atatrk ve evresindekiler bu dnyadan ekilmilerdir... Atatrk belli bal devirim atlmlarn 1936 ylna kadar tamamlamt. Artk O'nun abas, byk emeklerle kurulan Trk devrimini kklemesini ve her kesimde yaygnlamasn salamakt. Bu bakmdan O'ndan sonra gelen devrimci kuak hem yapy tamamlama ilevini srdrecek hem de temeli koruyacaktr. Bu nedenle yeni kuaklarda srdrclk ve koruyuculuk niteliklerinin bulunmas gerektir. Bu zelliklere erimek iin devrimcilerde iki ana nitelik bulunmaldr: Devrimin hedefi kavranlm olacaktr.: "nklabn hedefini kavram olanlar onu daima muhafazaya muktedir olacaklardr (1930)". Evet, devrimcilik iin bu kural ilk ve kanlmaz bir kouldur. Ama sadece "kavranma" yetmez. Hedefi kavrayanlarn onu insanlara anlatmalar, yaymalar gerektir. Bunu da, karsndakilerin bilinlerine seslenerek, onlar inandrarak yapmak gerektir. Atatrk'n u szleri devrimcilik niteliklerini son derece ak ve gzel biimde belirtiyor: "Gerek inklaplar onlardr ki, ilerleme ve yenileme inklabna yneltmek istedikleri insanlarn ruh ve vicdanlarndaki gerek eilimi sezinlemeyi bilirler (1925)". te bu eilim sezilip kavranlnca asl "inandrma" ii, belki daha doru bir ifade ile "eitimi" balayacaktr. Gerek devrimci, halkn bilincinde daima yer tutmak zorundadr. Atatrk ilkelerini korumakla grevlendirilen Trk devrimcisi bu ii sk skya, dar kalplar iinde yrtmeye alrsa, devrim lksyle ters der. Trk devrimi srekli olarak yenilenmelidir. Bu yaplmazsa Osmanl mparatorluu'nun son yzyllardaki durumuna dlebilir. Atatrk ilkeleri ve onlarn dourduu devrim srekli yenilemeye aktr. Devrimimiz dinamiktir, yani hareketlidir ve yaratcla elverilidir.

250

Devrim kurumlarn dondurmak yoluyla korumak devrimimizin temelindeki aklcla aykrdr. Ama bu yenileme, devrimin ilk evresinde atlan temeli deitirerek yaplamaz; gelime o temel zerinde ykselen kurumlarn yapsnda gerekletirilmelidir. Devrimin koruyuculuu, onu srekli olarak gelitirmekle birlikte yaplmaldr. yle ise ikinci zellik durmadan yeniliklere ak olmaktr. Fransz ihtilalinin sat dnceler, ortaya kard yasalar kalc oldu ve modern dnyann siyasalkltrel temel talar olarak tarihi bezedi. Zira bu devrim "insan" ycelten, O'na deer veren ilke ve yasalar getirmiti; zgrl yerletirmiti. Buna karlk baka felsefe temellerine dayanan, hayali amalar gerekletirme urunda baz nemli doal yasalar bir yana brakan bir baka byk bir ihtilal, dourduu nemli devrimin kalcln salayamad. Milyonlarca insann aclara srklendii devrimleri yerletirme abalar ancak belli bir noktaya kadar baarl oldu ve sonucunu getiremedi. 20. yzyl bu devrimin baarszln tescil etti ve bu olayla kapanyor. Elbette ileride insanl ne gibi deiikliklerin beklediini bilemeyiz. Ama grlen odur ki, lka'dan beri tartlan, gereklemesi urunda savalan lklerin Fransz devrimi ile insanlara uygulanabilir bir duruma eritii inkar edilemez. Bireye sayg, eitlik, zgrlk, insana en yksek deeri verme gibi evrensel ilkelerden kim vazgeebilir? Bu bakmdan baka ilkelere dayanan ve baarsz sonular veren devrimlere hi benzemeyen Trk devriminin yaama, ilerleme ve gelime umudu son derece gldr. Biz Atatrk'n at evrensel yolda, Yine O'nun istei dorultusunda tam anlamyla yryerek, hatta koarak gitmeliyiz. Ancak bu takdirde zgr, insana deer veren, gerek bir demokrasi durumuna geliriz. 20. yzyl sonunda en ileri lkelerin demokrasi rejimini itenlikle uygulayan devletler olduklarn unutmayalm. "leri" olduklar sav ile demokrasiyi hie sayanlar sonunda yanllk iinde bulunduklarn anladlar ve yz yla yakn sren denemelerini brakarak demokrasiye dndler. Bu nedenle gerek devrimcilik, demokrasi yolunda yrmektir. ATATRKLE KARI ELETRLER VE YANITLARI -29 Her ideoloji, her rejim mutlaka eletirilmelidir. Eletiri,gereklerin ortaya karlmas iin en etkili ve doru yoldur. Zaten bilimsel gelime de eletiri yoluyla salanmtr. yle ki, bir bulu sahibi bilim adam, onu kamuoyuna bildirmeden ilknce kendi eletiri szgecinden geirmeli, daha sonra da bu ile ilgili eitli kiilerin dncelerini almaldr. Hele bir devletin temeli olarak konulmu ideolojiye ve onun uygulamasna eletiri getirilmezse, o lkede ne gelime salanabilir ne de o ideoloji ile hedeflenen amaca ulalabilir. Demokratik olmayan rejimlerde eletiri ya tamamen yasaklanmtr veya devlet gdmnde, belli snrlar iinde yaplr. Demokrasinin en temel zellii dncelerin aa vurulmas zgrlnn bulunmasdr. Eletiri ile rejimin aksayan yanlar, toplumsal, eitsel, ekonomik bozukluklar ortaya kartlr. Yneticiler bu eletirilerden yararlanrlar. Eer yararlanma da durumu dzeltemezse, demokrasinin ana kural olarak, o hatal yneticiler yurttan oyu ile i bandan uzaklatrlr. Yeni gelen kadro eletirilerde ak olduu lde baar ansna sahiptir. Dnceyi zgrce yayma elbette ok nemli bir haktr. Ancak, demokrasi zgrlk zerine kuruludur. Bu nedenle dnceyi yayma zgrl, dorudan doruya zgrlkleri kstlamak veya ortadan kaldrmak iin de kullanlamaz. En demokratik, en zgrlk rejimlerde bile zgrlkleri yoketmek hakk tannmaz. Bugn, zgrlklerin korunmasnda ye devletler arasnda byk bir olumlu ilev gren bir uluslararas szleme vardr: " nsan Haklar ve Ana zgrlkleri Korumaya Dair Szleme ". Avrupa Konseyi yeleri tarafndan 4 Kasm 1950 tarihinde imzalanan bu szlemeye Trkiye Cumhuriyeti de katlmtr. Daha nce 1948 ylnda ilan edilen " Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Demeci ile ierik bakmndan byk bir fark gstermeyen bu szlemenin ok zel ve bu gne kadar tarihte grlmemi bir nitelii vardr: ye devletler, kendi aralarnda bir yarg gc oluturmulardr. Gnlk konuma dilinde "Avrupa nsan Haklar Mahkemesi" denilen bu yarg organnda, ye devletler iinde yaayanlar szlemede saylan zgrlklere aykr davranldn ileri srerek kendi devletlerini dava edebilirler. Yarg organnn yetkisini tanyan devlet verilecek karara mutlaka uymak zorundadr. nsan haklar konusunda bo szlerle ssl siyasal gsterilerin artk gereksizliini bu yarg organ somut biimde kantlyor. Zira btn parltl szlere ramen gerekte yurttann haklarn ineyen Avrupa Konseyi yesi devletlerde yaayanlar, bu yarg organna gittikleri zaman, verilen karar devletin aleyhine olursa, bu, tahmin dersiniz ki, o devletin siyasal ve hukuksal yaps zerinde nemli tartmalara yol aar. nemini bylece belirttiimiz bu Szlemenin nl bir 17. Maddesi vardr. Bu maddeyi aynen yazmakta yarar gryoruz: "Bu szleme hkmlerinden hibiri, bir devlete, toplulua veya bireye, bu szlemede tannan hak ve zgrlklerin yokedilmesini veya szlemede ngrlenden daha geni lde snrlamalara

251

tabi tutulmasn hedef alan hibir etkinlie girimeye veya harekette bulunmaya ynelik herhangi bir hak balad biiminde yorumlanamaz". Bu hkm ksaca "zgrlkleri yoketme zgrl yoktur" biiminde zetlenebilir. yle ise Trkiye Cumhuriyetinin yurttalarna tand hak ve zgrlkleri, onlar ortadan kaldrmak iin kullananlar "devlet benim zgrlm nlyor" savn ileri sremez. Kald ki, dnceyi ifade etme zgrlnn "demokratik bir toplulukta.. ulusal gvenliin, toprak btnlnn... kamu dzenini korumann zorunlu olduu durumlarda belli koullara uyularak snrlanabilecei" de ayn szlemenin 10. Maddesinin 2. Fkrasnda belirtilmitir. En demokratik toplumlarda bile zgrlklerin belli lleri amamak zere snrlanabilecei ve hibir zgrln bir baka zgrl ortadan kaldrmak iin kullanlamayaca yukarda en somut biimde grlmektedir. Yukardaki satrlar okurken baz rencilerimizin "demek ki yazar, Atatrk eletirmenin zgrlk d bir i olduunu ileri sryor" dncesine kaplacaklarn tahmin ediyoruz. Hayr: Biz Atatrkn kurduu demokratik bir devlette yayoruz. Eletirme ve onu ifade etme zgrlmz vardr. Ama hangi lde: Devlet ve toplum dzenini bozmamak ve zelikle zgrlkleri ortadan kaldrmamak koulu ile. imdi bir Trk yurtta eer, Atatrkn kurduu dzeni batan aa ktler yerine rnein bir slam devleti kurulmas gerektiini ileri srerse yasalarmza gre yerinde bir davranta bulunmam saylr. Zira devletimizin temel yapsn kuran anayasamz hem varlk nedenini anlatan "Balang" blmnde, hem "deitirilemez" nitelikteki ve daha nce Yine anmsattmz 2. Maddesinde "Atatrkn koyduu ilkeleri ortadan kaldrmann olanakszln" aka belirtmitir. Ama bu, Atatrk ve Onun dncelerini eletirmenin mmkn olmayaca anlamna gelmez. Atatrkn kurduu dzen demokrasi olduuna gre elbette Onun koyduu sistem iindeki baz noktalar eletiriye ak olmaldr. Hatta sistem pek ok alardan eletirilebilir. Burada dikkate alnmas gerekli nokta, eletiride Atatrkl yokederek, Onun getirdii demokratik rejimi ortadan kaldrma kastnn bulunup bulunmadn saptamaktr. Eer eletiri aka byle bir amaca ynelmise o zaman su ilenilmi olur. Bu da evrensel zgrlk anlayna aykr deildir. Bugn Almanyada Hitler dnemini vp onun getirdii rejimin en iyi sistem olduunu ve bu uurda almak gerektiini ileri srmek ar bir sutur. Alman anayasas bu yoldaki davranlar demokratik zgrlkler snfna sokmamtr. Ama hi kimse Almanyada demokrasinin ve zgrln bulunmadn ileri sremez. Hatta bu lke gnmzde en geni zgrlk kavramna sahip demokrasilerin balarnda gelmektedir. Btn bu Genel bilgilerin altnda Atatrk ile Onun sistemine yneltilen eletirileri ksaca gzden geireceiz. Her eletiriyi kendi grmze gre de yantlayacaz. Sistemin bir btn olarak deerlendirilmesi ise son nitemizde yaplacaktr. Atatrk ile Atatrkle kar eletiriler ve bunlarn sonucu olan tepkiler, ok partili demokratik yaama geilmesinden sonra su yzne kt. O zamana kadar belki toplumda henz eletirisel bir zihin yaps olumadndan, belki devletin ald ar nlemlerin etkisinden, herhangi bir tepkiye veya eletiriye rastlamyoruz. Bu da elbette salkl bir tutum deildi. Atatrk yaarken ylesine byk bir sevgi yuma ile rlmt ki, Onu eletirmek son derece zor bir iti. Ama 1938 ylndan sonra balayan smet nnnn cumhurbakanl dneminde, belki kinci Dnya Savann zor koullarnn da etkisiyle olduka sk bir zgrlk snrlamas yaand. Bu snrlama iinde Atatrkn en yakn arkada ve yardmcs olan smet nnnn, byk nder hakknda eletiriye tahamml edememesi normaldir. Kald ki pek ok baka konuda da eletiri snrlamas vard. ok partili yaama geilince, zgrlk snrlamalarnn hi olmazsa bir lde kalkmas bir zorunluluktu. Mevcut anayasa da zgrlkleri, iyi niyetli bir yorumla uygulanmas koulu ile olduka elverili bir dzeyde tanmt. ok partili yaam, iktidar mcadelesi demektir. Her parti iktidara gemek ister ve bu demokrasinin en nemli kouludur. Ama siyasal partiler seimi kazanmak iin oy toplama yolunda en kolay propagandann artk ypranm olan mevcut iktidar partisini eletirmek olduunu grdler. Bu da doald. Ama o parti dneminde konulmu olan devrim ilkeleri de tartma, ardndan da saldr konusu yaplnca iler gerek bir demokrasideki gibi gitmemeye balad. Ak olmasa bile gizliden gizliye iletilen din smrs laiklik ilkesinin ileride karlaaca ar tepkilerin gelimesi zeminini hazrlamtr. Bylece balayan ok partili demokrasi iinde siyasetilerin en byk sermayesi, bata laiklik olmak zere Atatrkln belli bal ynlerini gzden drmeye almak oldu. Giderek bu hava, yeni yetien kuaklar iindeki baz kesimlerin aka Atatrk kart olmalaryla sonuland. Bugn Atatrk ile Atatrke yaplan eletiriler byle bir ortamn eseridir. Bugn eletiriler u iki ana noktada toplanyor: Atatrkn kiisel ynlerini

252

eletirmek ve Onun kurduu sistemi ykma derecesine varan tartmalara amak. imdi bu noktalar zerinde ksaca duralm: ATATRKN KLNE KARI ELETRLER Bir devrim nderinin kiiliinde iki cephe vardr. Bunlardan birincisi o nderin zel, kiisel yaamdr. Dieri ise devrimci kiiliinin zellikleridir. Bir devrime tepki gstermek isteyenler iin en ucuz demagojik malzeme, halk gznde devrim kadrosunu karalamaktr. Hele bu devrimde ana kadro yoksa ve btn devrim tek kiinin akl ve eyleminden kmsa o zaman iler daha kolaylar. O tek kiinin ilknce zel yaam didiklenir ve gerek yahut gerek d pek ok uydurmalarla nder halkn gznden drlmeye allr. Bizde de byle olmutur. Son derece ar ve saygsz evreler Atatrk, ana-babasnn kkeninden balayarak karalamaya almlar, ayrca Onun alkol ikiye kar dknln, hatta evlilik yaamndaki mutsuzluunu bile olumsuz propagandalar iin kullanmlardr. Halbuki bugn, bir su ilemedike veya aka ahlaka aykr davranmadka kimsenin zel yaamna karlamaz. Bu hukuk dzeninin temeli olan insan haysiyetinin korunmas ve gelimesi iin tannm en nemli kii gvencelerinden biridir. Ama biz bu sevimsiz yaktrmalara birka cmle ile yant vermek zorundayz: Atatrk zel yaamnda dzgn, dzenli, disiplinli, herkesin hakkna sayg gsteren bir davran iindeydi. ki dknl, Onun tek bana son derece ar bir yk altnda bunalmasndan ve kendisine gerek anlamda yardmc olabilecek, Trk aydnlanmas iin dnd ulusal kimlik iindeki kltr devrimi hedefinin ok az kii tarafndan anlalmasnn verdii skntdan kaynaklanmaktadr. Uluslararas ne sahip byk Trk psikiyatristi Namk VOLKAN, deerli aratrmasnda bu gerei bilimsel olarak saptamtr... Bu ucuz eletirileri yapanlara ne yazktr ki ayn ucuzlukta bir yant vermek zorundayz: Hala Osmanllk zlemi iindeki bu evreler yere ge koyamadklar pek ok Osmanl sultannn iki dkn olduunu, hatta ikiye kar en amansz ve son derece sert bir sava aan IV. Muratn gen yanda alkol dknl sonunda ldn acaba inkar edebilirler mi. Ama biz Atatrk bylesine savunmaya muhta deiliz. Bir nokta daha var: Osmanl sultanlar ikiyi gizli ierlerdi. Atatrk ise halk arasnda olduu zaman aka ikisini imi, "ben kapal kaplar arkasnda gizli gizli, gnah iler gibi davranan bir nder deilim. Hereyim aktr ve halkmn nndedir" demitir. Onu kiisel ynden kendilerine gre "ar" eletirenler iki noktada hibir sulama nedeni uyduramadlar. Bunlardan birincisi hele gnmz demokrasilerinde son derece gncel: Atatrk tarihte mal-mlk derdi olmayan esiz ve tek nder olarak anlacaktr. Bu ok nemli konu zerinde Atatrk kartlarn doyurucu ok somut ve gz yaartc bir rnek var: Atatrk son derece orta halli, hatta yoksulluk snrna yakn yaayan bir ailenin ocuu idi. Ama, ok uzun sren askerlik yaamnda o zamanlar iin olduka doyurucu olan aylklarndan tasarruf etmitir. Kurtulu Sava banda be paras olmayan bir baka kadro dnyada yoktur. Ancak, Atatrk, zellikle cumhurbakan seildikten sonra nemli saylacak bir aylk ald gibi, Onu lgnlar gibi seven halk her gittii yerde kendisine iftlikler, konaklar armaan etmitir. Bylece cumhurbakan Atatrk "zengin saylabilecek" bir duruma eriti. Fakat byk nder bu servetin kendisine ulusu tarafndan verildiini ok iyi biliyordu. Bir lm karsnda bu byk servet yasal miraslarna kalacakt. zellikle kz kardei Medeni Kanunda gvence altna alnan "sakl paya" sahipti. Yani Atatrk servetinin btnn diledii kimseye veya kurulua balayamazd. Servetin nemli bir blmn mutlaka kardei alacakt. Byk nderi bu son derece rahatsz ediyordu. Bu nedenle tarihte ei grlmemi bir yasa iin hkmete bavurdu. Hkmet bu istei yerinde buldu ve Trkiye Byk Millet Meclisinde yasalatrd. 12 Haziran 1933 tarihli ve 2304 sayl yasayla Atatrkn Medeni Kanundaki miras hkmlerine bal olmad kabul edilmitir. Bylece o, yasal olarak miraslarn servetinden yoksun brakt. nder daha sonra kendisine verilen btn iftlik ve benzeri tanmaz mallar "ulusuna geri verdi". lmne yakn gnlerde yapt vasiyetnamesi ile de geriye kalan btn servetini kendi kurduu Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumuna balad. ocuu olmad iin evlat edindii birka kiiye ok mtevazi aylklar balatt. Mirasndan yoksun brakt kz kardeine ise sadece bir ev alnmasn istedi.. te "zengin" Atatrk, ulusu ve ailesi! Atatrkn sadece bu davran Onun evrensel boyutlardan taan kiiliini gsterebilir. Atatrkn "devrimci" kiiliine kar yneltilen eletiriler de insaf ve akl ddr. Bunlar da ksaca ikiye ayrarak deerlendirmek mmkndr. lk eletiri, Atatrkn Ulusal Kurtulu Savandaki tutumuyla ilgilidir. Kurtulu Savana Vahdettinin istei ile balad, Ona binlerce altn verildii, hatta kendisini Samsuna gtren "Bandrma" vapurunun grkemli ve kocaman, salam lks bir gemi olduu; Kurtulu Savann banda Vahdettine sadk iken zerine ald kutsal grevi, yani padiaha kar verdii sz tutmayp kendi bana buyruk hareket ettii, sonunda Saltanata ve Halifelie ba kaldrp, bilinen yola girdii, hatta bu konuda ngilizlerle ibirlii yapt zellikle eriat evreler tarafndan pek ciddi bir anlatmla halka sunulmaktadr.

253

Bunlarn ne kadar uydurma ve aslsz olduu bilinir. Ayrca Turgut ZAKMAN byk emek harcayarak yazd eserinde bu savlarn hepsini birer birer rtmtr. rnein, kendisine verilen binlerce altn tamann dahi imkansz olduunu, Ulusal Kurtulu Sava balarken ne kadar parasz bir biimde ie baladn, ayrca Vahdettin ile ibirlii yaptn dorulayacak hibir belgenin bulunmadn bildiimiz gibi, Kurtulu Savan yaayp anlarn yazanlarn hibiri Mustafa Kemal Paann byle bir misyonundan sz etmez (Turgut ZAKMAN dl de kazanan deerli aratrmasnda bu konularda Atatrk karalamak iin gsterilen btn abalarn ne kadar dzmece olduunu bilimsel bir biimde kantlar. Bk.: Vahdettin, M. Kemal ve Milli Mcadele / Yalanlar, Yanllar, Yutturmacalar, Ankara 1997, 789 s.). Bu evreler Atatrk karalamaya alrken, btn Kurtulu Savan da lekelemek istediklerinin ya farknda deildirler, veya bu ii kasten yapyorlar. rnein, Trkiye Byk Millet Meclisinin zorunlu olarak kurduu stiklal Mahkemeleri konusunda sylenilen yalanlar dudaklar uuracak derecede vahimdir. Bu mahkemelerin "onbinlerce", bazlarna gre de "ikiyz bin" kiiyi idam ettirdii yolundaki yalanlara ne yazktr ki kanan yurttalarmz vardr. Hereyden nce, unu belirtelim ki, stiklal Mahkemeleri alt 7 yl iinde ancak 2000 dolaynda idam hkm infaz etmitir. dam edilenlerin yzde doksanndan fazlas katil, ekiya, asker kaa olarak cinayet ileyip soygunlar yapan, ordumuzu arkadan vurmak isteyenlerle ibirlii iinde bulunan, hyanet kayna Rum ve Ermeni etelerinin mensuplaryd. "Onbinlerce kiinin" idam akl ve mantn alaca bir sav olamaz. Nitekim bu konuda bilimsel aratrmay belgelere dayanarak yapan Ergn AYBARS bu ak yalan en mkemmel biimde yantlamtr. Buna benzer baz baka uydurmacalarla, hele Sakarya Savandan sonra btn Trk ulusunun varn younu koyarak yrtt Kurtulu Savan , Saltanat ve Hilafeti ykan Atatrk karalamak iin kmsemeye cesaret edebilmektedirler. Atatrkn kiiliinde Kurtulu Savan kltmek isteyen bu evrelere aydn olduklarn bildiimiz baz kiilerin de karmas ayrca znt vericidir. Trk Kurtulu Savann emperyalizme kar verilen ve baar ile sonulanan ilk mcadele olduunu, o zamanlarn ezilen uluslar gzleriyle grm ve Trkn bu savan benimsemiken, Atatrk ld zaman bu uluslarn hepsi "emperyalizme kar zafer kazanmay reten byk nder olarak" Onu ac iinde anmlarken, bir Trk bilim adamnn "Kurtulu Savann anti emperyalist bir sava olmadn" ileri srmesi anlalr bir deerlendirme deildir. Atatrkn devrimci kiiliinin ikinci eletiri noktas, zaferin kazanlmasndan sonra gsterdii davranlardan kaynaklanyor. Byk devrimci yapmak istediklerinin hepsini batan syleyemezdi. Bunu sizlere daha nce anlatmtk. O, frsatlar deerlendirerek en ksa zamanda ve en az zararla devrim hareketlerini yrtt. Bu bakmdan davranlarnda bir tutarszlk yoktur. Tam tersine, daha Kurtulu Savann en bunalml gnlerinde kadn-erkek eitliini savunan, modern eitim iin uraan ve en yaknlarna bile bunlarn yaplacan aklamayan Atatrk bu adan eletirmek deil, vmek gerektir. Zaferin kazanlmasndan sonra ise Atatrkn birbiri ardnca gerekletirdikleri bu evrelere gre hibir bakmdan onaylanamaz. ATATRKLE YNELK ELETRLER Sistemi Bir Btn Olarak Reddedenler Atatrk ve Atatrkl hibir zaman kabullenemeyen en nemli kesimi eski Osmanl dzenine yeniden dn zleyenler oluturmaktadr. Bu kesim Genel olarak Kurtulu Savana bile kardr. Ancak son zamanlarda bu savan Trk ve slam tarihi asndan deeri tartlmayacak derecede aa ktndan, yukarda grdmz taktie bavurulmu ve Kurtulu Savan Vahdettinin rgtledii gibi kantlanmas mmkn olmayan dzmece savlara snlmtr. imdi, zafer kazanldktan sonra kurulan rejimi bu evrelerin benimsemesi veya kabullenmesi mmkn deildir. Bir nite nce grdmz "tepkiciler"i, bizim devrimimizde en bata bu kesim temsil etmektedir. nk bu kesim yeleri Trk devrimine kkten kardrlar. Onlar Tanzimattan beri yaplan yeniliklere de hi iyi gzle bakmamlardr. Saf Osmanl sistemi bu kesimin zlemidir. Bu kesimin mensuplarna verilecek yantlar o kadar oktur ki: Egemenliin Tanrya ait olmasn doru kabul edilse bile, bu egemenlii Tanr adna kullanacak kii hibir dinsel kaynakta belirlenmemitir. Osmanl halifesine egemenlik hakkn kim vermitir? Daha nceden, bu devletin hkmdarlar neye dayanarak egemenlie sahip olmulardr? Elbette halkn sessiz onay ile. Btn dnyada grlen dinsel monari gelenei iinde bu gr o zamann koullar iinde eletirmek mmkn deildir. Ama aydnlanma andan sonra bilimsel olarak ortaya konulan gereklerin ynetim anlayn etkilemesi, bunun sonucunda da 18. yzyl biterken Amerikan cumhuriyeti ile Fransz ihtilali gibi iki ok byk olay Batdaki teokratik monarilerin sonu olmutur. Dier yandan din , cinsiyet ve rk fark gzetilmeksizin btn insanlarn eitlii, bu noktadan hareketle insanlara doutan gelen temel haklar ve zgrlkler artk tarihin bir evresini

254

oluturan ok nemli deiikliklerin belli bal ilkeleridir. Dnyann akna ters den eskiye dnk grleri hala savunmak ne dereceye kadar yararl olabilir? Sz geen kesime bu gerekleri anlatmak ok zor olacaa benzemektedir. Bu kesim demokrasiyi de benimsemez. Kesimin nde gelenleri demokrasinin hedeflerine ulamak iin bir ara olduunu sk sk tekrarlarlar. Demokrasiye hi inanmayan bir yazar, Atatrke hakaret de etmemi olmak; ama Onu bir lde kendi dncelerine uygun grdn belirtmek iin baknz neler diyor: "...O (Atatrk) bir inklapyd. Dinin yanl anlaldna, halkn aldatldna, tekke ve zaviyelerin yozlatna inanmt. Hepsini kapatt. Bugnkler dier btn tarikatlara dmanlk ediyorlar. ...Mustafa Kemal dinin bir hayat nizam olduunu bilirdi. Byk bir alime Kurann en gzel ve kapsaml tefsirlerinden birini hazrlatt. Amac dinde reforma ilmi bir yol bulmakt. Bulamad. Sadece ezan Trkeletirmekle yetindi... Demokrasi umurunda bile deildi. Biz bize benzeriz szne yrekten inanmt. stiyordu ki laik cumhuriyete inanan aydnlar ksnlar, partiye ve ulusa nderlik etsinler... nklaplar salam temellere oturtsunlar.... Bugnk Atatrkler de byle istiyorlar. Ama bunu merte ve aka sylemeye cesaret edemiyorlar. nk Batya snyorlar. Biz de onlar gibi demokrasi istiyoruz diyorlar... Yalan. Dpedz halk aldatyorlar. ktidara giden yollara yasal maynlar demiler. Birileri demokrasi, insan haklar!.. Hak ve hukuk diye zrvalamaya balad m...". Yaz bylece uzayp gidiyor. Bu yazarn dncelerine gre, Atatrkn kendileriyle ortak ve ortak olmayan yanlar vardr. Ortak yan demokrasiye inanmamasdr. Kar geldikleri yan ise cumhuriyetilii ve laikliidir. Ama yazar, Atatrk son derece zeki bir yolla kendi cephesine de ekebilmektedir. Bu da Atatrkn dini inancnn belirtilmesi ve tekke ile zaviyeleri yozlat iin kapattrmasdr. Kendisi de hukuku olan yazar Atatrk bu noktada braktktan sonra Yine bir nite nce grdmz "devrimciler" ile bir srtmeye giriyor. Ona gre bugnk Atatrkler demokrasiye inanmyorlar. Sadece batya ho grnmek iin bu mantoya brnyorlar. Demokrasi ve insan haklar onlarn gznde sadece birer aratr. Ne iin? Elbette eriat dzeninin geri gelmesini nlemek iin. Demek ki bu kesimin gznde "insan haklar" deer verilmeyecek bir yndan baka birey deildir. Bu kesimin dncelerine kar yant vermek ok zor. nk onlar kendilerini son derece hakl gryorlar. Trkiyenin hangi koullar altnda kurtulduunu, devrimler yaplmasayd sonumuzun ne olacan hesaplamadan sadece eskiyi diriltmenin yollarn aryorlar. Bu kesimin ok iyi tarih bilgisine sahip olmasn dilemekten baka yaplabilecek birey yok. Ancak kendilerine tannan zgrlkleri, onlar yok etmek iin kullandklar bir gerek. Trk devrimini bir btn olarak reddeden ikinci kesim son iki on ylda belirmitir. Bu kesimin mensuplar gayet iyi ve salam eitim alm, demokrasinin btn nimetlerini tanm; ondan kopmann mmkn bulunmadna yrekten inanm kimselerdir. Byle bir dzeyde bulunanlarn Trk devrimine ve zellikle Atatrke kar kmas yadrganabilir. Ama onlar kendilerine gre hakl saylabilecek baz tutmamak noktalar bulmulardr. Bunlardan hareket ederek Trk devrimini eletirirler. Bu kesimin gncel ad "numaral cumhuriyetiler"dir. nk onlar Atatrkn kurduu cumhuriyetin hibir ilkesi ve kurumu ile badamamlardr; ama Yine de cumhuriyetidirler. Yeni bir cumhuriyet kurulmasn istemektedirler. Bu da "ikinci cumhuriyet" olacaktr. kinci cumhuriyetiler Trk toplumunun bugn iinde bulunduu durumu karamsar gzlerle grp eletirmekle ie balarlar: Ulusal gelirimiz kii bana 3000 dolarn stne kamamtr. kinci Dnya Sava bittii zaman bizimle ayn dzeyde olan Portekiz ve Yunanistan oktan 10 bin dolarn stne frlamtr. Gelir dalm tam bir amaz iindedir. Adalet ve eitim ileri kmazdadr. Salk ileri tam bir fiyasko iinde yrmektedir. Trkiyede insan haklarna aykr davranlmaktadr. Evet, bu sylenilenler iinde gereklerin bulunduu bellidir. Ama bugnk olumsuzluklarn nedeni olarak "Mustafa Kemalin kurduu cumhuriyet" gsteriliyor. Onlara gre Atatrk silahl kuvvetlere dayanarak ve kendisine bal bir brokratik oligari oluturarak baz yenilikler yapmtr. Onlara gre bu yeniliklerin demokrasi ile badamas imkanszdr. Bu kesimin en nde gelen kalemlerinden biri "kemalizm ile demokrasi badaamaz" demektedir. Bylesine kiisel bir g merkezi haline gelen Mustafa Kemal, kurduu cumhuriyetle sadece kendi karlarn dnen bir avu brokrat yetitirmitir. te bugn Trkiyenin iinde bulunduu durumun kayna bu tr, demokrasiden ve insan haklarndan uzak bir rejimde, daha dorusu Atatrkn kurduu sistemdedir. Hepsinin son derece aydn kiiler olduunu sylediimiz bu kesime verilecek yantlar aslnda ok basit ve kolaydr. Bu aydnlarn en byk yanl -ki aldklar kltr byle bir yanlgya dmemelerini gerektirirgnmz dnyasnn koullar altnda 1918 yl Trkiyesini deerlendirmeleridir. Osmanl Devletinde uygulanan kt bir kltr politikas nedeniyle demokrasiyi tam olarak kavrayacak aydn yetimi miydi? Bu soru yantsz kalyor. Zaten yetersiz olan insan kaynaklar 1911 ylndan beni aralksz sren 10 yllk

255

savata iyice tkenmitir. Acaba Mustafa Kemal bu koullar altnda kurtulu mcadelesine balamakla hata m etti? Ne yapsa idi? O, elindeki yetersiz insan gcn olaanst bir aba ile kullanm, hepsini tek hedefe byk zorluklar iinde yneltmitir. Trkiye Byk Millet Meclisini kurmamal myd? Ne yapsayd? Padiah buyruunda m kalsayd? Yurdu kurtarmak iin abalayan mert ve yiit kuvay milliyecileri bir bayrak altnda birletirmeyip onlar babo mu brakmalyd? Evet, bu kiiler Mustafa Kemal Paann Kurtulu Savanda ne yapmas veya ne yapmamams gerektiini o gnk koullar altnda eletirsinler. Ama bu konularda yantlar yok! Zafer kazanldktan sonra Gazi Mustafa Kemal Paann zgrlkleri boan kiisel bir ynetime gittii, halkn demokratik eitimini engelledii, ekonomik politikasnn tam bir kmaz olduunu ikinci cumhuriyetiler rahata ileri sryorlar. Onlara gre Atatrkn kurduu tek parti rejimi Trkiyede demokrasinin doumunu geciktirmitir. Bu grleri kendimiz yantlamadan nce sz 20. yzyln en nl siyaset bilimcisi ve kamu hukukusu M. Duvergere brakalm: "...Baz tek partiler gerek felsefeleri, gerek yaplar bakmndan gerek anlamda totaliter deildir. Bunun en iyi rneini 1923ten 1946ya kadar Trkiyede faaliyet gstermi olan CHP salamaktadr. Bu partinin bata gelen zellii, demokratik ideolojisindedir... Faist rejimlerde her gn rastlanlan otorite savunusunun yerini Kemalist Trkiyede demokrasi savunusu almtr; bu da halk veya sosyal diye nitelendirilen yeni bir demokrasi deil, geleneksel siyasal demokrasidir...Parti liderlerinin gzndeki tekel, Trkiyedeki zel siyasal durumun bir sonucu olmu ve ok partili sistem, ideal olmakta devam etmitir. Trk tek partisinin yapsnda da totaliter bir taraf yoktu. Bu yap ne hcrelere, ne milise, hatta ne de gerek anlamda ocaklara dayanyordu... yelik herkese akt" (M. Duverger, Siyasal Partiler, (ev.: Ergun ZBUDUN), Ankara , s 359 - 361)). nl A. J. Toynbee ise yle diyor: "1920lerde Trk toplumu ya geliecek, ya da lecekti. Her ne pahasna olursa olsun yaamay yelemitir. Bununla birlikte tek parti yolu hibir zaman faist-nazikomnist tipi bir diktatrlk biimi almamtr" (ZAKMANdan naklen. S 736, not 16.)).1935 1937 yllar arasnda Ankaradaki ngiliz Bykelisi Sir Percy Lorraine anlarnda unlar sylemektedir: "Atatrk diktatr sayanlar olmutur. Bence bu hem yanl hem de yanltc grtr... nk Atatrk bilinli olarak kendi yokluunda uygulanabilecek bir dzen kurmaya, kendinden sonra srebilecek bir hkmet ve ynetim sistemi yaratmaya urayordu...Kanunlara aykr davranlarda bulunmaktan kanmt. TBMMne ise byk saygs vard. Pek ok kimsenin sand gibi saa sola emirler yadrmak yle dursun, Atatrk bakanlar her zaman kendi sorumluluklarn yklenmeye zorlard " (ZAKMANdan naklen. S 739.)). Bir yandan birinci derecede gzlemcilerin, bir yandan Bernard Lewis [tarihi], M. Duverger, A. J. Toynbee, D. H. Rustow gibi dev siyaset bilimcilerinin Atatrk dnemi hakkndaki tehisleri budur. Kald ki "Tek partili totaliter bir sistemin her ie egemen efi, o devletin okullarnda okutulmak zere kendi el yazs ile hazrlayp yaynlad ders kitabnda demokrasiyi tek insancl rejim olarak vmesi, zgrln ne kadar byk ve doal bir gereksinim olduunu, Trkiye Cumhuriyetinde siyasal partilerin gerei, nasl parti kurulacan anlatmas ve bunlar tamamlayan pek ok bilgi vermesi" acaba nasl aklanabilir? Tarihte "diktatr" olarak nitelenen kiilerin hangisi byle bir i yapmtr? Yine yant yoktur. Atatrk demokrasiyi 1923 ylnda nasl kuracakt acaba? ok okunan ve bylesine haksz ithamlardan ac duyan tannm bir yazarmz baknz neler diyor: "Onlara gre sanki 1923te ortada her trl olanaklara sahip bir devlet vard. Bu devletin halk uygarln en yksek seviyesindedir. nsanlarn yzde doksan okuma-yazma bilmektedir. Milli gelir dnya llerine yakndr. lkede fabrika bacalar ttmekte, yollar her yere ulamaktadr. 1912den beri Balkan Sava, Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Savanda o lkenin insanlar deil bakalar savamtr. te bu ortamda Mustafa Kemal ve arkadalar antidemokratik uygulamalarla millete tepeden bakarak,demokrasiyi hie sayarak stiklal Mahkemelerinde 30 bin kiiyi asarak asker gcyle Trkiye Cumhuriyetini kurmulardr". Bu deerli yazarn ironik bir biimde izdii tabloda bir eksik var. O da u "1923 ylnda Trk kadn erkei ile ayn haklara sahipti. Kadn her trl meslee girebilirdi. Seme ve seilme haklar vard. Tek kadnla evlilik de esast"... Evet bu unutulan noktay da tamamladktan sonra deerli yazara geri dnelim. Onun bu gzel giriten sonra izdii tablonun yzde yz tersi doruydu. Bu durumda ikinci cumhuriyetiler acaba kendileri Atatrkn yerinde olsalar nasl kuracaklard demokrasiyi diyerek hakl bir soru yneltiyor. Bugn ulusal gelirin dkl, ana toplumsal kurumlarn bozukluu Atatrk dneminde kurulan rejime balanyor. Peki o gnk koullar altnda nasl bir rejim beklenirdi? Btn yoksulluklara ve kadrosuzlua ramen hep halka dnk ve demokrasi yolunda eitim vermek siyasetini srdren Atatrk; bugnk kaostan nasl sorumlu tutulabilir. Eer kinci Dnya Savana kadar Portekiz ile Yunanistann ulusal geliri bizimle ayn dzeyde ise bu, Sava ncesi ekonomik siyasetimizin doru olduunu gsteriyor ve bu sulamalar ile ikinci cumhuriyetiler kendileriyle bir kez daha elikiye dtklerinin farknda deiller. Atatrkln Baz Noktalarna Kar kanlar

256

Bu kesimin ilk mensuplar daha Kurtulu Sava balarken ortaya kmlard. rnein Atatrkn en yakn arkadalar bile Onun her yaptn onaylamamakla birlikte Onsuz bir baarya ulamann mmkn olmadn da kabul ediyorlard. En yakn arkadalarnn devrim ilerledike Ondan koptuu bilinir. rnein Atatrkn ok gvendii, her bakmdan uygar bir kii olan Rauf Bey, Onun nderliine itiraz etmiyordu. Ama Cumhuriyetin ilanna ve Halifeliin kaldrlmasna karyd. Yine Atatrkn Kurtulu Savandaki en nemli yardmclarndan ve arkadalarndan Kazm Karabekir Paa ne Cumhuriyete ne de Halifeliin kaldrlmasna itiraz ediyordu. Ama o, ardndan gelen devrim admlarnn ok hz kazandn, Trk toplumunda bylesine geni kapsaml bir kltr deiikliinin baarsz kalacan ne srp "evrimsel" bir gelime istiyordu. Bu nedenle 1924 ylnda o da Gazinin karsna geti. ok sonra her ikisi de Atatrkn ne kadar hakl olduunu anlarnda ak ve drst bir biimde anlatacaklardr. Devrimi ksmen kabul edenler, Cumhuriyetin ilanyla gelien kuak iinde grlmtr. Bu kesim Atatrkn nderliine kar kmamakla birlikte ok partili demokrasiye daha abuk geilmesini, medeni hukuk alannda yaplanlarn aceleye getirildiini ileri srp laiklik ilkesinin dn verilerek uygulanmasn istemilerdir. ou iyi niyetli olan ve nyarglar pek bulunmayan bu kiilere Trk devriminin bir btn olduu, birbirinden kopuk eylemlerle bir uygar ve ulusal kltr sistemine gemenin mmkn olamayaca ya anlatlamam, ya da bu evreler byle bir btnsellii kavrayamamlardr. Yurtta ok partili demokrasi yerletikten sonra Demokrat Parti liderinin "ulusa mal olmu devrimler - ulusa mal olmam devrimler" ayrmn yapmas ite bu sylediimiz kesimin canl bir rneidir. Ama bu szleri syleyen kiinin Atatrkn son babakan olduunu, Onun lmnde Meclis krssnde "Atatrk, seni sevmek milli bir ibadettir" dediini de unutmamak gerektir. Demek ki bu kesim mensuplar devrimleri zamana gre deerlendirmilerdir. Bu yol da devrimin esenlii asndan tehlikeli saylmaldr. Zira devrimin bir blmn geerli, bir blmn geersiz saymak kiiden kiiye deiir. O zaman da ortak noktalarda anlamak mmkn olmaz ve devrim toptan yokolma srecine girebilir. Nitekim bylesine iyi bir niyetle laiklik ilkesini zamana gre yorumlayp ilk ve orta retime zorunu din derslerini koyanlar aslnda Atatrkn laiklik anlay ile Medeni Kanununun koyduu sisteme ne kadar ters dtklerini kavrayamamlardr. Bu nedenle Anayasamzn bu hkm ieren 24.Maddesi, Atatrk devrimi ile elimekte, ayn zamanda anayasann btn ile ters dmektedir. Devrimin Eskidiini leri Srenler Baz kesimler ise Atatrkn dayand ilkelerin eskidii savn ortaya atarlar. Onlara gre dnya hzla deimektedir. Globalleme [kreleme] btn hzyla artarak sryor. Dnyada baz kavramlar eskidi. rnein ulusuluk esasna dayanan ulus devletin modas geiyor; ekonomik devletilik tamamen brakld; kiisel giriim zgrl giderek artyor... Evet, bunlar dnyadaki yeni eilimler. Geri ulus devlet dncesini yeni kurulan Avrupa Birlii bir lde zayflatmtr. Avrupa Birliine ye devletler Bakanlar Komitesinin oyokluu ile ald kararlar, katlmasalar bile uygulamak zorundadrlar. "Avrupa"nn karlar, ulusal karlarn zerindedir. Evet, doru ama, bu Birlik "uluslar" sona erdirmiyor ki. Ulus devlet Yine var. Ortak kararlarn ulusal karlarna aykr debileceini hesaplayan Norveliler Avrupa Birliine girmeyi kabul etmediler. Minicik Malta Ada devleti bile halkoylamas ile ayn karar ald. O halde Avrupa Birliine girip girmemenin ls Yine "ulusal karlar" olmaktadr. Kald ki globalletii ileri srlen dnyamzda "mini ulusuluk" denilen yeni bir etnik akm douyor. Bu "ulus devleti" reddedenlerin yantlamas gereken bir sorudur. Etnik gruplar bamszlk iin urayorlar. Ama ilerinde bulunduklar asl uluslar ylesine byk ve gl ki, bu amalarn gerekletirmeleri son derece zor. Mini ulusuluk akmlarnn baar kazandn varsayarsak dnyada bine yakn devlet belirecek. Buna karlk sper g dediimiz byk devletler de iyice byyecek. Hele Avrupa Birlii bir siyasal varlk haline gelirse o da kendisine yeni yaam alanlar bulmaya uraacak. Bylece mini devletler byk glerin etki alanlarnda, bamszlklar szde birtakm ufak organizmalar biimine dnecek. Halbuki Atatrk ulusuluu btn bu sakncalar nlemek iin yeterlidir. Atatrkn bu lkede yaayan ve ortak bir gemi ile ortak bir gelecee ynelite itenlikle birbirine balanan herkesi hukuk asndan Trk kabul etmesi Ondaki ulusuluk ilkesinin tek ltdr. Bu ilkede ne etnik ne de rksal bir temel vardr. Trkiyede her halk grubu elbette kendi inan ve duygularna gre yaar; buna da kimse karamaz. Atatrk devletiliinin modas getii konusundaki gr de tartmak gerektir. Devletilik bahsini inceleyen nitemizde bu konuya deinilmiti. Ksaca sylemek gerekirse, pek ok kiinin son derece yanl anlad bir husus vardr: Atatrk devletilii sadece ekonomi alanyla snrl deildir. Onun devletilik anlay bugnk "sosyal devlet" ilkesinin en gl ifadesidir. Bu bakmdan devletilik ilkesini doru yorumlamakta yarar vardr.

257

yi niyetli baz yabanc yazarlar da Atatrkl incelerken ilgin sonulara varyorlar. Son zamanlarda yaynlanan bir yazda (Wolfgang KOYDL, Atatrk, Der lange Schatten des bervaters [Geo Special, Nr2. Aprl 1998] s 34 - 36) zetle yle deniyor: " Trkiye Cumhuriyeti ender bir olgudur. Trkiyede ilknce devlet kuruldu, devlet ise ulusu oluturdu. Normal olarak bunun tersi bir sre ilemeliydi.... Ama Birinci Dnya Savandan paralanm olarak kan bu ulusu Atatrk kendi iradesine dayanarak kurduu devlet ile birletirdi. Bu nedenle Trkiyede devlet hereyin stndedir... te Trklerin Kemalizmin getirdii istikrar ve gvenlik iin demek zorunda kaldklar bedel bu oldu. Atatrkn miras radikal deiiklikleri nledi. Trkiye asla komnist kuzey komusundan gelen etkilerin altnda kalmad. Trkiyede Latin Amerikadaki gibi faist cuntalar hibir zaman belirmedi. Yine Trkiye de Kemalizm kkten dinci bir devletin oluumunu nledi... ama bu sistem Trkiyeye demokrasiyi getiremedi...". Yazar bizim pek ok nyargl aydnmzdan daha iyi bir deerlendirme yapyor ve baz gerekleri aka sylyor. Ama bir noktada Trkleri pek tanmad iin yanlyor ve ayrca ayn hususta bir mantk yanlna dyor: Eer "Kemalizm" Trkiyeye teokrasiyi, faizmi ve komnizmi getirmediyse geride kalan rejimin ad nedir? Demokrasi deil mi? Yazar kendi demokrasi lleriyle Trkiyeyi karlatrd iin bu tehisi koyuyor. Ayrca bizden baka hibir slam lkesinde demokrasi bulunmadn da unutuyor. Fakat hi olmazsa Kemalizmi bizim ar tepkiciler gibi aslsz ve dayanaksz eletirilerle kltmeye kalkmyor. Demek ki bizdeki Atatrklk kart evreler bilimsellikle ilgisi bulunmayan duygusal etkilerle haksz ve insafsz eletirilerini srdryorlar. GENEL DEERLENDRME -30 TRK DEVRMNN NTEL Trk devriminin eitli zelliklerini birka kavramla zetlemek mmkndr: Trk toplumunu ilerletmek, yceltmek iin aklc, bilimci, ulusu, laik, demokratik, cumhuriyeti bir dzen kurmak devrimin esasn, zn oluturmaktadr. Bu dzenin nitelii de adalk ve evrensel ik iinde devrimin bir btn olmasdr. Bu nokta zerinde biraz durmak gerekmektedir. ada Uygarlk Devrimimiz, ada uygarln btnne erimeyi ve sonra da onu gemeyi hedeflemitir. ada uygarlk kavramnn ne olduunu anlayabilmek iin, onu oluturan iki szc incelemek gerektir. Uygarlktan balayalm: Bu konularn akland baz bahisleri ieren nitelerimiz vard. Onlar arayp zellikle "kltr" ve "uygarlk" kavramlarn bir kez daha anmsaynz. Uygarlk kavramn incelemeden nce daha nce grdmz "kltr" zerinde ksaca durmamz gerektir. Kltr, bir toplumun maddi ve manevi btn yaam alanlarnda yaratt, ulat deerlerin toplamdr. Bu tanma gre kltrsz toplum yok saylr. Gerekten, dnyaya gelen ilk insan topluluklar bile yaadklar zamann koullarna gre "kltrl" saylrlar. Zira her insan topluluu mutlaka baz deer yaratr. "nsan" olmann ba kouludur bu. Kltr kavramn genilettiimiz zaman "uygarla" ularz. Uygarlk kltr deerleri yaratan toplumun benzeri dier topluluklarla oluturduu btnn izer. slam dnyasndan rnek verelim: Bildiiniz gibi tarihe damgasn vurmu byk bir slam uygarl vardr. slamla eitli uluslar girmilerdir. Dikkat edilirse bu uluslarn yarattklar maddi-manevi deerlerin znde orta noktalar vardr. Bundan dolaydr ki slam uygarl bir btndr. Ama hi kukusuz bu uygarlk iindeki eitli uluslar, zde ortak noktalar evresinde kendi zellikleriyle yorulmu deerler ortaya koymulardr. Bir rnek verelim: Mslmanlarn toplu olarak Tanr'ya ibadet etmeleri iin gelitirilmi "cami" esaslar bakmndan her slam lkesinde belli llere uyularak yaplr. Bir caminin mihrab ve minberi olacaktr. Mihrap mutlaka kble ynne konulacaktr. Bycek camilerde ezann daha rahat duyulmasn salayan minare bulunacaktr. Ama rnein 16. Yzylda yaplm bir Trk camisi ile ran camisi arasnda mimarlk tarz, sslemeleri, yap teknii bakmlarndan byk farklar vardr. Fakat her iki cami de geni anlamyla slam uygarlnn birer eseridir. Bu rnekleri dilediiniz kadar oaltabilirsiniz. Ortaa Bat uygarl iin de yukardakine benzer pek ok rnek bulabilirsiniz. Gelelim adalamaya: Geni anlam ile dndmz uygarlklar, belli bir zaman dilimi iinde dnya zerinde hkmlerini srdrrken,birbirlerinden etkilenirler. Buna "kltr etkileimi; veya kltr al-verii" denildiini anmsayacaksnz. Bu karlkl etkileim srasnda bir uygarlk, deerleri, eritii sonular asndan dierlerinden stn bir duruma gelebilir. Bir ada, sz geen uygarlk, o a temsil eder;bir baka deyile, o ada nsanolu'nun eritii en yksek deerlerin temsilcisidir, "a"datr. Bu bakmdan dnlrse, o zaman dilimi iinde en ileri dzeyi temsil ettiinden ada uygarlk, uygarlk kavramnn en ileri biimi anlamna gelir. Ama o zaman dilimi iinde elbette baka uygarlklar da vardr. Onlarn da gelitirdikleri, srdrdkleri deerler bulunur. Hatta tek tek deerlendirilirse, bu uygarlklar iindeki baz

258

kltr deerleri, o a temsil eden en ileri uygarlktan belki daha stndr. Ama bir btn olarak dikkate alnd zaman ada uygarlk dierlerinin zerinde saylr. imdi Atatrk'n ulusumuz iin hedefledii adalama zerinde duralm: 16-17. yzyllarda "ada" saylacak Osmanl uygarl, tarihin deimez yasas gerei bir sre sonra eskiyip yozlamaya balad. Bu eskime ve yozlama olduka hzldr. Nedenini biliyorsunuz: Osmanl toplumu, ada olduu zaman, Bat'ya olan penceresini amad. Buna gereksinimi yoktu. Ama eitli nedenlerle bir patlamaya benzeyecek biimde hzla gelien Bat uygarl bir sre sonra "ada" geti. Baka bir deyile, Osmanl toplumuna kltr al-verii olduka yabanc kald. Kimsenin inkar edemeyecei bir gerek, Bat uygarlnn 18.yzyldan itibaren "adalatdr". Bu uygarlk, gelitirdii bilimsel, kltrel ve ekonomik deerlerle mthi bir g durumunu almt. Kendine ayak uyduramayan topluluklar ezip geiyordu. Baknz Atatrk ne diyor: (Bu nitede Atatrk'ten aktarmalar Enver Ziya KARAL'n "Atatrkten Dnceler" (s 45 -51) ve Ar NAN'n "Dnceleriyle Atatrk" (s 120 - 123) adl kitaplarndan (hep yapageldiimiz gibi ksmen sadeletirilerek) alnmtr.) "Dalar delen, gklerde uan, gze grlmeyen zerrelerden yldzlara kadar hereyi gren, aydnlatan, inceleyen uygarln gc ve ycelii karsnda Ortaa anlay ile ilkel hurafelerle yrmeye alan uluslar yokolmaya veya hi olmazsa esir ve alalm olmaya mahkmdurlar. Ulus aka bilmelidir: Uygarlk yle gl bir atetir ki ona uzak kalanlar yakar ve yokeder (1925)". Atatrk ada uygarla doru ilerlenilmesini varolmann koulu olarak kabul eder: "lkeler eitlidir. Fakat uygarlk birdir. Ve bir ulusun ilerlemesi iin de bu tek uygarla katlmas gerektir. Osmanl mparatorluu'nun d, Bat'ya kar elde ettii baarlardan ok marur olarak kendini Avrupa uluslarna balayan ilikileri kestii gn balamtr. Bu bir hata idi. Bunu tekrar etmeyeceiz (1924)". Varolmak, Bat karsnda ezilmemek iin, onlarn kurumlarn almak gerekti. 19. yzyla kadar batl emperyalistlerce ezilen Japonlar tek kurtuluu onlar gibi olmakla salanacan grdler. Mthi bir silkinme ile 19. yzyl sonlarna kadar Bat'nn hukuktan teknolojisine, doa bilimlerinden felsefesine kadar her eyini aldlar. 20. yzyl banda Japonya adalam ve dnya dengesinde byk rol oynayan gl bir devlet durumuna erimiti. ok byk bir ulusu (milliyeti) olan Atatrk istedii adalamay gerekletirirken ulusumuza zg saf, temiz deerleri korumak ve gelitirmek gerektiini biliyordu.: "Biz Bat uygarln bir taklitilik yapalm diye almyoruz. Onda iyi olarak grdklerimizi, kendi bnyemize uygun bulduumuz iin, dnya uygarlk dzeyi iinde benimsiyoruz". Bu szlerden Atatrk'n kltr deiiklikleri srasnda nc geye dokunmamak gereini ok iyi anladn da grm oluyoruz. yle ise adalamak, en ileri uygarl kendi deerlerimizle benimsemek anlamna gelir. O uygarlk tarafndan ezilmemek iin ve u anda ondan stn de bulunmadndan, onun iyi yanlarn almak, ulusal deerlerimizle beslemek ve sonunda "en uygar ve en refahl, mutlu ulus olarak varlmz ykseltmektir (1937)". yle ise Trk devrimi bilinli bir adalama iin gerekli kltr deiikliini hedef almaktadr; bunu salamak iin yaplmtr. Evrensellik ve nsan Sevgisi Trk devrimin temelleri nsanln binlerce yldan beri iledii deerlerden kmtr. Bunu unutmadnz sanyoruz. zellikle alt Atatrk ilkesinin dnyann uygar kesimlerinde tartmasz kabul edilip uygulandn veya doru bulunduunu anlatmtk. Gerekten Trk devrimi ilerlemek ve gelimek isteyen btn toplumlarda uygulanabilecek esaslar iermektedir. Doaldr ki bu esaslar her toplumun kendi zelliklerine gre yorumlanabilirler. Demek ki, Trk devrimine temel olan deerler evrenseldir. Atatrk bu evrensel deerleri Trk ulusunun bnyesine uydurmutur. Bu evrensellii artran bir baka zellik, Atatrk'n btn insanlar byk bir nsanlk ailesinin eit haklara sahip bireyleri olarak grmesidir. nsanlar bu ailenin yesi olarak evrensel grevler yklenmilerdir: "Dnyada insan diye yaamak isteyenler,insan olmak niteliklerini ve gcn kendilerinde grmelidirler (1937)". Demek ki "insan olma" onuruna her birey sahip bulunmaldr. Hi kukusuz, btn insanlar kendilerini nsanlk ailesinin bir yesi saymayabilirler: "nsanlar geleneklerini, ahlaklarn, duygularn, eilimlerini hatta dncelerini besleme ve eitmede iinden kt ve iinden yetitii toplumun Genel eiliminden kurtulamazlar. Ama, baz byk yaradlta olanlar vardr ki, onlar yalnz bal olduklar topluma deil, btn nsanla kar kalplerini ve ruhlarn ayn durumda tutarlar (1922)". yle ise nderlerin bu eit duygularla bezenmi olmalar yerinde bir istek saylmaldr: "Uluslar yneten adamlar doaldr ki ilknce ve ilknce kendi ulusunun varlk ve mutluluunu gelitirmek isterler. Fakat ayn zamanda btn uluslar iin ayn eyi istemek gerektir... Bunun iin insanln hepsini bir vcut ve ulusu bunun organ saymak gerektir. Bir parman ucundaki acdan dier btn organlar etkilenir (1937)". nsan, insan olmak erdemi ile mutlu ve neeli yaamaldr: "Uluslar ac ve znt

259

bilmemelidir. eflerin grevi yaam nee ve cokuyla karlamak konusunda ulusuna yol gstermektir (Ayn konuma)". yle ise Trk devriminin temel nitelikleri arasnda insan sevgisinin ok byk bir yeri vardr. Bundan dolaydr ki Atatrk zorbalkla ve ac vererek uluslar ynetmenin iddetle karsndadr. u szleri ok nemlidir: "...nsanlar mutlu edeceim diye onlar birbirlerine boazlatmak, insancl olmayan ve son derece zntyle karlanacak bir yntemdir. nsanlar mutlu klacak tek ara, onlar birbirine yaklatracak, onlar birbirlerine sevdirecek, karlkl maddi ve manevi ihtiyalar salayan davran ve gtr. Dnya bar iinde insanlarn gerek mutluluu bu yksek lk yolcularnn oalmas ve baarya ulamasyla gerekleecektir (1932)". Tarihte insan sevgisini bylesine ycelten bir baka devrimci gremiyoruz. Bu yargmz kesindir. O'nun insan sevgisi ile dolu ulusuluu, baz evrelerin anlad ayn kavramdan ne kadar farkl. Bu tr, insan sevgisine dayanan bir ulusuluk her eit i ve d sorunun karlkl anlay, itenlikli ve denk bir zveri iinde bar ile zlmesini salayacaktr. Ama ne yazktr ki, 21. yzyla giren bugnn dnyas zerinde yaayanlarn byk bir ounluu henz byle bir olgunlua erimekten ok uzaktr. Atatrk'n bu esiz zlemi hem ulusumuz, hem de insanlk iin ne zaman gerekleecektir acaba? Devrim lkelerinin Btnl Atatrk ilkelerini aklayan nitelerimizde, bunlarn aslnda, bir btnn paralar olduunu sk sk belirtmi ve nitemizin banda da ayn grmz Genelemitik. Bu konu zerinde imdi biraz daha ayrntl olarak duralm. lknce, daha nce ilediimiz alt ilke ile arasndaki ilikileri gzden geirelim: Cumhuriyet bir devlet biimidir. Gerek bir devletin, iinde yaayan topluma dayanmas, onun ihtiyalarna gre davranmas gerektir. En iyi devlet biimi saylan cumhuriyet ulusa dayanmaz, onun zeliklerine uymazsa, yani ulusuluk ilkesini gerekletirmezse, ulusal nitelikli deilse, hibir deeri yoktur. Byle bir devletin dorudan doruya halkn iinden kmas, yalnz onun dertleriyle uramas, yani szn ksas halk olmas gerektir. Byle bir devlet, halkn her gereksinimi ile ilgilenecek, gcn her sorunun zmnde gsterecek, yani devletilik zelliine sahip bulunacaktr. Doaldr ki ulusu, halk, devleti bir cumhuriyette yurttalarn kutsal vicdanlarna mdahale edilirse, devlet belli bir dinin kurallarna uyularak ynetilirse, o zaman zgrlk, yani en iyi rejim olan demokrasi, yoktur. yle ise byle bir cumhuriyetin laik bir yap tamas gerektir. Bu ahenk, dzen iinde ilerleyen devlet eer eski bir sistem yklarak kurulmusa, o zaman dayand yeni ilkelerin korunmas, gelitirilmesi, olumlu yeniliklere ak olmas da aranr. Byle bir koul devrimcilik nitelii ile yerine getirilir. Demek ki bu alt ilke iie gemitir. yle ki, birinin eksiklii gelime ve ilerleme hzn keser ve toplumu giderek gerilie iter. Bu alt ilkeden beinin aklclk, bilimcilik ve ulusuluktan kaynaklandn biliyoruz. Drst ve bilimsel bir ulusu grten ktklar iin Atatrk ilkeleri btn insanla seslenir ve insan sevgisini dile getirir. Devrim ilkelerini zaman iinde deerlendirirken, onlarn tam anlamyla bir btn oluturduklar gereini de unutmamak gerektir. Tek tek ancak belli bir snr iinde deer ifade eden bu ilkelerin birlemesi gl, salam, kalc bir yaam grn bize verirler ve her zaman uygulanabilirler. TRK DEVRMNN SONULARI imdi, bu nitenin erevesi iinde Trk devriminin ulusumuza getirdiklerini biraz somut biimde aklayalm ve sonra da bu byk olayn dnyadaki tepkilerini aklamaya alalm. Ulusal (Milli) Devlet 1919 ylnda balayan Ulusal Kurtulu Mcadelesi iinde tarihimizde ilk kez ulusa dayanan bir devlet kurulduunu biliyorsunuz. Kurtulu Sava'nn baar ile sonulanmas zerine bu ulusal devlet hzla geliti, pekiti. Cumhuriyet biimi ile bugne dein varln srdren ulusal devlet ile baz nemli sonular dodu: Kurtulu Savamz ulusal devletle baarya ulat. km ve yaamn tamamlam Osmanl Devleti bu mcadeleyi balatma, yrtme ve sonuca gtrme olanandan yoksundu. yle ise bamszlmz bize kazandran ulusal devletimizdir. Bu, tam bamszlktr. Osmanl Devleti'ni yzlerce yl durmadan artarak bir ahtapot gibi saran kapitlasyonlar yokedilmitir. Yar bamszlk sona ermitir. Bu sonu ulusa dayanan yeni devlete alnd. Egemenliin dorudan doruya ulusa ait olmas, siyasal bilincimizi gelitirmi ve glendirmitir. Cumhuriyet ulusa kendi kendini ynetme erdemini getirdi. Bylece demokrasi yolu iyice ald. Bugn cumhuriyet kavram Trk ulusunun bilincine tam anlamyla yerlemi, mkemmel bir devlet biimini simgeliyor. Ulusal devlet laiktir. Devletin ile toplumun gelimesi aklc ve bilimci yntemlere braklmtr. Trk yurtta dinini diledii gibi benimseyebilir. Bir vicdan ve ruhsal i olduundan yurtta bu konuda tamamen zgrdr. Laik devlette Mslmanlama srecinin de Atatrk sayesinde tamamlandn sylesek acaba

260

arr msnz? Lozan Bar'na "Trk-Yunan Ahali Dei-Tokuu"nun konulmas Atatrk'n isteidir. Anadolu'nun ve Dou Trakya'nn pek ok yerleme blgesindeki Rum yurdumuzu terketti. Bu konuyu rakamlarla aklarsak yurdumuzun Trkleme-Mslmanlama srecinin nasl tamamlandn daha iyi anlarsnz: 1927 saymna gre Trkiye'nin nfusu 13.500.000 kiiden ibaretti.. Lozan Bar yapld srada bu saynn biraz daha az olduu tahmin edilebilir. Byk taarruz srasnda 300.000 kadar Rum Trkiye'yi terketti. Lozan dei-tokuu ile de 1.300.000 dolaylarnda Rum g ettirildi. Onlara karlk Yunanistan'dan gelen Trk says 400.000'dir. Demek ki yurdumuzun Trkl onda bir gibi nemli bir oranda artt. Bu gelimenin ulusal devletin kklemesine etkisi inkar edilemez. Bugn ya yetmiin zerinde olanlar Trkiye'nin pek ok yerindeki Rum kiliselerini anmsarlar. Bugn artk kiliseler yurdumuzdan uzaklat ise, bu, yalnz ve yalnz Lozan'daki byk baarnn sonucudur. Bugn laik Trkiye'de yurtta dinini diledii gibi anlyorsa bu da Cumhuriyetin erdemidir. Zira demokraside, hele vicdan konusunda hibir zorlama olamaz! Tarih Bilincinin Gelimesi Atatrk'n, Trk ulusuluunu en salam izgiye oturturken kulland belli bal yntem tarih bilincimizi gelitirmesi olmutur. Gerek ulusuluk, bir ulusu oluturan bireylerin tarihin derinliklerinde birlemesiyle gerekleir. Ulusuluk akmn gelitiren Bat uluslarnn ounun tarihi Trklerinki kadar derinlere ve eskiye uzanmaz. Bu, bilimsel, nemli bir gerektir. Ulusuluun siyasal ideolojisini doruk noktasna kartan Franszlarn tarihi bugnden en fazla 1500 yl geriye gider. Trk tarihinin ise bugne kadar bilebildiimiz kadar ile 2500-3000 yllk kkl bir gemii vardr. Yeni aratrmalar bu zaman diliminin bymesi olasln gstermektedir. Trkler ayrca "devlet kurma" yetenei ok stn ve ilerlemi bir ulustur. Denilebilir ki Trkler kadar corafya alan bakmndan eitli blgelerde devletler kurmu, yaatm bir baka uluslar topluluu yoktur. Trkler kurduklar devletlerle yeni grler, yaam biimleri getirmiler, uluslararas kltr al-veriinde nemli rol oynamlar, kkl uygarlklar kurmulardr. Bu son derece nemli olan gerekleri Trklerin bilincine yerletirenin de Atatrk olduunu zellikle belirtmeliyiz.. Bu sayede Trklerin ulusuluk anlay, bu kkl gereklerin ortaya karlmas ile son derece geni boyutlara erimitir. 19. yzyl sonunda sayca ok snrl bir avu aydn tarafndan temsil edilen ve gerek nitelii henz belirmemi Trk ulusuluu O'nun abalaryla geni toplum kesimlerine yaylmtr. Bylece ulusal birliin salamlatrlmasnda da ok nemli admlar atlmtr. Atatrk tarafndan uyandrlan esasl tarih bilincinde gemii inkar yoktur. Tam tersine, gemie bir btn olarak kesinlikle sahip kma vardr. Doaldr ki, binlerce yllk tarihinde bir ulusun karanlk ve aydnlk dnemleri bulunur. Bu ak bir gerektir. Gemii bilimsel yntemlerle inceleyip, skntl dnemlerin nedenlerini aratrma Atatrk ve insan sever ulusularn grevidir. Tarih bilincinin bir yarar da bu noktada yatar. Tarih bilincinin gelimesi eitim devriminin yntemleriyle salanmtr. Bu gelimenin doal bir baka sonucu da, Trk dilinin benliini bulmasdr. Btn bu sylediklerimizi zetlersek, Trk ulusuluunun pekimesinde ulusal tarih bilincindeki gelimenin pay ok byktr. Trk Devrimi ve Kalknma Trk devrimi ulusumuzu her alanda yceltmek ve ilerletmek, ksacas her kesimde kalkndrmak iin yapld. Acaba bu amalarn gerekleme oran nedir? Aada bu konuya ksaca eileceiz. Rakamlar deerlendirirken 1923 ylnda 13 milyon dolaylarnda bulunan nfusumuzun 75 yl sonra 65 milyon snrn zorlamaya balad unutulmamaldr. Belki birka yzyl hi artmayan Trkiye nfusu, Osmanl tarihinde grlmemi uzunlukta 75 yllk bir bar dnemi; ekonomik rahatlklar; salk ilerinde atlmlar gibi nedenlerle yarm yzylda katndan fazla artmtr. Ekonomik Kalknma Her insan rahat yaamak ister. Milyarlarca insann didinmesi, rpnmas hep yaama koullarnn iyiletirilmesi iindir. Rahat yaama da ancak ekonomik ortamn iyiletirilmesine ve bu alanda srekli, hep gelien bir ilerlemeye baldr. 1923 ylnda Trkiye'nin ekonomik bakmdan tkenmi olduunu biliyorsunuz. Tarmsal bir yap iinde geinmeye uraan Trk insannn ekonomik yaam akl almaz derecede geriydi. Byk bir tarm lkesi kendi kendini besleyemiyordu. imdi artk rakamlar konuturalm. Belli bal tarmsal retim kalemlerinden baz verileri aktaralm: Buday retimi 1927 ylnda: 1.133.000 ton 1939 ylnda: 4.192.000 ton Art: % 420 1972 ylnda: 12.200.000 ton 1927 ylna gre art: % 977

261

(1994 ylnda: 17.500.000 ton) Dier Tahl Trlerinin Toptan retimi 1939 ylnda: 3.590.000 ton 1972 ylnda: 4.906.000 ton Art: % 30 (1994 ylnda 9.629.300 ton) -art orann siz hesaplaynz!Toplam Tahl rnlerinde Hektar Bana Ortalama Verim 1939 ylnda: 1091.8 kg 1972 ylnda: 1423.6 kg Art: % 30 (1994 ylnda: 18.610 kg) -art orann siz hesaplaynz!Buday dndaki dier tahllarn 1939 ylndan nceki retim miktarlarn kesin olarak bilmiyoruz. Ama, 1939 - 1972 yllar arasndaki 34 yllk dnemde art 1.3 kat olduuna gre, 1923 1939 arasndaki artn da 0.6 katn zerinde olduu tahmin edilebilir. Bu arada dikkate deen nokta 1972 - 1994 arasndaki 22 yllk dnemdeki artlarn son derece yksek olduudur! imdi sanayi bitkileri retiminden rnekler verelim: Ttn retimi: 66.000 ton 1939 ylnda: 173.000 ton 1972 ylnda: % 162 Art (1994 ylnda: 186.954 ton) -art orann siz hesaplaynz!Ttn retiminde 1923-1939 yllar arasndaki artn da 1.2 kat olduu tahmin edilebilir! eker Pancar retimi 1923 ylnda: -retim yok! 1939 ylnda: 635.000 ton 1972 ylnda: 5.896.000 ton Art: % 829 (1974 ylnda: 12.944.223 ton) -art orann siz hesaplaynz!eker Pancar retiminde Hektar Bana Den Verim 1939 ylnda: 17.218 kg 1972 ylnda: 39.447 kg Art: % 129 (1994 ylnda: 31.417 kg) -azal oran nedenlerini tahmin ederek hesaplaynz!Pamuk retimi 1939 ylnda: 64.000 ton 1972 ylnda: 554.000 ton Art: % 766 (1994 ylnda: 628.286 ton) -art orann siz hesaplaynz! Pamuk retiminde Hektar Bana Den Verim 1939 ylnda: 220 kg 1972 ylnda: 765 kg Art: % 247 (1994 ylnda:1.080 kg)-art orann siz hesaplaynz! Ayiei retimi 1923 ylnda: yok 1947 ylnda: 37.000 ton

262

1972 ylnda: 560.000 ton Art% 1414 (1994 ylnda: 740.000 ton) 1989 ylnda bu retim 1.250.000 tona erimiti. Genel art hesaplarken bu byk dn nedenlerini de aratrnz! Tahllarn Toplam Ekim Alan Genilii 1939 ylnda: 7.663.852 hektar 1972 ylnda: 13.184. 800 hektar Art: % 72 (1994 ylnda: 14.144.550 hektar) -art orann siz bulunuz! Bykba Hayvan Says 1939 ylnda: 54.557.768 1972 ylnda: 74.365.000 Art: % 36 (Bu miktar son on yldan beri azalma eilimi iine girmitir. Nedenlerini bulunuz!) imdi de Sanayi Kesimine ksaca bir gz atalm: Bildiiniz gibi 1923 ylnda yurtta sanayi diye birey yoktu. Cumhuriyet dneminin bu kesimde ulat baar gerekten son derece nemlidir. 1932 ylnda toplam 521.172 olan i gn, 1939 ylnda 26.796.049'a ulamtr. Sanayinin kurulmaya balad yl kabul edilen 1930-32 arasndaki say ile yedi yl sonrasndaki i gn art yzde 414'tr. Bu ok byk bir baar saylmaldr. rnek olarak birka say daha verelim: 1923'te ar sanayi yoktu. 1939'da kuruluu bitti. 19651968 aras ylda 1.000.000 ton demir ve elik retimine eritik. 1994'te demir ve elik retimi 16 milyon tonu amtr. 1925 ylnda 20.940 ton olan imento retimi 1937'de yzde 925'lik bir artla 214.794 tona, 1976'da 12.341.000 tona, 1994 ylnda 29.424.936 tona erimitir. eitli baka alanlardan nemli ama geliigzel seilmi birka rnek daha verelim: Sanayinin Ana Maddelerinden Takmr retimi 1923 ylnda: 253.000 ton 1939 ylnda: 2.589.000 ton Art: % 923 1977 ylnda: 8.080.756 ton 1923 ylna gre art: % 3094 Elektrik Santral Says 1923 ylnda: 10 (hepsi ok kk santral er) 1972 ylnda: 924 (ou dev santraller) Art: % 9140 Elektrik retimi 1931 ylna kadar 100.000 kilowatt saatin altndadr 1931 ylnda 106.340'a ykselmitir. 1972 ylnda 8.623.000 kilowatt saati bulmutur. 1923 ylna gre art oranla ifade edilemez! (% 8009) 1994 ylnda bu retim katna kmtr. Buna ramen yurdumuzun elektrik enerjisine olan gereksinimi her gn artyor ve 1931-1972 yllar arasndaki art orann srdrmemiz gerekmektedir! Karayollar 1923 ylnda: 13.335 km (ounluu harap ve kullanlmaz durumda) 1938 ylnda: 40, 235 km Art: % 119 1994 ylnda: 59.832 km -Art orann siz bulunuz!

263

Osmanl dneminde Anadolu'ya yaplan en byk yatrm demiryollardr Ancak hepsi yabanclarn elinde bulunan bu demiryollar, Dou Trakya'daki paras ile birlikte 4.086 km idi. Demiryolu siyasetine byk ncelik veren Cumhuriyet hkmetleri 1938 ylnda demiryolu uzunluunu 7.200 km'ye karmtr. Art yzde 76'dr. Onbe ylda eriilen bu sonu ok nemlidir. Zira drtbin kilometrelik Osmanl demiryollar 30-40 ylda ve dorudan doruya yabanclar tarafndan yaplmtr. Bunun zerine eklenen 3.114 km 15 ylda ve yalnz kendi imkanlarmzla yapld gibi dierleri de satn alnmtr. Bugn demiryollarmz ancak 8.452 km'de kald. Demiryolu siyasetinin, gnden gne artan ve tkanan karayolu tamacl dolays ile yeniden canlandrlmas gerektir. Belli bal temel ekonomik kesimlerden aldmz bu art oranlar baka kesimlerde ok daha fazladr. rnein eker retimi. Yahut, 1960'y yllara kadar neredeyse sfr olan motor ve buna dayal dier teknolojik aralar sanayisi (beyaz eya, elektronik malzeme, motorlu tat aralar gibi) neredeyse llmez bir hzla gelimilerdir. Bu olumlu gelimeler deerlendirilirken baz noktalar da gzden uzak tutmamak gerektir: Nfusumuz 75 yl iinde kat arttndan, ekonomik bymedeki gelimelerin bu nfus patlamas oran hesaba katlarak dikkate alnmas gerekmektedir. ki ok nemli nokta da dnlmelidir: 1923 ylnda balayan kalknma atlmlar srasnda Trk insan o zamann ada uygarlnn hemen hemen btn teknik ve refah verici olanaklarndan yoksundu. Gereksinmeler akl almaz lde byk lekliydi ve fazlayd. nsanmz yzlerce yllk ihmalin penesinden kurtarp, onu yaam biiminde uygarln hi olmazsa en temel nimetlerinden yararlandrmak gerekiyordu. Evet byk atlmlar yaplyordu ama, bunlar sadece snrl bir gereksinmeyi gideriyordu. Hele gnmzde kreselleen dnyada insanlarn yaam iin istekleri iyice artmtr. Trk insan bu gereksinmelerini karlamak iin aba veriyor. Dier yandan tarm, sanayi ve hizmet kesimlerinde bymeye esas olan 1923 ylnda ve biraz sonrasnda elimizde bulunan rakamlarn sfra yakn olduu unutulmamaldr. Sfrdan balayan bir kalknmada eriilen her rakam byk bir gelime iaretidir ama, o kesimdeki gereksinimleri tam anlamyla yerine getirmekten henz uzaktr. Btn bu eletirisel noktalar dikkate almakla birlikte Cumhuriyet dnemi, ekonomi alannda, balanlan noktaya oranla ok byk bir baar ile yrmektedir. Zira 1923 rakamlarnn Anadolu'da en aa yzelli yldan beri sabit kald her trl pheden uzaktr. ok yetersiz ve clz olmakla birlikte, Osmanl yatrmlarnn bugnk Anadolumuz dnda kalan topraklarda ok daha yaygn olduunu unutmamak gerektir. Eitim ve Kltr Kalknmas Ulusal birlii salamak, ulusuluu gelitirmek, demokrasiye inanc glendirmek,ekonomik kalknmay btn gerekleriyle gerekletirmek, her bakmdan yetimi insanlarla mmkndr. "Her bakmdan yetimek" ise bilgi sahibi olma, bilgiyiretme, kullanma alanlarnda btn yetenekli insanlara sahip olmakla salanr.Bunlar gerekletirme bir eitim abas ve onun sonucu olan kltr kalknmasyla yoluna girer.Trk devriminde eitim ilerine ne kadar byk bir nem verildiini biliyorsunuz. Aada inceleyeceiniz saylar bu nemi sizlere somut boyutlaryla gsterecektir: lkokul Says 1923 ylnda: 4894 1939 ylnda: 6700 Art: % 36 1975 ylnda: 41.209 1923 ylna gre art: % 742. (1994 ylnda: 49.599) -art orann siz bulunuz! lkokul rencisi Says 1923 ylnda: 341.941 1938 ylnda: 764.691 Art: % 132 1975 ylnda: 5.381.000 1923 ylna gre art: % 15.637 (1994 ylnda: 6.526.296) -art orann siz hesaplaynz!lkokul retmeni Says 1923 ylnda: 10.238 1938 ylnda: 15.775 Art: % 54 1974 ylnda: 156.726

264

1923 ylna gre art: % 1430 (1994 ylnda: 237.943) -art orann siz hesaplaynz!Genel Lise Says 1923 ylnda: 23 1939 ylnda: 68 Art: % 195 1974 ylnda: 718 1923 ylna gre art: % 3021 (1994 ylnda: 2.167) 1923 ylnda bir niversitemiz vard. Bu gn bu say 80'i amaktadr. 1923 ylnda btn yksek retim renci says 2.914 idi. Bugn, btn olanakszlklara ramen, 1994 yl verilerine gre bu rakam 1.083.063'e ulamtr. Tp reniminin gelimesi sonucu 1928 ylnda 1078 olan hekim says 1994 ylnda (di hekimleri dnda!) 60.950'yi bulmutur. Bu arada ilkretimden yksek retime kadar olan bymenin ierik bakmndan deerlendirilmesine gidildii zaman Genel sonu beklenilenden biraz daha olumsuz kyor. Bu da 1950 ylndan beri siyasetilerin "nitelikten ok nicelik" anlaynn dourduu Genel bir rahatszln etkisidir. Kltr kalknmasnn olumlu sonularndan biri, Trkiye'de pek ok kitaplk ve mze kurulmasdr. Baslan kitap ve dergi says 1923 ylndaki balang evresine gre ok artmtr. Bununla birlikte baslan kitap eidi says bakmndan son derece geride bulunduumuz da unutulmamaldr. Baslan kitap eidi ne yazktr ki yllardan beri 6000 dolaylarnda kalyor. Bunlarn bask says da znt verecek derecede azdr. Halbuki rnein Almanya'da ylda 45.000 eit kitap baslmakta, bask says ise milyonlar bulmaktadr. Teknik adan olduka gelimi bir basn kurulmu olmasna ramen, bugn Trk halknn yzde el isi eline hi gnlk gazete almyor. Bunlar sevindirici ve Atatrk'n zledii uygarlk dzeyine eriilmesi iin gerekli veriler deildir. Tiyatrolarn oalmas, sanat olaylarnn yalnz stanbul ve Ankara ile snrl kalmayp dier kentlere de yaylmas bir kltr kalknmasnn sonular arasnda saylabilir. Bu ok olumlu sonulara ramen okuryazar oran daha hala yzde 80'in zerine kamamtr. Kald ki her okur yazar belli bir bilgi dzeyine erimi saymamak gerektir. Hzl nfus art devletin iyi niyetli giriimlerine ramen kltr kalknmas ile eitim sorunlarnn zlmesini bir lde engelliyor. Ama 75 yl ncesine bakld zaman aradaki fark akllar durduracak derecededir.1923 ylnda yurtta hekim ve mhendis says ok azd. Bunlar dnda ise hemen hemen hibir kesimde uzman yoktu. Bugn ise Trkiye hemen her alanda ok iyi yetimi uzmanlara sahiptir. Ortadou lkeleri arasnda Trkiye kadar bilgi birikimine sahip baka bir yer yoktur. Bu lkelerin bazlarnda son zamanlarda eriilen akl almaz zenginlie ramen Trkiye bilgi, kltr ve zel uzmanlk alanlarndaki stnln tartmasz kabul ettirmitir. Bunun da sebebi o lkelerin bir Atatrk devrimi geirmi olmamalardr. Biz de eer bu devrimi gerekletirmi olmasaydk Trkiyemiz devlet olarak da varln srdremeyecekti. Deerlendirmelerde bu en byk gerei hibir zaman unutmamak gerektir. Trk devrimi baka pek ok alanlarda, daha ayrntl ve bilimsel olarak deerlendirilebilir. Biz burada sadece arpc birka rnek vermek ve Genel bir yorum yapmakla yetindik. Devrimin sonular her alanda deerlendirilirken, 1923 yl ncesini hep temel l olarak almak gerekmektedir. Ayrca elde edilen sonulara ne kadar ksa bir zaman iinde eriildii de unutulmamaldr. Trk Devriminin Dnya'daki Etkileri "Atatrk'n Asya lkelerindeki ilerici kesimler zerinde derin bir etkisi olmutur. Bamszlklarn yeni kazanan Mslman lkelerinin nderleri ve devlet adamlar Atatrk' bir kahraman olarak gryorlard. Modern ada slam lkelerinde kiiliinin ve baarlarnn gcyle halklarn hayal glerini bylesine ard sra srkleyen, bu kadar yaygn sayg ve hayranlk uyandran, Atatrk'ten baka bir politik nder bulunamaz". Bu satrlarn yazar Hintli bir Mslman bilim adamdr. (N. Akmal AYYUB, Avrupann Hasta Adamnn Cerrah [ada Dncenin Inda Atatrk], stanbul 1983, s 567.) Hintlilerin ulusal kahraman, tarihin belli bal nderlerinden Mahatma Gandhi ise Atatrk iin unlar yazmtr: " Atatrk, insanln en byk evlatlarndan biriydi. O, inanl bir savann yurdunu kurtarabileceini kantlad. Dnya O'nun eyleminden bir zgrlk dersi karmtr. Bylesine azimle ve yurduna bu kadar bal bir devlet adam, byle bir reformcu ancak birka yzylda bir doar". (Ayn Eser, ayn sayfa) Atatrk ve devrimi zerinde yabanclarca sylenmi, hemen hepsi ayn nitelikte daha binlerce sz, bu konuda onlar tarafndan yazlm yzlerce kitap vardr. Trk devrimi dnyada ok byk bir yank uyandrmtr.

265

Devrimimizden ilk etkilenenler Asyal ve Afrikal uluslar oldu. Yzlerce yl emperyalizmin ezici smrs altnda kvranan bu uluslar, devrimimiz yaplmasa idi, henz bamszlklarna ve kiiliklerine kavumam olacaklard. Atatrk bylece emperyalizmden kurtulma an aan ve bu nitelii ile tarihe geen bir devlet adamdr. stn dehas ile O, kendisinin oynad rol anlamtr: "Doudan imdi doacak olan gnee baknz! Bu gn, gnn aardn nasl gryorsam, uzaktan btn dou milletlerinin uyanlarn yle gryorum. stiklal ve hrriyetlerine kavuacak pek ok karde millet vardr. Onlarn yeniden douu phesiz ki ilerlemeye ve refaha dnk olacaktr. Bu milletler btn glkler ve btn engellere ramen kazanacaklar ve kendilerini bekleyen istikbale ulaacaklardr". Trk devrimi bu ynyle gerekten btn ezilen uluslara rnek olmutur. "Mustafa Kemal", "Atatrk" adlar bu uluslarda hala tlsml bir szc andrmaktadr. Asyal uluslar, Trk devriminin yeniliki, atlmc ynn de farketmilerdir. Arap dnyasndan balayarak Endonezya'ya kadar uzanan uluslarda Trk devriminin etkileri gnden gne artmaktadr. zellikle kadn haklar, eitim, hukuk alanlarnda devrimimiz etkisini artrarak srdryor. Baz uluslarda bu etki bilinli, bazlarnda da bilinsiz, kendiliinden kabul edilmektedir. Atatrk'n ksa srede yaptklar, imdi uluslarda yava yava benimseniyor. Trk devrimi olmasa idi, bu uyan ok zor gerekleirdi. Bat dnyasnda da Trk devrimi nemli etkiler yapmtr. Bildiiniz gibi Ulusal Kurtulu Sava sresince Batl devletler bu mcadeleyi ilknce kmsemilerdir. Fakat zaman ilerledike Trklerin hakll kesinlikle kabul edildi. Kurtulutan sonra devrim dneminin balangcnda yaplan yeniliklerin Trk ulusu tarafndan benimsenemeyecei gr ortaya atld. Ama bu tahmin de yerinde kmaynca Bat dnyasnda Trk devrimi hayranlk uyandrmaya balad. Batl siyasetiler, bilim adamlar, diplomatlar Trk devrimini incelemiler, eitli sonulara varmlardr. Douda olduu gibi Bat'da da Trk devrimi ile Atatrk eanlaml grld. zellikle Atatrk'n stn kiilii istisnasz btn Bat siyasetilerini ve kamuoyunu hayran brakmtr. 1923 - 1938 dneminde Batllarn demokrasi rejimi ile ynetilenleri Trkiye'nin totaliter bir sisteme kaymadn grmekle ferahlamlardr. Dier yandan Birinci Dnya Sava'nn yeniklerinden Almanya'nn bana geenler, Trk kurtulu mcadelesinin ve baarsnn hayran olduklarn her frsatta belirtmilerdir. Trk devriminin Bat'daki etkileri daha ok siyasal ve zellikle bilimseldir. Yeni bir toplumsal-siyasal deneme olarak grlen Trk devrimi ilgiyle izlenmi ve izlenmektedir. Hi kuku yoktur ki, devrimimiz tarihteki yerini tam ve kesin olarak almtr. SON SZ Kurtulu Sava yaplmasayd, bugnk Trk devleti yoktu. Trk ulusu ise yurdunun pek ok yerlerinden srlm, paralanm, ezilmi, tutsak bir durumda yaayacakt. Ulus egemenliine dayanlarak kurulan yeni devletin yrtt Kurtulu Sava sonunda bu korkun tehlike yokedildi. Bundan sonra Yine eski dzen iinde yaamak, tekrar yokoluun eiine gelmek demekti. Devrim bu korkun tehlikeyi nlemek iin yapld. Osmanl Devleti'nde reform olarak her trl yol denenmiti. Ama yokolutan kurtulmak nlenememiti. yle ise temelde kkl bir deiiklik gerekti. Bu yapld. Baarya ulald. Devrimimiz ve dayand ilkeleri eletirmek elbette mmkndr.. Ama bu eletiri yaplrken "daha ncesi" mutlaka dnlmelidir. Eer byle bir dnce zemini zerinde deerlendirilmede bulunulursa o zaman eletiri Atatrk'ten sonra yaplan saptrmalara ynelir. Bu tr saptrmalar yantlarken unlar sylemek gerekmektedir: Bamszlktan vaz m geeceiz? Egemenlii ulustan alp bir kiiye mi teslim edeceiz? Gnden gne artan sorunlarmz zerken akla, bilime deil de neye dayanacaz? Herkes vicdan duygularn, inancn bakasna zorla m kabul ettirecek? Toplumun yars, yani kadnlar, Yine bilgiden, haktan yoksun mu braklacak? Eer bu sorulara "hayr" diyemiyorsanz, o zaman siz mutlaka bir Atatrksnz. Atatrk iyiyi, doruyu nmze koydu. O'nun ilkeleri dondurulmu kalplar deillerdir.. Bilim ve akl yardmyla gelitirilebilirler. Ama herhalde onlardan vazgemek artk kabil deildir. Trk ulusunun kadn erkek btn semenlerinin yzde doksanndan fazlasnn katld ve ayn oranda "evet" dedii 7.11.1982 tarihli halkoylamas ile kabul edilen Anayasamz baz nemli aksak ve ada saylamayacak hkmlere sahiptir. Bunlar deitirmek elbette mmkndr. Ama bylesine salam bir halk destei ile kabul edilen Anayasamz "Balangcnda" "Trkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu, lmsz nder ve esiz kahraman Atatrk'n belirledii milliyetilik anlay ve O'nun inklap ve ilkeleri dorultusunda" hazrlanldn belirtiyor. Anayasamzn birka kez tekrarladmz 2. Maddesini ise bir kez daha anmsatalm: "Trkiye cumhuriyeti, toplumun huzuru, milli dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir".