Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Frat University Journal of Social Science Cilt: 11 Say: 2, Sayfa: 119-136, ELAZI-2001

ARAPA CMLE KURULUUNDA OLUMSUZLUK FADELER

The Letters For Negative Structure In Arabic

Tahsin DELAY *
zet Her dilde olduu gibi Arapada da olumsuz ifadeler vardr. Arapadaki olumsuzluk ekleri (kelimeleri) Trkedeki yapnn zddna kelimenin bana getirilerek yaplr. Bu kelimeler zelliklerine gre bir ok balk altnda ve farkl yerlerde anlatlmtr. Yaptmz bu alma, deiik konularda anlatlan ve bir ok farkl ynleri bulunan olumsuzluk kelimelerinin bir araya getirilip, aralarndaki farkllk ve ortak zelliklerine deinilmesi ve bunlarn sonucunda ortaya kan hususiyetlerin topluca verilmesidir. Anahtar kelimeler: Olumsuz, fade, Cmle, Yap.

Abstract Arabic language has negative sentence structures as other languages have. In Arabic a prefix letters is used to make the negative sentences contrary to Turkish. The properties of these prefix letters are discussed under a variety of different grammar titles. This study brings all these different views on these letters and integrated and discussed under one heading. Their differences and similarities are studied and a complementary conciliation on their properties are provided. Key words: Negative, Expression, Sentence, Structure.

* Yrd.Do.Dr, Frat niv. lahiyat Fak., Arap Dili ve Belgat Anabilim Dal tahsindelicay@hotmail.com

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

Cmlenin tarifi, ki veya daha ok kelimeden oluup, tam anlam ifade eden sz dizini veya zne ve yklemden oluup bir olay, bir durum ve bir hkm bildiren kelimeler topluluu 1 eklinde yaplr. Arapada cmle, deiik alardan farkl taksimata tabi tutulmutur. Nahivciler cmleyi isim ve fiille balamasna gre isim ve fiil cmlesi, belagatlar da yklendii anlama gre in ve haber cmle diye ayrmlardr 2 . n cmle; neticesi itibariyle hakknda doru ya da yanl hkm verilmesi mmkn olmayan cmlelerdir. Baheye git ya da Baheye gitme gibi cmlelerin vkaya mutbk olmas ya da olmamas sz konusu deildir. Zira emir ve nehiy cmlesi indir; bu gibi cmlelerde doru veya yanl yargsna varlamaz. Ama anlam asndan olumlu veya olumsuz olabilir. Taleb ve gayr- taleb olmak zere n cmle ikiye ayrlr: ni taleb: Emir, nehiy, istifham, temenn ve niddan oluur. ni gayr-i taleb: Medih-zemm (vg-yergi), akid, kasem (yemin), taaccb (arma) ve rec (mit)den oluur 3 . Haber cmle ise; neticesi itibariyle hakknda doru veya yanl yargsna varlmas mmkn olan cmlelerdir 4 . rnein Ahmet baheye gitti cmlesi, Ahmet baheye gitmise vkaya mutbk, gitmemise mutbk deildir. Ayn ekilde Ahmet baheye gitmedi cmlesi de Ahmedin baheye gitmemesi durumunda vkaya mutbk, gitmesi durumunda ise mutbk deildir. Bu gibi cmlelerin geree uygun olup olmad tespit edilebilir; nk bu iki cmle de haberdir. Ancak bu cmleler arasndaki fark bilindii gibi birinin olumlu dierinin olumsuz olmasdr. Bu cmlelerin ilki Arapada , dieri ya da eklinde ifade edilir. Olumsuz olan ikinci cmle aada ele alnaca gibi daha farkl ekillerde de sylenebilir. Olumsuzluk slbu aslnda haber slptandr; ancak, in cmleden de gelir. nk in talebdeki nehiy cmleleri, emrin olumsuzudur.

1 Abbas Hasan, en-Nahvul-vf, Msr, 1966, I,15; Ate Ahmed, Yazc Tahsin, etin Nihad M., Arapa Dilbilgisi, stanbul, 1964, s.27. 2 el-Him, Ahmed, Cevhirul-belga fil-men vel-beyn vel-bed, stanbul, 1984, s.53 v.d.; Antk, Muhammed, el-Minhc fil- kavid vel-irb, stanbul, 1985, s.7. 3 Cevhirul-belga fil-men vel-beyn vel-bed, s.75. 4 Cevhirul-belga fil-men vel-beyn vel-bed, s.53.

120

Arapa Cmle Kuruluunda...

Yukardaki isim ve fiil cmlesi ile in ve haber cmle taksimatndan sonra cmleyi yeniden ikiye ayrp, olumlu (msbet/cb) ve olumsuz (menf/selb) cmle deriz. Haddi zatnda asl olan, cmlenin olumlusudur olumsuzu ise ferdir. Konuya girmeden evvel olumlu ve olumsuz cmleyi yle tarif edebiliriz 5 : Olumlu cmle: Msnedin (yklemin) msnedn ileyhe (zneye) nisbetinin olumlu olmasdr. Olumsuz cmle: Msnedin (yklemin) msnedn ileyhe (zneye) nisbetinin olumsuz olmasdr. Olumsuzluk, olumlu cmleye olumsuzluk kelimelerinden (harf-isim-fiilden) birisinin girmesiyle yaplr. Cmleyi olumsuza evirme bu kelimelerin temel grevidir. Bunun yan sra nne geldii kelimelerde baz ekl deiiklik yapt da vkidir. Bu ise tamamen olumsuzluk kelimesinin kendi durumu ile cmlenin yaps ve tamas gereken bir takm artlarla ilgilidir. OLUMLU CMLEY OLUMSUZA EVRME: Olumsuzluk kelimelerinden birinin kullanlmas suretiyle olumlu hkm olumsuza evrilir. Bu kelimeler kullanld yer itibariyle Trke ile Arapada tamamen farkllk gsterir. Trke gramerde olumsuzluk, yaln fiil tabanlarna gelen bir me eki o fiilin olumsuz grnn meydana getirir 6 . Dvmek dvmemek. Dvlmek dvlmemek, Dvmek dvmemek. Dvdrmek dvdrmemek gibi. me eki, cmle kuruluunda baka hibir olumsuzluk zarfna ihtiya duymakszn salt olarak fiilin gereklemediini, kimsenin yle olmadn, o ii grmediini anlatr 7 . Dne gitmeyeceiz. Kap almyor. Hasta olmadm gibi. Trkede btn fiillerin olumsuz ekilleri me ekiyle yaplr. Ancak bunun dnda ek haline gelmi cevher fiili deil gerekleme zarfna eklenerek kendi olumsuz eklini meydana getirir. Buna Trkede evrik olumsuzluk denir. evrik olumsuzluk daha keskin bir olumsuzluk incelii tar 8 . Deilim. Hasta deilim. ldrmeli deildi. Grm deildik. Dediler olun gibi hi bir oul - Yaradlal Cihan gelmi degl. Gelmi deil, hi gelmemi.
5 6 7 8 el-Dahdah, Antoine, Mucemu kavidil-Arabiyyetil-lemiyye, Beyrut, 1997, s.142. Banguolu, Tahsin, Trkenin Grameri, Ankara, 1995, s.453-454. Trkenin Grameri, s.412-413. Trkenin Grameri, s. 453-454.

121

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

Dier bir olumsuzluk eki sizdir. Bu ek li ekinin olumsuzudur. Esasnda li eki bir nesnede bir eyin bulunduunu, -siz eki ise bir nesnede bir eyin bulunmadn ifade eder 9 . Tal tasz. Aal aasz. Oraya arabasz gidilmez. Trkedeki me, deil ve -siz olumsuz eklerinin Arapadaki karl; bazen isim cmlesi, bazen fiil cmlesi, bazen hem isim hem fiil cmlesi, bazen de sadece mfrede (cmleye deil) giren , , , , , ,gibi harfler, , , , ,gibi isimler ve gibi nks fiilden biriyle karlanr. Trkede olumsuz kelime ve cmle yaps me, deil ve siz eklerinin kelimenin sonuna getirilmesiyle yaplmaktadr. Arapada ise, Trkedeki yapnn zddna olumsuzluk kelimelerinin, kelime veya cmlenin en bana getirilmesiyle yaplr. OLUMSUZLUK FADE EDEN KELMELER: Arapada olumsuzluk ifade eden kelimeler grupta toplanr. Bunlar harf, isim ve fiildir. A. Harfle Olumsuzluk: , , , , 01 ,ve gibi harflerle yaplan olumsuzluktur. Bu harfler girdikleri kelimelerin anlamn olumsuzlatrmann yan sra, gerekli artlar tayorlarsa kelimenin sonlarnda da ref, nasb, cezm ve hazif gibi deiiklikler yaparlar. Bu kelimeleri amel edip etmemeleri, isim ve fiilin bana gelmeleri, isimlerden nekre veya marifeye, fiillerden de mz veya muzriye girmesi ile bunlarda amelleri gibi zellikleri gz nne alarak yle ele alabiliriz: 1. : Muzri fiilin bana gelip, fiilin anlamn mutlak olumsuz mzye eviren cezm harfidir 11 . O dourmad ve dourulmad 12 .

9 10 11

muzari fiilin bana gelirse harf, mazi fiilin bana gelirse isim olur. bn Him, Munil-lebb an kutubil-erb (nr. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd), Beyrut, 1992, I,

Ergin, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, stanbul, 1984, s.160; Trkenin Grameri, s.201-202.

305; Galyn, Mustafa, Cmiud-dursil-Arabiyye, Beyrut, 1412/1992, II,183-184. 12 hls 112/3; Makalede geen ayetlerin tercmeleri u meallerden alnmtr: antay, Hasan Basri, Kurn Kerm ve Mel-i Kerm, stanbul, 1984; slm Ansiklopedisi, Kurn- Kerm ve Alamal Meli, Ankara, 1993; Yldrm, Suat, Kurn- Hakm ve Aklamal Meli, stanbul, 1998 .

122

Arapa Cmle Kuruluunda...

2. : Muzri fiilin bana gelip, fiilin anlamn, mustarak olumsuz mzye eviren cezm harfidir 13 . Dorusu onlar azabm henz tatmadlar 14 . ve in cezm etmesi, kendilerinden sonra gelen fiilin mfred-tesniye-cemi, mennes-mzekker ve sahih-illetli olmasna gre lafzen, mahallen ya da son harfi veya un hazfiyledir.
... - - - - - ile arasnda hem mn, hem de cmle iinde kullanmn itibariyle baz

farkllklar vardr. Bunlar yle sralanabilir: a. gemi zaman mutlak olumsuz yapar. Bu olumsuzluk gemite olmu ve hl devam etmektedir.
Zeyd dersi yazmad demektir. Zeyd dersi yazmamtr ve yazma

ihtimali de yoktur. ise, gemi zaman olumsuz yapp, olayn gemiten imdiye kadar bu olumsuzluk zere devam ettiini ancak, bundan sonra ayn olayn olumlu olma beklentisini vermektedir. Bu da henz ile ifade edilir. - Zeyd dersi henz yazmad demektir. Zeyd dersi yazmamtr ancak, bundan sonra yazabilecei, yazma ihtimali tad anlalmaktadr. b. art edat ile gelirken, gelemez. Ayette eklinde gelmitir, fakat 15 eklinde kullanlmaz . c. in dahil olduu fiilin hazfi ciz deildir. Ancak nn fiili hazfedilebilir 16 .
.

ehre girdin mi? diye soran kimseye; Yaklatm, henz girmedim denilir, ancak
" " demek ciz deildir. 3. :

Muzri fiilin bana gelip, fiilin anlamn mstakbel olumsuz zamana eviren nasb harfidir 17 . Onu elde edemeyecek.

13 Tcuddn Ammu Ali, en-Nrul-mud, Dmak, 1971, s.134; Arapa Dilbilgisi, s.52. 14 Sd 38/8. 15 bn Him, erhu Katrin-ned ve bellis-sad (nr. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd), trs., s.84; Munil-lebb an kutubil-erb, I, 307; Mide 5/67. 16 erhu Katrin-ned ve bellis-sad, s.84. 17 en-Nrul-mud, s.134; Mucemu kavidil-Arabiyyetil-lemiyye, s.142.

123

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2) in nasb etmesi, kendisinden sonra gelen fiilin mfred-tesniye-cemi ve mennes

mzekker olmasna gre lafzen, mahallen ya da un hazfiyledir.

...

Bir erkek yazmayacak, bayanlar yazmayacak, bir erkek atmayacak, iki erkek yazmayacak, erkekler yazmayacaklar... Baz kaynaklar de, olumsuzluun tekidi anlamnn olduunu da sylemektedir 18 . Kesinlikle yardm etmeyecek. 4. : Olumsuzluk harfi olup artla gibi amel eder 19 : 1- Zamana delalet etmesi ( , ,gibi), Dinlenme zaman deildir. 2- smi ve haberinin ayn lafzdan olmas,

Zalimler (yaptklarna) piman oldu ama, artk pimanlk zaman deildir. Zulmedenin sonu ktdr. 20 3- sim veya haberden birinin hazfedilmesi. Bu hazif ounlukla isimde olur. Ama o vakit kurtulu zaman deildi 21 . zamana delalet etmeyen bir isme girdiinde ameli ilg olur 22 :

Hibir komunun bulunmad zamanda sana komu olmak isteyen korkak kiinin tela gibi telalanmyorum. 23 5. :
yilikten baka maksat gtmedik 25 .

mnsna gelen olumsuzluk harfi olup isim ve fiil cmlesine dahil olur 24 .
sim cmlesine dahil olduunda ounlukla hasr edat nn bitimesiyle ameli

ilg olur.
Dorusu kfirler byk bir aldan iindedirler 26 .
18 Cmiud-dursil-Arabiyye, II,169; Mukayyed Sarf Cmlesi (Emsile), stanbul, trs. s.237. 19 el-Minhc fil- kavid vel-irb, s.310; Cmiud-dursil-Arabiyye, II,295; en-Nrul-mud, s.135. 20 Yakb, Eml Bedi, Mucemul-mufassal f evhidin-nahvi-iriyye, Beyrut, 1992 s.883, (kili: Muhammed b. s. bahri: Tavl). 21 Sd 38/3. 22 Cmiud-dursil-Arabiyye, II,297. 23 Mucemul-mufassal f evhidin-nahvi-iriyye, s.391, (kili: emerdel. bahri: Kmil). 24 Munil-lebb an kutubil-erb, I,30; el-Minhc fil-kavid vel-irb, s.204. 25 Tevbe 9/107. 26 Mlk 67/20.

124

Arapa Cmle Kuruluunda...

Pratikte ok az kullanlan in gibi amel etmesinin iki art vardr 27 : 1- Haberinin isminin nne gememesi, 2- Olumsuzluunun ile bozulmamas.

Kii hayatnn sona ermesiyle lm olmaz, fakat kendisine zulmedilip hakarete urad zaman lm olur. 28 6. : Olumsuzluk harfi olup isim ve fiil cmlesine girer. Fiil cmlesine dahil olduunda amel etmez 29 . O kendi hev ve hevesinden konumuyor 30 . sim cmlesine dahil olduunda ounlukla hasr edat nn bitimesiyle ameli ilg olur.
Muhammed sadece Resuldr 31 .

gibi amel etmesinin art vardr 32 .

1- Haberinin isminin nne gememesi, 2- Kendisinden sonra gelmemesi, 3- Olumsuzluunun ile bozulmamas. Bu bir insan olamaz 33 . Bu artlardan biri eksik olursa ameli ilg olur ve kendisinden sonra gelenler mbteda ve habere dnr.
!

udane oullar! Siz ne altn ne de gmsnz, olsa olsa mleksiniz. 34 nn ismi marife geldii gibi nekre de gelmektedir 35 . Hi bir kimse, iinde samimi olandan daha faziletli deildir. Haberinin bana, deki gibi harf-i ceri zid olarak gelebilir. Evimizin bahesi geni deildir. 7 a. :
27 28 29 30 31 32 33 34 35 Cmiud-dursil-Arabiyye, II,296; el-Minhc fil- kavid vel-irb, s.205. Mucemul-mufassal f evhidin-nahvi-iriyye, s.650 (kili: -. bahri: Tavl). Munil-lebb an kutubil-erb, I,333; el-Minhc fil-kavid vel-irb, s.323; en-Nrul-mud, s.136. Necm 53/3. l-i imrn 3/144. bn Mlik, erhu bni Akl, Beyrut, 1415/1995, I,279-280. Ysuf 12/31. Mucemul-mufassal f evhidin-nahvi-iriyye, s.569, (kili: Belli deil - bahri: Bast). Cmiud-dursil-Arabiyye, II,293.

125

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

En yaygn kullanlan olumsuzluk harfidir. sim ve fiil cmlesine girer. Fiil cmlesine dahil olduunda amel etmez 36 . Tembellik yapman uygun deildir. sim cmlesine dahil olduunda ekseriyetle amel etmez, tekrar da vaciptir. Onlara ne bir korku, ne de hzn vardr 37 . Ayn ekilde fiil-i mz , haber, sfat ve halin bana geldiinde tekrar vaciptir 38 . Ne dini tasdik etmi, ne namaz klmt 39 . Zeyd ne yazar, ne de airdir. Ne uzun, ne de ksa olan adam geldi. Zeyd ne alayarak ne de glerek geldi. gibi amel etmesi ok az olup art vardr 40 : 1- sminin ve haberinin nekre olmas, 2- Haberinin isminin nne gememesi, 3- Olumsuzluunun ile bozulmamas.

Metin ol! Yeryznde hibir ey kalc olmad gibi, hibir snak da (insanlar) Allahn takdirinden koruyacak deildir. 41 Yukarda anlatlan drt edat ( ) - nahiv kaynaklarnn ounda ye benzeyen edatlar olarak zikredilmektedir. olumsuzluk anlam dnda nehiy (yasaklama) mnsna da kullanlr. Bu mnda kullanldnda sadece fiile girer. Dahil olduu fiilin anlamn nehiy (olumsuz emir) yapp, cezm eder. Allahn rahmetinden mit kesmeyiniz 42 . Bu harfin cezmi - ve in cezm etmesi gibi olup- kendisinden sonra gelen fiilin mfred-tesniye-cemi, mennes-mzekker ve sahih-illetli, olmasna gre lafzen, mahallen ya da son harfin veya un hazfiyledir.
...

36 el-Minhc fil- kavid vel-irb, s.305; en-Nrul-mud, s.136; e-artn, Red, Mebdiul-Arabiyye 4, trs, s.370. 37 Ahkf 46/13. 38 el-Minhc fil- kavid vel-irb, s.305; en-Nrul-mud, s.136; Mebdiul-Arabiyye 4, s.370. 39 Kyamet 75/31. 40 en-Nrul-mud, s.136; rt, M. Meral, Arapada Cmle Kuruluu Ve Tercme Teknikleri, stanbul, 1997, s.180. 41 Mucemul-mufassal f evhidin-nahvi-iriyye, s.1081, (kili: Belli deil, bahri: Tavl). 42 Zmer 39/53.

126

Arapa Cmle Kuruluunda...

Bir erkek yazmasn, bayanlar yazmasn, bir erkek atmasn, iki erkek yazmasn, erkekler yazmasnlar... b. :
,gibi amel ettiinde ( cinsi hkmden nefyeden-tm cinsi olumsuz

yapan )diye isimlendirilir. in amelinin de artlar vardr 43 : 1- Haberinin ismini gememesi, Hibir yalanc ahit sevilmez. 2- sim ve haberinin nekre olmas, Hibir sevin devaml deildir. 3- Harf-i cer bitimemesi. Hibir erkek (cinsin)in ocuu yanmzda oturmamaktadr. lk iki arta uyulmadnda amel etmez ve tekrar gerekir. Ne Zeyd, ne de Amr evdedir. O ikide ne sersemletme vardr, ne de onunla sarho olurlar. 44
nin ismi muzaf veya ibhi muzaf olduunda mureb, bu iki halin dnda da

mebn olur 45 .

i irkin olan hibir kimse vlmez. Hibir erkek yoktur.

B. simle Olumsuzluk:

Hibir ilim sahibinden nefret edilmez.

, , ,ve gibi isimlerle 46 yaplan olumsuzluktur. Bu isimler bana

geldikleri kelimenin mnsn olumsuza evirip, muzaf olmalar sebebiyle de sonunu cer ederler 47 . Bu isimlerden ve dierlerinden farkl olarak --fiilinden masdar ve sfat mebbehedir.
43 erhu Katrin-ned ve bellis-sad, s.166; Birgiv, mam Muhammed, zhrul-esrr (nr. Yank, Nevzat H.-genli M. Sadi), Erzurum, 1998, s.18; el-Crim, Ali Emin, Mustafa, en-Nahvul-vdh lilmedrisis-sneviyye Msr, 1965, I,119. 44 Sfft 37/47. 45 erhu Katrin-ned ve bellis-sad, s.166-167; en-Nrul-mud, 137. 46 Bu isimlerin sadece olumsuzluk iin olmayp, istisna, mekan zarf gibi deiik anlamalara da kullanlrlar. Olumsuzluk iin kullanldklarnda isim olurlar. 47 Bu isimler hakknda geni bilgi iin baknz: Munil-lebb an kutubil-erb, I,179; el-Minhc filkavid vel-irb, s.244, 257, 268.

127

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

1. : -sz, olmayan, deil, -me mnlarna gelir. Nimet ve ltfuna mazhar ettiklerinin yoluna hidayete erdir. Gazaba urayanlarn ve sapklarnkine deil 48 . Alim olmayan bir adam geldi. 2. : -den baka, -den gayrisi, -in dnda mnlarna gelir.
Senin kitabnn dnda bir kitap istiyorum.

3. : -siz, yapmadan, yapmakszn, deil, -den baka, -meksizin mnlarna gelir.

renci kalemsiz geldi.

Bu benim, senin deil.

4. : -sizlik, yokluk, olmama, bulunmama mnlarna gelir. ... zen gstermeme... ( Kiinin) kendine gvenmemesi baarszln tek sebebidir.
5. :

-siz, yoksun, mahrum mnlarna gelir. ... Benzersiz, benzeri olmayan... ... Hayat bulunmayan... Bu, benzeri olmayan bir kalemdir. C. Fiille Olumsuzluk: Olumsuzluun son ekli, fiille yaplan olumsuzluktur. Bu grupta nks fiillerden ile , , ve yi zikredebiliriz. Bunlardan mutlak olumsuzluktur. Dier drt fiil ise balarndaki olumsuzluk harfleri olmadnda olumsuzluk mnsna olup, onlarn girmesiyle nefyn-nefy isbtun kaidesine gre olumlu hale gelir ve bir ynyle konumuzun dna km olurlar. Bu drt fiile aada bu zellikleriyle deineceiz.

48

Fatiha 1/7.

128

Arapa Cmle Kuruluunda... : nin benzerlerinden nks bir fiil olup deil mnsna gelir. Dier mz

kipleriyle ( ) ,... ,isim cmlelerine girerek cmlenin anlamn olumsuza evirir ve ismini ref, haberini de nasb eder. nin muzri ve emir sigas yoktur 49 . Mahmut tembel deildir. imdiki zamann olumsuzudur, ancak mz veya gelecek zamana ait bir zarfla kullanlrsa, o zaman ona gre anlam verilir 50 . Ali dn yolculuk yapmad veya yarn yapmayacak. nin haberine zid harf-i ceri bitimesi cizdir. Bylece lafzen mecrur, takdiren mansub olur. lave edilen bu harf-i ceri cmleye daha ok gelecek anlam verir 51 . Gitmeyeceim, gitmiyorum. bn Serrc ve el-Fris gibi dilciler " " cmlesinde olduu gibi nin gibi bir harf olduunu iddia etmilerdir 52 . Yukarda anlattmz harf, isim ve fiille olumsuzlukta, mmkn mertebe uygulamada nadir olan kullanm ve z grlerden kanp, cumhurun grne yer verdik. OLUMSUZLUK FADE EDEN KELMELERN AMEL: Olumsuzluk kelimeleri yukarda akladmz gibi, bazen amel etmekte, bazen de etmemektedirler. Bu ise tamamen olumsuzluk kelimesinin kendi durumu, cmlenin yaps ve tamas gereken bir takm artlarla ilgilidir. Amel ettiinde nne geldii kelimenin mili pozisyonundadrlar. Mmullerdeki amel ise farkl ekillerde tezahr etmektedir. Bu deiiklik fiillerde nasb, cezm ve hazif isimlerde de ref, nasb ve cer olarak grlr. Bu kelimeler mil olduklarnda amelleri bir tabloda yle gsterilebilir:
Olumsuzluk ifade eden kelimelerin ameli - - - - - - - - - Cezm Nasb simlerde Ref-nasb Nasb - ref Cer Fiillerde

49 50 51 52

Munil-lebb an kutubil-erb, I,323; en-Nahvul-vf, 506; Cmiud-dursil-Arabiyye, II,273, 275. Cmiud-dursil-Arabiyye, II,272-273. Arapa Dilbilgisi, s.157. Munil-lebb an kutubil-erb, I,323.

129

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

OLUMSUZ SORUNUN CEVABI: Olumsuzluun, isim ve fiillerin bana olumsuzluk kelimelerinden birinin getirilmesiyle yapldn sylemitik. Soru da, istifham edatlarnn birinin kelimelerin en bana getirilmesiyle yaplr; nk istifham edatlarnn sadret (baa geme) hakk vardr. Bu edatlardan ve in cevab msbet cevapta ,menf cevapta ise dr 53 .
. .

stanbulu ziyaret ettin mi? Evet, stanbulu ziyaret ettim- ya da; Hayr, stanbulu ziyaret etmedim. Zeyd seyahat etti mi?Evet, seyahat etti- ya da; Hayr, seyahat etmedi. Olumsuz soru ise, soru edatlar , , , , , , , ,ve den sadece (hemze) ile yaplr. olumsuz kelimelerin en bana getirilir. Allah en iyi hkmedicidir? 54 ay imez misin? , ,gibi olumsuzlukla balayan sorulara verilecek cevaplar, olumlu soru cmlelerine vereceimiz cevaplardan farkldr. Olumsuz bir soru cmlesine ile cevap verildiinde cmlenin anlam olumsuza dner. Bu durumda, gayemiz mspet ise anlamda menf kacandan maksat hasl olmam olur. rnein Ben sana nasihat etmedim mi? diye soran bir kiiye eer; Evet, sen bana nasihat ettin diyeceksek ile cevap vermek durumundayz. Byle demeyip ile cevap verirsek evet sen bana nasihat etmedin. anlam kar. Yani cmlesine, diye cevap verildiinde cevap olumsuz, ile cevap verildiinde olumlu olarak, evet sen bana nasihat ettin. anlam kar ve maksat hasl olmu olur. O halde olumsuz sorularda cevabmz ile ise anlam mspet, ile ise anlam menf olur.
53 stifham edatlar, istenilen bilginin mahiyetine gre tasdik ve tasavvur iin diye tasnif edilirler: Tasdik: Msnedn ileyhe isnat edilecek halin sabit olup olmadn sormak demektir. Muhatap kendisine yneltilen bu tarz bir soruya, cevabn msbet veya menfi olmasna gre evet veya hayr diyerek cevap verecektir. sorusunun cevab veya olacaktr. Tasavvur: Mfredi anlamak iin sorulan sualdir. Buradaki mfred tesniye ve ceminin mukabili olmayp, belagat ilmindeki mfred tabiridir ki bu da, cmlenin zdddr. Tekil olabilecei gibi tesniye ve cemi de olabilir. . , , Tasavvur dier bir ifadeyle, tasdik sorusunun dnda kalan sorudur. Kendisiyle olumsuz soru yaptmz ( hemze) hem tasdik hem tasavvur iindir. sadece tasdik iindir. ( hemze) ve in dndakiler sadece tasavvur iin kullanlr. (geni bilgi iin baknz: Cevhirul-Belga, s.85-87; Akdemir, Hikmet, Belagat Terimleri Ansiklopedisi, zmir, 1999, s.137-138. 54 Tn 95/8.

130

Arapa Cmle Kuruluunda... Ben sizin Rabbiniz deil miyim? Evet, Rabbimizsin dediler 55 . Cevap harfleri; , , , , , ,ve dr 56 .

Bu harfler hazfedilmi cevap cmleleri yerine getirilir. Mesela, gidiyor musun? diye soran kimseye evet denir. Yani evet gidiyorum demektir ki, burada kelimesi nun yerine gelmitir. ,evet mnsnadr. ,kendisinden nce geen bir soruya olumsuz cevap vermek iin kullanlr. ,olumsuz sorulardan sonra evet mnsna cevap edat olarak kullanlr. ,hayr, asla, hibir zaman mnsnadr. Kendisinden nce geen kelimenin doru olmadn ifade etmek, kiiyi bir eyden menetmek ya da kendisinden nce geen cmlenin cevabn olumsuz yapmak iin kullanlr. Hayr, hayr! leride bileceksiniz 57 . gemeyi umuyorum diyen kimseye, Hayr, sen snfta kalacaksn denir. ye olumsuzluk edat diyenler de olmutur 58 . OLUMSUZUN OLUMSUZU, OLUMLUDUR: Olumsuzluk kelimelerinin temel grevi, nne geldii kelimelerin mnsn kalbetmek, yani ters evirip mspet kelm menf hale getirmektir. Kelimelerin bu ekilde kullanm yukarda anlatlmt. imdi ise, olumsuzluk edat olup nne geldii fiilin mnsn olumsuz yapmayan, daha dorusu olumsuzluk edat ile birlikte kullanlmasna ramen mns olumsuz olmayan fiiller zerinde duracaz. Zira burada anlam olumsuz yapamayan edat deil, bilakis fiilin kendi tad anlamdr. Bunlar, nks fiil olan ve benzerlerinden istimrar (devamllk) bildiren fiiller grubundandr. Anlamlar ise, genel olarak devamllktr 59 . Bu fiiler , , ve dir. rnein ,nks fiillerden olup ayrld, vazgeti, brakt, kayboldu demektir ki, bunlar genel olarak olumsuzlua delalet eden mnlardr. Bana olumsuzluk edat geldiinde olur, yani iki menf yan yana gelir; bu iki menfnin pe pee gelmesinden
55 Araf 7/172. 56 Cmiud-dursil-Arabiyye, III,255; brahim, Abdulalm, en-Nahvul-vazf, Kahire, 1389/1969, s.305; Arapa Dilbilgisi, s.299; akr, Mehmed, Arapada Kelime Yaps, zmir, 1981, s.127; Akda, Hasan, Arap Dilinde Edatlar, Konya, 1981, s.9, 41, 46, 58, 63, 105, 113, 135; 57 Teksr 102/3. 58 Mucemu kavidil-Arabiyyetil-lemiyye, s.142; Arapa Dilbilgisi, s.299. 59 Cmiud-dursil-Arabiyye, II,273; en-Nrul-mud, s.19,

131

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

,nks fiildir. Mns ayrld, vazgeti, brakt, kayboldu demektir. Hl glyorsun. nin mzsinde ,muzrisinde de kullanm daha yaygndr. ,mnsnadr. Adam hl uyuyor. Onlar ise Musa yanmza dnnceye kadar ona

tapmaya devam edeceiz dediler 60 . de dierleri gibi ile kullanldnda hl, devam ediyor, sryor mnlarna gelmektedir. Kasemden sonra deki olumsuzluk edatnn hazfi cizdir. Bu durumda olumsuzluk edat olmakszn menf mnya gelir 61 . Bu durum her dilde olup, olumsuzluk anlam konteksten karlr. mrn heba oldu, geti sen hala Yusufu dilinden drmyorsun 62 . Yani mn, sen bu ii yapma demektir. de nks fiildir. Olumsuzluk edatyla kullanldnda istimrar ifade eder. Zeyd henz alamay kesmedi. Nks fiillerin olumsuzu sadece harfle deil, fiil ve isimle de yaplabilmektedir 63 . Hl alyorsun. Zheyr hl devini yapyor. Nks fiiller, hibir arta bal olmakszn kendisinden sonra gelen cmlenin ismini ref, haberini de nasb ederler. Ancak bu drt fiilin ( ) , , , amel etmesinin art, kendilerini olumsuzluk (nefy), nehy, dua ve istifham- inkarinin gemesidir. Yine bunlarn mz ve muzri ekimleri olup emri gelmez. Nks fiillerden nin amel art ise kendisini mastariye snn gemesidir 64 . OLUMSUZLUK KELMELERNN FADE ETT ZAMANLAR: Arapada zamanlar ana hatlaryla mz (gemi), hal (imdiki) ve istikbal (gelecek-geni zaman) olmak zere e ayrlr:

60 61 62 63 64

Th 20/91. Cmiud-dursil-Arabiyye, II,274. Ysuf 12/85. Cmiud-dursil-Arabiyye, II,274. Mucemu kavidil-Arabiyyetil-lemiyye, s.163.

132

Arapa Cmle Kuruluunda...

Olumsuzluk kelimelerinin dahil olduklar cmleleri ve delalet ettikleri zamanlarn yle zetleyebiliriz. A. Gemi Zaman in Kullanlanlar: ,ve dr. Yazmad, yazmam, Yazmad, yazmam, Henz yazmad-yazmam, daha yazmad-yazmam. B. imdiki Zaman in Kullanlanlar: ve dir. Yazmyor, Gitmiyorum, Mahmut tembel deildir, nin sonuna zaman belirten bir zarf gelirse, zaman ona gre tayin edilir. . Zeyd dn yolculuk yapmad veya yarn yapmayacak. C. Gelecek-Geni Zaman in Kullanlanlar:
ve dir. Yazmayacak, yazmaz, yazmyor, Yazmayacak, elbette yazmayacak, yazmaz.

Muzrinin banda gelecek-geni-imdiki zaman ifade eden ,nadiren kullanld mz fiille gemi zamann yan sra dua mns da ifade eder 65 . Ne dini tasdik etmi, ne namaz klmt 66 . Allah etmesin. , , , , , ,ve nin OLUMSUZLUK DIINDA KULLANILDII
YERLER 67 :

Olumsuzluk kelimelerinden , , , , , ,ve nin bazen olumsuzluk dnda baka maksatlar iin kullanld da olmaktadr. Bunlar ksaca yledir: ,olumsuzluk dnda mnsna art ismi ve mnsna istisna olarak; ,olumsuzluk dnda mnsna istisna olarak;
65 Fiillerin zaman hakknda geni bilgi iin baknz: Emsile Ve Tercmesi, (nr: Demirayak, Kenan, genli, M. Sadi), Ankara, 1997, s.1 v.d. 66 Kyamet 75/31. 67 Geni bilgi iin baknz.: Munil-lebb an kutubil-erb, I,323; el-Minhc fil-kavid vel-irb, s.204, 306, 313, 318; Mucemu kavidil-Arabiyyetil-lemiyye, s.23.

133

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2) ;olumsuzluk mns dnda artiyye, nin hafifletilmii ( ,)zide ve tekid

olarak;
,olumsuzluk dnda ism-i mevsul, marife-i tmme, nekre-i (belirsiz) nksa,

nekre-i (belirsiz) tmme, ism-i istifhamiye (soru ismi), cezmeden ism-i art, masdariye, masdar- zamaniye, zide, taaccp (arma) ve kffe (amelden dren) olarak; ,olumsuzluk dnda, olumsuz atf ve cevap harfi olarak; ,olumsuzluk dnda istisna olarak; ,olumsuzluk dnda istisna olarak; ,olumsuzluk dnda zarf mekan olarak kullanlr. Bu blm dorudan mevzuumuz olmadndan ayrntlarna girmedik. Yukarda anlatlan olumsuzluk kelimeleri dnda, atf harfi olan ve ile istisna harfi olan ve istisna mnsna harf-i cer veya camid mz fiil olan ,ve nin olumsuzluk mnlar vardr. Ancak bu olumsuzluun, anlattmz dier olumsuzluk kelimelerinden farkl ynleri bulunmaktadr. Bu kelimelerin kendilerinden ncesinin anlam olumlu ise sonras olumsuz, ncesi olumsuz ise sonras bu defa olumlu anlama gelir.

Zeyd deil, Halit geldi

Mahmut dnda renciler geldi

Zeyd gelmedi, Halit geldi,

Zeyd kalkt, fakat Amr kalkmad Zeyd kalkmad, fakat Amr kalkt, Mahmut dnda renciler gelmedi,

Bir kitap hari kitaplar okudum

Bir kitap hari kitaplar okumadm,

Ali hari insanlar geldi

Ali hari insanlar gelmedi,

Zeyd hari insanlar gld SONU:

Zeyd hari insanlar glmedi.

Arapada olumsuzluk ekleri (kelimeleri), Trkedeki yapnn zddna kelimenin bana getirilerek yaplr. Bu kelimeler zelliklerine gre Arap gramerinde bir ok balk altnda, farkl yerlerde anlatlmtr. Yaptmz bu alma, deiik konularda anlatlan ve bir ok farkl ynleri bulunan olumsuzluk kelimelerinin bir araya getirilip, aralarndaki
134

Arapa Cmle Kuruluunda...

farkllk ve ortak zelliklerine deinilmesi ile btn bunlarn bir araya getirilmesinden sonra ortaya kan hususiyetlerin ortaya konmas eklinde olmutur. Bu almann zeti mahiyetinde olan aadaki tabloda, olumsuzluk kelimelerinin cinsi, ameli, ifade ettii mnlar ve kullanl gibi zellikleri bir arada verilmitir.
Cinsi

Ameli Cezm (fiilde) Cezm (fiilde) Nasb (fiilde) Ref-Nasb (is. c.) Ref-Nasb (is. c.) Ref-Nasb (is. c.)

fade Et. Mn Gemiin olumsuzu Gemiin olumsuzu (olmas beklenir) Gelecek zamann olumsuzu Deil, yok mnsna Deil, yok mnsna Deil, yok mnsna Deil, yok mnsna Deil, yok, -mez mnsna Deil, yok mnsna Deil, yok mnsna Deil, yok, -mez mnsna Nehiy (yasaklama) Btn cinsi olumsuz yapar -sz, olmayan, deil, me mnlarna -den baka, -in dnda mnlarna -siz, -den baka, meksizin mnlarn. -sizlik, olmama mnlarna -siz, yoksun, mnlarna Deil manasna

Kullanl

Nefy harfi Nefy harfi Nefy harfi Nefy harfi Nefy harfi Nefy harfi

..

Nefy harfi Ameli yok (is. c.) Nefy harfi Nefy harfi Ameli yok (fi. c.) Ref-Nasb (is. c.)

...

Nefy harfi Ameli yok (is. c.)

Nefy harfi Nehiy harfi

Ameli yok (fi. c.) Cezm (fiilde) Nasb-Ref (is. c.) Cer (isimde) Cer (isimde) Cer (isimde) Cer (isimde) Cer (isimde) Ref-nasb (is. c.)

Nefy harfi

sim sim sim sim sim Naks fiil

Tablodaki rnekler, makalenin iinde tercmeleriyle verildiinden burada sadece metinleri verilmitir.

135

F..Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)

KAYNAKLAR
AKDA, Hasan, Arap Dilinde Edatlar, Konya, 1981. AKDEMR, Hikmet, Belagat Terimleri Ansiklopedisi, zmir, 1999. ANTK, Muhammed, el-Minhc fil- kavid vel-irb, stanbul, 1985. ATE, Ahmed - YAZICI, Tahsin - ETN, Nihad M., Arapa Dilbilgisi, stanbul, 1964. BANGUOLU, Tahsin, Trkenin Grameri, Ankara, 1995. BRGV, mam Muhammed, zhrul-esrr (nr. Yank, Nevzat H.-genli M. Sadi), Erzurum, 1998. AKIR, Mehmed, Arapada Kelime Yaps, zmir, 1981. RT, M. Meral, Arapada Cmle Kuruluu Ve Tercme Teknikleri, stanbul, 1997. el-CRM, Ali EMN, Mustafa, en-Nahvul-vdh lil-medrisis-sneviyye, Msr, 1965. el-DAHDAH, Antoine, Mucemu kavidil-Arabiyyetil-lemiyye, Beyrut, 1997. el-HM, Ahmed, Cevhirul-belga fil-men vel-beyn vel-bed, stanbul, 1984. EMSLE VE TERCMES, (nr: Demirayak, Kenan, genli, M. Sadi), Ankara, 1997. ERGN, Muharrem, Trk Dil Bilgisi, stanbul, 1984. GALYN, Mustafa, Cmiud-dursil-Arabiyye, Beyrut, 1412/1992. HASEN, Abbs, en-Nahvul-vf, Msr, 1966. BN HM, Munil-lebb an kutubil-erb (nr. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd), Beyrut, 1992. -------erhu Katrin-ned ve bellis-sad (nr. Muhammed Muhyiddn Abdulhamd), trs. BN KL, erhu bni Akl al Elfiyyeti bni Mlik, Beyrut, 1415/1995. BRAHM, Abdulalm, en-Nahvul-vazf, Kahire, 1389/1969. KURN-I KERM, Mealler: ANTAY, Hasan Basri, Kurn- Kerm ve Mel-i Kerm, stanbul, 1984; SLM ANSKLOPEDS, Kurn- Kerm ve Alamal Meli, Ankara, 1993; YILDIRIM, Suat, Kurn- Hakm ve Aklamal Meli, stanbul, 1998. TCUDDN Ammu Ali, en-Nrul-mud, Dmak, 1971. YAKB, Eml Bedi, el-Mucemul-mufassal f evhidin-nahvi-iriyye, Beyrut, 1992.

136