T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

ALTERNATF AKIM ESASLARI

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. ALTERNATF AKIM......................................................................................................3 1.1. Alternatif Akmn Elde Edilmesi ...............................................................................3 1.1.1. Saykl.................................................................................................................5 1.1.2. Frekans ..............................................................................................................5 1.1.3. Periyot ...............................................................................................................5 1.1.4. Alternans ...........................................................................................................5 1.1.5. Sins Erisi........................................................................................................5 1.2. Alternatif Akm Deerleri .........................................................................................5 1.2.1. Ani Deer ..........................................................................................................6 1.2.2. Maksimum (Tepe) Deer....................................................................................6 1.2.3. Tepeden Tepeye Deer.......................................................................................6 1.2.4. Ortalama Deer ..................................................................................................7 1.2.5. Etkin Deer........................................................................................................7 1.3. Alternatif Akmn Vektrler ile Gsterilmesi .............................................................8 1.3.1. Sfr Faz .............................................................................................................8 1.3.2. leri Faz .............................................................................................................9 1.3.3. Geri Faz .............................................................................................................9 1.3.4. Faz Fark..........................................................................................................10 1.4. Alternatif Akmn Etkileri .......................................................................................10 1.4.1. Is Etkisi...........................................................................................................10 1.4.2. Kimyasal Etkisi................................................................................................11 1.4.3. Manyetik Etkisi................................................................................................11 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................12 LME VE DEERLENDRME .................................................................................14 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................15 2. ALTERNATF AKIM DEVRELER..............................................................................15 2.1. Sadece Direnli Devre (R).......................................................................................15 2.2. Sadece Bobinli Devre (L) ........................................................................................16 2.3. Sadece Kondansatrl Devre (C).............................................................................18 2.4. Direnli ve Bobinli Devre (R-L) ..............................................................................19 2.5. Diren ve Kondansatrl Devre (R-C).....................................................................20 2.6. Diren Bobin ve Kondansatrl Devre (R-L-C) .......................................................22 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................24 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................28 LME VE DEERLENDRME .................................................................................29 RENME FAALYET-3 ...............................................................................................30 3. ALTERNATF AKIMDA G .....................................................................................30 3.1. Aktif G ................................................................................................................30 3.2. Reaktif G.............................................................................................................31 3.3. Grnr G ...........................................................................................................31 3.4. Fazl Sistemler ...................................................................................................33 3.5. Faz Farklar.............................................................................................................34 i

3.6. Dengeli ve Dengesiz Fazl Sistemler ..................................................................34 3.7. Fazl Sistemlerde G ........................................................................................35 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................37 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................40 LME VE DEERLENDRME .................................................................................41 RENME FAALYET-4 ...............................................................................................42 4. TRANSFORMATRLER .............................................................................................42 4.1. Transformatrlerin Yaps .......................................................................................42 4.2. alma Prensibi .....................................................................................................42 4.3. Verim......................................................................................................................43 4.4. Dntrme Oran...................................................................................................44 4.5. Kullanm Alanlar ...................................................................................................45 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................46 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................47 LME VE DEERLENDRME .................................................................................48 RENME FAALYET-5 ...............................................................................................49 5. AC MOTORLARI .........................................................................................................49 5.1. DC Motorlarla Karlatrlmas...............................................................................49 5.2. AC Motor eitleri..................................................................................................49 5.2.1. Bir Fazl Motor ................................................................................................49 5.2.2. Fazl Motor.................................................................................................50 UYGULAMA FAALIYET...........................................................................................52 PERFORMANS DEERLENDRME ...........................................................................53 LME VE DEERLENDRME .................................................................................54 MODL DEERLENDRME...........................................................................................55 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................57 KAYNAKLAR ..................................................................................................................60

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0014 Elektrik Elektronik Teknolojisi Alan Ortak Alternatif Akm Esaslar Alternatif akm devre zmlerine ynelik bilgi ve becerilerin verildii bir renme materyalidir. 40/32 n koul yoktur. Alternatif akmda devre zmlerini yapmak. Genel Ama Gerekli ara gerele donatlm laboratuvar ortam salandnda; alternatif akmn elde ediliini, alternatif akmda bobinin ve kondansatrn davranlarn kavrayacak, devre zmlerini yapabilecek, transformatrlerin ve AC motorlarnn balantlarn yapabileceksiniz. Amalar 1. 2. 3. 4. 5. Alternatif akmn elde kavrayabileceksiniz. ediliini ve deerlerini

MODLN AMACI

Alternatif akmda bobinli ve kondansatrl devre kurabileceksiniz. Alternatif akmda yapabileceksiniz. g hesaplamalarn

Transformatrlerin, alma prensiplerini kavrayacak ve devreye balantsn yapabileceksiniz. Alternatif akm yapabileceksiniz. motorlarnn balantlarn

iii

Elektrik makineleri laboratuvar, grsel eitim aralar, internet ortamnda inceleme ve aratrma yapma. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Analog l aletleri, dijital l aletleri, analog-dijital ohmmetre, deiik endktansa sahip bobinler, analog dijital LCRmetre, deiik kapasitelerde kondansatrler, ampermetreler, pens ampermetre, voltmetreler, multimetre (avometre), osilaskop, ayarl g kayna, elektronik deney seti, eitli tipte transformatr ve alternatif akm motoru. LME VE DEERLENDRME

Modln iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralaryla, kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme teknikleri uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirebilecektir.

iv

GR GR
Sevgili renci, Alternatif Akm Esaslar modl ile Elektrik Elektronik Teknolojileri alannda ok geni bir kullanm alan bulunan alternatif akm ile ilgili temel yeterlikleri kazanacaksnz. Gnlk hayatta ska kullandmz alternatif akm doru ve gvenli bir ekilde kullanabileceksiniz. Ayrca televizyon, radyo, bilgisayar gibi elektronik cihazlar ve alternatif akm motorlar, transformatrler gibi elektrik makineleri ile ilgili temel dzeydeki elektrik kanunlarn renecek ve devre zm yntemlerini kavrayacaksnz. Ayrca yine bu cihazlarda kullanlan bobin ve kondansatrlerin alternatif akm karakteristiklerini bilerek bu cihazlarn almalar ile ilgili temel dzeyde bilgi sahibi olacaksnz. Bu modl baarl bir ekilde tamamladnzda Elektrik Elektronik Teknolojisi alannda, alternatif akm devre zmlerini yapabilecek, bobin ve kondansatr devrelerini kurarak sonularn deerlendirebileceksiniz.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA
Alternatif akmn elde ediliini ve deerlerini kavrayabileceksiniz.

ARATIRMA
Alternatif akmn etkilerini aratrnz. Elde ettiiniz sonular bir rapor halinde snfta retmeninize ve arkadalarnza sununuz.

1. ALTERNATF AKIM
Zamana bal olarak periyodik bir ekilde yn ve iddet deitiren akma alternatif akm (AC) denir. Alternatif akmn iddeti kaynan gcne baldr.

1.1. Alternatif Akmn Elde Edilmesi

ekil 1.1deki gibi O O ekseni etrafnda, mknatslar arasnda dnebilen bir KLMN iletkenini (sarm) sabit bir hzla dndrelim.

ekil 1.1: ACnin elde edilmesi

A yzeyi

B alan

ekil 1.2: Manyetik alan iinde hareket eden iletken

erevenin ular, eksen etrafnda dnen birer metal bilezie balanmtr. Bileziklerden her biri F1 ve F2 fralarndan birine srekli olarak dokunur. Bu basit retecin k ular olan fralar, elde edilecek olan akmn deiimini incelemek iin bir l aletine balanmaktadr. letken ereve N-S kutuplar arasnda dairesel bir hareketle dndrlrken, erevenin asal pozisyon deiimine bal olarak KL ve MN iletkenlerini kesen manyetik ak srekli deiir. Bylece, deiken bir manyetik ak tarafndan kesilen iletkende gerilim indklenir prensibine gre iletken erevede bir indksiyon EMKi meydana gelir. lk ve ikinci 90 lik dnmelerde NMLK ynnde indksiyon akmlar meydana gelir (Doru akm esaslar Elektromanyetizma konusuna baknz). Bu akmlar d devreye F1 frasndan kar. nc ve drdnc 90 lik dnmelerde ise erevede ters ynde indksiyon akmlar meydana gelir. Bu sefer akmlar d devreye F 2 frasndan karlar. Bylece zamanla yn ve iddeti deien bir akm elde edilmi olur. ekil 1.2deki tel erevenin manyetik alan deiiminden kaynaklanan emkni bulalm. Faraday yasasna gre, manyetik alan ierisinde bulunan herhangi bir iletkende elektromotor kuvvet (EMK) endkleyebilmek iin; ya manyetik alan sabit iletken hareketli olmal, ya manyetik alan hareketli iletken sabit olmal, ya da hem manyetik alan hem de iletken harekeli olmal fakat farkl hzlarda dnmelidirler. ekil 1.1 ve dolaysyla ekil 1.2de manyetik alan sabit iletken hareketlidir. Herhangi bir zamandaki yzeyden geen manyetik ak, =B.A.Cos dr. as, B alan ile A yzeyinin normali arasndaki adr. ereve dndke as da deiir. Eer ereve sabit asal hz ile dndrlrse t zamannda =t kadar a dnm olur. Asal hz; birim zamanda ekil 1.3: Sins sinyali kat edilen a olarak tanmlanr, harfi ile gsterilir. letkende endklenen emk=d/dt ile tanmlanr. Dolaysyla e=dBAcost/dt=BAsint olur. 4

1.1.1. Saykl
ekil 1.3teki emknn sfrdan balayarak pozitif maksimum deere ykselmesi, tekrar derek sfra ve negatif maksimum deere inmesi, buradan da tekrar sfra ulamasna saykl denir. ekildeki eri sins erisidir. Dolaysyla elde edilen emk da sinssel bir emk dr.

1.1.2. Frekans
Frekans, tel erevenin saniyedeki 360Clik dnme saysdr . Alternatif akm ve emknn frekans olarak bilinir.

1.1.3. Periyot
Bir saykln tamamlanmas iin geen zamana periyot denir. T harfi ile gsterilir. Birimi saniyedir.

T=

1 f

1.1.4. Alternans
Bir saykl pozitif ve negatif alternanslardan oluur (ekil:1.3).

1.1.5. Sins Erisi

ekil:1.4 (a, b, c, d)de zamanla deiimleri farkl alternatif akmlar verilmitir. Bu akmlarn pozitif ve negatif periyotlarnn ayn olduu grlmektedir. Bu alternatif akmlardan sadece sins erisi eklindeki alternatif akm idealdir (ekil:1.4.d).

ekil 1.4: eitli AC dalga ekilleri

1.2. Alternatif Akm Deerleri

Bilindii gibi DC akm/gerilim deeri sabittir. rnein 1 V DC dediimizde DC gerilimin 1 V olduu anlalmaktadr. Fakat ACde akm/ve gerilim deerleri srekli deimektedir. Bu yzden ACyi ifade etmek iin eitli deerler kullanlmaktadr. Bunlar ani deer, maksimum (tepe) deer, tepeden tepeye deer, ortalama deer ve etkin deerdir. 5

ekil 1.5: Sins dalga

1.2.1. Ani Deer

Alternatif akmn zamanla deerinin deitiini biliyoruz. te alternatif akm ve gerilimin herhangi bir andaki deerine ani deer denir. Bir sayklda sonsuz sayda ani deer vardr.

i = im Sint

V = Vm Sint

forml ile hesaplanr.

rnek: Frekans 50 Hz, maksimum deeri 60 V olan alternatif gerilimin 1/100 sn sonraki anlk deerini bulunuz. zm: V = Vm .Sin .t formlnde = 2 . f olduundan Vm , ve t deerleri formlde yerine yazlrsa, V = 60.Sin 2 .50. 1 V = 60Sin = 0 V
100

1.2.2. Maksimum (Tepe) Deer

Maksimum (tepe) deer, ani deerlerin en bydr. Manyetik alan ierisinde dnen bir bobinde indklenen emkya dikkat edilirse 900 ve 2700lik alarda elde edilen deerler iletkenlerin kuvvet izgilerini tam dik olarak kestii anlardr.

1.2.3. Tepeden Tepeye Deer

Alternatif akmn en st noktas ile en alt noktas arasndaki deer tepeden tepeye deer olarak ifade edilmektedir. Tepeden tepeye deer maksimum deerin 2 (iki) katdr.

1.2.4. Ortalama Deer

Ortalama deer, bir saykldaki ani deerlerin ortalamasdr. Ortalama deer ayn zamanda sinyalin doru akm deeridir. Alternatif akmn bir saykldaki pozitif ani deerlerin says, negatif ani deerlerin saysna eit ve ayn byklkte olduundan alternatif akmda ortalama deer sfrdr. Bu yzden saf ACnin DC deeri de sfrdr. Fakat AC, diyotlar yardmyla dorultulur ise ve maksimum deer de belli ise ortalama deer yarm dalga dorultmada Vort = 0,318.Vm , tam dalga dorultmada ise Vort = 0,636.Vm forml ile hesaplanr. rnek: Maksimum deeri 24 V olan tam dalga dorultulmu gerilimin ortalama deerini bulunuz. zm: Vort = 0,636.Vm = 0,636.24=16,26 V olarak bulunur.

1.2.5. Etkin Deer

Alternatif akm uygulanan bir devre elemannda, harcanan gc bulmak isterken hangi akm deerini alacamz ilk anda bilemeyebiliriz. Akmn maksimum deerini alsak byk bir hata pay oluur. nk akm bir periyotluk sre iinde sadece iki kez ve anlk olarak maksimum deere ular. Ortalama deer almak istersek bu deerin sfr olduunu zaten biliyoruz. Bunu belirlemenin en gzel yolu, bir direnten, belirli bir zaman aralnda verilen alternatif akmn salad s miktarn, ayn dirente ve ayn srede bir doru akm tarafndan elde etmektir. Bu doru akm deerine ve potansiyel farkna, alternatif akmn etkin deeri ve etkin potansiyel fark denir.

AC devrelerde Ampermetre ve voltmetre Etkin akm ve gerilimi ler.

Resim 1.1: Digital AVO metre

Alternatif akm ile ayn bir dirente, ayn zamanda, eit miktarda s aa karan doru akmn deerine alternatif akmn etkin veya efektif deeri denir.

Ve =

Vm = 0.707.Vm 2

ie =

im = 0.707.im 2

rnek 1: Bir direncin ular arasndaki alternatif gerilimin maksimum deeri 40 2 Volttur. Gerilimin etkin deerini bulunuz. zm 1: Ve =

Vm 2

40 2 2

= 40 Volt

rnek 2: ehir ebeke gerilimi 220 V olduuna gre maksimum ve ortalama deerini hesaplaynz. zm 2: Ve = 0,707.Vm ise,

Vm =

V 220 = 311,17 Volt = 0,707 0,707

ehir ebekesi saf AC olduundan ortalama deeri sfrdr. Vort = 0 Volt

1.3. Alternatif Akmn Vektrler ile Gsterilmesi

Sinssel ekilde deien akm veya gerilimin herhangi bir andaki deeri, yar ap uzunluunda dnen bir vektrn dey (dik) eksen izdm ile bulunabilir. Bu dnen vektrn dn yn, saat ibresinin dn ynnn ters istikametindedir.

1.3.1. Sfr Faz

ekil 1.6: Sins dalgasnn zaman ve aya bal gsterimi

Eer bir sinssel eri ekil 1.6daki gibi t=0 annda sfr balang noktasndan balayp maksimum deerine gidiyorsa sfr fazldr.

1.3.2. leri Faz

ekil 1.7: leri faz sins sinyal

Eer bir sinssel eri ekil 1.7deki gibi t=0 annda sfr balang noktasndan bir as kadar nce balayp pozitif maksimum deere doru artyorsa eri ileri fazldr.

1.3.3. Geri Faz

(+)

(+)Pozitif alternans 0 T/2 (-)Negatif alternans V (-) T

ekil 1.8: Geri faz sins sinyal

Eer bir sinssel eri ekil 1.8deki gibi t=0 annda sfr balang noktasndan balamayp bir as kadar sonra balyorsa bu eri geri fazldr.

1.3.4. Faz Fark

ekil 1.9: Sins sinyalleri arasndaki faz fark

ekil 1.9daki gibi iki sinssel erinin arasnda bulunan a veya zaman farkna faz fark denir. Genellikle aradaki a ile deerlendirilir. ekil 1.9da I1 akm I2 akmndan as kadar geri fazldr.

1.4. Alternatif Akmn Etkileri

1.4.1. Is Etkisi
Alternatif akmn stma ve aydnlatma alanlarnda doru akm yerine kullanlmasnda hibir saknca yoktur. Alternatif akm geen R direnli bir tel snr. Alternatif akmn iddeti durmadan deitii iin snnda deimesi gerekir. Alternatif akmn ebeke frekans 50 Hertz olduu iin 1 saniyelik zaman ierisinde akmn getii iletkenden yaylan s 100 defa maksimum, 100 defa sfr olur. Isnn bu kadar abuk deimesi kullanma alanlarnn hi birisinde bir saknca oluturmaz. Resim 1.2deki gibi elektrikli stclar elektrik enerjisini s enerjisine dntrrler.

Elektrik sobalar, ocaklar ve tler, alternatif akm ile alan cihazlarlardr.

Resim 1.2: Elektrikli stc

10

1.4.2. Kimyasal Etkisi

Alternatif akm devresine balanm olan elektrotlar nbetleerek anot ve katot olur. Resim 1.3deki elektroliz kaplarnda bulunan sudaki eriyik 1 yarm periyotta bir elektrotta toplanrsa, dier yarm periyotta teki elektrot zerinde birikir. Bu yzden elektroliz sonunda elektrotlardan herhangi biri eriyik bakmndan zenginleemez. Sonu olarak alternatif akm ile elektroliz yaplamaz ve akler doldurulamaz.

Alternatif akm ile elektroliz yaplamaz ve akler doldurulamaz..

Resim 1.3: Elektroliz kaplar

1.4.3. Manyetik Etkisi

Alternatif akmn etrafnda deiken manyetik alanlar meydana gelir. Resim 1.4de grld gibi sabit bir manyetik alan iinde bulunan bir telden, alternatif akm geirildiinde tele etki eden elektromanyetik kuvvetler de alternatif olur. Yn ve iddeti deien bu kuvvetin etkisi ile tel titreim yapar. Bu sebeple alternatif akmlar, dnen mknatsl veya dnen makaral l aletlerine etki yapmaz ve bu aletler ile llemez.

Alternatif akm, dnen mknatsl veya makaral l aletlerine etki yapmaz.

Resim 1.4: Hoprlr

11

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Osiloskop ile alternatif gerilimin maksimum, etkin ve ortalama deerlerini ve frekansn lmek.

lem Basamaklar

neriler

ekildeki balanty uygun l aletleri ile kurunuz. Devreye enerji uygulaynz. Osiloskop zerinde ayarlar yapnz. gerekli Osiloskop ayarlar iin elektriksel byklklerin llmesi modl iindeki osiloskop konusunu tekrar inceleyiniz. Osiloskopun nten, focus, volts/cm, time/cm dmelerinin grevlerini tekrar ediniz.

k gerilimini ayarlayarak; Volts/cm, time/cm dmelerini ayarlayarak sins erisini ekranda grnz. Alternansn yksekliinin kare olduunu lnz. ka

Volt/cm, Time/cm ve prob kademe deerlerini kaydediniz.

rnek:

ekilde erisi verilen alternatif gerilimin osiloskop deerleri;

Gerekli hesaplamalar yapnz.

Volt/cm 5 V Time/cm 2msn Prob-x 10 olarak verilmitir. Umax=Max. Deer ykseklii x Volt/cm kademe deeri x Prob arpan Umax=3.5.10=150 V Uetkin= 12 Umax Uetkin=0.707.150=106.05 V T= Time/cm kademe deeri x periyod

12

T= 2.4=8 msn=0.008 sn f=

1 1 =125 Hz. = T 0,008

Giri geriliminin deitirerek tekrarlaynz.

deerin ilemleri

13

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplandrnz. 1. Zamana bal olarak periyodik bir ekilde yn ve iddet deitiren akma ne denir? A) Doru akm B) Eri akm C) Alternatif akm D) Dzgn akm 2. Bir saykln tamamlanmas iin geen zamana ne denir? A) Periyod B) Alternans C) Frekans D) Sins erisi 3. I. Bir sayklda sonsuz sayda ani deer vardr. II. Maksimum deer ani deerlerin en bydr. III. Ortalama deer bir sayklda ki ani deerlerin toplamdr. Yukardaki yarglardan hangisi ya da hangileri dorudur? A) Yalnz I B) I ve II C) I ve III

D) I, II ve III

4. Etkin deeri 24 / 2 V olan alternatif gerilimin maksimum deerini bulunuz? A) 12 V B) 16 V C) 20 V D) 24 V 5. Maksimumu gerilimi 100 V olan tam dalga dorultulmu sinyalin ortalama deerini hesaplaynz. A) 100 V B) 70,7 V C) 63,6 V D) 50 V 6. Maksimum deeri 20 V, frekans 50Hz olan alternatif gerilimin sfrdan getikten (1/200) sn sonraki anlk deerini hesaplaynz. A) 12 B) 16 C) 20 D) 24 7. Aadakilerden hangisi alternatif akmn etkilerinden deildir? A) Is B) Ik C) Manyetik

D) Asal

8. Alternatif akm devresine bal ampermetre ve voltmetre ile aadaki hangi deer llr? A) Ortalama B) Maksimum C) Ani D) Etkin

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. 14

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
Alternatif akmda bobinli ve kondansatrl devre kurabileceksiniz.

ARATIRMA
Alternatif akmda alan bobin ve kondansatrl devreleri aratrnz. Elde ettiiniz sonular bir rapor halinde snfta retmeninize ve arkadalarnza sununuz.

2. ALTERNATF AKIM DEVRELER

Deiik devrelerde alternatif akmn akm iddeti, potansiyel fark ve diren deerleri arasndaki bantlarn inceleyelim.

Resim 2.1: Elektronik devre

Resim 2.2: Diren

2.1. Sadece Direnli Devre (R)

Sadece R direnci bulunan bir devreye ekil 2.1deki gibi bir alternatif akm uygulayalm. Bu durumda direncin iki ucu arasndaki potansiyel fark V = Vm Sint ve direnten geen alternatif akm iddeti i = i m Sint olur. Bu durumda akm ile gerilimin zamana bal grafikleri izildiinde, her ikisinin de ayn anda maksimum deerleri aldklar ve ayn anda sfr olduklar grlr. ekil 2.2deki grafik yorumlanacak olursa akm ve gerilimin ayn fazda olduklar sonucuna varlr.

15

V = VmSint
ekil 2.1: AC devre

ekil 2.2: Diren bal AC devrede akm ve gerilimin zamana gre deiimi

ekil 2.3: Diren bal AC devrede akm ve gerilim dalga ekilleri

2.2. Sadece Bobinli Devre (L)

Direnci ihmal edilebilen bir bobine ekil 2.4teki gibi bir alternatif akm uygulanacak olursa bobinde, akmn deimesinden dolay bir zindksiyon emks meydana gelir. Akm gerilimden 90o veya
im = kadar geridedir. Akm ve gerilimin zamana bal deiimi ekil 2 Vm L

2.6da grlmektedir. Bobinden geen akmn zamana bal olarak deitii ve maksimum akm iddeti
i = im sin( t L =

olduu grlmektedir. Bobinden geen akmn iddeti

V ) olarak yazlabilir. Bobinden geen akmn etkin deeri ise ie = e dir. 2 L

Ve yazlrsa L nin biriminin Volt/Amper veya Ohm olduu grlr. L bobinin ie

16

alternatif akma kar gstermi olduu direntir. Buna bobinin endktif reaktans denir. XL ile ifade edilir.

= .L

veya

X L = 2 . f .L

ekil 2.4: Bobinli AC devre

V = Vm Sint

ekil 2.5: Bobinli AC devre zamana gre akm/gerilim deiimi

ekil 2.6: Bobinli AC devre akm/gerilim dalga ekilleri

rnek: ndktans 0,5 H olan bir bobinin, frekans 50 Hz olan 157 V bir alternatif akma kar gsterecei endktif reaktans ve devreden geen akm bulunuz. zm:

X L = 2 . f .L = 2. .50.0,5 = 157 V 157 = = 1 Amper X L 157

I=

17

2.3. Sadece Kondansatrl Devre (C)

Bir kondansatrl devreye doru akm kayna balandnda belli bir sreden sonra akm gemezken, alternatif akm uygulandnda devreden yn ve iddeti deien bir akm getii grlr. ekil 2.7deki gibi, bir kondansatre alternatif akm uygulandnda gerilim artarken akm azalmakta ve gerilim maksimum deerini aldnda akm sfr deerine inmektedir. Bu durumda kondansatr yklenmesini tamamlamtr. Gerilim azaldka kondansatr devreye akm vererek boalmaya balar. Devreye uygulanan gerilim sfr olduunda akm en byk deerini alr. O halde akm ile gerilim arasnda 90o veya /2 radyanlk faz farknn olduu ekil 2.8de verilmitir. Bu faz fark kadar akm gerilimden ndedir. I m = Vm .C ise i = im Sin t +

V olur. I m = m olduunu grrz. Burada 2 1 C

diren gibi davranan (1/C) ye kapasitif reaktans denir ve XC ile gsterilir.

XC =

1 .C

1 2 . f .C

ekil 2.7: Kondansatrl AC Devre

= V m Sin t

ekil 2.8: Kondansatrl AC devre zamana gre akm/gerilim deiimi

ekil 2.9: Kondansatrl AC devre akm/gerilim dalga ekilleri

18

rnek: Kapasitesi 50F olan bir kondansatre 50 Hz frekansl 220 V alternatif gerilim uygulanmtr. Devreden geecek akm bulunuz. zm: X C =

1 1 = = 63,7 2f .C 2 .50.50.10 6

IC =

220 V = = 3,45 Amper X C 63,7

2.4. Direnli ve Bobinli Devre (R-L)

ekil 2.10daki bir diren ve bobinden oluan devreye V1 geriliminde doru akm uygulandnda geen akm iddeti I1 olsun. Bu devreye ayn V1 gerilimini salayan alternatif akm uygulandnda devreden geen akm iddetinin daha kk olduu grlr. Devreye alternatif gerilim uygulandnda akmn klmesi, devrenin direncinin artmas ile aklanabilir.

R I
V

Vm Sin t

ekil 2.10: RL devresi

Devrede akm ile gerilim arasnda bir faz fark vardr. Akm gerilimden geridedir. Akm ile gerilim arasndaki faz farkna dersek akm iddetini

i = im Sin(t ) eklinde yazabiliriz.

Alternatif gerilim ile akm arasndaki ilikiden,
V = i R 2 + X L bants elde edilir. Bu bantdaki
2

R 2 + X L bykl RL
2

devresinin alternatif akma kar gstermi olduu direntir. Bu dirence R-L devresinin empedans denir ve Z ile gsterilir. ekil 2.11de XL ve R yi birbirine dik vektrlere benzetirsek, Z bunlarn bilekesi olur. Akm ile gerilim arasndaki faz fark , Z ile R arasndaki adr.

Z= R +X
2

2 L

V = i.Z

Cos =

R Z

19

Z
VL = i.XL

V =i.Z

VR =i.R

ekil 2.11: RL devrede diren, endktif reaktans, empedans ve gerilim bants

50 V
ekil 2.12: RL devre

rnek: ekil 2.12deki devrenin; empedansn, devre akmn ve faz asn bulunuz? zm: Z =
2 R 2 + X L = 32 + 4 2 = 5 V 50 3 I= = = 10 Amper Cos = = 0,6 Z 5 5

2.5. Diren ve Kondansatrl Devre (R-C)

ekil 2.13teki gibi seri bal diren ve kondansatrl bir devrede etkin akm ile etkin gerilim arasnda V = i R 2 + Xc 2 bants vardr. Buradaki Xc kondansatrn alternatif akma kar gsterdii direntir. RC devresinin alternatif akma kar gsterdii diren empedanstr. Z ile gsterilir.

20

ekil 2.13: RC devre

V = VmSint

ekil 2.14deki Xc ile R yi birbirine dik vektrlere benzetirsek Z bunlarn bilekesi olur. Akm ile gerilim arasndaki faz as , Z ile R arasndaki adr.

Z = R 2 + XC

V = i.Z

Cos =
V R = IR

R Z

R XC
VC = IX C

V = i.Z

ekil 2.14: RC devrede diren, endktif reaktans, empedans ve gerilim bants

v = i R 2 + ( X L X C )2
rnek: ekil 2.15deki devrenin empedansn, devre akmn ve faz asn bulunuz? zm: Z =
2 R 2 + X C = 6 2 + 8 2 = 10

I=

V 20 12 = = 2 Amper Cos = = 0,6 Z 10 20

21

ekil 2.15: RC devresi

2.6. Diren Bobin ve Kondansatrl Devre (R-L-C)

ekil 2.16da verilen birbirine seri balanm RLC elemanlarndan oluan devreye alternatif gerilim uygulanm olsun. Bu devrenin etkin akm ve gerilimi arasnda aadaki bant bulunur. Buradaki Z =

R2 +

(X L X C )

bykl devrenin empedansdr ve Z ile gsterilir. Bir RLC devresinin empedans, devre elemanlarnn direnlerinin ekil 2.17de grld gibi vektrel toplam dnlerek hesaplanr. Devredeki bobin ve kondansatrden meydana gelen faz farklar birbirine zt yndedir. Akm ile gerilim arasndaki faz fark Cos =

m ekil 2.16: RLC devre

V = V Sint

tan =

XL XC olur. R

R veya Z

Akm ile gerilim arasndaki faz fark XL ile XC nin birbirine gre byklklerine baldr. XL > XC ise pozitif ve akm gerilimden geridedir. XL < XC ise negatif ve akm gerilimden ileridedir. XL = XC ise =0 olup akm ile gerilim ayn fazdadr. Bir RLC devresinde XL = XC olduunda Z=R olur. Bu duruma devrenin rezonans hali denir. Devrenin rezonans frekans aadaki formlle bulunur.

f =

1 2 LC
22

Bir RLC devresinde rezonans halinde empedans en kk deerini, devre akm en byk deerini alr. Bir RLC devresinde akmn en byk deerini alabilmesi iin ya kaynak frekans deitirilerek XL = XC yaplr ya da frekans sabit tutulup L veya C ya da her ikisi birden deitirilerek devre rezonansa getirilebilir.

VL = i.XL
V = i.Z

VR = i.R

VC =i.XC
ekil : 2.17 ekil : 2.18

rnek: ekil 2.19daki devrenin empedansn, devre akmn ve faz asn bulunuz. zm:

Z = R2 +

(X L X C )

Z = 32 + (10 6) 2 = 5 V 40 I= = = 8 Amper Z 5 R 3 Cos = = = 0,6 Z 5

ekil 2.19: RLC devre

rnek: R=15 L=0,2 H ve C=30F olan seri devrenin rezonans frekansn bulunuz. zm: f =

1 1 = = 65 Hz 2 L.C 2 0, 2.30.10 6

23

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET-1
RL devrelerde akm gerilim empedans deerlerinin hesaplanmas ve deney sonular ile karlatrlmas.

lem Basamaklar

neriler

Gerilim, diren, endktans (L) deerlerini retmeninize sorarak seiniz.

ekildeki devre ile ilgili bilgileri tekrar ediniz. Aada hesaplaynz verilen deerleri

Direnli ve bobinli devre konusuna baknz.

X L = 2 . f .L
2 Z = R2 + X L V I= Z

Bobinin endktif reaktans (XL) Devrenin empedans (Z) Devrenin akm (I) VR =I.R Her bir eleman zerinde den gerilimin deeri (VR ,VL) Yukarda verilen devreyi deney seti zerinde kurunuz ve devreye enerji veriniz. Aada verilen deerleri l aletleri ile lnz; Devre akm (I) R direnci zerinde den gerilim Bobin zerinde den gerilim

VL =I.XL

Balantlar kontrol ediniz. Doru olduundan emin olduktan sonra devreye enerji veriniz. llen deer (I) ( VR ) ( VL ) Hesaplanan deer

l aletleri ile ltnz deerleri yaptnz hesaplamalar ile karlatrnz. 24

Karlatrma srasnda ortaya kabilecek kk farklar lme hatalarndan kaynaklanabilir.

kan sonular retmeniniz ile birlikte deerlendiriniz.

UYGULAMA FAALEYT-2
RC devrelerde akm gerilim empedans deerlerinin hesaplanmas ve deney sonular ile karlatrlmas.

lem Basamaklar

neriler

Gerilim, diren, kapasite (C) deerlerini retmeninize sorarak seiniz.

ekildeki devre ile ilgili bilgileri tekrar ediniz. Aada verilen hesaplaynz. deerleri

Direnli ve kondansatrl devre konusuna baknz.

XC =

1 2f .C

Kondansatrn kapasitif reaktans Z = R 2 + ( X L X C )2 (XC) V Devrenin empedans (Z) I= Z Devrenin akm (I) VR =I.R VC =I.XC Her bir eleman zerinde den gerilimin deeri (VR ,VC) Yukarda verilen devreyi deney seti zerinde kurunuz ve devreye enerji veriniz. Aada verilen deerleri l aletleri ile lnz; Devre akm (I) R direnci zerinde den gerilim Kondansatr zerinde den gerilim 25 (I) ( VR ) ( VC ) Balantlar kontrol ediniz. Doru olduundan emin olduktan sonra devreye enerji veriniz. llen deer Hesaplanan deer

l aletleri ile ltnz deerleri yaptnz hesaplamalar ile karlatrnz. kan sonular retmeniniz ile birlikte deerlendiriniz.

Karlatrma srasnda ortaya kabilecek farklar lme hatalarndan kaynaklanabilir.

UYGULAMA FAALYET-3
RLC devrelerde akm gerilim empedans deerlerinin hesaplanmas ve deney sonular ile karlatrlmas.

lem Basamaklar

neriler

Gerilim, diren, endktans (L), Kapasite (C) deerlerini retmeninize sorarak seiniz.

ekildeki devre ile ilgili bilgileri tekrar ediniz. Aada verilen hesaplaynz. deerleri

Direnli bobinli ve kondansatrl devre konusuna baknz.

Kondansatrn kapasitif reaktans (XC) Bobinin endktif reaktans (XL) Devrenin empedans (Z) Devrenin akm (I) Her bir eleman zerinde den gerilimin deeri (VR ,VL ,VC) Yukarda verilen devreyi deney seti zerinde kurunuz ve devreye enerji veriniz.

X L = 2 . f .L 1 XC = 2f .C Z = R 2 + X c2 I= V Z
VL =I.XL VC =I.XC

VR =I.R

Balantlar kontrol ediniz. Doru olduundan emin olduktan sonra devreye enerji veriniz.

26

Aada verilen deerleri l aletleri ile lnz. Devre akm (I) R direnci zerinde den gerilim Bobin zerinde den gerilim Kondansatr zerinde den gerilim (I) ( VR ) ( VL ) ( VC )

llen deer

Hesaplanan deer

l aletleri ile ltnz deerleri yaptnz hesaplamalar ile karlatrnz. kan sonular retmeniniz ile birlikte deerlendiriniz.

Karlatrma srasnda ortaya kabilecek kk farklar lme hatalarndan kaynaklanabilir.

27

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

rencinin Ad Soyad : Numaras :

Balama saati : . Bitirme saati Sre : . : ... dk

AIKLAMA: Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar gerekletirmiseniz EVET stununa, gerekletirmemiseniz HAYIR ksmna X iareti koyunuz.

Deerlendirme ltleri
Devre akmn lebiliyor musunuz? Diren zerindeki gerilim deerini lebiliyor musunuz? Bobin zerindeki gerilim deerini lebiliyor musunuz? Kondansatr zerindeki gerilim deerini lebiliyor musunuz? Bobinin endktif reaktansn hesaplayabiliyor musunuz? Kondansatrn kapasitif reaktansn hesaplayabiliyor musunuz? Devrenin empedansn hesaplayabiliyor musunuz?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Performans deerlendirme sonucu Evet, Hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam Evet ise dier renme faaliyetine geiniz.

28

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplandrnz. 1. Maksimum deeri 311 V olan bir devreye balanan omik yk devreden 22 Amper akm ekmektedir. Devrenin direncini hesaplaynz. A) 5 B) 10 C) 15 D) 20 2. ndktans 0,5 H olan bir bobinin frekans 50 Hz olan bir alternatif akma kar gsterecei endktif reaktans (XL) hesaplaynz. A) 149 B) 153 C) 157 D) 161 3. Kapasitesi 50F olan bir kondansatre 50 Hz frekansl bir alternatif gerilim uygulandnda (Xc) deerini hesaplaynz. A) 53,3 B) 63,3 C) 53,6 D) 63,6 4. R=3 ve XL =4 olan seri bir R-L devresinde Empedans (Z) deerini hesaplaynz. A) 2 B) 3 C) 4 D) 5 5. R=6 ve XL =8 olan seri bir R-L devresinde Cos deerini hesaplaynz. A) 0,6 B) 0,7 C) 0,8 D) 0,9 6. R=15 ve XL =45 Xc =25 olan seri bir R-L-C devresinde Empedans (Z) deerini hesaplaynz. A) 20 B) 25 C) 30 D) 35 7. Aadaki devrelerin hangisinde akm ve gerilim ayn fazdadr. A) Bobinli (L) devre B) R-C seri devre C) Direnli (R) devre D) R-L seri devre 8. Aadaki devrelerin hangisinde akm gerilimden geri fazdadr. A) Omik devre B) Kapasitif devre C) Endktif devre D) Ksa devre 9. R=30 L=0,4 H ve C=15F olan seri devrenin rezonans frekansn bulunuz.

A) 64,9Hz DEERLENDRME

B) 29,9 Hz

C) 31,9Hz

D) 41,9 Hz

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. 29

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA
Alternatif akmda g hesaplamalarn yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Dk g katsaysnn sakncalarn ve g katsaysnn ykseltilmesini aratrnz. Elde ettiiniz sonular bir rapor halinde snfnzda retmeninize ve arkadalarnza sununuz.

3. ALTERNATF AKIMDA G
Bir doru akm devresinde kullanlan g, bu devreye uygulanan gerilim ile devreden geen akmn arpmdr. Alternatif akmda ise gerek devreye uygulanan gerilim gerekse devreden geen akm zamana bal olarak deiir. Akm ve gerilimin arpm olan g de zamana bal olarak deiik deerler alr. Doru akm devrelerinde olduu gibi alternatif akm devrelerinde g her zaman V.I deildir. Bir alternatif akm devresinde gerilim ve akm; v = Vm Sint ve i = i m Sin(t ) dr. Alternatif akm devrelerinde herhangi bir andaki g P = Vm im Sint.Sin(t ) dir. P deerine gcn ani deeri veya ani g denir.

Resim 3.1

3.1. Aktif G
Devrenin ortalama gc ise P=VIcos olarak bulunur. Ortalama gce aktif g de denir. Buradaki kullanlan cos cihazn g faktr veya g katsaysdr. Bir devre elemannn gcn arttrmak iin cos yi bytmek yani yi kltmek gerekir. Elektrik enerjisi retiminde g faktrnn 1 e yakn olmas istenir. 30

3.2. Reaktif G
Saf bobinli bir devrede (sadece L) gcn ortalama deeri sfrdr. Gcn ortalama deerinin sfr olmas yani aktif gcn sfr olmas bobinin kaynaktan bir enerji ekmediini gsterir. Ani gcn pozitif ve negatif deerleri birbirine eittir. Pozitif alternansta kaynaktan ekilen g, negatif alternansta kaynaa geri verilmektedir. Bobinler enerji harcayan deil; enerji depo eden elemanlardr. Ayn ekilde kondansatrl bir devrede de (Sadece C) gcn ortalama deeri sfrdr. nk g erisinin ortalama pozitif ve negatif alternanslar birbirine eittir. Kondansatrn dolmas annda kaynaktan ekilen g, kondansatrn boalmas annda kaynaa geri verilmektedir. Kondansatrler de bobinler gibi g ekmeyip, enerji depo eden elemanlardr. Saf bobin ve kondansatr devrelerinde = 900 olduu iin g katsays sfrdr (Cos 90 =0). formlne P = V .I .Cos gre P=0 olur. Grld gibi bobinde yada kondansatrde her hangi bir g kayb olmamaktadr. Ancak artc bir ekilde bir alternatif akm devresinde, diren olmad durumda, bobin ve kondansatrn i direnlerinden dolay bir g harcanr ve bu harcanan g tpk bir doru akm devresinde olduu gibi s eklinde aa kar.
0

Saf bobinde ve saf kondansatrde gerilim ve akmn etkin deerinin arpmna reaktif g denir.
QC = VC I C sin

Burada Q devrenin Reaktif gcdr. Eer sinf=1.0 alnrsa, endktif ve kapasitif devreler iin reaktif g aadaki gibi hesaplanr.
VC = I C X C V = IL X L QC = VC I C = I C X C =
2

V2 XC V2 XL

Q L = VL I L = I L X L =
2

3.3. Grnr G
Aktif gc direnler, reaktif gc ise endktif ve kapasitif reaktanslar eker. Eer bir devrede hem diren hem de reaktans bulunuyorsa, bu devrede aktif ve reaktif gler bir arada bulunur. Bu devre hem aktif hem de reakif g ekecektir. Byle bir devrede VI deeri ne aktif gc, ne de reaktif gc verir. Diren ve reaktanstan oluan bir devrede VI arpmna, grnr g denir. S harfi ile gsterilir.

31

V2 S = VI = I .Z = Z
2

ekil 3.1

Aktif G P Watt

Reaktif G Q VAR
Tablo 3.1

Grnr G S VA

rnek: ekil 3.2deki devrenin aktif,reaktif ve grnr glerini bulunuz.

ekil 3.2

zm: Z =

2 R 2 + X L = 32 + 4 2 = 5

I=

V 50 = = 10 Amper Z 5

Cos =

3 = 0,6 5

32

P = V .I .Cos = 50.10.0,6 = 300W Q = V .I .Sin = 50.10.0,8 = 400VAR S = V .I = 50.10 = 500VA

3.4. Fazl Sistemler

ok fazl sistem, gerilimlerinin arasnda faz fark bulunan iki veya daha fazla tek fazl sistemin birletirilmi halidir. ok fazl sistemlerin baz zelliklerinden dolay elektrik enerjisinin retimi, iletimi ve datm ok fazl olarak yaplr. ok fazl sistemlerin en ok kullanlan fazl sistemlerdir. Tek fazl sistemlerde g dalgal olduu halde, ok fazl sistemlerde olduka dzgndr. Bylece ok fazl motorlarn momenti, tek fazllara gre dzgn olmaktadr. fazl motorlar, tek fazllara gre daha basit yapl olup daha az bakm gerektirir ve verimleri de yksektir. fazl enerji iletiminde gerekli olan iletken miktar, ayn uzaklk ayn kayplar ve ayn gerilim iin bir fazl sisteme gre azalma gsterir. Bir fazl ykler, fazl sistemin bir fazn kullanarak alabilir. fazl sistemlerin tek fazl sistemde dorudan almas mmkn deildir.

ekil 3.3

33

3.5. Faz Farklar

fazl emknn retimi, bir fazl emknn retimine benzer. Yalnz burada manyetik alan ierisinde dnen bir iletken yada bobin yerine adet bobin vardr. Bu bobinler birbirleri ile 1200lik a ile yerletirilmitir. ekil 3.4teki vektrlere dikkat edilirse ET emk nn faznn 1200 , ES emk nn -1200 , ER emk nn 00 olduu grlmektedir. ekil 3.4te grld gibi bir nokta alnrsa, vektrler bu noktann nnden ER ES ET srasyla geeceklerdir. Bu sraya faz sras veya faz dn yn denir. u halde faz srasnn RST olmas, R faznn sfr fazl, S faznn 1200 geri fazl ve T faznn 1200 ileri fazl olmas demektir.

ekil 3.4

3.6. Dengeli ve Dengesiz Fazl Sistemler

fazl bir sistemin her faz hattndaki akmlarn byklkleri birbirine eit ve aralarnda da 1200 faz fark varsa fazl sistem dengelidir denir. Dengeli sistemi dengeli ykler oluturur. Dengeli yklerin her bir faznn empedans byklk ve faz ynnden birbirine eittir. fazl dengeli yklere rnek olarak, fazl motorlar verebiliriz. Dengesiz sistemlerin faz empedanslar birbirine eit deildir. Bunun sonucu olarak her bir fazn veya hattn akmlar da farkl deerdedir. Dengesiz devrelerde faz sras nemlidir. Faz srasnn deimesi ile ykn akmlar da deiebilir. Dengesiz sistemlere rnek olarak fazl ve bir fazl alclarn birlikte bulunduu apartmanlar, i yerlerini ve fabrikalar verebiliriz. fazl sistemler yldz ve gen olarak balanr. 34

Balant gen ise; VHat = V Faz Balant yldz ise; V Hat = 3.V Faz

I Hat = 3.I Faz I Hat = I Faz olur.

ekil 3.5: Dengeli yldz devre

ekil 3.6: Dengeli gen devre

3.7. Fazl Sistemlerde G

fazl sistem ister dengeli ister dengesiz olsun, her bir fazn glerinin toplam, devrenin gcn verir.

P = P1 + P2 + P3
Dengeli devrelerde faz gleri birbirine eittir. Bir fazn gc Pfaz ile gsterilirse, fazl devrenin gc P = 3.Pfaz olur. Dengeli devrede bir fazn gc Pfaz = V faz .I faz .Cos olur. fazl devrenin gc iin
Pfaz = 3.V faz .I faz .Cos

bulunur. 35

Dengeli yldz devrelerde V faz =

Vhat 3

ve I faz = I hat olduundan

P = 3 .Vhat .I hat .Cos forml bulunur.

36

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYEET-1
R-C devresinde g geninin oluturulmas lem Basamaklar neriler

A ekil 3.8
G ile ilgili bilgileri tekrar ediniz. Yukarda verilen devreyi deney seti zerinde kurunuz ve devreye enerji veriniz. Aada verilen deerleri l aletleri ile lnz; Devre akm (I) R direnci zerinde den gerilim (VR) Bobin zerinde den gerilim (VL)

Gerilim, diren, kapasite (C) deerlerini retmeninize sorarak seiniz.

Balantlar kontrol ediniz. Doru olduundan emin olduktan sonra devreye enerji veriniz.

Aada verilen deerleri hesaplaynz Aktif g (P) Reaktif g (Q) Grnr g (S)

P = VR .I veya P =

V2 R V2 Xc
ile

Q = Vc .I veya Q =

S = V .I
hesaplanabilir.

formlleri

37

G genini iziniz ve faz asn hesaplaynz.

Cos =

P Q veya Tan = S P
deerlerini deneyi

Sonular retmeniniz ile birlikte deerlendiriniz.

Gerilim ve diren deitirerek tekrarlayabilirsiniz.

UYGULAMA FAALYET-2
fazl devrelerde g hesaplamalarnn yaplmas. lem Basamaklar neriler

Asenkron motoru sorarak seiniz.

retmeninize

Yukarda verilen devreyi deney seti zerinde kurunuz Asenkron motoru yldz balaynz. Devreye baladnz fazl asenkron motorun balant eidinin etiketine uygun olup olmadn kontrol ediniz ( Yldz veya gen). Devreye enerji veriniz.

Yldz motor klemens balantsnn nasl olduunu retmeninizden reniniz. Balant eidinin etiketine uygun olup olmad konusunda retmeninizden yardm alnz. Balantlar kontrol ediniz. Doru olduundan emin olduktan sonra devreye enerji veriniz.

faz AC ile alrken ok dikkatli olunuz. Aada verilen deerleri l aletleri ile lnz; Devre hat akm (IHat) Hat gerilimi (VHat) Devre faz as (Cos) Aktif g 38 Faz asnn (G faktr) lm ile ilgili detayl bilgi iin retmeninizden yardm isteyiniz.

Aada verilen deerleri hesaplaynz

Yldz balantda;

VHat = 3.VFaz

I Hat = I Faz

( P = 3.VHat .I Hat Cos ) Reaktif ( Q = 3.VHat .I Hat Sin ) Grnr g ( S = 3.V Hat .I Hat ) g

Hesapladnz deerleri motor etiketindeki g deerleri ile karlatrnz.

39

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

rencinin Ad Soyad Numaras : : Balama saati : . Bitirme saati Sre : . : ... dk

AIKLAMA: Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar gerekletirmiseniz EVET stununa, gerekletirmemiseniz HAYIR ksmna X iareti koyunuz.

Deerlendirme ltleri
Devre akmn hesaplayabildiniz mi? Diren, Bobin ve Kondansatr zerindeki gerilim deerlerini hesaplayabildiniz mi? Aktif gc hesaplayabildiniz mi? Reaktif gc hesaplayabildiniz mi? Grnr gc hesaplayabildiniz mi? G genini izebildiniz mi? G katsaysn hesaplayabildiniz mi? Asenkron motoru yldz veya gen balayabildiniz mi? Devre hat akmn lebildiniz mi? Hat gerilimini lebildiniz mi? Devre faz asn lebildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Performans testi sonucu Evet, Hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam evet ise dier renme faaliyetine geiniz.

40

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplandrnz. 1. AC devresinde direnler aadaki glerden hangisini eker? A) Aktif g C) Grnr g B) Reaktif g D) Gizli g

2. AC devresinde reaktif gc hangi eleman ekmez? A) Diren C) Kapasitif reaktans B) Endktif reaktans D) Endktif ve kapasitif reaktans

3. Bir AC devresinde P=30 W Q=40 VAR ise grnr gc nedir? A) 50VA B) 60VA C) 70VA D) 80VA

4. G katsays 0,6 olan bir AC devresinde P=600 watt ise grnr gc nedir? A) 500VA B) 600VA C) 800VA D) 1000VA

5. fazl AC sisteminde rete bobinleri birbirleri ile ka derecelik a ile yerletirilmitir? A) 60 B) 90 C) 120 D) 150

6. fazl sistemlerde, her faz hattndaki akmlarn byklklerin birbirine eit olduu sistem hangisidir? A) Dengeli sistem C) Eit system B) Dzenli sistem D) Ani sistem

7. Aktif gc 100 3 W, hat akm 1 A ve faz as 1 olan 3 fazl AC devrenin hat gerilimi nedir? A) 50V B) 100V C) 150V D) 173V

8. Aktif gcn birimi aadakilerden hangisidir? A) VA B) VAR C) Watt D) Farad

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. 41

RENME FAALYET4 RENME FAALYET-4

AMA
Transformatrlerin, yapabileceksiniz. alma prensibini kavrayacak ve devreye balantsn

ARATIRMA
Transformatr eitlerini aratrnz.

4. TRANSFORMATRLER
4.1. Transformatrlerin Yaps
ekil 4.1de verildii gibi, bir transformatr, bir ekirdek ve bunun zerine sarlm iki makaradan oluur. ekirdek fuko akmlarn azaltmak iin yapraklar halinde silisyumlu saclardan kesilmi ve st ste konmu levhalardan meydana gelmitir. Sarglardan birinin ularna, deitirilmesi istenen alternatif gerilim uygulanr. Bu makaraya veya sargya primer (birinci) sarg denir. Ularndan deitirilen gerilim alnan dier makaraya da sekonder (ikinci) sarg denir.

ekil 4.1

4.2. alma Prensibi

Birinci sargdan geen alternatif akm, ekil 4.2de verildii gibi, demir nve de deiken bir manyetik ak meydana getirir. Bu aknn byk bir ksm ikinci makarann iinden geer ve deiken manyetik ak tarafndan kesilen sekonder sargda elektro-manyetik endksiyon yoluyla ayn frekansl bir alternatif emk oluturur. Bylece, primer ve sekonder sarg arasnda elektriksel olarak bir balant olmad halde birinci sargya verilen g endksiyon yoluyla ikinci sargya iletilmi olur. 42

Bu yolla g ve frekans sabit kalmak artyla alternatif gerilimi deitirerek azalmasn veya oalmasn salayan aralara transformatr denir.

ekil 4.2

4.3. Verim
Transformatrde birinci sargya verilen gcn bir ksm, ikinci sargya iletimi srasnda baz sebeplerden dolay kaybolur. Bu kaybn azaltlmas iin transformatrn nvesi (ekirdek) plakalar halinde yaplmtr. Bir transformatrn verimi alnan gcn verilen gce orandr. ekil 4.3de farkl yapda bir trafo gsterilmitir. Verim =

P2 P1

P2 P1

ekil 4.3

rnek: Giri gc 100 VA, k gc 95 VA olan bir transformatrn verimini bulunuz? zm: =

P2 95 = = 0,95 P1 100

rnek: k gc 180 VA, verimi 0,90 olan bir transformatrn giri gcn bulunuz? zm: =

P2 P1

P1 =

P2 180 = = 200 VA 0,90

43

4.4. Dntrme Oran

Sarmlar ayn manyetik ak ierisinde bulunduklarna gre emklar ve sarm saylar arasnda

E1 N 1 N = bants yazlabilir. Buradaki 1 oranna transformatrn dntrme E2 N 2 N2

oran (a) denir.

ekil: 4.4

Eer bir transformatrn verimi %100 alnrsa birinci ve ikinci sarglardaki indksiyon emklar bunlarn ularndaki potansiyel farklarna eittir. Bu durumda P1 = P2 ise I1 .V1 = I 2 .V2 dir. rnek: Primer gerilimi 24 volt, sekonder gerilimi 12 volt olan transformatrn dntrme orann bulunuz. zm: Dntrme oran (a)=

V1 24 = =2 V2 12

rnek: Primer gerilimi 48 volt, sekonder gerilimi 16 volt ve primer akm1 amper olan transformatrn dntrme orann ve sekonder akmn bulunuz. zm: Dntrme oran (a)=

V1 48 = =3 V2 16

V1 I 2 = V2 I 1

I2 =

48.1 = 3 Amper 16

rnek: Primer sarm says 200, sekonder sarm says 50 olan transformatrn primer akm 1 A ise sekonder akmn bulunuz. zm: Dntrme oran =

N1 200 = =4 N 2 50

a=

I2 I1

I 2 = a.I 1 = 1.4 = 4 Amper

44

4.5. Kullanm Alanlar

Transformatrlerin ok geni bir kullanm alan vardr. Evlerdeki kap zillerinin, radyo ve teyp gibi aralarn altrlmas iin 220 Vluk gerilimi 8-10-12 Va dren alaltc transformatre ihtiya vardr. Kaynak makinelerin de kullanlan transformatrlerin sekonder sargs primer sargya gre ok az sarmldr. Sekonder sargdan elde edilen akm iddeti ok yksek olduundan s enerjisi ile kaynak yapmak mmkndr. Eer ikinci sarg tek sarmdan olumu bir sarg ise ikinci sargda ok yksek akm iddeti elde edilebilir ve metal paralar ergitilebilir. Bu uygulama indksiyon frnlarnn temelini oluturur.

ekil 4.5

Alternatrlerden alnan elektrik enerjisinin ok uzak yerlere ulatrlmas srasnda nakil hatlarnda s eklindeki kayplar azaltmak iin hatlardaki akm iddetinin ok kk dolaysyla gerilimin ok byk olmas gerekmektedir. Byle bir dzen ile alternatrden alnan 220 V gerilim 20 kat artrlr tekrar 220 V drlerek kullanma kolayl salanm olur. ehirlerde kullanlan akmn alternatif olmasnn en nemli sebebi, az kayp ile datlabilmesidir. Elektrik enerjisinin doru akm ile uzaklara iletilmesi ve bir ehre datmas, her yerde ayn potansiyel fark salanamadndan dolay yaplamaz. Bunlardan baka transformatrler fabrikalarda, hastanelerde, laboratuvarda olmak zere ok geni bir kullanm alanna sahiptir. Byk gl trafo fotograf ekil 4.6da verilmitir.

ekil 4.6

45

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

UYGULAMA FAALYET-1
Transformatr dntrme orannn bulunmas.

lem Basamaklar

neriler

Transformatr sorarak seiniz.

retmeninize

Yukarda verilen devreyi deney seti zerinde kurunuz ve devreye enerji veriniz. Primer gerilimini kademe kademe arttrnz. l aletlerindeki deerleri kademede lerek kaydediniz. her 1 2 3 4 5

Balantlar kontrol ediniz. Doru olduundan emin olduktan sonra devreye enerji veriniz. Giri geriliminin primer gerilimini gememesine dikkat ediniz. U1 U2 I1 I2 k

Dntrme orann hesaplaynz.

Dntrme orannn her kademede ayn kaldna dikkat ediniz.

46

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

rencinin Ad Soyad Numaras : :

Balama saati : . Bitirme saati Sre : . : ... dk

AIKLAMA: Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar gerekletirmiseniz EVET stununa, gerekletirmemiseniz HAYIR ksmna X iareti koyun.

Deerlendirme ltleri
Transformatrn primer sarg ularn devreye balayabildiniz mi? Transformatrn sekonder sarg ularn devreye balayabildiniz mi? Transformatrn verimini hesaplayabildiniz mi? Transformatr dntrme oranlarn hesaplayabildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Performans testi sonucu Evet, Hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam Evet ise dier renme faaliyetine geiniz.

47

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
1. Transformatrlerde deitirilmesi istenen gerilimin uyguland sarg hangisidir? A) Sekonder sarg B) k sarg C) Primer sarg D) Dn sarg 2. Transformatrlerde giri ve k deerleri arasnda aadakilerden hangisi her zaman sabit kalr? A) Frekans B) Akm C) Gerilim D) G 3. Giri gc 50 VA k gc 40 VA olan bir transformatrn verimi hangisidir? A) 0,60 B) 0,70 C) 0,80 D) 0,90

4. k gc 85 VA olan bir transformatrn toplam kayplar 15 VA olduuna gre verimi hangisidir? A) 0,65 B) 0,75 C) 0,85 D) 0,95

5. Transformatrlerde aadakilerden hangisi dntrme orann vermez? A) Giri gc/k gc C) k akm/Giri akm B) Giri gerilimi/k gerilimi D) Giri sarm says/k sarm says

6. Sekonder akm 12 Amper ve dntrme oran 4 olan transformatrn primer akm hangisidir? A) 2A B) 3A C) 4A D) 5A 7. Primer sarm says 220 sipir, sekonder sarm says 110 sipir olan transformatrn dntrme oran aadakilerden hangisidir? A) 8 b) 4 C) 2 D) 0,5

8. Transformatrler ile ilgili cmlelerden hangisi yanltr? A) Transformatr gerilim ykseltmek iin kullanlr. B) Transformatr akm ykseltmek iin kullanlr. C) Transformatr frekans deitirmek iin kullanlr.

D) Transformatrler ile g ykseltilemez. DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. 48

RENME FAALYET5 RENME FAALYET-5

AMA
Alternatif akm motorlarnn balantlarn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bir ve fazl motor eitlerini aratrnz.

5. AC MOTORLARI
5.1. DC Motorlarla Karlatrlmas
Elektrik enerjisini mekanik enerjiye dntren makineye elektrik motoru denir. Elektrik motorlar doru ve alternatif akm motorlar olarak ikiye ayrlr. Alternatif akm motorlar ierisinde en ok kullanlan asenkron motorlardr. Motor sarglarna verilen alternatif akmn meydana getirdii dner manyetik alann dnme hz ile rotor dnme hz ayn olmayan motorlara asenkron motor denir. ekil 5.1de bir asenkron motor resmi verilmitir.

Resim 5.1

Alternatif akm motorlar, ucuz olmalar, az bakm gerektirmeleri ve alma srasnda ark oluturmamalar, momentlerinin yksek olmas, frekans deitirilerek devir saylarnn byk snrlar ierisinde deitirilebilmesi nedeniyle doru akm motorlarna gre daha ok tercih edilir.

5.2. AC Motor eitleri

5.2.1. Bir Fazl Motor
Ac motorlar bir fazl olarak da imal edilir. Bir fazl AC motorlarn bir ok eidi vardr. Genellikle elektrikli ev aletlerinde ok kullanlr. 49

5.2.2. Fazl Motor

fazl sistemlerde en ok kullanlan motor asenkron motorlardr. Bir fazl olarak da imal edilir. Asenkron motorlar stator, rotor, gvde ve yan kapaklardan oluur. Alternatif akmn uygulanarak dner manyetik alann olutuu sabit ksma stator denir. Motorda mekanik enerjinin elde edildii ksma rotor denir. Asenkron motorlar; manyetik alan ierisinde bulunan ve ierisinden akm geen iletkene etkiyen kuvvet prensibine gre alr. Asenkron motorlarda rotor iletkenlerinden akm geii endksiyon yolu ile gerekleir. Bu nedenle bu motorlara endksiyon motorlar da denir. alma prensibi transformatrler ile hemen hemen ayndr. ekil 5.1de erisi verilen fazl alternatif gerilim, stator oluklarna 120 derece faz farkl yerletirilmi adet bobine uygulanrsa fazl dner alan meydana gelir. Stator sabit olmasna ramen manyetik alan dnmektedir.
Resim 5.2

Asenkron motorlarda dner alan hzna senkron hz denir. ns ile gsterilir. ns=120f/p forml ile bulunur.

Resim 5.3

Dner manyetik alann etkisi ile hareket eden rotorun hzna asenkron hz denir. (nr) ile gsterilir.

50

Senkron hz ile asenkron hz arasndaki farka kayma denir. Devir cinsinden kayma (n), yzde cinsinden kayma (s) ile gsterilir.

n = n s nr

s=

n s nr .100 ns

ekil 5.1

rnek: 2 kutuplu 50 Hz frekansl asenkron motorun senkron devrini hesaplaynz. zm: ns =

120. f 120.50 = = 3000 devir/dk. p 2

rnek: 6 kutuplu 60 Hz frekansl asenkron motorun rotor devri 1140 d/dk. olduuna gre devir ve yzde cinsinden kaymay bulunuz. zm: ns =
120. f 120.60 = = 1200 devir/dk. p 6

n = ns nr = 1200 1140 = 60 n nr 1200 1140 .100 = .100 =%5 s= s ns 1200

51

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALIYET

UYGULAMA FAALYET-1
fazl asenkron motorun altrlmas ve kaymann bulunmas

lem Basamaklar

neriler

ekil 5.2

Yukarda verilen devreyi deney seti zerinde kurunuz. Devreye enerji veriniz. Balantlar kontrol ediniz. Doru olduundan emin olduktan sonra devreye enerji veriniz.

faz AC ile alrken ok dikkatli olunuz. Turmetre ile rotorun devrini lnz. Turmetre kullanm ile ilgili bilgi iin Fiziksel byklklerin llmesi modlne baknz. Motorun kutup saysn renmek iin etiketine baknz.

Asenkron motorun senkron hzn hesaplaynz. Asenkron motorun devir ve yzde cinsinden kayma deerini hesaplaynz.

52

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

rencinin Ad Soyad Numaras : : Balama saati : . Bitirme saati Sre : . : ... dk

AIKLAMA: Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar gerekletirmiseniz EVET stununa, gerekletirmemiseniz HAYIR ksmna X iareti koyun.

Deerlendirme ltleri
Turmetre ile rotor devrini lebildiniz mi? Asenkron motorun senkron hzn hesaplayabildiniz mi? Asenkron motorun yzde cinsinden kayma deerini hesaplayabildiniz mi? Asenkron motorun devir cinsinden kayma deerini hesaplayabildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Performans testi sonucu Evet, Hayr cevaplarnz deerlendiriniz. Eksiklerinizi faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tamam Evet ise dier renme faaliyetine geiniz.

53

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplandrnz. 1. Elektrik motorlar hangi enerjiyi hangi tr enerjiye dntrr? A) Mekanik enerjiyi elektrik enerjisine B) Elektrik enerjisini mekanik enerjiye C) Mekanik enerjiyi s enerjisine D) Is enerjisini mekanik enerjiye 2. Asenkron motorlar; I. alma srasnda ark oluturmazlar II.Frekans deitirilerek devir says deitirilmez III.Momentleri yksektir. Yukarda verilen cmlelerden hangisi ya da hangileri dorudur? A) Yalnz I B) I ve II C) I ve III D) I, II ve III

3. Asenkron motorlarda alternatif akmn uyguland sabit ksma ne denir? A) Rotor B) Stator C) Motor D) Gvde 4. Dner alann meydana gelmesi iin bobinlerin ne kadar a fark ile yerletirilmesi gerekir? A) 180 B) 150 C) 120 D) 90

5. Asenkron motorda dner alan hzna ne denir? A) Asenkron hz B) Dner hz C) Motor hz D) Senkron hz

6. 4 kutuplu 60 Hz frekansl motorun senkron hzn bulunuz. A) 1200d/d B) 1500d/d C) 1800d/d D) 2000d/d

7. Senkron hz 1500 d/d olan asenkron motor 1455 d/d dnmektedir. Yzde cinsinden kayma nedir? A) %3 B) %4 C) %5 D) %6

8. 4 kutuplu 50 Hz asenkron motor 1485 d/d dnmektedir. Devir cinsinden kaymay bulunuz. A) 10 d/d B) 15 d/d C) 20 d/d D) 25 d/d

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. 54

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Uygulama faaliyetinde yaptmz ilemlere gre aadaki tabloyu doldurarak kendimizi deerlendirebiliriz. Balama saati : . : : Bitirme saati Sre : . : ... dk

rencinin Ad Soyad Numaras

AIKLAMA: Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar gerekletirmiseniz EVET stununa, gerekletirmemiseniz HAYIR ksmna X iareti koyun.

Deerlendirme ltleri
AC gerilimin maksimum deerini hesaplayabildiniz mi? AC gerilimin etkin deerini hesaplayabildiniz mi? Periyod deerini hesaplayabildiniz mi? Frekans deerini hesaplayabildiniz mi? Devre akmn lebildiniz mi? Diren zerindeki gerilim deerini lebildiniz mi? Bobin zerindeki gerilim deerini lebildiniz mi? Kondansatr zerindeki gerilim deerini lebildiniz mi? Bobinin endktif reaktansn hesaplayabildiniz mi? Kondansatrn kapasitif reaktansn hesaplayabildiniz mi? Devrenin empedansn hesaplayabildiniz mi? Devre akmn hesaplayabildiniz mi? Diren, bobin ve kondansatr zerindeki gerilim deerlerini hesaplayabildiniz mi? Aktif gc hesaplayabildiniz mi? Reaktif gc hesaplayabildiniz mi? Grnr gc hesaplayabildiniz mi? G genini izebildiniz mi? G katsaysn hesaplayabildiniz mi? 55

Evet

Hayr

Asenkron motoru yldz veya gen balayabildiniz mi? Devre hat akmn lebildiniz mi? Hat gerilimini lebildiniz mi? Devre faz asn lebildiniz mi? Transformatr dntrme oranlarn hesaplayabildiniz mi? Turmetre ile rotor devrini lebildiniz mi? Asenkron motorun senkron hzn hesaplayabildiniz mi? Asenkron motorun yzde cinsinden kayma deerini hesaplayabildiniz mi? Asenkron motorun devir cinsinden kayma deerini hesaplayabildiniz mi?

56

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 C A B D C C D D

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 B C D D A B C C A

57

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 A A A D C A B C

RENME FAALYET-4 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 C A C C A B D C

58

RENME FAALYET-5 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 B C B C D C A B

59

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
YAZ Mehmet Ali, Fizik 2 Elektrik, Srat Yaynlar OKUMU Tuncer, Elektroteknik 2, Maki Yayn GVEN M. Emin, Elektroteknik Cilt 2, MEB Yaynlar NAL Harun, Atlye ve Laboratuvar II Bilgi lem Yapraklar, Tibyan Yaynclk

60