AZRBAYCAN DVLT PEDAQOCI UNIVERSITETI

Knl Smdova

QRBI AZRBAYCAN ETNOTOPONIMLRININ AREALLARI

Azrbaycan Respublikas Thsil Nazirliyi Elmi-Metodik uras Azrbaycan dili v dbiyyat blmsinin 07.01.2008-ci il tarixli 1-li iclas protokoluna sasn drs vsaiti kimi ap olunur.

Bak Nurlan-2008

Elmi redaktor:

f.e.doktoru.prof Hsn Mirzyev F.e.doktoru prof.

Buludxan Xlilov Ryilr: f.e.doktoru prof. Mirvari smaylova F.e.doktoru prof. dos.brahim Bayramov Knl Ibrahim qz Smdova. Qrbi Azrbaycan-indiki Ermnistan etnotoponimlrinin areallar (monoqrafiya). Bak, Nurlan, 2008,- sh.
Kitabda ilk df olaraq Qrbi Azrbaycan razisindki etnotoponimlr tdqiqat obyekti olmu, bu razinin areal etnotoponimlri aradrlmdr. Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlr linqvistik v tarixi, corafi aspektd aradrlmdr. Monoqrafiya dililr, tarixilr, corafiyalar, aspirantlar, tlblr v vahid Azrbaycan tarixin, dilin maraq gstrn geni oxucu ktlsi n nzrd tutulmu, Qrbi Azrbaycan indiki Ermnistan razisinin qdim trk ouz yurdu olduunu bir daha tsdiq edn tutarl mnbdir.

4602000000 N 098 2008

Qrifli nr

Nurlan, 2008
2

n sz
Masir dvrd Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin tdqiqi daha vacib msl olub, tkc elmi aktuall il deyil, siyasi hmiyyti baxmndan da son drc vacibdir. Onomastik vahidlr, xsusn d etnotoponimlr dil tarixi il bal qiymtli mnbdir. Onlar xalqn qdim yaay msknini myynldirmk, bu razid ba vermi ictimai-siyasi hadislri qiymtlndirmk, hmin hadislrin sbb v kklrini aydnladrmaq, hqiqti z xarmaq n faktlar kimi dyrlidir. Ermnilr Azrbaycan v trk mnli toponimlr mnasibtd hmi qrzli mvqe tutmular. Qrbi Azrbaycanda, indiki Ermnistanda trk mnli toponimlrin uzun illr boyu dyidirilib ermnildirilmsi trklrin, xsusn d azrbaycanllarn min illr boyu bu razid yaamasn sbut edn faktlar saxtaladrmaq mqsdi damdr. Mllifin qeyd etdiyi kimi Qrbi Azrbaycan, indiki Ermnistan razisindki azrbaycanllarn etnogenezind mxtlif qdim trk tayfalar itirak etmidir. Mllif lkmizin, o cmldn d Qrbi Azrbaycan razisinin masir toponimiyasnda 4600-dn ox olan corafi adn txminn 70 faizini tayfa v ya tayfa balarnn adlar il bal meydana gldiyi qeyd edilmidir. Hmin tayfalar tbii ki, imali v Cnubi Azrbaycan razisindki etnotoponimlrin say az deyildir. Mllif srd onlar tdqiq etmkl mxtlif trk etnoslarnn, xsusil ouzlarn bu razilrin aborigen sakinlri olduunu sbuta yetirir, Azrbaycan toponimiiyasnda az yrnilmi sahlrdn biri olan etnotoponimlri ox yksk sviyyd tdqiq etmi, onlarn areallq xsusiyytlrini aradrm, ilk df olaraq Qrbi Azrbaycan razisindki etnotoponimlr tdqiq edilmi, onlarn onomostik lti trtib olunub, etnotoponimlrin linqiristik v tarixi aspektd aradrlmdr. srd mxtlif etnotoponimlrl etnotoponim olmayan toponimlrin struktur leksik-semantik, fonetik, qrammatik xsusiyytlrini mqayisli kild tdqiq etim v bu qrupplar arasndak oxar v frqli chtlri z xarmdr. Mllif etnotoponimlri yalnz linqvistik baxmndan deyil, hminin tarixi v corafi aspektdn d ttbiq etmidir. Bu da drslikdn yalnz dililrin

deyil, o cmldn d tarixilrin v corafiyalarn da yararlanmasna kmk edck. Bu kitabda hminin Qafqaz hrbi dairsinin Tiflis 1903-c il xritsindn d istifad olunmu v kitabda verilmidir. Mllif hm filoloq, hm tarixi, hm d bir corafiya mvqeyind x edib. Qrbi Azrbaycanindiki Ermnistan etnotoponimlrinin areallar adl sri bir daha sbut edir ki, Qrbi Azrbaycan qdim trk-ouz msknlridir. Knl Smdova bel bir aradrmann hdsindn layiqinc glmi, hammzn btn azrbaycanllarn arl problemi olan Qrbi Azrbaycan-indiki Ermnistan torpaqlarnn tarixini, linqistikasn hm d hr bir azrbaycanl n rf ii olan vtndalq borcunu yerin yetirrrk elmi ictimaiyyt hm d geni oxucu ktlsin ox hmiyytli v dyrli bir kitab tqdim etmidir. Tklif edrdim ki, mllif glckd ya kitab btvlkd, ya da myyn hisslrini rus, ingilis htta ermni dilin bel trcm etdirsin. Dmn dmnnin dilind zrb endirmk d byk qlbdir! AMEA-nn Nsimi adna Dililik Institutunun prof. Qara Mdiyev

GIRI Onomastik vahid olan etnotoponimlr dil tarixi il bal qiymtli mnb olmaqla yana, xalqn qdim yaay msknini myynldirmk, bu razid ba vermi ictimai-siyasi hadislri, proseslri qiymtlndirmk, hmin hadislrin sbb v kklrini aradrmaq, obyektiv gerkliyi, hqiqti z xarmaq n konkret material, sbut v faktlar kimi dyrlidir. Bel faktlar ermnilrin Azrbaycana mxsus razilri, insan msknlrini saxta v qondarma materiallara istinadla z adlarna xarmasna qar mbarizd d vacibdir. Sni yollarla qdimliyini sbut etmk istyn, tarixi saxtaladrmaa alan ermnilr trklr, trkdilli xalqlara qar hmi dmnilik mvqeyind durmu v durmaqdadrlar. Ermnilr Azrbaycan v trk mnli toponimlr mnasibtd d qrzli mvqe tutmular. Qrbi Azrbaycanda, indiki Ermnistanda trk mnli toponimlrin uzun illr boyu dyidirilib ermnildirilmsi, trklrin, xsusn d azrbaycanllarn min illr boyu bu razid yaamasn sbut edn faktlar saxtaladrmaq, xalqn adlara hopub srlrl yaam tarixini pozmaq, tarixin torpan kksndki izlrini (A.Axundov) itirmk, onlara baqa don geyindirmk mqsdi damdr. Ona gr d yer-yurd adlarmzn tarixin hans dvrlrind nec dyidirilmsin dair tdqiqatlar aparmamz olduqca hmiyytlidir. Yer-yurd adlarmzn dyidirilmsi tarixin qdim dvrlrin gedib xmr. nki bel qdim dvrlrd bu adlar trklr masir dvrl mqayisd yax qoruya bilmilr. Daha qdim dvrlrd, adamlarn ovuluq v yclqla mqul olduu dvrlrd onlarn yaay qruplarnn bilavasit etnosun ad il adlanmas bh dourur. Bel qruplar ox zaman yaay razisin, bu razinin relyefin, digr atributlarna, rzaq ehtiyatlarna, flora v faunasna v i.a. gr adlandrlmdr. Yni insann tkkl tapb mxtlif qruplar klind yaad 5

ilk dvrlrd etnik mnsubluq mslsi olmamdr. Bu dvrd insanlar sas maraqlandran cht zruri olan rzaqla tmin olunmaq, qorunmaq, onlar mhv ed bilck hr cr qvvlr qar mbariz aparmaq vrdilrin yiylnmk n planda idi. Bununla yana, qeyd etmk lazmdr ki, ox yaxn razid paylanm, adlarnda ortaq, yaxud eyni semantikaya malik komponent olan qruplarn bir etnosla ball hqiqt daha yaxndr. nki kompozitin trkibindki komponent ya nominantn, ya da nominatorun dad dil mnsub olmas bel bir mddan irli srmy tam sas verir. Eyni zamanda bu faktdan x etmkl ya nominantn, ya da nominatorun etnik mnsubluunu akara xarmaq mmkndr. nki yalnz onimin semantikasn aradrmaqla onun hans etnosun dilin aidliyi haqqnda myyn fikr glmk mmkndr. Etnonimlrl bal problemin iki chti diqqti xsusi il clb edir. Birinci cht bir-biri il qarlql laqli olan etnonimlrin toplu tkil etmsidir. Bu topluya eyni etnosun mxtlif adlar daxil olur. Etnos adlarnda mxtliflik sbblrindn biri d nominatorun frqlnmsindn irli glir. Adlarn myyn qismi etnosa qonu, yaxud onunla laqd olan etnoslar trfindn verilir. Ikinci cht etnonimlrin tarixi dinamikas il laqlidir. Etnonim yaranr v tarixi inkiaf prosesi keir. Bu prosesd etnonim hm intralinqvistik, hm d ekstralinqvistik amillr tsir gstrir. Daha qdim saylan etnotoponimlrin linqvistik thlili zaman lokal qruplara mxsus adlarn leksik-semantik xsusiyytlrinin mxtlif aspektlri tdqiqat obyekti kimi nzr alnmaldr. Bel tdqiqatda leksik vahidin semantik yknn bilavasit etnosa deyil, lokal qrupun yaad yerin xsusiyytlrin, onun bu v ya digr istinad nqtsindn, yaxud motivldirm lamtindn frqin gr verilmsi yoxlanlmaldr. Bel tdqiqatn aparlmas Qrbi Azrbaycan razisindki etnotoponimlrin hans etnoslara mnsubluunu 6

aydnladrmaa imkan yarada bilr v bellikl, ermnilr trfindn saxtaladrlaraq dyidirilmi adlarn dad tarixi yk akara xarlacaqdr. Buna gr d indi Ermnistan adlanan razidki trk-Azrbaycan mnli onomastik vahidlrin, xsusn etnotoponimlrin tdqiqi son drc vacib, txirsalnmaz v aktual msldir. Son illrd bu sahy aid dyrli elmi axtarlar aparlm, trk-Azrbaycan mnli onomastik vahidlr toplanm, qrupladrlm, myyn izah v rhlrl ap edilmidir (21; 57; 58; 53; 15; 16; 17;19; 20; 44; 24; 30). Qrbi Azrbaycan indiki Ermnistan razisindki etnotoponimlrin yrnilmsi xsusi hmiyyt dayan msldir. nki etnotoponimlr tayfa v qbil adlar sasnda yaranan onomastik vahidlrdir. Toponimlrin xalqn daha qdim tarixi il bal olan bu tipinin hrtrfli yrnilmsi sahsind myyn ilr grls d, onlar yetrinc deyil v indiki Ermnistan razisinin tarixn mvcud olmu mumi etnotoponimik mnzrsinin almas n kifayt etmir. Qrbi Azrbaycan indiki Ermnistan razisind azrbaycanllarn etnogenezind mxtlif qdim trk tayfalar itirak etmidir. Hmin tayfalar tbii ki, imali v Cnubi Azrbaycan razilrindki toponimlrd d iz qoymular. Tarixi faktlar hl eramzdan vvl VIII srd trk etnoslarnn Qrbi Azrbaycan razisind yaamasn tsdiq edir. Qrbi Azrbaycan razisindki toponimlr arasnda etnotoponimlrin say az deyildir. Onlarn hr biri mxtlif trk etnoslarnn, xsusil ouzlarn bu razilrin aborigen sakinlri olduunu sbuta yetirir. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, Azrbaycan toponimiyasnda az yrnilmi sahlrdn biri etnotoponimlrdir. Azrbaycan dililiyind Qrbi Azrbaycan razisindki trk mnli etnotoponimlrin tdqiqin aid ayrca aradrma da yoxdur. Bu is qeyd olunan razinin etnotoponimik mnzrsinin aqlanmasna mane olur. 7

Areal etnotoponimlrin tarixi, corafi, elc d linqvistik aspektdn tdqiqi son drc aktualdr. Bu istiqamtd olan tdqiqat areal etnotoponimlrin konkret corafi mkanda yaylmas, onlarn kmiyyt xarakteristikalar hmin razid hans etnoslarn daha ox mskunlamas, elc d bu mskunlamann tarixi, miqrasiyas bard mxtlif spkili faktlar akara xara bilr. Tbii ki, masir dvrd Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin tdqiqi daha vacib msl olub, tkc elmi aktuall il deyil, siyasi hmiyyti baxmndan son drc vacibdir. Tdqiqat iinin sas mqsdi Qrbi Azrbaycan (qdim ouz yurdu indiki Ermnistan) razisindki trk mnli etnotoponimlri linqvistik aspektdn thlil etmk v onlarn areal xsusiyytlrini yrnmkdir. Bu mqsdl aadak vziflrin yerin yetirilmsi nzrd tutulmudur: - onimik areal v areal onimlr anlaylarn dqiqldirmk; - lokal qrup adlar, regionali v geonimlrl etnotoponimlr arasndak oxar v frqli chtlri myynldirmk; - Ermnistan razisindki trk mnli etnonimlrinin mumi mnzrsini rh etmk; - Ermnistan razisindki trk mnli areal etnotoponimlrin onomastikonunu trtib etmk; - Ermnistan razisindki trk mnli areal etnotoponimlrin areallq xsusiyytlrini v yaylma corafiyasn myynldirmk; - Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin, fonetik, leksik-semantik, struktur v qrammatik xsusiyytlrini aradrmaq. Tdqiqat iind Qrbi Azrbaycan razisindki etnotoponimlrin qeyd alnd v toplanb daxil edildiyi srlr tkil edir. Kitabda sas mnblr kimi Ermnistan Azrbaycannn tarixi corafiyas, B..Budaqov, Q..Qeybullayev. Ermnis8

tanda Azrbaycan mnli toponimlrin izahl lti, .lkbrli Qdim trk-ouz yurdu, Ermnistan, Bnyadov Z., Mmmdov H. Irvan yaltinin icmal dftri M.H.Baharlnn kitablarndan istifad edilmidir (20; 24; 30; 21). Id trk dillrin aid yazl abidlrdki materiallardan, M.Kaarinin v V.Radlovun ltlrindn, bir sra baqa ltlrdn, tdqiqatlarn, o cmldn Azrbaycan tdqiqatlarnn Ermnistan razisindki onomastik vahidlr haqqnda elmi monoqrafiya v mqallrind qeyd alnan etnotoponimlr d istinad edilmidir. Tdqiqat iind mqayisli, mqayisli-tarixi metoddan, areal, genetik, deskriptiv, kartoqrafik, struktur, etimoloci v tipoloci thlil sullarndan istifad olunmudur. Ilk df olaraq Qrbi Azrbaycan razisindki etnotopnimlr tdqiqat obyekti olmu, bu razinin areal etnotoponimlri aradrlmdr. Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin onomastikonu trtib edilmi, etnotoponimlr linqvistik v tarixi aspektd aradrlmdr. Dissertasiyada mxtlif sasl etnotoponimlr ayr-ayrlqda thlil olunmudur. Bu da mxtlif sasdan olan etnotoponimlrin qrupladrlma imkanlarn genilndirmidir. Iin elmi yeniliyinin bir chti d ondan ibartdir ki, dissertasiyann nc fslind trk mnli etnotoponimlrl, etnotoponim olmayan toponimlrin struktur, leksik-semantik, fonetik, qrammatik xsusiyytlri mqayisli kild yrnilmi v bu qruplar arasndak oxar v frqli chtlr z xarlmdr. Tdqiqat iind ld olunmu bir sra nticlr, o cmldn etnotoponimlrin areal xsusiyytlrinin yrnilmsi mslsin yeni aspektdn baxlmdr. Etnotoponimlrin areal olmasnn sbblri tarixi-corafi aspektdn qiymtlndirilmidir. Id indiki Ermnistan razisindki areal etnotoponimlrin baqa areallarda ilnm sbblri nzr alnmdr. 9

Tdqiqat iinin praktik hmiyytini gstrn chtlrdn biri Ermnistan razisindkt trk mnli etnotoponimlrin tam siyahsnn trtibi il baldr. Qdim trk ouz yurdu indiki Ermnistan razisind trklrin hl ox-ox qdimdn mskunlamasn tsdiq edn faktlar z xarlm, tarixi tdqiqatlar n byk hmiyyt ksb edn onomastik vahidlri ermnilrin dyidirmkl hqiqti saxtaladrmas diqqt mrkzin kilmidir. Dissertasiya iinin praktik hmiyyti ondadr ki, onomastikaya aid drsliklrin v drs vsaitlrinin yazlmasnda, ixtisas kurs v seminarlarnn aparlmasnda, trk mnli etnotoponimlrin, toponimlrin izahl ltlrinin hazrlanmasnda istifad edil bilr.

10

I FSIL QRBI AZRBAYCANIN TRK MNLI ETNOTOPONIM MNZRSI 1.1. Onomastik vahidlrin tdqiqinin xalqn mskunlama corafiyasnn tyinind rolu sasnda duran szn mnasna, onun nyi bildirmsin gr toponimlrin frqlnn qruplarndan biri etnotoponimlrdir. Tayfa, qbil adlar, bir szl etnonimlr sasnda yaranm toponimlr onamastik sistemd-etnotoponim adlanr. Azrbaycan toponimik sisteminin n mrkkb v az yrnilmi sahlrindn biri etnotoponimlrdir. Xalqmzn qdim tarixi il bal olan bu onomastik vahidlr bard hllik ox az sz deyilmidir. Azrbaycan toponimlri tbii ki, dilimizin leksikasnda mvcud olan mxtlif sz qruplar sasnda yaranmdr. Bununla bel corafi adlarn meydana glmsi xs adlar kimi bu v ya digr frdin iradsindn asl olmayb myyn tarixi, ictimai-siyasi hadislr nticsi kimi tzahr etmidir. Bu adlar myyn razid yaayan halinin, kollektivin v ya hakim dairnin tbbs il ml glmidir. Minillik tarix malik olan yalt, hr v kndlrin ad tarixi inkiaf prosesind mxtlif sbblr zminind hm srtli, hm d ilk baxdan nzr arpmayan tdrici dyimy mruz qala bilir. Onomastik vahidlr - toponim, etnonim, etnotoponim, antroponim v i.a. tarixi abidlr, kitablr kimi dyrli, qiymtli srvt saylr. Bel bir srvt mnasibt d hmi dzgn olmal, onun qorunmasna, saxlanmasna, tdqiqin kklnmli, onlar tarixin yadigar kimi mhafiz edilmlidir. Onomastik leksika insann inkiaf tarixi haqqnda informasiya dadna gr tkc dil mnyin gr mnsub olduu dilin daycs olan xalqn mal saylmamal, mahiyyti 11

v mzmununa gr mumbri srvt sviyysind qbul edilmlidir. Tssf ki, bu tlb sni yollarla qdimliyini sbut etmk istyn, tarixi saxtaladrmaa alanlar, xsusn ermnilr trfindn hmi pozulur. Azrbaycan v trk mnli toponimlr mnasibtd Ermnistanda hmi bel bir siyast hyata keirilmidir. Ermnistanda trk mnli toponimlrin dyidirilmsi, azrbaycanllarn zorla bu razilrdn xarlmas ardcl kild davam etdirilmidir. Bu fakt bir ox elmi mnblrd qeyd olunmudur. Msln, R.liyeva 1993-c ild yazd namizdlik disertasiyasnda, sonralar nr etdirdiyi kitabda gstrir ki: son illrd Zaqafqaziyada ba vern hadislr Ermnistan v Grcstan razisind tarixn mvcud olan Azrbaycan dilin mxsus toponimlrin ktlvi kild dyidirilmsin sbb olmudur (31, 5). slind ermnilrin trk mnli toponimlri dyidirmsi son illr aid hadis deyildir, tarix boyu olmudur. Trk mnli toponimlrin uzun illr boyu dyidirilib ermni mnli adlarla vz edilmsi azrbaycanllarn min illr boyu bu razid yaamasn sbut edn faktlar saxtaladrmaqla yana, mxtlif elm sahlrind aparlan tdqiqatlar n tarixi mnb olacaq onomastik vahidlrin izini itirmk mqsdini damdr. Burada mxtlif elmlrin tdqiqat mnbsindn danmaq tlbi ondan irli glir ki, xsusi adlar yrnn onomastikann hans elm aid olmas haqqnda mbahislr oxdan davam edir. Onun corafiyaya v ya dililiy, etnoqrafiyaya yoxsa tarix aidliyin mnasibtd elmi dbiyyatda frqli fikirlr vardr (Bax: 49, 266; 29, 7-17; 97, 21-32; 107, 38; 116; 124, 153; 127, 11-12; 128, 6; 137; 134, 37; 138, 11; 143, 7-11; 155, 8; 158, 5 v s.) Onomastikann ictimai elmlr sistemind yerin aid ayrayr alimlrin fikirlrini thlil edn ingiz Hseynzad bu mbahisli msly mnasibtini bildirrk yazr: Hazrda onomastika dililiyin xsusi adlar yrnn mstqil v ayrca sahsi kimi formalamdr (97, 23-24). lbtt, bu msl il bal mbahislr aydnlq gtirmk bizim mvzunun hat 12

dairsindn knara xsa da, onomastik leksikann dild v cmiyytd ilnmsinin, onlarn yaranma qanunauyunluqlarnn v dyimsinin tdqiqin mxtlif elmlrd olan diqqti n plana kmk, znnimizc, vacibdir. Bu, Ermnistanda hqiqt yalan donu geyindirmk mqsdil bir ox elmlrin tdqiqat mara dairsind olan vahidlr v bellikl, ermnilrin z mqsdlri namin elm saxta mnasibtini aqlam olur. A.A.Reformatskinin onomastik vahidlrin myyn qrupunu birldirn toponimlri yrnn toponimikann elmi mnsubluuna mnasibtl bildirdiyi bir fikri qeyd etmk vacibdir: Toponimika yalnz dililri deyil corafiyalar v tarixilri d hqiqtn maraqlandrd n burada btn trflrin maraqlarn nzr almaq v bu oblastda myin bldrlmsi konturlarn myynldirmk lazmdr (137, 33-34). Onomastikann tarixl sx ball he bir bh dourmur. Cmiyytin inkiafnn qdim dvrlrin dair tarixi mlumatlarn doruluunu sbut edrkn ox vaxt alimlr onomastika, tarix, corafiya, hminin d arxeologiyann mlumatlarnn mqayisli kild tdqiqini znd birldirn kompleks metoda istinad edirlr. Bu tarixi prosesi, xsusn d etnogenez problemlrini mumi spkid sciyylndirmy imkan yaradr. Tsadfi deyil ki, F.Engels corafi adlar tarixi mnb kimi qiymtlndirrk onlarn sasnda alman tayfalarnn eramzdan vvl I srd yerlm sxemini qurmudur (127, 12). Bu da danlmaz faktdr ki, dilin onomastik sistemind hmin dili dayan xalqn oxsrlik ictimai-iqtisadi, mdni-tarixi hyat ksini tapr. V.K.iaqov qeyd edir ki, rus xalqnn tarixinin mxtlif dvrlrin aid adlar v onlarn formalar hmin dvrlrdki cmiyytin vziyytini, bununla da cmiyytin sinfi quruluunu gzl kild ks etdirir (155, 8). 13

Btn bu mddalar sbut edir ki, onomastikada linqvistik v ekstralinqvistik amillr sx qarlql laqddir. Xsusi adlarda ekstralinqvistik amillr onlarn dad tarixi informasiya, tarixi faktlar, xalqn mskunlama yerini gstrn, bu bard fikir v elmi mddalar tsdiqlyib sbut edn amillrdir. Ad insan mdniyytinin mhsullarndan biridir. O, kollektivd v kollektivin tlbatndan yaranb, inkiafnn myyn sviyysin atm insan kollektivi n hmiyytli xsusiyyti ks etdirir. Epoxa v insan birliklri haqqnda mlumatlar adlarda z izini saxlayr (103, 5) Aydndr ki, linqvistlr tarixi leksikan, fonetika v qrammatikan, tarixi dialektologiyan yrnrkn ox vaxt onomastikann kmyindn bhrlnir v bu zaman xsusi adlarn dil yaradcl prosesinin arxaik v konservativ chtlrini, onlarn dinamikasn qoruyub saxlayan xsusi leksik qat olduunu unudurlar (124, 152). Bu baxmdan linqvistika, xsusn dil tarixi sahsind tdqiqatlar n xsusi adlar ox byk dyr malikdir. V.A.Nikonov qeyd edir ki, onomastik vahidlr onlar yaradanlarn dili haqqnda byk mlumat dayr. Adlarn myyn yer aidliyi is hmin razid yaylm qdim dili brpa etmk, yaylma razisinin hdudlarn myynldirmk imkan verir (127, 11). Onomastikann baqa elmlr arasnda yerini aydnladrarkn, onun tarix, corafiya, etnoqrafiya, dililik v baqa elmlr mnasibtini aqlayarkn xsusi adlara kompleks kild yanarlar. Eyni zamanda nzr almaq lazmdr ki, xsusi adlarn bir sra siniflri vardr v bu siniflrin hr biri znn frqlndirici chtlrin malikdir. Onomastik leksikan, xsusn d etnotoponimlri dil tarixi il bal qiymtli mnb hesab etmkl yana, onun tkc myyn xalqn dil tarixini yrnmk n deyil, hmin xalqn tarixn yaad razini myynldirmk, bu razid ba vermi ictimai-siyasi hadislri, proseslri qiymtlndirmk, bu 14

hadislrin sbb v kklrini aradrmaq, obyektiv gerkliyi, hqiqti z xarmaq n konkret tarixi material, sbut v faktlar kimi dyrlndirmk zruridir. Faktlarn qeyd alnmas, ciddi elmi axtarlar tarixi saxtaladrmann qarsna sipr k bilr. Bu baxmdan Ermnistan razisindki trk-Azrbaycan mnli onomastikann, xsusn etnotoponimlrin tarixn mvcud olmu corafi mnzrsinin brpasna alaq. Hr eydn vvl Ermnistanda trk mnli toponimlrin dyidirilmsi il bal aparlm v aparlan siyastin konturlarn aydnladraq. ziz lkbrli Ermnistanda trk mnli toponimlrin mxtlif prinsiplr sasnda dyidirilmsini faktlar sasnda rh etmy almdr. Qdim trk-ouz yurdu Ermnistan srind mllif trk mnli toponimlrin dyidirilmsinin aadak skkiz prinsipini qeyd almdr: 1) sovet ideologiyasnn tbliat bhansi (Gmr-AleksandropolLeninakan); 2)ermni milltindn olan tarixi xsiyytlrin adn bdildirmk bhansi (Kvr-Yeni Byazid-Abovyan); 3) hrfi trcm (Daqala - Karaberd); 4) bzi adlardak byk, kiik, yuxar, aa szlrinin ermnildirilmsi (Byk Ayrm-Medz Ayrum); 5) bzi adlardak knd sznn ermnildirilmsi (Lalaknd-Lalgyu); 6)ermni tlffzn uyunladrma (Hkri-Akori); 7)qdim tarixi adn masir azrbaycanl ad il dyidirilmsi (Haqqxl-Smd Vurun); 8)tarixi ad itirmk n onun bir ne df dyidirilmsi (Hacqara-Makodaen-Lernapat). (30, 5-6). .lkbrlinin tklif etdiyi prinsiplri bel qrupladrmaq mmkndr: 1)siyasi motivldirm yolu il toponimin dyidirilmsi; 2) yeni tarix v mdniyyt istinadla toponimin dyidirilmsi; 3)trcm yolu il dyidirm; 4)fonetik uyunladrma yolu il dyidirm; 5)qdim adn izini itirmk mqsdil dyidirm. Ermnistanda trk mnli toponimlrin dyidirilmsi prinsiplrinin dqiqldirilmsi elmi hmiyt ksb edir. nki 15

bu prinsiplr hazrk addan vvlki ada keidi gerkldirmyin yegan vasitlrindn biridir. Msln, Kamo toponominin XX sr aidliyi, bu adla adlandrlan yaay mskninin qdimliyi faktndan x etmkl onun bundan vvlki adnn olmasn sbuta yetirmk mmkndr. lbtt, adlarn dyidirilmsinin vaxtnda qeyd alnmas, glckd adn tkrar dyidirilib vvlki vziyyt gtirilmsi n hquqi sas verms d, tarixi hqiqtin tsdiqini realladrr. Ermnistann trk mnli onomastik vahidlrinin tdqiqinin ilkin vacib mslsi bu adlarn toplanb qrupladrlmasdr. ld olan materiallar myyn toplu yaradr. Son dvrlrd nr olunmu elmi-tarixi srlrd Ermnistan razisindki trk onomastik vahidlrinin, sasn toponimlrin qeyd alnmas istiqamtind xeyli i grlmdr (Bax:19; 20; 30; 60 v s). lbtt, istinad etdiyimiz dbiyyat siyahs tam deyil v daha mumi sciyyli olanlar hat edir. Gstriln ilrd toponomik onamastikonun yaradlmas n byk material vardr. Lakin btvlkd bunlar mxtlif onim tiplri zr tam onomastikonlarn hazrlanmas n yetrinc deyildir. Son illrd Ermnistan razisindki trk mnli tam onomastikonun brpas v yaradlmas istiqamtind prof. H. Mirzyevin tdqiqatlar qiymtlidir. Bu tdqiqatlarda knd v daha kiik yaay mntqlri daxilindki onimlr qrupladrlr, onlarn byk hisssi qeyd alnr (Bax: 54, 3-6; 56, 14-18; 57, 26-34; 58, 38-44 v s). Tbii ki, prof. H.Mirzyevin bu istiqamtd apard tdqiqat ilri Ermnistan razisindki trk mnli onimlrin toplanmas, onlarn yal nslin hafizsindn pozulmam qeyd alnmas n son drc vacibdir. Bununla bel qeyd edilmlidir ki, btvlkd gstriln sahd hl xeyli i grlmlidir. Biz bel hesab edirik ki, tdqiqatlar yalnz toponimlrin yrnilmsi il mhdudlamamal, btn onomastik mnzrnin brpasna istiqamtlnmlidir. 16

Ermnistan razisind mvcud olmu etnotoponimlrin yrnilmsi problemi qeyd edilmi tdqiqatlar crgsind xsusi yer tutur. nki etnotoponimlr tayfa v qbil adlar sasnda yaranan onomastik vahidlrdir. Yeri glmikn qeyd etmk lazmdr ki, toponimlrin xalqn daha qdim tarixi il bal olan bu tipinin hrtrfli yrnilmsi sahsind d dililiyimizd az i grlmdr. Elmi dbiyyatda Azrbaycanda, o cmldn qrbi Azrbaycanda yaylm toponimlrin 70 faizinin tayfa v tayfa basnn ad il adlanmas fikri qeyd olunur. Ermnistan razisindki toponimlr arasnda dorudan da etnotoponimlrin say az deyildir. Msln, Eymur, Orand, ovdar, abanl v s. Eymur etnotoponiminin Ayrum//Ayrm//Imer//Imir variantlar vardr. Ermnistanda bu etnotoponim Ayrum, Ayrum Mets, Ayrum Pokr knd adlarnda qalmdr. Yuxarda toponimlrin saxtaladrma mqsdil dyidirilm prinsiplrini nzrdn keirrkn byk v kiik szlrinin trcm edilmsi gstrilmidi. Mets -byk, pokr-kiik mnasnda olduundan, slind Ermnistanda Byk Ayrm, Ayrm, Kiik Ayrm toponimlrinin olduu aydnlar. Eymur sznn etnonim olmas Mahmud Kaarinin ltind qeyd edilmidir. Mllif gstrir ki, eymurlar ouz tayfalarnn iyirmi iki nslindn biridir. Eymur etnotoponiminin Ermnistanda kndin adnda ksini tapmas hmin torpaqlarn trklrin qdim yaay msknlrindn olmasn bir daha sbuta yetirir. Grndy kimi, Ermnistan razisind trk etnoslarnn tarix boyu mskunlamasn akarlamaqda hmin razidki trk mnli etnotoponimlrin tdqiqi mstsna hmiyyt ksb edir. Maraql cht odur ki, Ermnistan razisind areal etnotoponimlr daha geni yaylmdr. Verilmi nmun Ermnistan razisindki areal etnotoponimlrdn biridir. Etnotoponimlrin tdqiqi is bilavasit xalqn ictimai-siyasi hyat il bal olub onun tarixinin mxtlif mrhllrind 17

meydana glmi etnonimlrin yrnilmsi il balanr. Etnonimlrin tdqiqi prosesind xalqn n qdim v qdim etnoslarnn adlar haqqnda geni mlumatlar ld olunur. Hr bir xalqn tkkl tarix boyu davam etmi arasksilmz etnik prosesin nticsidir. Etnik prosesin komponentlri qbillr, tayfalar, xalqlar v milltlr, bir szl, etnoqrafiyada qbul edildiyi kimi etnoslardr (32, 3). Konsolidasiya (etnik mnsubiyytc qohum etnoslarn qaynayb qarmas prosesi) v assimilyasiya (etnik mnsubiyytc mxtlif etnoslarn arasnda gedn prosesd onlardan birinin digrini dilindn mhrum etmsi v zn qatmas) proseslri nticsind etnoslarn hm bir-birin nzrn tutduu mvqed, hm d onlarn adlarnda dyimlr ba verir. Myyn tarixi mrhld etnoslardan biri digrin nzrn hakim mvqey malik olur. Hr bir etnosun formalamas prosesi etnosun adlanmasna da tsirini gstrir; bu o demkdir ki, tarixi inkiaf prosesind bir etnik adla mlum olan etnos myyn mrhl kedikdn sonra baqa etnik ada malik ola bilr. Ona gr hr bir xalqn mnyini aydnladrmaq n, onun tkkln gtirib xarm v etnik prosesin btn mrhllrind itirak etmi komponentlri myyn etmk lazmdr. Baqa szl, xalqmzn mnyini aradrmaq n Azrbaycan razisind tarix boyu mskun olmu etnoslarn adlarn v onlarn etnik mnsubiyytini z xarmaq grklidir. Etnonimlr onomastikann daha mrkkb v oxspektrli elmi tdqiqat tlb edn qrupudur. Tarixi, corafi, etnoqrafik v linqvistik faktlar zminind qrupladrlb bir topluya gtiril biln etnonimlrin dqiqldirilmsi lav bilgilr tlb edir. Tayfa, qbil, xalq, millt adlar digr onimlrdn frqli olaraq eyni denotata mxtlif aspektlrdn mnasibt baxmndan oxvariantlla malikdir. Etnosun yaylma, blnm v paylanma drcsi, onun miqrasiyaya meylliliyi etnonim oxluuna sbb olur v psevdoetnonimlr yarada bilir. 18

Etnonimiyada, elc d onomastikann digr blmlrind etnoniml bal adlarn, o cmldn etnotoponimlrin tdqiqi zaman bu qbildn olan onimlrin dqiq semantikasna diqqt yetirilmlidir. razi v yaay msknlrinin adlandrlmas z tarixin gr ox qdim dvrlr gedib xr. Lakin insanlarn yaadqlar yer-yurda, mskn ad verm prosesi d dyikn olmudur. Ilk yaranan yer adlar, he bh yox ki, etnosun adn damamdr. Qrup halnda yaayan qdim insanlar yqin ki, ox zaman yaadqlar yer razinin relyefin, digr atributlarna, rzaq ehtiyatlarna, flora v faunasna v i.a. gr ad vermilr. Yni insann tkkl tapb mxtlif qruplar klind yaad ilk dvrlrd etnik mnsubluq mslsi olmamdr. Bu dvr daha ox yaay urunda mbariz aparmaq, insan hyat n thlk trdn qvvlr qar mqavimt gstrmk, bunun n lazm gldikc birlmk sciyyvi xsusiyyt damdr. Dorudur, inkiaf prosesinin el dvrlri glib atmdr ki, insan qruplar yaay n lverili olan yer baqa qruplarn girmsin imkan vermmk urunda da mbariz aparmal olmular. vvl insan qruplar arasnda gedn bel mbariz, sonralar tayfa v qbillrin mbarizsin evrilmidir. Ola bilsin ki, yaay razisin etnosun z adn vermsi d bu dvrdn balamdr. Unutmaq olmaz ki, bir etnosun yaad raziy onunla qonuluqda yaayan etnos da ad ver bilrdi. Bel hal hm etnoslararas laqnin varl, hm d yoxluu raiti n mmkndr. Lakin btn hallarda bir msl aydndr. Etnos z yaad mskn baqa etnosun adn qoymad kimi, qonu etnos da z qonusunun msknin z adn vermir. Baqa etnosa mnsub razinin adn dyimk hadissi is yalnz hmin etnosun razisni lindn alandan sonra ba ver bilrdi. Etnonimlr mrkkb tematik sz qrupudur. Mrkkblik etnonimlri digr onim v nominatlardan ayrma tinliyindn irli glir. Bu msly mnasibtini bildirn Y.esnov 19

etnonimlri frqlndirm zaman adlandrmann motivldirm semantikasna xsusi diqqt verilmsini tklif edir (msln, ad yaama yerinin xsusiyytin gr qoyula bilr; yer gr motivlmdn istifad oluna bilr v s.)(154, 6). Yerli hali zndn vvl mvcud yer adnn z dilinin etimologiyasna gr izahn verrk onu thrif edir. Lakin bu halda yalnz thrifl zlmk mmkndr. Thrif daha ox fonetik sviyyd getmlidir. gr leksik vahid baqa dil mnsub vahidl vzlnirs, bu, ad dyimdir. Mhz buna gr d etnotoponimlrin tdqiqind diqqtli olmaq vacibdir. nki bu vahidlr mxtlif elmlrin tdqiqi obyekti olur. Y.V. Bromley Etnos v etnoqrafiya srind bu msly toxunaraq qeyd edir ki, bel onimlr corafiya il linqvistikann (elc d tarix v linqvistikann) qovanda yerlib toponimiyann son tin tdqiqat zonasn tkil edir (81, 223). Mlumdur ki, etnonimlrin tematik semantikas, yni onlarn tematik sciyysi ox zaman motivlm semantikas il tamamlanr. Adtn etnonimlr motivlmy gr daha asanlqla izah olunur. Bel izahlar etnonimikada myyn nzri mddalar irli srmy imkan verir. Y.V.esnov gstrir ki, avstraliyallarda aranda kimi iri etnik birliklr bir ox kiik lokal qruplara blnr. Bel blnm nticsind faliyyt gstrn qruplarn adlar onlarn bir qayda olaraq yaadqlar yerin ad il tyin edilir. Oxar hal eskimoslarda da mahid edilir (154, 7). Eskimoslarda lokal qruplarn adlar aadak sxem zr formalar: qrupun yaad yerl bal ad + miut Miut eskimoslarda adamlar mnasn vern szdr. Msln, utkuxikalinqmiut qrup ad sabun dalar razisind yaayan adamlar mnasn verir (154, 8). N.A.Butinov ibtidai icma quruluunda yaam adamlarn lokal qruplar tkil etmsini tsdiqlyir v eyni zamanda bel qruplarn tcrid olunmu kild yaamasnn qeyri-mmkn 20

olduunu qeyd edir(82, 214). Demli, lokal qruplar bir-biri il laqd olmaldr. Lokal qrupLararas laqlr qruplarn birbirini adlandrmasna zmin yaratmdr. Buradan bel ntic xarmaq olur ki, lokal qruplarn adlanmasnn iki yolu olmudur. 1) qrup z-zn ad verir; 2) lokal qrupa ad digr lokal qrup trfindn qoyulur. Lokal qruplar myyn etnosdan qopub ayrldqlarna gr onlarn etnik mnsubluunun etnotoponim sasnda dqiqldirilmsi zaman yuxarda gstriln fakt xsusi rol oynayr. Ona gr d, hr eydn vvl adlandrma prosesind itirak ed bilck etnoslar myynldirilmlidir. Aydndr ki, lokal qrup z zn adlandrrsa, onda etnotoponim etnosun z dilin aid olacaqdr. Demli, etnotoponimdn x etmkl etnosu myynldirmk olur. Ikinci hal A lokal qrupu bir etnos, V lokal qrupu is ikinci etnosdursa, onda adlandrmann nticsi mxtlif tiplr aparb xarr. Genotoponim saddirs, yni bir kkdn ibartdirs, onda hmin sz ya adlandran, ya da adlandrlan etnosun dilin mnsub olacaqdr. Mntiqi-linqvistik baxmdan onim adlandran etnosun dilin aid sz kimi qbul edilmlidir. Lakin adlandrlan qrupa mxsus szdn istifad haln tamamil knara qoymaq dzgn deyildir. Etnotoponim mrkkb olduu zaman kompozitin trkib elementlrinin aadak kimi paylanmas mmkndr: 1) Komponentlrin hr ikisi A etnosuna aiddir; 2) Komponentlrdn biri A-ya, digri V-y aiddir; 3) Komponentlrin hr ikisi V-y aiddir. Aparlm thlil gstrir ki, laqd olan lokal qruplarn say artdqca yuxardak msl daha da mrkkblir. Bellikl, daha qdim saylan etnotoponimlrin linqvistik thlili zaman lokal qruplara mxsus adlarn leksik-semantik xsusiyytlrinin mxtlif aspektlri tdqiqat obyekti kimi nzr alnmaldr. Bel tdqiqatda leksik vahidin semantik yknn bilavasit etnosa deyil, lokal qrupun yaad yerin xsusiyytlrin, onun bu v ya digr istinad nqtsindn, yaxud 21

motivldirm lamtindn frqin gr verilmsi yoxlanlmaldr. Onimin leksik-semantik thlili is onun mnsubluq dairsini v ya trafn akara xarmaa kmk gstrir. Lokal qruplara mxsus onimlr regional nomenlr (Nomen Regionale) sviyysind d baxmaq olar. nki bu cr onimlr myyn razid mskunlam qruplar bildirir. Nomenin regionale il myyn laqd olmas mhz lokal qruplararas rabitdn irli glir. Digr trfdn, regional nomenlr qrupun z yaad razidn uzaqlamas zaman ox vaxt dyimz qalr. Bir sra hallarda is bu, yeni regional nomenlrin meydana xmasna sbb olur. Oxar msllr genonimlrl bal aradrmalar zaman da z xr. Mlumdur ki, genonimlr nsil bildirn xsusi adlardr. Elmi dbiyyatda genonimlrin daha ox trk v monqol areallarnda yaylmas xsusi qeyd olunur (144, 215). I.N.Lezina Krm genotoponimlrini yrnrkn onlarn bu razidki toponimlr arasnda xsusi kiy malik olmasn gstrmidir. Mllif genotoponimlrin kri xalqlarn mskunlad razilrd geni yayldn, kri heyvandarlarn mal-qarann otlad, su idiyi, qlad yerlri hmin raziy yiylik edn qruplarla bal adlandrmasn aqlayr (113, 114). Tbii ki, bel razilr ox olduundan yaranan genotoponimlr d sayca oxluq tkil etmidir. Genotoponimlrd raziy xas xsusiyyt ksini tapdna gr onlarn myyn szlr gr ilkin frqlndirilmsin imkan yaranr. Bununla yana, genotoponimlrin regional nomen regional sciyysi damas fakt da bir daha tsdiqlnir. Trk genonimlrinin v genotoponimlrinin aradrlmas onomastik tdqiqatlarda, xsusn d etnonim v etnotoponimlrin yrnilmsind hmiyyt dayr. Hr bir genonim myyn etnos v ya etnoslarla balanr. Ouz genonimlri mumtrk genonimlri arasnda znmxsus yer tutur. Lakin onlar, xsusn d Qafqazda yaylm 22

genonimlr bu gndk sasl tdqiqat obyekti olmamdr. Indiki Ermnistan razisind mvcud olmu toponim v etnotoponimlrin tdqiqi zaman genotoponimlrin z xarlmas, bir trfdn genonimlrin yayld razid etnosun daha qdimdn mskunlamasn, digr trfdn, etnosun etnogenezini izlmk n hmiyytli faktlar toplamaa yardm gstrir. Msln, I.N.Lezina Krmdak Salqir toponiminin XI srin vvlin aid olduunu v onun salor (salqr, salqur, salr v s.) qbilsinin trk-slcuqlarn trkibind Krma glmsindn sonra yarandn qeyd edir. Lakin bndan sonra mllif hmin toponimin daha vvl yaranma ehtimalnn daha ox olmas hkmn irli srr (113, 147). Salqrlarn ouz qbilsi olmas haqqnda mnblrd mlumatlar oxdur. Trk xalqlarnn qdim yazl abidlrindn olan Kitabi Dd Qorqud dastanlarndak Qazan xan da bu qbily mnsub olmudur (Salur Qazan). Buradan aydn grnr ki, ouzlarla bal salar, salr, salqur, salqr, salur v s. genonimlri vardr ki, bunlar da bir etnonimin trafnda birlir. Samat qbilsin aid ediln siraklarn bizim eradan vvl IV srd Ermnistan razisind yaamas faktna dbiyyatda rast glinir(105, 152-153). Samat v sirak qaraqalpaq qbillri olan myten, manqt, amayl qbillri il baldr. Samatlar myten qbilsin, siraklar is mannqt, amayl qbillri il yaxnla malik olmudur (123). L.Tolstova Xorzm oazisinin tarixi onomastikasna aid mqalsind qara-sirak qaraqalpak qbilsindn bhs edir(149, 248). Demli, genonimlrin itirak il yaranm genotoponimlr etnoponimlr yaxndr v blk d onlarla st-st dr, eynilik tkil edir. Msr, karaqoz, kok, kz, kose, kuba, kur, kuer, makar, talma v s. genonimlri etnonimlrin almas n xeyli material verir. Genetoponimlrin linqvistik thlili zaman leksik-semantik xsusiyytlrin aqlanmas onlarn daha qdim dvr mxsus 23

lokal qrup adlar il sslmsini sbuta yetirir. Bu cht etnotoponimlr aid tdqiqatlarn yeni, genonim v genotoponimlrl qarlql laqli istiqamtini myynldirir. Bellikl, yuxarda qeyd olunanlar gstrir ki, Qafqazda, xsusn Ermnistan razisindki etnotoponimlrin tdqiqi prosesind ilkin elmi aradrmalardan birini hmin razidki genotoponimlrin, genonimlrin v kompozitin digr komponentlrinin leksik-semantik xsusiyytlrinin akara xarlmasna ynltmk lazmdr. Bu is vvlc arealda yaylm etnonimlrin mumi mnzrsini aydnladrma zrurildirir. nki daha geni tdqiqat ayr-ayr etnotoponimlr gr deyil, onlarn mumi toplusu sasnda aparlmaldr. 1.2. Azrbaycan v Qrbi Azrbaycan razisinin etnonim mnzrsi Tbii ki, etnik mnli, o cmldn qbil v tayfa adlarnin itirak etdiyi yer adlarna gr azrbaycanllarn tkklnd hans qdim qbil v tayfalarn itirak etmsi haqqnda danmaq olar (140, 7). Azrbaycan razisind mskunlam qdim qbil v tayfalar haqqnda mxtlif mnblrd myyn mlumatlar vardr. Qdim Azrbaycan etnonimlrin yunan v Roma mnblrind - Hekatey Miletskinin (miki, dondar), Heredotun (kaspi, kel, girkan, anariak, qarqar, sirak, mard, sak, massaket v s.), Dionisinin (hun, kaspi, girkan, mard v s.) srlrind rast glinir (76, 107; 105, 15; 88, 7). Y.M.Cfrov qeyd edir ki, Qafqaz razisindn bhs edn antik tarixilr eramzn ilk srlrind burada hunlarn da yaadn tsdiqlyirlr (Bax: 87, 220-232; 37, 21-30; 46, 3536; 114, 5-20 v s.). Suriya mnblrind qdim Azrbaycann buntrk, hun, qpaq, ouz (quz), bulqar, icmax, peenek, xzr, xamatak v s. tayfalarnn adlar kilir(133; 97). 24

Albaniya-Arran dvrnn etnonimlrinin byk ksriyytin V-VII srlr ermni tarixi v corafiyanaslarnn srlrind d rast glinir. V sr ermni tarixilrindn Favstos Buznd bu razi haqqnda mlumat verrkn hmin regionda yaam quqar, alban, maskut, xematak, icemax, hun, ilb, kel, qat v s. tayfalarn mskunladqlarn qeyd etmi, Moisey Xorenski znn Ermnistan tarixi srind qdim trkdilli xalqlardan olan bulqarlarn, hunlarn, xzrlrin, barsillrin Zaqafqaziyaya hcumlarndan bhs edir, Lazar Parbski is Albaniyada kngrlrin yaadndan danmdr. VII sr Ermni corafiyas srind Asiya Sarmatiyasnda yaam kaspi, bakan, zgan, icemax, maskut, xematak, xantuk, xeran, arvan, max v s., Moisey Kaqankatvatsinin Alban tarixi srind alban, basil, qarqar, lbin, ilb, hun, ol, trtr, kr, mexrin, maskut, uti, xematak, peenek v s. etnoslarn adlar kilir. Gncli Mxitar Qoun Alban xronikas v gncli Kirakos Qanzaketsinin Tarix srlrind Azrbaycann bir ox etnonimlrin rast glinir: hun, aqvan, alan, qacar, qpaq, mual-tatar, slcuq, tatar, trk, kan, eri, movakan, xzr, qpaq v s. tayfa adlarna v mxtlif tayfa adlarn mhafiz edn Ereti, Ki, Muan, ki v s. kimi toponimlr tsadf olunmaqdadr. Azrbaycann orta sr etnonimiya v etnotoponimyasnn yrnilmsind fars mnblrindn X sr anonim abidsi Hdud l-Alm, Fzlullah ibn Ruzbixan Xuncinin Tarix alm-arayi Amini srind Azrbaycan v onunla hmsrhd lklrd XV srd mvcud olmu onlarca etnonim v etnotoponim z ksini tapmdr: trk, trkman, qacar, mosullu, rumlu, catay, akarl, aml, dxarl, Kepak, Qoqar v s. rb corafiyanas v syyahlarnn srlrind Azrbaycan tayfa adlarn v tayfa adlarn znd ks etdirn corafi adlar yrnmk n xeyli material vardr. Bu srlrd avarlar, alanlar, arranllar, bulqarlar, dallar, deylmlilr, karluklar, kasaklar|kalaklar, osmanllar, srirlilr trklr, trkmnlr, 25

xzrlr, arukluq, cuvaldar kimi etnonimlr, Alan qalas, Qandzak\Gnc, Muan, Muan dz, Muaniyy, Trtr, Xzr dnizi, Xunan, abran\bran v s. kimi etnotoponimlr zn yer tapmdr. XIII srin sonu v XIV srin vvllrin aid Azrbaycan (trk) etnonimlrinin yrnilmsind Ridddin Fzlullah ibn bu-l-xeyr li Hmdaninin srlri, xsusil onun Cami ttvarix sri (136) vzedilmz mnblrdndir. Grkmli alim aaceri, bayaut, curyat, clair, carukluq, cmidi, cirkin/irkin, itbarak, kalac\xalac, kanl|kanqlin, karatut, karkas, karkn, karluk|xarluut, qaqar, kinkit|kingiyat, kipak|kipaut, kuaylar, konkotan|xonkxotan, ouz, sakait|saxait, slciut, suldus, qantuq|tanqxut, trkmn, trk, urnat, eligin v s. tayfa adlarn kir. Ridddinin srind 24 ouz tayfas sadalanr. Mllif Ouzun 6 olundan (Gn xan, Ay xan, Yulduz xan, Gy xan, Da xan, Dniz xan) olan nvlrinin adlar (Qay, Bayat, Alkarauli, Karayl, Yaraz, Dgr, Durduqa, Bayarl, Ave (Au), Krk, Bekdili, Karkn, Bayandur, Bika, Culdur, ipni, Salor (Salr), Imur, Alayuntlu, Uqz, Yandr, Bkdr, Binva, Kank) il laqlndirir, onqonlarn gstrir. Ridddin, hminin Uyur, Qanl, Qpaq, Karluk, Kala v Aaceri adlarnn Ouzun qarda v mi olanlarnn adlar, eyniadl tayfalarn hmin xslrin trmlri olduunu da qeyd etmidir. Azrbaycan etnonimlrini tdqiq etmi Elmira hmdova bu Bkr l-Qtbi l-hrinin (XIV sr) v Mhmmd lHlbinin (XV sr), bd r-ridl-Bakuvinin srlrind obanilr, clairlr, onlarn slallri, aqoyunlular trk, kani, kimax, oquz, trkmn, xzr, alan, bulqar, quzlar, slcuqlar, bacanak\peenek, ouz v s. bard mkmml mlumatlar verildiyini qeyd edir(26). C.V.Qhrmanovun Opisanie arxeoqrafieskix dokumentov (104) v T.M.Musvinin Orta sr Azrbaycan tarixin dair farsdilli sndlr (XVI-XVIII srlr)(61) kitablar da etnonimlrin yrnilmsi baxmndan ox qiymtlidir. Hmin 26

srlrd klntrlr, kngrli, qaraxanbyli, qarabaldrlar, fdar, qrxl, aml, sabunu, borbor, qaraall, sulfa, bacravanl, baharl, xocamusaxl, sarl (Sarlili), kbirli, ulacl, qarasalehli, dmirilr, aslanbyli, zirli, mansurlu, Aq Musal, Sultan hmdli, Qaradal Padar, lixanl, Qullar Kngrli, Aslanbyli, aml v s. kimi etnonim v etnotoponimlr verilmidir. Bu dvrlrd ilnmi etnonimlrimizdn bir oxuna Qarabanamlrd (40; 41) rast glinir. Msln, qacar, sarcl, Otuziki, kbirlilr, qaradal, kncli, naxvanl, ahsevn, qarabal, kili, qzlbalar, dvli v s. S.Q.Klyatorn V sr tarixisi Lazar Barpetsinin mlumatna istinad edrk gstrir ki, Zaqafqaziya xalqlarnn birlmi ordusu 482-ci ild Ermnistann v Grcstann srhdind yerln Kngr vilaytindki Kngr dann altnda toplamd(108, 175-176). Azrbaycann V-X sr hadislrini tsvir edn XVII sr abidlri srasna daxil ediln Tarixi-Derbend X-XI vekov, Azrbaycan tarixnaslnn banisi A.A.Bakxanovun Glstani-Irm klli miqdarda etnonimlrimiz hm ayrca, hm d toponim v antroponimlrin trkibind qeyd alnm, onlardan bir oxlar haqqnda tarixi-etnoqrafik mlumatlar verilmidir: xzr, Xzriyy, trk, aatay, Dti-Qpaq, Xzr\Kaspi dnizi, abran, avarlar, Avaristan, maskat, Xunzax, Suvar qalas, Muan v s. (Tarixi-Drbndnam), akunaz\akenaz (skiflr), bacqurd\baqurd, bicanak\peenek, bulqar (Burqaz, burqar, balkar), qarqarlar, quhlar, hunlar, qay, kasak (kasoq)\kaak, kimmerlr, qapaqlar, leklr, moqanlu, silvi, ilb, trkmnlr, epni, irr, Bayat qap, Dvi, Sdn\Sdun, Xzr dnizi, Xunan, aki\akki v s. (V.F.Minorski), ayrum, albanlar, aral, brmkilr, arlar, zlar, qaramanl, karanay, kaspilr, kngrli, quballar, krkl, muanl, osall, tkli, ustacl, xlc, xlilli, akirli, Avar mahal, Alan qaps, Alxanl kndi, Brmk mahal, Qley27

Suvar, iraq qala, abran drsi, liqulu xan ahsevnski, hmd xan Abdali, rf oban, Cfr Brmki, Krim xan far, Ftli xan Qacar, Hsn Aqoyunlu, miraslan xan Krkl v s.( 146; 118). XIX srin vvllrindn balayaraq rus imperiyasnn Azrbaycan idar edilmsin kmk mqsdil yazlm rusdilli sndlr -dvlt, kndlilrin tsrrfat v mitin dair kitablar, mxtlif quberniya, qza v mahallara aid mlumat srlri, o cmldn Sbornik materialov dl opisanie mestnostey i plemen Kavkaza, Sbornik svedeniy o kavkazskix qorax, Material dl izueni gkonomieskoqo bta qosudarstvennx krestn zakavkazskoqo kra izvleennx iz posemeynx spiskov 1886 q., Izvesti kavkazskoqo otdela russkoqo imperatorskoqo obhestva, Spiski naselennx mest Rossiyskoy Imperii, Kavkazskiy kalendar, Azerbaydcanskiy nastolny kalendar v s. elc d grkmli qafqaznaslardan A.A.ifnerin, N.K.Zeydlitsin, E.A.Veydenbaumun, N.Dornun, A.M.Dirrin, P.K.Uslarn v s. srlri d Azrbaycan etnonimiyas v etnotoponimiyas il zngindir. T.I.Hacyev yazr: etnoslar glib-gedirlr, toponimlr is yerind durub mahid aparr, glnlri qbul edir, gednlri yola salr, ona ilk df veriln ad z il yaadr. Azrbaycan toponimlri d bu torpan qdim trcmeyi-haln biz atdrr(36). Azrbaycan etnogenezi problemlrinin hlli il drindn mul olan, slflrindn frqli olaraq bu msly sistemli v elmi-nzri chtdn yanaan M.H.Vliyevin (Baharlnn) 1921ci ild nr etdirdiyi Azerbaydcan: fiziko-qeoqrafieskiy, gtnoqrafiieskiy oerki v 1925-ci ild apdan buraxd Naselenie Azerbaydcana- Muzey gtnoqrafieskix sokrovih kitablar bu baxmdan vzedilmz mnbdir. Mllifin ikinci sri ancaq bu msly hsr olunmu, burada ilk df olaraq, Azrbaycann etnik trkibi, etnoslarn tkkltapma tarixlri, Azrbaycan xalqnn formalamasnda itirak etmi sas trkdilli 28

etnoslar, onlarn mskunladqlar yaay mntqlri geni v hrtrfli aradrlmdr. O bu srind Azrbaycanda yaam v yaayan ksr tayfalarn adlarn myynldirmy alm, hmin tayfalarn ksriyyti haqqnda tarixi v etnoqrafik mlumatlar vermi, onlarn adlarn ks etdirn etnotoponimlri sadalamdr. Msln, bulqar, xzr, zq, qazax, xl, salahl, qu, xlc, kngr, clair, aml, bydili, inall, tkl, qaramanl, hmdli, imirli, dgr, ilx, bayat, obani, baharl, padar, lk, xlilli, osall v s. (tayfa adlar), Xzr, Zq, Qazax, Quu, Xlc, Kngrli, Ilx, aml, Bydili, Tkl Muan, Qaramanl, hmdli, Dkr, Bayat v s. (hr v knd adlar). M.T.Vliyevin srind padarlar n mhur ouz tayfalarndan biri kimi tqdim edilir v gstrilir ki, Elxanilr dvrnd padarlar Orta Asiyadan Azrbaycana grlm 200 min trkdilli ail irisind mhm yer tutmular. Onlar vvllr Cnubi Azrbaycanda yaam, XVI-XVII srlrd Sfvilr dvrnd is myyn hisssi dastanllarn qarsn almaq mqsdil imali Azrbaycana krlmdr(84, 398-399). N.A.Abelov ken srin 70-ci illrind amax qzasnda Pir Mrdkan danda 194 aildn ibart Qui adl tayfa yaadn qeyd etmidir. Tdqiqatlardan aydn olur ki, Arbaycanda, elcd Ermnistan razisind trkdilli tayfa v qbillrin mskunlamas tarixi ox qdimdir (37, 25). Aradrmalar gstrir ki, Gnc qzasnn etnotoponimlrinin formalamasnda leq, kanq, qui, kazan, kazax, qanzak, dli, /tele/, hun, eymur, ayrm, dyrli, padar, bayan, bucaq, at, xaput /haput/, kngrli, xunus, koll, koran v s. mhm rolu olmudur. Azrbaycan xalqnn etnogenez msllri il daha drindn mul olan v bu istiqamtd z sylrini ardcl davam etdirn Q.Qeybullayevin Toponimi Azerbaydcana, K gtnoqenezu azerbaydcanev, Qdim trklr v Ermnistan", 29

Azrbaycan trklrinin inkiaf tarixindn adl kitablar v oxsayl mqallri Azrbaycan v Qrbi Azrbaycan etnonimlrinin tdqiqi n vzsiz material v elmi mnbdir. Hmin srlrd Azrbaycan (trk) xalqnn demk olar ki, btn makro v ya mikro, paleo, mezo v neotoponimlri ksini tapmdr. Etnonimlr, onlarn rast gldiyi ilkin mnblr haqqnda mlumatlar kifayt qdr genilndirmk mmkndr. Znnimizc, Azrbaycan v Qrbi Azrbaycan razisindki toponimlrin trkibin girn sas etnonimlr, onlarn rast gldiyi mnblr haqqnda yetrli mumi mlumat verildi. Trk mnli qbil v tayfalar, nsil v tirlr haqqnda elmi dbiyyatda geni bhs olunur, bu istiqamtd tdqiqatlar davam etdirilir. Azrbaycann bugnk razilrind etnonimlrdn dzlmi klli miqdarda etnotoponimlr vardr. Onlarn ksriyyti R.M.Yzbaovun, Q..Qeybullayevin, .A.Hseynzadnin, Q. Voroilin, S.M.Mollazadnin, .I.liyevin, elc d digr corafiya, tarixi v dili toponimilr trfindn tdqiq edilmidir. Bununla yana, aradrmalardan aydn olur ki, qdim Ouz yurdu Ermnistan razisindki etnotoponimlr kifayt qdr tdqiq olunmam, onlarn areal xsusiyytlri z xarlmamdr.

30

1.3. Ermnistan razisinin trk mnli etnotoponimlri Toponimlrin myyn qrupu xalqn tkklnd hans qbil, tayfa v tirlrin itirak etdiyini, bu prosesin znn n zaman ba verdiyini mynldirmy imkan verir. Bir sra yer adlar mxtlif tayfa v tayfa birlmlrinin ad il laqdar (ms., Eymur, Knkrli, hmdli v s.) yaranmdr. Qeyd etmliyik ki, lkmizin, o cmldn Qrbi Azrbaycan razisinin masir toponimiyasndak 4600-dn ox olan corafi adn txminn 70 faizi tayfa v ya tayfa balar adlar il bal meydana glmidir. razinin onomastik mnzrsinin tdqiqi zaman hm linqvistik, hm d tarixi-corafi baxmdan xsusi hmiyyt dayan msllrdn biri d onimik arealn myynldirilmsidir. gr myyn razi daxilind xsusi adlar, onlarn modellri, tiplri, nsrlri tkrarlanrsa onda bu oblast onimik areal adlanr. Onimik arealda tkrarlanan onimlr, onlarn modellri, tiplri, nsrlri uyun olaraq areal onimlr, areal modellr, areal nsrlr v s. adlanr. Myyn razid tkrarlanan etnotoponimlr is areal etnotoponimlrdir. Bu anlay v terminlr A.V Superanskaya v bir ox baqa mlliflr trfindn istifad edilmidir.(145, 11). Azrbaycan dililiyind Ermnistan razisinin trk mnli toponimlri sovet dvrnd geni tdqiqat obyekti olmasa da, son dvrlrd bu sahy mnasibt xeyli dyimidir. Alim v tdqiqatlar Ermnistan razisindki toponimlrin hm toplanmas, hm d tdqiqi haqqnda maraql srlr yazmlar(Bax: 45; 20, 158-176; 27; 69; 33; 65; 16; 17; 18; 13; 57; 63; 21 v s.). Tdqiqatlarn ksriyyti Ermnistan razisind trk mnli etnotoponimlrin geni yaylmasn qeyd etmilr. Buna baxmayaraq Ermnistan razisndki etnotoponimlrin tam mnzrsi v bu onimlrin geni thlili il bal monoqrafik 31

tdqiqatlar aparlmamdr. lbtt, ayr-ayr etnotoponimlr, etnotoponim qruplar tdqiqatlarn diqqtini clb etmi, onlarn thlil v aradrma obyektin evrilmidir. Bu sahd n ox tdqiqat ii Q.Qeybullayev aiddir (43; 44; 45; 89). Ermnistan razisinin trk mnli etnotoponimlrinin tdqiqi, hr eydn vvl hmin razinin etnotoponim onamastikonunu qurma tlb edir. Mxtlif mnblrd bel onimik vahidlr mxtlif sayda verilir. Daha dorusu, tdqiqatlar Ermnistan razisind trk mnli etnotoponimlrin oxluunu qeyd edir, onlarn myyn qismi haqqnda mlumatla kifaytlnirlr(30, 116-117; 24; 19; 20). Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermnistanda Azrbaycan mnli toponimlrin izahl lti. Bak, 1998 kitabnda Ermnistan razisindki btn trk mnli toponimlrin sas hisssi ksini tapmdr. Bu kitabda knddn kiik mntqlrin adlar v yaay razisinini daxili toponimik laylar nzr alnmamdr. Aydndr ki, knddn kiik mntqlrin adlar v yaay razisinin daxili toponimik laylar etnotoponim areallarnn yrnilmsi prosesindn knarda qoyula bilr. Msly bu mvqedn yanadqda qeyd olunan dbiyyat Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin, demk olar ki, tam onomastikonunu dzltmy imkan verir. Hmin mnb sasnda trtib etdiyimiz etnotoponim onomastikonuna aadak etnotoponimlr daxildir. Qeyd etmk lazmdr ki, eyni adl etnotoponimlrdn bir qayda olaraq biri siyahya daxil edilmidir. ABANA - knd ad; ABARAN - mahal ad; ABBASABAD - knd ad; ABDALLAR- knd ad; ABNIKyalt hisssinin ad; AVAN- knd ad; AVARAN- knd ad; AVDAL- knd ad; AVAR- knd ad; AVANI-knd ad; ADAN- knd ad; AZIQANLI- knd ad; AZAKLAR- knd ad; AYDINLI- knd ad; AYNALI- knd ad; AYRIM- knd ad; ALPOUT- knd ad; ARAN- knd ad; AFQANLI- knd ad; AFAR KLVAN- knd ad; AXIS- knd ad; AXTA32

knd ad; AAI QARAQOYUNLU- knd ad; AAI QARXUN- knd ad; BABURLU- knd ad; BAYAN- knd ad; BAYANDUR- knd ad; BAYATDAI- da ad; BAYATLARqlaq ad; BAYRAMLIKND- knd ad; BAYRAMLI- knd ad; BAYTAR- knd ad; BALAQARAQOYUNLU- knd ad; BALIQLI- knd ad; BARANA- knd ad; BASARKERknd ad; BATAR- knd ad; BAHARLI- knd ad; BA ABARAN- mahal ad; BECINI- knd ad; BYDILI- knd ad; BLQR- knd ad; BRGAD- knd ad; BIRLI- knd ad; BIRINCI BAYANDUR- knd ad; BINK- knd ad; BOZCALI- knd ad; BOZDOAN- knd ad; BOZALI- knd ad; BOSTANI- knd ad; BYK AYRIM- knd ad; BYK QARABA- knd ad; BYK QUU- knd ad; BUAMLU- knd ad; BURNK- knd ad; VARTANLI- knd ad; QABAQLU- knd ad; QAVAR- knd ad; QAQAUZknd ad; QAYA- knd ad; QAYALI- knd ad; QAYQULU DZKND- knd ad; QAZANGL- gl ad; QAZANI- knd ad; QALTAXI- knd ad; QANLI- knd ad; QANLICAknd ad; QARABA- qlaq ad; QARAQOYUNLU- knd ad; QARADALI- knd ad; QARAISA- knd ad; QARALARknd ad; QARAPAPAX- knd ad; QARAHACILI- knd ad; QARAHMZLI- knd ad; QARAUMAX- da ad; QARQASAR- Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; QARABAZAR- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; QARALI-Irvan xanlnn Drik mahalnda knd ad; QARQANKTPIrvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda da ad; QARXUN- Irvan xanlnn SrdaRabad mahalnda knd ad; QASIMLI- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; QAFAN- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistanda r-n mrkzi) knd ad; QAFARLI- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; QAAAN- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda (indi Spitak r-nunda) knd ad; QACARAN- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn 33

Zngzur qzasnda (indi Ermnistann Qafan r-nunda) knd ad; QMRLI- Irvan xanlnn Karbibasar mahalnda knd ad; QIVRAQ- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistann Sisyan r-nunda) knd ad; QIZIL EKRK- 1728-ci ild Irvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; QILICAN-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistann Gorus r-nunda) knd ad; QILICLI- Irvan quberniyasnn Drlyz qzasnda knd ad; QIPAQ- Irvan yaltinin irakel nahiysind knd ad; QIRQI- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Qazax qzasnda (indi Ermnistann mdli r-nunda) knd ad; QIRX BOZAVND- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; QOQORAN- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda Ermnistann imalnda irak da belindn imal-rqd da ad; QOMARAN- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda da ad; QOMARAT- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; QORS- Irvan quberniyasnn rur Drlyz qzasnda knd ad; QORUQIrvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; QOTUZIrvan quberniyasnn Irvan qzasnda da ad; QOXT-Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; QOXUTTPIrvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda da ad; QUQARErmnistanda Pmbk blgsind tarixi mahal idi; QUQARAY- Pmbk blgsind axan ayn ad; QUYULUIrvan xanlnn Qrxbulaq mahalnda knd ad; QUYUCAIrvan xanlnn Srmli mahalnda knd ad; QULLAR- 1728ci ild Irvan yaltinin Zarzmin nahiysind knd ad; QUNDAQ- 1590-c ild Rvan yaltinin Zebil nahiysind yaylaq ad; QURQAN- Irvan xanlnn Srmli mahalnda knd ad; QURDQALA-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistann Sisyan r-nunda) knd ad; QURSALI- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; QURTLAR- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; QUI (QUU)- Irvan 34

xanlnn Srmli mahalnda knd ad; DULUS-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; EVLIIrvan xanlnn Vedibasar mahalnda knd ad; ERANIS ULYA- Irvan xanlnn Qarnibasar mahalnda knd ad; ERANOS- Irvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda knd ad; ERANOS- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda da ad; ERANOS- Irvan xanlnn Karbibasar mahalnda, sonra XIX srd Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; ERANOS ULYA- Irvan xanlnn Karbibasar mahalnda knd ad; ETIL- X srin ortalarnda Gy mahalnda knd ad; YLNLI-Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; LTLI- Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; LIBYLI- Irvan xanlnn Karbibasar mahalnda knd ad; LIQIZIL- Irvan xanlnn Qarnibasar mahalnda knd ad; LIQIRIQ-Irvan xanlnn Vedibasar mahalnda knd ad; LIKMRLI- Irvan quBerniyasnn Srmli qzasnda knd ad; LIKUK- Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; LINC-1728-ci ild Irvan yaltinin Aralq nahiysind knd ad; LPIN- Irvan quberniyasnn rur-Drlyz qzasnda knd ad; LPINAYIrvan qberniyasnn rur-Drlyz qasnda ay ad; RQOV- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; RFS- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; FAR YERLI- 1728-ci ild Irvan yaltinin Vedi nahiysind knd ad; ZNKN- 1728-ci ild Irvan yaltinin Iqdr nahiysind knd ad; ZOALLIBasarker rayonunda knd ad; ZOD- Irvan xanlnn Gy mahalnda, sonra Irvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda knd ad; IYDLI- Irvan xanlnn Srdarabad mahalnda knd ad; ILANLI- Irvan quberniyasnn rur-Drlyz qzasnda knd ad; IMIRLI-Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; INALLI- NAIRI r-nunda knd ad; INCIrvan xanlnn Drknd Parenis mahalnda knd ad; IRABAD-Irvan xanlnn Drknd-Parenis mahalnda knd 35

ad; ITQIRAN- Irvan quberniyasnn Drlyz qzasnda knd ad; ITLIC- 1728-ci ild Irvan yaltinin irakel nahiysind knd ad; YAYCI- 1728-ci ild Irvan yaltinin Drlyz nahiysind knd ad; YAYCI- Irvan xanlnn Srmli mahalnda knd ad; YUXARI ABDALLAR- 1728ci ild Irvan yaltinin Qarni nahiysind knd ad; YUXARI BYDILITalin rayonunda knd ad; YUXARI KOLANI- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; YUXARI KBKLI- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; YUXARI GDKLI- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; YUXARI TURKMN- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; KAYALI- 1728-ci ild Irvan yaltinin Srmli nahiysind knd ad; KAYALU-1728-ci ild Irvan yaltinin Drlyz nahiysind knd ad; KASAK- Ermnistanda ay ad; KASAXAbaran r-nunda knd ad; KATAX-Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda da ad; KERIZ-1728-ci ild Irvan yaltinin Drik nahiysind knd ad; KBRLI Irvan xanlnn Drknd-Parenis mahalnda knd ad; KVRIrvan xanlnn Gyc mahalnda knd ad; KMRLIIrvan xanlnn Qarnibasar mahalnda knd ad; KNZKIrvan xanlnn Drknd Parenis mahalnda knd ad; KNZK- Irvan xanlnn Gy mahalnda knd ad; KNKR- Ermnistann Grcstanla hmsrhd blgsind da ad; KPNK- Axuryan rayonunda knd ad; KRKIIrvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; KRKIBAYelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Qazax qzasnda knd ad; KSMN- Irvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda Basarker rayonunda knd ad; (Qazax rayonunda da qeyd alnr); KSMN- Artik rayonunda knd ad; KIOXT-Irvan xanlnn Qarnibasar mahalnda knd ad; KIRANLI- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; KIRIX- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; KIIK QARAQOYUNLU- Irvan quberniyasnn Novobayazid 36

qzasnda knd ad; KINIQKND- Irvan quberniyasnn rurDrlyz qzasnda knd ad; KO- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda da ad; KOES- Stepanavan rayonunda knd ad; KOLAGIRN- Tiflis quberniyasnn Boral qzasnda knd ad; KOLAGIRN- Irvan xanlnn Gy mAhalnda knd ad; KOLANI- Irvan xanlnn Gy mAhalnda knd ad; KOLT- XVIII srin ortalarnda Irvan yaltind knd ad; KORKEILR- 1590-c ild Rvan yaltinin Talin nahiysind mzr ad; KOTANLI- Irvan xanlnn Vedibasar mahalnda knd ad; KOTANLI- Irvan quberniyasnn rurDrlyz qzasnda knd ad; KOXB- Noyemberan r-nunda knd ad; KOXT- 1590-c ild Rvan yaltinin Qarni nahiysind knd ad; KPKLI- 1728-ci ild Irvan yaltinin irakel nahiysind knd ad; KRPQULA-Irvan xanlnn Qarnibasar mahalnda knd ad; KTKLI- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; KRLI- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; KUMANYelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; KURUT- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; KZIK- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; KELLAVAN- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; GZRBAD- Ani rayonunda knd ad; GNCK- Irvan xanlnn Drlyz mahalnda knd ad; GNCK-1728-ci ild Irvan yaltinin Qrxbulaq nahiysind knd ad; GNCLI-1728-ci ild Irvan yaltinin Vedi nahiysind knd ad; GNCILI- 1590-c ild Rvan yaltinin Abnik nahiysind knd ad; GRGR-Tiflis quberniyasnn Boral qzasnda knd ad; GRGR-zizbyov rayonunda knd ad; GRGR-Stepanavan rayonunda knd ad; GRGR-zizbyov rayonunda Arpaayn qollarndan birinin ad XX srin 30-cu illrind ay ermnic Erer adlandrlmdr; KOMU- Irvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda knd ad; KORAN- Irvan xanlnn Srdarabad mahalnda knd ad; KORANLI-Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda knd 37

ad; GORUS- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda XVIII-XIX srlrd mahal ad; GDKLI- Irvan quberniiyasnn Srmli qzasnda knd ad; GDKLI- Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; GDKLI- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; GDKLIYelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; GDKLI-ZICQAN -Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; GYRILI- 1728-ci ild Irvan yalti Karbi nahiysind knd ad; GYRIN- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda xaraba knd ad; GYRINIrvan quberniyasnn rur-Drlyz qzasnda knd ad; GYRIN-Irvan xanlnn Talin mahalnda knd ad; GYRINQALA- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; KYRIN- 1728-ci ild Irvan yaltinin irakel nahiysind knd ad; GYRINLU- 1728-ci ild Irvan yaltinin irakel nahiysind knd ad; GLKNDIrvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda knd ad; GLIQIN- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; GMR- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda da ad; MAANCIQ- Gorus rayonunda knd ad; MAQOVUZYelizavetopol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; MANQUT- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; MANTAKSN- 1621-ci ild Irvan yaltind knd ad; MLEV-Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda qlaq ad; MLKLU- Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; MUAN-Emiadzin r-nunda knd ad; MUANLI-1728-ci ild Irvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; MUANLI-1728ci ild Irvan yaltinin Xnzirk nahiysind knd ad; MUANLU-1590-c ild Rvan yaltinin rmus nahiysind mzr ad; MUANLU-1728-ci ild Irvan yaltinin Drlyz nahiysind knd ad; MUANCIQ-Yelizavetopol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; MUANCIQ- Irvan xanlnn Srdabarad mahalnda knd ad; OUZBATIR-Irvan yaltinin Qrxbulaq nahiysind 38

knd ad; OUZTA-1728-ci ild Irvan yaltinin Qrxbulaq nahiysind knd ad; OZANLAR-Irvan xanlnn Zngibasar mahalnda knd ad; OXU- Yelizavetopol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; OXUOLUQars yaltinin Qars dairsind, sonra Amasiya r-nunda knd ad; KZDA-Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda da ad; KZL-Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; KZL- 1728-ci ild Irvan yaltinin Iqdr nahiysind knd ad; PEHAN- 1728-ci ild Irvan yaltinin Sisyan nahiysind knd ad; PEENEKLI-1728-ci ild Irvan yaltinin Qrxbulaq nahiysin knd ad; PUANLI- Yelizavetopol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; REYHANLI- Irvan xanlnn Zngibasar mahalnda knd ad; REYHANLI- Irvan xanlnn Vedibasar mahalnda knd ad; SAATLI- Irvan xanlnn mahallarndan birinin ad; SAATLI1728-ci ild Irvan yaltinin Qarni nahiysind Snq krp; SAAT MZRSI-1590-c ild Rvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; SAATLI- Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda knd ad; SAATLI SABUNU-1728-ci ild Irvan yaltinin Qarni nahiysind knd ad; SABANITalin rayonunda knd ad; SABUNU- Irvan quberniyasnn Irvan qazasnda knd ad; SABUNU- Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda da ad; SABUNU- Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda xaraba knd ad; SABUNU-1728-ci ild Irvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; SAQAGIRD-1590-c ild Rvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; SADAXLI- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda xaraba knd ad; SADIQLI- Irvan xanlnn Talin mahalnda knd ad; SADIQLI- 1728-ci ild Irvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; SALLI- Irvan quberniyasnn rur-Drlyz qzasnda knd ad; SALUTIrvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; SAMURLU Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; SARVANLAR Irvan quberniyasnn Irvan q39

zasnda knd ad; SARVANLAR XARABA- Irvan xanlnn Irvan mahalnda knd ad; SARVANLAR SUFLA- Irvan xanlnn Zngibasar mahalnda knd ad; SARICALAR-Irvan xanlnn zngibasar mahalnda knd ad; SARICALAR- 1728ci ild Irvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; SARICALAR-1728-ci il-d Irvan yaltinin Qarni nahiysind knd ad; SARICALAR- 1728-ci ild Irvan yaltinin irakel nahiysind Gyrinlu kndin mxsus mzrnin ad; SRLR- Irvan xanlnn Zngibasar mahalnda knd ad; SISYAN- Albaniyann qdim Sisakan yaltinin, orta srlrd Sisyan mahalnn ad; SIANLI-Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; SYDL- Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda knd ad; SYDL- 1728-ci ild Irvan yaltinin Drik nahiysind mzr ad; SUVARI- 1468-ci ild Siscan nahiysind knd ad; TAVUSKKL-1728-ci ild Irvan yaltinin Srmli nahiysind knd ad; TANDURK-Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; TANDURK-Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda da ad; TANTUR-TORPAQ-Irvan quberniiyasnn Novobayazid qzasnda Hseynquluaal kndinin maldarlarna mxsus yaylaqda yurd yerinin ad; TAPANLI-Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; TATAR- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur knd ad; TATARLI-1728-ci ild Irvan yaltinin Maku nahiysind knd ad; TATAR OSMAN-1728-ci ild Irvan yaltinin Abaran mahalnda knd ad; TATLUQILAQ-Irvan xanlnn Gy mahalnda knd ad; TKLI-Irvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda knd ad; TKLI-Irvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda da ad; TKRLI-Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda knd ad; THL- Tiflis quberniyasnn Boral qzasnda knd ad; TOVUZQALA- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Qazax qzasnda knd ad; TOVUZGNL- 1728-ci ild Irvan yaltinin Srmli nahiysind knd ad; TOANAHLU BOYAT- Irvan xanlnn Srmli mahalnda 40

knd ad; TOANALU QACAR- Irvan xanlnn Srmli mahalnda knd ad; TOXLUCA- Irvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda knd ad; TUQUT- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; TULUS1590-c ild Rvan yaltinin Sisyan nahiysind knd ad; TRK QARAKILSSI- Axuryan r-nunda knd ad; TRKMNLI- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; TRKMNSU-Irvan quBerniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; TRKT-1590-c ild Rvan yaltinin Bazaray nahiysind knd ad; UZ- 1590-c ild Rvan yaltinin Sisyan nahiysind knd ad; URUT- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; URUDTiflis quberniyasnn Boral qzasnda knd ad; URUZPORXVI sr aid ermnic mnbd Gyc mahalnda bir knd ad; URUTMU-Irvan xanlnn Srmli mahalnda knd ad; DGN-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; XAZARABERT- XVI srin ortalarnda Irvan yaltinin Katak mahalnda knd ad; XALACLAR YURDU-rur-Drlyz qzasnda Drlyz v Gyc arasnda Vers danda yaylaq ad; XANALLI-Amasiya rnunda knd ad; XARABA KOLANI- Irvan xanlnn Zngibasar mahalnda knd ad; XARABA KOTANLI- Irvan quberniyasnn Irvan qazasnda knd ad; XARABA ANDAR- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; XZNUZ- Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda knd ad; XLC-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; XLC- 1728-ci ild Irvan yaltinin Qrxbulaq nahiysind knd ad; XINZIRK-1728-ci ild Irvan yaltinin nahiylrindn birinin ad; XINZIRK-1728-ci ild Irvan yaltinin Xnzirk nahiysind knd ad; XINZIRK- 1728-ci ild Irvan yaltinin Sisyan nahiysind knd ad; XINS- 1727-ci ild Naxvan sancann Drlyz nahiysind knd ad; XUZAR- 1590-c ild Rvan yaltinin Abnik nahiysind knd ad; XUNUT41

Irvan xanlnn Vedibasar mahalnda knd ad; HERANISIrvan xanlnn Vedibasar mahalnda knd ad; HERHERIrvan quberniyasnn rur-Drlyz qzasnda knd ad; HRHR- 1727-ci ild Irvan yaltinin Drlyz nahiysind knd ad; HORS- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; HRANS-XVI srd Irvan yaltinin Gyc mahalnda knd ad; HNT- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; AXIRLI- Irvan quberniyasnn Novobayazid qzasnda knd ad; EPNI- 1590-c ild Rvan yaltinin Aralq nahiysind knd ad; PNI-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; PNI- 1728-ci ild Irvan yaltinin Srmli nahiysind iki knd ad; RKDAR1590-c ild Rvan yaltinin Zebil nahiysind knd ad; RKLI-1728-ci ild Irvan yaltinin Xnzirk nahiysind knd ad; RKLI- 1728-ci ild Irvan yaltinin Karbi nahisind knd ad; RIKLIK-1590-c ild Rvan yaltinin Zar nahiysind knd ad; IVA- Irvan quberniyasnn rurDrlyz qzasnda knd ad; IVANDR-Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; IVANLI-Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; IVINLI-X1X srd Qars yaltinin Qars dairsind, indi Amasiya rayonunda knd ad; IVILI-Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda da ad; IQNI QARAQOYUNLU- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; IRI-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; IRYUXLA- Irvan xanlnn Saatl mahalnda knd ad; IRMANIS-Irvan xanlnn Vedibasar mahalnda knd ad; ORLU-Irvan xanlnn Talin mahalnda knd ad; ORLU-Qukasyan Rayonunda knd ad; RAK-Gmri hrinin yaxnlnda Tkqayadann tyind mineral su mnbyinin ad; UL-Irvan quberniyasnn rur-Drlyz mahalnda knd ad; ULLU-Yelizavetpol quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; CAATAYIrvan quberniyasnn rur-Drlyz qzasnda knd ad; 42

CALAIRLI-1728-ci ild Irvan yaltinin Aralq nahiysind knd ad; CALALOLU-Tiflis quberniyasnn Boral qzasnda knd ad; CAMILI-Irvan xanlnn Abaran mahalnda knd ad; CAMICUR-Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda ay ad; CANDAR- 1590-c ild Rvan yaltinin Abaran nahiysind knd ad; CANDARLAR1590-c ild Rvan yaltinin Karpi nahiysind knd ad; CIBIKLI-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; CIV - Irvan quberniyasnn rurDrlyz qzasnda knd ad; CINCAVAT- Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; CINCAVAT-Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda da ad; CIVIXLIYelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Qazax qzasnda knd ad; ABAN QILAI-1728-ci ild Irvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; ABAN QILAI- 1728-c ild Irvan yaltinin Drik nahiysind qlaq ad; ABANLI- Irvan xanlnn Abaran mahalnda knd ad; AANLI- Irvan quberniyasnn uraqel qzasnda knd ad; ADAK- 1718-ci ild Irvan yaltinin Sisyan nahiysind knd ad; ADILI1728-ci ild Irvan yaltinin Aralq nahiysind knd ad; AKABAD-1728-ci ild Irvan yaltinin Xnzrk nahiysind knd ad; KI- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; KIKAN-1590-c il aid mnbd Irvan yaltinin Acaqala nahiysind knd ad; MDIL-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Qazax qzasnda mahal ad; RKI-Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; IVLI-Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; IRAKQALA- Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; IRAKQO- 1590-c ild Rvan yaltinin Vedi nahiysind knd ad; IRAK DZ- Boz-Abdal. lyz v irak dalar arasnda vadi-dznin ad; IRVAN- 1590-c ild Rvan yaltind, lyz danda yaylaq ad; IRVANCIQ- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; IRVANCIQ-1728-ci ild Irvan yaltinin irakel 43

nahiysind knd ad; IRI- Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; ORLI-Irvan xanlnn Gyc mahalnda knd ad; ORKND-Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; OR KOLANI- Bax: Rncbr; ORGL- Irvan quberniyasnn Srmli qzasnda gl ad; ORLU- Irvan xanlnn Zngibasar mahalnda knd ad; ORLU DMIRI- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda knd ad; URAQEL- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda da ad; URAKUZ-1590-c ild Rvan yaltinin Acaqala nahiysind knd ad. Qeyd etmk lazmdr ki, verilmi etnotoponimlr Ermnistan razisindki trkmnli etnotoponimlrin tam siyahs deyildir. Siyahnn ox yer tutmamas mqsdil ifad planna gr oxar etnotoponimlr verilmi bura daxil edilmmidir. Etnotoponimlrin thlili gstrir ki, onlarn sasnda aadak etnonimlr durur: ABAN, ABAR, ABARAN, ABBAS, ABDAL, Avar, AYDINLI, AYRIM, Aktan, Alan, Alban, Alpan, ALPOUT, ARAN, Axta (padar), BABURLU , BAZAR, Baza, BAYAN , BAYANDUR, BAYAT, BAYDAR, BAYRAMLI, Balkal, BARANI, Basar, BAHARLI, BOZAVND, BOZtuqan, BOYAT, BOLQAR, BOSTON, BYDILI, BRGAD, Qabaq, QAQAUZ, QAZAN, Qazax, QARA, Qara omaql, QARABA, Qaraqar, QARAQOYUNLU, QARADALI, QARAISA, QARAPAPAX, Qarqar, Qasumlu, QAAAN el ad, QACAR , Qerus, QOV, Qorus, QUQAR, QURQAN, QURTLAR, QUU, Qyu, QIZILl, QIPAQ, Dondar, Eymur, Et, Zolaql, Zngn, Iv, Inall, Yazk (peeneq), YAYCI, Kabar, Kazan, Kay, Kayq, Kaltak, Kanql, apan (peeneq), Karqa, Karkn, Kark (ouz), Katak, keili, Kili, KIRAN, Kobak, kobyak, Kol, KOLANI, koman, kotyan, Kuyri, Kul, kulas, Kuloba, KURUT, Kui, KZIK, KINIQ, Krk (tir), Kkli, Kr, KBR, Kkli, kmr (kimmer), KNGR, KPNK, KRKI, KSMN, Kr, MANQUT, MANTA, MUAN, 44

MLEV, MLKLU, OZAN, Oyrat, Olet (Oryat tayfasnn qolu), OXU, OUZ, Peyrlu, Peene(q), Piykan, Purnk, PUANLI, REYHANLI, SAATLI, SABUNU, Sadak, Sak, Sal, Samur, SARVAN, SARICALI, sat, sincan, suvar, Syt, Tabanl, Tavuz, TATAR, TATLU TKLI, Tele, TOVUZ, TUQUT, Tuk, TULUS, TURKMN, TRK, Tkl, uqraq, UZ, XALAC, Xzr, aqan, ANDAR, AXIRLI, erikli, ibikli, IQIN, irik, OR, UL, PNI, ABANLI, ahdili, ivili, irak, IRVAN, MDIL, Hun, HMZLI, CALAIR, CAMI, CAATAY, Cibikli, Civ(Yiv), Cinli, Gam, GORAN, Gorus, Gn, GDKLI, GNC, nc, far. Tklif olunan siyahya daxil ediln adlarn hr birinin etnotoponim olmas bizim trfimizdn iddia olunmur. Qeyd olunduu kimi, bu onomastik vahidlr mxtlif mnblrdn seilmidir v hmin mnblrd onlar etnotoponim kimi verilmidir. Tdqiqat prosesind aydn olur ki, bu vahidlrin bu v ya digrinin dorudan da etnotoponim olmas aradrma tlb edir. Bel vahidlrin oxluu is bir dissertasiya daxilind onlarn hamsn hat etmy imkan vermir. 1.4. Ermnistann trk mnli areal etnotoponimlri Qeyd olunduu kimi areal onimlr onimin znn v ya onun elementlrinin myyn razid tkrarlanmas il myynldirilir. Onimin, bizim halda etnotoponimin tkrarlanmas mxtlif sbblrl bal ola bilr. V.A.Nikonov onimlrin tkrarlanmas v razid yaylmasnn sas sbbini miqrasiyada grr. O yazr: Eyniliyin sas sbbi halinin miqrasiyas v onimin paralel yaranmasdr. Yeni raziy knlr tz yer dma yurdlarnn, khn yaay yerlrinin adlarn gtirirlr (127, 114). A.A.Axundov bel corafi adlarn ksriyytini omonim yer adlar hesab edir(2, 40-72). lbtt, areal onimin yaranmasnn sas sbbini halinin miqrasiyas hesab etmk olar. Lakin bununla yana, areal 45

onimin yaranmasnda baqa amillr d rol oynayr. Digr trfdn miqrasiyann z geni mfhum olub mxtlif sbblrdn dour, mxtlif formalarda tzahr edir. Mhz bu amillr areal etnotoponimlrin mxtlif formalarnn yaranmasna, bzn is onlarn tamamil paralel variantlarnn ilnmsin zmin yaradr. halinin miqrasiyas knll v mcburi ola bilr. Knll miqrasiya daha ox corafi v tbii raitl baldr. kin yerinin azl, mnbit olmayan torpaq, rzaq qtl, razinin tayfa zvlri n yetrinc olmamas v s. knll miqrasiyann sasnda durur. Tbii flakt, mharib, deportasiya v s. mcburi miqrasiya il nticlnir. Miqrasiya prosesinin znd blnmnin ba vermsi mmkndr. Eyni yerdn kn hali iki mxtlif razid mskunlaa bilr. Q..Qeybullayevin fikrinc, miqrasiya il bal yaranm eyni mnli etnotoponimlri bir-birindn frqlndirmk n onlara lav edilmi myyn komponentlrdn istifad etmk lazmdr. Bel tipli adlar o, mxtlif qruplara blr: 1) apellyativlrin (da, dz, kol, yaxa, yal v s.) artrlmas il dzlnlr: Daqarxun qa, Da quu, Dzqrql, Kolqrql, Yaxa Dllk v i. a. 2) yaxndak paleotoponimlrin yeni adda tkrar -Axta irvan, Axta Slyan, rb Quba, rb ki v s. 3) antonim xarakterli szlrin qoulmas il dzln adlar Yuxar Aybasanl, Aa Aybasanl, Byk Pirli, Kiik Pirli; 4) sra saylar il dzlnlr - Birinci Milli, Ikinci Milli v s. Qeyd etmk lazmdr ki, areal onimlr tam onim gr deyil, onimin nsrlrin gr d myynldirilir. Bel olan halda etnoponimin trkib hisslrind dyim aparlmas zn gstr bilr. Ermnistan razisindki trk mnli adlarn dyidirilm sullarn rh edrkn bel nmunlr akara xarlmdr. Bellikl areal etnotoponimlrin tam mnzrsini aqlamaq mvcud razidki etnotoponimlrin v dyidirilmi etnotoponimlrin mqayisli yrnilmsini tlb edir. Btn hallarda razinin etnotoponim mnzrsi myynldirilmli, 46

etnotoponimlrin onomastikonu trtib olunmaldr. Bizim halda tdqiqatn bu iki mrhlsi yerin yetirilmidir. Mvcud mnblrd ksini tapm etnotoponimlrin onomastikonu qurulmudur. Indi trtib olunmu onomastikona girn etnotoponimlrin hanslarn areal etnotoponim sciyysi damasn aydnladrmaq lazmdr. Burada daha bir msly diqqt yetirmk vacibdir. Bir halda onimin areall yalnz myyn razi il mhdudladrla bilr. Deyk ki, Ermnistan razisi daxilind etnotoponimin areal etnotoponim olmas faktn dqiqldirmk tlb olunursa, onda yalnz bu razi daxilind areallq rtinin dnilmsi yoxlanlr. Digr trfdn, Ermnistan razisind bir df rast glinn etnotoponim bu razidn knarda da qeyd alna bilr v bu fakt onun areal etnotoponimliyini sbuta yetirckdir. Qdim Ouz yurdu Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin tdqiqat zaman, bhsiz ki, aradrman yalnz bir razi il mhdudladrmaq qsurludur. Ona gr qsurludur ki, trklrin yaad v yaadqlar razilr olduqca geni olmudur v bu gn d z miqyasna gr hmin razi az deyildir. Demli, Ermnistan razisind bir df rast glinn trk mnli etnotoponim trklrin yaadqlar baqa razilrd d akara xarla bilr. Demli, etnotoponimlrin areallq xsusiyytinin tam mnzrsini amaq n bir razi rivsi il mhdudlamaq olmaz, bu msl digr razilr nzr alnmaqla hll edilmmlidir. Buradan bel bir ntic xr ki, tdqiqat n etnotoponimlrin mumi toplusu myynldirildikdn sonra biz onlarn areallq xsusiyytlrini aradracaq. gr verilmi etnotoponimlrdn hr hans biri Ermnistan razisind bir df rast glinirs, eyni zamanda baqa razilrd qeyd alnmrsa, onda hmin etnotoponimin znn drin thlili v tdqiqi tlb olunur. nki etnotoponimin areal sciyy damamasnn z myyn bh dourur. Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin hr birini ilkin yaxnlamada areal etnotoponim kimi qbul etmk olar. Dissertasiya iinin nvbti 47

fslind bu, etnotoponimlrin areallq xsusiyytlrinin aydnladrlmas prosesind dqiqldirilck v etnotoponimin yaylma areallar myynldirilckdir.

48

II FSIL QRBI AZRBAYCANIN TRK MNLI ETNOTOPONIMLRININ AREALLIQ XSUSIYYTLRI V YAYILMA AREALLARI 2.1.ABAN sasl areal etnotoponimlr. Aban qdim trk mnli tayfann addr. Aban sznn e.. VII srd saklarn trkibind qarqarlarla yana glmi tayfann ad olmas elmi dbiyyatda diqqt mrkzin kilir (21, 100; 89,78). Qarqarlarn imal-qrbi Albaniyada hl qdim dvrdn mskunlamas bard e.. 65-ci ild Pompeyin Albaniyaya yr haqqnda mlumat vern antik tarixilr qeyd etmilr. Onlarn srlrind Albaniya razisindki Avant ay v onun yaxnlnda Abant yaltinin olmas (Plutarx, Pompey, Dion Kassiy) gstrilmidir. Moisey Kalankatl Albaniyada Abant adnda iki yaay mntqsinin olduunu bildirmidir. Q.Qeybullayev yuxarda qeyd olunan mlumatlara v digr faktlara is-tinadla bel bir qnat glir ki, Abant/Avant adlar abant tayfasnn ad il baldr v onlar qarqarlarla birg bu raziy glmilr (87, 78). Buradan bel ntic xr ki, abant tayfalarnn Azrbaycan v Ermnistan razisind mskunlama tarixi ox qdimdir. Tayfann dqiq ad ox gman ki, aban olmudur. Szn sonundak t ssi cmlik bildirn at kilisinin qal ola bilr. Ermnistan razisind sasnda aban tayfasnn ad duran toponimlr qeyd alnmdr. Hmin toponimlr aadaklardr: ABANA- 1728-ci ild Irvan yaltinin Drlyz nahiysind knd ad; ABNIK- 1590-c ild Rvan yaltinin nahiylrindn birinin ad; AVAN- Irvan xanlnn Qrxbulaq mahalnda knd ad; QACARAN- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistann Qafan r-nunda) knd ad. Masir dvrdk qalm bu etnotoponimlrin Ermnistan 49

razisindki areal etnotoponimlrdndir. Abana, Abnik, Avan v Qacaran toponimlrinin trkib hisssi olan aran eyni bir sasdan aban etnonimindn olmas faktn qismn aqlamaq lazm glir. vvla, Abana etnotoponiminin trkibindki a sonluu trk dillrinin toponimlrin xas olan kilidir. Msln, Adana (Trkiy), Astana (Qazaxstan) v s. Avan v Aban etnonimlrinin eyniliyi is bh dourmur. Burada v > b vzlnmsi zn gstrir. Qeyd etmk lazmdr ki, Trkiyd Avanos (os yunan mnli kili), Batum yaltinin Artvin dairsind Avana, Boral qzasnda Oban (132) etnotoponimlri vardr. Yuxarda hl qdim dvrd Albaniya razisind bu toponimin qeyd alnmas gstrilmidir. Aban sznn Urartu dilindki ebani il eynildirilmsi bh dourur. Ebani ox gman ki, eba- ev, eb, oba sz il sslir(23, 40). Boral qzasndak Oban toponimi d bu fakt tsdiqlyir. Avnik etnotoponimin glinc is onun evnik variantna Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda rast glinir. arafxan Bidlisi XVI srd Anadoluda Avnik qalasnn olduunu gstrmidir. QAFAN- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistanda r-n mrkzi) knd ad-kapan (peeneq) Hazrda Qafan Ermnistanda respublika tabeliyind hrdir. hrin ad kemid mvcud olan indiki Qafan hrindn 10 km imal qrb doru, Oxu aynn sa sahilind yerlmi Qapan kndinin ad il baldr. 1918-ci ild indiki Qafan hrinin bilavasit yannda Qatar adl azrbaycanl kndi olmudur. X srd Cnubi Asiya llrindki peeneklrin irisind yaam Konstantin Baqyanorodn erdim, kapan, ur, kueri, kuloba, karabay adl tayfalarn adlarn sadalayr. Ermnistandak Qafan toponimind qapan tayfasnn adnn ksini tapmas bard dbiyyatda fikirlr vardr(46, 95). 50

Qeybullayevin aradrmalarna gr bu peenq tayfalarn bir hisssidir(44, 109). Peeneqlrin digr hisssi is kopon (slind quqari) v b. tayfalardan ibart idilr. Bu tayfalardan bzilrinin adlar il bal toponimlrin Ermnistanda hl VVII srlrd mahal adlar kimi qeyd olunmas bel ntic xarmaa imkan verir ki, onlar erann vvllrindn artq orada yaayrdlar. Ermnistann Qafan rayonunun ad (qdim ermni mnblrind mahal ad kimi 1074-c ildn mlumdur) bhsiz ki, peeneqlrin yuxarda qeyd etdiyimiz kapan tayfasnn adn ks etdirir. Bu etnonim ermnilrd xs adna da evrilmidir. Onlarda Kapansyan familiyas mhz Kapan tayfasnn adndandr (grclrd Kapanadze familiyas da bu etnoniml baldr) (45, 111). Bel nticy glmk olar ki, Kopon /Kaban/ Kopan/Kapan/Koypan eyni fonetik trkib malik etnonimdirlr (88, 42).
Azrbaycanda rayonun ad Trtr Kndin ad Qapanl 4 knd. Bu kndlrin halisi Ermnistann kemi Qafan (Qapan) mahalndan kb glmilr. Y.B.Yusifov., S.K.Krimov Toponimikann saslar B.1988, s. 199

Ermnistanda Qafan

Xaricd 1.imali Qafqazda-Kopan 2. XV1 srd- Kazan xanlnda bir ne Kopan mnli toponim qeyd alnmdr. 3.Trkstanda Kapan adl knd 4.Baqrdstanda Kaypon topo-

51

nimi. 5.Ukraynada Kopanka hidronimi

2.2. ABAR sasl areal etnotoponimlr. Abar qdim trk mnli tayfann addr. Bu tayfa adnn avar variant da mlumdur. Eramzn II-III srlrind Kr sahilind Obaren adl tayfann yaamas dbiyyatda gstrilir (76, 97). V sr ermni mllifi Yeqienin Balasakanda aparan adnda tayfann yaadn qeyd etmidir(21, 96). Etnonim av+ar formasnda dzlmidir. Tdqiqatlar ar, r sznn trk dillrindki r kii, qhrman, igid mnasnda olduunu qeyd edirlr. Etnonimin birinci hisssi olan av elementin glinc is onun ab variantnn ilnmsi trk dillri n xarakterik olan bv keidi il laqdardr. Bellikl, qdim trk tayfasnn ad abar(avar) olmu v bu tayfa Qafqazn mxtlif regionlarnda, o cmldn d Ermnistan razisind yaamdr. Ermnistanda trk mnli abar(avar) tayfasnn adndan dzlmi Aadak etnotoponimlr qeyd alnmdr: ABARAN- Irvan xanlnda mahal ad; Alagz (lyz) v Pmbk da silsillri arasnda Kasax (sli Qazax) aynn yuxar axnnda yaylaq ad; Irvan qzasnda l ad, Irvan xanlnn Abaran mahalnda ay ad(157); 1728-ci ild Irvan yaltinin Karbi nahiyysind knd ad; ABARANOLU 1590-c ild Rvan yaltinin Abaran nahiyysind knd ad; AVARAN-Irvan quberniyasnn Emiadzin qzasnda knd ad; BA ABARAN - Irvan xanlnda mahal ad. sasnda abar(avar) tayfasnn ad duran etnotoponimlr yalnz Ermnistan razisind yaylmamdr. Bu etnotoponimin baqa razilrd yaylmas da akara xarlmdr. XIX srd imali Qafqazda Kuban yaltinin Maykop dairsind Abaranay, Azrbaycann Qusar rayonunda Avaranda, Xamaz rayonunda Avaran kndi qeyd alnmdr. R.liyeva Azrbaycann Qusar rayonunda Avaranqlaq knd adnn olduunu qeyd edir. Onun kitabnn lavsind 52

verilmi Azrbaycan toponimlri siyahsnda Abaranay ad v onun yannda bu adn hazrda Kamiay olmas gstrilir (31, 67, 108). Bellikl, abar(avar) sasl etnotoponimlrin yaylma areallar cdvlini qurmaq olar.
Etnotoponimin sasn- Etnotoponim da duran etnonim Abar(avar) Abaran Abaranay Areal Ermnistan 5 toponim mahal, yaylaq, ay, l, knd ad RF, Kuban yalti ay ad R.liyeva. Azrbaycan toponimlri. Bak, 2002, s.108 Ermnistan knd ad Ermnistan knd ad Azrbaycan Xamaz rayonu knd ad Ermnistan knd ad Azrbaycan Qusar rayonu Azrbaycan Qusar rayonu

Ba Abaran Avaran Abaranolu Avaranda Avranqlaq

2.3.ABBAS sasl areal etnotoponimlr. Abas etnoniminin Xzr tayfalarndan birinin ad olmas bh dourmur. Abas tayfa adnn abaz formas da vardr. Q.Qeybullayev Abasl tipli toponimlrin sasnda abas(abaz) tayfa adnn durduunu qeyd etmidir(89, 139). Onu da qeyd etmk lazmdr ki, rb dilindn olan Abbas antroponimi sasnda yaranm toponimlr d istisna edil bilmz. Bir ox hallarda bu iki tip toponimin bir-birindn frqlndirilmsi myyn tinlik trdir. Gstriln tinliyin yaranma sbblrindn birini bel toponimlrin qeyd alnmas v rsmildirilmsi zaman orfoqrafik shv buraxlmas il laqlndirmk mmkndr. Yni toponim yanl olaraq Abbas 53

v Abas killrindn birind yazla bilrdi. Szd bir b v ya geminatn olmasn tyin etmk is mrkkbdir v daha ox tarixi faktlar sasnda myynldiril bilr. Znnimizc, tayfa adnn ilkin variant abaz klind olmu v bu da ab+az formasnda paralana bilr. Qeyd etmk lazmdr ki, Qarapapaqlarda da bir tayfann ad abas olmudur. Abas sasl toponimlr geni yaylmdr. Onlara mxtlif regionlarda rast glmk mmkndr. Ermnistanda Abbasabad adl knd, Abbasdrsi qlaq v knd adlar, Abbaskndi, Abbasgl, Abbasgl mzrsi, Abbaslar kndlri olmudur. R.liyevann tdqiqat iinin lavsind verilmi Azrbaycan toponimlri siyahsnda Abbasabad ad qeyd olunmudur (31,108). Azrbaycan toponimlrinin ensiklopedik ltind Neftala rayonunda Abasall, Abasal, Yardml rayonunda Abbasabad, Qazax rayonunda Abbasbyli, Tovuz rayonunda Abbasqulular, ki rayonunda Abbasknd, mkir rayonunda Abbasl, Asu rayonunda Abbasxanl toponimlrinin olmas gstrilmidir (9, 8). Abas etnonimli etnotoponimlrin geni yaylmasn nzr alaraq biz onlarn areallq cdvlini vermy ehtiyac duymuruq. 2.4. ABDAL sasl areal etnotoponimlr. Abdal qdim trk tayfasnn addr. Bu tayfa A hun tayfasnn adn ks etdirir. sasnda abdal tayfasnn ad duran etnotoponimlr d geni yaylmdr. Abdal tayfasnn baqrdlarda, qaraqalpaqlarda, qazaxlarda v trkmnlrd olmas da mlum faktdr(90). Adam rayonunda yerln Abdal kndi haqqnda Azrbaycan toponimlrinin ensiklopedik ltind verilmi mlumatda gstrilir ki, Suriyal tarixi Zaxari Ritor (VI sr) imali Qafqazda Hun yaltind yaayan mxtlif tayfalar arasnda trkdilli abdel tayfasnn da adn kir. Akad. V.V.Bartold abadel/abdal tayfasn hun tayfas sayr. Qazaxlarda, qaraqalpaqlarda, trkmnlrd v Trkiyd d abdal adl tayfa qeyd alnmdr. Mnblrd Heftal, heptal, eftal kimi qeyd ediln etnonim abdal adnn mxtlif fonetik for54

mAlardr. Alban tarixisi Movses Kalankatl Albaniyada yaayan abdal tayfasnn adn kir. Onun yazdna gr heptallar (abdallar) Makedoniyal Isgndr dvrnd (e.. 4 sr) buraya krlmlr. Hr halda abdal tayfasnn Qafqaz Albaniyasnda eradan vvl yaamas ehtimal olunur (9, 8). XVXVI srlrd Trkiynin ictimai-siyasi hyatnda abdal tayfas hmiyytli rol oynamdr (92, 108). Abdal sasl etnotoponimlr Azrbaycan v Ermnistan razisindn baqa RFnin Baqrdstan respublikasnda, Trkmnistanda da yaylmdr (73, 171-179). Ordubad rayonundak Abdal da ad, Dalq Qaraban Vrnd mahalndak Abdal kndi, XIX srd imali Qafqazn Ter yaltind Abdal da toponimlrindki abdal sz qdim trk tayfasnn adn ks etdirir. Grndy kimi abdal sasl etnotoponimlrin yaylma areal olduqca genidir. Ermnistanda AVDAL- Abovyan rayonunda knd ad, YUXARI ABDALLAR- 1728ci ild Irvan yaltinin Qarni nahiysind knd ad, ABDALLAR- Irvan xanlnn Karpibasar mahalnda knd ad, Abdallar Ulya knd ad, Avdal, Avdallar knd adlar, Avdalaa qala ad qeyd alnmdr. Avdal Ulya etnotoponimindki Ulya komponenti rb dilindn olub yuxar mnasndadr. Azrbaycan toponimlrinin ensiklopedik ltind Azrbaycann Ordubad rayonunda Abdal adnda da, Tovuz rayonunda is knd olmas haqqnda mlumat verilir. Bundan baqa Qubadlda Abdalanl, Ouzda Abdall kndlri d vardr (9, 8-9). 2.5, AYRUM sasl areal etnotoponimlr. Ayrum (variantlar Eymur, Arum, Ayrm, Imer, Imir) qdim trk tayfasnn addr. Mahmud Kaarinin Divanu luqat it-trk srind Ouz sznn izah il laqdar olaraq Eymurlara dair aadak mlumat verilir: Ouz trklrin bir qbilsidir. Ouzlar trkmndir. Onlar iyirmi iki uruqdur (nsildir). Onlarn hr birinin znmxsus nian, mallarna xas 55

damas vardr ki, uruqlar bu damalara gr ayrrlar. Qeyd olunan sr lav edilmi trk qbillri siyahsnda bu tayfa on birinci yerd z d ymur klind gstrilmidir. Ouz etimologiyas baxmndan byk dyr malik olan Tarixi mbark ahda (1206) da, digr ouz tayfalar il yana, thrif edilmi kild olsa da, eymurlrin ad kilir. Trk v monqol tayfalar haqqnda geni mlumat vermi Ridddin Da xann olu Ouz xann nvsin aid etdiyi ad Eymur klind qeyd edir. Eyni zamanda bu szn ox yax v dvltli adam mnasn ifad etdiyini bildirir. Xivli bl Qazi xann creyi-Trakim adl srind (XVII sr) bu etnonim rb lifbas il yazlmdr v Iymur (Imir), Aymur v Aymr kimi kild oxuna bilr. Azrbaycan toponimlrinin ensiklopedik ltind oxuyuruq: Ayrm Kiik Qafqazda yaam azrbaycanllarn qdim etnoqrafik addr. Onlarn mskun olduu razi Ayrm mahal adlanrd. Bir fikr gr Teymur Ankara vurumasndan (1402) sonra Trkiy razisindn krdy 50 min ailni Gnc, Qaraba v indiki Ermnistanda yerldirmi, onlar sonralar ayrm ad il tannmdr. Gnc xan Cavad xann general Knorrinq yazd mktubda ayrmlar Gnc xanlnn qdim elat adlandrlr. XVII srd ayrmlarn bir hisssi Irana kerk ahsevnlr qarmdr. Digr hisssi is Azrbaycann Kiik Qafqaz zonasnda v indiki Ermnistan razisind yaamaqda davam etmidilr (9, 30-31). Ayrum tayfasna mnsub olan bu adla bal meydana glmi corafi adlardan biri d respublikamzn Ada Rayonundak Eymur kndidir. Qazax rayonundak Quu Ayrm, Tovuz rayonundak Mollaayrm, Ermnistandak Ayrum, Ayrum Mets, Ayrum Pokr, Grcstandak Imera, Imira, Imirasani (Imir Hsnli) kimi corafi adlar bu toponimin mxtlif variantlardr. Zaqafqaziyann tarixi toponimiyasnda da inix Ayrum, Polad Ayrum v Ayrum adl yaay mntqlri olmudur. Trkiynin masir toponimiyasnda da Eymur adn dayan 56

yetmi iki corafi adn olmas bu tayfann geni sahd ictimaisiyasi faliyyt gstrdiyin dlalt edir. Trk dillrin, o cmldn azrbaycancaya xas olan metateza hadissin gr Eymur sznn Ayrum (Eyrum) klin dmsi tbiidir. Be fonemdn ibart olan bu szn nc foneminin m fonemi il beinci fonemin -r bir-birini vzlmsi hadissi akarlanr. Ayrum (Eyrum) etnoniminin Eymurdan ml gldiyi dbiyyatda qeyd edilmidir. Eymur corafi adnn Imer, Imir killri d geni yaylmdr. Trkmnistanda Ilyal rayonunda yaayan Imrli (variantlar: Imr, Emheli, Avmur) tayfalarnn da eyni ayrum tayfasndan olmas aydn nzr arpr. Imir antroponiminin trkdilli arealda yaylmas da mahid olunur. Mvld Sleymanlnn K srinin qhrmanlarndan birinin ad Imirdir v sr slind eymur tayfasna hsr olunmudur. Ermnistan razisind AYRIM- Noyemberyan v Tumanyan rayonlarnda knd adlar, BYK AYRIM- Tiflis quberniyasnn Boral qzasnda (indi Ermnistann Tumanyan rayonunda) knd addr. IMIRLI-Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda knd ad olmudur. Kiik Qafqazda v Qazax qzasnda splnmi ayrmlr Asaq Ayrum, Quu Ayrum, Baqanis Ayrum, Dadanis Ayrum, Polad Ayrum v baqa qollara blnmlr (21, 115). 2.6. far sasl areal etnotoponimlr. Afar (Avar/Ovar/far). Ermnistan razisind e.. mskunlam qdim ouz-trk mnli tayfalardan biri d Afar (avar//ovar/far) tayfas olmudur. Bu tayfa slcuq ouzlarnn Avar tayfasdr. Onun ad Mahmud Kaarinin v Ridddinin srlrind kilir. Sfvilr dvltinin Qzlba tayfalarndan biri d farlar olmudur. Ermnistann Vedi rayonu razisind avar sasl iki etnotoponim zn gstrir. 57

Birinci yaay mntqsi rayon mrkzindn 7km cnubrqd, Yerevan-Naxvan avtomobil yolunun zrind yerln Avar/Kl Balavan/ kndidir. 1940-c illrin axrnda azrbaycanllarn Ermnistandan zorla krlmsi dvrnd kndin azrbaycanl halisi respublikamza glmidir. Ikinci yaay mntqsi Ovar adlanm /Dzyurd Ovar, Surenavan, Spandaryan/ rayon mrkzindn 15 km cnubrqd yerlmidir. 1918-ci ild knd Danaklar trfindn dadlm, halisi qovulmudur. O dvrdn sonra bu kndd azrbaycanl yaamamdr. Indi ermni qsbsidir (30, 218232). Ermnistanda AFAR KLVAN- kndi d olmudur. Bu knd 1728-ci ild Irvan yaltinin Karni nahiysind yerlmidir. Avar//ovar etnotoponiminin mxtlif areallarda paralellri vardr. Bu toponimin Avar variant Azrbaycan respublikasnn Acbdi rayonunda da mvcuddur. Tdqiqatlardan Bayram hmdovun fikrin gr bu toponim hmin razid yaam tayfann muliyyti il baldr. Mllif qeyd edir ki, bu tayfa qoyunuluqla mul olmudur. B.hmdov bel hesab edir ki, avar//ovar-qoyunsama sulu demkdir (27, 197). Ovar v Avar toponimlrinin sasnda duran appelyativin ov sz olmas v toponimin ov hvskar mnasn bildirmsi fikrini irli srnlr d vardr. Tdqiqatlar Aberon toponiminin far etnonimi sasnda yaranmasn qeyd edirlr. Cnubi Azrbaycan razisind d far//ovar tayfa adndan dzlmi far, farcik etnotoponimlri qeyd alnr. 2.7. BAYANDUR sasl areal etnotoponimlr. Bayandur ouz tayfalarndan birinin addr. Ouz tayfa birliklrinin adlar Mahmud Kaari, Fzlullah Ridddin, Yaz olu li v blqazi Xan Xivli trfindn qeyd alnmdr. Mahmud Kaqari znn Divani-lt-it trk adl 58

srind Ouzun 22 boydan (qbil-tayfa birliklri) ibart olduunu gstrir. Fzlullah Ridddinin Cami-t tvarix (btn tarixlr) srind Ouzlarn 24 boydan ibart olduunu gstrir. Qeyd olunan mlliflr Bayandur tayfa adn qeyd etmilr. Mahmud Kaqarid Bayandur ad nc, Ridddind 13-c kilir. Yazolu linin Slcuqnamsind v bulqazi xan Xivlinin srind tayfann ad Bayandur deyil, Bayandr kimi verilmidir. Bayandur xan ad Orxon-Yenisey abidlrind yksk titul, fxri ad hesab olunurdu. Aqoyunlu tayfa birlmlrind bayandurlar tayfasnn hakim rol oynamas v aqoyunlu hkmdarlarnn bu tayfadan xmas fakt il sslir (32, 47). Tarixi mnblrd Bayandur hm antroponim, hm d etnonim kimi ildilmsi mlumdur (16, 48). Bayandur antroponimi d Ouz Xaqann Boz ox-boyundan olan Gy xann drd olundan biridir. Ouzlarn Boz ox boyundan olan Gy xann drd olundan birinin ad Ouznamd Bayandur kimi verilmidir. Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda Bayandur xan Ouz elinin xanlar xandr. Bundan lav dastanda Bayandr ay, Bayandurlu, Bayandr yaay mntq adlar vardr. Trkmnistann toponimiyasnda trk dilli etnotoponimlr srasnda Bayandr ad mvcuddur. Bayandur sznn mnyin gldikd is tdqiqatlarda onu mxtlif cr izah edirlr. 1. Bayandr-nemtli mnasndadr. Bayandr adnn kk ski trk sz olan bay-dr. Mnas varl, zngindir. Bu mna indi d qalr. OrxonYenisey abidlrind d bay sz gstriln semantik mnada ilnmidir. Ouznamd d Bayandur ox tminatl, varl kimi izah edilmidir. Szn trkibindki an kilisi is bzn bitidirici bzn d szdzldici kili kimi ilnmidir (16, 48). 59

Salman Mmtaz is bay szn -varl, byk, by mnasnda aqlamdr (11). Azrbaycann imal rayonlarnn dialektind bay sz hndr/iri/byk/ canl mnalarnda qalmaqdadr. Qrbi Azrbaycan, indiki Ermnistan razisind Bayandur etnotoponiminin variantlarnn mxtlif areallarda yaayan izlri d bu yerlrin mhz trk torpaqlar olduunu sbut edir. Ermnistan razisind, Gorus rayonunda 2 Bayandur kndi, Dzknd rayonunda is baqa bir Bayandur toponimi vardr. Bayandur etnotoponiminin mxtlif areallarn gstrmk olar. Q.Qeybullayev Bayandur tayfasn qdim albanlarla laqlndirmi v onun izlrinin Trtrd Bayandur oykonimind, Xanlar rayonunda is Bayanduray hidronimind saxlandn qeyd etmidir (89, 74-75; 88, 52). Bundan lav Bayandr Lan v Brd rayonlarnn razisind qeyd alnmdr. Ermnistan razisind BAYANDUR- Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistann Sisyan rayonununda) knd ad; BIRINCI BAYANDURYelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistann Gorus rayonunda) knd addr. Ermnistandak Bayandur Azrbaycanl kndi olub, vvllr Gnc quberniyasna Zngzur qzasna daxil olmudur. Knd Xanazax sovetliyin daxil idi. 1897-ci ild Byndur kndind 153 nfr azrbaycanl hali olmudur. 1918-ci il milli qrnndan sonra azrbaycanllar kndd tamamil qrlm, qovulmu, knd ermni kndin evrilmidir. 1969-cu ild is ermnilr kndin adn dyiib Vaadur qoymular. Digr Bayandur da azrbaycanl kndi olub, vvllr Gnc quberniyasnn Zngzur qzasna daxil olmudur. 1897-ci ild kndd ancaq azrbaycanllar (210 nfr) yaamlar. Knd sovet hakimiyyti illrind Xandzorik sovetliyin daxil olmudur. 1918-ci ild Andranikin dstsi bu kndlri datdqdan sonra orada azrbaycanllar qalmamdr (30, 164). 60

Bayandur hminin Dzknd rayonuna daxil olan knd v dmiryol qsbsinin addr. Orada daha bir Bayandur kndinin olmas v 1926-ci ildk Gmr zlzlsind uub xaraba qalmas sylnilir. Kndin qdim sakinlri trklr 1918-ci ild oradan qaqn dmlr. Mnblrd Bayandur kndind ermni v yunanlarn 1918-20-ci illrd Mu v Bitlisdn glib mskunlamas qeyd edilir. Trkiyd Bayandr corafi adnn areallar ox genidir. F.Sumr Anadoluda Bayandur adl 52 oykonimin olmasn qeyd etmidir( 65). Bundan lav Qazaxstan razisind Bayan, Bayandur etnotoponimlri vardr. Azrbaycann Lan rayonundak Zabux aynn qolu v Trtr rayonundak kndin addr. Bundan baqa, Daksn v Ouz rayonlarnda Bayan adnda knd vardr (9, 63). 2.8. BAYAT sasl areal etnotoponimlr. Bayat tayfas haqqnda hl 1300 il bundan vvlki Kitabi-Dd Qorqud abidsind mlumat vardr. Bayat boyundan Qorqud ata derlr bir r qopdu. Ouzun ol kii bilicisiydi. Xalqmzn qdim v mhtm abidsi, mhbbt v qhrmanlq dastan Kitabi-Dd Qorqud bu szlrl balanr. E.. boy-qbil, tayfa, orta srlrd is el, mahal, yurd mnasnda ilnib. Dd Qorqud Bayatl-Bayat soylu, Bayat elli, qopuz alb boy boylayan, sz sylyn ozanlar ozan olub. Zaman kedikc onun mclislr ab ozanlq etmsi il dastandak qhrmanlarn, yerlrin, nhayt ouz tayfalarnn nvanlar, inamlar v adtlri il bal oxlu adlar yaranmdr(36, 46). Bayat etnotoponiminin ox geni arealda yayld da bllidir. Orta sr tarixilri z srlrind bugnk brin Nuh leyhsslam vladlar olduu fikrini tsdiqlyirlr. Tufanda 61

Nuh gmisind Nuhun Ham, Sam, Yasf adl 3 olu varm. Yasfin nvsi Alnca xann nvsi Qara xann oludur. Ouz xann da 6 olu olmudur. Onlardan (Gnxan, Ayxan, Ulduzxan) -Boz ox ad il hakimiyyti idar etmi (Mngli xan, Da xan, Dniz xan) - ox-lar is onlara tabe olmudur ld olan qaynaqlara gr ninki Qrbi Azrbaycann htta bir ox trk xalqlarnn kk ouzlarla baldr. Mlum msldir ki, ouzlar da ayr-ayr trk uruqlarnn, qbillrin birlmsindn yaranmdr. Bayat bu uruqlar bu qbillr irisind znmxsus yer tutan tprli rnlri, rdmli igidlri, dncli asaqqallar il ad xarmdr. Bayat uruu z adn tannm bir xsdnBayat-dan gtrmdr. Bayat Ouz xann nvsi Gn xann oludur. Byk tarixi v dy blqazi Bahadur xan Xivli (1602-1664) znn mhur creyi-Trakem trk srind yazmdr ki, Bayat Ouz xann olu Gn xann ikinci oludur. Gn xan olu Bayat ouz uruqlarnn toplantlarnda xann sa yannda oturar, ouz ordusunun sa qoluna balq edrmi. Ouz kbarlarna mxsus By ln deyiln mclislrd o, xan il birlikd qoun sa budunu yeyrdi. Bayatlarn ox lklrd dalmalar v D ouzlarn aparc qolunu tkil etmlrini gstrn prof. Z.V.Toan yazr: imaldan qalxb Cnuba yerln Uyrat-Uyurlar, QayatQayalar, Qanqlyut-Qanqllar v Bayaut-Bayatlar ismini dayan qbillr sln trk olub, bir qismi Cingizin zuhuru zamanna qdr moollam idilr. Cozef Dgn is bu haqda bel yazr: Bayatlar Cingiz xana kl deyil, onun trafnda toplaan bir ox qbillrdn biridir. Asiyann geni lklrindn Azrbaycana, Anadoluya, Iraqa, Volqa boylarna qdr izlri grnn bayatlarn tarixi varl haqqnda eidli qaynaqlarda geni bilgilr vardr. 62

Bahadur xan Bayatlarn ana yurdundan danarkn qeyd edir: Bayatlarn qbillri oxdur. Mhmlri Cidayin nhri knarnda yaayan Cidayin Bayatlar v Mkrin nhri knarnda yaayanlar is Mkrin Bayatlardr. Bu haqda geni mlumat Trk ensiklopediyasndadr. Oradak mlumata gr, Bayatlar X1 srdn nc SrDrya sahillrind v onun imalndak bozqrlarda yaayrdlar. Onlarn bir qismi sonradan slcuq (yaxud trkmn) fthlrin qatlaraq Sr-Dryadan Adalar dnizin (Egey dnizi) qdr uzanan byk imperiyalarn qurulmAsnda mhm rol oynamdr. XIX yzilliyin ortalarnda Mr blgsind Zlqdrin byliyini quran v Sivas trafnda yurd salmaa alan am v ya zolu trklri arasnda mhm bir mvqey sahib olan v ksri bugnk Yozqad mntqsind yerln bu bayatlar am bayat ad il tannmdr. XV srin balancnda Intab il Hlb arasnda yaayan bayatlar XVI srd digr trkmnlrl birlikd Hlb trkmnlrini meydana gtirmi, XVI srin vvllrind Bayadi ad il tannmlar. Anadolu v Antakyada is onlar n mhur oymaqlar olan Xfrli, rfli, Qzldonlu, kdnli, Qaracaqoyunlu, Mancanq, Qanqal v Yeni Eld yurd salmlar. XVI srd bunlarn bir qismi Qaraman, bir qismi d Adana blglrin kmlr. M.Kalankaytlnn Alban tarixi srind Boqayat adl yaay yerindn qaladan danlr v onun Brd hndvrind yerldiyi gstrilir. Alban tarixindki Boqayat qalas Brd hndvrinddir. Boyat//Bayat//Bayatllar//Sincan Boyat//Qzltp Boyat//Boyatansxt//Bayatl//Kelakbayat//lbayat//Boqayat (Tanr odu) v s. paralellri olan bu adn mxtlif razilrd, o cmldn Azrbaycanda da areallar vardr. Azrbaycanda mskun yerlrin siyahs Kitabnda is Bayat ad il bal aadak knd sovetliklri, kndlr v onlarn halisinin milli trkibi gstrilmidir. 1) Acbdi -Bayat knd 63

sovetliyi, halisi 57,9% trklr; 2)Dvi, Sincan Bayat b) Uzun Bayat kndlri 27,150 tsrrfat, halisi 99,9% trk 3) Gyay Bayat 146 tsrrfat, halisi 98,2% trk, 4) amax- Bayat 22 tsrrfat, 88% trk (3, 144). Hl XIX srd Azrbaycann topoqraf alimi Ibrahim aa Vkilov Azrbaycanda Bayat adl 5 knd gstrir. Onlardan biri vvlki ua, o biri Gyay, biri Salyan, biri Quba, o biri is amax qzalarnda idi. Q.Qeybullayev, Tofiq hmdov, Aft Qurbanov da boyat tayfalarnn Azrbaycandak yaay razilrini gstrib onlarn Azrbaycana glm tarixini qeyd etmilr. B.Budaqov bayat tayfas haqqnda danarkn qeyd edir ki, onlar XIV-XV srlrd Sfvilr dvltinin yaranmasnda fal itirak etmilr (20, 115). A.Axundov is boyatlarn Azrbaycana gliini IX srin ikinci yarsna aid edir. Bu tayfann ad il bal Trkmnistandak yaay msknlrinin (Darqanata, Dnev, Xocambaz v Carcou) adlarn kir, onlarn Boyat toponimi ad il adlandn qeyd edir (2, 41). Mhmmd Hsn Vliyev Baharr Boyat tayfalarnn Azrbaycana gliindn sz am, onlarn Sfvilr trfindn indiki Quba qzasnda lzgilri tabe etmk v yerli hkmdarlarn qvvtlnmsi n yerldirilmsini qeyd etmidir. O, hminin Boyatlarn z adlarn verdiyi kndlrin adn da gstrmidir. Gyay qzasnda Boyat-Mlik Umud, Bayat-Nadir Cavad qzasnda Sincan Bayat, Uzun Bayat amax qzasnda Bayat ua qzasnda Bayat Bellikl, Azrbaycan razisind Acbdi rayonunda Boyat knd ad, Ucar, Neftala v amax rayonlarnda eyni adl Boyat kndi, Dvi rayonunda Boyat v Sincan Boyat kndlri, Drbndd Boyatlar mhllsi var. Yuxarda adn kdiyimiz Qrbi Azrbaycann Quqark (Qara kils) rayonunda Bayatlar kndi olmudur. 64

Tdqiqatlarmz Boyat adnn mnyini v mnasn mxtlif baxmdan aqlayrlar. XII sr dnyann n byk dililrindn olan Mahmud Kaarl znn Trk dilinin lti srind boyat qbilsinin adn kir v onu Ouz tayfasnn bir qolu kimi gstrmidir. O, bu szn ulu tanr mnas verdiyini qeyd etmidir(54,718). XV sr trk uyur airi, alim Yusif Balasaqunlu znn mhur Kutadqu biliq srind Bayat adn qeyd edir. O, Bayat tanr adn kir v Bayat adl il szm baladm-dey onu yad edir. Dzdr Boyat azrbaycanllarn kemid tapnd tanr adlarndan biridir. Lakin bu tanrnn hans inamla bal olduu bilinmir. Bzi tdqiqatlar Bayatn su il bal rn-tanr olduunu gstrmkddir. Bu bard L.N.Qumilyov z srind qeyd etmidir ki, qdim trklr (o sradan da azrbaycanllar) tbitin sahiblri saylan v Yer-Su adlandrlan rn-tanrlara inam bslmilr(94, 80). blqazi xan Xivli is Bayatn mnasn dvltli kimi izah etmidir. cdr Frzli Boyat adnn mnasn arkn yazr: Boyatla bal khnlmk mnasnda boyat, boyatmaq is boqu tanrya qalmaq mzmunundadr. Nec ki, andra qalmaq da el tanrya qalmaqdr. V tanrdak sslrin yerdyimsindn yaranm andr (antr) sz dnya dillrinin bir qismind n ox hind-Avropa dillrind tanr mzmununda ilnir. slind Bayat tanr ad da Bayat qbil adndan asl olmayaraq mvcud olub. Dindar qocalar tanrn bel sciyylndirrdilr: Ey bu dnyann sahibi. By-bay da odlu-sulu yerin - dnyann sahibin deyilib. V bel imtiyaz sahibi ibtidai ouzun tsvvrnd yalnz tanr ola bilrdi. Baydan trnmi Baq hl 5 min il vvl umer mnblrind tanr mnasndadr. Boqoy at variantnda da boq komponenti mhz tanrn tmsil edir. Boqoyat-Boq ata-Tanr ata, Boq-od-Tanr-od 65

Boyat-By ata, hm d By odu, Tanr odu kimi aqlanmdr(36, 51). Bayat soyunun dnyada mhur hmi yaar, ad-san qazanm nmayndlri var. Harada doulmasndan asl olmayaraq Fzuli d boyat boyundandr. Qaraban-indiki Acbdinin Boyat kndindn olan Sleyman kiinin oludur v Iraqa da mhz hmin mahaldan kb getmilr. M.P.Vaqif, XV srd yaam mhur tarixi, Cami-cmayin srinin mllifi Hsn Bayati, XII srd yaaybyaratm Bayat Abbas, trk airi Yhya Kamal Bayatl, Smd Vurun da bu boya mnsubdur. Ermnistann (Qrbi Azrbaycann) imal hisssind yerln, Quqark rayonunun n qdim kndlrindn biri d Bayatlar kndidir. imaldan Ley dana, qrbdn is Abulaa v Tosmokl il hat olunmudur. Kndin qdimliyi xarabalqlar v qbir yerlrind aparlm tsrrfat ilrind akar edilmidir. Kndin mhv olma sbbi tbii flaktl, da v qar uqunu il izah olunur. 1988-ci ildn is ermni hkumtinin qrar v gstrii il rayondan azrbaycanlar silah gcn, qanl qrnlarla qovulmular. Bayatlar kndinin uludan da ulu bir tarixi var. Knd halisinin tarixi kkn aradranda grrk ki, onlarn ulu cdadlar qdim trk tayfalarndan-ouzun bayat boyuna mxsusdur. Btn bunlar gstrir ki, vaxt il Qrbi Azrbaycan razisind formalaan Boyatlar kndinin tarixi, hmin nslin kk d ora baldr.

Ermnistan

Azrbaycan

Xaricd

66

Boyatlar BAYATDAI

Quqark r- Boyat n Pmbk Boyat da silsilsind da ad Pmbk Boyat blgsind qlaq ad

Acbdi Neftala

Boyat Bayat

Trkmnistan Trkiy

BAYATLAR

Ucar

Boyat

Iran

2.9. Kazan sasl areal etnotoponimlr. Kazan trk tayfas bulqarlara mnsubdur. Bulqarlar Volqa-Kama ay hvzsind mvcud olmu Bulqarstan razisind yaamlar. Onlarn paytaxt hri Bulqar hri olmudur. Bulqar dili qdim trk dillrindn z vzin r, vzin l sslrinin ilnmsi il frqlnir; ker//kuz (payz), xel//q (q): Bulqar dilinin yazl abidlri mlum deyil, yalnz ayr-ayr szlri qalmdr: cal (il) cr (yz), cirim (iyirmi), citi (yeddi), timirc (dmiri), hir (qz), ayx (ay) v s. Mnblr sasn balqarlar orta srlrin vvllrind bir sra tayfalardan ibart olub- kdvar, akar, kuriqir, kul, kazan, iskil v s. Azrbaycan toponimiyasnda, o cmldn qrbi Azrbaycan toponimiyasnda z izini saxlam bulqar tayfalarndan biri kazan(qazan) saylr. Inqilaba qdrki Qafqazda Qazan komponentli 24 toponim qeyd alnmdr. Yalnz Azrbaycanda Qazan adl 10 knd olmudur (132, 87, 130) . fqanstan razisind Qzan, Qzani (Mzari-rifd) knd corafi adlar qeyd alnmdr. Azrbaycann Qasm Ismaylov (Goranboy) rayonunda Qazanbulaq qsbsi, Clilabadda Qazan qala da, Cabraylda Qazanzmi kndi, Tovuzda Qazangl gl, Qazangl dz, 67

Yevlaxda Qazanl, Ordubadda Qazanglda da qeyd alnmdr. Kitabi-Dd Qorqud boylarnda Qazan komponentli aadak corafi adlar ildilmidir: -Qazanbulaq, Qazanqoa da, Qazanzmi kndi, Qazangl gl, Qazan gl, Qazanl, Qazanglda da. Q.Qeybullayeva gr Kazani, Kazan toponimlri imali Qafqazda, Ukraynada, Baqrdstanda, Qrbi Sibird, Iranda, Trkiyd qeyd alnb. XII sr aid mnbd Ermnistanda Qazan qalasnn olmas qeyd olunmudur (44, 135). Azrbaycanda etnoqrafik toponimlrin bir qismi razimizd mskun olmu qdim trk tayfa v tirlrinin adlarna ,i,-u,- pe, snt, muliyyt bildirn kilinin qoulmas il yaranmdr. Ms: bulqar tayfalarndan olan Qazan qbil tirlrinin mskunlad yerlr Qazan adlandrlmdr. Hazrda Azrbaycann Culfa, Zngilan, Goranboy rayonlarnda Qazan knd adlar vardr. D.D.Paqirevin Qafqazn be verstlik xritsindn mlum olur ki, XIX srin sonu v XX srin vvllrind Azrbaycanda 10 Qazan oykonimi olmudur. Azrbaycanda olan Qazan komponentli toponimlri aadak qruplarda birldirmk olar. 1. Qazan etnonimi il yaranan toponimlr: - bu v ya digr yerin tbii raiti il laqdar yaranm oronim v hidronimlr. Ms: Qazanbulaq (Granboy r-nu), Qazangl (Tovuz rayonu), Qazanda (amax rnu) Qazandr (Ismayll r-nu v s.) - myyn tsadfi hadis il bal olanlar: Qazandurmaz (Xanlar rayonu), Qazanuan (Ermnistan) v s. Azrbaycanda Qazanbatan (Saatl, knd), Qazanbulaq (Goranboy, qsb), Qazanqoa (Clilabad, zirv), Qazanda (amax, da), Qazanzmi (Cbrayl, knd), Qazangl (Ordubad, Tovuz, gl), Qazangl ( Zaqatala, qsb), Qazanl 68

(Yevlax, zirv), Qazan (Goranboy, dznlik; Zngilan, Adam, knd) (9, 112-113). E.Q.Mirliyev Qazan sznn semantikasn bel ar: knarlardan nisbtn hndr olan kk sah. K.Birova gr Qazan sznn birinci hisssi kmki mzmun dayr. Dililik dbiyyatnda Qaz v ya Qaz sz uca, yksk kimi mnalandrlr. Ouz atalar szlrind is bu sz qad kimi ilnrk srkrd, qhrman anlamn verir. Dialektoloci ltd Qaz-qaz szbirlmsi yekyek v ya byk-byk kimi izah edilir. Yeri glmikn deyk ki, qaz Azrbaycan sznn rit hakimi mnasnda rb mnli Qazi sz il he bir laqsi yoxdur. Qazan sznn 2-ci hisssi an is adyaratma baxmndan lamt mzmunlu kili kimi x edir. Demli, Qazan xs ad uca, yksk (xs) anlamndadr (34, 176-177). Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlr arasnda Qazan adlanan alt knd v iki da da vardr. Ermnistann Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur (Indiki Sisyan mahalnda) qzasnda Qazan kndi olmudur. Bu etnotoponimin sasnda da kazan (qazan) etnonimi durur. kilisi is kilisinin bulqar dilin uyun variantdr. Ermnistanda Qazanlqdr kndi v Qazangl gl d qeyd alnmdr. Qazan sasl bu etnotoponimlrin Qrbi Azrbaycan razisinin mxtlif yerlrind rast glinmsi onun areal etnotoponim olduunu v yalnz Ermnistan v Azrbaycan razisind deyil, trk tayfalarnn yaadqlar bir ox regionlarda zn gstrdiyini faktlarla sbuta yetirir. Buradan bel ntic xr ki, qdim ouz yurdu Ermnistanda bulqar trk tayfalar da geni mskn salbm. 2.10. Karkn sasl areal etnotoponimlr. Karkn tayfas. Qarxun adn ilk df aradran tarixitoponimist Q.Qeybullayev bu toponimin karkn adl trk tayfas 69

il ball fikrini irli srmdr. F.Ridddinin Cami-ttvarix srind Karkn//Qarxun tayfasnn adna tsadf edilir. Mnblrdn mlum olduu kimi, ouzlar ok (i ouz) v Boz ok (Da ouz) olmaqla iki qola ayrlr. Vahid birlik tkil edn bu iki qola ayr-ayrlqda boylar, blklr daxildir. Qarkn tayfas Boz ok qoluna aiddir. blqazi xan karknlarn mnyin toxunmu, onlarn ouz xannn nc olu Yulduz xann nvlrindn trm olduunu qeyd etmidir (110, 513). Mnblrd qaraqalpaqlarn bir tayfasnn qarkn adlanmas da gstrilir (110, 321). Q.Qeybullaev gr Karkn tayfas Qarxn (Quba rayonu), Aai-Qarxun, Yuxar Qarxun (Aqdam r-nu) v Qarxun (Naxvan) oykonimlrind izini saxlamdr. Karkn tn srd Qubada qeyd alnmdr. Karkn kndi Dastanda, Trkmnistanda, zbkistanda, Rusiyann Qaraqalpaq vilaytind d vardr (88, 53). Trkiyd Karkn etnotoponiminin areallar ox genidir. Azrbaycann Ili (rur r.) rayonunda Karxan, Yevlax rayonunda is Yuxar Qarxun v Aa Qarxun kndlri vardr. Bu da onu gstrir ki, vaxt il qarxnlarn bir qismi Azrbaycana glmi, burada yurd salm, adlarn yaadqlar yerlr vermilr. T.hmdov mnblr sasn qeyd edir ki, Qarxun oykonimi ski ouzlarn Karkn adl tayfasnn adn qoruyub saxlayan yer adlarndandr. F.Ridddin bu tayfann adn ilkin olaraq Mahmud Kaarinin gstrdiyi 22 ouz tayfasnn srasna lav etmidir. blqazi xan is karknlarn Ouz xann nc olu Yulduz xann nvlrindn trdiyini gstrmidir. F.Ridddin gr Qarqn ox v doyuran a, Yazoluya gr is ulu a, doyurucu a mnalarndadr.

70

Onu da qeyd edk ki, fqanstan razisind Qrqin toponimi vardr. Bu toponim Azrbaycan razisind d tsadf olunur(25, 131). M.Mirzyev Yevlax rayonundak Yuxar Qarxun, Aa Qarxun, hminin Naxvan MSSR-dki Qarxun kndlrinin adlar eyni mnli olub, karkn tayfasnn ad il bal olduunu qeyd edir. O, bu yaay mntqsinin Krpkndin yaxnlnda yerldiyin gr bzn Qarxun Krpknd, Kr ayna yaxn olduuna gr is Qraql Qarxun da adlandrldn diqqt mrkzin kir. Ken srin axrlarnda kndin byyrk iki hissy - Aa v Yuxar Qarxun kndlrin paralandn qeyd edir. Mllif karkn tayfasnn slcuq ouzlarndan olmasn gstrir (60, 148). Quba razisindki bir ox yer adlarnn kkn aradrmaa alan T.hmdov haql olaraq gstrir ki, qarxun oykonimi ski ouzlarn karkn adl tayfasnn adn qoruyub saxlayan yer adlarndandr(28, 142). Qarxun kndinin adnn trk uluslarndan birinin adn yaatmas fikrini baqa tdqiqatlar da qeyd etmilr (64, 42-43). Trkiyd Karkn adl 63 knd vardr(20, 412-413). Ermnistanda Emidzin rayonunda Aa Qarxun (rifabad, Araks,-1946) azrbaycanllarn kndidir. Rayon mrkzindn 16 km cnubda, dznlikd yerlmidir. 1918-ci ildk kndd ancaq azrbaycanllar yaamlar. 1831-ci ild kndd 318 nfr, 1873-c ild 369 nfr, 1886-c ild 420 nfr, 1897-ci ild 586 nfr, 1916-c ild 631 nfr azrbaycanl halisi olmudur. 1918-ci ild Danak hkumtinin fitvas il ermni milltilrinin silahl bandit dstlri kndi talan edib datm, halisinin ox hisssini ignclrl qrm, salamat qalanlarn is z tarixi yurdundan qovmular. 19151918-ci illrd Trkiydn glm ermnilr hmin azrbaycanl kndind yerldirilmidir. 1922-ci ildn milli trkibc qarq knd olmudur. 1922-ci ild kndd 189 nfr ermni, 169 nfr azrbaycanl. 1926-c ild mvafiq srtd 240 v 201 nfr, 71

1931-ci ild 221 v 212 nfr olmudur. 40-illrin axrlarnda azrbaycanllarn zorla Ermnistandan krlmsi dvrnd azrbaycanllar sxdrlb xarlm v o zamandan ermni kndi olmudur. Ermnistan razisind baqa bir QARXUN kndi Irvan xanlnn Srdarabad mahalnda olmudur.
Ermnistan SrdarQarxun abad Aa EmiQarxun dzin Azrbaycan Qarxun Qarxun Qarxun Krpqarxun Qraqqarxun Aa Qarxun Yuxar Qarxun Quba Ili rur, Naxvan Yevlax Karkn Trkiy - 63 knd Cnubi Qafqazda Xaricd

Karkn

Karkn

Trkmnistanda

2.11. Kabar sasl areal etnotoponimlr. Kabar. Xzr tayfalarnn trkibin daxil olan kabar tayfasnn ad sasnda yaranm etnotoponimlr Azrbaycan v Ermnistan razisind kifayt qdr yaylmdr. Bu tayfa haqqnda ilk mlumat Konstantin Baqranarodn vermidir. O, bu tayfann xzrlrdn xdn bildirmidir. Q.Qeybullayev bu etnonimin trkibind ar szn ayrr. ar(r) trk sz kii, r, qhrman mnasndadr. Kabarlar Azerbaycanda kabarli v ya kbirli adlar altnda yaamlar. Onlarn yaad sas areallardan biri d Qaraba olmudur. Azrbaycanda Balakn v Trtr rayonlarnda Kbirli adl iki knd vardr. Ermnistann yeni Byazid uyezdind Kalar, 72

rur-Drlyzd Kbirli (Kbirlida), Dalq Qarabada X1X srd Kabirli qlaq ad, Kabarr yeri toponimlri qeyd alnmdr. Azrbaycan tarixisi Mirz Adgzl By kabarlar Qaraban qdim sakinlrindn biri saymdr. Qaraba xanl dvrnd kabarlarn yaadqlar yerlr Kabarl mahal adlanmdr(89, 140). Urartu yazsnda Kuarli Q.A.Melikiviliy gr Kuarli Emidzin v Yerevan yaxnlnda Karmirblur (azrbaycanca Qzl-tp toponiminin ermnic trcmsi) arasndak vadid lokaliz olunur. XIX srin ortalarna qdr Ermnistanda halisi azrbaycanllardan ibart Kvr (XIX srin ortalarndan NovoBayazit, indi Kamo) ad il mlumdur. Demk, Kuarli toponimi zaman kedikc li kilisi qbul etmi Kvr formasndan dzlmidir(45, 56). Zaqafqaziyada kabar etnonimli etnotoponim XII sr aid mnbd Kabri formasnda ksini tapmdr. Bu kabar sznn qdim ermni dilindki deyiliidir. Buradak i kilisi mnsubiyyt kilisi ola bilr. Bu etnotoponim Albaniyadak Tavus (indiki Berd) qalasnn trafndak yaay mntqlrinin 1139-cu il siyahsna daxil edilmidir. Kabarlarn Don ay sahilind yaamas qeyd edilir. Mlumdur ki, onlar baqa tayfalarla mbariz apararkn macarlarn trfin kemi v VII srin ortalarnda Albaniyaya kmlr. Azrbaycanda Macar yeri (Daarx kndi, Naxvan, rur), Macar-Karolan (Yevlax) toponimlri olmudur. Hazrda Kabri etnotoponimi Ermnistann Artaat rayonunda Kasax ay vvlki Tavus aynn yaxnlnda qalmaqdadr. Bundan baqa Kabri toponimi kabarlarn mkir zonasna, razic Tovuza yaxn yer kmsini tsdiqlyir. A.Qurbanov etnohidronimlri aradrarkn onlarn myyn hisssinin Azrbaycan razisind hl orta srlrd mskunlam Xzr tayfalarnn adlarn ks etdirmsini gstrir. Mnblrd Xzrlrin bir tayfasnn Kabar, yaxud Kavar adlanmas mlumdur. Hmin tayfann myyn hisssi 73

Azrbaycann Qaraba zonasnda yaamdr. Maraqls odur ki, Kavar formasnda bu etnonim Trtr rayonunun razisindn olan Qavartu hidronimind znn ilkin formasn saxlamdr. slind Qavartu etnohidronimi Kavar etnonimindn v mnsubiyyt bildirn -lu kilisinin fonetik formas olan--tu hisssindn ibartdir. Dilaektlrimizd v baqa trk dillrind l-t fonetik hadissin gr l, -lu kililrinin t, -tu formalarnda tlffz mvcuddur (49, 377). Qdim Ouz yurdu Ermnistanda kabar etnonimi sasl etnotoponimlr az deyildir. Msln, QMRLI- Irvan xanlnn Karpibasar mahalnda knd ad; LIKMRLIIrvan quberniyasnn Srmli qzasnda knd ad; KVRIrvan xanlnn Gyc mahalnda knd ad; KMRLIIrvan xanlnn Qarnibasar mAhalnda knd ad; Qabarli Irvan xanlnn Drik mahalnda knd ad; Qabrbulaq 1728-ci ild Irvan yaltind Abaran nahiysind knd ad; Qavar Irvan xanlnn Gy mahalnda knd ad v s. kimi etnotoponimlr oxluq tkil edir. Bu etnotoponimlrin Ermnistan razisind mxtlif regionlarda yaylmas onlarn areallq xsusiyytini bir daha tsdiqlyir.

74

2.12.Qarqar sasl areal etnotoponimlr. Qarqar qdim trk mnli tayfalardan biridir. Hl biz. er. I srind Strabon qarqar tayfasnn adn kmi v onlarn imali Qafqazda yaamalarn qeyd etmidi. K.V.Trever I srd Albaniyada Qarqar dz adl yerin mvcud olduunu gstrmidir(131, 48). S.T.Yeremyan is hmin dzn Mil dz olmas fikrini irli srmd. Myyn mnblrd qarqar tayfasnn qdimd Qaraba dznd d yaamas v bununla laqdar hmin dzn Qarqar lksi adlanmas fikri d qeyd edilmidir(94). Orta srlrd Qazaxstanda, ken srd Grcstan v Dastanda, Trkmnistanda v s. yerlrd mvcud olmu Qarqar adl toponimlr, bhsiz ki, eyniadl qdim trk tayfa ad il bal yaranmdr (111). M.H.Vliyev d inqilabdan vvl Azrbaycanda Qarqar adl 5 oykonim v 1 hidronimin olduunu gstrmidir (68, 20). Hazrda Azrbaycanda bu tayfa adnn ilkin variant yalnz mnbyini Qaraba silsilsinin imalrq yamaclarndan alan qdim Qarqaray hidronimind mhafiz etmidir. M.Ismaylov Qarqarlarn miladdan qabaq IV-II yzilliklrd Qafqaz dalarnn tklrind mskunladn qeyd etmidir(39,161). Strabonun, Treverin, Yeremyann albanlar haqqnda verdiklri fikirlri thlil edib onlara mnasibtini bildirn Q.Qeybullayev bel bir qnat glir ki, Qarqar dznliyi, Qarqar knyazl, Qarqar hri (Beylqan yaxnlnda) kimi adlar, XIX srd Azrbaycanda bu adda olan 5 knd ad Qarqar etnonimi il baldr (88, 29). Gdbyd olan bir toponimin - Xarxar toponiminin Azrbaycann Alban vilaytindki qdim qarqar tayfa adnn qismn thrif olunmu variantnn znd ks etdirdiyi ehtimal olunur. Hmin yaay mntqsin bu adn vaxtil qarqar 75

tayfas trfindn salnm v xarabalnn son dvrlr qdr qalmas qeyd olunmu Qarqar adl msknin addr(64). H.Mirzyev gstrir ki, dil v tarixi faktlara sasn demk olar ki, ninki, Her-Her, htta Xar-Xar, Xal-Xal, Kr-Kr, Kngr toponimlri d mn etibar il qarqar etnonimi il bu v ya digr chtdn, az v ya ox drcd baldr(55, 184). A.Qurbanov qarqarlarn indiki Mil-Qaraba dzlrind yaamasn qeyd edir v gstrir ki, Mil dz qdim dvrlrdn Qarqar dz adlanmdr(49, 393). F.Clilov yazr: Strabonun Qoqar (ena), qdim ermni mnblrinin is Quqar(k) klind verdiyi Gyr mahal da azrbaycan tayfalarndan olan gyrlrin ad il baldr. Ermni tarixisi Favstos Buzand masaget (mazkut) hkmdar Senesann bal il Ermnistana hcum edn Alban tayfalar srasnda hunlarla quqarlarn adn yana kir. Grndy kimi, hm Quqar (Qoqar) toponimi, hm d quqar etnonimi gy sznn qdim formasn ks etdirir(23, 151-152). N.Mmmdov gstrir ki, qarqarlar qdim Alban tayfalarndan birinin addr v Qarqar sra dalar, Qarqar dz, Qarqar ay, hl bizim eradan vvl Azrbaycanda mskn salan trkdilli qarqar tayfasnn adn bir abid kimi qoruyub saxlamaqdadr. Mllif bu fikri sbut etmk n qarqar sz v onun fonetik variantlar olan Xar-xar, Xal-xal, Hr-hr, Her-her, Qer-qer, Gr-gr, etnonimlrin arealnn ox geni olduunu faktlar sasnda sbut edir. Qarabada Qarqar, Gdbyd Xarxar, Naxvanda v Cnubi Azrbaycanda Xalxal, Drlyzd, Emidzind, Dalq Qarabada Hrhr//Herher, Qdim Ouz yurdu Calaloluda Grgr toponimlri areal etnotoponimlr toplusunu tkil edir(53, 111, 137-138). H.Mirzyev Qarqar v Kngr tayfa adlar arasnda yaxnlq olduunu qeyd edir. Alim fikrini sbut etmk n grgr v kngr szlrinin eyni yuvadan formaladn, n samiti il r samitinin bir-birini vz ed bilmsi faktlarn diqqt mrkzin kir(60, 186). 76

Ermnistan razisind Qarqar tayfa ad il aadak etnotoponimlr qeyd alnmdr: Qurqar Ermnistann Pmbk blgsind tarixi mahal ad; Quqaray - Pmbk blgsind ay ad; GRGR-Tiflis quberniyasnn Boral qzasnda knd ad; GRGR- zizbyov rayonunda knd ad; GRGRStepanavan rayonunda knd ad; GRGR-zizbyov rayonunda Arpaayn qollarndan birinin ad XX srin 30-cu illrind ay ermnic Erer adlandrlmdr; Herher -rur-Drlyz qzasnda knd ad; Hrhr Drlyz nahiyysind knd ad. Verilmi etnotoponimlrin Ermnistann mxtlif blglrind rast glinmsi onlarn yaylma arealn v bu trk tayfasnn hl qdimdn hmin razid mskunlamasn bir daha tsdiq edir. 2.13. Kui sasl areal etnotoponimlr. Kui qdim trk tayfasdr. Azrbaycan toponimiyasnda bu tayfann mskunlamas nticsind yaranm bir sra toponimlr vardr. V.V.Bartolda gr quu tayfasnn qsa tarixi beldir. Eramzdan vvl II srd Orta Asiyann yaltlri hunlarn hcumlarna mruz qalr. Hunlar trfindn mlub edilmi v qrb trf sxdrlm xalqlar in mnblrind yosti ad il mlumdur. Mhz yosti sznn transkripsiyas tk halda qui, cm halda quan formasn vermidir. Trkstann rqindki indiki Turfan hrinin yerldiyi vilayt d o zaman Qui adlanmdr. N.V.Piqulevskaya yazr ki, quanlarn trkibind trklr d vardr. li Hseynzad quu toponimlrinin mnyin dair mqal yazmdr. Mqald mllifin fikrinc, quu etnonimi qu (ov quu) szndndir v bu ad dayanlar monqollarn XI srd qpaqlar zrind imali Qafqazda qlbsindn sonra Azrbaycana glmilr. Lakin bu fikir shvdir. vvln ona gr ki, trklrd quu ad il mlum tayfa farslarda kuan klind olmudur. N.Q.Piqulevskaya yazr ki, quanlarn sl ad qui olmudur. M.H.Vliyev is gstrir ki, qara hunlar 227-ci ild Azrbaycana kui ad il glib mskunlamlar. 77

Bellikl yuxarda adlar kiln quu oronimlri hl ilk orta srlrd Azrbaycana glib mskunlam quu tayfasnn ad il baldr (53, 143). fqanstan razisind olan v tarixn Kuan ad veriln bu dvlt inlilr qdim tayfa adlarn yaddan xarmayb yen Byk yseci dvlti adn vermilr. Buna saslanaraq ysecilr kuanlardan baqa bir kims deyildir (25, 50-52). Q..Qeybullayev XIX srd Azrbaycanda Qui/ Quan/Quu variantlarnda 38 toponimin olduunu qeyd etmidir. Quu toponiminin mxtlif variantlar qazaxlarda -qui, bakirlrd -quu, kos; trkmnlrd -quti, qaranoqaylarda qusi, qrzlarda-quu v s. variantlarda imali Qafqazda, Orta Asiyada, Iran v Trkiyd d yaylmdr (88, 65). Tdqiqatlardan bzilrinin fikrinc bu toponim hun qbillrindn olan quanlarn (qara hunlarn ad il baldr (38, 148). Ilk df N.A.Aristov kuu tayfasnn hunlarla laqdar olduunu sylmidir. M.H.Vliyev gr quular III-VI srlrd Azrbaycana glmi hunlarn qalqlardr. Onun fikrinc Azrbaycana 227-ci ild glmi hunlar quan (qara hunlar) v hun-Sabirlr idilr. Abramson v .Hseynzad bu etnonimin kknd trk v Azrbaycan dillrindki ku (qu) sznn durduunu v btnlkd etnonimin Ovlayan qula mul olan mnasn verdiyini sylmidir. Lakin geni areala malik Quu toponimlri v Quu tayfa adlar aydn gstrir ki, onlarn ov quu il he bir laqsi yoxdur. N.Piqulevskaya yazr ki, kuanlarn irisind trk tayfalar da vard. Bunu Kuan arlarnn yabqu adlanmas da aydn gstrir ki, bu da ahzad demkdir. Tbri IX sr Kuan arlarn Xoqan adlandrmdr. Bellikl hm tarixd, hm d dililikd a quu saxlayan ahzad Xoqan mnalarn dayan bu tayfann ouz yurdunda znmxsus yeri olmudur(20, 65). 78

.Hseynzad is quu tayfasnn Azrbaycana gliini monqollarn imali Qafqaz almas il laqlndirmidir. Lakin .Hseynzadnin fikri inandrc deyildir, nki XII sr aid ermni mnblrind Azrbaycan razisind irvan, bakan v b. tayfalar il yana qui tayfasnn da ad kilir. Maraql odur ki, Zaqafqaziya toponimiyasnda bu etnonim hm Qui, hm d Quu formalarnda z ksini tapmdr(24, 358-361). Azrbaycanda kui etnonim sasl etnotoponimlrin yaylma areallarna aadak blglr daxil edilir: Quba, amax, Adam, Qazax, Cbrayl, ua, Qax, Daksn. Hl Mhmmd Hsn Vliyev Baharlnn Azrbaycan srind Azrbaycanda Quu tayfa ad il bal yaranan aadak knd adlar kilir: Gyayda-Qui, Yengic; Qubada-Khn Quu, Yuxar Quu, Aa Quu; amaxdaQuu; Adada-Qular; Cavanird-Qular; Zngzurda-Quu Blk, Quu, Quu Tzknd; Qazaxda-Quu; CbrayldaQuular; uada-Quular, Quaba(68, 34-35). Bundan lav Qax rayonunun Ilisu kndind mhz bu etnonim Quilr formasndadr. Azrbaycan razisind yaam quu tayfasnn ad amax rayonunda Quu dann (hndrly 1421 metr) adnda qalmdr. Respublikamzda Quu da Daksn r-nu razisind, Quu ayrm, Quu qalas da (Lan rayonu, Quu kndi) Quular da (Xocvnd rayonu) Quunun yal Gdby rayonu, Gyli kndi oronimlri v s. qeyd alnmdr. Ouz rayonunun Yaqublu kndinin cnubunda Qular adl knd xarabal da vardr. Kemid Kuban yaltind Qui xutoru v Qui adl bir ne knd olmudur. Btn bu faktlar kuinin etnonim olmasna sbuta yetirmkl yana, onun geni arealda yaylmasn gstrir(25, 38). Ermnistan razisind d kui etnonim sasl etnotoponimlr oxdur. 79

Irvan xanlnn Srmli mahalnda knd ad. 1878-1832ci illrd Azrbaycan trklrindn ibart halisi qovulmu v knd dadlmdr. Qdim trk mnli Kui (Kuu) tayfasnn adn ks etdirir. XIX srd Qafqazda 38 Kui v Qui, Quu, Quilr toponimi vard. Qui (Quu) tayfas III-IV srlrd Cnubi Qafqaza glmidir. Ilk df VII sr ermni corafiyas adl mnbd (VII sr) xui kimi qeyd olunmudur. Mnc orta Asiyada Kuan arln yaratm (I-III srlr) trklrd Quu, farslarda Kuan tayfas Orta Asiya Iran v Qafqazda klli miqdarda toponimlrd iz qoymudur. Qui-Irvan xanlnn Drlyz mahalnda knd ad olmudur. 1828-1832-ci illrdn kndd ermnilr d mskunlamdlar. 1918-ci ild azrbaycanllar knddn qovulmular. 1946-c ild knd ermnic Kecit adlandrlmdr. Yerli hali irisind knd Biln d deyilmidir. Qui-Irvan quberniyasnn Emidzin qzasnda knd addr. Quidrsi - Irvan quberniyasnn Novobyazid qzasnda knd addr. XIX srin sonlarndan bri ad kilmir. Quiolu mzrsi 1590-c ild Rvan yaltinin Abaran nahiysind knd ad olmudur. Quu Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda (indi Ermnistann Qafan r-da) knd ad olmudur. 1950-c ild Davidby qsbsi il birldirilmidir. 1988-ci ild halisi Azrbaycana qovulmudur. Quu 1590-c ild Irvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; Quu 1728-ci ild Irvan yaltinin Mzr nahiysind Acaqala trfd yerln knd ad olmudur. Qucaqaya Yelizavetpol (Gnc) quberniyasnn Qazax qzasnda (indi Ermnistann Krasnoselsk r-da) mahal ad olmudur. XX srin 30-cu illrind kollektivlm il laqdar olaraq knd lv edilmidir. Qutbi qla 1728-ci ild Irvan yaltinin irakel nahiysind knd ad idi. Beyti Murad (Muradxan kndi) d adlanr(21). 80

Bellikl, qui v quan tayfasnn ad sasnda yaranm v Ermnistan razisind qeyd alnm etnotoponimlrin geni arealda yaylmas fakt sbut olunur. 2.14. Kuyri sasl etnotoponimlr Erkn orta srlrd Cnubi Rusiya llrind yaayan kngr-peeneqlrdn danan X sr mllifi onlarn bir tayfasnn kuyari adlandn yazmdr. Kuyari etnoniminin kuqar etnonimindn dzlmsini qeyd edirlr. N.A.Baskakova gr qdim peeneqlrin dilind baqa trk dillrindki q ssi y kimi tlffz olunurdu: msln, baqa trk dillrindki bk sznn Azrbaycan dilind bykimi tlffz, v bzi trk tayfalarnn adlar n sciyyvi , -i,- u, kilisindn dzlir. Qazan, Quu, Dana, Sabunu knd adlar kazan, ku, tana v sapan adl etnonimlrdn v qeyd edilmi kililrdn ibartdir. Quqari tayfasnn ad toponimlrd Gyri (Gyrin) v Gyrinli kimi qalmdr. Aydndr ki, onlarn gyrin quunun ad il he bir laqsi yoxdur. Yalnz zahiri oxarlq vardr. Ken srd Ermnistanda Gyrin (slind Quqarin) knd xarabal, Qars yaltind Gyrin kndi v s. vard. Gyrin v Gyrinli adl kndlr Azrbaycanda da vardr(29, 101). Cbrayl rayonunda Gyrin adl knd vardr. Ken sr aid mlumata gr Qars yaltinin Kqzman dairsind Gyrin adl 2 knd v bir da, Cavad qzasnda Gyrin adl qlaq, Yerevan qzasnda Gyrin adl xarabalq qeyd olunmudur. Qazax rayonu razisind bir da Gyrin adlanr. Xalq etimologiyasnda dan ad gyrin qu ad il laqlndirilir. Lakin aydndr ki, gyrin dalq yerd yaamr v adtn yaay yerlrind mskn salr. slind is bu oronim peeneqlrin kuyeri tayfasnn adnn thrif olunmu formasdr. Gyrin qayas (Quba rayonu, Grzallar kndi) v 81

Gyrin qayas(Lan r-nu Miknd kndi) oronimlri d Kyeri tayfasnn adn ks etdirir. Ermnistan razisind yaylm guyri sasl etnotoponimlr aadaklar daxildir: GYRILI- 1728-ci ild Irvan yalti Karbi nahiysind knd ad; GYRIN- Irvan quberniyasnn Irvan qzasnda xaraba knd ad; GYRINIrvan quberniyasnn rur-Drlyz qzasnda knd ad; GYRIN-Irvan xanlnn Talin mahalnda knd ad; GYRINQALA- Irvan quberniyasnn Aleksandropol qzasnda knd ad; KYRIN- 1728-ci ild Irvan yaltinin irakel nahiysind knd ad; GYRINLU- 1728-ci ild Irvan yaltinin irakel nahiysind knd ad. Gyrin azrbaycanl kndi olmudur. Icevan hrindn 16 km cnub rqd yerlmidir. 1930-cu ilin axrlarna kimi Dilican rayonuna daxil edilmidi. 1897-ci ild kndd 257 nfr, 1904-c ild 89 nfr, 1914-c ild 141 nfr azrbaycanl olmudur. 1919-cu ilin vvllrind Andranikin quldur dstsi knd hcum edib halinin var-yoxunu talan etmi, onlar qanl qrnlarla z doma torpaqlarndan qovmudur. Yalnz 1922-ci ild kndd 143 nfr, 1926-c ild 221 nfr, 1931-ci ild 205 nfr, 1939-cu ild 237 nfr, 1950-ci ild 107 nfr azrbaycanl yaamdr. Kndin halisi heyvandarlq v kinilikl mul olmudur. Ermnistan hkumtinin gstrii il 1950-ci ild tsrrfatn glir-xarn dmdiyini bhan gtirib knd lv edilmi, halisinin bir hisssi Azrbaycana, bir hisssi is rayonun Salah kndin krlmdr. Rayonda mvcud olan onlarla azrbaycanl ad kimi Gyrin kndinin d ad itirilmidir. Gyrin (rur-Drlyaz qzas)-zizbyov rayonunda azrbaycanllarn yaad kndin ad olmudur. Xarabalqlar Paal kndinin yaxnlndadr. 1831-ci ild kndd 20 nfr, 1873-c ild 48 nfr, 1886-c ild 34, 1897-ci ild 84 nfr, 1914-c ild 66 nfr halisi olmudur. 1918-ci ild ermni 82

milltilri kndi datm, yandrm, halisini qrb, qovmular. Bu knd hmin dvrdn mhv edilmidir. Baqa bel adl knd Yeqenadzor rayonu -Irvan quberniyasnn rur-Drlyz qzasnda azrbaysanllarn yaay mskni olmudur. Arpa aynn sa qolu, Her-her aynn sahilind bal razid yerlmidir. 1831-ci ild kndd 20 azrbaycanl evi olmudur. 1873-c ild ermni danaklar trfindn dadlmdr. Indi l knddir (30, 363). Gyrin sasl etnotoponimlrin areallq mnzrsini cdvld bel gstrmk olar.
Ermnistanda 1.Icevan r-nu 2.rur-Drlyz qzas. zizbyov r-nu 3.Yeenadzor r-nu Azrbaycanda knd.sov. rayon ahvlli Gyrin Cbrayl Qubadl

2.15. Muan sasl etnotoponimlr. Mlumdur ki, XI srd Azrbaycan monqollar trfindn ial edilmi v bununla laqdar Azrbaycanda monqollarn trkibind olan bir sra trk tayfalarn ks etdirn toponimlr yaranmdr. Mhz muan etnonimi d monqol etnoniminin fonetik formas kimi bu vaxtdan Qax-Maal toponimind z ksini tapmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, zbklrin v trkmnlrin razisind d Muan tayfas vardr. Azrbaycann imal-qrb zonasnda yaayan saxurlarn v avarlarn oradak azrbaycanllar Mual adlandrmas da bununla laqdardr. Qeyd edilmlidir ki, monqollarn trkibind olan tayfalarn adlar da sasn bu zonadak toponimlrd z ksini tapmdr. Muan dz corafi ad Azrbaycann qdim poleotoponimlrindn biridir. Kr v Araz ayna yaxn yerlrd, Muan v irvan zonalarnda, habel Iran Azrbaycannda ms83

kunlaan xalqlar srasnda Muan corafi adnn mnyin dair oxlu fsan v rvaytlr mvcuddur. Hmin fsanlrin bzilrind Muan qhrman bir olan kimi, bir qrup rvaytlrd is gzl bir qz kimi tsvir edirlr. Hl e.. VI srd yaam yunan tarixisi v corafiyanas Miletli Hekatay Araz ay yaxnlnda muk adl tayfann yaamasn qeyd etmidir. Bizim e. . V srdn vvl yaam qdim yunan tarixisi Herodotun verdiyi mlumata gr Qafqaz dalar arasndak dzlrd maqa, muki, muqa adl tayfa yaamdr. Eramzn 1 srind yaam corafiyanas Strabon is Muan corafi adn Moqan kimi qeyd edrk onun Kr v Araz aylar trafnda yerlmsini gstrir. Bundan lav Ibn lKba, X srd yaam rb tarixisi l Mqddsi v Ibn Heykl, X srin corafinas Yaqut Hmvi v baqalar gstrirlr ki, Muan vaxtil hmin razid yaam muanlarla laqdar olaraq meydana glmidir. Hminin XIVsr corafinas Hmdulla Qzvini, XIV-XV srin grkmli alimi bdrrid Bakuvi v baqa orta sr tarixilri srlrind Muan ad haqqnda bzi mlahizlr sylmilr. Muan corafi adna antik mlliflrin srlrind Moxoena (Ammian Marselin), Plinid Moxankur ermni mnblrind Muxanx (Moisey Xorenski), rb mnblrind Muqan, Muan (Balazori, Tbri, Isthri, Ibn-l Kba, Yaqut Hmvi v b.) grc mnblrind Mukavan yazl formalarna rast glinir. XVIII-XIX srin mhur Azrbaycan syyah corafinas Hac Zeynalabdin irvani Bstans syyah (Syaht bostan) adl srind Muan adnn mnyin toxunaraq yazr: El deyirlr ki, oran (Muan vilaytini N.M) Muan adl bir adam bina etmidir v bzilri deyirlr ki, oran mular v mbdlr abad elmidir, bzilri d bu fikirddir ki, Gnc, Qaraba, Brd Muan hridir. Corafiyanas alim R.M.Yzbaov Hac Zeynalabdin irvaninin bu fikri il qismn razlaaraq qeyd edir ki, Muan hrinin ilk sakinlri mu 84

qbilsin mnsub halidn ibart olmudur. Toponimdki an sonluq olub mkan, yurd bildirir. Bir sra tdqiqatlar Muan corafi adn Midiya tayfalarndan biri olan maq tayfasnn ad il laqlndirir. Tarixi alim Kamal liyev Muan adn muk tayfasnn ad il bal olduunu yazmdr. Muan adnn hans dil mxsus olmas mslsi d tdqiqatlar maraqlandrmdr. Akademik Ziya Bnyadov gstrir ki, hazrda tarixilrin trk adlandrdqlar v byk trk qbil birlmlrindn olan hunlar V srd Azrbaycann Muan razisin kb orada mskunlamlar. Ilk orta srlrd hunlarn Kr v Araz dznliklrind yaamas tarixi mnblrdn mlumdur. Ziya Bnyadovun srind XVII srlrd Azrbaycanda Hun tayfalarndan olan Muan adl bir xann ad kilir. Bizc, hmin dvrd Azrbaycanda hun tayfalarndan olan Muan xan orada, indiki Muqan razisind mskunlam v dz onun rfin Muan dz adlandrlmdr. Muan dznd salnm Muan hri d txminn VII srdn hunlarn Azrbaycana glmsindn/ sonra yaranmdr. Muan hrinin VII srdn sonra Muan dznd salnmas da bizim mahidlrimizi tsdiq edir. Mkr dz (Quba, Xamaz inzibati rayonlar razisind) etnonimik oronimlrdn biridir. Bu corafi ad e.. Qafqaz Albaniyasnn imal-rqind yaam maskut xalq adnn thrif formasdr. Yalnz XVII srin ortalarnda Azrbaycanda olmu Hollandiya dnizisi Yan Streys mkr oronimini muskar kimi yazmdr. Demli, txminn bir sr mddtind muskat sz mskr v mkr formasna evrilmidir. XVII srin sonlarnda is toponimin ad artq musskr kimi kilir. ox qribdir ki, maskut etnonimi znn ilkin formasnda masir Xamaz v Quba inzibati rayonlar arasnda mvcud olan Maskatar dz oronimind indiydk saxlanmdr. Oronim 85

maskut (maskat) v lzgi dilindki ar kilisindn ibart olub Maskut dz mnasn dayr (53, 153-155). Mlumdur ki, bir sra tkrarlanan eyni oykonimlr Adn dad mntqnin kemid mnsub olduu xsin adnn artrlmas il bir-birindn frqlndirilir. Azrbaycan toponimiyasnda bu model sasnda diferensialladrlm 6 yerd tkrarlanan oykonim qrupa tsadf edilir. Muancq Mehrab Muancq Mslm (rur)(29, 130). H.Z.irvani Muan toponimi haqqnda iki fikir olmasn yazr: Deyirlr ki, oran Muan adl bir adam bina etmidir. Bzilri is deyirlr ki, oran mlar v mbdlr abad etmilr. Eyni zamanda, o, Muan lnd Kr aynn sahilind uzaq kemid Muan adnda bir hrin olmasn, hrin halisi, zmlk, kinilik, balqla mul olduunu qeyd etmidir. Dourdan da, hl XII srd Azrbaycan airi Nizami Gncvi (1141-1209) znn Leyli v Mcnun poemasnda Mn Muandan rab gtirin yazmdr. XIII srd monqollarn hcumu zaman hr xarabazara evrilmidir(73, 16). Q..Qeybullayev Azrbaycanda Muanl oykonimlrinin oxluq tkil etdiyini v onlarn orta srlrd Muan dznd yaam mxtlif tayfalarn toplusunun mumildirilmi adn ifad etmsini qeyd edir. Rus syyah I.Kotov XVII srd Muan dznd muanlarn yaadn demidir. Muanl qbilsin daxil olan tayfalarn tam adlar mlum deyildir. XX srin vvllrind Muanda 40-dan ox yarmkri tayfann varl irli srlr. XIX srin ortalarnda muanl tayfa birliyi geni olmu, ona Alhmdli, Qarabayraml, liyetmzli, Mollalar, Qarabalar, Srxanlar v s. nsillr daxil olmudur (88, 72). Muanl - Acabdi, Qazax, Zaqatala rayonlarnda knd soveti, Brd rayonunun Klntrli, Qubadl rayonunun Zilanl, Zngilan rayonunun Gilta v Hacall sovetliyind, Ili 86

rayonununda qsb, amax rayonunun Mirknd sovetliyind knd addr. Hmin yer ad etnotoponim kimi Muan klind libayraml hr sovetliyind hr tipli qsb, Bilsuvar rayonunun Arxangelovka knd sovetliyind qsb kimi mvcuddur. Bundan baqa hmin toponim Muan v Muancq klind mrkkb toponimlrin trkibind d ilnir. Muan Gncli - Sabirabad rayonunda knd soveti v knd addr. Muancq Mehrab v Muancq Mslm - rur Rayonunun Qarxun knd sovetliyind kndlrdir. Bu toponimlrin hams respublikamzn qdim yer adlarndan olan Muanla laqdardr. Muan Azrbaycann qdim torpaqlarndandr. N.M.Vlixanova X sr tarixilrindn l-Msudinin Qzl yuyulan yer v cvahirat mdnlri srin verdiyi 22-ci rhd gstrir ki, l-Msudi iki Muan lksi adn kmidir. Bunlardan biri Muaniya -mllifin dediyi kimi Qbl il hmsrhddir, yni Kr ayndan imalda Girdman, Gyay aylarnn aa axar boyuncadr. O biri Muan is Xzr dnizi sahilind olmudur. l-Msudi xbrdarlq edir ki, bu iki lk qardrlmamaldr(15, 64). Grndy kimi, Muan ninki bizim dvrmzd, hl ox-ox qdim zamanlarda omonim yer ad imi. Hazrda Muan z ilkin mnasnda byk corafi zonann, dznliyin adn bildirir. rb corafinaslarnn v syyahlarnn srlrind Muan dz haqqnda yox, Muan hri haqqnda danlr v bu hr haqqnda deyilnlr indiki Muan zonasnn mrkzind olmu mskn uyun glir. Txminn 946-1000-ci illr arasnda yaam mhur rb corafiyanas syyah lMqddsi znn hsn-tsim fi-mrift l-qalim (Iqlimlrin yrnilmsi n n yax blg) srinin r-Qihab iqlimi blmsind bel yazmdr: Muan iki ayla v gzl 87

balarla hat olunmu hrdir; hminin, (hr) meydannda balar vardr. O da Tbriz kimi (badan-baa) badr. Bu (hrlr) islam lklrind r-Qihab n fxrdir. Bura rdbil v Gilan arasndadr. Buradan Brdy 8 (gnlk yol) var. (Muan) hri gzldir, knarlar (kilib) becrilmidir: buradan 2 ay axr, (adamlarn) sifti ll v mrcan kimidir. Onlar ox srvtli v hrmtcildir. Hmin srd mllifin digr Muan haqqnda da qeydlri var: Srhd knarndadr. Burada (vvllr) hali ox idi. Indi is halisi azalmdr. Bu hr yol stnddir. XII sr rb corafiyanas syyah alimi bu Hmid lndlusi l-Qrnati (1080-1170) d indiki Muan dz haqqnda mlumat vermidir. Muan geni vilaytdir. Onun kndlri v mnliklri Azrbaycanda rdbildn Tbriz gedn yolun sandadr. Bura isti lkdir. Azrbaycann baqa yerlri is bura nisbtn soyuq olur. Burada trkmnlrin mnzillri vardr. Bu (yerlrin) hndrlklri hdsiz, otlaqlar oxdur. Hal-hazrda burada tatarlar qlayrlar v yerli trkmnlr is buran trk etmilr. bu-Hmid l-ndlusi deyir: -Mn (hmin yerd byk bir qala grdm. Onun oxlu dustaqlar vardr. halisi is ilan v grzlrin oxluundan buradan qamd. (l-ndlusi) dedi: Mn oradan (ilanlar olan yerdnmi?) kedikd, bir igid (adam) grdm v ondan qorxdum Tarixi mnblrdn grndy kimi, Muan toponimi hr ad, sonralar is vilayt ad kimi d ilnmidir. Hazrda o, yalnz dznlik ad kimi ildilir. Qbl il hmsrhd olan, yni Kr ayndan imalda, Girdman v Gyay aylarnn aa axar boyunca yerln vilaytin ad olan Muan is bir toponim kimi aradan xmdr. Tamamil mmkn ki, Qazax, Zaqatala, Qubadl, Adam, amax, Martuni rayonlarndak Muan knd adlar hmin paleotoponiml bal olaraq yaranmdr. Lakin hr iki Muan poleotoponimi eyni szl laqdardr. 88

Muan toponiminin mnyi bard mxtlif mlahizlr sylnmidir. Grkmli toponimist V.A.Nikonov hmin yer adn atprst mnal muq sz il laqlndirib gstrir ki, atprstlik dini bir zamanlar Azrbaycanda geni yayldndan bel izahat tamamil mmkndr. Bununla bel, alim qeyd edir ki, Muan toponimini indi mnas mlum olmayan baqa szl d balamaq olar (112). Qeyd edk ki, zbkistann Cizak vilaytinin Qalaaral rayonunda da Muon adl knd vardr. Muan toponiminin mnyini bu kild aydnladrmaa X sr rb corafinas v syyah bu-Dulafn aadak qeydlri d imkan verir: Sonra Muanadk dalarla Azrbaycana qaytdm. Mn byk Tbristan dnizinin (Xzr dnizinin A.A) sahili il irvan vilaytin daxil olan Bakuya adlanan yer atanacan 80 frsx aaclarn alt il getdim. Burada neft mdni grdm; onun gndlik icar haqq 1000 dirhm atr. Bunun yannda gec-gndz zanbaq ya kimi a neft axan baqa bir mdn d vardr. Muann sinsind hl d atli raqlar yanr (12, 48-52). Mlum olduuna gr qdim yunan tarixisi Herodot (er.v. V sr) Midiya dvltinin 6 tayfann birlmsi sasnda yarandn v onlardan birinin maq adlandn qeyd etmidir. Sonrak tarixi dvrlrd bu tayfa Maq v Ma ad altnda tannmdr. Mhz Maq v Mu tayfasnn ovsunuluqla mul olmas bir sra xalqlarda qdim ibtidai icma dinlrindn biri olmu ovsunuluun maqiya ad il adlandrlmasna sbb olmudur. Mularn myyn ovsunlar musiqi il maiyt etmlri ox ehtimal ki, dilimizdki maar (toy nliyinin keirildiyi yer, toyxana) muam (mahn), (mahn) mnni szlrinin yaranmasn rtlndirmidir. Maq etnoniminin etimologiyas indiydk tam aydnladrlmamdr. Daha dqiqi, bu etnonim Iran dillri Vasitsil izah olunmudur. Son illrd bu etnonimin qdim trk dillri sasnda izah olunmas tbbs olmudur. Midiyallarn ilana 89

sitai etmlri haqqndak mlahizy gr maq sz qdim trk dillrindki bk (m-b vzlnmsin gr) byk ilan,yakut dilind moqay ilan, monqol dilind moqoy ilan, muqa ilan v b. mqais edilmidir. Lakin tdqiqatlar bu zaman myyn qdr diqqtsizliy yol verirlr. Onlar farslarn maqlar mar -ilan kimi adlandrlmasn irli srdkd unudurlar ki, ermni mnblrind midiyallarn mar adlandrlmas il fars dilindki mar ilan sz arasnda laq tapmaq tindir. nki qdim ermni dilindki mar (midiyal) sz parfiya dilindki mad (midiyal) szndki d ssinin r ssin evrilmsi nticsidir. Dorudur Midiya razisind mar adl qdim tayfann yaamas d mlumdur. I.H.liyev z srind bu tayfa haqqnda trafl mlumat vermidir. Lakin hmin mar tayfasnn ad farslarn Iran yaylasna gliindn (e. . IX-VIII srlr) vvl aid qdim mnblrd kilmidir, demli, hmin etnonimd fars dilindki mar ilan sz itirak ed bilmzdi. lbtt, bu, he d maq sznn trk mnli olmasn istisna etmir. Gman etmk olar ki, hl qdimd mu adn dayanlar Azrbaycan razisin d kemi v burada mskunlamlar. Bunu Quba rayonundak Mu dann ad il Sngi Muan (fars dilindki snq da v muqan) adasnn ad. Azrbaycann imal-qrb zonasnda moq, muq szlri il balayan bir sra toponimlr aydn gstrir. Hl qdim grc mnblrind Albaniyann imal-qrb hisssind Movakan adl dvltin ad qeyd olunmudur. Maraqldr ki, rb corafinaslar hmin toponimi d bu Muan kimi qeyd etmilr (24, 308-311). K.liyev v A.Fazili hmin yer adnn Iran dillrin mxsus mk toponimi il balayrlar. Mk+an// Mu+an. R.Yzbaov v N.Mmmdov onlarn bir fikrin zidd xaraq yazrlar ki, Muan dznd mk/mik adl tayfann yaayb-yaamad dqiq mlum deyil. Muan oykoniminin Ma, Miki, Muqi etnonimi il he bir laqsi yoxdur. 90

S.Karayev bkistann Cizk vilayti razisindki Muan oykonimini mular (atprstlr) kimi izah edir. mumiyytl tdqiqatlarn fikirlrind iki balca ideya hkm srr: a) hm adonim, hm d oykonim kimi ilnn iki Muan toponimi eyni mnli deyildir; b) hmin toponimlr eyni kkdn-muq //mq etnonimindn ibartdir. Ikinci ideya daha alabatandr. Orta srlrd Kr aynn sol sahilind Balakn-ki zonasda mvcud olan Muan adonimi v daha qdim tarix malik olan Muan oykonimi z trkibind Kaspi dnizi sahillrind yaam Mu//Mq tayfasnn adn yaadr. A.Qurbanov Azrbaycan dilind areal toponimlr cdvlind Muanl toponiminin Azrbaycanda areallarn gstrmidir: Adam, Acbdi, Brd, Qazax, Qubadl, Zaqatala, Zngilan, Krdmir, amax, Ili(rur), Martuni Azrbaycan toponimlrinin Grcstan razisind geni yayldna da rast glmk olur. Msln, Muanl bir ne kndin addr. Muanl, Girc Muanl, Yor Muanl v s. (24, 357-361). Xritlr dvr balayanda is hmin oymaq Byk Midiya Kiik Midiya v Muan (Aymaan) kimi tannmdr. Muan da Midiya kimi balancda Maqay, sonra Maq Ana adlanm v zaman kedikc Maq Ana-Maq-Mu Ana, nhayt Muan klini almdr (35, 75). Nhayt, amaxnn qdim Asmaxi variant diqqti kir. Aradrmamz gstrir ki, bu As-Az-Azrbaycan maqlardr. Maday-Aymaq, mat-mannas adlar imali Azrbaycanda da ox geni razid mxtlif fonetik dyiikliklrl itirak etmidir. Mnblrd Kr-Araz ovalnn hm d Krmux, Krmuan adland yada salnr. MuanaMuan, MaqanaMon yeri, Muq-dan, Muc-muc mucina-od insanOd ana-dr. Maq Mu qat od kimi hm d yer-torpaq 91

mnasnda dnlb. An yer (stnd olmaq) mnasnda ana Sznn ba komponentidir. Muan razi kimi Madayn davamdr. Onun tarixicorafi srhddi Arazn, sonralarsa Krn aa axnnadk davam edib. Krmeya-Kr muan Xzr sahillrindn indiki Boral kkliyindk uzanrm. VIII-IX srlr xritsind Krn imal, irvann aran hisssi Muqaniya -muq ana kimi qeyd olunub (35, 86). Azrbaycanda Muan ad altnda hm hr, hm d byk dz olmudur. IX yzillik rb mllifi ibn-Xordadbeh Xzr dnizi sahilind Drbndl rdbil arasnda Muan hrinin adn kir. Tarixi dbiyyatda Muan oykonimi oronimini hl miladdan qabaq IV yzillikd yaam Heketay Miletli v V yzillik mllifi Herodotun qeyd etdiyi myuklar, mular soyunun ad il balayrlar. Hmin mlliflr bu razid myuklarn-mularn mskun olmalarn gstrirlr. Tdqiqatlarn bzilrinin fikrin gr, Myuk-Mu v Iran dillrind cm gstricisi an sonluunun birlmsindn Muan toponimi v oronimi yaranmdr. Muan tayfas hunlarn trkib hisssi olmu, IV-V yzilliklrd Muan Mil dzlrind mskunlamlar. Hazrda Azrbaycan razisind Muan etnonimi il bal on oykonimin olmas onlarn yaylma razisinin byklyn gstrir(72, 272). Alimlr gstrirlr ki, bir qrup alimlr muqocar sznn mnasn zirvd yerlmi uca uurum kimi, digrlri is trk nslindn olan mu tayfasnn ad il balayrlar. Muqoar szn monqol (trk dillrind monqol, monqul, moqol) sz il d laqlndirirlr. Trkmnistanda Muanla bal cmi iki toponim Muqal v Muqalbala olduu halda, Azrbaycanda onlarn say 18-dir(8, 184-185). Qrbi Sibird muq etnonimi il bal toponimlr vardr. Iranda is Moq, Muq etnonimi ks etdirn corafi adlar onlarcadr. 92

mumiyytl, Iranda moq v moan sz il bal 25dn artq (Moqanen, Moqandek, Bemmoqan, Siazmoqan, Moqriz, Moqestan v s) corafi ad vardr. Maqlarn Azrbaycann iki hisssind, htta Drbnd blgsind yaamas haqqnda fikir sylmk olar. Indiki Muan toponimi qdim fars mnblrind 293-c ildn kilir. Digr Muan Krdn imalda Albaniyann imal qrbind grc mnblrind Movakan, IX sr rb corafiyas Msudinin srind Muan (1,61) ad il mlumdur. ki rayonunun Gynk kndind Mhlr mhllsi, Maq da, Quba rayonunun Qaley-Muq da, Drbnd rayonunda Muqart (qdim trk dillrind art dalq razi demkdir). v Muq-Aran (knd sz lav olunmaqla bu toponim indi Mhrrmknd formasndadr), Dastanda Muam (Ulluayn aznda yer ad), imali Qafqazda Mual qaya, Mukal da, Mukal ay (149, 179) v b. toponimlr d vardr. Ehtimal ki, bzi antik mlliflrin imali Qafqazda midiyallara qohum tayfalarn yaamas haqqndak mlumatlar mhz maqlara aiddir (44, 118). Lakin E.A.Qrantovski v I.H.liyev Muan toponiminin muqlara yox, mik (mk) etnonimi il laqlndirmilr. Onlar bunu sas tuturlar ki, Tbri (IX sr) v Yaqut Hmvi (XIII sr) bu toponimi Mukan kimi yazmlar. Lakin Yaqut Hmvi qeyd edir ki, yerli hali bu ad muan kimi tlffz edir(20, 247). Q.I.Mdiyev qeyd edir ki, Muan trk toponimidir. nki, Muan-Mil zonasnda V srdn bri hunlar mvcud olmular ki, bunlarn da bir hisssi ola bilsin ki, muq yaxud Muan adlanrd. Azrbaycan SSR-d 13 kndin ad Muqanldr. Bu kndlrin ad Muqan Muan etnonimin l kilisini artrmaqla ml glmidir (53, 57-61). Muaml (Muanl) Ermnistan razisindki Azrbaycanl kndi olub Mxyan (Imanal) sovetliyin daxil idi. 1918-ci ild danak hkumtinin fitvas il knd dadlm, halisi ignc il qrt edilmi, qaqn dmdr. 18-ci ildn sonra Trkiy 93

v Irandan glm ermni mhacirlri knd yiylnmidir. Indi ermni kndidir.

94

Muanl toponiminin paralellri.

Ermnistan (Yeni Byazid (Kamo) r-da Hac Muan Adam Adam Acbdi Brd Qazax Qubadl Zaqatala Zngilan Zngmian Krdmir Noroen Naxvan Martuni Babanlar xbabal Muanl Klntrli Muanl Zilanl Muanl Hacall Giltac Karrar hriyar Grcstan (Muan) Trkmnistan

Bellikl, mu sasl etnotoponimlrin yaylma arealn aadak kimi mumildirmk olar: 1. Azrbaycanda 18 (ms., ki r. Gynk k. Mhlr mhllsi. Maq da, Quba r. Qaley-Muq da v s.) Dastanda (Drbnd, Muqart Muam Ulluayn aznda yer ad: Muqart (qdim trk dillrind art dalq razi demkdir.) 2. Trkmnistanda Muqal v Muqalbala 3. Iranda (Moqanen, Moqandek, Bem moqan, Slazmoqan, Moqriz, Moqestan v s.) 4. imali Qafqazda Mual-qaya, Mukal da, Mukal ay v s. 5. Tacikistann dalq rayonlar. Bu razi fqan Bdxandan (Kuki hovuzu balayb Frqan vadisinin rqind qurtarr. Bu qrupun nmayndlri moqol v ya mual adlar altnda daha ox Pakistanda v imal-qrbi Hindistanda yaayr(25, 57-61). 6. Ermnistan razisind 2 rayonda Qmrli v Yeni Byazid rayonlarnda 2 mntqnin ad Muanldr. 95

Ermnistan razisind Muan qdim trk tayfasnn adndan yaranm etnotoponimlr oxdur: MUANLI-1728-ci ild Irvan yaltinin Karbi nahiysind knd ad; MUANLI-1728ci ild Irvan yaltinin Xnzirk nahiysind knd ad; MUANLU-1590-c ild Rvan yaltinin rmus nahiysind mzr ad; MUANLU-1728-ci ild Irvan yaltinin Drlyz nahiysind knd ad; MUANCIQ-Yelizavetopol (Gnc) quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad; MUANCIQ- Irvan xanlnn Srdarabad mahalnda knd ad; MUANCIQ MIRZMSLM Irvan xanlnn Srdarabad mahalnda knd ad v s. Muan sasl etnotoponimlrin yaylma arealnn geniliyi yuxarda muanla bal verilmi rhdn aydn grnr.
Mxyan Yeni Byazid Babanlar xbabal Muanl Klntrli Muanl Zilanl Muanl Hacall Giltac Karrar hriyar Martuni Adam Adam Acbdi Brd Qazax Qubadl Zaqatala Zngilan Zngilan Krdmir Naxvan Martuni Muan Muqalbala Muam Grcstan Trkmnistan zbkistan Iran Dastan Qrbi Sibir

2.16. ul sasl etnotoponimlr ul trk tayfas olub mxtlif razilrd yaamdr. Q.Qeybullayev ul tayfasnn IV srin ortalarnda Xzr v Aral sahillrind yaamasn qeyd etmidir(89, 57). Prof. H.Mirzyev mxtlif elmi faktlara istinadla ul sznn qdim trk tayfasnn ad olduunu tsdiqlyir(55, 190-194). 96

Bu etnonim toponimlrin trkibind mxtlif variantlarda ola/ul/Sul/Tsur/ulobad/ oryurd/orman v s. ilnir. Hl orta sr tdqiqatlar Albaniyann imal-rqind, indiki Drbndl Quba arasnda ul hrinin olduunu qeyd etmilr. M.Ismaylov ul tayfasnn ya maskutlar arlnn ya da akaenann qal olduunu gman edir. Alim eyni zamanda Qaraba razisind ua, Zngzur, Qaryagin qzalarnda bir ne ullu toponiminin olmasn qanunauyun hadis kimi qiymtlndirir, ol/ul tayfasnn Azrbaycanda ullular kimi tannmas qnatin glir (39, 270). V.V.Bartolda gr ol adl ouz soyu olmudur. O yazrd: Ouzlarn bir hisssi Monqoliyada uyurlarn hakimliyi altnda qalm, onlarla qaynayb qarmlar, bir hisssi is cnuba v qrb kmlr. Yqin qrb kn ollr vvl Araln yaxnlnda mskunlablar. IV srin 50-ci illrind trkdilli ollr Araln sahillrindn Xzrin yaxnlna v rqi Xzr traf rayonlara km, burada yerlmilr. ullar hm d or adlanmaa balamlar. V.V.Bartold ullarn Qrzstann indiki Alamedin kndinin yerind ul hrinin olduunu gstrmidir (79, 37). rb mllifi t-Tbri razisi indiki Krasnovodsk rayonunda olan ol dvlti sakinlrinin bir qisminin Azrbaycana, Albaniyann imalna glmsi barsind mlumat verir. O, Albaniyann imal qonuluunda Sul adlann xalq trfindn tutulmu Xzr lksinin adn kir. Demli Sul/ol soylarnn bu yerlr glib mskunlamasna bh yeri qalmr. Lakin tTbri Sullarn/ollarn bu yerlr glm tarixini gstrmir. V.V.Bartold rb mnblrind rast gln sul oykoniminin ul kimi oxunmasn dzgn sayr v bunu sad rb hrfinin ssi il vzlnmsinin nticsi sayr(79, 556). K.V.Trever S.T.Yeremyann trtib etdiyi xrity istinad edrk gstrir ki, maskutlar Xzr dnizinin imal-rq sahilind, Samurun mnsbinin cnubunda V yzillikd or/ul 97

adlanan razid yaamlar. O, bu szn semantikasn ermni dilinin material sasnda amaq istyir v onun maara mnas il eynildirir(151, 192). Y.Hmviy gr Sul Xzr lksind hr Drbnd yaxn olan rayonlardan biridir. ul ad -ul toponimi xzrlrin dvrnd olmudur. gr ul etnonimin trk dillrinin lu kilisini lav etsk Azrbaycanda rast glinn toponimin sasnda bu etnonimin durduunu grrik. Inqilabdan vvl Qafqazda be ullu toponimi olmudur. Q.Qeybullayevin fikrinc ul-qdim trk etnonimi ulm adnda qalmdr v bu Tambov vilaytind XIX srd yaam ulm tatarlar il laqdardr. ulm sznd ul etnonimi v mnsubiyyt kilisi -m vardr. ox gman ki, bu etnonim bolqar tayfas elmat adnn sasn da tkil edir. ul/ol/ullu/oq/Tsur/Sul/Corlu v digr variantlarda toponimlrin mnyi haqqnda mxtlif mlahizlr sylnilmidir(86, 168; 25; 125, 327). M.Seyidov ul etnonimini auq sz il balayr, onu mifoloci tfkkrl laqlndirrk a v uq komponentlrin ayrr. Uq-un bir sra trk dillrind, o sradan Qazax, Altay dilind, ail, soy mnalar da vardr. Onda auq-un iki anlam olur: biri- yay-ox digri is a-yay, yay soyu ailsi. Demli, erkn orta yzillikd ermni qaynaqlarndak qala ad auq Azrbaycan mifoloci inamlar il, dvlt qurluu il bal yaranm Azrbaycan, trk dili szdr. V.V.Radlovun qeyd etdiyi kimi, a bir ox trk dillrind yay demkdir. Onun ya, sa variant da vardr. Trk dillrind , y, s sslri vzlnir. Musa Kalanqatl qeyd edir ki, qdim ermni dilind IX-X srlr qdr l hrfi olmadndan ol oq klind ilnmidir. or is ermni dilind dr sz mnasn verir. 98

I.Markvart bu toponimi Iran mnli hesab edir. I.Q.liyev yazr ki, ol adnda Strabonun qeyd etdiyi il etnonimi gizlnmidir. ul o zaman Qafqaz Albaniyasnn trkibin daxil olmudur. Lak dilind or sz dar dr mnasn verir. A.P.Novoseltsev gr ul oykonimi Pamir dillrindn olan yaqnoy dilin aid olub dar dr mnasndadr(129, 39). rb mnblrind d ol sznn mxtlif mnalarna rast glinir. l-Kufi qeyd edir ki, rbcdn olan s-Sul da kndinin ad ul etnonimi il il baldr. rb mnblrind Sul xalq, Sul keidi, Sul darvazalar hmsrhd Sul vilayti kimi mfhumlarn ildilmsi sul ol soylarnn bu yerd olmalarna, ola hrinin adnn onlarn glii il ballna sasl sbutdur. S.T.Yeremyan ulun tkc keid, dr, hr deyil, eyni zamanda xaqanlq da olmasn gstrir. Bu xaqanlq indiki Qusar, Xudat, Xamaz v Quba rayonlarnn razisini hat edirdi. S.T.Yeremyann bu mlahizsi Q.Voroilin v S.liyarovun Albaniya srhdlrinin imalnda mstqil Hun knyazl olmas barsindki mlahizlri il hmahng sslnir. Q.Voroil ul barsind btn mlahizlr zrind dayandqdan sonra bel qnat glir ki, ol/ul z mnyi etibaril trk szdr v uva dilind dr, qaya mnasn verir v ol toponimi z adn mhz hmin szdn oronimdn gtrmlr(46, 38-40). ul etnonimi v bu etnonim sasl etnotoponimlr haqqnda Q.I.Mdiyev d geni thlil vermidir (53, 62-64). ul sznn areal ox bykdr. Azrbaycann Cbrayl rayonunda ullu, kndi, ullu da, Zrdabda all Kndi, Aperonda ullu tpsi, Qubadlda ullu drsi adl yerlr vardr(53, 164). 99

ola adnn hl tkc Azrbaycanda 7-dn ox areal Adamda ulobad; Cbraylda-ullu, Qaraba razisind kemi ua Zngzur v Qaryagin qzalarnda, QutqaendCorlu, Yardmldaoryurd, Klbcr, Lan rayonlarnda orman yaay mntqlri; zbkistan, Iran, Trkiy, Grcstan, Trkmnistan razilrind ol/Sul variantda areallarna rast glinir (57, 190-194; 73, 175-179). R.Eyvazova ul etnonimli etnotoponimin fqanstann Prvan adl mahalnda olduunu qeyd edir(25, 76). Ermnistan razsisind 2 yerd: Qafan v zizbyov rayonlar razisind knd adlarnda bu etnonim qalmdr. Hr iki kndin halisi XX srin vvllrind ermni-mslman davasnda krlmdr. H.Mirzyev Ermnistanda Drlyzd (Paal, zizbyov rayonu) olan Cul kndi v onun tarixi haqqnda t-rafl mlumat vermidir(57, 190-194). Ermnistanda ORLU-Qukasyan rayonununda knd ad; Irvan xanlnn Talin mahalnda knd ad; UL Irvan quberniyasnn rur-Drlyz mahalnda knd ad; ULLUYelizavetpol quberniyasnn Zngzur qzasnda knd ad etnotoponimlrinin sasnda ul etnonimi durur. Bu etnotoponimlr Ermnistann mxtlif yerlrinddir. Bu da etnotoponimlrin hm Ermnistan razisi daxilind, hm d ondan knarda geni arealda yaylan olduunu gstrir. III FSIL QRBI AZRBAYCANIN TRK MNLI ETNOTOPONIMLRININ STRUKTUR, FONETIK, LEKSIK-SEMANTIK V QRAMMATIK XSUSIYYTLRI Qeyd etmk lazmdr ki, etnotoponimlrin struktur, fonetik, leksik-semantik v qrammatik xsusiyytlrinin ayrca 100

aradrlmas onlarn bu xsusiyytlrinin digr toponimlrl mqaisli thlili n geni material verir. Bunu nzr alaraq bu fsild tdqiqat mqaisli kild aparlacaqdr. Daha dorusu etnotoponimlrl yana, toponimlrin mvafiq xsusiyyti yrnilck v nticlrin mqais edilmsi yolu il oxar v frqli chtlr aydnladrlacaqdr. 3.1. Ermnistann trk mnli etnotoponimilrinin struktur xsusiyytlri. Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin struktur tiplr gr mumi mnzrsini aradrmaq n onlar sad, dzltm mrkkb v oxkomponentli toponimlr klind qrupladrmaq mqsduyundur. Quruluca sad etnotoponim olmayan toponimlr. Bu tipli toponimlr sayca byk oxluq tkil etmir. Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, qurluca sad saydmz bir ox toponimlrin trkib nsrlrini myynldirmk tindir. Ola bilsin ki, onlarn myyn Qisminin ilkin formalar baqa kild olmudur. Ermnistan razisindki trk mnli toponimlr srasnda quruluca sad olanlara aadak toponimlri aid etmk olar: Avu, Arpa, Bahar, Bdl, Vedi, Qoytur, Doqquz (Doxquz), Dr, Zaq, Zaa, Zar, Eylas, Elar, Zeyv, Zeyt, Zor, Zorba, Ibi, Yeil, Yuva, Kotyak, Maqda, Manes, Moz, Mor, Mos, Moes, Muz, Mzr, Pipis, Polad, Por, Sos, Tolk, Trp, Urut, Xot, ahab, fq, hriz, Hasik, Haxs, Hovit, Clb, Cngi, Gyabut, Gomur, Gm, Gney, Gl, yar v s. Quruluca sad etnotoponimlr. Bel etnotoponimlr d sayca ox deyildir. lbtt qurluca sad etnotoponimlrin ox olmamas tbiidir. nki hr bir etnotoponimin sasnda etnosun ad durmaldr. Etnoslarn 101

say is dildki sad szlr nisbtn ox-ox azdr. Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlr srasnda quruluca sad olanlara aadaklar aid etmk olar: Aban, Abar, Avar, Qaqa, Zod, Kvr, Sisyan, ul, Cul, Uz, Gmr, Ozan, Ko v s. Qeyd olunan sad etnotoponimlrin trkib hisslrin paralanmas bir-ox hallarda tinlik trdir. Bununla yana qeyd etmk lazmdr ki, bel etnotoponimlrd fonetik dyimlr daha ox nzr arpr. Msln, Avdal etnotoponimi A hn tayfas olan qdim Abdal tayfasnn addr. Burada b-v vzlnmsi zn gstrir. Yaxud Avar etnotoponiminin adnn sasnda far tayfa ad durur. Bu halda hm sait, hm d samitlrd vzlnm akardr. Abnik etnotoponiminin sasnda is aban tayfa ad durur. Ilkin variantdak szdn a saiti dmdr. Ehtimal ki, bu sz sonralar ik kilisi qbul etmidir. kili sz kiiltm mnas da ver bilr. Quruluca sad etnotoponimlrl etnotoponim olmayan quruluca sad toponimlrin mqaissi gstrir ki, burada sas frq mnann aydnl il baldr. Mlumdur ki, etnotoponimlrin izah zaman bu etnotoponimlrin trkibin daxil olan tayfann adnn izah sas gtrlr v onun mnasna gr rh, etimoloci thlil verilir. Lakin bir sra tayfa adlarnn izah zaman myyn tinliklr meydana xr. Konkret olaraq etnosun adnn hans mnan vermsini bir sra hallarda aydnladrmaq mmkn olmur. nki tayfann adlandrlmas zaman nyin sas gtrlmsi haqqnda elmi mlumat, yaxud fakt ld etmk tindir. Bu zaman dildki mumilk szlr oxarla gr etimoloci thlil aparmaq da qsurlu olub shv nticy gtirib xara bilr. Digr, yni etnotoponim olmayan toponimlrin sasnda is bir ox hallarda dilin mumilk szlri durur. Hr iki qrupda trkib nsrlrinin myynldirilmsi il bal tinliklr rast glinir. Bel nsrlri myynldirm etnotoponimlrd daha mrkkb sciyy dayr. Etnotoponimin sasnda tayfa adnn durmas onun baqa sz sasnda rhin imkan vermir. Bu cr yozumlar etnotoponimi 102

baqa onomastik vahid kimi izah etmy aparb xarr. mumilikd gtrldkd is quruluca sad toponimlr daha ox oxar sciyylidir. Quruluca dzltm olan etnotoponimlr. Quruluca dzltm olan toponimlr sady nisbtn oxluq tkil edir. Istr dzltm etnotoponimlrin, istrs d etnotoponim olmayan dzltm toponimlrin dzlmsind oxar nsrlr itirak edir. Bu spkid aparlan aradrma sasl frqlr z xarmr. Aadak misallarda oxarlq elementlri zn aydn gstrir. Nmunlrd etnotoponimlr mtrizd ixtisarla (etn) qeyd olunmudur. Avadlar, Abdallar(etn), Abdallar(etn), Azaklar(etn), Bayatlar(etn), Ayasl/Ayazl, Aynal(etn), Ayrm(etn), Aralx, Almal, Armudlu, Alal, Arpavar, Acbac, Aazor, Baburlu (etn), Bazarcq, Bazmavan Balxl/Balql (etn), Bayraml (etn), Barana, Baxalar, Banal/Banli(etn), Baknd, Bagrin. -lar, -lr cm kilisinin artrlmas il toponimlrin v etnotoponimlrin yaranmasnda frq nzr arpmr. Ba kompenentinin daxil olduu toponimlrin srasnda etnotoponimlr yoxdur. Yuxarda istisna hal kimi Banal/Banli etnotoponimi qeyd olunmudur. Lakin bu etnotoponimin sasnda slind ba nsr durmur. Bu v Boznli etnotoponimlrinin slnd Basin tayfasnn ad durur. Bu szd fonetik dyim ba vermidir. Ilkin variant yqin ki, Basineli olmudur. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, mnsubiyyt kilisi qbul etmi el sznn (eli el+i) l, -li, -lu, -l szdzldici kilisi il qarq salnmas bir sra hallarda quruluuna gr mrkkb toponimlrin dzltm toponimlr crgsin daxil edilmsin sbb olmudur. Birli etnotoponimi haqqnda da eyni fikirlri irli srmk mmkndr. Altay dillrind bir kiik ay anlamnda ilnir. Tdqiqatlar haql olaraq bu kndin adn kiik ay anlam il balamrlar. Onlar kndin adnn peyrlu tayfasnn adndan yaranmas fikrini irli srrlr (21, 157). ox gman ki, b toponimd d el formant vardr. 103

Baqa nmunlri nzrdn keirk. Balq, Becazl/Becazlu/ Becazin, Bitlic, Boutlu, Bulaql, Budaen Qamqut, Qazan (etn), Qaltax (etn), Qanl(etn), Qalacq, Qalaa, Qapl, Qaral, Qaranlq, Qaaan (etn), Qovuuq, Qovut, Qonal, Quu/Qui (etn), Qznfr, Qdirli (etn), Qmrli (etn). Qaaan trkmnli bir elin addr. Bu etnotoponimin qa +aan klind morfemlr ayrlmas, znnimizc, zn dorultmur. Qeyd olunan nqteyi-nzrdn msly yanadqda bu etnotoponimin quruluca dzltm olmas istisna edil bilr. Eyni zamanda, etnotoponimin izah v myyn komponentlr ayrlmas mslsi d akar deyildir. Quu/Qui/Qucu etnotoponimdir. Bu szn qu+u klind paralanmas da dzgn deyildir. Etnotoponimin sasnda qdim trkmnli Kui tayfasnn ad durur. Onun qu sz il he bir ball yoxdur. Damcl, Darabas, Daral, Dal, Daharl, Debetaen, Dirklr Dorn, Dostluq, Dvli, Ddli, Dlilr, Dllkli, Dmiri, Evli (etn), Evcilr (etn), Erdapin, Zolaxa, Zhrabl, Zngilr (etn), Zhmt, Iydli (etn), Ilanl (etn), Imirli (etn), Inkli Yaqublu, Yayc (etn), Yamancl, Yasovul, Yekanlar, Yengic, Kalara, Kaftarl, Kacaran(etn), Ketran, Knn (Getaen), Keili, Kotanl, Kotigex, Krpli, Klli, Kngrli(etn), Krpili, Lmbli, Maqmucuq, Mastara, Mahmudlu (etn), Mehrabl, Mehriban, Muncuxlu, Murad tp, Musluqlu, Muumlu, Mliklr, Msimli, Mcidli, Nubaraen, Nrziravan, Nrimanl, Oruca, Paal, Pkk, Pnah, Revazl, Reyhanl (etn), Saybal, Samurlu (etn), Sarvanlar (etn), Sal, Sianl(etn), Songurlu, Spitaq, Susuz, Sytl, Tamaml, Toparl, Toxluca(etn), Tlnbi, Tkiy, Tkrli(etn), Tngirli, Uzunlar, Xalis, Xancaz, anax, arxec, axmaq, ivinli, iqdaml, izixlr, iftli, loxan, orlu(etn), otur, ubuxlu, ubuxu, raxl, mbrk, abadin, Horadiz, ahabl, aal, eyx Hac, enataq, idli(etn), irazl, irvancq(etn), orlu(etn), x104

lar, Hamaml, Cinni, Comrdli, Cr-cr, Cbli, Cnntli, Gdgm, Glabl, Gldz, Gllc, Glstan, Gnli, Gdkli(etn), Gzl, Gll, Gran(etn), Grgr(etn), ysz, rdkli, zizli, lili, lyz, rvus, fndi. Quruluca mrkkb olan etnotoponimlr. Bu toponimlrin trkibin daxil olan komponent gr myyn qruplara bln bilr. n ox nzr arpan komponentlr aadak szlri hat edir: by, xan, aa, mxtlif antroponimlr, zor, qlaq, kils, ay, xana, knd, bulaq, qala, qaya, arx, qara, boz, sar, vng, da, dr, ba, tp, tala v s. Gstriln tipli mrkkb toponimlr aid nmunlri nzrdn keirk. Trkibind by komponenti olanlar. Avdby, Sultanby, Kby, Ourbyli, Tecraby, Xeyirbyli, libyli, Hsnbyli. Trkibind dzor komponenti olanlar. Aynadzor. Trkibind xan komponenti olanlar Adamxan, Imirxan, Uluxanl. Trkibind aa komponenti olanlar Avdalaal. Trkibind antroponim olanlar . Allahverdi, Babakii. Trkibind qlaq komponenti olanlar. Ddqlaq, Qutniqlaq, Acaqlaq. Trkibind kils komponenti olanlar. Alakils, Akils, Qzlkils, Arazdyn, Qarakils, Ortakils, Gykils, Xakils. Trkibind ay komponenti olanlar Arpaay (qsb). Trkibind xana komponenti olanlar Astaxana, Bzirxana, Misxana. Trkibind knd komponenti olanlar Aknd, Drknd, Balaknd, Dzknd, Daknd, Keiknd, Qzlknd, Kilisknd, Mlikknd, Paaknd, Meknd, Llknd, Krimknd, Ortaknd, Tzknd, Xoziknd, ayknd, Hbibknd, Hsnkd, Glknd, rzknd, Yeniknd, Zrknd, Xaknd, Aknd, Ccknd. 105

Trkibind bulaq komponenti olanlar Abulaq, Qarabulaq, Qoabulaq, Qurdbulaq, Qoturbulaq, Gdkbulaq, Gllbulaq, Korbulaq, Soyuqbulaq, ikbulaq. Trkibind qala komponenti olanlar Aqala, Daqala, Tovuzqala, Torpaqqala, irqala. Trkibind qaya komponenti olanlar Qayaba, Qaraqaya, iqaya. Trkibind arx komponenti olanlar Acaarx, Klkarx, Krimarx. Trkibind qara komponenti olanlar Qaraboya, Qaraburun, Qaraqala, Qaraqula, Qarada, Qaradal, Qaraman, Qaraisa, Qarammmd, Qaranamaz, Qaraanta, Qarahmzli, Qaracoran. Trkibind boz komponenti olanlar Bozdoan, Bozige. Trkibind vng komponenti olanlar Qoavng, Qzlvng. Trkibind da komponenti olanlar Qzlda, Dlikda, Tomarta, Bhda. Trkibind say olanlar : Qrxbulaq, Qrxdyirman. Trkibind dr komponenti olanlar: Drky, Drik, Drgyu, Ovandrsi, Gzldr. Trkibind ba komponenti olanlar. Krkiba, Ksikba, Sarba. Trkibind tp komponenti olanlar Tpdibi, Tpdolaq Trkibind oba komponenti olanlar . Uzunoba. Trkibind tala komponenti olanlar. Uzuntala. Trkibind qurd komponenti olanlar. Qurdqulaq, Qurdqulu. Trkibind olu komponenti olanlar Oxuolu, Talbolu, Clalolu. Trkibind sar komponenti olanlar Sariyer, Saryaqub, Sarser. Trkibind qo komponenti olanlar. Qzlqo. Trkibind gl komponenti olanlar. Qzlgl. Trkibind abad komponenti olanlar. Abbasabad 106

Mrkkb toponimlrin trkibind baqa komponentlr d rast glinir. Hmin toponimlr aid nmunlri ayrca qruplar deyil, mumi bir qrupda birldiririk. Digr komponentli mrkkb toponimlr. Azbir, Ahmzli, Ayssi, Arxvli, Kuylasar, Boazksn, Byzad, Bkyand, Briyabad, Varmaziyar, Vaarabad, Vligec, Qazarapat, Quldrvi, Qulucan, Qulli, Qurumusulu, Qliataq, Danagirmz, Donuzyeyn, Dzxarab, Dymdal, Dliqarda, Drbnd, Ellroyuu, Ilanalan, Ilxabi, Imanal, Itqran, Yelqovan, Yeniyol, Yenigy, Keivern, Kolagirn, Kosammmd, Karvansara, Pirmlk, Ocaqqulu, Satanaxa, Svanverdi, Sirktas, Sarge, Subatan, Sultanabad, Sdibad, Smadrvi, Srdarabad, Tayarx, Toxanal, Tkcyurd, Xaaparax, Xadaraq, Xadur, aybasar, avarut Haclar, Haasu, irabad, Cadqran, Canhmd, Cfrabad, Grcel, Gyyoxu, Gykmbt, likuak, mirxeyir, skinara, Qzlrtn Indi is Ermnistan razisindki trk mnli mrkkb etnotoponimlri aradraq v onlarn trkib komponentlrin myynldirk. Aadak mrkkb etnotoponimlr qeyd alnr: Abbasabad, Azqanl, Bayatda, Bayramliknd, Balaqaraqoyunlu, Basarker, Bydili, Bozdoan, Qazangl, Qaraba, Qaraqoyunlu, Qaradal, Qaradli, Qaraisa, Qarapapax, Qarahacl, Qarahmzli, Qaraamux, Qarabazar, Qarqanktp, Qasmli, Quqaray, Qurdqala, Qursal, libyli, liqzl, liqrq, likmrli, likuk, lpinay, , Irabad, Itqran, Krkiba, Knqknd, Kolagirn, Korkeilr, Krpqula, Gzrbad, Gyrinqala, Glknd, Gliqin, Mantaksn, Ouzbatr, Ouzta, Oxuolu, kzda, Tavuskkl, Tatluqlaq, Tovuzqala, Tovuzgnl, Xazarabert, Xnzirk. Xnzrk, ivandr, iryuxla, irmanis, Calalolu, Camcur, akabad, kikan, idil, irakqala, irakqo, orli, 107

orknd, uraqel, urakuz. Qeyd alnm bu mrkkb etnotoponimlri komponentlrin gr qurupladraq. Trkibind abad komponenti olanlar. Abbasabad, Gzrbad, akabad, Irabad Trkibind da komponenti olanlar. Bayatda, kzda Trkibind knd komponenti olanlar. Bayramliknd, Knqknd, Glknd, orknd Trkibind bala komponenti olanlar. Balaqaraqoyunlu Trkibind by komponenti olanlar. Bydili, libyli Trkibind boz komponenti olanlar. Bozdoan Trkibind gl komponenti olanlar. Qazangl Trkibind ba komponenti olanlar. Qaraba Trkibind qara komponenti olanlar. Qaraqoyunlu, Qaradal, Qaradli Trkibind papaq komponenti olanlar. Qarapapax Trkibind antroponim olanlar. Qarahmzli, Qaraisa Trkibind hac komponenti olanlar. Qarahacl Trkibind bazar komponenti olanlar. Qarabazar Trkibind tp komponenti olanlar. Qarqanktp Trkibind dr komponenti olanlar. ivandr Trkibind ay komponenti olanlar. Quqaray, lpinay Trkibind qurd komponenti olanlar. Qurdqala Trkibind ba komponenti olanlar. Krkiba Trkibind olu komponenti olanlar. Oxuolu, Calalolu Trkibind qlaq komponenti olanlar. Tatluqlaq Trkibind qala komponenti olanlar. Tovuzqala, irakqala, Gyrinqala Trkibind kei komponenti olanlar. Korkeilr Trkibind batr komponenti olanlar. Ouzbatr Trkibind da komponenti olanlar. Ouzta Trkibind dil komponenti olanlar. mdil Trkibind qo komponenti olanlar. irakqo Digr komponentli mrkkb etnotoponimlr. 108

Krpqula, Tovuzgnl, Xazarabert, Xnzirk. Xnzrk, urakuz iryuxla, irmanis, Camcur, kikan, uraqel, Tavuskkl. Kolagirn, Gliqin, likuk, Manntaksn, Qaraamux, Basarker, Azqanl, liqzl, liqrq, likmrli, Itqran, Qasmli, orli, Qursal Grndy kimi mrkkb etnotoponimlr trkibinlrindki komponent gr myyn qruplara blnrlr. Bu komponentlrin mumiyytl mrkkb toponimlrin trkibind rast gln komponentlrl mqaissi gstrir ki, trkib elementlrin gr sasl frqlr demk olar ki, yoxdur. Mrkkb toponimlrin komponenti kimi x edn knd, da, tp, dr, da, boz, sar, qara, by, xan, hac, qurd, qraq, qlaq, kmr v sair mrkkb etnotoponimlrd d ilnir. Bilavaist etnotoponiml bal olan sasl frqli cht mrkkb etnotoponimlrd komponentlrdn birinin etnosun adn bildirmsindn irli glir. Bu is bel bir ntic xarmaa imkan verir ki, toponimlrin yaranmasnda v dzldilmsind mumi bir proses sasdr. Linqvistik thlildn aydn olur ki, toponimlrin dzlmsind itirak edn dil vasitlri eynilik tkil edir. Digr dil vahidlrindn frqli olaraq onomastikada onomastik vahidlrin yaranmasnda myyn formantlardan istifad olunmas da zn gstrir. Bu da xsusi leksika n mumi bir chtdir. Msln, terminlrin yaranmasnda dilin z szdzltm vasitlri il yana terminelementlrdn istifad edilir. Yuxarda nzrdn keirilmi mrkkb etnotoponimlrd hllik ayrmaq mmkn olan bir etnotopoformant nzr arpr. Bu etnotopoformant el szdr. Boneli, Boznli, Qasmli, orli, Qursal tipli etnotoponimlrin trkibindki al, li, eli komponentinin sasnda el sz durur. Biz bel hesab edirik ki, bu sz etnotopoformant kimi qbul oluna bilr. Quruluca oxkomponentli olan etnotoponimlr. 109

Ermnistann trk mnli toponimlrinin byk bir hisssi oxkomponentli toponimlrdir. Bununla yana qeyd etmk lazmdr ki, komponentlrin bir qismi eyni qbildn olub byk, kiik, aa, yuxar, ba, qraq szlrinin sad, dzltm v mrkkb toponim artrlmas il dzlmidir. oxkomponentli toponimlr tarixi inkiafn myyn mrhlsind mxtlif sbblrdn yaranmdr. sas sbb halinin miqrasiyas il laqlndiril bilr. vvlki fsild qeyd olunduu kimi miqrasiyann z mxtlif sbblrdn irli glir. Daha qdim dvr getdikc miqrasiyann halinin myyn razid artmasnn yeni yaay msknlrinin yaranmas il nticlndiyi aydn hiss olunur. bh yoxdur ki, aa, yuxar, byk, kiik, ba v bu qbildn olan szlrin artrlmas il dzln toponimlr kndlrin, yaxud yaay mntqlrinin byyb iki yer blnmsi il yaranmdr. Burada miqrasiya msafc uzaa deyil, yaxn razilr olmudur. Gstriln qaydada yaranm Ermnistan razisindki trk mnli to-ponimlr aid klli miqdarda nmunlr gtirmk mmkndr. Msln, Aa Adyaman, Aa Aylanl, Aa Alal, Aa Axta, Aa Aba, Aa Acaqala, Aa Qanlca, Aa Qarabalar, Aa Qaraqoymaz, Aa Qaranlq, Aa Qarxun, Aa Quylasar, Kolanl Aralx, Aa Dvin, Aa Zaal, Aa Necili, Aa Pirtikn, Aa prl, Aa Trkmnli, Aa Gzldr, Ba Abran, Byk Arxvli, Byk Vedi, Byk Qarakils, Byk Qaragn, Byk Keyti, Byk Kpnk, Byk mzr, Byk itp, Byk ll-Dmiri, Byk hriyar, Byk Caml, Byk Gilanlar kndi, Yeni Byazid, Yuxar Adyaman, Yuxar Aylanl, Yuxar Aba, Yuxar Adan, Yuxar Acaqala, Yuxar Qanlca, Yuxar Qaraqoymaz, Yuxar Qarxun, Yuxar Quylasar (Kuylasar), Yuxar Krdknd, Yuxar Necili, Yuxar Pirtikn, Kiik Arxvli, Kiik Qarakils, Kiik Keti, Kiik Kpnk, Kiik Mirz, Kiik itp, Kiik orlu Dmiri, Kiik hriyar, Kiik Gilanlar. 110

Tdqiqat quruluca oxkomponentli olan etnotoponimlr sasnda aparldqda da oxar nticlr alnr. Daha dorusu yuxardak nmunlrdn qurluca oxkomponentli olan etnotoponimlri ayrsaq grrik ki, bu toponimlr mumi mnzrdn knara xmr. Yen d yuxar, aa, byk, kiik komponentlrinin ilnmsinin ahidi oluruq. Bu da tbiidir. nki btn hallarda shbt yer adlarndan gedir. Istiqamt, l bildirn szlr bel yer adlarnn bir-birindn ayrlmas, frqlndirilmsi n istifad edilmidir. Maraqldr ki, Ermnistan razisind bir komponenti Molla v ya Hac szlri olan toponimlr d az deyildir. Msln, Molla Bayazet, Molla Bdl, Molla Dursun, Molla Eyyublu, Molla Musa, Molla Gy v s. Trkibind Hac komponenti olan toponimlr d myyn kiy malikdir. Msln, Hac Bayram, Hac Qara, Hac Qara, Hac Muan, Hac Nzr, Hac Xlil v s. Tbii ki, bu komponentlr etnotoponimlrin trkibind ilnmir. nki hac, molla komponentlri konkret frdlrl bal ildilir. Etnotoponimlr is frd deyil etnosa aiddir v daha mumi mzmun ksb edir. Bellikl, etnotoponimlr v etnotoponim olmayan toponimlrd bir frq zn gstrir. Etnotoponim olmayan toponimlrin myyn qismi konkret frdl bal informasiya sasnda da yarana bilirs, etnotoponimlr bel konkretlmi informasiya damr. Trkibind hac, molla komponentlri olan toponimlr sz birlmsi klinddir. Mrkkb toponimlri thlil edrkn, trkibind yuxarda qeyd olunmu szlrin ilndiyi toponimlrin qeyd alnmas fakt il zlmidik. Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin bir hisssi relyefin xsusiyytlrini znd ifad edir. Msln, Alaq qaya, Boz yoxu, Qzl tp, Kaha binas, Kel tp, Kimi bulaq v s. Axund Bzovan, Vli Aal, Qzl Teymur, Ncfli binas, Polad Ayrm, Trk Qarakilssi, orlu Mehmandar, Heydr by, 111

Hseynqulu, Aal tipli toponimlr daha ox xs adlar il baldr. ox gman ki, hmin toponimlrd yaay mntqsini salan sas xslrin adlar toponimd ksini tapmdr. Quru Araz, Dovan qlaq, Illi Qarakils, Kolanl aralx, Mzr orsu kndi, amburd drsi, Ulya Sarvanlar tipli toponimlrin yaranmasn is mxtlif sbblrl izah etmk mmkndr. 3.2. Ermnistann trk mnli etnotoponimilrinin fonetik xsusiyytlri. Onomastik vahidlrin fonetik dyiikliklr uramas daha ox mahid edilir. Bu cht mxtlif sbblrl izahlanr. Hr eydn vvl qeyd etmliyik ki, onomastik vahidlrin byk bir qismi tarixn qdim dvlrdn yarand n onlar dilin inkiaf nticsind myyn dyimlr mruz qalrlar. Bu xsusiyyt etnonim v etnotoponimlrd zn daha ox bruz verir. Myyn fonetik dyimlr urama, mruz qalma dil laqlrindn, linqvistik arealdan v hminin nitq xsusiyytlrindn doan qanunauyun hadislr srasna daxildir. Yer adlarnda fonetik dyim mumi leksik fonda nisbtn lng ba vers d, onlar z izlrini yax saxlayrlar. Bununla yana, onu da qeyd etmk lazmdr ki, onomastik vahidlrd, o cmldn yer adlarnda el dyimlr ba verir ki, onlar asanlqla brpa etmk mmkn olmur. Bu zaman bzi adlarn linqvistik thlili il laqdar olan fikirlrin oxu bir-birini tamamlamaq vzin, biri o birini tkzib edir. Qbil v tayfa adlar sasnda yaranan etnotoponimlr, xsusn areal etnotoponimlrd fonetik dyimlr akar hiss edilir. Konkret nmunlr mracit edk. Ikinci fsild Abas tayfasnn ad sasnda yaranm etnotoponimlri nzrdn keirdik. Bu tayfann ad haqqnda maraql fikirlr vardr. 112

Tatarstanda Apas kndi, Apastovo rayonu, Apa kndi, Apaz kndi vardr. Kazan xanlnda Aqa-Aqan-Opa kndlri olmudur(102, 284). Tarixi mnblr gr xzrlrin avaz v ya abas tayfas, peeneqlrd abas tayfas olmudur. Peeneqlrd Abas xs ad da ilkdir (141, 40). Qeyd etdiyimiz kimi rb dilindn kemi Abbas antroponimi v onunla bal toponimlr d az deyildir. Verilmi nmunlrd -z-s keidlri aydn hiss olunur. Bunula yana, aqa-avn-apa srasndak n fonemini izah etmk myyn tinlik yaradr. Fonetik dyimlr baxmndan trk mnli far, Gnc, ki, Qay, Qarxun, Kmr, Boyat etnik anlayl adlar xarakterikdir. far tayfasnn izi Aberon, Ava (amax), Avu (rur), Avur (Yardml), Avar (Acabdi) yer adlarnda saxlanmdr. Krdovar muam adnda da far tayfas-nn izi mhafiz olunur. Tdqiqatlarn diqqtini daha ox far tayfas il bal Aberon sznn quruluu clb edir. A.Mmmdov Aberon sznn izah il laqdar yazr: rus tarixisi v etnoqraf N.Zeydlis v coRafiyanas I.Qan Aberon sznn Ab-oran szndn ml gldiyini sbut etmy sy gstrmidir. Lakin bu fikrin he bir elmi sas yoxdur. Azrbaycanda aparlan son tdqiqatlar gstrir ki, Aberon, farani sznn thrif edilmi formasdr. Bu toponim is tayfa ad il baldr. Q.Qeybullayevin mlumatna gr I.P.Petruevski far tayfa adn etnik chtdn thlil edir. Bel fikir irli srr ki, hmin tayfa Qacarlarla birlikd Monqol qounlar il Orta Asiyadan Irana glmilr. Onlarn bir hisssi is Teymurlng zamannda Azrbaycana krlmdr. Biz el glir ki, far|afar adnda 2-ci heca tkil edn ar komponentinin z qdim szyaratma Vasitsidir. nki bu komponentin z qdim szyaratma vasitsidir. nki bu komponentin z qaraar, alar szlrind ilndiyi kimi onun 113

sar formasnda anlautda ilnmsi Qusar, Amsar kimi toponimik vahidlrd tsadf edilir. Bu mnada tsvvr edilmlidir. Bu mnada Azrbaycan razisindki ava, avu v avur yer adlarnn mnyini d eyni kkdn hesab etmy tam sas vardr. far /Afar sznd v(f) ssi keidi qanunauyun olduu n hmin qanunauyunluq eyni drcd Ava, Avu, Avur adlarnn 1-ci komponentlrin d amil edil bilr. Peeneq tayfa ad il bal etnotoponimlr Ermnistan razisind az deyildir. Bu tayfann adnda da fonetik dyimlr zn gstrir. ahbuz rayonunda Bienek oykonimi vardr. Bu adn areal Grcstan, imali Kafkaz hat edir. Osetiyann masir toponomik sistemind d bitsenqa toponimi vardr. Ukraynayda peeneq Xarkov vilaytind v Ivanofrankovskda, Belorusiyada Peenecen toponimlri qeyd alnmdr (96, 34-35). Rumniyada Peenyaqa v Bieneq variantlar vardr. Trkiyd drd Peeneq adl toponim, Iranda Bidcenabad, Bidcenavand toponimlri qeyd alnmdr (96, 35). Grndy kimi p-b, -c, q-k keidlri zn gstrir. zbk, altay, qaraqalpaq v sair trkdilli xalqlarn trkibind tayfa, nsil, qbil ad kimi ilnn as//az (130, 204-205) etnonimin hl qdim trk yazlarnda az budun (az xalq) klind rast glmk olur. Orta sr mnblrind trkdilli az tayfalarnn ad imali Qafqazdan tutmu Orta Asiya v Altaya qdr yaylmdr, lakin daha qdim mnblr (xett, urartu, latn, ermni v s) az etnonimini Kiik Asiyadan Azrbaycana qdr mayit edir. Bu mnblrd az sz etnonim v etnotoponim kimi xatrlanr: Azzi lksi (xett), Aza//haza mntqsi (latn), Aza etnotoponimi (urartu) v nhayt, indiki Aza kndi (Naxvanda). Qdim ermni mnblrind ilnn Asiapor (aslarn kkliyi), Asiaor (asn drsi) toponimlrindki as tayfalarnn 114

grc abidsind qbil balarnn ad Baqatur klind veriln as tayfalarnn Azrbaycanda, imali Qafqazda, Orta Asiyada xeyli izi qalmdr. Tbri (VIII sr) As-tarxan adn qeyd etmidir. Astarxan// Htrxan, Astara, Atarak (Ermnistanda) toponimlri d hmin as etnonimini ks etdirir. Mxtlif tarixi mnblrd xatrlanan bu etnonim as//os//a//yaz//uz allomorflar il nzri clb edir. Hmin allomorflar *as//az* arxetiplrindn trm hesab etmk olard, yni ssartm (h,y) il, a-o-u, s- dyimlri v z*/s paralelliyi il gstriln variantlar izah etmk mmkndr. Lakin tarixi mnblrd as//az etnoniminin kas//kaz//xaz tipli paralellri d qeyd olunmudur ki, bu da hmin arxetiplri brpa etmy imkan vermir. Ona gr d ilkin saiti larinqal a klind brpa etmk lazm glir. Artq hmin yuvadan tryn az//as v kaz//kas etnonimlrinin pi,-aq,-ar,-it formantlar il ilnn kaspi, kasaq//kazax, kazar//xzr, azar//azr, kasit variantlarn izah etmk tinlik trtmir. Azar//Azr etnotoponimi sonralar baqan//bacan//becan//bayqan allomorflar il ilnn szl birlikd Azrbaycan toponimini yaratmdr (65, 113). Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrd fonetik dyimlr v fonetik hadislrl bal klli miqdarda baqa misallar da gstrmk mmkndr. 3.3. Ermnistann trk mnli etnotoponimilrinin leksik-semantik xsusiyytlri. Indiydk dililiyimizd leksik v semantik yolla yeni szlr yaranmasnn srhddi dqiq myynldirilmmi, leksik yolla sz yaratmann mahiyyti tam aydnladrlmamdr. Dildki xsusi adlarn byk bir qismi appelyativlrin kmyi il yaranr. Bu hadis zn toponimiyada da geni kild 115

gstrir. Ona gr d onomastik vahidlrin leksik xsusiyytlrini yrnrkn bu msly fikir verilmlidir. Tbii ki, dildki btn appelyativlr onomastik vahidlrin yaranmasnda itirak etmir. Apelyativlrin myyn qismi bu prosesd fal v mhsuldardr. Bu mhm dil hadissi onomastik leksikadak btn xsusi adlar qrupunu hat edir. Msln, mumi sz Xsusi ad

Abad Abad (k) A+bnd Abnd (q) A+bulaq Abulaq (p) A+qaya Aqay a Balq- Balq (q) Balq--lar Balqlar (q) Boz+bin Bozbin (k) Qala+a Qalaa (k) Qam-l Qaml (k) Qara+ba-lar Qarabalar (k) Baqa dillrd olduu kimi, Azrbaycan dilind d leksik yolla sz yaratma prosesi n qdim derivatoloci hadisdir. Bu prosesd he bir qrammatik vasit olmadan szlr dyiir, mumilik bildirmkl yana, xsusi obyekt adlarn da ifad edir. Dilimizin onamastik leksikasnda bu hadis geni yaylmdr. Xsusi adlarn bir qismi semantik sulla konversiya yolu il yaranr. Bel ki, mxtlif nitq hisslrin mnsub olan bir sra mumi szlr substantivlir v srf xsusi ad ml gtirir. Onomastik vahidlrin semantik sulla ml glmsind balca lamt bu prosesd bir nitq hisssin mxsus szlrin baqa nitq hisssin kemsi hadissidir. Bu chtdn onomastik vahidlrin aadak mlglm tiplrini gstrmk olar. 116

1) Siftin ism kemsi sasnda: Bu prosesd siftlr substantivlir v ismin suallarna cavab verir. Hr biri znmxsus mna dayr. Hr bir adn da dad mna ox qdimlr gedib xr. Dilimizin onomastik leksikasnda sift +isim modeli aadak kild mvcuddur. A kndAknd; qara qoyun-qaraqoyunlu; a-xa-axa; Grndy kimi sift sasnda yaranm toponimlrin mnasnda hmin siftlrin bildirdiyi lamt, keyfiyyt anlay olduu kimi qalmr, ziflyir. 2) Felin ism kemsi sasnda: Faktlar gstrir ki, felin tsriflnmyn formalarndan feli sift v felin mr, xbr formalarndan olan bzi szlr substantivlrk ismin sualna cavab verir. Ms: Basar+ker-Basarker. Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin trkibind heyvan adlarnn myyn tezlikl ilnmsi mahid edilir. Bu hadis mumiyytl trk onomastikas, o cmldn d Azrbaycan onomastikas n yaylm hadislrdndir. Hl Kitabi-Dd Qorqud dastanlarnda bir sra heyvan adlarnn antroponimlrin trkibind ilnmsin aid oxlu faktlar z xr. Eyni szlri Orxon-Yenisey abidlri haqqnda da demk olar. Basat Dpgz ldrdigi boynda Dpgz// Tpgz Basatdan kimliyini soruanda onun Anam adn sorar olsan- Qaba Aac Atam adm deyirsn- Qaqan Aslan cavab he d tsadf deyildir. Bununla o, aac heyvan kultu il balln gstrmidir. Qurd protoouzlarn ilkin soykk sayldndan bir nv totemlr totemi hesab olunur. mumiyytl, qurd ksr trkdilli xalqlarda gc, qvvt, mrurluq, qorxmazlq rmzi olmudur. Aldd fsansind Alddnin olunun Qurd qayasnda Bozqurddan sd mmsi d buna iardir. Ermnistan razisindki trk mnli toponimlr srasnda da trkibind qurd sz olanlar vardr: Qurdqulaq, Qurdqulu v s. 117

Etnonimlr sasnda toponimlrin yaranmas geni yaylm haldr. Burada leksik sistemin xsusi onimlrinin toponim trkibind yer almas zn gstrir. Bel vahidlrin taplb akara xarlmas mnblrindn biri d aq poeziyas v digr yazl mnblrdir. Prof. H.Mirzyev Aq poeziyasnda ilnn etnonimlr ayrca yaz hsr etmidir. Mllif leksik qatn trkibind mhz etnonimlrl bal olan vahidlri aq yaradcl nmunlrindn toplaya bilmidir (55). H.Mirzyev gstrir ki, Vers Drlyaz v Gynin srhddind yerln, n uca dadr. Bu trafda Versdn uca da yoxdur (3522 m.) Vers dann Drlyz baxan znd vvllr Qovuq v Gldz kndlrin mxsus Soanl yayla v burada Gytp, Qaaqqays, Brkdr adlanan yerlri arasnda trk tayfalarnn birinci adn dayan Xalaclar yurdu adl yer d vardr. Trk qbillrindn birinin adn dayan Arpa aynn bir qolu ilk mnbyini Vers dann tyindn alr. Ilk aradrmalara sasn bel bir mlahiz yrtmk olar ki, Vers dann ad da qdim trk qbilsinin ad il, Versaq||Varsaq szlri il baldr. Blk d bu, qdimd Vrsaqda formasnda ilnmi, sonralar is Versda||Versda formasna dmdr. Qdimd amanlarn, elc d vrsaqlarn (//varsaqlarn)z ayinlrini uca da banda keirmsi, Gy v Drlyz mahallarnda tarix boyu vrsaq (//varsaq)- ozan-aq sntinin geni yaylmas v s. bu kimi faktlarda da yuxardak mlahizni sylmy sas verir ( bu da indi Vardenis adlandrlr). Var olsun Qaraba, cb sfadr Baa Xan axar, ayaa Qarqar.. (Aq lsgr) Arpa ay ad-dad Sel Saran ald qad. (Xalq mahns) 118

3. razi v knd adlarnda: Gy qar lindn zara glibdir, Muan hsrt kr a yaa qar, qar. (Aq lsgr) Qanlda qonaq qalanda Canma satad bir. (Aq lsgr) Savab bilmz Thl ,Qozlu, Qaradolax, Muanl, Muladuz, Klntr, Dizax, Kari, Baharl, Alpavut, Qaytax (Mlikball Qurban) db bilmz Sadqbyli, yric, Qaraman, Ternavod, Adam, Gllc, Cblli, Kngrli, Cinli Yarmca, Brgad, lblr, Mrcanl dryab (Mlikball Qurban) Gftgusi nab, qovat, Padar, Hazr mayhtac, iind bazar (Mlikball Qurban) Grndy kimiQarqar, Arpa, Muan, Thl, Qaradolax, Klntr, Alpavut, Qaytax, yric, Kngrli, Mrcanl, Padar v s. kimi tayfa v qbil adlar aq poeziyasnda v xalq airlrinin srlrind ox yax mhafiz olunub saxlanlmdr.

119

3.4. Ermnistann trk mnli etnotoponimilrinin qrammatik xsusiyytlri. Toponimlr hr eydn vvl, nominat olduqlarna v myyn szlri hat etdiklrin gr onlarn trkibind qrammatik lamtlr d ifadsini tapr. Trkibind qrammatik lamtlr olan toponimlri yaranma suluna gr iki qrupa ayrmaq mmkndr: morfoloci yolla yarananlar, sintaktik yolla yarananlar. Hr iki qrupa mnsub toponimlri ayr-ayrlqda nzrdn keirk. 3.4.1. Ermnistan razisind olmu trk mnli etnotoponimlrin morfoloci xsusiyytlri. Bu razidki toponimlrin byk ksriyytind Azrbaycan dilinin morfoloci xsusiyytlri ifadsini tapmdr. Azrbaycan dilinin mhsuldar kililri olan l,-li,-lu,-l; -lar,-lr; lq,-lik, -luq, -lk v bir sra digr kililr Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin trkibind geni ilnir. Msln Dilican qzasnda - Cvxl, Haqqxl, Yapalaxl, Marallca, Toxluca, Alaq v s., Zngzur qzasnda Armudlu, Gdkli, Baharl, Quulu, fsrli, cili, Yamall, Kosal, Mahmudlu, Mollal, Uullu, Alyanl, Alal, Aafl, Sultanl, Armudlu, Yaqublu, omartl v s. Qarabalar, Lazmlar, Tuqanlar, Abbaslar, Krdlr, ahverdilr, Krdlr, Mliklr v s. Klinc; Aralq, Almalq; Oxu; anax, lki v s., Irvan qzasnda - Banal, Becazl, Qaraqoyunlu, Qmrli, Qafarl, Qaradal, Muqaml, Msimli, Uurbyli, ilxanl, nntli, qdal, Bl, Qabaxl, Qoyunlu, Tkli, Qaraqoyunlu, Sarxanl, Reyhanl, Kotanl, Hsnli, Dllkli; Adamlar, Acaqlar, Dlilr, Sarvanlar, Ozanlar, Gilanlar, Qaralar, lirzalar, Trkmlr, Zngilr, Sarcalar, Sarvanlar, Avdallar, enkic, Yellic, Gllc; Baacq, Kzcik; Gnlk; Sabunu, Yay, Dmiri v s.; Yeni Byazid qzasnda - Zoal, Qaliil, Yarpzl, Kefli, Qaraqoyunlu, Gnli, Nrimanl, Hsnli, axrl, hmdli, Hseynbyli, 120

Alal; Seyidlr; orca, Gyc, Gllc, Xrtlq v s., Emidzin qzas:, Yaqublu, Ayarl, ylnli, Qmrli, Trkmnli, Haraml, Krknli, Qaraceyranl, Ktkli, Hamal, Aynal, Armudlu, Iydli, Xocayarl, Haclar; Baacq, Xanlq v s.; LoruPmbk qzasnda - Armudlu, Baldrqanl, Vartanl, Yaqublu, Heydrli, Abyli, Ilmzli, Bayqaxl, Gnli, Lmbli, Qursal; Bayatlar, Dmirilr; amlq; Gllc v s. Qeyd etmk lazmdr ki, kililrin myyn qismi onlarn masir dild x etdiklri qrammatik mnada deyil, baqa mnada ilnir. Bzi tdqiqatlar bel kililri topoformantlar adlandrrlar. Bu dorudan da dzgn mvqedir. nki bir sra kililr bilavasit toponim trkibind baqa mna ksb edir. Buna gr d toponimlrin morfoloci xsusiyytlri tdqiq edilrkn topoformantlarn kmyi il ml gln toponimlr xsusi diqqt verilmlidir. Onlar masir dilin materiallar sasnda izah etdikd toponimin mnas il bal qsurlu rh meydana xr. Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin morfoloci sulla yaranmasnda itirak edn kililrin myyn hisssini nzrdn keirk. -l,-li, -lu,-l kilisinin kmyi il ml gln toponimlr. Azrbaycan dilind mhsuldar olan bu kili toponimlrin trkibind d geni ilnir. Tdqiqatlar bu kilinin toponimlrin trkibind ilnmsin ikili mnasibt bslyirlr. Msln, O.T.Molanova bu kilinin etnonimlrl ilnrk etnotoponim yaratdn gstrir (122, 131). S.M. Mollazad d bu fikirl razlar (120, 44). S.Qubayeva is bu kilinin etnotoponimlrin trkibind ilnmsinin qeyrimmkn olduunu iddia edir (93, 101). T.hmdov yazr: -l,-li, -lu, -l kiisi mxtlif xs adlarna, tayfa, nsil, tir balarnn adlarna qoularaq, onlara mnsub mnas ifad edn dzltm etnonimlr ml gtirir (29, 162). V.liyev l, -li, -lu, -l kilisinin toponimiyada bir ne funksiya 1) etnonimlr qoulduqda bu v ya digr 121

etnosun(xalqn, tayfann, qbilnin, etnik qrupun, tirnin) mnsub olduu mkan, yaxud da hmin toponimin hans etnosa mxsusluunu bidirmsi; 2) antroponimlr artrlaraq bu v ya digr xs malik, yaxud onun yaad yeri bildirn toponim yaratmas v s. funksiyalar yerin yetirdiyini gstrir. V.liyev bel on funksiyan sadalayr (32, 201-203). Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin trkibind ox rast glinn bu kili qeyd edilmi funksiyalarda x edir. Msln, Ayas-l, Ayna-l, Alma-l, Babar-lu, Armudlu, Balx-l, Bana-l Becaz-l, Bout-lu, Bulaq-l, Zhrab-l, Revaz-l, Sytl, id-li, or-lu, Hamam-l, Gn-li, Gdk-li, Gz-l, Gll v s. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, bu kilinin fonetik variantnn ilnmsi il d zlmk olur: -ni Cin-ni. -lar, -lr kilisinin kmyi il ml gln toponimlr. Bu kili tayfa, nsil, tir adlarna, antroponimlr, mxtlif mnal appelyativlr artrlaraq toponimlr yaradr. V.liyev toponimlr artrlan lar, -lr kilisinin alt funksiyasn gstrmidir(32, 204-205). T.hmdov lar, -lr kilisinin bir sra xs adlarna qoularaq myyn qrupun zmrnin hmin xsin trmlri olduunu bildirn dzltm etnonimlr yaratdn qeyd edir (29, 162). Ermnistan razisnd trkibind bu kili olan oxsayl trk mnli toponimlr vardr. Msln, Dirk-lr, Dli-lr, Zngi-lr, x-lar, Baxa-lar, Tuqanlar, Abbaslar v s. -lq, -lik, -luq,-lk kililri d Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin trkibind mhsuldar ilnir. Bu kililr yer, mkan mnalarnda toponimlr yaradr. Msln, -luq, Dostluq, luqlu, Mus-luq-lu, -lq Qaran-lq v s. Ermnistan razisindki toponimlrin trkibind aadak kili v kili zncirlri d myyn tezlikl ilnir. -a Kalar-a, Baran-a, -ac Acb-ac -van Bazma-van, -vanlar Sar-vanlar, -var Arpa-var 122

-qut Qam-qut, -zor Aa-zor -i Aud-i, -li-c, Bit-li-c, -suz Su-suz, -sz, y-sz, -s Xali-s, -uq Qovu-uq, -umlu, Mu-umlu, -ur ot-ur, -ut, Qov-ut, -xan lo-xan, -stan, Gl-stan, -i Dmir-i, -ilr Dmir-ilr, -, anax-, Qazan-, Qaltax-, -cu Qu-cu, --li Cb-li, -en Buda-en, -en Debeta-en, -ca Toxlu-ca, -ca, Oru-ca, -ci-lr Ev-cilr, -cuq Maqmu-cuq, -cq Bazar-cq, -cq irvan-cq, c Yayc, -caz Xan-caz, - Dorn-, -x Aral-x, -an Qaa-an -k Pk-k, -k mbr-k, -an-lar Yek-anlar, lbtt, veriln nmunlr Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin morfoloci lamtlrinin hamsn hat etmir. Bununla yana qeyd etmk lazmdr ki, yuxarda verilmi kililrin bir qismi topoformantlara aid edilmli v ayrca yrnilmlidir. Topoformantlarla yaranan toponimlr. 123

Bel toponimlr d Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin myyn hisssini tkil edir. -an, -n topoformant. Bu topoformant daha ox etnotoponimlrin yaranmasnda itirak edir. Qdim etnotoponim yaradan topoformantdr. Alban, Alpan, Qafan, Abaran, sgran, Bayan. an, -n topoformantnn yan, -man, -van, -zan, kan, an, qan, -han, -xan variantlar da az ilk deyildir. T.hmdov bu qrupa ran formantn da daxil edrk onlar fonetik oxvariantl kililr hesab edir(29, 160). Kacar-an, -an Gr-an, -an, Ket-ran, Kn-n, -van topoformant. Bu topoformant da ox ilkdir.. Yuxarda qeyd etdiyimiz kimi bir sra tdqiqatlar van topoformantn an topoformantnn fonetik variant hesab edirlr. I.Bayramov Q.A.Melikaviliy istinadla yazr ki, van qdim Urartu dilind lk mnasnda ilnn ebani/ubani sz sasnda formalamdr. Mllif eyni zamanda E.M.Murzayev istinadla vani, vana formalarnn yer, ev, torpaq mnalarn ifad etmsini qeyd edir(18, 25). Bizim fikrimizc avan topoformantnn sasnda da van durur. -avan Nrzir-avan. S.M.Mollazad van topoformantnn yalnz Iran mnli toponimlrin yaranmasnda deyil, hminin grc corafi adlarnn yaranmasnda da itirak etmsini qeyd edir (121, 76). A.Axundov van topoformantn Iran dillrin aid edir(2, 15). I.Abdullayev hmin fikirl razlar (74). Hr iki mllif topoformantn ev, yaay yeri, mskn mnasnda olduunu gstrir. en topoformant. Bu formant daim mbahislr sbb olur, onun mnyi v mnas haqqnda mxtlif fikirlr mvcuddur. Q.Voroil bu topoformantn knd mnasda olmasn qeyd edir(85, 79-80). I.Bayramov en formantnn oba v knd mnasn verir (18, 62). A.Mmmdov en sznn qdim mer dvrndn mvcudluunu v onun Azrbaycan dilind qaran, sarn tipli 124

szlrd qalmasn qeyd edrk, mnaca rngin aql il balln gstrir (51). Q.Mdiyev rq qrup dialekt v ivlrind enlik sznn knd mnasn bildirmsin istinadla onun yaay yeri v msknini ifad etmsi fikrini n plana kir (53, 13). Y.Buuyevann ltind d bu fikir tsdiqlnir (142). vng topoformant. H.Mirzyev bu formantla bal geni elmi-nzri thlil aparmdr. Mllif Ermnistan razisindki Qaravng, Qoduxvng, Qoavng v Gnyevng toponimlrinin trkibin daxil olan vng formantnn trk dillrin mxsus sz olduunu sbut etmidir. O yazr: Bu sz trk dillrinin qdim dvrlrind beng, benig, ben, meng, men formalarnda olmu v abid, dadan yazl abid v s. bu kimi mnalarda ilnmidir (57, 208). Dorudan da, gstriln mnalarda szlr qdim trk ltind ksini tapmdr (100). Azrbaycanda, habel qrbi Azrbaycanda yaam qdim trk tayfalarndan biri d ad//ada tayfas olmudur. Hmin tayfann adndan yaranm onomastik vahidlrdn biri d advngdir. H.Mirzyev qeyd edir ki, advng qdim alban abidsi olub Drlyzd Hsnknd v Alxanpysi kndlrinin qabandak Tkdonduran dann qrb trfind dan banda yerlir(57, 210). Azrbaycanda ada (ahbuz rnu), adl (Beylqan r-nu) otavar (Qax r-nu) toponimlri vardr. Tdqiqatlar bu toponimlrd qdim ad tayfasnn adnn ksini tapmasn gstrirlr. L.N.Qumilyovun fikrin gr bu tayfa orta asiya hunlarnn trkibin girmilr. Q.Qeybullayev etnotoponimlrin sasnda ato etnoniminin durduunu qeyd edir (88, 38). adi corafi ad il laqdar olaraq Fxrddin sdolunun idli toponiminin etimologiyas yazs da maraqldr. Qrbi Azrbaycann Ar blgsind ouz ellrinin izini yaadan yzlrl yer-yurd adlarndan biri d idli toponimidir. idli kndi Ar dann yaxnlnda Vedi rayonunda, Araz 125

ayndan kilmi Kaxonov kanalnn sahilind yerlir. Knd 1988-ci il qdr trk sakinlri il brabr z adn da qoruyub saxlamdr. Azrbaycanllarn (trklrin) Ermnistandan tam qovulmasna qdr kndd yalnz azrbaycanllar yaayrd. Tarixin drin qatlarndan bugnmz boylanan v qdim ato tayfasnn adn yaadan idli oykonimi (knd ad) ulu kemiimizdn soraq vern corafi adlardandr. T.hmdov, L.N.Qumilyova v V.V.Bartolda istinad edrk yazr ki, VI-VII srlrd Qrbi Trk xanlna daxil olan tayfalardan biri d ato olmudur. Tayfa z adn yerldiyi shrann adndan gtrmdr. Q.Qeybullayev yazr ki, XIX yzillikd Azrbaycanda adl tayfas yaamdr. adl ato tayfasna mnsub olan demkdir. adl v ato szlrinin kk eynidir. F.sdolu ato-adl-adl tayfasnn ad il bal toponimlrin paralellrin ada-knd (ahbuz), adl-knd (Goranboy), athl da (Clilabad), atrl knd (Brd, Clilabad), atr oba-knd (Masall), atrovka-knd (Salyan), idli-knd (Vedi) kimi corafi adlarda rast gldiyini qeyd edir. O, idli sznn idi v li komponentlrindn ibart olmasn gstrir. Buradak i ssinin dmsini tlffz arl il laqlndirir. Demli, idli kndinin ad ato//adl etnoniminin adnn azacq fonetik dyiikliy uram variantdr. li kilisi is aidlik, mnsubluq, sahiblik mzmunu vern topoformantdr. ad tayfas haqqnda daha geni mlumat vermk olar. Bu mlumatn verilmsind sas mqsd vng topoformantnn trk dillrin mxsus sz olmasn bir daha tsdiq etmkdir. Aydndr ki, tarixi abidnin trkibind tayfann ad vardrsa, onda bu abidnin hr hans baqa bir millt, etnosa mnsubluundan danmaq olmaz. Eyni zamanda advng onomastik vahidinin trkibindki vng komponentinin ermni dilin mnsubluu tamamil zn dorultmur. Vng formantn ermni dilin aid 126

etdiyin gr T.hmdovu tnqid edn prof. H.Mirzyev haql olaraq yazr: Ermnilr vng szn vank formasnda yazr v bel d tlffz edirlr. Bunun balca sbbi ermni dilind saitinin olmamas, saitinin vzin a saitinin ilnmsidir(57, 208). Eyni zamanda qeyd etmk lazmdr ki, vng sz Ermnistan razisindki bir ox toponimlrin trkibind ilnir. Bu sz Azrbaycan toponimik laynda da geni areala malikdir. Btn bunlar vng formant haqqnda H.Mirzyevin fikirlrini bir daha tsdiq edir. Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrdki topoformantlar v onlarn ilnm dairsi haqqnda fikirlri daha da genilndirmk mmkndr. 3.4.2. Ermnistan razisind olmu trk mnli etnotoponimlrin sintaktik xsusiyytlri. Ermnistan razisind olmu trk mnli toponimlrin sintaktik xsusiyytlri d byk elmi maraq ksb edir. Aada mxtlif rayonlar zr I, II, III nv tyini sz birlmlri v feli sift sasnda formalaan trk mnli toponimlr gstrilmidir. Qafan rayonu razisind: I nv tyini sz birlmsi- Dam Nov; II nv tyini sz birlmsi Qz qalas, Da ba, K Qalas, Molla Uruzby binas, Tut Pirqla; III nv tyini sz birlmsi - Ecann ay, Bylrin mis zavodu; feli sift: Bozdoan, Qaraimn. Feli sift aid verilmi nmundki imn komponenti mn leksik vahidinin fonetik variant da ola bilr. Gorus rayonu razisind: 1 nv tyini sz birlmsi- A krp, Bzli Acaknd, Ball qaya, Boz kaha, Kavur bmi; I nv tyini sz birlmsi:- Baba Yaqublu, Baba belli, Abbas drsi, Icevan rayonu: II nv tyini sz birlmsi Alaq Qaya, Bostan Tala, Aa tala; II nv tyini sz birlmsi - Abbas drsi, Balta drsi;, Krasneselo rayonu: I nv tyini sz birlmsi Aca qala, Ada tp, Qara torpaq, Qzl qaya, Taxta 127

py, Taxta qaya, Xli knd, atal nql; II nv tyini sz birlmsi -Mancan yata; Donuz dam, Donuz yata, me drsi. III nv tyini sz birlmsi -Bahar byin balar., Abaran rayonu: I nv tyini sz birlmsi - Yuxar Gzldr, Aa Qarxun, Byk Zeyv, Kiik Zeyv, Molla Dursun, Hac Qara; II nv tyini sz birlmsi -Ilx Qoruu; trk rayonu: I nv tyini sz birlmsi - Bayram li, Qzl Teymur, Kiik knd, Krd li, Xaraba Kils; II nv tyini sz birlmsiZeynalBula., Talin rayonu:, I nv tyini sz birlmsi Yuxar Acaqala, Kiik Talin; feli sift-Aa Pirtikn., Hoktemberyan rayonu: I nv tyini sz birlmsi - Kiik hriyar; II nv tyini sz birlmsi - Kiik Armudlu, Hac Bayraml:, Artaat rayonu: I nv tyini sz birlmsi- Aa Khriz, Yuxar Aba, Sisyan rayonu: I nv tyini sz birlmsi - A yol, A knd, Ba knd, Aa A krp, Yuxar Akrp, Boz knd, Qzl fq; Axta rayonu: I nv tyini sz birlmsi Aa rlik, Byk Vedi, Qarn Burun, Yeni knd, Khn habl, Molla hmd, Seyid Kotanl, Xaraba Kotanl, Hac baba, Hac Mirz, in gl, Cin Tzknd, opur li; II nv tyini sz birlmsi- li qoruu., Zngibasar rayonu: I nv tyini sz birlmsi- Aa Toxt; II nv tyini sz birlmsi Ovu Qalas, Murad tpsi; feli sift- oban grkmz, Qararn, Yelqovan, adqran;, Basarker rayonu: I nv tyini sz birlmsi - Byk Aa, Byk Mzr, Aa Zaal, Aa orca, Bda tp, Qzl vng, feli sift- Subatan;, Kamo rayonu: I nv tyini sz birlmsi Qul li, Hac Muan, Martunu: I nv tyini sz birlmsi- Aa Alal, Aa Gzldr, Vli Aal, Qzl Xaraba, Ksik ba;, Loru-Pmbk qzas: I nv tyini sz birlmsi Aa Axtala, Byk Ayrm, Kiik Ayrm, ik Ayrm, P. Trpiala pylri;, Quqark rayonu: I nv tyini sz birlmsi- Qara kils, Quruyurd;, Noyemberyan rayonu: I nv tyini sz birlmsi - Aa eypurxan, Yuxar Krpl; Yeeqnadzor rayonu: I nv tyini sz birlmsi- Aa Gldz, Qzl Qlaq, Ddli krp, 128

Gney Vng, Gy Abbas, II nv tyini sz birlmsi - Asu kndi, Alxan pysi, Albas binyi, Qurbankahas, lyz mahal, li drsi, rb xncri, Yavr kndi, Qsul qla, feli sift- Blblln, Amasiya rayonu: I nv tyini sz birlmsi Byk Tpgy, Kiik Tpgy, Kiik itp; II nv tyini sz birlmsi - Ababa qzas I nv tyini sz birlmsi - A gils, Molla Musa, Hac Xlil., I nv tyini sz birlmlri: 1.Alaq Qaya Icevan; 2.Baqan tala - Icevan; 3.Aa tala, 4.Aca qala, 5.Ada tp, Qara torpaq, Qzl qaya, Taxta py, Taya qaya, Xli knd, atal nql, Yuxar Gzldr, Abaran, Aa Qarxun, Abaran, Byk Zeyv, Kiik Zeyv, Yuxar Qarxun, Molla Dursun, Hac Qara, Bayram li, Qzl Teymur, Kiik Knd, Kd li, Xara Kils, Yuxar Acaqala-Talin, Kiik Talin-Talin, Da NovQafan, A krp-Gorus, Bzli Acaknd-Gorus, Ball qayaGorus, Boz kaha-Gorus, Kavur bmi-Gorus, Aa KhrizArtamat, Yuxar Abat-Artamat, Aa Axta-Axta, Zeynal Aali, Axta, opur li-Axta, Aa rlik-Vedi, Byk Vedi, Byk Gilanlar, Qarn Brun, Yeni knd, Khn habl, Molla hmd, Seyid Kotanl, Xaraba Kotanl, Hac baba, Hac Mirz, Cin gl, Gin Tzknd, Byk obankr, Yuxar arbaq, Gy Kmbt, Xaraba Sarvanlar, Nai Elmz, Aa QoxtAbovyan, Aa Zaal-Basarker, Aa orca, Byk Mzr, Buda tp v s. Mrkkb toponimlr onlarn trkibindki elementlrin aid olduu nitq hisslrin gr d qrupladrlb tsnif edil bilr. Bel thlil apardqda aadak toponimlr qruplarn ayrmaq mmkndr: 1. Isim+isim Msln, Quldrvi, Qoturbulaq, Adamxan, Imirxan, Babakii, Sultanby, Qarakils, Qzlda, Dlikda v s. 2. Sift+isim. Msln, Alakils, Akils, Soyuqbulaq, Qaraqala, Qaraqula, Qarada v s. 3. Say+isim- Qrxbulaq, Qrxdyirman, 4. Sift+feli sift - Bozdoan, 129

5. Isim+fel- Allahverdi, 6. Isim+say - liqrx, 7. Isim+ feli sift- Arazdyn, Qonaqgirn, Danagirmz, Donuzyeyn, Bir sra mrkkb toponimlrin trkib elementlri kililr qbul etmkl ilnir.Msln, Allahverdi, Acaqlaq, Gllbulaq, Qayaba, Acaarx, Qaradal, Qarahmzli, Qaranlqdr, Ovandrsi, Tpdibi, Azbir, Ayssi, Basarker Ellroyuu v s. oxkomponentli toponimlrd sintaktik sulla toponim yaranmasnn myyn xsusiyytlri zn gstrir. Onlarn thlili gstrir ki, oxkomponentli toponimlri d myyn qrammatik tiplr ayrmaq mmkndr. Toponimlrin komponentlri mxtlif nitq hisslri il ifad olunmaa gr myyn qruplara ayrmaq mmkndr Bu qruplar sasn aadaklar hat edir: Birinci komponenti isim ikinci komponenti fel olan oxkomponentli toponimlr; birinci komponenti dzltm sift, ikinci komponenti isim olan toponimlr; birinci komponenti yer zrfliyi, ikinci komponenti isim olan oxkomponentli toponimlr; birinci komponenti sad, ikinci komponenti mrkkb isiml ifad olunanlar; birinci v ya ikinci komponentin sad, dzltm, mrkkb olmas baxmndan da ayrca tsnifat aparmaq olar. Ermnistann trk mnli oxkomponentli toponimlri arasnda yuxarda qeyd olunan qruplara aid kifayt qdr nmunlr tapmaq mmkndr: Aa Qarxun, Yuxar Adan Aa Aylanl, Aa Alal, Aa Axta, Aa Aba, Aa Acaqala, Aa Qanlca, Aa Qarabalar, Aa Qaraqoymaz, Aa Qaranlq, Aa Qarxun, Aa Quylasar, Kolanl Aralx, Aa Dvin, Aa Zaal, Aa Necili, Aa Pirtikn, Aa prl, Aa Trkmnli, Aa Gzldr, Ba Abran, Byk Arxvli, Byk Vedi, Byk Qarakils, Byk Qaragn, Byk Keyti, Byk 130

Kpnk, Byk mzr, Byk itp, Byk ll-Dmiri, Byk hriyar, Byk Caml, Byk Gilanlar kndi, Yeni Byazid, Yuxar Adyaman, Yuxar Aylanl, Yuxar Aba, Yuxar Adan, Yuxar Acaqala, Yuxar Qanlca, Yuxar Qaraqoymaz, Yuxar Qarxun, Yuxar Quylasar (Kuylasar), Yuxar Krdknd, Yuxar Necili, Yuxar Pirtikn, Kiik Arxvli, Kiik Qarakils, Kiik Keti, Kiik Kpnk, Kiik Mirz, Kiik itp, Kiik orlu Dmiri, Kiik hriyar, Kiik Gilanlar, Molla Bayazet, Molla Bdl, Molla Eyyublu, Molla Musa, Molla Gy, Hac Bayram, Hac Muan, Hac Nzr, Hac Xlil; Alaq qaya, Boz yoxu, Qzl tp, Kaha binas, Kel tp, Kimi bulaq v s. Axund Bzovan, Vli Aal, Qzl Teymur, Ncfli binas, Polad Ayrm, Trk Qarakilssi, orlu Mehmandar, Heydr by, Hseynqulu aal, Quru Araz, Dovan qlaq, Illi Qarakils, Kolanl aralx, Mzr orsu kndi, amburd drsi, Ulya Sarvanlar v s. Bu fsild ld olunmu nticlri aadak kimi mumildirmk olar. Etnotoponimlrin struktur, fonetik, leksik-semantik v qrammatik xsusiyytlri mumiyytl toponimlrin struktur, fonetik, leksik-semantik v qrammatik xsusiyytlri il oxar olub kskin frqlr malik deyildir.

131

NTIC Ermnistan razisind trkdilli toponimlrin ltindn aydn olur ki, orada azrbaycanllarn etnogenezind mxtlif qdim trk tayfalar itirak etmidir. Hmin tayfalar Ermnistan razisindki toponimlrd adlarn qoruyub saxlamlar. Bu tayfalar Ermnistan razisind eramzdan vvl mskunlamlar. Demli, dilin leksik sisteminin xsusi qatn tkil edn etnotoponimlr tkc dilin inkiaf tarixini, onun yaylma areallarn yrnmk baxmndan deyil, hm d xalqn etnogenezini yrnmk chtdn son drc byk hmiyyt ksb edir. Azrbaycan v trk mnli toponimlr mnasibtd Ermnistanda hmi qrzli mvqe tutulmu, trk mnli toponimlr ktlvi kild dyidirilmi, azrbaycanllar zorla bu razilrdn xarlmlar. Trk mnli toponimlrin uzun illr boyu dyidirilib ermni mnli adlarla vz edilmsi azrbaycanllarn min illr boyu bu razid yaamasn sbut edn faktlar saxtaladrmaq mqsdini damdr. Onomastik leksikan, xsusn d etnotoponimlri dil tarixi il bal qiymtli mnb hesab etmkl yana, onun tkc myyn xalqn dil tarixini yrnmk n deyil, hmin xalqn tarixn yaad razini myynldirmk, bu razid ba vermi ictimai-siyasi hadislri, proseslri qiymtlndirmk, bu hadislrin sbb v kklrini aradrmaq, obyektiv gerkliyi hqiqti z xarmaq n konkret tarixi material, sbut v faktlar kimi dyrlndirmk zruridir. Ermnistanda trk mnli toponimlrin dyidirilmsi prinsiplrinin dqiqldirilmsi elmi hmiyt ksb edir. nki bu prinsiplr hazrk addan vvlki ada keidi gerkldirmyin yegan vasitlrindn biridir. Ermnistann trk mnli 132

onomastik vahidlrinin tdqiqinin ilkin vacib mslsi bu adlarn toplanb qrupladrlmasdr. ld olan materiallar myyn toplu yaradr. Son dvrlrd nr olunmu elmi-tarixi srlrd Ermnistan razisindki trk onomastik vahidlrinin, sasn toponimlrin qeyd alnmas istiqamtind xeyli i grlmdr. Etnonimlr xalqn ictimai-siyasi hyat il baldr v tarixin mxtlif mrhlsind meydana glmidir. Azrbaycan xalqnn mnyin, kemi tarixin, etnogenezin dair daha dqiq, obyektiv fikirlrin irli srlmsind bu onimlr qrupu ox mhm rol oynayr. Etnotoponimlrin myyn qrupu xalqn tkklnd hans qbil, tayfa v tirlrin itirak etdiyini, bu prosesin znn n zaman ba verdiyini mynldirmy imkan verir. Bir sra yer adlar mxtlif tayfa v tayfa birlmlrinin ad il laqdar (Eymur, Knkrli, hmdli) yaranmdr. Qeyd etmliyik ki, lkmizin, o cmldn Qrbi Azrbaycan razisinin masir toponimiyasndak 4600-dn ox olan corafi adn txminn 70 faizi tayfa v ya tayfa balar adlar il bal meydana glmidir. Ibtidai icma qurluunda yaam adamlar lokal qruplar tkil etmilr v eyni zamanda bel qruplarn tcrid olunmu kild yaamas qeyri-mmkn olmudur. Lokal qruplararas laqlr qruplarn bir-birini adlandrmasna zmin yaratmdr. Lokal qruplarn adlandrlmasnn iki yolu olmudur. 1) qrup z-zn ad verir; 2) lokal qrupa ad digr lokal qrup trfindn qoyulur. Mntiqi-linqvistik baxmdan onim adlandrlan etnosun dilin aid sz kimi qbul edilmlidir. Lakin adlandrlan qrupa mxsus szdn istifad haln tamamil knara qoymaq dzgn deyildir. Iki etononimli etnotoponimin trkibindki komponentlri rti olaraq A v B il iar edilmi etnoslara aidliy gr ayrmaq olar. Etnotoponim mrkkb olduu 133

zaman kompozitin trkib elementlrinin aadak kimi paylanmas mmkndr: 1) Komponentlrin hr ikisi A etnosuna aiddir; 2) Komponentlrdn biri A-ya, digri B-y aiddir; 3) Komponentlrin hr ikisi B-y aiddir. Daha qdim saylan etnotoponimlrin linqvistik thlili zaman lokal qruplara mxsus adlarn leksik-semantik xsusiyytlrinin mxtlif aspektlri tdqiqat obyekti kimi nzr alnmaldr. Bel tdqiqatda leksik vahidin semantik yknn bilavasit etnosa deyil, lokal qrupun yaad yerin xsusiyytlrin, onun bu v ya digr istinad nqtsindn, yaxud motivldirm lamtindn frqin gr verilmsi yoxlanlmaldr. Onimin leksik-semantik thlili is onun mnsubluq dairsini v ya trafn akara xarmaa kmk gstrir. Lokal qruplara mxsus onimlr regional nomenlr (Nomen Regionale) sviyysind d baxmaq olar. nki bu cr onimlr myyn razid mskunlam qruplar bildirir. Oxar msllr genonimlrl bal aradrmalar zaman da z xr. Mlumdur ki, genonimlr nsil bildirn xsusi adlardr. Elmi dbiyyatda genonimlrin daha ox trk v monqol areallarnda yaylmas xsusi qeyd olunur. Genatoponimlrd raziy xas xsusiyyt ksini tapdna gr onlarn myyn szlr gr ilkin frqlndirilmsin imkan yaranr. Bununla yana, genotoponimlrin nomen regionale sciyysi damas fakt da bir daha tsdiqlnir. Aradrmalar gstrir ki, Gnc qzasnn etnotoponimlrinin formalamasnda leq, kanq, qui, kazan, kazax, qanzak, dli, /tele/, hun, eymur, ayrm, dyrli, padar, bayan, bucaq, at, xaput /haput/, kngrli, xunus, koll, koran v s. mhm rolu olmudur. Azrbaycan dililiyind Ermnistan razisinin trk mnli toponimlri sovet dvrnd geni tdqiqat obyekti olmasa da, son dvrlrd bu sahy mnasibt xeyli dyimidir. Alim 134

v tdqiqatlar Ermnistan razisindki toponimlrin hm toplanmas, hm d tdqiqi haqqnda maraql srlr yazmlar. Tdqiqat prosesind Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin onomastikonu qurulmudur. Ermnistan razisindki trk mnli toponimlrin struktur tiplr gr mumi mnzrsini aradrmaq n onlar sad, dzltm mrkkb v oxkomponentli toponimlr klind qrupladrmaq mqsduyundur. Etnotoponim v etnotoponim olmayan toponimlrin struktur tiplr gr mqaisli thlili qurulua gr frqli chtlrin olmadn tsdiq edir. Quruluca sad olan toponimlr sayca byk oxluq tkil etmir. Eyni zamanda, qeyd etmk lazmdr ki, qurluca sad saydmz bir ox toponimlrin trkib nsrlrini myynldirmk tindir. Ermnistann trk mnli toponimlrinin byk bir hisssi oxkomponentli toponimlrdir. Bununla yana qeyd etmk lazmdr ki, komponentlrin bir qismi eyni qbildn olub byk, kiik, aa, yuxar, ba, qraq szlrinin sad, dzltm v mrkkb toponim artrlmas il dzlmidir. oxkomponetli toponimlr tarixi inkiafn myyn mrhlsind mxtlif sbblrdn yaranmdr. sas sbb halinin miqrasiyas il laqlndiril bilr. Daha qdim dvr getdikc miqrasiyann halinin myyn razid artmasnn yeni yaay msknlrinin yaranmas il nticlndiyi aydn hiss olunur. bh yoxdur ki, aa, yuxar, byk, kiik, ba v bu qbildn olan szlrinin artrlmas il dzln toponimlr kndlrin, yaxud yaay mntqlrinin byyb iki yer blnmsi il yaranmdr. Burada miqrasiya msafc uzaa deyil, yaxn razilr olmudur. Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrd fonetik dyimlr v fonetik hadislr zn gstrir. Btn fonetik dyimlr v fonetik hadislr trk dillrin aid fonetik normalarla sslir. 135

Onomastik vahidlrin semantik sulla ml glmsind balca lamt bu prosesd bir nitq hisssin mxsus szlrin baqa nitq hisssin kemsi hadissidir. Hmin cht etnotoponimlrd d zn gstrir. Etnonimlr sasnda toponimlrin yaranmas geni yaylm haldr. Burada leksik sistemin xsusi onimlrinin toponim trkibind yer almas zn gstrir. Bel vahidlrin taplb akara xarlmas mnblrindn biri d aq poeziyas v digr yazl mnblrdir. Indiki Ermnistan razisindki etnotoponimlrd Azrbaycan dilinin morfoloci xsusiyytlri ifadsini tapmdr. Azrbaycan dilinin mhsuldar kililri olan l,-li,-lu,-l; lar,-lr; lq,-lik, -luq, -lk v bir sra digr kililr Ermnistan razisindki trk mnli etnotoponimlrin trkibind ilnir. Etnotoponimlrin trkibind topoformantlarn ilnmsi d zn gstrir. mumildirm aparlarsa, demk olar ki, etnotoponimlrin struktur, fonetik, leksik-semantik v qrammatik xsusiyytlri mumiyytl toponimlrin struktur, fonetik, leksik-semantik v qrammatik xsusiyytlri il oxar olub kskin frqlr malik deyildir.

136

ISTIFAD EDILMI DBIYYAT Azrbaycan dilind 1. Abbasova M.., Bndliyev N.S., Mmmdov X.I. Byk Qafqazn cnub-qrb hisssinin toponimiyas. Bak: Elm, 1993. 195s. 2. Axundov A. Torpan kksnd tarixin izlri. Bak: Gnclik, 1983 -136s 3. Azrbaycanda mskn yerlrinin siyahs. RF. inv. 19734 4. Azrbaycann izahl corafi adlar lti.- Bak: Azrnr, 1960 -267s. 5. Azrbaycan SSR-in qsa toponimlr lti. -Bak, 1986 6. Azrbaycan SSR inzibati razi blgs. Bak: Azrnr, 1963 -262s. 7. Azrbaycan SSR inzibati razi blgs. Bak: Azrnr, 1968-218s. 8. Azrbaycan SSR inzibati razi blgs. Bak: Azrnr, 1979 -224s. 9. Azrbaycan toponimlri. Ensiklopedik lt.. Bak: Azrbaycan ensiklopediyas, 1999. -588s. 10. Azrbaycan tarixi sndlr v nrlr zr. Bak: Azrnr, 1990 -381s. 11. IX-XII sr rb corafinas-syyahlar Azrbaycan haqqnda. Bak: Elm, 1974. -223s. 12. Babazad . Ayrm dialekti. (Tarixi xlas v fonetika). Bak: 1987 13. Bakxanov A. Glstani-Irm. Bak: Elm, 1970. -288s. 14. Bayat klmsi haqqnda qeydlr. RF arx.-38 Q-32/570. Az-f.m. P. 1984

137

15. Bayramov A. Qdim Ouz ellrinin Ababa, ryel, Pmbk blglrinin yer-yurd adlar (toponimlri). Bak: Elm 1996. -250s. 16. Bayramov I. Indiki Ermnistann toponimlrind qdim trk tayfalarnn izlri.// Dil msllrin dair tematik toplu. 2ci buraxl Bak: ADPU nri, 1997. - S.63-69 17. Bayramov I. Qrbi Azrbaycann trk mnli toponimlrinin qruplar haqqnda// Azrbaycan onomastikas problemlri. - Bak: ADPU nri, 1999. S.77-82 18. Bayramov I. Qrbi Azrbaycan toponimlrinin trkibind ilnn sz v corafi terminlr. Bak: Elm, 2000 106s. 19. Budaqov B. Trk uluslarnn yer yadda. Bak: Elm, 1994. -272s. 20. Budaqov B., Qeybullayev Q. Ermnistanda Azrbaycan mnli toponimlrin izahl lti. Bak: Ouz eli, 1998. 452s. 21. Bnyadov Z., Mmmdov H. Irvan yaltinin icmal dftri. Bak, 1997 22. Clilov F. Azrbaycan dilinin morfonologiyas. Bak: Maarif, 1988.- 285s. 23. Clilov F.A. Qdim Az||As etnonimi//Azrbaycan filologiyas msllri. Bak: Elm, 1983. - S.113-114 24. Ermnistan azrbaycanllarnn tarixi corafiyas. Bak: Gnclik, 1995. 464s. 25. Eyvazova R. fqanstanda trk mnli toponimlr.- Bak: Elm, 1995. -244s. 26. hmdova E. Azrbaycan etnonimlrinin leksik-semantik tdqiqi. NDA. - Bak, 1995. 27. hmdov B. Azrbaycan onomastikas problemlri. Bak: 1986. 28. hmdov T. Azrbaycan toponimikasnn saslar. Bak: BDU nri, 1991. 317s. 138

29. hmdov T. El-obamzn adlar. Bak: Gnclik, 1984. 126s. 30. lkbrli . Qdim trk-ouz yurdu- Ermnisatan. Bak: Sabah, 1994. -208s. 31. liyeva R. Azrbaycan toponimlri. Bak: Qanun, 2002. 136s. 32. liyev V. Azrbaycan toponimiyas. Bak: ADPU nri, 1999. -278s. 33. zizov E. Kitabi-Dd Qorqud dastanlar v tarixi dialektologiyann bzi msllri. Dil v dbiyyat seriyas. BDU nri. 1977. - S. 47 34. zizov E. Sz xzinsi. Bak: Maarif, 1995. -127s. 35. Frzli . Dd Qorqud yolu. Bak: Azrnr, 1995. -360s. 36. Hacyev T.I., Vliyev K.N. Azrbaycan dili tarixi. Oerklr v materiallar. Bak: Maarif, 1983. -188s. 37. Hseynzad . Masir Azrbaycan toponimiyasnda tayfa adlarnn izlri. Azrbaycan EA Xbrlri /tarix,flsf, hquq seriyas/. 1973, 2. -S.21-30 38. Ismaylov M. Azrbaycan tarixi. Bak: Elm, 1992. -261s. 39. Ismaylov M. Snin ulu baban. Bak: Azrnr, 1989. 302s 40. Qarabanamlr. I cild. Bak: Yaz, 1989. 192s. 41. Qarabanamlr. II cild. Bak: Yaz, 1991. - 478s. 42. Qasmov A. Bayat boyu, bayat sz, bayatllar//Azrbaycan filologiyas msllri. II buraxl. Bak: Elm, 1984. - S.163-168 43. Qeybullaev Q. Azrbaycan trklrinin tkkl tarixindn. Bak: Azrnr, 1994. 248s. 44. Qeybullayev Q. Qaraban etnik v siyasi tarixin dair. Bak: Elm, 1990. -247s. 45. Qeybullayev Q. Qdim trklr v Ermnistan. Bak: Azrnr, 1992. 140s.

139

46. Qukasyan V.L. Azrbaycan dilinin tkkl tarixin dair qeydlr/Azrbaycan filologiyas msllri. Bak: Elm, 1983. - S.35-36. 47. Quliyev . Ayrmlar haqqnda. Azrbaycan filologiyas msllri. III buraxl. - Bak: Elm, 1991. 48. Qumilyov L. Qdim trklr. Bak: Gnclik, 1993. -533s. 49. Qurbanov A. Azrbaycan dilinin onomalogiyas. - Bak: Maarif, 1988 -536s. 50. Mahmud Kaarl. Divani lt-it trk. Ankara: Aleaddin Kiral Basmevi, 1941. 640s. 51. Mmmdov A. Azrbaycan dilinin erkn tarixin dair. umer-trk paralellri//Azrbaycan filologiyas msllri. I buraxl. Bak: Elm, 1983. S. 4-23. 52. Mmmdov N. Azrbaycan yer adlar. Bak: Azrnr, 1993.-179s. 53. Mdiyev Q. Zaqafqaziyann Azrbaycan toponimlri. Bak: Elm, 1990. -148s. 54. Mirzyev H. Amau kndinin etnonimlri, lqblri, hidronimlri v yer-yurd adlar haqqnda// Filologiya msllrin dair tematik toplu (FMDTT). Buraxl 1-2. Bak: ADPU nri, 2001.- S.3-6. 55. Mirzyev H. Aq poeziyasnda yaayan adlarmz v tariximiz. Bak: ADPU nri, 1997. 352s. 56. Mirzyev H.I. Aq poeziyasnda ilnn etnonimlr dair//Azrbaycan onomastikas problemlri. Bak: ADPU nri, 1987. 57. Mirzyev H. Qabaxl kndi v onun onomastik vahidlri// Filologiya msllrin dair tematik toplu. Buraxl 1-2. Bak: ADPU nri, 2001.- S. 26-34. 58. Mirzyev H. Drlyzd Qoduxvng kndind olan onomastik vahidlr// Filologiya msllrin dair tematik toplu. Buraxl 1-2. Bak: ADPU nri, 2001.- S.38-44

140

59. Mirzyev H. lyz kndinin bzi onomastik vahidlri haqqnda// Filologiya msllrin dair tematik toplu. Buraxl 1-2. Bak: ADPU nri, 2001.- S.14-18 60. Mirzyev M. Doma yurdu gz-gz. Bak: Maarif, 1990. 216s. 61. Msvi T.M. Orta sr Azrbaycan tarixin dair farsdilli sndlr (XVI XVIII srlr). Bak: Elm, 1977. -240s. 62. Nuriyev E. Azrbaycan SSR-in ki-Zaqatala zonasnn toponimiyas. - Bak: Elm, 1989. -107s. 63. Rhimolu H. Silinmz adlar, saalmaz yaralar. Bak: Azrnr, 1997. -257s. 64. Rstmli . Qdim Ouz yurdu Zngzurun trk mnli yer-yurd adlar. -Bak, 1998. 65. Smr Faruq. Ouzlar. Bak: Yaz, 1992. 66. ecere-i Terakime. Trklerinn soy ktg (Hazrlayan: Mherrem Ergin/ Eblqazi Bahadr Han). Istanbul, 1925. 97s. 67. irliyev M.. Azrbaycan dialektologiyasnn saslar. Bak: Maarif, 1967. 421s. 68. Vliyev M.H. /Baharl/. Azrbaycan. Bak: Azrbaycan, 1993. -192s. 69. Voroil Q. Azrbaycan dilinin tkkl tarixin dair qeydlr// Azrbaycan filologiyas msllri. Bak: Elm, 1983. -S. 38-40 70. Yusifov M.I. Gnc ad trk mnli etnonim kimi.Azrbaycann qrb regionunun problemlrin hsr olunmu elmi-tdqiqat ilrinin yekunlar. Bak: Elm, 1989. - S.262-265 71. Yusifov Y.B. Yer adlar nec ml glmidir//Elm v hyat.. 1963, 10. S.13-15 72. Yusifov Y.B., Krimov S.K. Toponimikann saslar. Bak: Maarif, 1987. -204s Rus dilind 141

73. Abbas-Kuli-Aqa Bakixanov. Qlistani-Iram. Redaki, kommentarii, primeani i ukazateli akad. Z.M.Buntova. Baku: Glm, 1991. - 304s. 74. Abdullaev I.Q. K gtimoloqii qeoqrafieskix nazvaniy sodercahix formant van// Material tezisov Vsesoznoy naunoy konferenii po trkskim zkam. Baku: Izd-nie AQU, 1969. s.78 75. Aqaev Q.D. Danne gtnotoponimii o rasselenii trkoznx plemen v Azerbaydcane X1-XU v.//Gtnieska onomastika. -M.: Nauka, 1989. -S.143-150 76. Aliev K. Antine istoniki po istorii AzerBaydcana. Baku: Glm, 1986. -128s. 77. Aliev K. Toponimika i gtnonimika ob gtnoqeneze na territorii Azerbaydcanskoy SSR.-Material dokladov P nanoy konferenii,posvhennoy izueni toponimii Azerbaydcanskoy SSR. Baku: Glm, 1981. S. 31-33. 78. Atanizov S. Turkmenistann qeoqrafik atlarnn dndirili szlqi. Aqabat: Ilm, 1980. 321s. 79. Bartold V.V. Soineni. T.II, ast I. -M.: Izd-vo Vostonoy literatur, 1964. 680s. 80. Baskakov N.A. Vvedenie v izuenie trkskix zkov. -M.: Vsa kola, 1969. -383s. 81. Bromley .V. Gtnos i gtnoqrafi. -M.: Nauka, 1973. 283s. 82. Butinov N.A. Razdelenie truda v pervobtnom obhestve|| Trud Instituta gtnoqrafii. t.1 Problem pervobtnoqo obhestva. M.: Nauka, 1968. -S.204- 216 83. Valixanov . Sobranie soineniy . T. 1. - Alma-Ata: Izd-nie AN, 1961. -777s. 84. Veliev M.Q. Naselenie Azerbaydcana-Muzey gtnoqrafieskix sokrovih//Azerbaydcanskiy nastolny kalendar..2. Baku: 1925, S.393-394 85. Voroil Q. Istoriko-filoloqieskiy analiz nekotorx toponimov severo-zapadnoy zon Kavkazskoy 142

Albanii//Material naunoy konferenii, posvhennoy izueni toponimii Azerbaydcana.- Baku: Glm, 1973. S.73-82. 86. Voroil Q., Aslanov V. Issledovanie po istorii azerbaydcanskoqo zka dopismennoqo perioda. Baku: Glm, 1986. -168s 87. Qadciev N.Z. Trkozne areal Kavkaza. -M.: Nauka, 1979. 226 s. 88. Qeybullaev Q. Toponimi Azerbaydcana. Baku: Glm, 1986. 192s. 89. Qeybullaev Q.A. K gtnoqenezu Azerbaydcanev. Baku: Glm, 1991. -549s. 90. Qeybullaev Q.A. O proisxocdenii nekotorx gtnotoponimov Azerbaydcana. Doklad AN Azerb SSR. Baku, 1978, 11. S.69-71 91. Qeybullayev Q.A. O proisxocdenii nekotorx gtnotoponimov Azerbaydcana//Gtnoqrafieskiy sbornik. IV vp. Baku: Glm, 1981. S. 153-164. 92. Qordlevskiy V.A. Soineni .T.3. M.: Izd-vo AN SSSR, 1962. -588s. 93. Qubaeva S.S. Odna iz osobennostey toponimii//Dialekt i toponimi Povolc. Vp., I. eboksar, 1972. - S.101109. 94. Qumilev L.N. Drevnie trki. M.: Nauka, 1967. -266s. 95. Quseynzade A. Ob gtimoloqii toponima Kuba//Sovetska trkoloqi, 1971, 3. S.119-123 96. Quseynzade A. Oykonim Zakavkaz, vklahie gtnonim bienek// Sovetska trkoloqi, 1982, 5. -S. 34-38 97. Quseyn-Zade .M. Trkska antroponimi v srednevekovx araboznx pismennx pamtnikax do X veka: Dis. kand. filol. nauk. -Baku, 1988. 98. Quseynov R.A. Siriyskie istoniki XP-X vv. ob Azerbaydcane. Baku: Glm, 1960. 143

99. Dokument arxiva xivinskix xanov po istorii i gtnoqrafii karakalpakov. - M.: Nauka, 1967. 539s. 100. Drevnetrksiy slovar. Leninqrad: Nauka, 1969. -676s. 101. Dron I.V. Nazvani qaqauzskix sel Moldavskoy SSR// Sovetska trkoloqi , 1982, 4. -S.41-51 102. Zuev .A. Iz drevnetrkskoy gtnonimiki po kitayskim istonikai// Trud instituta istorii i arxeoloqii pri AN Kazaxskoy SSR. T.15. Alma-Ata: Nauka, 1962. - S.280287 103. Istorieska onomastika. - M.: Nauka, 1977. -308s. 104. Kaqramanov Dc.V. Opisanie arxeoqrafieskix dokumentov. - Baku: Glm, 1969. -101s. 105. Kapann Qr. Xayasa-kolbel armn. Erevan: AN Arm.SSR, 1947. -291s. 106. K voprosu o plemenax Kavkazskoy Albanii//Issledovani po istorii kultur narodov Vostoka. -M.-L.: Izd-vo AN, 1960. -S.12-19. 107. Kenesbaev S.K., Dcanuzakov T.D. O leksieskix plastax onomastiki kazaxskoqo ka // Sovetska trkoloqi, 1976, 3. S. 78-88. 108. Kltorny S.Q. Drevnetrkskie runieskie pamtniki. -M.: Nauka, 1964. -215s. 109. Koyubaev E. Kratkiy tolkovy slovar toponimov Kazaxstana. -Alma-Ata: Nauka, 1974. - 274s. 110. Kononov A.N. Rodoslavna trkmen. Soinenie Abu-l Qazi xana Xivinskoqo. M.-L.: Izd-vo AN SSSR, 1958. 513s. 111. Kostenko L.Q. Trkistanskiy krai. T.1. SPB, 1880. S. 112. Kratkiy toponimieskiy slovar.- M.: Msl, 1966. 509s. 113. Lezina I.N. K voprosu o stratifikaii trkskix qenetoponimov Krma//Onomastika, tipoloqi, stratiqrafi. -M.: Nauka, 1988. -S. 144-163 114. Malov S.E. Pamtniki drvnetrkskoy pismennosti. -M-L.: Izd-vo AN SSSR, 1951. -452s. 144

115. Mamedov A. Teoretieskie problem vosstanovleni pervinx korney v trkskix zkax/Azrbaycan filologiyas msllri. II buraxl. -Bak: Elm, 1984. S.5-20 116. Marakuev A.V. Kratkiy oerk toponimii kak qeoqrafieskoy disiplin//U. zapiski Qos. un-ta. t.X, vp.2. Qeoloqi i qeoqrafi. Alma-Ata.1954 117. Meanninov I.I. Xaldovedenie. Istori drevnoqo Vana vkla drevneyie svedeni o Zakavkaze. Sistema pisma i teni klinopisnx tekstov xaldov-urartov//Trud ob-va obsledovani i izueni Azerbaydcana. Baku, 1927, 10. S. 27-52 118. Minorskiy V.F.. Istori irvana i Derbenda X-X1 vekov. M.: Nauka, 1963. -185s. 119. Mirzazade .X. Toponim Azerbaydcana v srednevekovx arabskix qeoqrafiesix istonikax. Baku: Glm, 1988. 120s. 120. Mollazade S.M., Bayramova N.Q. Otracenie gtnoqrafieskix realiy azerbaydcanskoqo naroda v toponimii Azerbaydcana// Sovetska trkoloqi, 1983, 6. - S.29-36 121. Mollazade S.M. Toponimi severnx rayonov Azerbaydcana. -Baku: Glm, 1979 -206s 122. Molanova O.T. Strukturne tip trkskix toponimov Qornoqo Alta. Saratov: Izd-nie Sarat. Un-ta, 1982. 256s. 123. Morozova A.S. Kultura domaneqo bta karakalpakov naala XX v (k voprosu gtnoqeneza. -M.: Nauka, 1982 124. Murzaev Z.M. Qeoqrafi v nazvanix. - M.: Nauka, 1979. 167s. 125. Murzaev Z.M. Slovar narodnx qeoqrafieskix terminov. M.: Msl, 1984. -653s. 126. Musabekov N.. Ob obrazovanii gtnoqidronimov Azerbaydcana// Sovetska trkoloqi, 1986, 2. -S.69-73 145

127. Nikonov V.A. Vvedenie v toponimiku. -M.: Nauka, 1965. 175s. 128. Nikonov V.A. Im i obhestvo.- M.: Nauka, 1974. -278s. 129. Novoselev A.P., Pauto V.T., erepin L.V. Puti razviti feodalizma. -M.: Nauka, 1972. 338s. 130. Onomastika Sredney Azii. - M.: Nauka, 1978. -226s. 131. Oerki po istorii i kulture Kavkazskoy Albanii IVv do n.e.-VII v. n.e, - M.,-L.: Izd-vo AN SSSR, 1959. -391s. 132. Paqirev D.D. Alfavitny ukazatel k ptiverstnoy karte Kavkazskoqo kra. -Tiflis, 1913. 530s. 133. Piqulevska N.V. Siriyskie istoniki po istorii narodov SSSR. -M-L.: Izd-vo AN SSSR, 1941. -172s. 134. Poroznak V.P. Prinip issledovani paleobalkanskoy onomastiki//Istorieska onomastika. - M.: Nauka, 1977. - S.37135. Potapov L.P. Gtnieskiy sostav i proisxocdenie altayev. L.: Nauka, 1969. -196s. 136. Raid-ad-Din. Sbornik letopisey. T.1. Perevod s persidskoqo A.A.Xetaqurova, redaki i primeani prof. A.A.Semenova. M.-L.: Izd-vo AN SSSR, 1952. 316s. 137. Reformatskiy A.A.Toponimika kak linqvistieskiy fakt//Toponimika i transkripi. -M.: Nauka, 1964. S. 138. Rospond S. Perspektiv razviti slavnskoy onomastiki//Vopros zkoznani. 1962, 4. S.9-19 139. Savina V.I.Tip trkskix toponimov v Irane. Toponimika Vostoka. Issledovani i material.- M.: Nauka, 1969. 239s. 140. Samoylovi A.Kavkaz i turekiy mir/Izv. Obhestva obsledovani i izueni Azerbaydcana. Baku, 1926, 2. - S.3-9 141. Sattarov Q.F. Gtnotoponim Tatarii.// Sovetska trkoloqi, 1980, 1. - S.32-49

146

142. Slovar qeoqrafieskix terminov i druqix slov, vstreahixs v toponimii Aerbaydcanskoy SSR. - M.: Nauka, 1971. 143. Sumbatzade A.S. Azerbaydcan -gtnoqenez i formirovanie naroda. Baku: Glm, 1990. -303s. 144. Superanska A.V. Qenotoponimi Krma//Melanges Skov.Zagreb, 1985 145. Superanska A.V. Obha teori imeni sobstvennoqo. - M.: Nauka, 1973. -366s. 146. Tarixi-Derbend-name (s 9- prilocenimi). - Tiflis, 1898. 192s. 147. Tahikiy V. Mesto onomastiki sredi qumanitarnx nauk//Vopros zkoznani. 1961, 2. S. 7-11; 148. Teori i metodika onomastieskix issledovaniy. -M.: Nauka, 1986. 254s. 149. Tolstova L.S. Nekotore vopros istorieskoy onomastiki Xorezmskoqo oazisa || Gtnoqrafi imen. -M.: Nauka, 1971. -S.246-254 150. Toporov V.N, Trubaev O.N. Linqvistieskiy analiz qidronimov Verxovnoqo Podneprov. - M.: Izd-vo AN SSSR, 1962 -166s. 151. Trever K.M. Oerki istorii kultur Kavkazskoy Albanii. M.-L.: Izd-vo AN SSSR, 1959. 391s. 152. Xisamitdinova F.Q. Gtnonimi v oykonomii Bakirii. XVIIXIX vekov// Sovetska Trkoloqi, 1984, 6. -S.30-34 153. ernev E.I. Seleni Kazanskoqo xanstva// Vopros gtnoqeneza trkoznx narodov Severnoqo Povolc. Kazan. M.: Nauka, 1971. -S.281-287. 154. esnov .V. Rannie form gtnonimov i gtnieskoe samosoznanie//Gtnoqrafi imen. - M.: Nauka, 1971. -S.6 -13 155. iaqov V.K. Iz istorii russkix imen, otestv i familiy. -M.: Upedqiz, 1959. 128s. 156. arafxan Bidlisi. arafname. T.II. -M.: Nauka, 1976.-350s. 147

157. arova I.I. Nova uqroza russkomu delu v Zakavkaze: predostoha rasprodaca Muqani inorodam. -Spb., Tiflis, 1911. - s. 158. Gtnieska onomastika. -M.: Nauka, 198. 192s. 159. mpolskiy Z.I. O trkax V v. do n.g. U. zap.AQU, 1970. -S.5-6

148

MNDRICAT n sz .......................................................................................... 3 GIRI .......................................................................................... 5 I FSIL. Qrbi Azrbaycann trk mnli etnotoponim mnzrsi ............................................... 11 1.1. Onomastik vahidlrin tdqiqinin xalqn mskunlama corafiyasnn tyinind rolu ....................... 11 1.2. Azrbaycan v Qrbi Azrbaycan razisinin etnonim mnzrsi .............................................................. 25 1.3. Ermnistan razisinin trk mnli etnotoponimlri ................................................................... 32 1.4. Ermnistann trk mnli areal etnotoponimlri ............... 47 II FSIL. Qrbi Azrbaycann trk mnli etnotoponimlrinin areallq xsusiyytlri v yaylma areallar.................................................... 51 2.1. ABAN sasl areal etnotoponimlr ..................................... 51 2.2. ABAR sasl areal etnotoponimlr ..................................... 54 2.3. ABBAS sasl areal etnotoponimlr .................................. 56 2.4. ABDAL sasl areal etnotoponimlr .................................. 57 2.5. AYRUM sasl areal etnotoponimlr ................................. 58 2.6. far sasl areal etnotoponimlr ....................................... 60 2.7. BAYANDUR sasl areal etnotoponimlr.......................... 61 2.8. BAYAT sasl areal etnotoponimlr .................................. 64 2.9. Kazan sasl areal etnotoponimlr ...................................... 70 2.10. Karkn sasl areal etnotoponimlr ................................... 73 2.11. Kabar sasl areal etnotoponimlr .................................... 75 2.12.Qarqar sasl areal etnotoponimlr .................................... 78 2.13. Kui sasl areal etnotoponimlr ....................................... 80 2.14. Kuyri sasl etnotoponimlr .......................................... 84 2.15. Muan sasl etnotoponimlr ............................................ 87 2.16. ul sasl etnotoponimlr ................................................. 99 149

III FSIL. Qrbi Azrbaycann trk mnli etnotoponimilrinin struktur, fonetik, leksikmantik v qrammatik xsusiyytlri ....................... 104 3.1. Ermnistann trk mnli etnotoponimilrinin struktur xsusiyytlri ...................................................... 104 3.2. Ermnistann trk mnli etnotoponimilrinin fonetik xsusiyytlri........................................................ 116 3.3. Ermnistann trk mnli etnotoponimilrinin leksik-semantik xsusiyytlri.......................................... 119 3.4. Ermnistann trk mnli etnotoponimilrinin qrammatik xsusiyytlri.................................................. 124 NTIC ................................................................................. 137 ISTIFAD EDILMI DBIYYAT .................................. 142

150

Direktor: professor N.B.Mmmdli Kompter dizayneri: Zahid Mmmdov Shiflyici: Aygn sgrova Texniki redaktor: Rvan Nizami qz Montac: Rasim Hacyev Ylmaa verilmi 20.02.2008. apa imzalanm 28.04.2008. rti ap vrqi 9,7. Sifari 181 Kaz format 60x84 1/16. Tirac 200. Kitab Nurlan nriyyat-poliqrafiya mssissind hazr diapozitivlrdn ap olunmudur. E-mail: nurlan1959@yahoo.com Tel: 497-16-32; 050-311-41-89 nvan: Bak, Irihr, 3-c Maqomayev dngsi 8/4.

151

152