/ Ben N Erdoan.

B Birici, U Topal & O ahbaz

Manyezit Ara rnn Kalsinasyon-Manyetik Ayrma Yntemleriyle Zenginletirilmesi

I. Bentl Dumlupmar niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Ktahya N. Erdoan & B. Birici z-Malta Ldt. t, Organize Sanayi Sitesi, Ktahya U. Topal TBTAK Marmara Aratrma Merkezi, Gebze O ahbaz Dumlupmar niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Ktahya

ZET: Bu alma, manyetik ayrclarla zenginletirilirken elde edilen manyezit ara rnnn kalsinasyon ile deerlendirilmesini kapsamaktadr. Kalsine rnn manyetik ayrclarda tekrar zenginletirilmesi sonucunda; giren malzemeye gre %52.70 MgO, %2.06 Si0 2 , %0.61 Fe 2 0 3 , %1.36 CaO, %0.07 A1 2 0 3 , ve %43 20 ate kayb ieren ara rn, %25.6 arlk verimiyle %89.57 MgO, %0.96 Si0 2 , %0.43 Fe 2 0 3 , %2.35 CaO, %0.05 A1203, ve %6.64 ate kayb ierii ile kostik kalsine manyezit rn olarak alnmtr. alma sonunda manyezit ara rnne, kalsinasyon ncesi ve sonrasnda manyetik duyarllk testleri uygulanm ve kalsnasyon ileminin ara rnn manyetik duyarlln arttrd tespit edilmitir. ABSTRACT: This study s inclusive of evaluation of magnesite beneficiation process middlings by calcination. As a result of re-benefcation of calcine product in magnetic separators; middlings, which contain %52.70 MgO, %2.06 Si0 2 , %0.61 Fe 2 0 3 , %1.36 CaO, %0.07 Al 2 0 3 and %43.20 loss on ignition, were obtained as a costic calcine magnesite, which contain %89.57 MgO, %0.96 Si0 2 , %0.43 Fe 2 0 3 , %2.35 CaO, %0.05 Al 2 0 3 and %6.64 loss on ignition, with %25.6 mass recovery. At the end of the study magnetic susceptibility tests were applied to magnesite middlings before and after calcination. And it's found that calcination process increases the magnetic susceptibility of the product.

1. GR Manyezit (MgC0 3 ) minerali ve rnleri yaygn kullanm alanna sahiptir. retilen manyezitin %90'dan fazlas Sinter ve Kostik Kalsine Manyezite dntrlr. Bunun nedeni ise sinter manyezitin bazik refrakter malzeme retiminin ana hammaddesi olmasdr (Erdoan ve Yldz, 1995). elik yapmnda kullanlan bazik refrakterlerin hammaddesi sinter manyezit (MgO), ounlukla yksek kaliteli manyezit cevherlerinden elde edilir. Bu amala kullanlacak sinter manyezitte, yksek MgO ierii (> %95 MgO), 2:1 CaO/Si02 oran ve dk demir ierii (< %1 Fe 2 0 3 ); kostik kalsine manyezitte ise %80-90 MgO, %2.5 CaO, maksimum %3.5 S0 2 ve %5 ate kayb gb zellikler aranmaktadr (Kuma katalogu 2000, elik ve Mdrolu 1999). Kostik kalsine manyezit 216

doal ve deniz suyundan olmak zere iki kaynaktan retilmektedir. Doal kaynaklardan retilen kostik kalsine manyezit refrakter malzeme yapmnda, gbre ve hayvan yemi imalinde, izolasyonda ve zel imento yapmnda kullanlrken; deniz suyundan retilen kostik kalsine manyezit daha ok kat, lastik, boya, andrc, kimya ve ila endstrisi ile fused manyezit retiminde kullanlmaktadr (Kaya 1993, Akar 1987, Saniz ve Nuholu 1992). Endstride kalsnasyon scaklna bal olarak retilen magnezya (MgO) farkl isimlerle anlmaktadr (izelge 1). Gney ve nal (1999) manyezit ile ilgili ayrntl bir envanter hazrlamlardr, Manyezit cevherinin zenginletirilmesi iin endstride kullanlan en yaygn yntemler; elle ayklama, boyut kltme, manyetik, elektrostatik, ar ortam, optik ayrma, flotasyon ve kalsinasyon

J. Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu, 13-14 Mays 2004, zmir, Trkiye

iken, seimli hidratasyon, zndrme-yeniden ktrme, aglomerasyon, seimli koaglasyon ve floklasyon yntemleri laboratuar aamasnda denenmektedir (Yamk vd, 1999). izelge 1. Kalsinasyon scaklna bal olarak MgO'nun isimlendirilmesi Kalsinasyon simlendirme Scakl 1 Tip 700-1000 C Yumuak kalsine MgO magnezya, kalsine veya kostk magnezya 2.Tip 1000 - 1500 C Sert sinter magnezya MgO 3 .Tip 1500 - 2000 C Youn sinter magnezya, MgO dead burned magnezya lkemizdeki eitli blgelerdeki manyezit cevherlerinin zenginletirilmesi iin Doan (1971), Bozkurt vd (1988), Ersayn vd (1991) manyetik ayrma, zda vd (1995) manyetik ayrma+li ve kalsinasyon, Peyk vd (1992) kalsinasyon, Kaytaz ve Acarkan (1988) elle ayklama, gravite, manyetik ayrma ve flotasyon, Yarar vd (1975) manyezit yzey zellikleri ve floklasyonu, nek ve Kaya (1994) kolon flotasyonu, Gence ve zda (1996) amin flotasyonu, Yamk (1995) flotasyon ve manyetik ayrma almalar yapmlardr. Manyezit cevherinin ince boyutlarda serbestlemesi (-0,010 mm) veya tmede fazla miktarda lam ortaya kmas durumlarnda manyezitin seimli aglomerasyon (ya aglomerasyonu) ile zenginletirilmesi flotasyona alternatif olarak sunulmutur (Uba vd. 1998, Bozkurt vd. 1999). Demirel (1992) ise flotasyon ynteminin pahal olmasndan dolay uygun tane bykl ve snflandrma ile manyetik ayrmann daha ekonomik olduunu bildirmektedirler. Gnmzde manyezit cevherinin zenginletirilmesnde tercih edilen en verimli ve ekonomik yntem manyetik ayrma yntemidir. Manyezit cevherleri ocaktan karld ekli ile nce n zenginletirme olarak elle ayklama ve manyetik ayrmaya daha sonra yksek alan iddetli sabit mknatsl manyetik ayrclarda final zenginletirmeye tabi tutulurlar. Final zenginletirmede ise yksek MgO ve dk SO2 tenrl konsantre elde etmek amacyla ara rn alnr. Bu almada, elde edilen ara rnn fiziksel ve kimyasal zelliklerini belirlemek amacyla mineralojik, XRD, manyetik duyarllk, kalsinasyon ve manyetik zenginletirme testleri yaplmtr.

2. DENEYSEL ALIMALAR 2.1. Malzeme ve Yntem Deneysel almalarda kullanlan manyezit ara rn Kuma final konsantre tesisinden temin edilmitir. Manyezit zenginletirme ileminde, birinci aamada manyetik duyarll yksek olan mineraller (serpantin), ikinci aamada ise manyetik duyarll daha dk olan mineraller ve manyetik olmayan manyezit minerali alnmaktadr. kinci aamada alnan, manyetik duyarll dk serpantin, bal (breik) ve manyezit mineralinden oluan rne ara rn ad verilmektedir. Manyezit konsantresinin yksek MgC3 ve bu deere bal olarak yksek MgO oranlarda elde edilebilmesi iin manyezit cevherinin bir ksm bu ara rnde toplanmaktadr. Ara rn manyezit cevherinin kimyasal analz sonular izelge 2'de verilmektedir. Kimyasal analiz sonularndan en nemli safszln %2.06 Si0 2 olduu grlmektedir. Ara rn manyezit cevherini elek analiz sonular ekil l'de gsterilmektedir. Ara rnn %98.5'lik ksm -20 +0.5 mm aralndadr. izelge 2.Mayezit ara rnn kimyasal analiz sonulan Bileim % MgO 52.7 S0 2 2.06 Fe 2 0 3 0.61 CaO 1.36 Al2Oj 0.07 Ate kayb 43.2

0,1

1 10 Tane Boyutu (mm)

100

ekil 1. Manyezit ara rnn tane boyut dalm. 217

/ Bentti, N Erdoan, B Birici, U. Topal & O ahbaz

Zenginletirme yntemine k tutmas amacyla ara rnn fiziksel, mineralojik ve karakteristik zellikleri tespit edilmitir. Bu amaca ynelik olarak ara rn manyezit cevherinin SHMADZU XRD 6000 cihaz ile yaplan mineralojik analizinde manyezit (MgC0 3 ), kuvars (S0 2 ), kalsit (CaC0 3 ), klinokrisotil (Mg3Si205(OH)4) ve manyetit (Fe 3 0 4 ) mineralleri saptanmtr. Ara rnde gzlenen manyezit ve serpantin bal (breik) tanelerinin grnmleri ekil 2'de gsterilmektedir.

ekil 3. Ara rn manyezit zenginletirme akm emas ekil 2. Ara rn manyezit cevherindeki bal (breik) tanelerin grn. Yntem seiminde ara rnn kalsine manyezit olarak deerlendirilebilecei, kalsinasyon rnndek Si0 2 'nn iri boyutlarda snflandrma ile kolayca uzaklatnlabilecei ve kalsinasyon rn ierisinde demirli bileiklerin manyetik ayrclarla daha kolay ayrlabilecei dncelerinden yola klarak zenginletirme yntemi olarak Kalsinasyon + Snflandrma + Manyetik Ayrma kombinasyonu seilmitir. 2.2 Zenginletirme almalar Zenginletirme almalar iki aamada gerekletirilmitir. Birinci aamada ara rn manyezit cevheri yatay dner frnda kalsine edilmi, daha sonra kalsine edilen rn 8, 5, 3 ve 0,5 mm'lik boyutlarda snflandrlm ve yksek alan iddetli sabit mknatsl manyetik ayrclarda zenginletirilmitir. Deneysel almalarda takip edilen yol ekil 3'de gsterilmektedir. 2.2,1. Kalsinasyon ile Zenginletirme

cevherinin

Karbonat, hidroksit, slfat, nitrat, asetat vb'nin syla yatay dner veya dikey aft frnlarnda oksit formuna dntrlmesine kalsinasyon ilemi denilmektedir. lem sonucunda oksitler meydana gelir ve bal/serbest kristal sulan (CO2, S0 2 , H 2 0) ve uucu rnleri bnyeden ayrlr (Kaya 1993). Ara rn manyezit cevheri pilot aptaki yatay dner frnda kalsine edilmitir. Yatay frnda kalsinasyon scakl 1000 C, kalsinasyon sresi 3 saat ve dn hz 10 dev/dk'dr. Kalsinasyon sonrasnda kalsine rnde Periklas (MgO), Kuvars (Si0 2 ), Brusit (Mg(OH)2), Manyezit (MgC0 3 ), KlinoKrisotil (Mg3S205(OH)4) ve Manyetit (Fe3C>4) mineralleri saptanmtr. 2.2 2. Manyetik Zenginletirme Manyetik ayrma deneyleri iin - 20 mm tane boyutundaki kalsine cevher 8 mm, 5 mm, 3 mm ve 0,5 mm'lik eleklerden elenerek manyetik ayrclara beslenmitir. Pilot apl manyetik ayrc 11.000 gauss sabit manyetik alan iddeti, 20 dev/dk bant dn hz, 0.5 kg/dk besleme hz ve 0 C dik pozisyon, ne art ve geriye eksi olmak zere +15C derece bak ayarnda altrlmtr.

218

Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu,

13-14 Mays 2004. izmir, Trkiye

2.2.3. Manyetik Duyarllk Testleri Kalsine manyezitte Fe203 ve Si0 2 tenrlerinin azalmasnn nedenleri aratrlmtr. Bilindii gibi jel manyezit cevheri ile beraber genellikle gang minerali olarak serpantin bulunur. Serpantinlerin ierisinde demir mineralleri (manyetit, hematit gibi) tespit edilmitir (Bozkurt 1989). Demir minerallerin varl sayesinde manyetik ayrma yaplarak manyezit ile serpantin birbirlerinden verimli bir ekilde ayrlmaktadr. Ara rn manyezit cevheri iinde serpantinlerin manyetik duyarlln dk oluu bunlarn manyetik ayrclarda ayrlmasn zorlatrmaktadr. Buna karlk kalsinasyon+manyetik ayrma ile elde edilen sonularn olumlu kmas, kalsinasyon srasnda serpantin iindeki demirli minerallerin manyetik duyarlln arttrlp arttrlmadn akla getirmektedir. Bu dncenin doruluunu kantlamak amacyla kalsinasyon ncesi manyezit ara rn ve kalsinasyon sonras manyetik ayrclara girmeden alnan rnekler zerinde manyetik duyarllk testleri yaplmtr. Test sonular ekil 5'de gsterilmektedir.

Tane Boyutu (mm) ekil 4. Boyut fraksiyonuna bal olarak kalsine manyezitin zenginletirme sonras Si02-Fe 2 0 3 tenor ve MgO deiimi. Kalsine rnn manyetik ayrclarda zenginletirilmesi sonunda MgO tenr-verim ve safszlk olarak bulunan %S02 asndan, -8 + 0,5 mm boyut aralnn konsantre almak iin uygun boyut aral olduu ekil 4'de grlmektedir. -20 +8 mm tane boyutunda MgO verimi ok dk olup SO2 tenr ise yksektir. -0,5 mm tane boyutunda ise MgO verimi tekrar dmektedir. Bu nedenlerden dolay -8 +0.5 mm boyut aral kostik kalsine rn olarak alnmtr. Beklendii gibi tane boyutunun incelmesiyle kalsinasyon rnn SO2 tenr azalmaktadr. Kalsinasyon ncesi (ara rn), sonras ve nihai olarak elde edilen rnlerin kimyasal analizleri izelge 2'de verilmektedir. izelge 2. Kalsinasyon ncesi ve sonras kimyasal analiz sonular Kalsinsyon Kalsinasyon Kalsinasyon ncesi + Manyetik sonras (Ara rn) ayrma
%Miktar %MgO %Si0 2 %Fe 2 0 3 %CaO %A1 2 0 3 A.Z. 100.00 52.7 2.06 0.61 1.36 0.07 43.20 55.00 87.99 3.20 0.90 2.34 0.10 5.47 25.6 89 57 0.96 0.43 2.35 0.05 6 64

Manyetik Alan iddeti (A/n)

ekil 5. Ara rn manyezit cevherinin kalsinasyon ncesi ve sonras manyetik duyarllk test sonular. Manyetik duyarllk (k) aadaki denklem ile hesaplanmtr: k = M/H Burada: k : Manyetik duyarllk (Coulomb/Am.gr), H : Manyetik Alan iddeti (Amper/m), M : Mknatslanma iddeti (Coulomb/m2.gr), 219 (1)

Kalsinasyon sonrasnda nemli safszlklardan olan Si0 2 ve Fe 2 0 3 tenr ktle kaybna bal olarak artarken, kalsinasyon sonras yaplan manyetik zenginletirme sonucunda SO2 ve Fe23 tenr azaltlmtr.

/ Bentl, N Erdoan, B. Birici. U Topal & O ahbaz

ekil 5'den elde edilen manyetik duyarllk testine gre, ara rn manyezit cevherinin allan 1.1 Tesla'lk manyetik alan iddetinde manyetik 3 duyarll, denklem 1 kullanlarak 1,03778 10" C/Am.gr, kalsne cevherin manyetik duyarll 3 2,13709 10 C/Am.gr olarak hesaplanmtr. Bu sonulara gre kalsinasyon ilemine maruz kalan ara rnn kalsinasyon sonras yaklak 2 kat manyetik duyarll artmtr. Bu durum serpantinin manyetik ayrclarda tutulma ihtimalini arttrm ve serpantinden gelen Si0 2 ve Fe2C>3 safszlklarn azaltlmasna neden olmutur.

KAYNAKLAR Akar, A., 1987. Endstriyel Hammaddeler ve Zenginletirme Yntemleri, Dokuz Eyll niversitesi Yayn No: 142, zmir, 145-163. Bozkurt, R., 1989. Kuma Sinter Manyezit retimi, Anadolu . Mh-Mim Fak. Dergisi, Cilt:5 Say:l, 1-13 Bozkurt, R., 1989. Minerolojik ncelemelerin Cevher Zenginletirmedeki Rolne ki rnek, Anadolu . Mh.-Mim. Fak. Dergisi, Cilt:5 Say:1, Eskiehir, 15-21. Bozkurt, R., zda, H., Gezgin, N., 1988. Manyezit Zenginletirme Atklarnn Deerlendirilmesi, 2.Uluslararas Cevher Hazrlama Sempozyumu, Aytekin (Ed), zmir, 209-218. Bozkurt, V., Uba, Y., Bilir, K., 1999. Manyezit Cevherinin Seimli Aglomerasyon ile Zenginletirilmesinde Baz Bastrclarn Etkisi. Trkiye l.Madencilik Kongresi, Maden Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 405-410. elik, M.S., Mdrolu M., 1999. Manyezit, Endstriyel Mineraller Envanteri, stanbul Maden hracatlar Birlii Yayn, nal vd (Ed), stanbul, 122-130. Demirel, H.,1992. Manyezit Cevherleri zerinde Manyetik Ayrma Akm emas Gelitirmesi, 4. Uluslararas Cevher Hazrlama Sempozyumu, zbayolu (Ed), Antalya, 576-588. Doan, Z., 1971. Tavanl Yresi Manyezit Cevherlerinin Konsantrasyonu, Trkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik 2.Kongresi, Maden Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 291299. Erdoan, N., Yldz, R., 1995. Manyezit ve Bazit Refrakter Malzeme Teknolojisi, Kuma, Ktahya, 150 s. Ersayn, S., Ergn . L., Glsoy, Y. ., 1991. Manyezit Atklarnn Manyetik Ayrclarda Zenginletirilmesi, 12.Madencilik Bilimsel ve Teknik Kongresi, Maden Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 253-262. Gence, N., zda, H., 1996. Amin Flotasyonuyla Manyezitin Ayrlmas, Osmangazi . Mh.-Mim. Fak. Dergisi, Cilt:9 Say: 1, 43-52 Gney, A., nal, G., 1999. Manyezit Envanteri, stanbul Maden hracatlar Birlii ve Yurt 220

3. SONULAR Nihai konsantre tesisinde alnan ara rn manyezit cevherin mineralojik analizinde; Manyezit (MgC0 3 ), Kuvars (Si0 2 ), Kalsit (CaC0 3 ), Klinokrisotil (Mg 3 Si 2 0 5 (OH) 4 ) ve Manyetit (Fe 3 0 4 ) mineralleri saptanmtr. %52.70 MgO, %2.06 Si0 2 , %0.61 Fe 2 0 3 , %1.36 CaO, %0.07 A1203 ve %43.20 ate kayb ieren manyezit ara rn, Kalsinasyon + Snflandrma + Manyetik ayrma yntemleriyle %25,60 arlk verimiyle %89.57 MgO, %0.43 Fe 2 0 3 , %0.96 S0 2 , %2.35 CaO, %0.05 A1 2 0 3 ve %6.64 ate kayb ieren kostik kalsine manyezit rn elde edilebilecei belirlenmitir. Kalsinasyon ile zenginletirmede -8 mm + 0,5 mm boyut aralnn kalsinasyon iin uygun boyut aral olduu tespit edilmitir. Ara rnn manyetik duyarll 1,03778 10 C/Am.gr iken kalsine edilen rnn manyetik duyarll 2,13709 10"3 C/Am.gr'a ykseltilmitir.
3

Final konsantre tesisinde manyetik ayrclarda ayrlamayan ara rnn, kalsinasyon (sl ilem) sonras demir minerallerinin manyetik duyarllnn arttrlmas ile manyezit ve serpantin minerallerinin birbirinden ayrld manyetik duyarllk testleri ile de dorulanmtr. Elde edilen kostik kalsine manyezit, ierik asndan endstrinin istedii niteliklere uygundur.

5 Endstriyel Hammaddeler Sempozyumu, 13-14 Mays 2004, izmir, Trkiye

Madencilii Gelitirme Vakf, Gney ve nal (Eds), istanbul, 64 s. Kaya, M., 1993 Magnezt ve Bazik Refrakterler Teknolojisi, Anadolu niversitesi Yaynlar No:450, Eskiehir, 292 s. Kaytaz, Y., Acarkan, N., 1988. Properties of Magnesites of Eskiehir-Ktahya and Bursa Region with Respect to Upgrading Possibilities, 2 International Mineral Processing Symposium, Aytekin (Ed), zmir, 219-229. Kuma, 2000. Kuma rnleri katalogu, Ktahya nek, S., Kaya, M., 1994. Concentration of Magnesite by Column Flotation. Progress in Mineral Processing Technology, Demirel&Ersayin (Eds), Balkema, 211-218. zda, H., Grpnar, G., Snmez, E., 1995. Dk Tenrl Manyezit Cevherinden Kimyasal Yntemlerle Magnezyum Bislfat retimi Olanaklarnn Aratrlmas, Trkiye 14 Madencilik Kongresi, Maden Mhendisleri Odas Yayn, Ankara, 425-430. Peyk, C.., Gekinli A.E., Erkln, B.L., 1992. Sudur-Konya Manyezit Atk Tozlarnn Sinterlenmesi, Uluslararas Seramik Kongresi, Trk Seramik Dernei Yayn No: 5, veolu (Ed), stanbul, 298-305.

Sariz, K., Nuholu I., 1992. Endstriyel Hammadde Yataklar ve Madencilii, Anadolu niversitesi Yayn No:636, Eskiehir, 452 s. Tbitak MAM, 2001, Mineralojik Analiz Rapor No: 609. Uba, Y., teyaka, B., zda, H., 1998. The Effect of pH Regulator on the Process Efficiency, Aglomerate Size and Oleic Acid Consumption in the Concentration of Magnesite Ore by Oil Agglomeration, The Journal of Ore Dressing, (1), 1,19-27. Yamik, A., 1995. Ktahya Kuma Manyezit Tesisi Atklarnn Deerlendirilmesi, Mhendislikte 20. Yl Sempozyumu, ZK Mhendislik Fakltesi, Zonguldak, Mad 13. Yamk, A., Bentli, 1., Karagzel, C, nar, M., Gmtekn, Z., Yldz, R., 1999. Kuma -35 mm Atk Manyezit Cevherinin Manyetik Seperatrlerle Zenginletirilmesi, 11 .Mhendislik Haftas Yerbilimleri Sempozyumu, Sleyman Demirel niversitesi, sparta, 326-332. Yarar, B., zgr, T., 1975. Amorf Yapdaki Manyezitin Silikadan Koaglasyon ile Ayrlmas, TBTAK 5.Bilim Kongresi, Ankara, 131-149.

221