Arkeoloji Terimleri

Kronoloji Kronoloji arkeolojinin temel zamansal lme sistemlerinden biridir. Belli bir balang noktasndan ileriye veya geriye doru, ya dorudan kesin delillere dayal ya da greceli olarak karlatrma metotlarn kullanarak nesneleri, yaplar ve yerleimleri belirli bir zaman dilimi snrlar ierisine koyabilmeyi salayan temel bilim daldr. Absolute Kronoloji Kesin tarihi belgelere ve olaylara dayanarak, bir yerleimin ya da bir eserin tarihlenmesinde kullanlan ynteme denir. Bu yntemde yanlg ve sapma yok denecek kadar azdr. Relative Kronoloji Tarihi belli bir nesne ya da bir yapya dayanarak bir eser grubunu veya bir binay tarihlendirmede kullanlan ynteme verilen addr. Greceli ve her an deiime ak bir yntemdir.

Terminus Post Quem Genellikle hyk ve yerleim yerlerindeki kaz srasnda tabakalarn tarihlenmesinde kullanlan bir ayrm yntemidir. Anlam ve kullanm tarihi bilenen bir taban ya da yap katndan sonraki yapm tarihlerini belirtmek iindir. Terminus Ante Quem Terminus post quem ile benzer kullanma sahiptir fakat anlam ve kullanm olarak tarihi bilenen bir taban ya da yap katndan nceki yapm tarihleri ifade eder.

Mimari Dzenler Dor Dzeni ve Elemanlar Dor dzeni anakarada gelimi olan bir dzendir. Basitlik ve sadelikten yanadr. Kolonizasyon hareketleri ile birlikte Sicilya ve Gney talyaya yaylarak burada reva bulmu ve olduka kullanlmtr. Elimizdeki ou salam rnek talya ve Sicilyada yer almaktadr. Kta Yunanistanda zellikle Attika ve Aitolia blgesinde erken dnemlerde olduka beeni toplam, fakat ion dzeninin oluumunu tamamlamasyla birlikte, hantal grnml tapnaklarn yerini ince zarif yaplarn yer almas sonucu, kullanm olduka azalm, daha ok stoalar ile baz resmi yaplarn yapmnda kullanmna devam edilmi ve Helenistik dnemde dzenlerin karmaya balamasyla birlikte ince bir yapya kavuarak tekrar kullanmna geilmitir. Bu dnemden sonra daha ok kk ve ykseklik gerektirmeyen yaplarn yapmnda tercih edilen bir dzen olmutur.

Euthynteria : Tapnan toprak altnda kalan ve temellerinin zerine dz bir zemin oluturmak iin yaplm dzleme verilen addr. Bu zemin zerine stereobate gelip yerlemektedir. Stereobate : Tapnan euthynteria dzlemi zerine yerleen basamakl kaide ksmnn genel addr. Krepis : Stereobatetaki basamaklarn her birine verilen addr.

Stun: Tapnan evresini saran ve st yapnn tanmasna yarayan tayc elemanlardan her biridir. Dor dzeninde stun kaidesizdir ve sadece stun gvdesi ile zerine yerletirilmi yayvan formlu kendine zg bir basamaktan oluur. Dor stun gvdesinin bir dier nemli zellii ise stun gvdesinde oluturulmu ve optik yanlg kayglarnn gz nnde tutulduu, stun gvdesinin uzaktan dzgn grnmesini salayan ikinliktir. Entasis : Stun gvdesinde yer alan ve optik yanlglar dzeltmek amacyla yaplm ikin grnmn addr.

Arris: Dor stununda yivler bir birine dar a ile birleerek keskin bir srt olutururlar ve bu srta da arris ad verilir.

Ekhinus:

Dor stun balnda yastk eklindeki elemana verilen addr. Abakus: Dor stun balnda ekhinusun zerine gelen ve kare plaka eklindeki balk ksmnn addr.

Epistylion: Stun balklar zerinde yer alan ve bataban manasna gelen friz blouna verilen genel addr. Genelde bezemesiz olarak yaplrken tek bezemeli rnei Assostaki Athena tapnann friz bloudur. Bu bloa aritrav da denilmektedir. Guttae : Yamur sularn toplayarak atmaya yarayan ve epistylonun hemen zerinde bulunan triglyphlerin altnda yer alan damla eklindeki elemanlarn genel addr. Tenia: Guttaeler ile triglyph-metop frizinin arasnda yer alan ince erit eklindeki elemana verilen addr.

Triglyph: Dor dzeninde friz blou zerine gelen ve ahap mimarinin taa yansm eklini gsteren l hatl blou grntsndeki elemana verilen addr. Triglyphlerin arasnda kalan boluklara ise kare veya dikdrtgen formlu metop ad verilen mimari elemanlar yerletirilmektedir. Metop: Triglyphlerin arasna yerletirilen ve zerleri kabartmalarla ssl kare ya da dikdrtgen ekilli elemana verilen addr. Mutulus : Saak altnda yer alan ve zerinde kabara eklinde guttaeler bulunan ilevi saaktan ieri kaan suyun tapnak cephesine varmadan toplanarak yere ynlenmesini salayan ve ahap mimarideki kabaral tahta plakalar anmsatan elemana verilen genel ad.

Geison: Yatay olarak duran saaklk elemannn addr. Corona da denir. Sima: Saan eimli ksmna verilen addr. Yatay sima olarak adlandrldnda ise geisonun zerindeki aslan ba veya bitkisel aktalarla ssl yamur oluu ksm kastedilmektedir. Bu sebeple antik literatrde her ksm farkl bir adla anlmaktadr. paraietdej gemnej denildiinde ykselen simay, gemnej leontokfaloila ise yatay sima ve aslan bal aktalar, paraietdej gemnej leontokfaloi da ykselen sima ile yatay simann birleimini ifade etmektedir.

Antefix : atlarda ya tepede mahya kiremitleri zerinde ya da saak kenarlarndaki kapama kiremitleri zerinde yer alan genelde palmet bezemeli ssleme elemanlarnn addr. Akroter:

gen ekilli alnln tepesinde ve iki kenarnda yer alan bazen bitkisel bir bezeme(spiral ve palmet gibi) bazen de kk heykeller eklide bulunan ssleme elemanlarnn genel addr. Tympanon: Tapnan iki ksa kenarnda yer alan ve gen ekli ile ayn zamanda atnn kiri yerleimine de klavuzluk eden alnlk elemanna verilen addr.

Coffer: Pteromann ve tapnan iindeki stunlu galerilerin zerini kapatan kare ekilli tavan kaplamalarna verilen addr. on Dzeni ve Elemanlar on dzeni kkenini Msr ve Mezopotamya mimarisindeki nclerinden alan fakat bunu yunan mimarl ile sentezleyerek kendine zg, narin grntsyle, olduka ssl bir bala ve ince, uzun bir stun gvdesiyle, Dor dzeninden farkl olarak bir kaideye sahip olmas dnda, st yap elemanlar ile de farkllk gstermektedir. rneklerini, daha ok Bat Anadolu ve Ege Adalarnda vermi olan bu mimari dzen, anakara olan Attikada da beeni

grm ve zellikle Perikles dneminde ve sonrasnda olduka youn olarak kullanlmtr. on mimarisinin vazgeilmez unsuru olan kaide Bat Anadolu ve Attikada farkl yapsal zellikleri ile de mimarinin blgesel olarak ayrmna yol amtr. Efes on Tipi yada Anadolu on tipi olarak adlandrlan bir yada iki trokhilos(trociloj) ve bir torus(toroj)tan oluan kaide Anadoluya ve Ege Adalarna zgdr. Attika on Tipi olarak adlandrlan ve torus, trokhilos, torus dizilimlidir. ki torus ve bir trokhilostan oluan kaide ise Attikaya zg olarak grlmektedir. Aadan yukarya doru dier on dzeni elemanlar yledir;

Plinthos: Kare ekilli bir altlk olan plinthos kaide ile stylobate arasnda yer alr. Kaide : Kaide birden fazla farkl elemandan oluan olduka nitelikli iilikli mimari bir edir. on kaidesindeki ibkey elemana trokhilos (trociloj) denilmektedir. Dbkey olarak yaplm eleman ise torus (toroj) adn almaktadr. Torus ve trokhiloslarn yada sadece trokhiloslarn arasnda yer alan iftli dbkey gei ise astragal yada scotia ad verilmektedir.

Stun: on dzenindeki stun gvdesi, dor stun gvdesinden farkl olarak entasisin bulunmamasndan dolay ince ve uzundur. Yivlerin (abdwtoj) ular da dor dzenindeki gibi keskin bir kenar ile birlemeyip aralarnda ince eritler iermektedir.

Balk : on balnn en belirgin yan iki yanndaki voltlerdir. Bir ion bal u blmlerden oluur. Ovolo (kumation onucej), voltler arasnda yer alan yumurta ve ok dizisinden oluan tambur ekilli bir elemandr. Voltler (krioj), spiral eklinde sarmal oluturan ve ilev olarak yk tamaktan uzak ssleme elemanlardr. Ovolonun zerinde yer alan ve yay ekilli bir sarkma yapan ykn bindii ana unsurlardan biri olan iki volt birletiren elamana kanalis (kanalij) denilmektedir. Ovolo, voltler ve kanalis birleerek ekhinusu oluturur. Kanalisin zerinde ise ana tama eleman olan abacus (bax) yer alr.

Epistylion: on dzeninde epistylion kademeli bir yze (fascia) sahiptir. Bunun zerine kabartmalarla ssl bir friz gelmektedir. Frizin kullanlmad durumlarda ise inci ve makara dizisinden oluan ince bir teniadan sonra yumurta dizisi (kyma recta) eklinde yaplm bir korni yer alr.

Friz : on tapnann en ssl ve grkemli ksmdr. zeri kabartmalarla ssl bu mimari elemann kabartma konular genellikle mitolojideki savalardr (Amazonomakhia, Gigantomakhia vs.).

Dendane : Frizden sonra yer alan ve di eklinde kntlardan oluan bir elemandr. Ahap mimarideki at hatllarnn taa yansmas olan bu elamann ssleme esi olma dnda ahap mimarideki gibi tayc bir eleman zellii yoktur. Bazen dendanelerin zerinde simadan nce yaprak dizisi(kyma reversa)nden oluan bir ssleme kua bulunur. Sima: zerinde genellikle aslan ba eklinde aktalar bulunan ve ou kez yumurta yada yaprak dizileri, kvrk dallar ve bitkisel motiflerle sslenen yamur oluklu at elemandr.

Tympanum : Tm tapnaklarda var olan ve at eimi ile uyumlu gen alnla verilen addr. Aietos (aetoj) ise at geninin sima dhil btnn ifade etmektedir. on dzeninde atya yerletirilen dier elemanlar dor dzenindekilerle benzer ve ayn ilevleri yrtmektedir. Antefiks, akroter ve kiremitlerden oluan at yaps dor dzeninden farkllk iermez ve farkl bir elemana da sahip deildir.

Kyma recta : lk resimdeki yumurta dizisine verilen addr

Kyma reversa : kinci resimdeki yaprak dizisine verilen addr

Aiol Dzeni on dzeni ile ayn zamanlarda ortaya kan faka daha sonra ion dzeni ile rekabet edemeyerek silinen bu dzenin balk tipi doulu rnekleri daha ok andrmaktadr. on Dzeni gibi ift voltl olan bu balk tipi yuvarlak formlu olmay tersine dikdrtgendir. Bu ynyle pers saraylarndaki apadana (stunlu salon) larn stunlar tepesine yerletirilmi balklar anmsatmaktadr. stelik alttaki resimde grlen mantar tipli balk yada gei eleman olarak tanmlanan eleman, Mezopotamya mimarisindeki kaide tiplerini anmsatmaktadr. Bu ynyle kaide olarak varsaymak daha dorudur. Arkaik dnemden ok uzak mesafelerde benzerleri karmza kmaktadr. r: Etrsk mezarlar. Bu baln stunlar yivsiz dz yzldr. Bu dzenin tam anlamyla rekonstrksiyonu yapabilmek iin elimizde yeterli sayda rnek bulunmamaktadr.

Korinth Stun Bal Korinth stun bal 5. yy sonlarnda ilk kez Bassaedeki Apollon Epikurios tapnanda grlr. Tapnan mimar ktinosun buluu olduu ileri srlse de bu baln bulunuu heykeltra Kallimakhosa ithaf edilir. Kallimakhos, Atina Keramaikos nekropolisinde grd bir mezarn bana konmu sepetin etrafn saran akhantus yapraklarndan ilham

alarak onlar taa aktarm ve Korinth tipi balk ortaya kmtr. lk Korint tipi baln yaps, her bir yzde altta bir sra akhantus yapra ile kelerdeki ucu spiralli akhantus dallarndan kan ve merkezde birleen bir ift spiralden oluur. Helenistik dnemde baln tek sra olan akhantus yapraklar bir biri iinden kan ift sra halini alr. Merkezdeki spiraller kaybolarak yerini tek bir akhantus yaprana brakr. 2. yzylla birlikte nc sra akhantus yapraklar balk gvdesine eklenir ve kelerden kan ucu spiralli akhantus dallar artk merkezden kmaya balar. Bu dnemde eskiyi hatrlatan bir bezeme zellii ise son sra akhantus yapraklarnn merkezine bir ift spiral eklinde filiz dal yerletirilmesidir.

Korinth Dzeni Korinth dzeni bu farkl yapda ve ok ince iilik gerektiren stun bal dnda dier ynlerden btnyle on dzenine benzemektedir. Bunun nedeni belki de ilk kez ortaya kt Bassae Apollon tapnanda stunun yer ald naosun i dzeninin on olmasnda yatmaktadr. nk stun bal naosun gerisinde tam merkeze yerletirilirken kaide ve stun gvdesi farkl iilikte yaplmayp on dzenini takip etmitir. Tapnaklar Yunan tapnann kkeni 3. bine kadar uzanmaktadr. Krali ve dini neme sahip bir ev olan Megaron, bilinen ilk tapnak mimarisini oluturur. nce uzun dikdrtgen eklinde ve bir n oda(pronaos) ile bir ana oda(naos)dan meydana gelen megaron yapsna, nce n odadaki iki ante arasna bir ift stun eklenmi, daha sonra da yapnn arkasna bu n odann bir benzeri olan arka oda(opisthodomos) eklenerek yunan tapnann ilkel ekli ortaya konulmutur. Zaman ierisinde ihtiya(gne ve yamurun etkilerinden korunmak iin) nedeniyle, tapnan d bir sra stunla evrilerek galeriler oluturulmutur. Bylelikle bilinen klasik yunan tapna (peripteros) modeli ortaya kmtr. Bu klasik tapnak modelindeki stun ve galeri saylar arttrlp, azaltlarak yeni planlar tretilmitir. Aada ncelikle tapnak plann oluturan ana yaplar verildikten sonra tapnak planlar incelenecektir.

Tapnan Blmleri Pronaos Pronaos adndan da anlalaca gibi bir n oday temsil etmektedir. erisinde bir ift stun barndrr ve buna bal olarak in antis olarak adlandrlr. Bu in antis plan tapnan arkasnda bulunan odada da tekrarlanr. Pronaos gerisinde yer alan bir ift kap ile naos gei verir. Baz durumlarda pronaostaki ante ve stunlar arasna demir parmaklklar geirilerek tapnan daha iyi korunmas salanmaktadr.

Naos Naos, pronaostan bir kap ile ulalan ve klt heykelinin sakland sadece rahiplere ve dini trenlerde tapnaa girme ayrcal bulunan yksek memurlara ak kutsal bir odadr. Giri kaps ve tavan seviyesindeki kk klklar dnda darya hibir hava ve aydnlatma akl bulunmayan odann drt taraf da kapaldr.

Opisthodomos Arka oda olarak adlandrlan opisthodomos, naosun hemen gerisinde yer alan ve sra d bir, iki tapnak haricinde ana oda ile hibir organik balants bulunmayan bir mekndr. ounlukla anteler aras demir kafesler ile kapatlabildiinden dolay tapnaa sunulan deerli eyalarn korunmas iin bir hazine odas olarak grev yapmtr. Helenistik dnemde ise mekn daralttndan dolay kullanlmayarak plandan kaldrlmtr.

Pteros, pteroma Pteros ya da pteroma tapnan evresinde yer alan ve tm tapna dolanan stun sras ile naos duvarlar ile bu stun sras arasnda kalan meknn btnne verilen addr.

Plan Tipine Gre Templum in Antis Basite bir megaron yapsdr fakat anteler arasnda bir ift stun ierdiinden dolay in antis olarak adlandrlr. Dier bir ad ise distylos (distuloj)tur. Bu plan tipi daha ok hazine binalarnda ve amphidistylos (mfidistuloj) olarak kap yaplarnda uygulanmtr. Asl revata olduu dnem Helenistik mimarinin gelitii 2. ve 1. yzyllardr. Bu dnemde birok podyumlu ve in antis planl tapnak yaplmtr.

Prostylos, amphiprostylos, tetrastylos, hegzastylos Prostylos (prostuloj) in antis planl bir tapnan nne bir sra stun eklenmesi ile oluur. Prostylos plan nne eklenen stn saysna gre, 4 stun-tetrastylos (tetrastuloj), alt stun-hegzastylos (xastuloj) gibi deiik adlar almaktadr. Tapnan nndeki stun sras arkasnda da tekrarlandnda plan amphiprostylos (mfiprostuloj) olarak adlandrlr. Amphiprostylos tapnaklarn en nls Akropolisteki Athena Nikedir. Prostylos tapnaklara, Pergamon Dionysos ve Hera tapnaklar rnek olarak verilebilir.

Peripteros Peripteros plan tipi tapnak evresine bir sra stun eklenmesiyle elde edilir. Stunlar ile naos duvarlar arasnda tek bir stun aral kadar mesafe yer alr. Olduka ok sayda rnee sahip bu tek stun sral tapnak plannn, Bat Anadoludan talyaya kadar dor ve ion dzeninde saysz eitlemesi bulunmaktadr. Bu tapnak plannn nl rnekleri Zeus Olympios ve Athena Parthenostur.

Dipteros Dipteros tapnak plan iki sra stundan oluan bir pteromaya sahiptir. Bu ift stun sras tapnaa bir stun orman ile kaplymasna grkemli grnt verir. Bilinen rnei Samos Heraion, Ephesos Artemision ve Didyma Apollondur. Bu tapnaktan baka dipteros planl yap yaplmamtr. ok byk finans ve i gc gerektiren bu tapnaklar sadece nemli ana klt merkezlerinde ina edilmilerdir.

Pseudo dipteros Dipteros planl tapnan iteki stun srasnn kaldrlmasyla elde edilen bu plan, tapnaa dipteros planla ina edilmi bir yap grnts vermektedir. Pseudo dipteros plan ina maliyetleri azaltmak ama ayn zamanda antsal bir grnt oluturabilmek iin tercih edilmitir. Bilinen rnekleri Sardis Artemis, Apollon Smintheus ve Magnesia Artemis Lukophryenedir.

Pseudo dipteros Dipteros planl tapnan iteki stun srasnn kaldrlmasyla elde edilen bu plan, tapnaa dipteros planla ina edilmi bir yap grnts vermektedir. Pseudo dipteros plan ina maliyetleri azaltmak ama ayn zamanda antsal bir grnt oluturabilmek iin tercih edilmitir. Bilinen rnekleri Sardis Artemis, Apollon Smintheus ve Magnesia Artemis Leukophryenedir.

Monopteros Monopteros plan tek stun srasn ifade etmektedir. Asl tanmlad yaplar ise tholoslardr. Tholos planl tapnaklar kimi zaman sadece bir stun srasndan ina edilir ve ortada naos duvar bulunmaz. Bilinen rnekleri Delphi, Epidauros, Athina ve Knidosta bulunmaktadr. Knidos Aphrodite mabedi olarak bilinen yap Praksitelesin Knidoslular iin yapt Aprodite Euploia heykelini korumaktadr. Stun Aralklarna Gre Stun merkezleri arasndaki mesafenin stun apna gre oran ve stun apnn ykseklie oranna gre elde edilen ller antik mimaride kanon (oranlar) olarak bilinir. Diastylos Stun merkezleri aras 3 apa, stun ykseklii ise 8 apa eit orandr. Phygeleiadaki Apollon tapna bu orana rnek olarak verilebilir. Aerostylos Stun merkezleri aras 4 apa, stun ykseklii ise 8 apa eit orandr. Ephesos Artemisionun arkaik tapna bu oran sistemine rnek oluturur. Eustylos Stun merkezleri aras 2 apa, stun ykseklii ise 9 apa eit orandr. Mimar Hermogenesin Magnesia Artemis ve Teos Dionysos tapnaklar bu orann en gzel rnekleridir. Pyknostylos Stun merkezleri aras 1 apa, stun ykseklii ise 10 apa eit orandr. Apollon Simintheus tapna bu oran sistemine en yaklaan rnektir. Sistylos Stun merkezleri aras 2 apa, stun ykseklii ise 9 apa eit orandr. Atinadaki Nike Apteros tapna bu oran kullanmtr.