MMAR, GNE VE TEKNOLOJ LKS

Do. Dr. Trkan GKSAL ZBALTA Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi, naat Mhendislii Blm Bornova 35100-zmir email:turkan.ozbalta@ege.edu.tr tozbalta@hotmail.com tel: (232) 388 6026 / 5185

MMAR, GNE VE TEKNOLOJ LKS

ZET
evresel sorunlarn alabildiine hzlan ve dolaysyla da, evreyi korumann giderek artan bir endie konusu haline gelii, mimarln bundan bak kalmasn olanaksz klmtr. Bu nedenle, son yllarda pek ok lkede yaplarn enerji kullanm performansn ekonomikletirmek yaamsal bir anlam tayor. Sonuta, enerji etkin tasarma dayanan evreci ya da yeil mimarln giderek nem kazand ve yaygnlat sylenebilir. Ama, olabildiince az enerji tketen, evrenin kirlenmesine dolayl ve dorudan olabildiince az katkda bulunan, yani evrenin srdrlebilirliini zedelemeyen tasarmlar gerekletirmektir. Bu almada binalarda enerji tketimini azaltmaya ve gne enerjisinden kazan salamaya ynelik olarak mimaride gneten yararlanma olanaklar, enerji etkin tasarm ilkeleri ve teknikler gerekletirilen uygulamalar ile birlikte inceleniyor.

GR
Enerji, yaam dngsnn temel elerinden biridir ve yaamn sreklilii iin gereklidir. Enerji tketiminin nemli bir blmnn binalarda gereklemesi nedeniyle, bina ve yerleim birimleri tasarm srdrlebilirlik balamnda nem arz etmektedir. Bu nedenle binalarda enerji korunumu salamann yan sra binalarn enerji performansn arttrmak ve yenilenebilir enerji kaynaklarna ynelmek kanlmazdr. Doadan yararlanarak adeta doay ileyen ve doaya egemen olmaya alan insanolu, gnmzde evreye verdii zararlarn neden olduu iklimsel deiimlerle yz yze gelmitir. Endstri devrimiyle balayan ve XXI. yzylda da giderek ivme kazanan bir hzla sren teknolojik gelimelerin evre zerindeki basks tehlikeli boyutlara ulam ve Birlemi Milletler tarafndan 5-16 Haziran 1972 tarihleri arasnda Stockholmde dzenlenen evre Konferansnda evresel sorunlarn evrensellii kabul edilmitir. (Kele ve Hamamc) Sonucunda, yeni enerji teknolojilerinin gereklilii ortaya konmu ve gelimi lkeler ncelikli olmak zere iklim koullarna ve yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal aratrma ve uygulama almalar hzlanmtr. Gerek Kyoto Protokol kapsamnda gerekse Johannesburg Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi kararlar dorultusunda pek ok lke kresel snmann nedeni olan CO2 emisyonlarn azaltma ynnde nlemler almaktadr. Bilindii gibi sanayileme, artan konfor talepleri ve gelien teknoloji enerji kullanmn arttrmakta. Gelecee ynelik yaplan projeksiyonlarda CO2 salmnn bugnk hz ile srmesi sonucu 2040 ylnda 1.5-4.5 oClik scaklk art beklenmektedir. (Schneider) Mimarlk ve evre arasndaki ilikinin sorgulanmas sonucu enerjinin mimarlk alannda tasarm ynlendiren bir etmen olduu grlr. Bu balamda s kazan ve kaybnda etkili olan bina kabuunun i ve d iklim arasnda denge salayabilen dinamik bir yapya dntrlmesi nem kazanmaktadr. Enerji etkin tasarm amacyla gelitirilen gne duvarlar, k bahesi, ift kabuk cephe kurulular, fotovoltaik cephe ve at uygulamalar bu alma kapsamnda ele alnmaktadr.

MMARDE GNETEN YARARLANMA

Gne enerjisinden mimaride tasarmda alnan nlemlerle etken (aktif) ve edilgen (pasif) olarak yararlanmak olanakldr. Edilgen yararlanmada sistem binaya entegre edilmi ve yap elemanlar bu sistemin bir parasdr. Bu nedenle tasarmda alnacak nlemler ncelikli olup, olabildiince az tesisat kullanm sz konusudur. Gnmzde gne mimarisi, yeil mimari ve enerji etkin mimari uygulamalar olduka gncel olmakla birlikte tarihsel perspektif, insanln binlerce yldr gneten gelen yaam ve enerji aknn bilincinde olduunu gsteriyor. M 470-399 yllarnda yaayan Socratesin edilgen (pasif) yntemlerle gneten yararlanma ve korunmann bilincinde olduu Sokrates Evi (ekil 1a) uygulamasnda grlmektedir. (Vitruvius) Vitruviusa gre Socrates, gneye bakan evlerden k gneinin ieriye alnabildiini ama yazn gnein atlarn stnden getiini ve glgede kaldn; k gneinden yararlanabilmek iin gney cephesinin yksek, souk

rzgarlardan korunabilmek iin de kuzey cephesinin alak yaplmasn nermitir. Temelde tasarm kriterleri benzer olmakla birlikte gelien teknoloji paralelinde yeni yap malzemelerinin de kullanma sunulmas ile gnmzde mimarlkta gneten yararlanmann yntemleri de gelimektedir. Gne nlarnn dnyaya yl boyunca deiik alarda ulamas eer mimari tasarmda aklc kullanlrsa scak ve souk dnemlerde sl adan binalarda en uygun artlar oluturmak olanakldr. Yaz gneinin geli asnn yksek, k gneinin ise daha dk olmas (ekil 1b), kuzey yarm krede gneye bakan yzeylerin kn daha fazla gne nm almasn, yazn ise saak veya gne krclar ile istenmedii durumlarda kolayca korunabilmesini olanakl klmakta, dolays ile mimarlkta gneye bakan cepheler nem kazanmaktadr.

a)

b)

ekil 1: a) Sokrates evi, M 469-397 (Weber), b) Pirene Yerleimi, M 400 (Behling, Behling) Gney cephelerinin komu binalar, bitki, aa ya da toporafya zellikleri gibi eitli engeller nedeniyle glgede kalmalar, ya da arsa boyutlarnn gneyde geni cepheye olanak vermedii durumlarda, ar snma sorunlarna kar nlem alnmasn da beraberinde gerektirmekle birlikte yatay ya da gneye bakan at aklklarndan yararlanlabilmektedir. (ekil 2)

ekil 2 : atda gney aklklardan edilgen kazan salama (Weber) Gne mimarisinde enerji kazancn arttrma ve enerji kayplarn azaltmaya ynelik tasarm kriterlerini gruplamak olanakldr. (Kiraly) Enerji kazanc asndan; konum (yer), gneye ynlenme, s depolama zellii olan malzemelerin kullanm, gneten korunma nlemleri, gne enerjisi kazanmn olanakl klan yzey tasarm n planda gelir.

Enerji kayplarn azaltmaya ynelik olarak ise; kompakt form, planlamada zonlama (blgeleme), saydam ve opak yzeylerde kullanlan yap elemanlarnn s gei katsaylar (U-deeri) nemli rol oynar. Mimaride gneten edilgen (pasif) yararlanma; Gne pencereleri (dorudan kazan), Gne duvarlar (dolayl kazan), K baheleri (dorudan kazan) aracl ile gerekleir. (Gonzalo) Gne Pencereleri: Dorudan kazan sisteminin en basit ve etkin olan esi gne pencereleridir. Pencerenin iyi yaltlm bir mekanda ve gneye ynlendirilmi olmas kouldur. Gne pencerelerinde saydam yzeyden ieri giren gne nlar, mekann masif duvarlar ve demeleri tarafndan absorbe edilerek s enerjisine dntrlr. Isl ktle olarak ilev gren masif elemanlar aracl ile mekan iindeki ar scaklk farkll engellenir. Mekan scaklnn azalmas durumunda, s masif elemanlardan tanm ve nm yolu ile geri verilir. Bu sistemin en nemli yarar basit ve kolay uygulanabilir olmasdr. Pencere byklkleri, pasif kullanm asndan gne nm etkisine ve binann s gereksinimine bal olarak deiir. Pencere yzeyinin gereinden fazla byk seilmesi, toplanan enerjinin optimal dzeyde kullanlamamasna, hatta depolanmamasna neden olabilir. Sonucunda mekanlarn ar snmas, dolaysyla gneten koruyucu nlemler alnmas ve mekanlarn havalandrlmas kanlmaz olur. Pencerenin form ve pozisyonu (dzenlenme ekli) gne nlarnn depolayc yzeylere ulamasn salar. Yatay dzenlenmi pencereler, gne nlarnn daha geni alana yaylmasn olanakl klar. Dey konumlanm pencerelerde ise nlarn mekan derinliince etkimesi sz konusudur. Kn gnein yataya en yakn a ile gelmesi, nlarn dey pencerelerden mekann en derin kelerine ulamasna olanak verir. Bilindii gibi ayn zelliklere sahip cam yzeylerin s kayplar yne baml olmakszn ayndr, yne baml olarak deien yalnzca gneten elde edilen s kazancdr. K dneminde kuzey yarkre iin en fazla kazancn saland yn gneydir. Tablo 1de ynlere gre pencerelerden elde edilen enerji kazanlar verilmektedir. Tablo 1 : Ynlere gre pencerelerden elde edilen enerji kazanc (Daniels) Yn Gney cephe (GGD 170o) Bat cephe (BGB 260 o) Dou cephe (DKD 80 o) Enerji Kazanc 256 kWh/m2.yl 89 kWh/m2.yl 43 kWh/m2.yl

Gneyden dou ve batya 25 olik sapma % 10 orannda bir kayp, 45 olik sapma ise % 20 orannda kayba neden olmaktadr. (ekil 3) Bu nedenle gne enerjisinden pasif olarak dorudan yararlanan sistemlerde, pencere alannn binann btn iinde sabit tutularak cephelere gre dalmlarnn deitirilmesi ile optimum yarar salanabilir.

ekil 3: Gney ynnden sapma durumunda gneten kazancn azalmas (Kiraly)

Gne Duvarlar Gne penceresi uygulamalarnda yanstma, parlama, ar scaklk farkllklar olumas gibi sorunlar olabilmektedir. Bu tr sorunlar depolayc olarak ilev gren ve gne nlarn direkt olarak alan cam yzeyin arkasnda duvar dzenlenmesi ile oluturulan kurulular araclyla zlebilir. Gne duvarlarnda masif d duvar yzeyine ulaan gne nlar absorbe edilerek s enerjisine dntrlr. Is enerjisi duvar konstrksiyonuna bal olarak belli bir sre sonra tanm ve nm araclyla i mekana iletilir. Trombe duvar ve saydam yaltml duvar kurulular gne mimarisi ve enerji etkin tasarm uygulamalarnda olduka yaygn olarak gndeme gelmektedir. Gne duvarnn etkinlii global nm deeri, direkt gne nm oran, duvar yzeyinin absorpsiyon gc, duvar kalnl ve duvar malzemesinin younluu ve s depolama kapasitesi ile dzenlenen gne krc elemanlara baldr. Sistemde kullanlan havalandrma menfezleri ile sistemin etkinlii % 20-30 orannda arttrlabilir. (ekil 4) Yeterli hava sirklasyonu salanabilmesi iin gne duvarnda braklan menfez alan duvar yzeyinin % 3 orannda olmaldr. (Gonzalo) Bilindii gibi gne duvarnn i ve d grnleri olduka farkl ve d grn itibariyle caml bir yzeyden farkl olmayp iten geleneksel bir duvar grnmndedir. (ekil 5) Verimli bir s dalmnn gerekleebilmesi ve s geiinin engellenmemesi iin, duvar i yzeyinin tefri elemanlarndan arndrlmas gerekir.

ekil 4: Gne duvar uygulamas, plan ve kesit (Trombe duvar), Princeton, ABD (Weber)

a)

b)

ekil 5: a) Gne duvar-ok katl konut, ABD, b) Toledodan bir gne cephesi spanya (Energiegerechtes)

K Baheleri K baheleri iinde yaanabilen scak hava toplalar eklinde tanmlanabilen, stlmayan, gneye ynlendirilmi, camn youn olarak kullanld mekanlardr. K bahesi ve onunla ilikili mekan arasnda dzenlenen duvar genelde masif olup, s koruyucu ve depolayc ilevini grmektedir. Bylece k bahesindeki ar scaklk farkllklar azaltlm, konforu yksek, dengeli bir mikroklima salanm ve daha uzun sre kullanlabilen bir mekan yaratlm olur. Duvarda aklk dzenlenmesi ile k bahesinin scakl direkt olarak bal olduu mekana verilebilir. Bu aklklarn byk ya da duvarlarn saydam bir malzemeden olmas durumunda, gne nlarnn direkt olarak i mekanlara alnmas da olanakldr. Ancak byle durumlarda ar scaklk farkll ve yansma gibi sorunlar ortaya kabilir. K baheleri mekansal ve enerjik alardan bamsz mekanlar olup, kendileri ile ilikili mekan ikliminin dengede kalmasna katkda bulunurlar. Sistemin en nemli yararlarndan biri, ilave tesisat olmakszn enerji kazancn arttrmasdr. Bylece dk maliyetle mekanlarn konforu arttrlmakta ve scaklk fark azaltlmaktadr. K baheleri mekanlardan tanm yoluyla s kaybn engelleyerek tampon blgeleri olutururlar. D duvarn rzgardan korunmu olmas tanm yoluyla s kaybn en aza indirger. Ayrca k baheleri sera niteliinde olursa temiz hava salanmasna da katkda bulunur. K bahesinde kazanlan s fazlas ekil 7de grld zere dier mekanlara aktarlarak s tesisatna destek olmann yannda, kullanm asndan farkl olanaklar sunarlar. Konum, konstrksiyon ve kullanm amacna bal olarak kullanm sreleri 200-300 gn arasnda deimektedir. Bunun dnda k baheleri, evre ile direkt balant salamas, aydnlk olmas ve dier mekanlara nazaran daha serin olmas (14-16 oC) gibi zellikleri nedeniyle konfor sunarak, yaam kalitesini arttrmaya katkda bulunmakta ve ok kat yksekliinde dzenlenerek, birden fazla mekana hizmet verebilmektedir. (ekil 6) Hava sirklasyonu iin alabilen yzeylerin caml alann en az 1/6 orannda ve bu aklklarn % 50sinin cephenin alt blmnde, % 50sinin ise st blmde dzenlenmesi gerekir. (Gonzalo)

a) b) ekil 6: a) K bahesinin ileyi emas, konut- Santa Fe, (Weber), b) k bahesi iten grn (Kiraly)

ekil 7: Dk enerjili konutlar, Lindenwaldle/Freiburg, gney grn ve konum plan (Schneider, Freiburger)

Pasif bina olarak tasarlanan Freiburg-Lindenwaldle konutlarnn enerji tketimleri 55 kWh/m2.yldr. Mimar R. Dischin tasarlad sra evlerde tasarm kriterleri gneye ynlenme, kuzeyde kapal yzeyler, kompakt form, k bahesi ve gney pencereleri dzenlenmesi ile masif duvar+deme elemanlarnn kullanm eklinde sralanabilir. (Gksal) Binann tm mekanlarna hizmet veren bir dier k bahesi uygulamasna ise Ulm niversitesi kampusunda bulunan Aratrma Merkezi binas rnek verilebilir. ekil 8de grlen binann Uformlu plan, k bahesine alan 670 m2 byklnde bir alana sahip olup, alma odalar, kitaplk, 60 kiilik toplant odas ve laboratuardan olumaktadr. Gneye ynlenme ile k bahesi topla ilevi grmekte; deme ve duvarlarn masif tuladan retilmesi ile sl ktle olarak almalar salanmtr. Tm mekanlarn k bahesine almas ile hem sdan kazan hem de k bahesinde topraa bal subtropikal bitkiler aracl ile tm mekanlarn serinletilmesinde yararlanlmaktadr.

ekil 8: Ulm niversitesinde Aratrma Merkezi (1988), k bahesi uygulamas grn ve kesit (Schneider) Gneten mimaride etken olarak yararlanma sz konusu olduunda sl toplalar ve fotovoltaik modl uygulamalar gndeme gelir. Herten kent merkezinde yer alan arsann evresinde yaplama olmas ve glgeye maruz kalmas nedeniyle, at konstruksiyonu ve k bahesi aracl ile gneten yararlanlarak enerji tketimi dk bir bina tasarlanmtr. Herten ehir ktphanesi binasnn atsn krk plak eklinde haval toplalar oluturmakta, ilkbahar ve sonbahar dnemlerinde atdaki toplalarda retilen enerji binann stlmas iin yeterli olabilmektedir. atdan elde edilen scak hava deyde dzenlenen kolonlar (borular) ile katlardaki mekanlara datlmakta, (ekil 9, 10) scakln fazla olmas durumunda ise k bahesinde dzenlenen alabilir kanatlar aracl ile havalandrma salanmaktadr.

Haval toplalar

K bahcesi

ekil 9: ehir ktphanesi, gneten yararlanma emas ve at konstruksiyonu, Herten/Almanya, LOG ID

22 Aralk

22 Haziran Haval toplalar

Havalandrma kapaklar Yaz dneminde scak hava havalandrma kapaklar ile atlmakta Dey tesisat

Havalandrma kapaklar

ekil 10: Herten ktphanesi (1994) Kesitte scak havann dalm emas Ekolojik mimarlk ve srdrlebilirlik balamnda gerekletirilen Mont-Cenis Akademi Binas da gneten mimaride etken ve edilgen yararlanmann baarl rneklerinden biri olarak gsterilebilir. (ekil 11) Enerji kayplarnn engellenmesi ve mikroklima yaratlabilmesi iin farkl ilevlere sahip olan binalar cam fanus iinde yer toplanmtr. Binann atsna ve bat cephesine entegre edilen 1 MW gcnde fotovoltaik modller aracl ile elektrik enerjisi elde edilmekte olup, farkl geirgenlie sahip PV-modller aracl ile i mekana kontroll k geii, dolaysyla aydnlatma enerjisinden tasarruf salanmaktadr. klim koullarnn denetlendii, enerji retim ve tketimine duyarl bir ortam oluturulmasnn bilimsel olarak aratrlmasnn amaland proje, Avrupa Birlii JOULE Program tarafndan desteklenmitir. Cam kabuun atsna ve cephesine entegre edilen PV modller ile ylda 750 000 kWh enerji retilmektedir. (Mont-Cenis) 72x168 m boyutlarna sahip cam fanus iinde, sera nitelii, atk snn geri kazanm ve PV elemanlar ile beklenen enerji tasarrufu gereklemekte olup, ayn yaltm standartlarna sahip binalara karn % 23, iklimlendirilmi binalara karn ise % 18 orannda daha az CO2 emisyonu aa kmaktadr. Yllk enerji tketimi 50 kWh/m2den daha az olan binada, iklimlendirme tesislerinin optimum dzeyde altrlmas durumunda yaklak 32 kWh/m2.yl olaca tahmin edilmektedir. (Compagno) ekil 12de binann yaz dneminde havalandrlmasna ilikin ileyi emas grlmektedir.

ekil 11: Mont-Cenis Akademi Binas (1999), grn ve atda fotovoltaik modller (http://www.montcenis.de)

Yaz Dnemi

PV Modller
PV Modller

menfez

Su gesi

ekil 12: Mont-Cenis Akademi Binas, enine kesit (http://www.montcenis.de)

SONU
Mimaride gne enerjisinden yararlanmann M 400l yllara tarihlendii uygulamalardan grlmektedir. Gnmzde evresel sorunlar nedeniyle evre bilincinin giderek artmas mimari tasarm kriterlerini de etkilemekte ve bu balamda dk enerjili bina tasarmlarn esas alan gne mimarisine ynelik uygulamalar giderek artmaktadr. almada da verilen rneklerden grlecei zere tasarmda alnacak nlemler ve teknolojinin salad olanaklarla binalarn enerji tketimlerini azaltma abalar da srmektedir. Farkl iklim blgelerine sahip olan lkemizde, iklim koullar ve gne enerjisi yeinlii dikkate alnarak ve teknolojik olanaklardan yararlanarak evre dostu, ekolojik ve kullanm sresince de enerji tketimi en aza indirgenmi ekonomik yaplar tasarlanmas, enerji eldesinde % 75 dzeyinde da baml olan lkemizde bir zorunluluk olarak grlmektedir.

KAYNAKLAR
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Behling, S., Behling, S., Sol Power, Die Evolution der solaren Architektur, Prestel Mnchen-New York, 1996. Compagno, A., Intelligent Glass Facades, Material, Practice, Design, Birkhauser Publishers, Basel, Boston, Berlin, 1999. Daniels, K., Technologie de kologischen Bauens, Birkhauser Verlag, Basel, Boston, Berlin, 1995. Energiegerechtes Bauen und Modernisieren, Grundlagen und Beispiele fr Architekten, Ingenieure und Bewohner, Birkhauser Verlag, Basel, Berlin, Boston, 1996. Freiburger Solarenergie-Fhrer, Stadt Freiburg im Breisgau, Umwelschutzamt, Ausgabe 1999-2000. Gonzalo, R., Energiebewusst Bauen, Wege zum solaren und energiesparenden Planen, Bauen und Wohnen, Edition Erasmus, 1994. Gksal, T., Ekomimari ncs bir kent: Freiburg, Arredamento Mimarlk Dergisi, Say 11, s. 125-130, 1999. Kele, R., Hamamc, R., evrebilim, mge Kitabevi, Ankara, 1993. Kiraly, J., Architektur mit der Sonne, C.F. Mller Verlag, Heidelberg, 1996. Mont-Cenis, Fortbildungsakademie Hernd, Stadbildungszentrum Herne Sodingen, 1 Megawatt Solarkraftwerk der Stadtwerke, Oktober 1998. Schneider, A., Solar Architektur fr Europa, Birkhauser, Basel, Boston, Berlin, 1996. Treberspurg, M., Neues Bauen mit der Sonne, Ansatze zu einer klimagerechten Architektur, SpringerVerlag, Wien, New York, 1994. Weber, H., Energiebewusst planen, Verlag Georgy D.W. Callwey, Mnchen, 1983. Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap: ev. Suna Gven, evki Vanl Mimarlk Vakf, Ankara, 1990. Weber, H., Energiebewusst planen, Verlag Georgy D.W. Callwey, Mnchen, 1983. http://www.montcenis.de