Professional Documents
Culture Documents
Hasan Ylmaz1
1
Ahmet M. Hava2
Elektrik ve Elektronik Mhendislii Blm Orta Dou Teknik niversitesi, nn Bulvar, Balgat, 06531 Ankara
hava@metu.edu.tr z- Bu bildiride, G-LED uygulamalarnda kullanlan geleneksel tip AC/DC src devreleri zetlenmi ve modern g katsays dzelticili (GKDli) AC/DC dntrcler deerlendirilmitir. Gnmzde kullanlmaya balanan ve geleneksel tip dntrclere gre stnlkleri olan, tek katl GKDli devreler zetlenip, aratrmalar sonucu, benzerlerine gre farkllklar olan ve verim, maliyet, baarm gibi stnlkleriyle ne kan tek-katl zel devre yaplar ayrntl olarak incelenmitir. Bu tek katl devreler; ksmi-aktif, flyback ve SEPIC GKD dntrcleridir. ncelemede devrelerin temel alma ilkeleri, temel zellikleri ve prototip uygulamalar anlatlacaktr. Uygulama rnekleri zerinden devreler arasnda boyut, eleman says, verimlilik, toplam harmonik bozulma, deerleri karlatrp deerlendirilecektir. Anahtar szckler- AC/DC dntrc, g katsays, harmonik, g kalitesi, verim, flyback, SEPIC, GKD, Tek-katl devre yaplar, LED, G-LED, g kayna.
I. GR
Elektrik enerjisi tketiminin nemli bir blmn genel, endstriyel ve ev olarak gruplandrlan aydnlatma aralar kapsar. Yaplan aratrmalara gre dnya genelinde, aydnlatmada kullanlan enerjinin toplam elektrik enerjisine oran % 18 olarak verilmektedir. Elektrik enerji kaynaklarndaki snrllk ve artan tketim nedeniyle aydnlatma sistemlerinde de dier enerji sistemlerindeki gibi verimlilik gittike nem kazanmaktadr. Verimin artmas iki farkl aratrmann sonucudur: k kaynaklarndaki gelimeler ve k kaynaklarn srme devrelerindeki gelimeler. Ik kayna olarak gnmzde; akkor lambalar, halojen lambalar, floresan lambalar ve cva buharl lambalar yaygnca kullanlr. Ik kaynaklar ayn tip ierisinde renk scaklklarna gre sralandrlr, farkl tip kyaslamasnda ise fayda katsays [k aks/g(lm/W)] ile kyaslanr. rnein geleneksel k kayna olan akkor lamba iin %2, floresan lambalar iin bu deer %8 dir. Onlarca yldr iaret imleci olarak kullanlan LED (light emmiting diode), zellikle son 5-10 yldaki yar iletken malzemeler ve retim teknolojisindeki gelimeler sonucu yeni bir k kayna olarak kullanlmaya balanmakta ve yukarda zetlenen geleneksel aydnlatma aygtlarna rakip olmaktadr. Teknolojisi yaylmakta, alandaki aratrmalar hzlanp genilemekte, yeni rnler retilip, aydnlatma
sektrnde pazar pay hzla bykmektedir. Aydnlatmada uygulamalara gre farkl tiplerde LED retimi yaplmaya balanmtr; yksek-parlaklkl LED, g LED (G-LED), 2-bacakl, 4-bacakl, yzey monte yksek-parlaklkl LED. Bu alanda mihenk ta zelliinde ticari rnler yakn zamanda piyasaya srlmtr. 2009da 1000 mA[1] ve 126 lm/W LED zellikli G-LED piyasaya srlmtr, 2010 ylnda 3000 mA[2] ile srlebilen G-LED bunu takip etmitir. G-LED ile birlikte LED teknolojisi, dier k kaynaklar ile kyaslanabilir bir rne dnm ve birok eit aydnlatma armatrnde kullanlr hale gelmitir. G-LED, floresan lambalar gibi cva iermemesi, yksek fayda katsays (%30), yksek k geri verimleri (Color rendering index, CRI: %80) ve bask devre kart zerine uygulanabilir olmas ile dier k kaynaklarna gre daha verimli bir k kayna olmaktadr. G-LED uygulamalarnda tipik alma akm 250 mA ile 700 mA ve alma gerilimi 2,5 V ile 4V arasnda deiir. G-LED k kts uygulanan akm ile doru orantldr. Dolaysyla, yaygn olarak GLEDler ebekeden beslenen ve knda akm aydnlatma gereksinimine bal olarak denetleyen (uygulamann gerektirdii sabit akmla sren) src devreler gerektirir. Her elektronik eleman gibi GLEDin de, tketilen gc s olarak yaymas gerekir. Tipik olarak 70.000 saatlik mr olan G-LED fazla snma durumunda ok daha ksa bir sre ierisinde zelliini kaybeder. Bu ekilde k kts %5 seviyelerine kadar der ve bir sre sonra ksa devre olur. G-LED uygulamasnn doru ve uzun mrl olmas iin uygun soutucu tasarm yaplmaldr. zetle G-LEDlerin akm kaynandan srlmesi ve iyi soutulmas gerekir.
Aydnlatma uygulamalarnda ve G-LED zelinde, besleme kayna ebekeden salanr. Kaliteli g tketimi iin, kullanlan g kaynaklarnn ebekeden gerilimle ayni fazda ve temiz sins dalga akm 144
ekmesi, bylece yksek g katsays ve dk akm toplam harmonik bozulmas ile almas gerekir. Aydnlatma rnlerinde giri g kalitesi itibaryla kullanlacak g kaynaklar iin IEC-61000-3-2 standard tanmlanmtr ve aydnlatmada kullanlacak g kaynaklarnn 25 W st uygulamalarda Snf-C, alt uygulamalarda ise Snf-D standartlarna uygun olarak retilmeleri gerekmektedir [3]. Seri veya paralel olarak balant yaplan G-LED ile retilen farkl tip aydnlatma armatrleri; genel aydnlatma, teknik aydnlatma, evre aydnlatma ve bina cephe aydnlatma uygulamalarnda kullanlr. Uygulamadaki eitlilik sebebiyle farkl glerde g kaynaklarna ihtiya duyulmaktadr. G elektronii alanndaki gelimeler ve zel retilen tmleik devreler ile daha dk boyutta, daha az devre eleman ile standartlara uygun g kaynaklar gelitirilmekte ve retilmektedir. Bu bildiride G-LED uygulamalarnda uygulanan g elektronii devreleri arasnda yaplan aratrma sonucunda, ekonomi ve baarm bakmndan ne kan tek katl g katsays dzeltici (GKD) devrelerin alma ilkeleri gzden geirilecek ve baarmlar niteliksel olarak deerlendirilecektir. Bildiride sz geen devrelerin ayrntl niceliksel analizi tamamlayc ikinci bir bildiride incelenecektir. Ancak bu bildiride kavramlarn anlatm iin konuya kaynak bildirilerden, zellikle deneysel boyutta almalar olan yaynlardan dalga biimleri referans gsterilerek olduu gibi kullanlacaktr.
kullanlmaktadr [6],[7]; bunlar akm tepe noktas snrlama, histerezis kontrol ve ortalama akm kontroldr. LED reticileri akm zerindeki kprtnn %5-20 aras deerden az olmasn tavsiye etmektedir (k ktsnda deiim olmamas iin), bu yzden akm denetiminde bu doruluun salanmas gerekir ve sz edilen akm denetim yntemleri uygulamada bu gereksinimi baarl biimde karlamaktadr.
ki-katl g dntrcs ebeke tarafnda yksek g kalitesi salamaktadr. Fakat iki ayr katta kullanlan iki farkl devre ile boyut ve maliyet fazla, denetim karmak, enerji verimi de snrl olur. Fiyatn nemli olduu dk g uygulamalarnda bu devre yaps pek kabul grmemektedir. Uygulamada geleneksel olarak girii diyotlu dorultuculu olan iki katl dntrc kullanlmakta (en ekonomik zm olduundan), dolaysyla giri g kalitesi kt olmaktadr. Ancak hem ekonomik hem yksek baarml GKD dntrclerin gelitirilmesi ile uygulamalarn da deimesi beklenmektedir.
145
Belirli uygulama zorluklarna ramen; GKD tek katl dntrcler, iki katl dntrclere gre; fiyat, boyut ve uygulama asndan avantajldr. Son dnemde gelitirilen zel tip tmleik devre elemanlar ile tek-katl GKD AC/DC dntrcler yaygn olarak kullanlmaya balamaktadr [8]. Bu bildiride incelenen tek katl devreler unlardr; tek-katl ksmi aktif GKD AC/DC dntrc, tekkatl flyback GKD AC/DC dntrc, tek-katl SEPIC GKD AC/DC dntrcs. IV. TEK KATLI GKD DEVRE ALIMA EKLLER devre yaps da tek-kat ile standartlara uygun g-katsays ve AC/DC g dnm salamakta, G-LED uygulamalarna gre uygun k vermektedir. A. Ksmi Aktif GKD Devresi[9],[10] Tek-katl ksmi-aktif GKD devresinde, GKD blm iin pasif elemanlar kullanlm, akm kontroll ve kesintili kipli (discontinuous mode,DCM) bir DC/DC dntrc kullanlarak (buck, buckboost, forward, flyback) G-LED iin uygun AC/DC g kayna yaps kurulmutur. Devrenin stnl pasif elemanlar kullanlarak GKD salanmas, basit ve gvenilir bir devre ile yksek verim salanmasdr. Ayrca girite aktif GKD anahtar ve bunun stresleri (kayp ve EMI grlt) ortadan kalkm olur. Devre almasnda iki kip bulunmas (dorudan besleme kipi ve balaml ykseltici kipi) giri k g dengelemesini kolaylatrr. ebeke geriliminin depo kondansatrleri (C1,C2) zerindeki toplam gerilimden yksek olduu durum dorudan besleme kipidir; balak-bobin (coupledinductor, Lc) zerinden akan akm sayesinde manyetik alanda enerji depolanr, C1,C2 ve tnlam kondansatr (resonant capacitor, Cr) arj edilir ve gerilimleri artar. Bu ekilde yk dorudan ebekeden beslenir. ebeke geriliminin C1,C2 kondansatr gerilimlerinden dk olduu hal ise balaml ykseltme kipidir. Bu kipte yk Cr zerinden g ekerken, C1,C2 hem yk besler hem de L2,L3 balam bobinlerinde enerji depolar. Yk kesildiinde, Cr gerilimi hzla ykselir ve C1+C2 ye eit olduunda L2,L3 kesilir ve L1 zerinden C1,C2 doldurulur. GKD blmnn knda kesintili bir g dntrcs olan buck (indirici) dntrc ile uygulama yaplmtr. Pasif devre elemanlar ve vadi doldurma diyotlar ile giri akmnn ebeke gerilimini takip etmesi baarl bir ekilde salanmtr [9]. Prototipi [9]da raporlanan 110 V giri gerilimli devre, on adet seri bal G-LEDi beslemekte ve 30 W k gc vermektedir. Tam ykte %88.05 verim, 0.99 g katsays ve %9.32 akm THDsi (ek. 5) salanmtr. Bylece, ekonomik, basit ve yksek enerji verimli ve g kaliteli bir devre elde edilmitir.
ek. 5 Ksmi aktif GKD devresi dalga ekilleri (giri gerilimi: st; giri akm: alt) [9]
B. Tek katl GKD Flyback Devresi [11] Flyback uygulamas bilindii gibi birka 100 W altnda g kaynaklarnda en ok kullanlan devre yapsdr; evrensel girie gre tasarm yaplabilmesi, kolay denetlenebilmesi, yaltm salanabilmesi ve ucuz bir zm oluturmas sebebiyle tercih edilmektedir. Devrenin alma ilkesi basittir; anahtar iletimdeyken trafoda enerji depolanr, anahtar kesimdeyken depolanan enerji ka aktarlr. Devre kesintili iletim kipi (DCM) veya srekli iletim kipi (CCM) den birinde altrlabilir. DCM kipi trafonun enerjisini tamamen boaltmas ve diyotta ters akm etkisinin olmamas bakmndan tercih edilir. GKD flyback devresinde de standart flyback yaps korunmutur, fakat devreye birka uyarlama yaplarak (ekil 6) ve farkl bir kontrol yaps kullanlarak yksek g katsays elde edilmitir. Devre elemanlar ykseltme bobini (Lb), depo kondansatr (Cb), tmleik devre (NCP1207[12]; Serbest frekansl Rezonans benzeri Akm Kontroll PWM kontrolr), ve dier flyback dntrc elemanlardr.
146
Devrenin GKD katnda, ykseltme bobini kullanlr ve DCM altrlr. DC/DC kat ise uygun zellikte tmleik devre kullanlarak DCM/CCM snrnda altrlr. DCM kipinde alan ykseltme bobini ile giriten ekilen akm sins dalga ekline yakn bir ekilde oluur ve giri-akm harmonik deerleri der. Bununla birlikte depo kondansatr (Cb) zerindeki gerilim kontrol edilemez ve yksek gerilim deerlerinde (220 Vac) zarar verebilecek seviyelere ulaabilir, buna zm olarak ykseltme bobininin, trafonun birincil sarg blmnde belirli bir noktaya balant yaplmtr. Bu balant noktas ve ykseltme-bobininin deeri devrenin doru almas iin uygun ekilde seilmelidir. Prototipi [11]de raporlanan 220V giri gerilimine sahip devrede yk olarak yedi seri-bal ve drt paralel hattan oluan 89W g tketen G-LED kullanlmtr. Devrenin; GK, THD, verim ve Cb kondansatr gerilim deerleri; 0.95, 12,72%, 90.39% ve 362 V olarak llmtr (ek. 7).
Devre elemanlarndan; C1 kondansatrnn deeri dktr; bu ekilde dorultulmu AC gerilim, dzgn bir ekilde takip edilebilmektedir. C1 ve C2 zerindeki gerilim eit varsaylarak tasarm yaplmaktadr. Eer bu gerilimler arasnda farkllk olursa devre de dengesizlikler oluur. DCM alacak ekilde tasarlanan devre, hal ierisinde incelenir. lk olarak aktif anahtar iletime getiinde bobinler zerinde enerji depolanr ve yk k kondansatr zerinden beslenir. Anahtar kesime gittii zaman, k diyotu iletime geer ve bobinler zerindeki enerji ka aktarlr ve yk giriten beslenir. Son olarak DCM kipinin zellii olarak ksa bir sre l zaman oluur ve iki anahtarnda kapal olduu bu zaman dilimi boyunca C1,C2,L1,L2 devre elemanlar arasnda tnlam devresi oluturulur.
ek. 7 Tek katl GKD Flyback AC/DC dntrcs dalga ekilleri ( giri gerilimi: mor; giri akm: yeil) [11]
ek. 9 Tek katl SEPIC GKDnin dalga ekilleri [13] (dorultulmu giri gerilimi: mavi; giri akm: yeil )
C. Tek katl Sepic Dntrc Devresi [13] SEPIC devre yapsnn gerilim ykseltme ve alaltma zellii vardr; farkl k akmlar iin ok yksek g katsays salamas, geni giri ve geni k gerilim aral uygulamalarnda rahata kullanlabilmesi ile avantajl bir devre yapsdr, fakat dier incelenen devrelere gre dk verimlidir. ekil 8deki devrede SEPIC devre yaps korunmutur. zel bir tmleik devre (ISL6745[14]) kullanlarak ve uygun deerlikli malzeme seimi ile standartlara uygun ve G-LED srlmesinde kullanlabilecek devre elde edilmitir. Devrenin ayn zamanda k ksma zelliini de iermesi ile G-LED uygulamas odakl bir devre yaps oluturulmutur.
Prototipi [13]de raporlanan 220V giri gerilimine sahip devrede yk olarak yirmi bir seri-bal G-LED kullanlmtr. LED yk akm 0 ile 400 mA arasnda deitirilebilir, bu ekilde en yksek g 40 Watt olabilir. Devrenin; GK, verim deerleri; 0.98, 80% olarak llmtr (ek. 7). Uygulamada farkl akm deerlerine (farkl yk) gre yaplan lmlerde yksek g katsays elde edilmitir, bununla birlikte farkl giri geriliminde yaplan analizlerde de yksek g katsays deerleri llmtr fakat devre verimi dier devrelere gre dktr, ayn zamanda anahtar zerinde yksek gerilimde anahtarlama olumaktadr. Bu devre yaps ile standartlara uygun ve G-LED yk iin kullanlabilir bir devre oluturulmutur.
147
ncelenen tek katl GKD AC/DC dntrc devreleri, G-LED uygulamalar iin iyi bir zm olmaktadr. Bu devrelerin tasarm ve baarmlarnn gelitirilmesi almalar dnya genelinde devam etmektedir. REFERANSLAR
[1] [2] [3] www.philipslumileds.com/products/luxeon-rebel/luxeonrebel-white. http://www.cree.com/products/xlamp.asp. Electromagnetic Compatibility (EMC), Part 3-2: Limits Limits for harmonic current emissions (equipment input current 16 A per phase), International Standard IEC 610003-2, 2001. B. Singh, B. N. Singh, A. Chandra, K. Al-Haddad, A. Pandey, and D. P. Kothari, A review of single-phase improved power quality AC-DC converters IEEE Trans. Indus. Electron, vol. 50, no. 5, pp. 962-981, October 2003. Zhongming Ye; Greenfeld, F.; Zhixiang Liang, A topology study of single-phase offline AC/DC converters for high brightness white LED lighting with power factor preregulation and brightness dimmable, IECON 2008, Nov. 2008, pp 1961 1967. B. Ackermann, V. Schulz, C. Martiny, A. Hilgers, X.Zhu, Control of LEDs" IAS Conference, 2006. 41th IAS Annual Meeting. Conf. Rec. of the 2006 IEEE Oct. 2006. Heinz van der Broeck, et al., Power driver topologies and control schemes for LEDs, IEEE APEC 2007, Feb. 2007, pp. 1319-1325. C. Qiao and K. M. Smedley, A topology survey of singlestage power factor corrector with a boost type input-currentshaper, IEEE Trans. Power Electron., vol. 16, no. 3, pp. 360 368, May 2001. K. Zhou, J. G. Zhang, and S. Yuvarajan, Quasi-active power factor correction circuit for HB LEDdriver, IEEE Transactions on Power Electronics, vol. 23, no. 3, pp. 1410 1415, May 2008. D. F.Weng, Quasi-active power factor correction circuit for switching power supply, U.S. Patent #6 909 622, Jun. 2005. Y. Hu, L. Huber and M. M. Jovanovic, Single-stage flyback power-factor-correction front-end for HB LED application, Proc. of IAS 2009, Oct. 2009. ON Semiconductor, 90 W, universal input, single stage, PFC converter, www.onsemi.com/pub_link/Collateral/ AND8124D.PDF, Dec. 2003. Z. Ye, F. Greenfeld, and Z. Liang, Design considerations of a high power factor SEPIC converter for high brightness LED applications, , Power Electronics Specialists Conference 2008, June 2008, pp 2657-2663 J. Intersil, White LED Driver Circuits for Off-line Applications using Standard PWM controllers www.intersil.com/data/an/an1387.pdf, Feb. 2009. Y. Hu, L. Huber and M. M. Jovanovic, Universal-Input Single-Stage PFC Flyback with Variable Boost Inductance for High-Brightness LED Applications, APEC 2010.
[4]
[5]
[9]
[14] [15]
148