Yl: 4 Say: 109 12. 11.

2011 Kltr Sanat Eki

'

. saygyla anyoruz

. Mehmet Kk'

AHMET

BOZKURT

Derrida'nn Labirent-Yaz's
. at metafizii geleneinin varl ifa etmekten ok ona iddet uygulayarak varolduunun altn izen Derrida'mn deconstnction'unda bu zamansal kopmay, kayt altna almay, bak'a sunulmay tm ynleriyle grmek ve ona tamklk etmek mmkndr. Derrida De la grammatologie'de varln bir mevcudiyet olarak belirlenmesinin tarihi olarak metafiziin tarihini onun serveni ile rten szmerkezciliin (logosertrisme) btnyle iz'in indirgenmesi olarak retildiini defalarca hem Rousseau'nun hem Platon'un hem de Hegel'in eseri arasndaki esiz bir konumu igal eden kourluklar zerinde hep yaznn metafizik kartl zerinden yol alarak ele almt. Bu yol alta Derrida, Rousseau'nun yaz karsnda konumaya ncelik tamd ve bizatihi Bat metafiziinin de kalbinde yer alan pozitiv ve negativ kartlklada bir hesaplamaya girer ve onu yaz adna mahkm eder. Konuma ediminin yaz ile olan metafizik ilikisindeki merkezi kartlklardan biri de budur. Onun iin Derrida, varln bu gelenei mistifiye eden mevcudiyetle (preserce) ayniletirilmesine kar kar. Derrida'y Rousseau'nun yazy mevcudiyetin ve konumann hastalnn ykm

rolan Bat metafiziini kesintiye uratacak balang eiini oluturur. Yaznn ncesine ve tesine ilikin bir gr (intuition) , bir dolaysz mevcudiyet, bir yerinden etme, yer deitirme, kaydrma (deplacernent) mevcuttur onun uzam-zamansal oyununda. aretler ve kaydn tutar her gc! gerekliin. Dile maruz kalmln verili bir dil ierisinde almland bir dnyada veriliin (donation), dlemsel olann tekilii (alterite) kayd altna ald uzamsal bir aralkta soluk alan imge, imleyenin askya alnd bir kararszlk annn iz'ini srer. Derrida iin de zaten, gr'nn en hakiki biimi olarak iaret, zaman iinde'bir varolu olup mevcudiyetin siliniini imler, En bandan beri Derrida'mn dncesine kaynaklk eden dnrler arasnda Nietzsche, Heidegger, Levinas ve Freud'un bulunmas Bat dnce yaps ierisindeki ayrmamn parametrelerini btn bir felsefi gelenee tamas anlamnda da nemli isimlerdir. zellikle Hegel ve Husserl kaynakl Saussure dilbiliminin ve fenomenolojik yneliminin nnde ve tesinde durmas onun Nietzsche ve Heidegger etkisiyle birlikte bir destruction (skme) giriimi olarak Bat metafiziinin deconstruction'una ynel-

Derrida, yaz karsnda sz neeleyen bu metafzik dolayma, "Introduction l' 'epoque de Rousseau'" blmnde genie yer verir. Platon'daki szl gelenek de, onun dncesinin yazya d. klernemi diyaloglar ve formlar vesilesiyle yazlamayan retiler (agrapha dgmata) dolaymnda zellikle Phaid-

spermatikof) Aristotales iin de geerli olan bir aklsallk ve orant dncesinin devamdr. Stoaclarn i lgos (dnme) ve d lgos (konuma) ayrm da Talmud'un "tanr kelarn"na kadar geecek srete lgos'un hangi aamalardan getiini gstermesi asndan ilgintir. Kadim zamanlarda duyulur dnyann

, ............. ~ ....... ""' ...... '5' ....................

&Lt.....,~ .... b............. l ................ .... ..._........... ..--.. _

-------

---

,-----

olarak gren bakndan ayran temel eten faktrdr. Levinas'n Talmud kaynakliki de budur zaten. l teki (l'autre) felsefesinin ve Freudyen Derrida'nn baknda zglleen ey bilind (das Unbewusste) kavramnn konumann deil bizatihi yaznn ncekaynaklk ettii psikanalitik ynelimi, likli olduu durumun nem~ ~~:r25r.'. Marx ve Bataille'n sakkazanm olmasdr. nmsz ekonomi-politii Derrida asndan yaz Jacques nerrlda ierisinde "rndan ktm tarih ve tarihsel olu m bir zaman"da Hegelalann aar, bu yzden yer diyalektiin rn dilin kayna ile yaznn olarak grd "btnkayna hibir ekilde birsellik" iddialar ile hesapbirinden ayrlamaz. Ancak laan Derrida'nn radikal Derrida, yaznn szde tbir hermeneutik tasar remiliinin tek bir artla olarak grammatologie'si mmknatma inanrnaktahibir vakit yaznsal etki dr: orijinal, natural bir dive kaynaklardan da uzak lin asla varolmarnas, asla durmamtr, Mallerme, el srlmemi ve yaz tarae- Kafka, Melville, Joyce, fndan dokunulmam 01Celan, Artaud, Iabes, mas artyla, kendisinin Blanchot ve Sollers gibi air ve yadaima biryazya sahip olmas artyla. zarlarn metinleri araclyla skmlediDerrida'nn deconstructif abas tam i dnya bizatihi yaznn ertelenen (difanlamyla Bat metafiziine yneltilmi ferer) zaman ierisindeki metnin bamkkl bir saldrdr. De la grammatologibaka (tout autrement) dnyasdr. Keza e'da bu kkl saldrnn kimi nclleriDerrida'nn Bat metafizii sorgulamanin altm ise ziyadesiyle izmitir. Roussnda merkezi bir nem tayan ey, seau'nun konuma formlasyonunu al"ses"li, iitsel szn karsnda yaznn tst eden Derrida yaznn konumay ngeriye itilerek hep bir eklenti (suppleceleyerek izlediini, konumay kavradment) olarak konumlandrlmasnn nen ve yaznn konumann armaan 01denlerine ulamak yatar. Metafiziin iitduunu syler. Derrida'nn deconstructisel sze ykledii yceltmenin yaznn on 'u Bat metafiziine bu okynl salreddi zerine kurulu yapsn irdeleme drnn ana eksenini oluturur. Bu eksen, ura Derrida'y Bat metafiziinin szonun syleminde, srekli kopmalarla vamerkezci doasyla babaa brakmtr.

le

-- o-----...-~r-rr-r-r ------ - ------ros'ta ok ak bir ekilde bu metafizik gelenein ilk duran oluturur. Platon, "yaznn resimle ortak ciddi bir kusuru vardr, nk ressamn rnleri canllk taslar, ama yine de onlara bir soru sorsan derin bir sessizlie gmlrler" der. Fakat Platon iin yazl szden ok daha gl olan bir sz vardr. Bu, "ruhu olan, bilginin canl sz"dr. Derrida'nn zerinde durduu bu szyaz kartln, kadim Yunanllarn Igos'u anlamlandran ou zaman ise yaratrnn arasal nedeni olarak grdk- . leri bir hakikat (altheia) olarak dizgeletirdikleri tm zaman kuatan bir edim olarak grmek mmkn mdr? Bu noktada kadim Yunanllar iin Igos'un, tani da, i dncenin ifade edildii bir sz olarak anlaldn, bir konuma ve akl yetisi olarak grldn; sz, dil, anlatma, kural, esatir, belagat, kelam gibi pek ok anlamsal-mitik eye sahip olduunu teslim etmek gerekiyor. Zira uykuya yatrmak, uyutmak, serrnek, derleyip toplamak, ayrdetmek, nakletmek hep Igos'un anlam evrenini oluturan tanmlamalardr. O yzden lgos, daha en bandan, Herakleitos'un dncesinde evrenin temelinde yatan dzenlenmi bir ilke olarak yerini almken Platon' da hakiki ve doru bilginin karakteristii olarak bir doru kany (dksa) temsil eder. Stoikler iin lgos'un evrende her eyi meydana getirici gc (lgoi

-----

---------

.--1 --

"

(kosmos aisthetos) yaratmlaryla birlikte lgos'un yaratrnn mhr ve evrenin rabtas olma durumu bu kavramn metafizik ierisinde edindii akn konumun en belirgin gstergesidir. La pharmacie de Platon (Platon'un Eczanesi) metninde Derrida yaznn mitle olan ban, mitin bilgiye ve kendisinde arad bilgiye olan kartlyla kesien bir ecere bilgisi (genealogique) ile olan kopuunun ve kaynaktan uzaklamasnn bizatihi yaz ve mit yoluyla anlaml hale geldiini dnr, nk yaznn tanm hep bilmeden tekrar edilerek balar. Yaz ile mitin bu akrabal, her ikisinin de hem lgos'tan hem de 'diyalektikten ayrt edilmi olarak daha . da kesinleeceinin iaretlerini sunar. Derrida asndan Platonik idealizm, . yaznn konuma karsnda siliniinin balangcdr. O yzden yaznn tanrs hem bir bilimin hem de gizemli bir eczann, tbbn tanrsdr. Bu anlamda pharmakon (E~u) hem deva hem de zehirdir. Babaya sunulan, pharrnakon olarak yazdr. Platon'un yazy gizemli ve tedirgin edici bir g olarak sunmasnn altnda onun uyutran ynne ilikin bir iaretlerne sz konusudur. Pharmakon'un anagramlardan kurulu oyun oynayan yaps szn teatral temsiline de olanak salayan metinsel rgsyle ilintilidir. Kraln yazya kar k da, bu balamda, anlamldr: ...

-l\.. Yaz, bellee katkda bulunmak bahanesiyle daha da unutkan klar; bilgiyi azaltr, bellei skalamay hedefler, rtneme'yi (bellek) deil, yalnzca hypnomnesis'i (uyuturma) pekitirir, Derrida, tam da bu sebepten olsa gerek, pharmakon ve yaznn hep bir yaam ve lm sorusuna denk geldiini dnr, Platon'un sofist tanmlamasnda yaz, ruhlar unutkan klyla bizi cansza ve bilmemeye doru evirir. nk yaznn -z ve kendine has deeri yoktur. O simulakr iinde oynanr, bellei ve bilgiyi hep taklit eder. Yaz, Platon'da hep eklentinin eklentisi, gsterenin gstereni, temsilcinin temsilcisidir. Platonik retinin zrnni aklamas da budur zaten: harfleri renenler artk belleklerini iletmeyecekleri iin, ruhlar unutkan olacaktr (lehten men en psuchais parexei mnernes ameletesia). Platonik epos'da aa kan ey yaznn (grammata) mitik kkeni ile ilgilidir. Platon'un sunumunda Msr tanrs Theuth yaz tanrs olarak baba Thamus'un karsna kt vakit yazy sunmak iin "Ey Kral, der, ite bir bilgi, bunun sayesinde MsrWar daha bilgili ve kendi gemilerini hatrlamaya daha istidatl olacaklar. Bellein de bilgilendirmenin de devas (pharmakon) bulundu". Derrida Platon'un evirmeceli yazs (ecritre anagrammatique) boyunca tanr-kral'a, babaya sunulan yaznn pharmakon olarak baba tarafindan geri evrilerek alal-

., ~
nen Bat metafizii ierisinde bu babaoul ilikisini, uygunluu uygunsuzlukta (sa propriete est l'impropriete) yatan bir geri dn olarak grmek mmkn mdr? Oidipous'un, zamansz domu bir oulolarak, baba katillii de ayn Platonik ve Homerik ethos'un bir rn deil midir? AntikYunan'da oula, doumu tamamlanm, anadan ayrlm, babann onayyla uygarlamaya hazr anlamlarna gelen lokheuma denmesi de bunu gstermez mi? Nicole Laraux'nun da imledii

,
i

.-\
" ~".
\~ ~ .

'

yine bir Aydnlanma dnr olan Condillac okumalaryla devam eder. Dehann ertelenen eylemini (l'apres-coup) odana alan Derrida asndan Condillac da yazy ikincil gren Bat metafiziinin nemli duraklarndan birini oluturur. Onun Essai sur l'orgine des connaissances humaines (746) adl yapt yazya dair syledikleriyle bu temsil biiminin tamamlanm halkalarndan birini oluturur. Condillac asndan, dncelerini birtakm seslerle birbirlerine anlatmak

mellendirme yapmasnda aranmaldr. Differance'n zaman ve mekan ierisinde imledii farkllk kipi ayn zamanda bir erteleme (differe) edirnine vurgu yapt gibi uzamsal bir uyum'un zamansal farkllna da vurgu yapar. Bat dncesindeki mutlak bilgiye dair tm kkensellik iddialarna ve hakikate ilikin tm mtekabiliyyet teorilerine ve nkabullerine kar itirazn bir mevcudiyet mant ierisinde dolama sokulduu zgl bir ayrmn addr deconstructiof. Sanldnn aksine yaznsal ve felsefi bir nihillzmin anahtarlarna sahip deildir. Ele ald metni zgrletitmek gibi bir amac vardr: "metnin dnda hibir ey yoktur" (il n'y a pas de horstexte). "Skme" fiilinin bu kadar etkin bir rol stlenmesinin en nihai amac da bu zgrleme halinin giderek tek bir anlam olmayan metnin ierisindeki tarihsel tortulara kar uyank birzihnin hakikat faktrlerini devreye sokmasdr. Dolaysyla deconstnction'u bir yntem olarak adlandrmak Derrida'nn nkabullerine ters bir durumu hayata geirmekten te bir ey deildir. O bir yntem deildir, tersine bir yntem oluturmann tm nihai rkabullerini ve kken arayn reddetmenin bilgisidir, bir yorumdur. O halde bir Derrida metni neden, Levinas'n dillendirdii o dnme glnn giderek artan bilincinden nasiplermi, saknmsz ve "bambaka"dr (tout autrement). Onun metni-

;>

tlmasn, yzst braklmasn babann her zaman yazdan phelenen ve onu gzaltnda tutan gcyle aklar. Szn (parole), yani lgos'un gcn ve kaynan babalk konumuna tahsis eden platonik ema nasl Bat metafiziini btn kavramsallyla kurmusa, bir yaz sorusu olarak "konuan zne"nin, kendi sznn babas olduu gerei de yeni bir anlam koridoru aar: Lgos bir ouldur, babasnn mevcudiyeti (presence) ve babasnn mevcut (presente) yardm olmadan, oul kendi kendisini yok edecektir. "Fakat bir baba nedir?" sorusunu soracak olan Derrida, pharmakon'un sunulan bir deva ve zehir olmasndan hareketle pharmakon szcnn muammal tm anlamlar dolaymnda nasl bir tersine evrilmi hakikatin dile getiricisi olacaktr? Yazve sz ilikisindeki evrimi, yasak ve baba katillii ile eklemlemek hi de boa bir aba olmayacaktr. O yzden Derrida sz-yaz kartl ierisindeki bu durumu, artc bir ekilde, babann ve doru yolu gsterenin geciktirilmi (differe) katli olarak sunar. nk zaten, babalk gibi bir ey, kendisini ancak lgos'dan itibaren dneeye sunar. Theuth ve Thamus, yaz-sz, kartlnn anlam koridorlar bize yazl izler'in (les traces ecrites) etkinlii baba-oul ilikisi ve baba katli gibi kartlklarn birbirlerinin zerine kapand bir dnyada konaldamarnza olanak salar. Varln hakikatinin farklla izin vermeyenmevcudiyeti sayesinde Sokratik bir rasyonalite ile ekille-

~ gibi Yunan sitesinde oullar kendisini dnyaya getirenden hibir iz tamakszn 'babann birer kopyasn olutururlar. Yunan sitesinde babann aksine anann bedeni bir anlamda bir yazt'n, bir yaznn zarfi grevini grr. Sz'n sahibi olarak baba yazya her zaman nceldir. O yzden gcn sahibi olan baba, sz'n istediigibi oulu, yazy karanlkta brakabilmektedir. zcesi, oyuna izin veren tm belirsizliklerin sahibidir sz. Baba tarafindan kurbann, yaznn sunulduu bir eylem olarak shak'n konumu ayn sz-yaz kartlnn bir devamdr. brahim'in, tanrnn yce ve bilinmez 'sz'ne, kelam'na olan sonsuz iman shak'n (yaznn) silinme edimini fazlasyla hakllatran bir eylemdir 'artk. Phaidros diyaloundan yola kan Derrida, eitimi sz konusu edinen yaptnda yaz gibi samalklarla (niaiseries) uramay kendisine yediremeyen ve yaznn, szn bir temsilcisi olmaktan baka bir ey olmadn syleyen Rousseau'nun Emile ou de l'educatior ve Fragments inedir d'un essai sur les langues yapt boyunca yaz kartlnn, yaznn sadece szn bir eklentisi olduu ve bylelikle yaznn olsa olsa ancak sanatn delaylanm bir temsili (representatior rnediate) olduunun izini srer. Bu kkl iz srme edimi

durumuna gelinceinsanlar, bu dnceleri kendilerinden sonralar da yaatmaya ve mevcut olmayan kimselere tantmaya elverili olarak birtakm yeni iaretler 1:4sarlamak mecburiyetinde kalmlardr. Bunun zerine muhayyile onlara ancak zaten hareketlerle ve kelimelerle ifade etmi bulunduklar ve daha ilk anlardan itibaren metaforik dili vcuda getirmi olan bir imgeleme sunmutur. Bu trden bir iletiimin salanabilmesi iin de en doal yol nesnelerin imgelerini izmekten geer. Bir insan veya at dncesini . ifade etmek iin birinin veya tekinin ekli gsterilmitir, ilk yaz denemesi de bylece ancak basit bir resim olmaktan ileri gidememitir, Bu resmetme edirni, minietik ' bir tekrar olmaktan daha ziyade Platon'la birlikte balayan sz-yaz kartlnn sonland nihai bir aama olarak kendisini gsteriyor. Derrida'nn dncesinde mevcudiyetin yapsn belirleyen ey differance' dr. Onun temelinde ise dil vardr. Dolaysyla differance'n ifadesini bulduu tek gereklik kipi dildir. Zaten dili snrsz bir oyun mant ierisinde anlamlandran Derrida dilin kendi gereklii dnda bir gereklii yanstmadn da zellikle belirtir. Differance'n imledii en temel ncllerden biri de yaznn ncesine ve tesine dair bir mevcudiyet metafiziine te-

ni, dncenin tm kvrmlar ierisinde eylemli klan ne trden bir griig siyasasdr ki sorgulad ve imledii tm eyleri tamamen kendine zg bir ama mantyla sunmasna olanak vermektedir? Belki biraz erken dile getirilmi bir ngrdr, fakat, . bir labirent-metindir Derrida'nn yazs: Anlalmazl, savrukluu gaye edinmeyen, yaznn titreyen soluunda tm kavramlarn, sorgulamalarn, grnglerini iaretleyerek kaydn tuttuu, iz'ini srd kendi bibliobio-graphie'snn imlemi olan bir imzann taycsdr onun metni. Tek bir slptan daha ziyade, anlamn mevcudiyetinde hayatiyet kazanan Derrida'nn slplar'rdan bahsetmek gerekir. Zira onun ritmi; ar aksak ilerlemeyen, zen, sken, ayn zamanda i rglerini rerek ilmeklerini krdme dntrmeden atan saknmsz ve tedbirli bir ritimdir. Her Derrida metni temsili olduu yapsal rglerin bakml bir distance'na (uzaklk, mesafe) da gz krpar. Bu uzakln yayld, sald alanlar yaz ve anlamn mevcudiyeti dolay" mnda, silinen iz'lerin gcllnde, her iaretin, temsilin yapskmne girimek biraz da Derrida'nn ikili (double) olgulara yneliindeki srarl baknda sabitlemek sanrm onun yazsnn corafyasna egemen olan dar'nn arsna biraz kulak kabartmakla gerekleecek bir edimdir.