T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANABLM DALI ORTAA TARH PROGRAMI

VII.-X. YY.LARDA PEK YOLU TCARETNN TRK TARHNE ETKLER

(Yksek Lisans Tezi)

Hazrlayan:

20026081 Cengiz YILDIZDA

Danman:

Prof. Dr. Glin ANDARLIOLU

STANBUL - 2005

NDEKLER
Sayfa No. NSZ.....................................................................................................................III ZET.........................................................................................................................V SUMMARY............................................................................................................VII 1. GR.....................................................................................................................1 2. pein Antik Bat Dnyasna lk Kez Girmesi................................................7 2. 1. pek ve Antik Dnya...........................................................................7 2. 2. pek Bcekilii ve pek Dokumacl Sanatnn inde Ortaya k Hakkndaki Efsaneler.........................................................................8 2. 3. in peinin Ticar Adan Deerlendirilmesi................................10 2. 4. pek Yolu Gzerghlar.....................................................................13 2. 5. Eski alardan tibren pein nemi ve Ekonomik Deeri...... 20 3. Bat Corafyasndaki Gler Arasndaki Mcadelenin pek Yolundaki ve Trk Tarihindeki Gelimelere Etkisi.................................................................................24 3. 1. I. Iustinianos (527-565) Devri Gelimelerin pek Yolu Ticareti zerinde Sodlularn Gelecekteki Siyas-Ticar Faaliyetlerine Altyap Olmas......... 24 3. 2. I. Iustinianosun pek Yoluna ve Ticar Yollara Hakim Olma Amac............................................................................................................26 4. Gktrk Kaganlnn Ortaya k, Sodlular le lk likiler ve pek Yolu......................................................................................................................................34 4. 1. Mukan Kagan (552-576)n Sonuna Kadar Gktrk Kaganl......34 4. 2. stemi Yabgu (552-576) ve Gktrk Kaganlnn Bat Taraf.. 36 4. 3. Eftalitler (Akhunlar) le Mcadele...................................................37 5. Gktrklerin Sasanler ve Bizansllar ile likilerinin pek Yolu Ticaretindeki Yeri....................................................................................................44 5. 1. Gktrk-Sasan likileri.....................................................................44 5. 2. Gktrk-Sasan likilerinin Bozulmas............................................48 5. 3. Maniakhn Elilii.............................................................................50 5. 4. Bizans Elilerinin Gktrkleri Ziyaretleri.......................................53

II

5. 5. Gktrklerin Sasanler zerine Aknlar.........................................56 5. 6. Gktrk-Bizans likilerinin Bozulmas ve Gktrk Aknlar....... 59 6. pek Yolu Ticareti.............................................................................................63 6. 1. pek Yolundaki Ticaret Faaliyetleri ve Ticar Mallar..................63 6. 2. Gktrklerin pek Yolu Ticareti ve Ekonomik Faaliyetleri........ 71 7. Uygur Kaganl Devri Siyas-Ekonomik Gelimelerin pek Yolu Faaliyetlerine Etkisi.............................................................................................................82 7. 1. Uygur Kaganlnn Kuruluu, Gelimelerin Ekonomik-ktisad Olaylara Temel Oluturmas..............................................................................................82 7. 2. Bg Kagan (759-779) Dnemi Gelimeler, pek Yolu Gzerghlarndan Gelen Maniheistler ve Sodlular........................................................85 7. 3. Bg Kagan Sonras Uygur Kaganlndaki Maniheistler ve Sodlularn Ticar Faaliyeti..............................................................................................97 8. 840 Sonras Uygurlar ve Ticar Hayat .........................................................106 8. 1. Kan-chou (Kansu) Uygur Devleti (Sar Uygurlar).......................106 8. 2. Kao-chang (Turfan) Uygur Devleti...............................................110 9. Uygurlarda Ticar ve Ekonomik Faaliyetler.................................................113 9. 1. Uygurlarda Ticaret zerine............................................................113 9. 2. Uygurlarda Ticaretin ekli ve Mal ler.....................................119 9. 3. Uygurlarda Ticar-Kltrel Alanda Sodlu ve Maniheist Etkisi122 10. pek Yolundaki Faaliyetlerin Uygur Toplumunda Din, Sosyo-Ekonomik Yaama Etkileri.....................................................................................................127 10. 1. Uygurlarda Din Hayata Giri ve Mani Dini............................127 10. 2. Maniheist Yaam Tarz..................................................................131 10. 3. Uygur Toplumu zerinde Maniheist Etkisi ve Sosyo-Ekonomik Yaam.................................................................................................................................135 11. SONU............................................................................................................142 12. KAYNAKLAR................................................................................................146 13. ZGEM.....................................................................................................155

III

NSZ

slmiyet ncesi Orta Asya Trk tarihi asndan pek Yolu, byk neme sahiptir. Bu yol, siyas-asker, iktisad-kltrel ilikiler asndan Dou-Bat dnyalar arasnda bir kpr grevi grmtr. pek Yolu, zellikle, Gktrk Kaganl (552744 / 745) ile Uygur Kaganl (744 / 745-840) ve 840 sonras Uygurlar eitli ynlerden etki altna almt. Bu etkiler, en bata iktisad ve din-kltrel alanlarda idi. Orta Asya Trk tarihinin, in ile Tang Hanedanl (618-907) zamanndaki ilikileri, siyas ve asker alanlarda olduu kadar, iktisad-ticar alanlarda da nem sergilemektedir. Bakldnda; zellikle, VI. yzyldaki eitli gelimeler ve bu etkenler sonucunda Bat dnyas ile gerekletirilen ilikiler, VII.-X. yzyllarda, pek Yolu ticaretinin etkileri asndan, Trk tarihine altyap salamtr. Bu dnemde, pek Yolu gzerghlarndaki ticar faaliyetler Gktrk Kaganl ile bu kaganln hemen sonrasnda kurulan Uygur Kaganl ve 840 sonras Uygurlar asndan nemliydi. Bu iki kaganlk da, indeki hanedanlardan elde ettikleri byk miktarlardaki, bata ipek olmak zere, eitli mallar satarak ekonomik girdiye sahip olmay amalamtr. pek Yolu ticaretinde Sodlular karmza kmaktadr. Ad geen Sodlular, Gktrklere siyas ve iktisad-ticar sahalarda, Uygurlara da siyas ve iktisad-ticar sahalarn yansra, din ve kltrel sahalarda da etkilerde bulunmulard. Usta birer tccar olmalarnn beraberinde, Sodlular, ayn zamanda da usta birer siyasetiydiler. Sodlularn, Trk tarihinde bu denli nemli etkilerde bulunmalarnn en byk sebebi de pek Yolu ticareti idi. pek Yolu ticaretine hakim olabilme mcadeleleri srasnda Trkler, pekok alanda etkilere uramlardr. pek Yolu ticareti gzerghlarnda bozkrl Trkn de yaam sahalar bulunmaktayd ve bu sebeple, Trkler de bir ekilde, pek Yolu ticaretinin etkilerinde kalmlardr. almamzda, pek Yolu ticaretinin ne llerde Trkleri etkiledii ortaya konmaya allmtr. Buradan kla; slmiyet ncesi Orta Asya

IV

Trk tarihine, VII.-X. yzyllarda byk etkilerde bulunmu pek Yolu ticareti sonucunda Trklerin nasl etkilendii ve bu etkilerin Gktrk ve Uygur tarihine ne tr katklar bulunduu incelenmitir. VII.-X. yzyllardaki Orta Asya Trk tarihine pek Yolu ticaretinin yapt etkilerin ortaya konulabilmesi amalanan alma iin alkalarn esirgemeyen, fikirleri ile beni aydnlatt iin danmanm Prof. Dr. Glin ANDARLIOLUna teekkr bor bilirim. Cengiz Yldzda

ZET

(VII.-X. YY.LARDA PEK YOLU TCARETNN TRK TARHNE ETKLER)

pek Yolu, Dnya tarihinin en eski ticaret yoludur. Bu yol sayesinde ticar, ekonomik, kltrel, din birok etki Dou-Bat corafyas arasnda tanmtr. slmiyet ncesi Trk tarihi asndan da nemli olan bu yol, indeki Tang Hanedanl (618-907) dneminde Gktrk ve Uygur kaganlklarn da etkilemitir. Gktrk ve Uygur Kaganlklar, pek Yolu ticareti iin mcadele vermiti. Gktrkler, indeki hanedandan ald ipei ekonomik adan deerlendirmek ve geleneksel Trk devlet felsefesi dahilindeki Dnya hakimiyeti dncesini devam ettirebilmek iin Bat sahasnda egemenlik kurarak pek Yolunun Kuzey gzerghna hakim olmutur. Uygur Kaganl dneminde, yine, indeki hanedandan alnan ipein ticar adan deerlendirilmesi iin eitli faaliyetler gerekletirilir. Uygurlar, Gktrkler gibi geni bir alana hkmetmemilerse de, pek Yolu ticareti faaliyetlerini takip etmilerdi. Onlar da, pek Yolu ticaretinin nemini bilmekte ve ellerindeki ipein pazarlanmasn istemekteydiler. pek Yolundaki ticar faaliyetler slmiyet ncesi Trk tarihinin VII.-X. yzyllar arasndaki dnemini nemli ekilde etkilemitir. Ticar faaliyetlerde, Sodlular karmza kmaktadr. Sodlular, tccar olmalarnn yansra, ok iyi birer siyaseti idiler. Bu tccar-siyaseti kimliklerini Gktrk ve Uygur Kaganlklar dnemlerinde gstermilerdir. Sodlular, Gktrkler zamannda Bat corafyasnda ipein pazarlanmas ve ticareti; Uygurlar zamannda, hem ipein ekonomik olarak deerlendirilmesi hem de Maniheizmin Uygur sahasna girmesi ve din-kltrel etkilerde bulunmas ynlerinden Trk tarihinde nemli bir yere sahiptiler.

VI

Ad

geen

bu

yoldaki

eitli

ticar

faaliyetler,

Gktrk

ve

Uygur

Kaganlklarnn devam iin iktisad neme sahip olduu kadar, siyas-kltrel-din ynyle de byk nem tamaktadr. Yan, pek Yolu ticareti iin Gktrk Kaganlnn verdii mcadele Gktrkleri sper g hline getirmi; dier taraftan, Uygur Kaganl devrinde ise bu yoldaki ticar ilikiler, Uygurlarda iktisad olduu kadar, din ve kltrel sahalarda da etkisini gstermi ve gelimeler Uygur tarihinde etkili olmutur.

ANAHTAR KELMELER: pek Yolu Ticareti, Gktrk, Uygur, Sodlular, Tang Hanedanl

VII

SUMMARY

(SILK ROAD TRADES INFLUENCES TO TURKISH HISTORY DURING VII.-X. CENTURIES)

The Silk Road is the oldest trade road of the world. This road had brought diverse trading, economic, cultural and religional influences to the geography of West and East. This road, which is also important in the pre-Islamic Turkish historical perspective, was influenced by the Gktrk and Uygur kaganates during the Tang Dynasty (618-907) period of China. Gktrk and Uygur Kaganates fought their ways to the Silk Road trade. The Gktrks, with spirit of erecting and maintaining the Turkic state idea of leadership for the World and their desire to economically use the Silk Road from the Chinese dynasty, took control in Western world and thus became one strong point of the road in the Northern hemisphere. In the period of Uygur Kaganate, again there were various activities brought to make use of the Silk Road from the Chinese Dynasty. The Uygurs, eventhough not ruling a massive land as the Gktrks, were also intensely keeping up with the trade of the Silk Road. They also noticed the significance of the Silk Road and wished to market the silks in their possesion. The trading activities of the Silk Road had important influences during the pre-Islamic Turkish history of the VII.-X. centuries. The Sogdians came into play with their trading activities. The Sogdians, together with their economic traits, were also very bright politicians. This trader-politicians identity was clearly shown during the period of Gktrk and Uygur Kaganates. The Sogdians and the Uygur had played important part in Turkish history. The Sogdians did this by being the marketer and trader of the silks in Western hemisphere; while the Uygur did this both by making use of the silk in economical field, and making their presence to

VIII

the field of Manicheanizm of the Uygurs, as well as bringing the religional and cultural influences. These all activities in the Silk Road has significant roles in the continuance of the Gktrk and Uygur Kaganates, as well as in economics terms and social, religion, and political terms. In another word, the Silk Road trade has made the Gktrks as the super power, while in the other hand this road and the relations made on that basis had brought many bold influences on both economic, religion and cultural fields of the Uygur Kaganates.

KEYWORDS: Silk Road Trade, Gktrk, Uygur, Sogdians, Tang Dynasty

GR

Tarihin en eski ticaret yolu durumundaki pek Yolu, iktisad-kltrel-din vs. pekok etkinin karlkl alveriinin yapld bir vasta olarak karmza kmaktadr. pek Yolu gzerghlarnda gerekletirilen ticar faaliyetler sonucunda

pekok etki Dou-Bat Dnyas arasnda tanmtr. pek Yolu, en bata bir ticaret yolu eklinde karmza kmaktadr ki, bu dorudur. nsanolunun birtakm gereksinimleri bulunmaktadr. Bu ihtiyalar zarretten ya da ilgiden ortaya kar. Zamann ihtiyalarna gre, o corafyada bulunmayan bir maln ya da rnn, dier corafyadan temin edilerek nakli gerekletirilmekteydi. pek Yoluna adn veren rn olan ipek, bu yolun en nemli ticaret mal konumunu korumutur. Her ne kadar, pek Yoluna ismini veren bu mal en fazla ticareti yaplan mal olsa da birok kalem mal ve rn ticaretinde yer almtr. Bu yola adn veren ipek, en eski devirlerden beri insanlarn dikkatini ekmi ve ilgisini cezbetmitir. pee sahip olmak, ayrca, toplumda stat sahibi kld iin ipein nemini kat kat artmaktayd. pein dnda birok deerli mal da bu yol sayesinde akmaktayd. pek Yolunun bu zellii nedeniyle, tarihin eitli devirlerinde bu yola sahip olabilme mcadeleleri verilmitir. Bu mcadelelerin neticesi de ounlukla pekok kann dkld etin savalard. Ancak, bu yola hakim olmak o kadar da kolay deildi. Hkim olunsa bile bu hakimiyet ok da uzun mrl olamamt. nk, bu yol iin mcadele edecek rakip says hi de az deildi. Bir milletin ve devletin ayakta kalmasn salayan en temel unsurlar asker ve siyas alandaki g idi. Bu iki unsurun, iktisad g olmadan srdrlebilmesi hemen hemen imknszdr. te, Orta Asya corafyasnda bulunan milletler bu yolda hakimiyet kurabilmek iin ura vermilerdir. uras da bir gerektir; pek Yolunda hakim olabilmek iin gl bir devlet olabilmek ilk arttr. pek Yolunun

Ad geen yolun oluumuna dikkat ettiimizde karmza, arlkl olarak, in kar. in, eski bir medeniyettir ve bu medeniyeti olutururken uzun bir sreten gemitir. in, ayrca Trk tarihinin bilinen en eski devlet konumdadr ki, bu konumu da oluumu Asya Hunlarndan itibren slmiyet ncesi Orta Asya Trk tarihi ile i ie gemi bir pek Yolundaki ilikilerde nemli klar. Asya Hunlarndan sonra grdmz en gl Trk devlet oluumu olan Gktrkler de bu durumu srdrmler ve bu ilikiler Gktrklerin tkipisi olan Uygurlarla da devam etmitir. in topraklarndan kan mallar pek Yolu vastasyla Batya naklediliyordu. Bu yol gzerghlarnda birok deiim noktas vard ve eitli kervanlar araclyla mallar tanrd. Mallarn yolculuu eitli sahalar almasn tkiben son bulmaktayd. pek Yolu, uzun bir ticaret yolu niteliine sahip olduu sebeple, eitli lkelerin hakimiyet sahalarn amak zorundayd. Eer, herhangi bir sahada ulam sorunu karsa dier bir alan amak gerekiyordu ve bu da gzerghn deimesi demekti. Ticar faaliyetlerin sekteye uramamas iin siyas huzurun devamll ilk art idi. Ticar faaliyetler asndan, indeki Tang Hanedanl mparatorluu (618907) devrinde, zellikle de Tanglarn ikinci dneminde, ilikiler ok canldr. Bu canllk iersine Gktrklerin I. Kaganlk zamanlarnn sonu ve II. Kaganlk zamanlar ve Uygurlarn Kaganl ile 840 sonras Uygur devletlerinin de ksmen katldklarna tank oluruz. Yan, adlarn verdiimiz Trk devletleri sadece siyasasker alanda deil, iktisad alanda da indeki hanedanla yakn ilikideydi. Tanglar dneminde, Tang Hanedanl iki ayr evreden gemitir. lk evresinde daha ok asker gce dayal politikalar retilmi ve stn gc ile Gktrklere de bask oluturabilmiti. Ancak, ikinci evrede asker gc azalm, daha ok ekonomik gc artrmaya dayal politikalar uygulamtr. kinci evrelerinde, asker alanda o denli g kaybetmilerdi ki, yabanc askerleri in ordusunda grevlendirmilerdir. Hatta, st dzey emir-komuta kademesindekilerin ou inli deildi. pek Yolu ticareti slmiyet ncesi Trk tarihinde byk anlam tamaktadr. Gktrkler zamannda, hzl fetihler neticesinde o zamanlarda bilinen dnyann sper gc hline gelinmi ve pek Yolu gzerghlarnda kontrol oluturulmutu. Bu yol ekonomik ynden nem tamaktaysa da geleneksel Trk Dnya hakimiyeti

dncesi dahilinde siyas neme de sahipti. Ksacas, pek Yoluna hakim olmann manev temelleri de bulunmaktadr. Gktrk Kaganl ksa zamanda Dnya imparatorluu eklini almt ve bu yoldaki hakim olma mcadelesi srasnda Sasan ran ve sonrasnda da Bizans Sasanlere uygulanan basklar neticesinde yklacaktr. Gktrklerin siyas miras dier Trk devleti olan Uygur Kaganlnn oluumu ile devam etmitir. Fakat, Uygurlarn pek Yolu ticareti zerindeki uygulamalar ve politikalar Gktrklere gre daha farkldr. Gktrkler, hakim olduklar zamanlarda ine saldr ve aknlarda bulunmakla beraber indeki hanedanlara bask oluturmaktayd. Karlkl grmeler sonucunda hediye ya da hara eklinde alnan ipek ki, ipek balca talep edilen mal idi ve ipek dnda ihtiya maddeleri zra aralar vs. de alnmaktayd, Gktrk hazinesine katkda bulunmaktayd. Gktrk Kaganl sonras kurulan Uygur Kaganl her ne kadar Gktrklerin devam olsa da pek Yolu zerindeki politikalar Gktrklere nazran farkllk sergilemektedir. Uygur Kaganl, Gktrk Kaganl gibi devasal snrlara sahip olmamtr. Yine Uygurlar, Gktrkler gibi ine sk sk ve geni apl saldr ve aknlarda bulunmamtr. zellikle, Tanglara 780deki isyan bastrmadaki yardmlar sonrasnda, asker katklar ve psikolojik basklar sayesinde Tanglardan in ipeini almaya balamlard. Grld zere, Gktrkler dnemi ile Uygurlar dnemi ini bask altnda tutma metodlar farkl gibi grnse de bata ipek olmak zere nemli ihtiya mallar indeki hanedandan elde edilebilmitir. Hara ya da hediye olsun alnan ipein miktar on binlerce top ya da paray bulabilmekteydi ki, bu durum indeki hanedann hazinesini temelinden sarsmtr. Esasen, Trkler tccar olmaktan daha ok, bozkrn sava gebeleriydiler. Bu stn savalardan tccar kimliine sahip olmasn beklemek pek iyimser bir fikir olur. u kabl edilebilir; ne kadar da stn savalar olsalar da, Trklerden tccar olamaz diye bir iddia ortaya atlamaz. Tarihte, Trklerden ticaretle uraan pekok kimse kmsa da bozkrl Trkn asl yaam tarz yaylak-klak, srleriyle gebelik idi. Yalnz, Hazar Trklerinin ticarete dayal toplum yaps istisna bir durumdur. mparatorluu ile mcadele verilmitir. Dahas, tkiben, Sasan mparatorluu Arap aknlar

slmiyet ncesi Trk tarihine tccar kimlikleri ile damgasn vuran bir millet vard. Bu millet Sodlular idi. Sodlular, tarihin deiik zamanlarndan beri Trklerin iersinde grlebilir. Gktrk Kaganlk makamna 545de gnderilen ilk in elisi Sodlu idi. Sodlular, Gktrk dneminde siyas olduu kadar ekonomik ynden de etkilerde bulunurlar. Maniakh adl Sodlu, Gktrklerin elisi olarak pek Yolu ticareti konusunu grmesi amacyla Bizans mparatorluk bakenti Konstantinopolise gnderilmiti. Gktrk elisi sfatyla Bizansa giden Maniakhn siyas ve asker alanlarda grmelerde bulunmak greviyse de ziyaretin temel amac ticar karlara dayanmaktayd. Gktrkler, oluturduklar imparatorluklarna Sod lkesi (Sogdiana)ni de katmlard koloniler, ve hakimiyet Gktrk Ancak alanlarnda Sodlu altnda Dou ve koloniler de bulunmaktayd. ve ticar Bat Kaganlklar olarak Bu ikiye hakimiyeti yaamlar yaantlarn

srdrmlerdir.

Gktrkler,

ayrlmalar sonucunda bu ilikiler Bat Gktrkleri zerinden devam etmitir. Sonraki zamanlarda Gktrklerin siyaset alanndan ekilmesiyle Uygurlar, kaganlklar ile ortaya kyordu. Uygurlar, tpk Gktrkler gibi ini baskda tutmay ana politika edinmilerdi. Uygurlar, zaman iersinde g kazanarak Tang Hanedanlna bask uygulamsa da, bu bask Gktrklerin uygulamalarndan farkl idi. Gktrkler zamanla, geni snrlara ulam ve fetihler sayesinde ayrca pek Yolu gzerghlarna da hakim olmusa da, Uygurlar ok geni topraklara sahip deillerdi. Uygurlarn faaliyet alan daha snrl kalmtr. Ancak, 840 Krgz yenilgisi sonras Batya giden ve yaylm gsteren Uygur devletleri sahasnda Kaganlk dnemine nazran daha faaldiler. Uygur Kaganl zamannda Uygurlar, Tanglara ok kereler asker yardmda bulunmutur. Uygur yardmlar olmasa, belki de, inin bu parlak dneminin grld Tanglarn siyas yaam daha ksa srecekti. Uygurlar, Gktrkler gibi ine sk sk aknlar yapmamtr; zellikle de 780 sonras pek bir aknda bulunmamlardr. Ayrca, Uygurlar in topraklarna giderek ikmet de etmilerdir. Yan, Uygurlar inliler ile daha ok temasta bulunmulardr. Tang Hanedanl mparatorluuna bask politikas ile ini ekonomik ablukaya almak daha akllcayd ve tek sorun da, inden alnan ipei Bat corafyasna nakletmek iini ihle edebilecekleri Sodlular. birilerini bulmakt. Bu ii halledebilecek kimseler zaten vard: pek Yolu

Uygurlar da indeki hanedandan ipek bata olmak zere eitli mallar almtr. Bu alanda Sodlular tekrar karmza kar ve bu sefer de ticar faaliyetlerin dnda, din etki ile. Bg Kagan dneminde in topraklarndaki bir sefer srasnda ad geen Uygur Kagan, Mani dini rahipleri ile karlam ve sonrasnda gelien olaylar neticesinde Bg Kagan, Mani dinine ynelmitir. Aslnda, Bg Kagann Mani dinine ynelmesi ya da ynelmi gibi grnmesinin altnda politik karlar bulunmaktayd. Bu politik karlarn temelinde ine kar stn kalabilmek ve indeki hanedan baskda tutabilmek dncesi yatmaktayd. Mani rahipleri arlkl olarak Sodlu idi ve Sod lkesi (Sogdiana) kkenliydiler. Sodlular, bilindii gibi usta tccarlar idi ve bu kimlikleri ile gittikleri ve iliki kurduklar yerlerde siyaset yapmaktaydlar. Dier taraftan Mani dini, ortaya ktndan beri hangi corafyaya girerse girsin tkibata uramt. Bu nedenle Uygurlar, Mani dininin koruyucusu olabilirlerdi. teki ynden de Uygur Kagan, Maniheistleri koruyarak bu dine inananlardan ok, kendi karlarn gzetmitir aslnda. Bu usta tccarlar ve siyasetileri himye etmek krl olabilirdi. nk, inden hara ya da hediye yoluyla elde edilen ok miktarda ipek vard ve bu ipein deerlendirilmesi gerekliydi. Yan, ksaca u ortaya kmaktadr: Uygurlarn asker gc, Sodlularn ticar ve siyas zeks bir araya gelirse Uygur Kaganl daha gl klnabilirdi. Ancak, u konu da yadsnamaz bir gerektir. Uygur Kagan Bgy, Mani dinine siyaseten girmi gibi kabl etsek de; Bg Kagan, Sodlulara ok itbar ettii iddiasyla Tun Baga Tarkan tarafndan siyas cinayete kurban edilmi ve Yalakar soyu sonrasnda Uygur Kaganlnda II. Hanedanlk dnemi balamtr. Gerekten de Maniheistler ve Sodlular, Uygur Kaganlk merkezinde ayrcalkl bir yere sahiptiler ve hatta, bunlar indeki nemli merkezlerde Mani tapnaklar ama hakk kazanmlar, dahas, inlileri baskya almlardr. Bu yzden, Uygur kagannn siyas-ekonomik kar iin gzettii politikalar Uygurlar iin bazen olumsuzluk da yaratyordu. Mani dininin Uygurlar arasndaki etkileri yok deildir. Sod lkesinden kopup gelen Mani rahipleri Uygurlara Sod kltrn de getirir. Bu kltrn en dikkati eken yansmas kltrel alanda, edeb alanda grlr. Buna gre, Sod alfabesi Uygurlara girer ve Uygurlar bundan sonra bu alfabeden etki ile edeb eserleri kayda alrlar.

Grlmektedir kaganlklar

ki,

pek

Yolu

ticareti

sonucunda

Gktrk ve

ve

Uygur sahalara

asker-siyas

politikalarn

ekonomik-iktisad

kltrel

ynlendirmiler, bu politika iersinde Sodlular da nemli etkileri ile yer almlar ve Trkleri derinden etkilemilerdi. pek Yolu gzerghlarndaki ticaret Gktrk olsun, Uygur olsun bu Trk kaganlklarnn siyas ve asker yaamlarnda nemli bir yere sahipti. Her iki kaganln hakim olduu saha ve faaliyetleri ayr kategorilerde deerlendirilse de temelde, Gktrk ve Uygur kaganlklar, geleneksel Trk Dnya hakimiyeti dncesi erevesinde hareket etmilerdir. Her iki kaganln bandaki hkmdar da iktisad yaamn nemin farkndayd. nk, ne kadar usta sava olsanz da, iktisad gce sahip olmadan kuvvetli bir siyas oluuma girilebilmesi imkn dahilinde deildir. Bata in olmak zere, rakiplerine stnlk kurma, halknn karnn doyurup iktisad rahatln oluturma, devletini uzun mrl klma amacndaki Trk hkmdarlar, imkn dahilinde olduu srece, gstermi ve bu erevede politikalar retmitir. pek Yolu gzerghlarndaki ticar-

ekonomik faaliyetlerden olabildiince yararlanmaya ve karlarn korumaya gayret

2. PE N ANT K BATI DNYASINA LK KEZ G RMES

2. 1. pek ve Antik Dnya

Tarihler M. . 53 lkbaharn gsterdiinde, Romann hrsla dolu ve byk baarlar peinde olan, en yksek mevkili Konsolosu ve Suriye Valisi Marcus Licinus Crassus, 4.000i svri 42.000 kiilik kuvvetle Roma mparatorluunun Doudaki en byk dman durumundaki Parthlarla sava iin Frat amt ve bundaki en byk amac, Frat nehrini aarak kamaya alan dman yakalamakt. O, 6 Mays gn Parth kuvvetlerinin ekildii Carrh1 nlerine varmtr. Romal tarihi Florusa baklacak olursa, Parthlar bu hileyi yaptktan sonra yeni kuvvetlerle tekrar saldrya gemilerdir. Florusun verdii bilgilere dikkat edilirse, korkutucu lklar atarak gne altnda parltlar saan ve gzel renklerdeki altn ilemeli bayraklarn amalar bitkin ve zor durumdaki Romal askerlerin korkarak panikle kamalarna sebep olmutu, nk Romal askerlerden hibiri, bu tr eyi grmemilerdi ve bu sava2, Romallarn in ipeini ilk kez grmelerine vesile olmutur.3 pei daha nceleri grme ansna sahip olanlar, Douya herhangi bir ekilde gitmi kimseler idi.4 Bu ipei tam olarak tanmayan Romallar ipee Sericum (ipek kuma) adn vermilerdir.
1 2

Yunanllar

ise,

ipein

ana

vatannda

yaam

srenlere

Sere

Gnmzdeki Harran. Bu sava Roma tarihi iin dramatik bir sonla bitmiti. ipein, ilk defa, Bat dnyasnda tannd bu savan geliimi de ilgintir. Buna gre; Parthlarn saldrlarna Romal askerler uzun sre dayanmlarsa da, gnn ortalarnda Parthlarn bir anda parltlar saan bayraklarn amalaryla savan seyri deiiyordu. lm tedirginliini yaayan Romal askerlerin susuzluklar ve yorgunluklar da etkin olunca Roma alaylar ksa srede yok edilir. Carrh Sava esnasnda, Parthlarn at ve Romal askerlerin gzlerini kamatrm, parlak renge sahip altn ilemeli bayraklar dikkati ekmektedir. Fizik zelliklerini belirttiimiz bu bayraklar, Romallarn ilk kez grm olduklar ipekten iml edilmilerdi. Ancak, ad geen ipek maml ncesi, gkkua renklerine sahip bir kuma eidi Romallar tarafndan kullanlmtr. Carrh Sava zerinden on yl bile gememiti ki, Romada Csarn galibiyet kutlamalarna katlan halk, balar zerinde gerilmi haldeki glgelii grdklerinde aknlklarn gizleyememilerdi. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, Ankara, 1981, s. 1-2. 3 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, (Trkesi: Alev KIRIM), stanbul, 2000, s. 110.

demekteydiler. Hliyle, hafif, scak tutan, yumuak ve gkkua renklerini tamakta olan bu mkemmel kuma retenler; vahi okular ve azgn savalardan kurulu Parthlar veya ipee bu ad takan Yunanllar olamazd.

2. 2.

pek Bcekilii ve

pek Dokumacl Sanatnn inde Ortaya

k Hakkndaki Efsaneler

pek dokumaclnn ortaya k ile ilgili pek ok efsane var ve ipek bcekilii ve ilemecilii sanatnn ortaya knn gerek hikyesini yazl belgelerden renmemiz olanak dhilinde deildir.5 Eski in belgelerinde bulunan efsaneler ve masallar, gerei engellemektedir. Ayrca, arkeoloji biliminin de ipek bcekilii ve ilemecilii sanatnn ne zaman ortaya kt konusunda yardm dokunamamaktadr. pek ipliinin elde ediliine ve ileniine dar kesin delillere, sonraki Shang hkmdarlarnn, Yin Hanedanl devrindeki bakentleri Yin-hsuda gerekletirilen arkeolojik kazlarda ulalabilmitir.6

Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 2. pein ortaya k hakknda eitli almalar yaplmtr. Buna gre; XX. yzyln ikinci yarsndan sonraki tarih almalar ncesi, modern anlamdaki tarih aratrmalarnda Dnya tarihi, yalnzca Avrupal ve Amerikal aratrmaclar tarafndan incelenmi ve kaleme alnmt. Bu da demektir ki, Avrupa tarihi dndaki tarih aratrmalarndaki yaklamlarn byk ksm Avrupal tarih aratrmaclarnn grleriyle ortaya konmutur ve bu durum, bilimsellie glge drmektedir. Tarih aratrmalarndaki yanl tutumlar, bilhassa, in tarihinde bolca grlmektedir. ngiliz Sinolog Legge, Yce Tanr anlam veren ti karakterini emperor, yan imparator eklinde okumutur ve bu hata, Alman Sinoloji almalarnda in tarihinin ilk be hkmdarna tanrsal anlamlar katlmasna sebebiyet vermitir. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 18. Uzun yllar, in tarihinin ilk be hkmdar, in tarihinde efsanelerle betimlenmelerine ramen gerek tarihe de ml edilmilerdi. pek dokumacl sanatnn ortaya k, bu hkmdarlardan biri durumundaki Huang tiye, M. . 3. bin ylda yz yldan fazla bir zaman lkeyi idare etmi olmas lzm gelen Sar Hkmdar ile ilikilendirilir. Onun hanm Si-ling-shi, dier efsanelerde kz olarak belirtilmektedir ki, ilk ipek dokumacs kabl edilmitir. Bu efsaneye bakarsak; Si-ling-shi, sarayn bahesinde gezerken, koza ren bir ipek bcei dikkatini ekmi ve trtln evresine rd bu ipi insanlarn krklara dolayarak farkl amalarla faydalanabileceini dnmtr ve denemeleri sonucunda ortaya kan dokuma ipekli kuma, o dnemlerde pek oturmam durumdaki ekonomi tarihi asndan yepyeni ve ok nemli bir dnemin kvlcm olmutur. Ad geen efsaneyi okuyan kimse, eski Sinologlarn yanlgya dt gibi, in mparatorluunun be bin yl ncesinde de var olduu kansna kendisini inandrr. 6 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 22-23.
5

M. . 2000 yllarnn ortalarnda, ipek bir ihra mal olmasa da, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatnn ne zaman ortaya kt konusunda yine de kesin bir tarih verebilmek olas gzkmyor. indeki imparatorluk, eitli mcadeleler ve savalar sonucunda irili ufakl birok devlete blnmt. Bu blnme sonucunda bu devletler, dierlerinin hakimiyetindeki dominyonlar ele geirebilmek amacyla yeni mcadelelere girmilerdi. Bu devletlerin herbiri, tm ine hkmetme dncesinde ve imparator olabilme hayalindeki bir prens tarafndan idare edilmekteydi. pein, sadece, sarayn tketim oranna gre retimi yaplrd. Ancak, hkmdar ailelerinin gittike artmas sonucunda ipee duyulan talep oalm, buna paralel olarak da ipek retimindeki hacim gittike bymtr. Batl olarak, yalnzca, Byk skender, Hindistan seferini gerekletirdii skenderin subaylarndan olan zamanlarda ipek kumalar grebilmitir. Byk Serik7 rtlerinden, yan ipekten bahsetmektedir.8 Batllarn, tam olarak nereden geldiini bilemedii ve adna fantastik sylemlerde bulunduu ipein durumu ticaret sahnesinde ve ekonomik sahada da tam olarak belirgin deildi. Batl olarak, yalnzca, Byk skender, Hindistan seferini gerekletirdii skenderin subaylarndan olan zamanlarda ipek kumalar grebilmitir. Byk Serik9 rtlerinden, yan ipekten bahsetmektedir.10
7 8

Nearchos, ipek hakknda bilgi veren ilk Yunanl idi ve o, kaleme aldklarnda

Nearchos, ipek hakknda bilgi veren ilk Yunanl idi ve o, kaleme aldklarnda

Ser, Antik Dnyada ipek iin kullanlan nitelendirmedir. pek, uzun sredir Douda bilinmeyen, ancak merak edilen bir yerden Bat sahasna gelmekteydi. Yunan yazar Pausanias, yksek ihtimlle Kzl denizde bulunan Seria adl bir adadan bahseder ve bu kuman ad Ser (ipek) kelimesinden kmtr. Yunanl corafyac Ptolemaiosa baklacak olursa, dier taraftan Ser isminde bir rmak bulunmaktadr ve yine, bu yazara gre, Ser ismindeki rmak gnmz Taylandndaki Menam nehri idi. Serliler, yan ipek insanlar tbiri, sonraki zamanlarda Romada, inlileri ya da daha geni anlam olarak, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatn icra eden halklar tanmlamak amacyla kullanlmtr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 24. 9 Ser, Antik Dnyada ipek iin kullanlan nitelendirmedir. 10 pek, uzun sredir Douda bilinmeyen, ancak merak edilen bir yerden Bat sahasna gelmekteydi. Yunan yazar Pausanias, yksek ihtimlle Kzl denizde bulunan Seria adl bir adadan bahseder ve bu kuman ad Ser (ipek) kelimesinden kmtr. Yunanl corafyac Ptolemaiosa baklacak olursa, dier taraftan Ser isminde bir rmak bulunmaktadr ve yine, bu yazara gre, Ser ismindeki rmak gnmz Taylandndaki Menam nehri idi. Serliler, yan ipek insanlar tbiri, sonraki zamanlarda Romada, inlileri ya da daha geni anlam olarak, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatn icra eden halklar tanmlamak amacyla kullanlmtr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 24.

10

Balarda, ipek bcekilii ile beraber, ipein kullanm tasarrufu bile sadece inin ipek sahalarnn idareci ailelerine tannm bir ayrcalk idi. Bunu takip eden zamanda bu ayrcala in hkmdar sahip olmutur. in hkmdarlar, ok gemeden tekellerine aldklar ipein ticar getirisindeki inanlmaz bykle ahit olunca ipek bcei larvalarnn in topraklar dna kartlmas hlinde lm cezas uygulanacana dar hkm getirirler ve bu sayede, in, M. S. IV. yzyla dein saf ipein tek reticisi konumunu korumay baarr. pek bcei yumurtalarnn in topraklar dna kartlmas hlinde lm cezas uygulanacana dar hkm getirilmesinden alt yzyl kadar nce Koreye gitmi olan inli gmenler dut aac tohumu ile ipek bcei yumurtalarn yanlarnda getirmilerdi. Batl olarak, yalnzca, Byk skender, Hindistan seferini gerekletirdii skenderin subaylarndan olan zamanlarda ipek kumalar grebilmitir. Byk Serik11 rtlerinden, yan ipekten bahsetmektedir.12

Nearchos, ipek hakknda bilgi veren ilk Yunanl idi ve o, kaleme aldklarnda

2. 3. in peinin Ticar Adan Deerlendirilmesi

Tarih srete, feodal krallarn, yalnzca, kendi ihtiyalarn grmek amacyla saraylarnda oluturduklar tezghlar dnda, ehirlerde de ipek dokuma atlyeleri oluturulmutur. Bundan sonra ipek, ihracat yaplan, bunun yannda da hara13 olarak demede kullanlabilen bir madde eklinde, yksek miktarda retilir. D pazarlara yollanan in ipei, ok yksek miktarlar bulmaktayd ve bunu tkiben, neticede yalnzca evde bu ii yapanlarn dnda atlyelerde de alanlarn saysnda
Ser, Antik Dnyada ipek iin kullanlan nitelendirmedir. pek, uzun sredir Douda bilinmeyen, ancak merak edilen bir yerden Bat sahasna gelmekteydi. Yunan yazar Pausanias, yksek ihtimlle Kzl denizde bulunan Seria adl bir adadan bahseder ve bu kuman ad Ser (ipek) kelimesinden kmtr. Yunanl corafyac Ptolemaiosa baklacak olursa, dier taraftan Ser isminde bir rmak bulunmaktadr ve yine, bu yazara gre, Ser ismindeki rmak gnmz Taylandndaki Menam nehri idi. Serliler, yan ipek insanlar tbiri, sonraki zamanlarda Romada, inlileri ya da daha geni anlam olarak, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatn icra eden halklar tanmlamak amacyla kullanlmtr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 24. 13 Hara kelimesinin tam olarak ne anlama geldii konusunda bzk. zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), Ankara, 1987, s. 12, dn. 5. Ayrca bkz., zkan ZG , XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticari Mnasebetler, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Enstits Dergisi, 9, 1978, s. 87-106.
12 11

11

art grlr. pek sektrnde alanlarn stn gayretler ve beceriler sergileyerek ortaya kard bu ihra mal ipekliler sayesinde insanlara i imknlar domasn salamlardr. Batl olarak, yalnzca, Byk skender, Hindistan seferini gerekletirdii skenderin subaylarndan olan zamanlarda ipek kumalar grebilmitir. Byk Serik14 rtlerinden, yan ipekten bahsetmektedir.15 pek, in tarihinde, Han Hanedanl devrinde byk nem kazanmtr. Bu dnemde ipek maml, sadece endstri alannda kullanlan bir materyal olmaktan karak ekonomik deer kazanmtr. pein ekonomik bir deer kazanmasnn yolunu aan en byk etken; dier ekonomik deer tayan unsurlara gre ki, bunlar madd deer olarak bata altn, gm ve bakr idi, daha kolay bir ekilde elde edilmesi idi. pek, imparatorluun emrindeki memur ve grevlilere, imparatorlua hizmet karl alanlara emekleri ve abalar karlnda demede kullanlan ekonomik bir enstruman hlini almt. pein ekonomik deer kazanmaya balamasyla beraber birtakm uygulamalar da yrrle sokulmu, nasl altn toplanarak korunuyorsa ipek de toplanmaya, muhafaza edilmeye balamt. Bununla birlikte, nasl altn da deerinin ortaya konmas iin arl belli kurallar dahilinde llyorsa, ipek de belli kurallar iinde uzunluu orannda llmtr. eklinde faydalanlmas fazla zaman almamtr. te, ipek tarih srecinde kazand ekonomik ve iktisad zelliiyle DouBat dnyas arasndaki ilikilerde en nemli unsurlardan biri durumuna geliyordu ve bu zellii, yzyllar boyunca devam edecekti. Ancak, ipein ekonomik neminin srekliliini salayan ey, yan, ipek retimindeki salanacak art olmazsa herey tersine dnebilirdi. Bu yzden, ipek reticilii gerekletiren her eyalette bu ile uraan ailelerin kz ocuklar, anne ve byk anneleri yln alt ay sresince
14

Nearchos, ipek hakknda bilgi veren ilk Yunanl idi ve o, kaleme aldklarnda

pein,

inin dier lkelerle gerekletirdii ticar ilikilerde para, dier bir deyile dviz

Ser, Antik Dnyada ipek iin kullanlan nitelendirmedir. pek, uzun sredir Douda bilinmeyen, ancak merak edilen bir yerden Bat sahasna gelmekteydi. Yunan yazar Pausanias, yksek ihtimlle Kzl denizde bulunan Seria adl bir adadan bahseder ve bu kuman ad Ser (ipek) kelimesinden kmtr. Yunanl corafyac Ptolemaiosa baklacak olursa, dier taraftan Ser isminde bir rmak bulunmaktadr ve yine, bu yazara gre, Ser ismindeki rmak gnmz Taylandndaki Menam nehri idi. Serliler, yan ipek insanlar tbiri, sonraki zamanlarda Romada, inlileri ya da daha geni anlam olarak, ipek bcekilii ve ilemecilii sanatn icra eden halklar tanmlamak amacyla kullanlmtr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 24.
15

12

alrlard ki, neredeyse zamanlarnn ounu ipek bceini bakm, ipein maml ve ekonomik deerini haketmesi iin geirdii ileme evreleri, yan ipein zlmesi, erilmesi, dokunmas, boyanmas gibi ilemlere ayrmak zorundaydlar. Grld zere, indeki ipek endstrisinde tamamen kadnlar almaktayd.16 u konuya deinmekte yarar vardr. in Seddi, savunma hatt amacyla snr boyunca ina edilmi ve bu sayede, snr komularna yollanan haralarda azalma olmutu. Para para ina edilen kaleler sur yardmyla birletirilmiti ve bylece, inlileri rahatsz eden gler de bitmitir. in Seddi, yksek miktarda paraya ve insan gcne mal olmutur. Ancak, ipein d dnyaya sat yoluyla ele geen paralar ile, Bat dnyasndan lks mallar satn alnmt ve bu durum sonraki zamanlarda da devam edecekti. Bat dnyasndan alnan lks mallar, imparatorluk saraynn ihtiyacna ynelikti ve ok kk bir grubun mutluluunu salamaktayd. Ekonomik yap ve politikada gelinen bu nokta, in halknn byk kesimine yarar getirmemekteydi. in topraklarnda ok az yetiebilen pamuun ithli yerine inci, mercan, kehribar, yakt ve trkuaz vb. deerli talar, mcevherat vb. lks tketim mallar ine ithl edilmekteydi. pek ihracatnn olumsuz etkileri, in halkn sefalete srklemi, bu sebepten dolay ekonomik yaam da kaosa sokmutu. Bu duruma gelinmesinin altnda yatan temel neden, o devirde ipek retiminin ok byk hacimlere ulamasna karn, fiyatlardaki d idi. Ayrca, darda da ekonomik ekime yaanyordu. inin dndaki teki retim merkezleri, Hindistann yansra, daha nemli durumdaki Kua ile Turfan blgeleri idi. Kua ile Turfanda, ranllar (Acemler) ve Bizansllardan ok zaman nce, kendilerine zg ipek retimi gerekletiriliyordu.17 Bu sebeplerden dolay, Bat sahasnda yar maml ipekte olmasa bile, ham ipekte byk bir ekime izlenmekteydi. u konuya deinmekte yarar vardr. in Seddi, savunma hatt amacyla snr boyunca ina edilmi ve bu sayede, snr komularna yollanan haralarda azalma olmutu. Para para ina edilen kaleler sur yardmyla birletirilmiti ve bylece, inlileri rahatsz eden gler de bitmitir. in Seddi, yksek miktarda paraya ve insan gcne mal olmutur. Ancak, ipein d dnyaya sat yoluyla ele geen paralar ile, Bat dnyasndan lks mallar satn alnmt ve bu durum sonraki
16

Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 7.

13

zamanlarda da devam edecekti. Bat dnyasndan alnan lks mallar, imparatorluk saraynn ihtiyacna ynelikti ve ok kk bir grubun mutluluunu salamaktayd. Ekonomik yap ve politikada gelinen bu nokta, in halknn byk kesimine yarar getirmemekteydi. in topraklarnda ok az yetiebilen pamuun ithli yerine inci, mercan, kehribar, yakt ve trkuaz vb. deerli talar, mcevherat vb. lks tketim mallar ine ithl edilmekteydi.

2. 4. pek Yolu Gzerghlar

Kuzey pek Yolu, Orta Asyada18 birka kola ayrlmaktadr. Asl gzergh Aral gl sahilinden Harezme dnerek, sahil boyunca Kuzey Batya doru Ural nehrinin aa rna gelir, nehri aarak Volgaya, buradan da Kala kstasndan Don nehrine gelir. Don nehrini Pantikapaion (Ker) boaznda denize dklen azna dein takip ettikten sonra, buradan dier Yunan ticaret merkezlerinin bulunduu Krma gelir. Pantikapiaiona ulaan bu yol zerinde, gmrk istasyonlar vardr. Antik yazar Heredotosun aktard bilgilerde Var adyla geen Volga nehri kysndaki Budinlerin bakenti ile, Sarmatlarn yaam srdkleri Don nehrinin aznda gmrk yerleri vard ve bu gmrk istasyonlarnn bulunduu menzillerde, genel olarak, ayn zamanda kervan rehberi de olan tercmanlarn ve bir blm yk hayvanlarnn deiimi gerekletirilirdi. Ayn ekilde, Harezmden ayrlan bir dier gzergh, Hazar denizi sahillerinden gemektedir ve buradan gemilerle, o devirde Araxes19 olarak bilinen Kura nehrinin denize dkld az ksmna gelirdi. Aras rma alarak, eski zamanlarda Ermenilerin bakenti olan olan Artaxataya gelir ve Roma snrn aard. Bir dier yol Aras boydan boya atktan sonra, o devirde berya olarak nitelendirilen Grcistana saparak, o zamanki beryann bakenti Mchetay aarak Karadeniz kysndaki Kolaise gelen yol idi. Strabonun aktard bilgilere baklrsa, bu her iki ticaret yolu, M. . son iki yzyl iersinde olumutur.
Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, (Trke eviri: Mjdat KAYAYERL ), Kayseri, 1997, s. 86. 18 Orta Asya corafyas hakknda genel bilgi iin bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, (eviren: Lale ARSLAN), stanbul, 2001, s. 22-31.
17

14

Bir dier yol ise, Kuzey ve Gney gzerghlar arasndaki balant yolu idi. Her iki yol, birbirinden ayr gzerghlarda devam ettikten sonra, ilerki zamanlarda Semerkand ad verilen eski adyla Marakandada tekrar birlemekteydi. Fergana vadisinden gelen Kuzey gzergh ile Kagardan gelen Gney gzerghlar burada birleirlerdi. Ptolemaiosun, Usruana olarak kaleme ald, o devirdeki Kuruskath (Kiros ehri) eski Ahemen Devletinin snrn aan bu yol, snr idi. Nehir kys boyunca, snr karakollar oluturulmutu. Ayn ekilde, Harezmden ayrlan bir dier gzergh, Hazar denizi sahillerinden gemektedir ve buradan gemilerle, o devirde Araxes21 olarak bilinen Kura nehrinin denize dkld az ksmna gelirdi. Aras rma alarak, eski zamanlarda Ermenilerin bakenti olan olan Artaxataya gelir ve Roma snrn aard. Bir dier yol Aras boydan boya atktan sonra, o devirde berya olarak nitelendirilen Grcistana saparak, o zamanki beryann bakenti Mchetay aarak Karadeniz kysndaki Kolaise gelen yol idi. Strabonun aktard bilgilere baklrsa, bu her iki ticaret yolu, M. . son iki yzyl iersinde olumutur. inin kendi ihracat olan ipei, ne sebeple gmrklerde kontrolden geirdii sorusu sorulabilir. Belki de bunun nedeni, ihracat inli tccarlarn gerekletiremeyii idi. Serler (Ye-chihlar)den sonra Sodlu (Sogdianal), daha sonralar da Uygurlar ve en sonunda da Arap tccarlar bu ii stlenmilerdir.22 Gerek anlamda, denetleme mekanizmasnn ilk seviyesinde onlar vard. Kendi balarna tccarlardan alamadklar ihra mal ipekleri, yalnzca, devlete ait yerlerden alabilmekteydiler. Bu zorunluluun en nemli sebebi de gvenlik idi. Bu gmrk yerlerinde, mallarn grevlilerin Ayn dikkat ekilde, kontrol etmeleri dnda kalite kontrol gereken bir dier bir konu dier grevlileri da, in de vard. Bu topraklarndaki Hazar denizi skender Romannda Demir Kap ad verilen geide ulard. Oxus20, Kuanlar ile Parthlar arasndaki

gelimelerin d dnya tarafndan renilmesinin nne gemekti. Harezmden ayrlan gzergh, sahillerinden gemektedir ve buradan gemilerle, o devirde Araxes23 olarak bilinen Kura nehrinin denize dkld az ksmna gelirdi. Aras rma alarak, eski zamanlarda Ermenilerin bakenti olan olan Artaxataya gelir ve Roma snrn
19 20

Gnmzdeki Gnmzdeki 21 Gnmzdeki 22 Hans Wilhelm

Aras. Am Derya. Aras. HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 88.

15

aard. Bir dier yol Aras boydan boya atktan sonra, o devirde berya olarak nitelendirilen Grcistana saparak, o zamanki beryann bakenti Mchetay aarak Karadeniz kysndaki Kolaise gelen yol idi. Strabonun aktard bilgilere baklrsa, bu her iki ticaret yolu, M. . son iki yzyl iersinde olumutur.. Sasan ( ran / Acem / Pers) ehinah I. apur, III. yzyln ilk yarsnda Kuanlar malubiyete uratmas sonras, Sasanler, yzyl geen bir zaman iersinde Pamir, Altay dalar ve Sr Deryada hakimiyet kurmaya alacaktr ve bu zaman diliminde, Altay dalarnn geitlerindeki gmrk ve kontrol noktalar yerine Hazar denizinin gneydousunda bulunan Crcan tekrar gmrk ve kontrol kaps hline sokulur. Crcanda, in ipei naklini kontrolde tutmak amacyla oluturulmu bir kap da bulunuyordu.24 Sasan ran sahasnda, d dnyaya para akn durdurma dncesiyle in ipeinin giriine snrlama getirilmiti. Bu snrlamann temelinde, in ile Sasan ran arasndaki ticarete araclk roln stlenen Orta Asya pazarlarnn ran mal satn almamas yatyordu. Dier ynden, Hindistan sahas kullanlarak denizyoluyla rana nakledilen in ipei, rekabette nemli rol oynamaktayd. Bu ipek, Hint limn Baryzagadan Basra krfezine, buradan da Mezopotamyaya getirilmekteydi. Bu iten u karlabilir: Hint tccarlar ipek ticaretinde zaman iinde ykselen bir grafikle, bir hakimiyet oluturmulard. Hintli tccarlar, ipek transit ticaretini byk oranda Sudakllarn gelimenin bir kantdr. Yalnzca Kuzey pek Yolu, Sasan ranndaki gelimelerin ve Hint tccarlarnn istil hareketlerinin dnda kalabilmitir. inde, ilk kervanlarn ne zaman ve nereden, Batya mal gtrmeye baladklarn hikimse bilememektedir. Eski zamanlardan itibren, hliyle, uzun bir dnem sresince deiim yoluyla edinilen ticar mallar iin, satn alabilecek potansiyele sahip ve bu mallarla ilgilenebilecek mterilere rastlanncaya dein eitli pazarlar gezmek iin uzun mesafeler almaktayd. Netice itbariyle, baz mallarn baz yerel pazarlarda yksek krlarla satlabildii anlaldktan sonra, bu frsat deerlendirmek isteyen ilk ticaret kervanlar yola kmaya balyorlard.
23 24

elinden

alabilmilerdi

ve Tarm

havzasnn

tm

byk

ehirlerinde, M. S. I. yzyldan balayarak, Hint tccar kolonilerinin grlmesi bu

Gnmzdeki Aras. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 91.

16

Gebeler, eski devirlerden balayarak vaha ya da su kenarlarnda, ya da l ve bozkr corafyasnda nceden belirlenmi noktalarda mal deiimi ve yenilikleri renebilmek amacyla bulumaktaydlar. Bu noktalara ulaan yollarda en gvenli rotalar takip ederek ve coraf yapy da iyi kullanarak haydutlardan, vahi hayvanlardan; dier yandan, geitler, uurumlar, kum frtnas vb. gibi doa koullarndan syrlarak yolculuklarna devam etmekteydiler. Sasan ran sahasnda, d dnyaya para akn durdurma dncesiyle in ipeinin giriine snrlama getirilmiti. Bu snrlamann temelinde, in ile Sasan ran arasndaki ticarete araclk roln stlenen Orta Asya pazarlarnn ran mal satn almamas yatyordu. Dier ynden, Hindistan sahas kullanlarak denizyoluyla rana nakledilen in ipei, rekabette nemli rol oynamaktayd. Bu ipek, Hint limn Baryzagadan Basra krfezine, buradan da Mezopotamyaya getirilmekteydi. Bu iten u karlabilir: Hint tccarlar ipek ticaretinde zaman iinde ykselen bir grafikle, bir hakimiyet oluturmulard. Hintli tccarlar, ipek transit ticaretini byk oranda Sudakllarn gelimenin bir kantdr. pek Yolunun tam gzerghn bilebilme imknmz bulunmamaktadr. Son zamanlara gelinceye kadar, in ve Bat dnyas arasnda yalnzca tek bir yolun varlna inanlmt ve bu yolun da, yzyllarca deiime uramadan takip edildii sanlmaktayd. Akdenizin dousuna dein gelen yol, Kansu blgesi ve Tarm havzasnn kuzeyini aarak, Pamir dalarnn geitlerini amakta, Afganistan zerinden Kuzey rana, Suriyeye ve Anadoluya, Akdeniz kylarna ulamakta idi ve ad geen bu yol en eski yol pozisyonundayd. Ancak, ticaret yolu olarak ne zaman kullanlmaya baland bilinemeyen en eski yol Tien-shan (Tanr dalar)n kuzeyinden, Kan-chou (Kansu)dan balayp Rusyann gneyindeki orman kuana ve Don nehrinin Azak denizindeki azna dein gelebilmekteydi. Burada, ok eski, birok kola ayrlan, gnmzde ise, hakknda daha az bilgiye sahip olunan, Kuzey Asya ve Dou Avrupann o zamanlarda nemli blgelerine, dahas, Kuzey Avrupann ilerine kadar uzanan yollar sistemi bulunmaktayd. elinden alabilmilerdi ve Tarm havzasnn tm byk ehirlerinde, M. S. I. yzyldan balayarak, Hint tccar kolonilerinin grlmesi bu

17

pek Yolunun Kuzey balantsnn gzergh25 ile ilgili bilgileri arkeolojik kazlardan elde edilen verilerden Federasyonu renebiliyoruz. snrlar iinde Bu verilerin byk ksm skit gnmzdeki Rusya kalan blgelerdeki

mezarlarndan salanmakla beraber, eski Yunanistan ve Orta Avrupa blgesi de nemli bilgiler sunmaktadr. Kazlarda ele geirilen ipek rneklerinden yola karak u kanya varlabilir: pek Yolunun tam gzerghn bilebilme imknmz bulunmamaktadr. Son zamanlara gelinceye kadar, in ve Bat dnyas arasnda yalnzca tek bir yolun varlna inanlmt ve bu yolun da, yzyllarca deiime uramadan takip edildii sanlmaktayd. Akdenizin dousuna dein gelen yol, Kansu blgesi ve Tarm havzasnn kuzeyini aarak, Pamir dalarnn geitlerini amakta, Afganistan zerinden Kuzey rana, Suriyeye ve Anadoluya, Akdeniz kylarna ulamakta idi ve ad geen bu yol en eski yol pozisyonundayd. Ancak, ticaret yolu olarak ne zaman kullanlmaya baland bilinemeyen en eski yol Tien-shan (Tanr dalar)n kuzeyinden, Kan-chou (Kansu)dan balayp Rusyann gneyindeki orman kuana ve Don nehrinin Azak denizindeki azna dein gelebilmekteydi. Burada, ok eski, birok kola ayrlan, gnmzde ise, hakknda daha az bilgiye sahip olunan, Kuzey Asya ve Dou Avrupann o zamanlarda nemli blgelerine, dahas, Kuzey Avrupann ilerine kadar uzanan yollar sistemi bulunmaktayd. Tarih devir ncesi zamanlarda, inliler olsun Yunanllar olsun an, bar iinde olmasa bile, en olan skitler idi. pek Yolunun tam gzerghn bilebilme imknmz bulunmamaktadr. Son zamanlara gelinceye kadar, in ve Bat dnyas arasnda yalnzca tek bir yolun varlna inanlmt ve bu yolun da, yzyllarca deiime uramadan takip edildii sanlmaktayd. Akdenizin dousuna dein gelen yol, Kansu blgesi ve Tarm havzasnn kuzeyini aarak, Pamir dalarnn geitlerini amakta, Afganistan zerinden Kuzey rana, Suriyeye ve Anadoluya, Akdeniz kylarna ulamakta idi ve ad geen bu yol en eski yol pozisyonundayd. Ancak, ticaret yolu olarak ne
25

skitler ile

ticar faaliyetlerde bulunmaktayd. Bahsi geen devirlerde in ve Yunanistan ile her youn ilikideki halk, Karadenizin kuzeyindeki geni bozkrlarda yaayan ve Dou sahasnn i kesimlerine dein yaylm salam

pek Yolunun Kuzey gzerghnn tarih ncesi durumu iin bkz., Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 13-14.

18

zaman kullanlmaya baland bilinemeyen en eski yol Tien-shan (Tanr dalar)n kuzeyinden, Kan-chou (Kansu)dan balayp Rusyann gneyindeki orman kuana ve Don nehrinin Azak denizindeki azna dein gelebilmekteydi. Burada, ok eski, birok kola ayrlan, gnmzde ise, hakknda daha az bilgiye sahip olunan, Kuzey Asya ve Dou Avrupann o zamanlarda nemli blgelerine, dahas, Kuzey Avrupann ilerine kadar uzanan yollar sistemi bulunmaktayd. Gney Yollarnn snrlarna baktmzda, bu snrlarn ok daha dar olduuna ahit oluruz ve bu sebepten dolay, Gney gzerghlar nispeten net hatlaryla ortaya konulabiliyor. Gney Yolu balang noktalar, Han Hanedanlnn mparatorluk kenti ve ayn anda in ticaretinin merkezi olan Chang-an idi ve bu ehirden Kuzey Batya doru gidilir, sonrasnda Lan-chou almasn tkiben Kanchou koridoru da alarak Wu-wei ve in Seddinin bat ucu durumundaki Tunhuanga gelinirdi. kullanarak, inin nsanlar ve mallar, Y men Kuan (Yeim Kaps Geidi) gvenli topraklarndan gebelerin seyahat ettii sahaya

girmekteydi ve bu saha, yalnzca, baz zamanlarda inlilerin hakimiyetine dahil olabilmitir. u da bir gerekti ki, in imparatorlar, srekli olarak, bu sahada haklar olduunu dnmtr. Sonrasnda, Tun-huangda yollarn dald grlrd. Gneydeki yol, Yang Kuan (geid) alarak Tarm havzasna girmekteydi ve Lop-nor (Lop) gl alarak Lou-lan, Miran, Dandan-oilik (bir Budist tapnak), Hoten alarak Kagara ve buradan da Pamire gelerek, gnmzde, Krgzlarn hayatlarn devam ettirdii bir platoda Kuzey Yolu ile birlemekteydi. Kuzey rotas ise, Y men Kuana (geid) gelindiinde in topraklarn amaktayd ve Turfan vadisi ile kentleri durumundaki Yarkhoto ve Hooyu amakla Tien-shan (Tanr dalar)n gney eteinde yer alan Karaara gelmekteydi ve buradan da Gney Batya saparak oruk, Korla, Kua, Aksu, Tumuk ve Kagar alarak Pamirin dalk sahasna geliyordu. Gnmzde de devasal boyuttaki ve uzak sahalardan da grlebilen tek bir kaya ktlesinin bulunduu Talam Kulede yollar kesimekteydi ve dar bir geit kullanlarak Pamiri gemekteydi.26 Gney Yollarnn snrlarna baktmzda, bu snrlarn ok daha dar olduuna ahit oluruz ve bu sebepten dolay, Gney gzerghlar nispeten net
pek Yolunun al ve pek Yolu gzerghlar iin ayrca bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 31-35.
26

19

hatlaryla ortaya konulabiliyor. Gney Yolu balang noktalar, Han Hanedanlnn mparatorluk kenti ve ayn anda in ticaretinin merkezi olan Chang-an idi ve bu ehirden Kuzey Batya doru gidilir, sonrasnda Lan-chou almasn tkiben Kanchou koridoru da alarak Wu-wei ve in Seddinin bat ucu durumundaki Tunhuanga gelinirdi. kullanarak, inin nsanlar ve mallar, Y men Kuan (Yeim Kaps Geidi) gvenli topraklarndan gebelerin seyahat ettii sahaya

girmekteydi ve bu saha, yalnzca, baz zamanlarda inlilerin hakimiyetine dahil olabilmitir. u da bir gerekti ki, in imparatorlar, srekli olarak, bu sahada haklar olduunu dnmtr Hemen herkes, pek Yolu adyla bir ulam sistemi ve ticaret ann varln bilmektedir. Fakat, pekok kii de pek Yolu tanmlamasyla neyin kastedildiini bilememektedir. in ve Akdenizin dou alann balayan yalnzca bir tek yol mu bulunmaktayd; ya da bunun aksine, eitli gzerghlara sahip yollar a m bulunmaktayd? pek Yolu tbiri, XIX. yzyln sonlarna doru kullanlmaya balanmtr ve pek Yolu tbirini ilk defa, Alman corafyac ve jeolog Baron Ferdinand von Richthofen kullanmtr. Baron Ferdinand von Richthofen, inin batsn aratrm ve ini anlatmt ve bu ii de yapan ilk bilim adam nvnna sahiptir ve gerekletirdii gezileri tm hatlaryla kaleme ald nemli almasnda pek Yolu tbirini kullanyordu.27 Richthofen sonras, Ayrca, pek Yolu tbiri, Asya ile Avrupa arasnda bin yldr devam eden ticar faaliyetlerden bahseden kim olursa olsun herkesce kullanlacakt. pek Yolu bir taraftan Dou-Bat, dier bir taraftan Kuzey-Gney ekseni arasnda kalan yerler ve insanlar arasndaki birok ba oluturan, bu ba dnda, hakim olmak amacyla asker glerini kullanmak isteyenlere de fayda salayabilen yollar a idi.28
27

Ferdinand von Richthofenin almalar iin bkz., F. v. RICHTHOFEN, China, I, Berlin, 1877; Tagebcher aus China, I-II, Berlin, 1907. 28 pein, Bat sahasna giriine bakarsak; 420 veya 440da atlar, yeim ta, sanatkrlar, danszleri ile mzisyenleri nl olan Khotan (Hoten / Hotan)n Hkmdar, bir in prensesi ile evlilik ilikisi gerekletirmek istemi, bu istek de geri evrilmemiti. Evlilik iin yaplan hazrlklar srasnda komu durumundaki devletler vermeyi istemedikleri iin dut aac ile ipek larvas bulunamamt. Bu sebep dolaysyla, Khotan Hkmdar, nianls in Prensesine, ipek elbiseler giymeyi isteyip istemediini sorduunda gen in Prensesinden, ipek olmadan yaam srmenin zor olaca cevabn alm; sonrasnda ise, ipek bcei yumurtalarndan birka adet alarak bu yumurtalar bir kada

20

2. 5. Eski alardan tibren pein nemi ve Ekonomik Deeri

Bat iin ne denli deerliyse; ayn zamanda ipek, in iin de nemliydi ve bu deer olgusu in efsanelerine kadar ilenmitir.29 pein ve ipek dokuma sanatnn kefi, insanolunun tutkularnn bir sonucuydu ki, bu da sslenme ve bu ekilde dier insanlarn beeni ve takdirini kazanma drtsne dayanmaktadr. Bu insan drtler sonucunda, ipek, balangta in topraklarnda, zaman iersinde ise Dou Asya ve Roma arasndaki btn Antik Dnyada toplumsal stat ile dahil edildiiniz geliyordu.30 snfn imzasn tamakta olan en eski simgelerden biri hline

sardktan sonra bunlar salar arasnda gizlerek karmtr. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 5152. inliler, sonraki dnemlerde komu Khotana dut aac ile ipek yumurtas vermeye balamlardr. VII. yzylda kaleme alnan Pei Shihya baklrsa, 75 lkenin sadece 4 tanesi ipek ile ilgilenmekteydi. Bu 4 lkeden biri, topraklarnda ipek bcekilii sanat gerekletirilen Ta-Chin; dieri, ipek reticisi durumundaki ran; bir dieri, Turfan ki, buras ipek bcekilii gerekletirilmesine msait iklime sahip bir konumda idi ve yine buras Kuzey Tarm yolu zerinde yer almaktayd; bir dier lke ise, Kara ar idi ve burada ipek larvalar ipek amacyla deil, iplik ve kaplama amacyla yetitirilmekteydi. Yine Pei Shihya baklrsa, Kantonda ipek yoktu. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 52. Btn anlatlan eyler kark olduundan dolay, kafalarda soru iareti yaratmaktadr. Ancak, buna karn eski devirleden itibren dokumacln bilinmekte olduu ve yeni bir dokuma sanat durumuna ulaan ynl halnn ortaya kt yer olan in ve Orta Asyada ipek bcekilii tekniinin V. yzyl civarnda balad iddia edilebilir. Uzun zaman sresince, kalite ynnden, yabanc ipekler in ipei ile boy lebilmilerdir. Orta Asya sahasna ipek bcei yetitiricilii Tarm havzasndan (uluslararas Bat ticaretinde gei merkezi konumundaki Tarm havzas, halklarn, yaam ekillerinin, dil ve kltrlerin dnyann hi bir yerinde grlmedii kadar youn bir ekilde kart bir insanlk potas durumundayd. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 228) gelmiti. Bu alandaki son bamsz vaha devletlerinden Khotan (Hoten / Hotan), ok az grlebilen ipek bcei larvalarna sahip idi ve bu ipek bcei larvalarnn baka bir yere gtrlmesine, kat bir kuralla yasak getirilmiti. Efsanedeki olaya baklrsa, Khotan Kral ile evlilik ilikisi (W. Heydin eserinde geni biimde ele alnmtr. W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], (eviren: Enver Ziya KARAL), Ankara, 1975, s. 5) kuran Kual bir Prenses, hotaz (gelin bal)nn ierisine, yemleriyle beraber ipek bcei larvalarn gizlemi (inli Prensesin ipei karmas iin bkz., Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 81) sonrasnda, burada dut aac dikimi ile ipek bcekiliinin ve ipek dokumaclnn temelleri atlmtr. in tekeli sona erdirilince, ipek bcei yetitiricilii ve ipek imlat pek Yollar boyunca rana dein yaylmtr. Dutaac ve ipek bcekleri, iklim artlarnn uygun olduu her sahada yetitirilebilmekteydi. 29 inde ipein nemi ve efsanelerdeki ekilleri iin bkz., Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 17-23; Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 67-70. 30 in ipekli dokumalarnn Batda retilen ham ve yar maml ipeklerle rekabeti vard ve in ipeklileri Batda deiik amalarla kullanlrd. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 75-77; 77-79.

21

Nasl, Eski inde madd ynden ilk kullanm ayrcal nce ve yalnzca imparatorluk ailesine, sonralar da zenginlere ait olmas gibi; Avrasya uygarlklarnn tamamnda ipek, tarih srecinde sosyal hayatn stat simgelerinden olmutur. Medeniyet, ipek ile balyordu. Kapitalist sistemin ilk yntemlerindendir. Kapitalist sistemin ilk yntemlerindendir, dedik. Buna sebep ise, yalnzca onu giymekte olan asndan zenginliin da vurulmasnn yannda ipek, ayn anda sermayeyi temsil etmektedir. Dou-Bat dnyas ilikilerinde ilk dviz, yan ilk convertible deer pozisyonunu ve altn madeninin tek karl durumunu almtr. Bat iin ne denli deerliyse; ayn zamanda ipek, in iin de nemliydi ve bu deer olgusu in efsanelerine kadar ilenmitir.31 pein ve ipek dokuma sanatnn kefi, insanolunun tutkularnn bir sonucuydu ki, bu da sslenme ve bu ekilde dier insanlarn beeni ve takdirini kazanma drtsne dayanmaktadr. Bu insan drtler sonucunda, ipek, balangta in topraklarnda, zaman iersinde ise Dou Asya ve Roma arasndaki btn Antik Dnyada toplumsal stat ile dahil edildiiniz geliyordu.32 Teknik adan kapitalist sistem diye nitelendirebileceimiz durum, ilk defa bu zellii sayesinde doal olarak geliim sreci izleyerek bir sisteme oturmutur. O andan sonras eski pek Yollarnn tarihi idi ve bu tarih sre bin yl akn bir sre devam etmitir. pee kar, yukardaki satrlarda aklamaya altmz zere, tketici kesimden ar bir talep vard. Bu talep, Dou-Bat ticar ilikilerindeki kurallar silsilesi ve dzen nasl oluturulmusa in hanedanlnn Bat sahasna yaylma istei ile Avrupada hakim unsur durumundaki Roma imparatorlarnn aynen inin pozisyonu gibi, ama onlar Dou sahasnda yaylma isteindeydi; bu iki sper gcn savalardaki kazanmlar ve kayplar neticesinde dengeler kurularak halklar ve kltrleri birbirleriyle balama abas, uluslararas ticaretin ortaya kna etki etmitir. snfn imzasn tamakta olan en eski simgelerden biri hline

inde ipein nemi ve efsanelerdeki ekilleri iin bkz., Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 17-23; Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 67-70. 32 in ipekli dokumalarnn Batda retilen ham ve yar maml ipeklerle rekabeti vard ve in ipeklileri Batda deiik amalarla kullanlrd. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 75-77; 77-79.

31

22

Byk lde talep alan mallarn ekonomik kazanlarn gzard edemeyen cesur giriimciler, ilk zamanlar deiim yoluyla ticaret gerekletirmi; sonraki dnemlerde ise altn ve parayla deil de, ipek ya da dier istek gren lks tketim mallarn da kapsayan kalemlerden de oluturulabilen, gl ve convertible deerlerle gerekletirilen ticaret geliim salamtr.33 pee kar, yukardaki satrlarda aklamaya altmz zere, tketici kesimden ar bir talep vard. Bu talep, Dou-Bat ticar ilikilerindeki kurallar silsilesi ve dzen nasl oluturulmusa in hanedanlnn Bat sahasna yaylma istei ile Avrupada hakim unsur durumundaki Roma imparatorlarnn aynen inin pozisyonu gibi, ama onlar Dou sahasnda yaylma isteindeydi; bu iki sper gcn savalardaki kazanmlar ve kayplar neticesinde dengeler kurularak halklar ve kltrleri birbirleriyle balama abas, uluslararas ticaretin ortaya kna etki etmitir. Ekonomik adan deerli, trl ticar maln pek Yolu araclyla Dou-Bat arasnda getirilip gtrlmesi, o corafyadaki devletlerin itahn kabartan, ticaretten pay almak iin arzular arttran kar konulamaz bir istee yol ayordu.34 pek Yoluna hakim olma mcadelesinde birok kan dklmtr. Bu sebeplerdendir; pek Yolu, balangcndan itibren dnyann en gvensiz, en tehlikeli transit yolu olarak nitelendirilmesine neden olmutur. Kaybedilen insanlarn ve mallarn kaytlar hi tutulmad iin zararlarn boyutlarn bilemesek de kayplarn bykln az ok tahmin edebiliriz. Gnmz dnyasnda, Orta Asya kltr eklinde kabl edilen eylerin Dou-Bat ticareti, yan, in ipei olmakszn oluabilir ve bu denli byk sahaya yaylm salayabilir miydi? sorusu ortaya atlabilir. pek, yalnzca ticar mal deildi ve ayn anda da bir deme arac, bir deer idi ve de bu kullanm tarz, ipein IV. yzyla dein inin tekelinde bulunmas nemine anlam kazandrmaktadr. pein retim aamalar sr gibi gizlenmekteydi ve bu i, byk bir ekonomik gce dayanan bu deer, inin M. S. ilk yzyllardaki gc idi. Bahsedilen bu deer,

u konuyu iyi anlamamz gerekir: ilk zamanlardaki esas gr, ticaret yapmak deildi ve Eski indeki gibi, uzun yllar yalnzca deiim yoluyla ve hayatn idme ettirebilmek iin birok snfa blnm bir devlet sistematiinde nde gelen ve alkadar olunan tek ey, zenginlie ulamak ve zenginlie zenginlik katabilme abasyd ve bunun elde edilmesi iin de her yol mbaht. 34 pein, in tarafndan Batya pazarlanmas ve fiyat prensiplerinin ortaya k iin bkz., Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 73-75.

33

23

altn ve teki metaller gibi karldklar sahalara deil de, yalnzca, ipek bcei ve kozas ii yapan inli ifti kadnlarn alkanlna balyd.35 pee kar, yukardaki satrlarda aklamaya altmz zere, tketici kesimden ar bir talep vard. Bu talep, Dou-Bat ticar ilikilerindeki kurallar silsilesi ve dzen nasl oluturulmusa in hanedanlnn Bat sahasna yaylma istei ile Avrupada hakim unsur durumundaki Roma imparatorlarnn aynen inin pozisyonu gibi, ama onlar Dou sahasnda yaylma isteindeydi; bu iki sper gcn savalardaki kazanmlar ve kayplar neticesinde dengeler kurularak halklar ve kltrleri birbirleriyle balama abas, uluslararas ticaretin ortaya kna etki etmitir. Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.36 Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.37

pek retiminin garanti altna alnmas iin, ok eski zamanlardan itibren sosyal kurallar ve ceza yaptrmlar uygulanmtr. Bu kurallar, sonraki yzyllarda srekli yenilenmi, halk iin, ipek retimiyle sk skya balantl, ahlki gelenekler olumutur. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 99. 36 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60. 37 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60.

35

24

3. BATI CORAFYASINDA GLER ARASINDAK

MCADELEN N

PEK

YOLUNDAK VE TRK TAR H NDEK GEL MELERE ETK S

3. 1. I. Iustinianos (527-565) Devri Gelimelerin

pek Yolu Ticareti

zerinde Sodlularn Gelecekteki Siyas-Ticar Faaliyetlerine Altyap Olmas

pek

Yolunun

Gktrk

hakimiyetine

girene

dein,

Bat

corafyasnda

birtakm siyas ve ekonomik politikalarn yaand gzkmekteydi. Bu politik gelimelerin, pek Yolu asndan Trk tarihine etkileri bulunacakt. Yan, zellikle, aada grlecek olan I. Iustinianos (527-565) dnemi gelimelerin, pek Yolunun ticar adan olduu kadar asker ve siyas adan da Bat corafyasnn Trklere alan kaps olduu anlalacaktr. Bizans mparatorluk tahtna, I. Iustinianos (527-565) kmadan nce mparatorluun durumu ktyd. Roma mparatorluunun Bat blmnn geirdii ar ykma karn, Dou blm iktisad adan daha kuvvetli olduundan bu ykmn kt sonularn daha az kaypla atlatyordu. I. Iustinianos iin, Roma mirasnn yeniden canlandrlmas, tek bir Roma ve bundan yola karak Bizans Hristiyan imparatorluu ekline getirmekle birlikte; tm bu plnlar hayata geirebilmek asndan, Roma topraklarn igl etmi bulunan barbar kavimler ile sapkn Aryanlerin hakimiyetini bitirmek, bata gelen kutsal bir grev idi.38 nl komutan Belisarios39, yardmcs Narses ve byk destekisiydiler.41
38

mparatorie Theodora,40 Onun en

M. V. LEVENKO, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, (eviren: Maide SELEN), stanbul, 1999, s. 59-62. 39 Belisariosun savalar hakknda detayl bilgi iin bkz., Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., New York, [Tarihsiz], s. 627 vd.. 40 mparatorie Theodorann problemli gemii, tarihi Procopiosun Gizli Tarihinde tm aklyla gzler nne serilmektedir. PROCOPII, Historia Arcana, 9, 25den naklen A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), (Traduit du Russe par P. BRODIN et A. BOURGUINA), Paris, 1932, s. 172. 41 Ksa zamanda, eski Romann yeniden kurulabilmesi iin faaliyetler balatlr. Buna gre; Belisarios, Vandal Devletini ksa bir sre iinde, 18.000 kiilik kuvvetle, 533de kt Afrikada yenilgiye uratm, son Vandal Kral Gelimer teslime zorlanm ve 534de Belisarios, Triumphator nvn ile Kontantinopolise dnm (Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 634), 540da ise Goth Kral Vitiges malup edilmi, 555de, usta politikac Narsesin politik manevralaryla talyadaki Ostrogoth savunmas yok edilmi, en nihayetinde de, 554de, spanyadaki Vizigothlara kar yaplan savala berik yarmadasnn

25

Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.42 Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.43 Sz geen bu antlama iki kere uzatldktan sonra ancak, 562de, elli yl srekli bir bar antlamas ekline sokulabilmitir. Fakat, bu antlamann srekli hle getirilmesi Sasanlere denen verginin artrlmas ile mmkn klnm; Iustinianos, bunun karlndaysa Lazikann Sasanler tarafndan iglinin bitirilmesini ile Bizans, Sasanlere yllk, ykl miktarda vergi verecek, Sasanler de kendi topraklarndaki Hristiyanlara din ibadet zgrl salayacakt. Ayrca, Bizansl ve Sasan tccarlar, ne ekilde ticaret yaparlarsa yapsnlar, sadece, nceden
gneydou blgesi ele geirilmitir. Bu, eski Roma mparatoluunun yeniden canlanmas demekti. talya, Kuzey Afrikann byk blm, spanyann bir ksm, tm Akdeniz adalar ile beraber, Germenlerin egemenliinden geri alnarak Roma mparatorunun yce hakimiyetine gemi; Akdeniz, tekrar, imparatorluun i denizi hline gelmitir. (Georges OSTROGORSKY, Histoire de Ltat Byzantin, (Traduction Franaise de J. GOUILLARD), Paris, 1969, s. 100-101). Iustinianos, bylelikle, kannnmelerinde Csar Flavius Iustinianus, Alamannicus, Gothicus, Francicus, Germanicus, Anticus, Alanicus, Vandalicus, Africanus eklinde nvnlara sahip oluyordu. (A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 173). 42 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60. 43 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60.

26

kararlatrlm gmrk blgesinden de ekilmesiyle Bizans, siyas ve iktisad kazanlar salamtr.44 Bizansn elde ettiklerine karn, grld gibi, Sasan Devleti byk bir g olarak ortaya km; Bizans da n Asyada ikinci plna gerilemitir.

3. 2. I. Iustinianosun Amac

pek Yoluna ve Ticar Yollara Hakim Olma

Bizans

mparatoru

Iustinianos,

eski

Romay

tekrar

oluturma

ideali

erevesinde, btn Avrupa lkeleri ile siyas ilikilere girmeye mecbr kalmtr.45 Bu mecbriyetin altnda, verilen hediyeler, ticar faaliyetler ve paral askerlerin cretleri karlnda yksek miktarlarda ipek ihtiyac bulunmaktayd ve bu saylanlarn creti ipek ile denmekteydi. Iustinianos, ad geen ticar politika dahilinde tm Akdeniz dnyasnda egemenlik kurmu, ve bunun sonucunda ipek, Bizans mparatorluk snrlarnda altn ve deerli talarla ayn deere ulamt. u da bir gerekti ki, bahsi geen mallarn gelmesine vasta olan yol Kuzey ran sahasn amaktayd ve Sasanler de kervan ticaretindeki kontrollerini yitirmek dncesinde deillerdi. Kendi ipeklileri iin ykl miktarlarda ipek hammaddesi bulunan Sasanler, kendi ipeklilerini Bat lkelerine, yine kendi belirledii fiyatlarla verme insiyatifine de sahip konumdayd.46 Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz
44

olarak

etki

alanndaki

blgelerde

deerinin

korunmas

lzumu

Ahmet Rza Bekine gre, 562 antlamas ile, ham madde ihtiyac garantiye sokulmutur. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 54. 45 Iustinianosun politik dnceleri iin bkz., Emmanuel BERL, Attiladan Timura Avrupa ve Asya, (eviren: Glseren DEVR M), stanbul, 1999, s. 35.

27

bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.47 Sasanler, olmalarn frsat ipei belirledii fiyatlarla verme insiyatifine sahip konumda bilerek, Bizans asker-ekonomik alardan zayflatmay

plnlamaktayd. Fakat, Bizans, ipei ok yksek fiyatlar karlnda satn alyorsa da, ipei Avrupa sahasna byk krlar karlnda satyordu ki, bu durum Sasanlerin hi de iine gelmiyordu. Bahsedilen bu sebep dolaysyla Sasanler, mallarn fiyatlarnda oynama yapma dnda, ayn anda, Bat sahasna ihracat gerekletirilen ipein miktarnda snrlamalar getirir. Douda, inin reterek, hem mal hem de para eklinde, piyasaya srekli olarak verdii maln deerinde talebe gre ayarlamalar gerekletirilmi ve ideal bir ekonomik altyap kurulduysa da; bu durumun, Batdaki uluslararas pazarlar ve piyasalar asndan herhangi bir garantisi bulunmuyordu ve bunun yannda, in saraynn ve bu sarayn st dzey ynetici snfnn hesapszca lks tketime girmeleri bu ekonominin devamlln sekteye uratmtr. Bunun nne geebilmek iin ikinci bir gvenlik sisteminin kurulmalyd ve hi olmazsa, in hkmdarnn dolaysz olarak etki alanndaki blgelerde deerinin korunmas lzumu bulunmaktayd ve bakentten uzaklatka merkez otoritenin zayflamas nedeniyle, bu ii de yapabilmek ok zordu.48 Douya, hem karadan hem de denizden, iki ayr yoldan yararlanlarak ticaret yaplabilmekteydi.49 Kara yolunu takip eden kervanlar, inin Arap snrndan balayarak Sod lkesi (Sogdiana) (Buhara) ve Sasan snrna varrd.50 in tccarlar, mallar Sasanlere teslim eder, daha sonra bu mallar uzakta, Bizans snrndaki izlemekteydi: in tccarlar, mallarn gemiler vastasyla Dekkan yarmadasnn gneyindeki Taprobane (Seylan) adasna kadar getiriyorlard. in mallar burada, zellikle, Sasan gemilerine ykleniyordu. Sonra da Hind denizi ve Basra krfezinden geiyor, oradan gmrklere dein ulatrlrd. Deniz yolu ise u gzerghlar

46 47

A. CHRISTENSEN, LIran sous les Sassanides, Copenhague, 1936, s. 128. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60. 48 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 59-60. 49 Doudan Bizansa gelen mallar ve ticaret gzergh iin bkz., Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 623-624. 50 W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 5.

28

Dicle ve Fratn aalarna varyor, Frat yoluyla Kuzeye doru gtrlerek bu nehrin kysndaki Bizans gmrne ulayordu. Anlalaca zere, Bizansn Dou ile gerekletirdii ticaretin, mparatorluk ile Sasanler arasndaki ilikilerde ne denli nemli olduu ortaya kmaktayd ve Sasanlerle sk sk yaplan savalar, Dou ticaretini sekteye uratmaktayd. Ticareti yaplan en nemli rn, inlilerin, retimini sr gibi sakladklar in ipei idi. Uzun sava ve mcadeleler, ipein ithlindeki mliyeti arttrd gibi, Bizans mparatorluk snrlarndaki ipek ve ipek rnlerinin fiyatlarn ar derece ykseltmekteydi. in ve Hindistan, ipek dnda, Bizans topraklarnda byk talep gren baharat, kokular, pamuk, deerli talar ve eitli maml eyay da ihra etmekteydi. Bizans mparatorluunun, Sasanlere olan ekonomik bamlln yok etmek isteindeki Iustinianos, Hindistan ve ine uzanan, ancak, Sasan hakimiyetindeki topraklarn dnda, baka bir ticaret yolu bulmay amalamt. Iustinianos devrinde, Kzl deniz ve Hind denizi havzasnn corafyas ile Hindistan ve inle gerekletirilen ticar ilikilerle ilgili nemli bir eser vardr51 ve buna gre; Cosmas Indicopleustes, VI. yzyln ortalarnda, Topographia Christiana (Hristiyan Topografyas) adn tayan eseri kaleme almtr.52 Iustinianos devrinde, Kzl deniz ve Hind denizi havzasnn corafyas ile Hindistan ve inle gerekletirilen ticar ilikilerle ilgili nemli bir eser vardr53 ve buna gre; Cosmas Indicopleustes, VI. yzyln ortalarnda, Topographia Christiana (Hristiyan Topografyas) adn tayan eseri kaleme almtr.54koymaktadr.55 Yan, Taprobane, VI. yzylda bir taraftan in, dier taraftan Dou Afrika, Sasan ran ve Bizans arasnda uluslararas ticaret merkezi niteliindeydi ve Hindistan, Sasan
Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln Tarihi, (Trkesi: Kaya BAYRAKTAR Aye MERAL), stanbul, 2000, s. 117. 52 Msrda, muhtemelen, skenderiyede doan Cosmas, ocukluundan itibren ticaretle uramt. lkesindeki ticar artlar beenmeyerek baz uzun yolculuklara kar. Bu gezilerinde Kzl deniz sahilleri, Sina yarmadas, Abyssinie (Etiyopya)ye ve bir ihtiml de Taprobanea dein gitmitir. Hristiyan ve Nesturlerden olan Cosmas, hayatnn son dnemlerini kei olarak yaamtr. 53 Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln Tarihi, (Trkesi: Kaya BAYRAKTAR Aye MERAL), stanbul, 2000, s. 117. 54 Msrda, muhtemelen, skenderiyede doan Cosmas, ocukluundan itibren ticaretle uramt. lkesindeki ticar artlar beenmeyerek baz uzun yolculuklara kar. Bu gezilerinde Kzl deniz sahilleri, Sina yarmadas, Abyssinie (Etiyopya)ye ve bir ihtiml de Taprobanea dein gitmitir. Hristiyan ve Nesturlerden olan Cosmas, hayatnn son dnemlerini kei olarak yaamtr. 55 COSMAS, Topographia christiana, 1, II, s. 132, 138, 139, 140; 1, XI, s. 338, 339dan naklen Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 624.
51

29

ran ve Abyssinienin trl yerlerinden karak gelen birok geminin urak noktasyd.56 Yunan ve Suriyeli tccarlar, Akdeniz ticaretine hemen hemen hakimdiler. mparatorluun ekonomik girdisinin temelini, Batdaki fakir lkelerle yaplan ticaret deil; Doudaki lkeler, in ve Hindistan ile gerekletirilen ticaret meydana getiriyordu. Ancak, devletin Dou ile ticareti, bunlara karn tam aktif deildi. yle ki; Bizans, Iustinianos devrinde, Kzl deniz ve Hind denizi havzasnn corafyas ile Hindistan ve inle gerekletirilen ticar ilikilerle ilgili nemli bir eser vardr57 ve buna gre; Cosmas Indicopleustes, VI. yzyln ortalarnda, Topographia Christiana (Hristiyan Topografyas) adn tayan eseri kaleme almtr.58 Karadan, ine yaplan ticaretin yolu, Sasan topraklarndan geiyordu ve de Hind okyanusundaki deniz ticaret yoluna da ran krfezinden Taprobanea yelken aan ve inden buraya getirilen rnleri orada teslim alan Sasan tccarlar hakimdiler.59 Saydmz bu nedenlerden dolay, Iustinianos, Hristiyan Abyssinieliler ve Axum Krall ile yakn ilikiler kurmaya mecbr kald iin bu lkeleri, ipei Hindistandan satn alarak Bizans devre dein Sasanler tarafndan mparatorluuna tekrar satmalar iin iknya gerekletirilen aracln bir benzerinde etkinliini Sasan almtr. Iustinianosun ana gayesi, bu lkelerin, Hindistan ile Bizans arasnda, o bulunmalarn temenni etmekti. Ancak, Iustinianosun bu yndeki abalar boa kyordu. nk, Abyssinie da tccarlar ipek Hindistanda, ii, eskiden Sasanlerin olduu bitirememilerdi. Sonuta ticareti gibi,

tccarlarnn tekelinde kalyordu. Neticede, Iustinianos, Bizans

56

mparatorluunu

COSMAS, Topographia christiana, lib. XX; Migne, Patr. graeca, 88, col. 445den naklen A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 216; Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 624-626. 57 Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln Tarihi, (Trkesi: Kaya BAYRAKTAR Aye MERAL), stanbul, 2000, s. 117. 58 Msrda, muhtemelen, skenderiyede doan Cosmas, ocukluundan itibren ticaretle uramt. lkesindeki ticar artlar beenmeyerek baz uzun yolculuklara kar. Bu gezilerinde Kzl deniz sahilleri, Sina yarmadas, Abyssinie (Etiyopya)ye ve bir ihtiml de Taprobanea dein gitmitir. Hristiyan ve Nesturlerden olan Cosmas, hayatnn son dnemlerini kei olarak yaamtr. 59 Iustinianos, anlattmz gibi, Bizans ticaretinin Sasanlere baml kalmasn istemiyordu. Bu yzden, Hindistan ile, Kzl deniz yoluyla, dorudan doruya temasa gemek lzmd. (L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 63). Kzl denizin kuzeydou tarafnda, Akaba krfezinde, Ala isminde bir Bizans limn bulunmaktayd. Hind mallar, kara yoluyla, Filistin ve Suriye zerinden, Akdenize ulatrlabiliyordu. Clisma (W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 13) ismindeki baka bir limn Svey civarnda, Kzl denizin kuzeybat tarafndayd. Buradan direkt bir yol Akdenize ulamaktayd. Akaba krfezinin civarndaki adalardan birinde, Tur Sina yarmadasnn gney civarnda, Jotabe (gnmzdeki Tiran)da, Iustinianos devrinde gmrk oluturulur. Ancak, Kzl denize alan Bizans yelkenlileri sayca ve nemli kabl edilebilecek bir ticaret hacmine sahip deildi.

30

Dou

ile

dorudan

doruya

birletirecek

yepyeni

ticaret

yollar

amay

baaramamtr.60 Bar grmelerinde Sasanler, ticar olaylarn nemli blmnde, ba rol oynamaya devam etmiler ve bylece, azmsanamayacak boyutlardaki ekonomik girdiye sahip olmulardr. Saydmz bu nedenlerden dolay, Iustinianos, Hristiyan Abyssinieliler ve Axum Krall ile yakn ilikiler kurmaya mecbr kald iin bu lkeleri, ipei Hindistandan satn alarak Bizans devre dein Sasanler tarafndan mparatorluuna tekrar satmalar iin iknya gerekletirilen aracln bir benzerinde etkinliini Hristiyan almtr. Iustinianosun ana gayesi, bu lkelerin, Hindistan ile Bizans arasnda, o bulunmalarn temenni etmekti. Ancak, Iustinianosun bu yndeki abalar boa kyordu. nk, Abyssinie bu tccarlar Hindistanda, dolay, Sasanlerin Iustinianos, bitirememilerdi. Saydmz nedenlerden

Abyssinieliler ve Axum Krall ile yakn ilikiler kurmaya mecbr kald iin bu lkeleri, ipei Hindistandan satn alarak Bizans mparatorluuna tekrar satmalar iin iknya almtr. Iustinianosun ana gayesi, bu lkelerin, Hindistan ile Bizans arasnda, o devre dein Sasanler tarafndan gerekletirilen aracln bir benzerinde bulunmalarn temenni etmekti. Ancak, Iustinianosun bu yndeki abalar boa kyordu. nk, Abyssinie tccarlar Hindistanda, Sasanlerin etkinliini bitirememilerdi. Iustinianosun halefi II. Iustinos, saraynda bulunan bir Gktrk elisine, tam faaliyet devresinde bulunan ipek imaltn gsterebilmiti.61 Fakat, ipek sanayinin byk ekonomik getirisi tek bana Bizans dzle karabilecek gte deildi. mparatorluk maliyesinin bozuk hlini lkeyi, birok kale kurarak Iustinianos,

dmanlarn aknlarndan korumak gibi geni aptaki ie balamt. Birka ylda, mparatorluun btn snrlarnda, Kuzey Afrika, Tuna, Frat, Ermenistan dalar ve uzak Krm yarmadasnda kaleler ve castella (savunma hatlar) yaptryordu.62 Iustinianos, son zamanlarnda, barbarlarn karsna barbar kartmay, eflerin arasnda ayrlk tohumlar ekmeyi ki, bunu da altn karl yapard, ok iyi

L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 63. Excerpta e Theophanis Historia, dit. Bonn, p. 484; Fr. Hist. Graec., t. IV, p. 270den naklen A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 219. 62 Iustinianosun ina ettirdii yaplar hakknda PROCOPII, De aedificiis, II, 1, 3 ve IV, 4, 1den naklen A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 219-220.
61

60

31

becermitir.

rnek

verecek

olursak;

Uturgur

Hunlarn

Kuturgur

(Kotrigur)63

Hunlarnn, Avarlar Uturgurlarn ve Antes halknn stne salmay, bunlar birbirine krdrmay baarmtr.64 Saydmz bu nedenlerden dolay, Iustinianos, Hristiyan Abyssinieliler ve Axum Krall ile yakn ilikiler kurmaya mecbr kald iin bu lkeleri, ipei Hindistandan satn alarak Bizans devre dein Sasanler tarafndan mparatorluuna tekrar satmalar iin iknya gerekletirilen aracln bir benzerinde etkinliini almtr. Iustinianosun ana gayesi, bu lkelerin, Hindistan ile Bizans arasnda, o bulunmalarn temenni etmekti. Ancak, Iustinianosun bu yndeki abalar boa kyordu. nk, Abyssinie tccarlar Hindistanda, Sasanlerin bitirememilerdi. te, ipek ticareti sorunu65 Bizansllar ilk kez, ayn zamanlarda hakimiyet sahalarn Kuzey Kafkasyaya kadar genileten, Bizansllar gibi ipek ticareti nedeniyle ile Sasanlerle ilikileri bozulan yaplan Gktrklerle ittifak balant kurma gerekliliine itmitir. Iustinianosdan sonra tahta geen II. Iustinos devrinde, Bizansllar Gktrkler anlamlar, antlamas neticesinde Sasanlere kar birlikte savamlardr.66 Iustinianosdan sonra Bizans tahtna geen II. Iustinos (565-578), I. Tiberios (Konstantinos) (578-582), Mavrikios (582-602) ve Phokas (602-610)n d politikalarnda en nemli yeri Sasanlere kar verilen savalar alyordu ve bunu Balkan yarmadasnda Slavlar ve Avarlara67 kar gerekletirilen mdehaleler ve talyann Lombardlar (Langobardlar) tarafndan ele geirilmesi takip etmitir. 562de, Sasanlerle elli yllna imzalanm olan bar antlamas, yllk vergiyi demeyi reddeden II. Iustinos tarafndan bozuluyordu. Gktrkler, o sralarda Bat Asyada, Hazar denizi civarnda grnyorlard. Gktrkler, in ile Sasanler arasndaki sahay hakimiyete almlard ve Sasanleri ba dman kabl etmekteydiler. Gktrkler, inden vergi olarak tahsil ettikleri

Kuturgur = Kutrigur, yan, Tokuzouz; Uturgur = Utrigur, yan, Otuzouz anlamndadr. Bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 52, dn. *; **. 64 M. V. LEVENKO, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, s. 88. Kuturgurlarn Trakyaya saldrmalarndan ekinen Bizansllar, Uturgurlara elilerle ok deerli hediyeler yollamlar ve akrabalar durumundaki Uturgurlara kar kkrtmlard. mparator Iustnianosun dahce pln sonucunda, bu iki akraba kabile neredeyse yokoluyordu. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 52-53. 65 M. V. LEVENKO, Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, s. 71. 66 Georges OSTROGORSKY, Histoire de Ltat Byzantin, s. 103-104. 67 Bizans Avar mcadeleleri iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 53-57.

63

32

yksek miktarlarda ellerinde bulunan ipek fazlasn satabilecekleri herhangi bir yer bulamamann skntsn da yaamaktaydlar. Gktrk elilik heyeti Kafkas dalarn aarak uzunca bir seyahat sonrasnda Konstantinopolise gelmi ve de burada byk itbar grmlerdi. Bizans bakentinde, Sasanlere kar Gktrk Bizans ortak saldr pln yaplr. Bununla birlikte, Gktrkler, ipek ticaretinde in ile Bizans arasnda araclk yapmann yansra, ipek ticaretinin Sasanler zerinden gerekletirilmesinin nne geecekti ve bu fikri Bizansa teklif ediyorlard. Gktrkler, Bizans mparatoruna, Iustinianosun hayalini kurduu pln teklif etmilerdi. Yalnz, aradaki tek fark, Iustinianosun, bu amaca Deniz ve Gney yoluyla; Gktrklerin ise, II. Iustinos devrinde, Kuzeydeki Kara yoluyla varma dncesinde olmalaryd. Fakat, Gktrk Bizans ittifak tam olarak geliememitir. nk, Bizans, 570e doru Batdan, zellikle de Lombardlarn saldr ve aknlara maruz kalan talya ile megld.68 Gktrkler, Bizans mparatoruna, Iustinianosun hayalini kurduu pln teklif etmilerdi. Yalnz, aradaki tek fark, Iustinianosun, bu amaca Deniz ve Gney yoluyla; Gktrklerin ise, II. Iustinos devrinde, Kuzeydeki Kara yoluyla varma dncesinde olmalaryd. Fakat, Gktrk Bizans ittifak tam olarak geliememitir. nk, Bizans, 570e doru Batdan, zellikle de Lombardlarn saldr ve aknlara maruz kalan talya ile megld.69 Iustinianosun imparatorluu devrinde, olumsuz gelimelere ramen, devlet tartmasz, stn bir g potansiyeliydi.70 Iustinianos, devleti yalnzca, ksa sreliine, d politika ynnden gelitirmeyi baarmtr. Ancak, Ge Roma devleti durumundaki Bizans, i yap olarak olumlu gelimeler gsteremez ve bu nedenler
68

A. A. Vasiliev, Gktrk Bizans ittifaknn Bizans Sasan ilikilerinin bozulmasna sebebiyet verdiini belirtiyorsa da bunun aklamasn yapamamaktadr. Ayrca, Gktrklerin asker gcnn II. Iustinos tarafndan kmsenecek biimde az grnmesi eklinde vermesi, A. A. Vasilievin eksik bilgiye sahip olduu ya da Gktrklerin siyas-asker gcn grmezlikten geldii kans yaratmaktadr. A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 222. 69 A. A. Vasiliev, Gktrk Bizans ittifaknn Bizans Sasan ilikilerinin bozulmasna sebebiyet verdiini belirtiyorsa da bunun aklamasn yapamamaktadr. Ayrca, Gktrklerin asker gcnn II. Iustinos tarafndan kmsenecek biimde az grnmesi eklinde vermesi, A. A. Vasilievin eksik bilgiye sahip olduu ya da Gktrklerin siyas-asker gcn grmezlikten geldii kans yaratmaktadr. A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 222. 70 Iustinianosun Bizans tarihindeki nemi ve faaliyetleri iin bkz., Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 474 vd.; Georges OSTROGORSKY, Histoire de Ltat Byzantin, s. 98-116; A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 169-251; M. V. LEVENKO, Kuruluundan Yklna

33

sebebiyle, Gktrkler, Bizans

mparatoruna, Iustinianosun hayalini kurduu pln

teklif etmilerdi. Yalnz, aradaki tek fark, Iustinianosun, bu amaca Deniz ve Gney yoluyla; Gktrklerin ise, II. Iustinos devrinde, Kuzeydeki Kara yoluyla varma dncesinde olmalaryd. Fakat, Gktrk Bizans ittifak tam olarak geliememitir. nk, Bizans, 570e doru Batdan, zellikle de Lombardlarn saldr ve aknlara maruz kalan talya ile megld.71 mparatorluu, ldnde gerisinde brakmtr. Bu nedenle halefleri, byk imparatorlar gerekletirmek durumundaydlar.
72

Iustinianosun

yapmay ihml ettiklerini

Kadar Bizans Tarihi, s. 57-89; C. HEAD, On the Date of Justinian IIs Restoration, Byzantion, XXXIX, 1970. 71 A. A. Vasiliev, Gktrk Bizans ittifaknn Bizans Sasan ilikilerinin bozulmasna sebebiyet verdiini belirtiyorsa da bunun aklamasn yapamamaktadr. Ayrca, Gktrklerin asker gcnn II. Iustinos tarafndan kmsenecek biimde az grnmesi eklinde vermesi, A. A. Vasilievin eksik bilgiye sahip olduu ya da Gktrklerin siyas-asker gcn grmezlikten geldii kans yaratmaktadr. A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 222. 72 Bizans d politikasnn merkezinde, yeniden, Dou siyaseti vard. Bu, yeni pozisyonun yaratt mecbriyetten kaynaklanyordu. Iustinianosun halefleri, kendilerinin bata gelen, ilk grevi kabl ettiren neden, Bizansn n Asyada gerilemi hakimiyet ve prestijini tekrar kurma amacyd.

34

4. GKTRK KAGANLIININ ORTAYA IKII, SODLULAR L K LER VE PEK YOLU

LE

LK

4. 1. Mukan Kagan (552-576)n Sonuna Kadar Gktrk Kaganl

Orta Asyann zorlu corafyasnda, ar step artlarn meydana getiren doa koullarna yzyllar boyunca kar koyarak dimdik ayakta kalabilme baars gsterebilmi, gizem dolu gemilerini koruyan bu antlar diken ve in kaynaklarnda Gktrkler, Bizans mparatoruna, Iustinianosun hayalini kurduu

pln teklif etmilerdi. Yalnz, aradaki tek fark, Iustinianosun, bu amaca Deniz ve Gney yoluyla; Gktrklerin ise, II. Iustinos devrinde, Kuzeydeki Kara yoluyla varma dncesinde olmalaryd. Fakat, Gktrk Bizans ittifak tam olarak geliememitir. nk, Bizans, 570e doru Batdan, zellikle de Lombardlarn saldr ve aknlara maruz kalan talya ile megld.73 Tarih belgelerin arkeoloji almalarna da dayandrlmasyla, yaadklar yerleri Altay dalarnn gney yamalar kabl edebileceimiz74 Gktrkler, ilk balarda, Juan-juanlarn75 emrinde demircilikle urarlard.76 Her ne kadar, Juanjuanlarn idaresinde grnseler de, onlarn bamls olmakla birlikte, i ilerinde serbestileri vard ve Hunlarn bir kolu olup77, Hunlarn kuzeyinde yaamlarn srdrmekteydiler.

Sasanlere kar izlenilen inanl ve kararl politika, sonraki yllarda Bizans d politikasnn en temel noktasn oluturmutur. 73 A. A. Vasiliev, Gktrk Bizans ittifaknn Bizans Sasan ilikilerinin bozulmasna sebebiyet verdiini belirtiyorsa da bunun aklamasn yapamamaktadr. Ayrca, Gktrklerin asker gcnn II. Iustinos tarafndan kmsenecek biimde az grnmesi eklinde vermesi, A. A. Vasilievin eksik bilgiye sahip olduu ya da Gktrklerin siyas-asker gcn grmezlikten geldii kans yaratmaktadr. A. A. VASILIEV, Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), s. 222. 74 Hans Wilhelm Haussig, Altaylarda yaayan Gktrklerin, asl siyas arlk merkezlerinin Yedisudaki Talas civarnda olduunu belirtmektedir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 190. 75 Juan-juan (Jou-jan) (Avar) Kaganl hakknda genel bilgi iin bkz., Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 61-64. 76 Edward GIBBON, The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume II 395 A. D.-1185 A. D., s. 594-595. 77 Mau-tsai LIU, Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken (Tu-ke), I, Wiesbaden, 1958, s. 5.

35

Gktrkler, zaman iersinde, indeki Bat Wei Devleti snrlarna yama aknlar dzenlemekle beraber, inlilerin ok uzun yllar nce Asya Hunlar (Hsiung-nu)na kar koymak iin ina ettii in Seddinin kuzey surlar altnda ipek ticaretini yapmaktaydlar. 545te, An-nuo-pan-to adl Sodlunun78 Gktrklere giderek gerekletirdii elilii neticesinde Gktrk Bat Wei siyas ilikileri kurulmutu. Bu elilik heyeti, Gktrk tarihinin dnm noktasn tekil ettii iin, 546da, Resmen kurulan79 Gktrk Kaganlnn bana bir sre sonra, len l Kagann olu Kara ( -hsi-chi) (552-553) geer. O da, babas gibi, Juan-juanlar baskda tutma taraftaryd. Kara Kagann an lm, onun vasiyeti uyarnca kardei Mukan (553-572)n, Gktrk tahtna oturmas anlamna geliyordu. O, I. Gktrk Kaganlnn en nemli hkmdar olmutur. Baa geer gemez selefleri gibi, Juan-juanlar Gktrklerin lideri Bumn (542-552), gnderdii bir eliyle bu ilikileri gelitirme yoluna gitmitir. Bumn, Juan-juanlar tehdit eden davranlarda bulunan Tles (Tie-le)80 boylarn yenerek Tleslerin byk bir ksmn kendine balar.81 552 baharndaki an saldrda, Gktrkler, bir zamanlar efendileri olan Juan-juanlar malup ederek bamszlklarn kazanmlardr.82 Resmen kurulan83 Gktrk Kaganlnn bana bir sre sonra, len l Kagann olu Kara ( -hsi-chi) (552-553) geer. O da, babas gibi, Juan-juanlar baskda tutma taraftaryd. Kara Kagann an lm, onun vasiyeti uyarnca kardei Mukan (553-572)n, Gktrk tahtna oturmas anlamna geliyordu. O, I. Gktrk Kaganlnn en nemli hkmdar olmutur. Baa geer gemez selefleri gibi, Juan-juanlar Resmen kurulan84 Gktrk Kaganlnn bana bir sre sonra, len l Kagann olu Kara ( -hsi-chi) (552-553) geer. O da, babas gibi, Juan-juanlar baskda tutma taraftaryd. Kara Kagann an lm, onun vasiyeti uyarnca kardei Mukan (553-572)n, Gktrk tahtna oturmas anlamna geliyordu. O, I. Gktrk
Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 99. 79 Bahaeddin GEL, Dou Gktrkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar, Belleten, XXI, 81, 1957, s. 81 vd.. 80 Tles boylarnn tarih geliimi iin bkz., Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, (eviren: Erdal OBAN), stanbul, 1998, s. 20-25. 81 Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 23. Kroly Czegldy, bu boylar, Tiel eklinde adlandrmtr. Ayrca, Gktrklerin, bu boylar malup edi tarihini 546 olarak vermektedir. 82 Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 295. 83 Bahaeddin GEL, Dou Gktrkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar, Belleten, XXI, 81, 1957, s. 81 vd..
78

36

Kaganlnn en nemli hkmdar olmutur. Baa geer gemez selefleri gibi, Juan-juanlar Resmen kurulan85 Gktrk Kaganlnn bana bir sre sonra, len l Kagann olu Kara ( -hsi-chi) (552-553) geer. O da, babas gibi, Juan-juanlar baskda tutma taraftaryd. Kara Kagann an lm, onun vasiyeti uyarnca kardei Mukan (553-572)n, Gktrk tahtna oturmas anlamna geliyordu. O, I. Gktrk Kaganlnn en nemli hkmdar olmutur. Baa geer gemez selefleri gibi, Juan-juanlar 4. 2. stemi Yabgu (552-576) ve Gktrk Kaganlnn Bat Taraf

Mukan,

indeki

iki hanedan

bunaltrken,

stemi

Yabgu

(552-576)nun

kumandasndaki Bat kuvvetleri86, Eftalitler (Akhunlar)i87 557de ykm88, bylece, Bizans mparatorluuna ve Sasanlere89 komu olmutu.90 Daha da nemlisi, pek Yolu olarak bilinen nl ticaret yolu Gktrk hakimiyetine girmi bulunmaktayd.91 Dou tarih sahasnda Kuzey in mparatorluu, Bat sahasnda Eftalitleri yenmeleri sonrasnda Gktrkler, Bat ve Dou dnyasnn balantsn salayan pek Yolu zerinde hakimiyet kurmalarn tkiben, ekonomik ve siyas alardan stn g unsuru hline geliyorlard.
84

Bahaeddin GEL, Dou Gktrkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar, Belleten, XXI, 81, 1957, s. 81 vd.. 85 Bahaeddin GEL, Dou Gktrkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar, Belleten, XXI, 81, 1957, s. 81 vd.. 86 Gktrk Kaganlnn Bat sahasndaki ilerleyii ve aknlar iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 50-59. 87 Eftalitler (Akhunlar) hakknda bilgi iin bkz., brahim KAFESOLU, Trk Mill Kltr, s. 8084; Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 298-301; Ren GROUSSET, LEmpire Des Steppes, Attila. Gengis-Khan. Tamerlan, Paris, 1960 (Quatrime dition), s. 110-115; Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 64-67. 88 Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 298; Exc. ex Menandri hist. s. 354; Theophan. s. 485. Theophyl. Simoc. s. 283den naklen W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 15. 89 Sasanlerin siyas, iktisad, din, felsef, asker geliim sreci, ad geen eserde ayrntl olarak verilmitir. Franz ALTHEIM, Asyann Avrupaya rettii, (eviren: Emin Trk EL N), stanbul, 1998, s. 50 vd.. 90 Bizans kaynaklar olsun, kaganlarn zaferlerinin kaydedildii Trk yaztlarnda olsun Trk kaganlarnn idaresindeki kavimlere dar detayl bilgi bulunmamaktadr. Bu durumun nedeni, kaganlarn zaferlerine dar bilgilerin, yaztlara ayr olarak kayd idi. Eftalitler (Akhunlar)i malup eden Kagana, kardei stemi Yabgu yardm etmiti ve Avarlar (Juan-Juanlar)n malup edilmesinde de ayn yardm vardr. Ancak, yardmda bulunan Yabguya ait tarih bir kayda net bir ekilde rastlanamamaktadr. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 204.

37

Eftalit hakimiyetinin byk bir bozgunla sona ermesini takip eden olaylar neticesinde baz Uar-Hun boylar Gktrklerin nnden Batya kayor, 557 knda Volga tesine ulayorlard.92 Onlarn elileri Kafkasyadan geerek, 558 balarnda, Bizansa gelmilerdir. Eftalit hakimiyetinin byk bir bozgunla sona ermesini takip eden olaylar neticesinde baz Uar-Hun boylar Gktrklerin nnden Batya kayor, 557 knda Volga tesine ulayorlard. Bunu tkip eden yllarda Avar93 hakimiyeti94 glenmi, Bizans ile mttefik olarak95, Kafkasya ve Volga arasnda yaayan, aralarnda Onogurlar ve Savirlerin de mevcut olduu gebe kavimlere hakimiyet kurmulardr.96

4. 3. Eftalitler (Akhunlar) ile Mcadele

Gktrk hakimiyeti ncesinde, tarihte Asya Hunlarnn pek Yolu zerindeki hakimiyeti iin bkz., Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 168-175; 181-189. 92 Aral glnn kuzey sahillerinde, Gktrkler, kendilerine kar kan Hionitler (Huni / Hunniler), Var ve Ogorlarla savamlardr. Nihayet, 558de ad geen kabileler tamamiyle etkisiz klndktan sonra Gktrkler, kendilerine direnen ktleleri Batya srerek Volgaya doru ilerlerler; ve onlarn nlerinden kaan Var ve Huniler (yaklak, 20.000 adr) sonralar Avarlar ad altnda tek bir millet olarak birleirler. Gktrkler, Volgaya ulaamadysalar da, Ural civarndaki bozkrlarda hakimiyet kurmulardr. Ad geen gruplar hakknda bilgiler iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 52, dn. 48, 49, 50, 52. 93 Avarlar hakknda genel bilgi iin bkz., Samuel SZDECZKY-KARDOSS, The Avars, The Cambridge History of Early Inner Asia From Earliest Times to the Rise of the Mongols, (Edited by: Denis SINOR), Cambridge, 1990, s. 206-228. 94 Trk elisinin, Avar elisinden hemen sonra, yan, 558 Temmuzunda Bizans bakentinde bulunmas ve ok iyi biimde karlanmas Bizans Avar ilikilerinin bozulmasnda rol oynayacaktr. Bu ekilde, Sasanler 558de, bir taraftan Bizansa yeni ve kuvvetli bir dman ynlendirirken, dier taraftan da Balkanlardaki snrlar boyunca grlen tehlikeli komular zayflatabilmitir. Bu nedenden dolay, Sasan Avar ittifak 628e dein srmt ve Bizans mparatorluu ile ilikiler genelde kt gitmitir. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 55. Dier taraftan bakarsak; Bizans mparatoru Tiberios tarafndan, 576da (Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 105. Bu tarihi W. Heyd, 579 olarak vermektedir. W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 19) Gktrklere, Aral gl civarna, ikinci kez gnderilen Valentinos, burada Gktrkler tarafndan aalanmt ve bunun nedeni de Gktrklerden kaan Avarlar Bizansn himye etmesi idi. Bu sebeple Bizansn, Sasanlere kar Bizans Gktrk ittifaknn glendirilmesi fikri hayata geirilemeyecek ve Bizans Gktrk ilikileri bozulacakt. Yukardaki rneklerde de grlecei zere, Bizans Avar ilikileri kimi zaman iyi gitmise de, sonraki zamanlarda bu ilikiler bozulmu ve Avarlar, Bizans sahasna saldrlarda bulunmutur. 95 Gktrklerin dman konumundaki Avarlar ile ittifak yapmas, Bizans iin hi de iyi olmaz ve bu ittifak neticesinde Gktrk Bizans dostluu biter ve de Gktrk kuvvetleri, ilerki sayfalarda grlecei zere, Bizansn Karadeniz dzlklerinde yer alan topraklarna saldrya balar. 96 Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 24.

91

38

in kaynaklarna gre; ilk zamanlarnda Gktrkler, Altaylar sahasnda demir karmaktaydlar ve kardklar demiri Juan-Juanlarn tasarrufuna ynelik silh imaltnda merkezlerinin kullandklar
97

bilinmekteydi.

Buna

karlk,

Gktrklerin

siyas

, Kafkasya ve Volga arasnda yaayan, aralarnda Onogurlar ve

Savirlerin de mevcut olduu gebe kavimlere hakimiyet kurmulardr.98 Eftalitler, inin Bat ticaret yolunu kesmiti. Eftalitler, dier yandan, Trk soylarnn ilerledii tarihlerde kendi aralarnda mcadeleye girimilerdi.99 Bu ekilde Gktrkler, bir Hun
100

, Kafkasya ve Volga arasnda yaayan, aralarnda Onogurlar

ve Savirlerin de mevcut olduu gebe kavimlere hakimiyet kurmulardr.101 Kral olan Katulf102 ile ittifak gerekletirmiti; dier taraftan da, Sasanlerin desteini alrlar. Bu gelimeler zerine, yan, Kuzey pek Yolunun Orta Asya corafyasnda Gktrklerin kuvvetlenmesi ve ilerleme salamasyla siyas ve asker alanlarda deiiklikler meydana gelir.
103

, Kafkasya ve Volga arasnda yaayan, aralarnda Onogurlar ve Savirlerin idi

108

de mevcut olduu gebe kavimlere hakimiyet kurmulardr.104105, ticar adan usta kimseler106 ve bu sayede, alverileri ve araclk ilerini tekellerine sokmulard.107
97

, Kafkasya ve Volga arasnda yaayan, aralarnda Onogurlar ve

Gktrklerin dman konumundaki Avarlar ile ittifak yapmas, Bizans iin hi de iyi olmaz ve bu ittifak neticesinde Gktrk Bizans dostluu biter ve de Gktrk kuvvetleri, ilerki sayfalarda grlecei zere, Bizansn Karadeniz dzlklerinde yer alan topraklarna saldrya balar. 98 Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 24. 99 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 339. 100 Gktrklerin dman konumundaki Avarlar ile ittifak yapmas, Bizans iin hi de iyi olmaz ve bu ittifak neticesinde Gktrk Bizans dostluu biter ve de Gktrk kuvvetleri, ilerki sayfalarda grlecei zere, Bizansn Karadeniz dzlklerinde yer alan topraklarna saldrya balar. 101 Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 24. 102 Hans Wilhelm Haussig, Katulfu, Yabgu olarak gstermektedir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 191. 103 Gktrklerin dman konumundaki Avarlar ile ittifak yapmas, Bizans iin hi de iyi olmaz ve bu ittifak neticesinde Gktrk Bizans dostluu biter ve de Gktrk kuvvetleri, ilerki sayfalarda grlecei zere, Bizansn Karadeniz dzlklerinde yer alan topraklarna saldrya balar. 104 Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 24. 105 Sodlular, siyaset sahnesinde de usta birer politikac idi ve bu durum Gktrk Kaganlk merkezinde kendisini gstermekteydi. rnein, Dou Gktrk Kagan Shih-pi (609-619), bakanlndaki Sodlulara nem vermekteydi. Sui Shu, Pei ju Blm, s. 1572den naklen Hisaji TOKUDA, Uygur Hakanl Dneminde (744-840) Ticari Faaliyet ve Ykla Etkileri, Mimar Sinan niversitesi-Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul, 2003, s. 9. Shih-pinin Sod asll vezirlerinden Shih-shu-hu-hsi, zekce plnlar yapmaktayd ve bu sayede, Kagan zerinde etkili olmutur. Shih-shu-hu-hsi, bu plnlar nedeniyle Dou Gktrk Kagan tarafndan ok sevilmekteydi. Ahmet TAAIL, Gk-Trkler, s. 64. 106 Sodlular, ylesine etkin bir pozisyondaydlar ki, politika ileri Trklere deil de Sodlulara braklmaktayd. Hsin Tang Shu, 215. Cilt, Gktrk Blm, s. 6034den naklen Hisaji TOKUDA, Uygur Hakanl Dneminde (744-840) Ticari Faaliyet ve Ykla Etkileri, s. 9. 107 Sodlular, slmiyet ncesi Trk dnyasn ylesine etkilemilerdir ki, hatta, Gktrk Kaganlna ait en erken resm yaz ekli durumundaki Bugut Yazt da Sodca kaydedilmitir.

39

Savirlerin de mevcut olduu gebe kavimlere hakimiyet kurmulardr.109geen ticar faaliyetler, Juan-110, Kafkasya ve Volga arasnda yaayan, aralarnda Onogurlar ve Savirlerin de mevcut olduu gebe kavimlere hakimiyet kurmulardr.111Orta Asyaya Gktrkler hakim olurken, Eftalitler de dalk sahalara itileceklerdi. Eftalitler, gelimeler sonucunda mttefikleri olan Juan-janlar kaybetmilerdir. Bu olay ancak
112

pek Yolundan atlacaklar ve

, Kafkasya ve Volga arasnda yaayan, aralarnda Onogurlar ve Sasan ehinah I. Hsrev Anrvnn, Bizans mparatoru

Savirlerin de mevcut olduu gebe kavimlere hakimiyet kurmulardr.113ek anlamda 561de, Iustinianos ile bar antlamas yapp, dikkatini Douya verdii zaman harekete geebilmitir. Orta Asyada kesin bar 571de yaplabilmi, ancak, bundan sonra Gktrkler tekrar Batya ynelebilmilerdirBu gelimeler, balarda, Sasanlerin tekrar Kuzey ynnde genilemesini salamt. Ancak, gelien olaylar, bilhassa Gktrk Bizans114 ilikilerinin balangc, sonraki tarihlerde Sasanlerin tekrar zayf dmesine sebep olacaktr. Sonu itbariyle Gktrkler, uzun soluklu mcadele sonras gerekleen son sava ile Eftalitleri malubiyete uratrlarelinden kurtulmular ve Bizansla 558de ittifak yapmlard. Ancak, bu ittifaka karn Avarlar, Bizansn dmanlarna saldracaklarna, mttefiklerine saldrmtr.115 Bu gelimeler, balarda, Sasanlerin tekrar Kuzey ynnde genilemesini salamt. Ancak, gelien olaylar, bilhassa Gktrk Bizans116 ilikilerinin balangc, sonraki tarihlerde Sasanlerin tekrar zayf dmesine sebep olacaktr. Sonu itbariyle Gktrkler, uzun soluklu mcadele sonras gerekleen son sava ile Eftalitleri malubiyete uratrlar.
Gktrklerin dman konumundaki Avarlar ile ittifak yapmas, Bizans iin hi de iyi olmaz ve bu ittifak neticesinde Gktrk Bizans dostluu biter ve de Gktrk kuvvetleri, ilerki sayfalarda grlecei zere, Bizansn Karadeniz dzlklerinde yer alan topraklarna saldrya balar. 109 Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 24. 110 Gktrklerin dman konumundaki Avarlar ile ittifak yapmas, Bizans iin hi de iyi olmaz ve bu ittifak neticesinde Gktrk Bizans dostluu biter ve de Gktrk kuvvetleri, ilerki sayfalarda grlecei zere, Bizansn Karadeniz dzlklerinde yer alan topraklarna saldrya balar. 111 Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 24. 112 Gktrklerin dman konumundaki Avarlar ile ittifak yapmas, Bizans iin hi de iyi olmaz ve bu ittifak neticesinde Gktrk Bizans dostluu biter ve de Gktrk kuvvetleri, ilerki sayfalarda grlecei zere, Bizansn Karadeniz dzlklerinde yer alan topraklarna saldrya balar. 113 Kroly CZEGLDY, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 24. 114 Bizans Trk ilikilerinin genel hatlar iin bkz., Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 301-305; 306-307; 307. 115 L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 53-54. 116 Bizans Trk ilikilerinin genel hatlar iin bkz., Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 301-305; 306-307; 307.
108

40

Eftalitlere kar verilen mcadele sonucu Gktrkler ve Sasanler, kesin bir zafer elde ediyorlar Bu ve Eftalitlerin balarda, gelien Ancak, topraklar olaylar, paylalyordu.117 tekrar Kuzey bilhassa Eftalitlerin ynnde hakimiyetinde genilemesini gelimeler, Sasanlerin

salamt.

Gktrk Bizans118

ilikilerinin balangc, sonraki tarihlerde Sasanlerin tekrar zayf dmesine sebep olacaktr. Sonu itbariyle Gktrkler, uzun soluklu mcadele sonras gerekleen son sava ile Eftalitleri malubiyete uratrlar.119 Yedisu ve u vadilerinde yaam sren kabileler zerinde Gktrklerin Bat sahasndaki hanlar hakimiyet kurmu, dier taraftan, Tarm havzas ve Orta Asya yaayanlarnn sahip olduu zenginlikler de yine bu hanlara dahil olmutur. Bahsi geen Bat Gktrk hanlar, Sodlu dihkanlara ve tccarlara ok fazla yakn alka ve ilgi gsterdikleri sebeple, bu ilginin karlnda, hakimiyetleri dnemlerinde en byk destei bu Sodlu dihkanlardan ve tccarlardan grmlerdir. Orta Asya corafyasna gzattmzda, VII. yzyl balarnda ticar, zra faaliyetler sratle gelimekteydi. Din olarak da, herkes birbirine kar hogryle yaklamaktayd. inden Bizansa nakledilen ipein izledii gzerghlar Turfan, Kua, Kagar, a (Takent), Semerkand ve Buhara idi. hanmlarnn boyunlarna tm ss altn karlmamaldr; saydklarmzn pein karl olarak, tccar ve dihkan alnmaktayd. gerekleebilme u konu akllardan lkesi ihtimli Sod

yaayanlarnn Trk Hakan hakimiyetini tam bir ekilde tanmalar ile paralellik Yedisu ve u vadilerinde yaam sren kabileler zerinde Gktrklerin Bat
117

Bu paylam iin bkz., Ren GROUSSET, LEmpire Des Steppes, Attila. Gengis-Khan. Tamerlan, s. 127. Ayrca bkz., Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 103; Emmanuel BERL, Attiladan Timura Avrupa ve Asya, s. 38. 118 Bizans Trk ilikilerinin genel hatlar iin bkz., Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 301-305; 306-307; 307. 119 Eftalitleri yenmeleri sonrasnda, uzun zamandr Dou-Bat sahasnda arac ve tccar kimlii ile gidip gelen Sodlular, Gktrk Kagannn tebaas hline gelmilerdir. Eftalit hakimiyeti yerine Gktrk hakimiyetine girmek demek, Asyann ilerine yaplacak yolculuk ve faaliyetlerin gvenirlii demekti. Ticar faaliyetlerden Sodlular ok byk krlar elde etmi, Gktrkler de ellerinde bulunan ipek fazlasn satabilme ansn bulabilmilerdir. Eftalit efendilerinin yerini alan yeni efendileri, Sodlu tccarlarn ticar gelecei iin dnm noktas oluyordu. Gktrkler, stn asker-siyas gleri ile o zamann dnyasnda ortaya karak sper g hline gelmilerdi. Bu durum, pek Yolu sahasna da yansd iin, gzard edilemeyecek bir gelimeydi. Sodlular da, ellerine geen frsat karacak gibi grnmyorlard. Eftalit galibiyeti sonucunda tarih pek Yolunda artk gven salanmtr. inden alnan ipek, Gktrklerin ellerinde fazlasyla bulunmaktayd ve bu ipei ticar adan deerlendirememekteydiler. Bu yzden, usta tccar Sodlular, ipein deerlendirilmesi konusunda biilmi kaftan idi. Doudan Batya ipein nakli konusu kalmt ve bunun iin de Bizans sahasna aktarabilmek amacyla Sasan ehinah ile anlama zemini yaratlmas lzmd.

41

sahasndaki hanlar hakimiyet kurmu, dier taraftan, Tarm havzas ve Orta Asya yaayanlarnn sahip olduu zenginlikler de yine bu hanlara dahil olmutur. Bahsi geen Bat Gktrk hanlar, Sodlu dihkanlara ve tccarlara ok fazla yakn alka ve ilgi gsterdikleri sebeple, bu ilginin karlnda, hakimiyetleri dnemlerinde en byk destei bu Sodlu dihkanlardan ve tccarlardan grmlerdir. Orta Asya corafyasna gzattmzda, VII. yzyl balarnda ticar, zra faaliyetler sratle gelimekteydi. Din olarak da, herkes birbirine kar hogryle yaklamaktayd. inden Bizansa nakledilen ipein izledii gzerghlar Turfan, Kua, Kagar, a (Takent), Semerkand ve Buhara idi. hanmlarnn boyunlarna ss altn .120 Fergana ve Sod lkesine yakn sahalarda yaam sren Gneyli gebeler olan Nu-shih-piler, hakimiyetlerinde olan sahalardan kervanlarn geiine herhangi bir engellemede ya da saldrda geen bir bulunmamlard kervanlardan yandan, ki, eitli bu hareketin altnda ve altnda, vergi hakimiyetlerindeki zenginlie sahalardan adlar pein karl olarak, tccar ve dihkan

toplamalar yatmaktayd. Bu sayede Nu-shih-piler, Sodlu tccarlarla ayn anda ularlar. Bakldnda ticar faaliyet ilemlerden umulmadk biimde zengin olan Sod lkesi tccarlar ve Nu-shih-piler; dier yandan, bu ikiliye destek olan Gktrk hanlar bir anda birbirlerini karlkl karlara dayal bir beraberlie yneltmekteydi.121 Bizansa nakledilen ipein izledii gzerghlar Turfan, Kua, Kagar, a (Takent), Semerkand ve Buhara idi. hanmlarnn boyunlarna ss altn .122
120

pein karl olarak, tccar ve dihkan

Edouard CHAVANNES, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Ptersbourg, 1903, s. 89. 121 Jean-Paul Rouxun grne baklrsa; Trk imparatorluunu yneten, brokrat kadrolar oluturan ve bunu gerek bir devlet ekline, yan prenslerin sk sk belirttii zere olumak ve rgtlenmek kaygs zerine kurulu bir devlet hline getiren Sodlular olmalyd. Ticar alanda usta idiler ve ayrca, uluslararas ilikileriyle Trklerin dnyann bykl hakknda bir fikir edinmelerini ve ekonomi iin ticaretin nemini anlamalarn salamlardr. Bu durumun fazlasyla farknda olan Sodlular da, bu kltrl, ince ve zevkli ran halk, kaba ve cahil Trk kartn oynamaktan hi ekinmemitir. Trkleri, bir ekilde uygarlklarna dahil olmu ve kendi dillerini konuan halklarn topraklar zerine salmaktan geri durmamlardr. Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 135. Ancak, Jean-Paul Rouxun bu tek tarafl ve yanl grne tamamen katlmak mmkn deildir. slmiyet ncesi Trk tarihi dahilinde hkm srm Trk devletleri, siyas-asker-iktisad yaamn devam ettirebilme amacyla her yolu kullanmann mbah olduunu bilecek kadar tecrbeliydiler. Ancak, Trklerin Sodlular gibi yabanc kavim yesi kimselerden eitli alanlarda yararlanmalar Trkleri kaba ve cahil varlklarm gibi nitelendirme hakkn vermez. 122 Edouard CHAVANNES, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Ptersbourg, 1903, s. 89.

42

Fergana ve Sod lkesine yakn sahalarda yaam sren Gneyli gebeler olan Nu-shih-piler, hakimiyetlerinde olan sahalardan kervanlarn geiine herhangi bir engellemede ya da saldrda geen bulunmamlard kervanlardan ki, eitli bu hareketin altnda altnda, vergi hakimiyetlerindeki sahalardan adlar

toplamalar yatmaktayd. Bu sayede Nu-shih-piler, Sodlu tccarlarla ayn anda zenginlie ularlar. .123 Asl anlamda, Dou Trkistan sahasnda yalnzca Turfan ve Hoten, nemli derecede politik role sahip idi. Hoten, pek Yoluna uzak yerde, Taklamakan lne, daha ok Tibete ve Hindistana yakn olsa da, Turfan vadisi124 inliler ve Kuzeyli gebelerle ilikilerde bulunmaktayd. Bat Trklerinin siyas hayatlar ele alnrken, Turfann, Kao-chang Prenslii devrindeki durumu da ele alnmaldr. Bizansa nakledilen ipein izledii gzerghlar Turfan, Kua, Kagar, a (Takent), Semerkand ve Buhara idi. hanmlarnn boyunlarna ss altn .
125

pein karl olarak, tccar ve dihkan

Fergana ve Sod lkesine yakn sahalarda yaam sren Gneyli gebeler olan Nu-shih-piler Bizansa nakledilen ipein izledii gzerghlar Turfan, Kua, Kagar, a (Takent), Semerkand ve Buhara idi. pein karl olarak, tccar ve dihkan hanmlarnn boyunlarna ss altn .126 Fergana ve Sod lkesine yakn sahalarda yaam sren Gneyli gebeler olan Nu-shih-piler, hakimiyetlerinde olan sahalardan kervanlarn geiine herhangi bir engellemede ya da saldrda geen bulunmamlard kervanlardan ki, eitli bu hareketin altnda altnda, vergi hakimiyetlerindeki
123 124

sahalardan

adlar

Edouard CHAVANNES, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, s. 107. Turfan vadisi, uzun zamanlardan itibren Dou Trkistan corafyasnn nemli kltr merkezlerindendi. inliler, Turfan vadisi iin Asya Hunlar ile byk bir sava vermeleri sonrasnda burada asker Kao-chang Lei kolonisini oluturmulard. Han Hanedanlnn sona ermesini tkiben kan i mcadelelerde in, Dou Trkistan sahasn brakmak zorunluluuna girmise de, bir ok inli vatanda da bu esnada Kao-chang (Turfan)da yerleip kalmtr. Kao-chang (Turfan), tarihsel srete tam anlamyla bamsz bir yapya sahip olamamtr. En son da 590da, Trklerin hakimiyet sahasna dahil edilmise de yerel halkta tam bir hakimiyet oluturulamamtr. Trklerin kendi birtakm det ve giyim tarzlarn benimsetmeleri vb. dnda radikl yaplarn korumulard. Buna karn, Kao-changdaki ayrlk yapdaki gruplar, gebe kabilelerin desteiyle srekli ayaklanmlardr. VI. yzyl sonlarna gelindiinde, Kao-chang prensleri, kendilerini kabl ettirmiler, dahas Trk Hakan, kznn bir Kao-chang prensiyle evlilik ilikisi gerekletirmesi iin izin bile vermitir. Bu evlilik sonucunda doan Kao-chang hakimi, Chi-min Han sebebiyle gc azalan Trklerin zaafndan yararlanarak in hanedanlna yanam ve 609da Yang-tiye giderek mparatorluktan, prenslik nvan almay baarmtr. 125 Edouard CHAVANNES, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Ptersbourg, 1903, s. 89. 126 Edouard CHAVANNES, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) Occidentaux, Ptersbourg, 1903, s. 89.

43

toplamalar yatmaktayd. Bu sayede Nu-shih-piler, Sodlu tccarlarla ayn anda zenginlie ularlar. , hakimiyetlerinde olan sahalardan kervanlarn geiine herhangi bir engellemede ya da saldrda geen bulunmamlard kervanlardan ki, eitli bu hareketin altnda altnda, vergi hakimiyetlerindeki sahalardan adlar

toplamalar yatmaktayd. Bu sayede Nu-shih-piler, Sodlu tccarlarla ayn anda zenginlie ularlar. .127

127

Bat Gktrklerinin Yedisudaki Sod kolonileri zerindeki hakimiyeti KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 102-107.

iin

bkz.,

S. G.

44

5. GKTRKLER N SASANLER VE B ZANSLILAR PEK YOLU T CARET NDEK YER

LE

L K LER N N

5. 1. Gktrk Sasan likileri

Mcadeleler, Gktrk Kaganlnn 582de, Dou ve Bat olmak zere iki kaganla ayrlmasna sebebiyet vermitir. 582 ncesi, Gktrkler, bir sre ncesinde Eftalitler (Akhunlar)e kar ittifaka giritikleri Sasanlerle ortak hareket etmilerdi; bu sefer de Sasanlere kar Bizans mparatorluu ile yeni bir ittifaka girierek eski mttefiklerine kar savarlar. Savan iki nedeni bulunuyordu: Bu nedenlerden biri, Gktrkler, imparatorluklarnn snrn eski Eftalit-Sasan snrna dein geniletme dncesindeydi ve bu sayede, Merv ve Niaburu ele geirmeyi istemekteydiler. Dier neden ise, Gney pek Yolu kullanlarak nakledilen ipek sebebi idi.128 Akdeniz iklimi, ipek bcekilii asndan uygunluk arzetmekteydi. Bizans, ipek bceini ve bu rn ileyerek kuma dokuyabilecek iiyi bnyesinde tamaktayd ve Bizans, bu zellii sayesinde, rettii ipek sayesinde Bat dnyasna bu mal salamaktayd. Bu durum Sasanlerle yaanan rekabete hz vermi, Bizans hazinesi ksa zamanda dolmutu. Ancak, anlalamayan neden ya da nedenlerden dolay Bizans mparatoru, ipek kozas retiminde tekel olma yolunda adm atar ve iyerleri dnda koza retiminde kstlamalara gider. Bu kstlama uygulamas sonucunda, bir sre geince Bizansta, ipek endstrisinde yabanc hammaddeye ynelik talep domutur. Sonraki zamanlarda, 562deki Bizans Sasan arasndaki,
128

Gktrkler, Orta Asya corafyasnda hakimiyet oluturmalar sayesinde inden Akdenize dein uzanan Byk pek Yolunun getii gzerghn nemli bir ksmnda hakim olmutur. Batdaki dier grnmler ise, ipek ticaretinin en byk araclar konumundaki Sodlular ve Paykend (Buhara yaknlarnda)den Suriyeye dein uzanan yolu kontrolde tutan Sasan ran idi. pekli kumalarn en nemli alcs da Bizans idi. pek ticareti Trk hakanlarna, Sodlulara byk krlar brakmaktayd. Trkler, in imparatorlarndan aldklar hara, hediye, vergileri ve yama ile sava ganimetlerini Sodlu tccarlar aracl sayesinde satabilmekteydiler. Ayrca, Sodlular da o zamana dein hi rastlamadklar miktarlardaki deerli ipek kumalar satabilme imkn bulabilmilerdi. IV. yzyl sonlarndan balayarak Sod lkesi (Sogdiana)nde yerli hammaddeden yararlanlarak ipekli kuma retimi gerekletirilmekteydi. Sod lkesi ipei makl oranlarda kaliteli idi ve bu kalitesi sayesinde Bat corafyas yannda Dou Trkistan ve in sahasna da ihra mal olabilme ansn yakalayabilmekteydi. Sasan ran ve Bizans mparatorluu topraklarnda, en nemlileri Suriye ve Msrda olan, ipekli kuma retim atlyeleri bulunmaktaysa da tezghlar iin ham ipein, Dou Trkistan ve Orta Asyadan ithl edilmesi zorunluluu vard. Sonralar, VI. yzylda Sasan ran ve Bizans kendi ham ipeini retebilecek pozisyona gelebileceklerdi.

45

elli yl geerli olacak antlama sonucunda hammadde ihtiyacna son veriliyor; ayrca da, gelirler artrlyordu.129 Akdeniz iklimi, ipek bcekilii asndan uygunluk arzetmekteydi. Bizans, ipek bceini ve bu rn ileyerek kuma dokuyabilecek iiyi bnyesinde tamaktayd ve Bizans, bu zellii sayesinde, rettii ipek sayesinde Bat dnyasna bu mal salamaktayd. Bu durum Sasanlerle yaanan rekabete hz vermi, Bizans hazinesi ksa zamanda dolmutu. Ancak, anlalamayan neden ya da nedenlerden dolay Bizans mparatoru, ipek kozas retiminde tekel olma yolunda adm atar ve iyerleri dnda koza retiminde kstlamalara scak bakmamaktayd ve Sasanler, yabanc tccarlar kendi topraklarnda grmek arzusunda deillerdi.130 Eftalit efendilerinin yerini alan Gktrk efendileri, Sodlu tccarlarn ticar gelecei iin dnm noktas oluyordu. Tarih pek Yolunda artk gven salanmtr. inden alnan ipek, Gktrklerin ellerinde fazlasyla bulunmaktayd ve bu ipei ticar adan deerlendirememekteydiler. Bu yzden, usta tccar Sodlular, ipein deerlendirilmesi konusunda biilmi kaftan idi.131 Doudan Batya ipein nakli konusu zlmeliydi ve Akdeniz iklimi, ipek bcekilii asndan uygunluk arzetmekteydi. Bizans, ipek bceini ve bu rn ileyerek kuma dokuyabilecek iiyi bnyesinde tamaktayd ve Bizans, bu zellii sayesinde, rettii ipek sayesinde Bat dnyasna bu mal salamaktayd. Bu durum Sasanlerle yaanan rekabete hz vermi, Bizans hazinesi ksa zamanda dolmutu. Ancak, anlalamayan neden ya da nedenlerden dolay Bizans Sodlularn haklarn savunmak mparatoru, ipek kozas retiminde tekel Sasan ehinah I. Hsrev olma yolunda adm atar ve iyerleri dnda koza retiminde kstlamalara ynden dncesiyle, Anrvna bir eli yollamalar iin Sodlulara izin veriyordu. Akdeniz iklimi, ipek bcekilii asndan uygunluk arzetmekteydi. Bizans, ipek bceini ve bu rn ileyerek kuma dokuyabilecek iiyi bnyesinde tamaktayd ve Bizans, bu zellii sayesinde, rettii ipek sayesinde Bat dnyasna
Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 54. Ahmet Rza Bekine gre, Trkler, Sodlularn ticar faaliyetlerine destek vererek Sodlular cesaretlendirmekteydi. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 55. Ancak, ticarette, bunun yansra siyas alanda stn kimseler olan Sodlularn Trkler tarafndan telkin edildikleri tartlr. Byk olaslkla, Sodlular, Trkleri etkilemekte ve telkin altnda brakmaktaydlar. 131 Orta Asya corafyasnn stn gc durumundaki Trklerin hakimiyetindeki Sodlular (Sogdian), ticar faaliyetlerde bamszlklarn salamlard ki, ticar ynden VI. yzylda pek ok faaliyette bulunmulardr. Ayrca, Sodlularn, Suriye dili ile benzerlik gsteren dilleri Orta Asya corafyasnda ticar dil konumunu alr. Unutmadan sylemek gerekirse; Sodlular, Mani dini (Manicheanizm)ni gittikleri tm alanda yaymaktaydlar.
130 129

46

bu mal salamaktayd. Bu durum Sasanlerle yaanan rekabete hz vermi, Bizans hazinesi ksa zamanda dolmutu. Ancak, anlalamayan neden ya da nedenlerden dolay Bizans mparatoru, ipek kozas retiminde tekel olma yolunda adm atar ve iyerleri dnda koza retiminde kstlamalara .132 Aslnda, Sodlu tcarlar krdan az da olsa zarara urayacaklard, ancak, dier taraftan da genel olarak srmden kr edeceklerdi. Sasanler, ipein tamamnn Bizansa nakli sonucunda, birka yl iersinde Frat boylarnda ok sayda paral asker grleceini ve de bu sebepten dolay, Sasan kuvvetlerinin bu askerlere kar zorluk yaayacan dnerek anlama yolunu tkar. Dier yandan da, ipein Sasan topraklarnda tketilmesi iin halkn artr. Bunu tkiben de, Sasanlerin, Sod mallarna ihtiya duymadklarn ve Trklerden ad geen Sod kervannn, Gney pek Yolunu kullanarak Bizans topraklarna geme isteini reddetmesinin yannda, beraberlerinde tadklar ipeklerin de yaklarak yokedilmesi emrini veriyordu. Tamam, Sasan ehinah byle bir karar vermiti; ama, bu kararn alnmasndaki neden, Sasanlerin, Gktrk elilerinin gelmeleri ncesi, Yemeni igl etmeleri idi. Sasanler, 568de, Sod mahall hkmdar Maniakhn liderliini yapt Gktrk elilik heyetinin, kendi topraklarn kullanarak Bizans topraklarna gemeleri iin gerekli izni vermemi, bu nedenle de Sasanler ile Gktrklerin aras almtr. Sasan ehinah, ad geen Sod kervannn, Gney pek Yolunu kullanarak Bizans topraklarna geme isteini reddetmesinin yannda, beraberlerinde tadklar ipeklerin de yaklarak yokedilmesi emrini veriyordu. Tamam, Sasan ehinah byle bir karar vermiti; ama, bu kararn alnmasndaki neden, Sasanlerin, Gktrk elilerinin gelmeleri ncesi, Yemeni igl etmeleri idi. Sasan ehinah I. Hsrev Anrvnn Sasanleri, Yemeni igl ederek133 Bab-el Mendeb boazn, yan Kzl deniz ve Hind okyanusundan Douya alan geidi, Bizansn Hindistana seyreden gemilerine kapatyordu ve bu ekilde, Sasanler ipek ticareti yannda, Hindistan ve inden Bizansa gerekletirilen yolculuklar da kontrole alabileceklerdi.134 Aslnda, Sasanlerin Orta Asyadan
MENANDR, s. 371-372den naklen L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 64. Yemenin igl tarihi, L.[ev] N.[ikolayevi] Gumilv tarafndan, 570 olarak gsterilmektedir. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 63. 134 Uzun zamandr Bizans Sasan ran arasnda ticar ekime vard ve her iki taraf da rakibinin durumunu kollayarak engellemelerde bulunmaktayd. Ticar ekime iin bkz., J. B. BURY, History of the Later Roman Empire, Vol. II, London, 1923, s. 314 vd..
133 132

47

ithalt yaplan ipei engellemesindeki gayesi, kendi ipek dokumalarn korumak idi. Sasanler, inden ithl edilen ipek nedeniyle kendi ipek rnleri byk oranda etkilendiinden, rekabetten de byk zararlara uramaktayd. Sonralar ise, aada grlecei gibi, Sasanlerin, ikinci bir ticaret heyetinin zehirlenerek lmne neden olmalar sonucunda, Gktrkler ile olan ilikileri tamamen kopma noktasna geliyordu.135 Sasanler, ad geen Sod kervannn, Gney pek Yolunu kullanarak Bizans topraklarna geme isteini reddetmesinin yannda, beraberlerinde tadklar ipeklerin de yaklarak yokedilmesi emrini veriyordu. Tamam, Sasan ehinah byle bir karar vermiti; ama, bu kararn alnmasndaki neden, Sasanlerin, Gktrk elilerinin gelmeleri ncesi, Yemeni igl etmeleri idi. Sasan ran ve Bizans, aralklar hlinde, 527den beri, devaml savayordu. Sasanlerin dou snrlarnda, Gktrk Kaganl gibi byk bir kuvvetin ve olas bir mttefikin ortaya ad geen Sod kervannn, Gney pek Yolunu kullanarak Bizans topraklarna geme isteini reddetmesinin yannda, beraberlerinde tadklar ipeklerin de yaklarak yokedilmesi emrini veriyordu. Tamam, Sasan ehinah byle bir karar vermiti; ama, bu kararn alnmasndaki neden, Sasanlerin, Gktrk elilerinin gelmeleri ncesi, Yemeni igl etmeleri idi. k bir nem Bizans diplomasisinin grmezden gelemeyecei Ancak, Gktrklerin, Sasan bir gerekti. I. Buna Hsrev ramen, Sasanlere kar Bizansla bir ittifak, Gktrkler iin, siyasal adan fazla tamamaktayd. ehinah Anrvnla gerekletirdii birlikteliin sonucunda Eftalitlere kar yaplan baarl asker harektn da ortaya koyduu ekilde, Gktrklerle ittifak bu sefer de Bizans iin kazanl olabilirdi. Ad geen Sod kervannn, Gney pek Yolunu kullanarak Bizans topraklarna geme isteini reddetmesinin yannda, beraberlerinde tadklar ipeklerin de yaklarak yokedilmesi emrini veriyordu. Tamam, Sasan ehinah byle bir karar vermiti; ama, bu kararn alnmasndaki neden, Sasanlerin, Gktrk elilerinin gelmeleri ncesi, Yemeni igl etmeleri idi.

135

nceki gelimelere dikkat edersek; Eftalitlere saldrmadan nce, Eftalitlerden Gatfarn dmanca tavrlarn hayata geirmesiyle, yan, Sod lkesi (Sogdiana) zerinden Sasan ranna giden Trk elilik heyeti bir kii dnda btnyle katledilmiti ve bu yzden de 560da resmen Gktrk Eftalit mcadelesi balamt. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 58.

48

5. 2. Gktrk Sasan likilerinin Bozulmas

Gelimeler neticesinde, Gktrk Sasan ilikileri bozulma gsteriyordu.136 Bunun ba nedeni ise, Sasanler ve Bizansla yaptklar kazanl ipek ticaretini kendi ellerine almak amacndaki Sodlu tccarlarn137 entrikalar idi.138 Eftalitlerin idaresinde ipek ticaretini ellerinde tutan Sodlu tccarlar, yeni efendileri durumuna gelen Gktrk Kagann139, 568den bir sre nce, Sasan topraklarnda ipek ticareti yapabilme izni almak amacyla, o lkeye bir ticaret heyeti gndermesi iin ikna

Gktrklerin, Eftalitleri yenmelerini tkiben, uzun zamanlardan beri Dou-Bat sahasnda arac ve tccar kimlii ile gidip gelen Sodlular, Gktrk Kagannn tebaas hline gelmilerdi ve bylece, ticar faaliyetlerden Sodlular ok byk krlar elde etmiler, Gktrkler de ellerindeki ipek fazlasn satabilme ansn yakalamt. Bylesine gl bir hami varken, Sodlular, ok rahat biimde davranlar sergileyebilmekteydi. 137 Sodlular, sonraki zamanlarda da Dou Gktrk ve Bat Gktrk Kaganlk saraylarnda siyas, sosyo-kltrel ve iktisad etkilerde bulunacaklardr. Bu konu hakknda bkz., E. G. PULLEYBLANK, A Sogdian Colony in Inner Mongolia, Toung Pao, XXXXI / 4-5, 1952, s. 316 vd.. 138 Sod tccarlar, tarihin eitli devrelerinde, kendi karlar dorultusunda, inin aleyhinde de almalarda bulunmaktan geri kalmamlardr. Buna gre; Kan-chou (Kansu)da, Liangn komutasnda Hunlarn kurduu devlet M. S. 439da Wei To-palarn saldrs sonucu yklmt. Ad geen devlet, Kan-chou (Kansu), Kua ve Karaarda da hakimiyet kurmutu. Liang hakimiyetindeki iki yz yl akn bir sre boyunca, pek Yolundaki ticaret iin olduu zere, Budizmin yaylm salamasnda bile gven ve huzur ortam oluturulmutu. Su-chou ve Liang-chou ya da Sodlularn nitelendirmesiyle Turvan (Turfan), Kirvan ve Kon (Khotan) vb. ehirler kervan ticareti asndan Kan-chou (Kansu)da bulunan en nemli ehirleriydi ve bahsi geen ehirlerde hakimiyet kuran hanedanlarn iktidar yllarnn tarihlerini tccarlar, kaleme aldklar mektuplarla belirtmilerdi. M. S. 193de bir tccar, Semerkand Hkmdarna bu tr bir mektup kaleme almtr. Bu mektup, o devirde Semerkand Hkmdarnn, Kan-chou (Kansu) ile ilgilendiini kantlamas ynnden byk neme sahip bir belge niteliindedir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 169. Kervanlarn Kan-chou (Kansu)dan Orta Asyaya gtrld posta, Tun-huang civarndaki in Seddinin bir kapsndan geiyordu ve buras, el konulan Sod mektubunun sansrlendii ve yine, sonradan ele getii yer idi. Mektuba, in topraklarndaki gelimelerin Orta Asya corafyasnda bilinmesini nlemek iin el konulmutur. Ayn durum, M. S. VI. yzylda art salayan ticaret hacmine karn, ine dar belki de hibir bilgisi bulunmayan Bizans asndan da geerliliini korur. Bu durumun nedeni ise, yalnz in snrnda, d dnyaya bilgi karlmasnn nlenmesinin salanmas iin sansr yaplmas deil, en bata in kaynaklarnn dorulad zere, Bat dnyasna in ile alkal bilgileri tayan Sodlularn engellenmesiydi. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 170. Hun aknlarnn Orta Asya corafyasnda nasl gelitii hakknda in kaynaklarnn yansra, Sod tccarlar da bilgi aktarmlardr. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 172. 139 L. Lgeti, bu elilik heyetini, Bat Gktrk Kagannn gnderdiini belirtse de, daha o tarihlerde Gktrkler ikiye ayrlmamlard. Ayrca, Mukan Kagan, Gktrklerin Kagan, Bat tarafn idare eden stemi de Yabgusuydu. Yan, buna gre, Gktrkler ikiye ayrlmam ve de ayr bir Byk Kagann varl imknszd. L.[ajos] LIGET , Bilinmeyen Asya, s. 59.

136

49

ederler.140 ad geen Sod kervannn, Gney

pek Yolunu kullanarak Bizans

topraklarna geme isteini reddetmesinin yannda, beraberlerinde tadklar ipeklerin de yaklarak yokedilmesi emrini veriyordu. Tamam, Sasan ehinah byle bir karar vermiti; ama, bu kararn alnmasndaki neden, Sasanlerin, Gktrk elilerinin gelmeleri ncesi, Yemeni igl etmeleri idi. olumaktayd. Bu yukarda da belirtildii gibi, Sasanler tarafndan satn alnm, sonrasnda da meydanda yaklmtr.141 Bu hareket zerine aknlk geiren eliler, stemi Yabguya bu olay aktarmak iin lkelerine geri dnmlerdir. Bu kez de, ticaret engelini amak iin, bu sefer, yalnzca Gktrklerden oluan ikinci bir heyet ile yeni bir giriimde daha bulunurlar ve ikinci bir elilik grubu Sasan ehinah I. Hsrev Anrvna yollanr. Ancak, bu sefer de I. Hsrev Anrvn, tekrar belirtirsek, elilerin ounu zehirletmi ve de lmlerine neden olmulardr. Sasanlerin belirtmesine gre, lke corafyasnn scak iklimi bu heyettekilerin lmne sebepti ki, bu hi de inandrc bir bahane deildi. I. Hsrev Anrvnn ve heyetin getirmi olduu ipek, yukarda da belirtildii gibi, Sasanler tarafndan satn alnm, sonrasnda da meydanda yaklmtr.142 Bu hareket zerine aknlk geiren eliler, da meydanda yaklmtr.143 Bu hareket zerine aknlk geiren eliler, stemi Yabguya bu olay aktarmak iin lkelerine geri dnmlerdir. Bu kez de, ticaret engelini amak iin,
L.[ajos] LIGET , Bilinmeyen Asya, s. 60. Bu hareketin amac u olabilirdi: Sodlularn teklifinin kabl hlinde Sod tccarlar, Sasan mterilere, hatta yabanc tccarlara, dorudan doruya ipek satabileceklerdi. yle ki, bu i Gktrklerden gelecek malzemeye bal olmakla birlikte, Sasanler, ipek ticaretinden elde edilecek geliri kendi ellerinde tutmaya kararlydlar. Dier ynden de, Gktrk ticaret kervanlarnn kendi topraklarndan transit gemeleri olasl da onlar korkutmaktayd. uras da bir gerekti ki, Sodlular, tekliflerine olumsuz yant verilmesini kabl etmeyeceklerdi. 142 Bu hareketin amac u olabilirdi: Sodlularn teklifinin kabl hlinde Sod tccarlar, Sasan mterilere, hatta yabanc tccarlara, dorudan doruya ipek satabileceklerdi. yle ki, bu i Gktrklerden gelecek malzemeye bal olmakla birlikte, Sasanler, ipek ticaretinden elde edilecek geliri kendi ellerinde tutmaya kararlydlar. Dier ynden de, Gktrk ticaret kervanlarnn kendi topraklarndan transit gemeleri olasl da onlar korkutmaktayd. uras da bir gerekti ki, Sodlular, tekliflerine olumsuz yant verilmesini kabl etmeyeceklerdi. 143 Bu hareketin amac u olabilirdi: Sodlularn teklifinin kabl hlinde Sod tccarlar, Sasan mterilere, hatta yabanc tccarlara, dorudan doruya ipek satabileceklerdi. yle ki, bu i Gktrklerden gelecek malzemeye bal olmakla birlikte, Sasanler, ipek ticaretinden elde edilecek geliri kendi ellerinde tutmaya kararlydlar. Dier ynden de, Gktrk ticaret kervanlarnn kendi topraklarndan transit gemeleri olasl da onlar korkutmaktayd. uras da bir gerekti ki, Sodlular, tekliflerine olumsuz yant verilmesini kabl etmeyeceklerdi.
141 140

stemi Yabguya bu olay

aktarmak yukarda da belirtildii gibi, Sasanler tarafndan satn alnm, sonrasnda

50

bu sefer, yalnzca Gktrklerden oluan ikinci bir heyet ile yeni bir giriimde daha bulunurlar ve ikinci bir elilik grubu Sasan ehinah I. Hsrev Anrvna yollanr. Ancak, bu sefer de I. Hsrev Anrvn, tekrar belirtirsek, elilerin ounu zehirletmi ve de lmlerine neden olmulardr. Sasanlerin belirtmesine gre, lke corafyasnn scak iklimi bu heyettekilerin lmne sebepti ki, bu hi de inandrc bir bahane deildi. I. Hsrev Anrvnn . Saydmz gelimelerin asl sebebi, ticaret yollarnda hakim olma amacyla gerekletirilen ve kkenleri eski zamanlara dayanan mcadele idi. Maniakh, Maniakh, stemi Yabgu ile bir grme gerekletirir. Bu grmede stemi Yabguya Sasanlerle mevcut ittifak sona erdirerek Bizans

mparatorluuna ynelmesi teklifini getirir. Yalnz, u konu problem yaratmaktayd; ipein Kafkas sahasndan nakli masrafl, masrafl olmasnn yannda tehlikeli idi. Buna gre, Gktrklerin Batya srd Ugorlar, ticaret kervanlarna kolaylkla saldr dzenleyebilmekteydi. Dier taraftan, Sasan ran kullanlmak suretiyle alan yol ksa idi. Bu etkenleri gznne alan stemi Yabgu, Sasanlerle savama yolunu semitir. Bu sebeple, elilik heyetinin zehirlendiini iddia ederek, intikam hareketine kalkacakt.144 Gerekten de, Sasanler ile savamaya niyetli olan stemi Yabgu, ksa srede ittifaa girebilecek lke bulabilmek amacyla yine, Maniakh bakanlnda bir heyeti, hem ticar yukarda da belirtildii gibi, Sasanler tarafndan satn alnm, sonrasnda da meydanda yaklmtr.145 Bu hareket zerine aknlk geiren eliler, stemi Yabguya bu olay aktarmak iin lkelerine geri dnmlerdir. Bu kez de, ticaret engelini amak iin, bu sefer, yalnzca Gktrklerden oluan ikinci bir heyet ile yeni bir giriimde daha bulunurlar ve ikinci bir elilik grubu Sasan ehinah I. Hsrev Anrvna yollanr. Ancak, bu sefer de I. Hsrev Anrvn, tekrar belirtirsek, elilerin ounu zehirletmi ve de lmlerine neden olmulardr. Sasanlerin belirtmesine gre, lke corafyasnn scak iklimi bu heyettekilerin lmne sebepti ki, bu hi de inandrc bir bahane deildi. I. Hsrev Anrvnn Sasanler, Eftalitlerin yklmas ile kendi
Sasanlerin, ipek ticaretinde Sodlulara ve Gktrklere bak as ve bu konu hakkndaki eitli grler ve tartmalar iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 65, dn. 14. 145 Bu hareketin amac u olabilirdi: Sodlularn teklifinin kabl hlinde Sod tccarlar, Sasan mterilere, hatta yabanc tccarlara, dorudan doruya ipek satabileceklerdi. yle ki, bu i Gktrklerden gelecek malzemeye bal olmakla birlikte, Sasanler, ipek ticaretinden elde edilecek geliri kendi ellerinde tutmaya kararlydlar. Dier ynden de, Gktrk ticaret kervanlarnn kendi topraklarndan transit gemeleri olasl da onlar korkutmaktayd. uras da bir gerekti ki, Sodlular, tekliflerine olumsuz yant verilmesini kabl etmeyeceklerdi.
144

51

snrlarn Kuzeye doru byltm; dier taraftan, Yemeni ele geirmiler ve bu sayede Hindistana ulaan deniz yolunda hakimiyet kurmulard ve bu gelimeler, VI. yzyln balarnda Dou ve Bat arasnda bulunan en nemli ticaret yollarnn Sasanlerin eline gemesi anlamn tamaktayd. Bu gelimelerden in ve Bizans imparatorlar pek de honut deillerdi.146 Dier yandan, Dou-Bat arasnda gerekletirilen uluslararas ticaret iinden byk kazanlar elde bu yeni Trk devlet gc, 568de, Orta Asya corafyasndaki pozisyonunun tehlikeye girdiini grr.

5. 3. Maniakhn Elilii

Sasanlerin bu ticar engellemesi Gktrklere madd ynden ok zarar verir. Gktrkler, indeki devletlerin her birinden hara olarak aldklar ipei, Sodlular vastasyla Sasan topraklar zerinden transit olarak Bizansa sevkediyorlard.147 Sasanler, Gney pek Yolunda bu ipek ticaretini engelleyince, onlara, sadece, o ana dein Sasan kontrol dnda bulunan Kuzey pek Yolunu kullanmak kalyordu. Bu engelleme yznden, Gktrk elileri Sodlu Maniakh tarafndan Konstantinopolise bu yoldan gtrlmlerdi.148 Sodlu Maniakh bakanlndaki bu ticar elilik heyeti149, Bizans bakentini 567de150 ziyaret151 ediyordu.152
146 147

mparator II. Iustinos (565-578), elilik heyetine

Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 340. Belirtmek gerekirse; Sui Hanedanl (581-618) ve bu hanedanl tkiben Tang Hanedanl (618907) zamanlarnda inin, Orta ve Bat Asya sahalar ile byk apta diplomatik ve ticar ilikileri vard. Yine, VI. yzyln balarnda Dou Roma mparatorluu, yan Bizans tanmlamak amacyla Fou-lin (Fu-lin) biiminde yeni bir nitelendirme kullanmlardr. Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln Tarihi, s. 131. 148 Maniakh, Trk Han tarafndan verilen bir itimatnme tamakta olan birka Trk arkadann refaktinde Bizans bakentine doru, Kafkas yolu zerinden yola koyulur. Kafkas yolunun tercihindeki en byk sebep, olaslkla Sasan hakimiyetindeki sahay gei iin kullanmamak ve bu sayede Sasan casuslarndan uzak durmak idi. Maniakh ile yanndaki refaktiler, Bizans mparatoru II. Iustinos tarafndan karlanyordu. Karlkl grmeler sonucunda alnan karara gre, Gktrkler ve Bizansllar ittifaka girieceklerdir. 149 Elilik olay iin bkz., .. 150 Hans Wilhelm Haussige gre, elilik heyetinin Konstantinopolise geli tarihi 569dur. Hans Wilhelm HAUSSIG, 151 S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 100; Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 137. 152 Bu tarihi, Denis Sinor, 568 sonu olarak vermektedir. Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 302. Dier ynden, yine, Denis Sinora gre, ilk Trk elilik heyeti Konstantinopolise 563de gelmitir. Bkz., ayn yer.

52

yaknlk gstermi, steminin153 gnderdii mektubun154 ieriini iyi anlamtr.155 II. Iustinos, Trklerin asker gc karsnda olduka tedirginlik duymaktayd.156 skite157 olduu belirtilen Trke mektuptan sonra mparator, Konstantinopolisteki ipek imalthanelerini gezdirmi ve uzun yllar nce gizlice inden getirilerek retimine balanan158 ipek bceini gstermitir.159 Daha nceki rneklerinde grlecei zere, ittifaklar yaparak dmanlarna kar stnlk salama yolundaki Bizans siyaseti burada da devreye giriyordu.160 Esas ama, Gktrklerle antlama yaparak Sasanleri zayflatmakt.161 Gktrkler ve Bizansllar tarafndan, Konstantinopoliste, grmeler sonucu kabl edilen anlama maddeleri yazya da geirilmiti. Bizans mparatoru, Gktrk elilerini kabl treninde bu maddeleri kabl ettiini bildirdi. Gktrk elileri, seyahatlerinin siyas ve ticar amacna ulamlard. Bizansllar, Gktrkler tarafndan mitaton / mitata denilen, Sodlu ve Gktrk tccarlarn Konstantinopoliste bir

Menandros, bu ismi (Silziboulos) olarak kaydetmitir. Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 302. 154 Mektubun ierii ve mektuptaki zmlenmesi gereken sorular ve daha da nemlisi, Avar, Sahte Avar konusundaki tartmalar ve de tahliller iin bkz., Kroly CZEGLDY. 155 Edouard CHAVANNES. 156 Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 55. 157 Bilinen ilk Trk elilik heyeti Konstantinopolise 563te gelmitir. Theophylactos Simocattesin verdii bilgilere baklacak olursa, ad geen bu Trk elilik heyeti, Kermikhionlarn Hakan Askel tarafndan yollanmtr. Sasanler, Trkleri bu ad ile tanmlamaktaydlar ve bunun altnda yatan sebep ise, ihtimlle, kzl Eftalitler (Akhunlar)in Gktrk mparatorluuna dahil olmalaryd. Askel, inlilerin Nu-shih-pi olarak nitelendirdikleri konfederasyonun ilk boyunun ad idi. Askel, Bat Trklerinin en bat ucundaki kabileler grubudur ve yine, Askel (A-hsi-chieh) ad hem kabile hem de onun lideri iin kullanlmaktayd. Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 302. 158 L.[ajos] LIGET , Bilinmeyen Asya, s. 63; Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 62-64; Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 138. 159 Konstantinopolise gelen Maniakh bakanlndaki elilik heyetinin nemine nazaran Askel (A-hsichieh)in yollad elilik heyeti Bizansta dikkate deer saylmamtr (563). Buradaki elilik heyetinin gayesinin, sadece ticaret amacyla yollanan bir heyetin gayesinden daha ok olduu ilgililerce aka bilinmekteyse de, Trkleri olaanst merak ve dikkat iersinde kabl etmi bulunan Bizans mparatoru II. Iustinos, onlarn Bizansta ipek bcekilii iindeki yerel kurulula balantsn salar. II. Iustinosun bu davrannn altnda, Bizansn ithl mallara ok da baml bulunmadn dolayl bir yoldan belirtmeye alt da varsaylabilir. 160 S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 100. 161 Bilinen ilk Trk elilik heyeti Konstantinopolise 563te gelmitir. Theophylactos Simocattesin verdii bilgilere baklacak olursa, ad geen bu Trk elilik heyeti, Kermikhionlarn Hakan Askel tarafndan yollanmtr. Sasanler, Trkleri bu ad ile tanmlamaktaydlar ve bunun altnda yatan sebep ise, ihtimlle, kzl Eftalitler (Akhunlar)in Gktrk mparatorluuna dahil olmalaryd. Askel, inlilerin Nu-shih-pi olarak nitelendirdikleri konfederasyonun ilk boyunun ad idi. Askel, Bat Trklerinin en bat ucundaki kabileler grubudur ve yine, Askel (A-hsi-chieh) ad hem kabile hem de onun lideri iin kullanlmaktayd. Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 302.

153

53

ticar merkez kurabilmelerine izin vermilerdir. Bu kurulutan, daha sonraki yllarda, ayn anda yzden fazla Gktrk tccar162 yararlanabilmekteydi.163 Bizans ve Gktrkler arasndaki diplomatik grmeler neticesinde, en eski Kuzey rotasnn tekrar kullanlmas suretiyle dorudan ticar ilikilere giriilmesi karara balanr.164 Gktrkler, ekonomik karlarnn yannda, daha nemlisi, Sasanlere kar Bizans ile asker ittifaka girimek zere antlama yapmlard. 165 Yeni antlama erevesinde Bizans, ilk bata ipek ticaretinde ncelik hakkn talep etmekteydi. Dier taraftan ise, madencilik alannda tannm olan Trkler, Sodlulara ayn zamanda, en iyi kalite demiri de salayacaklard.166

5. 4. Bizans Elilerinin Gktrkleri Ziyaretleri

Konstantinopolisteki

grmeler

neticesinde,

Sasanlere

kar

Bizans

Gktrk ittifak da kararlatrlmt. Hem ticar-ekonomik, hem de siyas-asker ynleri bulunan bu her iki antlamann da, Altundada oturan Gktrk Silziboulos, yan, stemi II. Yabgu tarafndan onaylanmas bir gerekiyordu. heyeti, Bu amala, Bizans mparatoru Iustinosun emriyle, Bizans Prefectus Pretorioper

Orientum (Dou ileriyle ilgili imparatorluk maviri / Dou ehirleri genel valisi) pozisyonundaki Kilikyal Zemarkhos bakanlnda167, Orta Asyaya geri dnen Gktrk elileriyle yola karlr.168 tarafndan onaylanmas gerekiyordu. Bu amala, Bizans mparatoru II. Iustinosun emriyle, bir Bizans heyeti, Prefectus Pretorioper Orientum (Dou ileriyle ilgili imparatorluk maviri / Dou ehirleri genel valisi)

Ticar faaliyetler vesilesiyle Konstantinopolise gelerek yerleen Trklerin says birka yz bulmutur. Ext. Ex Menandr., s. . 163 Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 196-197. 164 Helmut UHLIG, pek Yolu . 165 Bilinen ilk Trk elilik heyeti Konstantinopolise 563te gelmitir. Theophylactos Simocattesin verdii bilgilere baklacak olursa, ad geen bu Trk elilik heyeti, Kermikhionlarn Hakan Askel tarafndan yollanmtr. Sasanler, Trkleri bu ad ile tanmlamaktaydlar ve bunun altnda yatan sebep ise, ihtimlle, kzl Eftalitler (Akhunlar)in Gktrk mparatorluuna dahil olmalaryd. Askel, inlilerin Nu-shih-pi olarak nitelendirdikleri konfederasyonun ilk boyunun ad idi. Askel, Bat Trklerinin en bat ucundaki kabileler grubudur ve yine, Askel (A-hsi-chieh) ad hem kabile hem de onun lideri iin kullanlmaktayd. 166 Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 55. 167 L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 65-66. 168 Bizans elilik heyetinin yola k tarih.

162

54

pozisyonundaki Kilikyal Zemarkhos bakanlnda169, , Zemarkhos bakanlndaki Bizans elilik II. heyeti tarafndan Iustinosun onaylanmas bir gerekiyordu. heyeti, Bu amala, Bizans mparatoru emriyle, Bizans Prefectus Pretorioper

Orientum (Dou ileriyle ilgili imparatorluk maviri / Dou ehirleri genel valisi) pozisyonundaki Kilikyal Zemarkhos bakanlnda170, Tien-shan (Tanr dalar)daki Ek-tag (Ak-Da) (Altunda / Altnda)da171, Sasan mcadelesi 571de balayacakt.173 Maniakh, gerek bir baar elde etmi, bunun zerine, Bizansn da Gktrklere ilk elilik heyetini gndermesine yol am, Austos 569da, strategos (komutan) da olan Zemarkhos bakanlnda bir grup Bizansl, yurduna dnen Maniakhn heyetine katlm; Silziboulos, yan stemi, Bizans heyetini, Zemarkhosu etkileyen servetlerin sergilendii byk ve grkemli bir trenle kabl etmitir. stemi, maiyetini deilse de, Zemarkhosu Sasanlere kar gerekletirilen bir aknda kendisine refakat etmeye armt. Talas nehri vadisinde Gktrk kuvvetleri, Sasan elisiyle karlar. Fakat stemi Yabgu, verdii ziyafet srasnda Bizans elisini Sasan elisinden daha erefli bir yere oturtmutu; bununla yetinmeyerek onun huzurunda Sasan ehinahnn elisini azarlar. Sasan elisi de, lkesine sava haberiyle geri dnyordu. Yabgu, Bizans Bizansa ipek salama iini de zerine almtr.174 stemi Yabgu, Sasanlerin nceleri Eftalitlere dedikleri vergiyi kendisine denmesi bahanesiyle sava amt.175 Gktrk kuvvetleri Am Derya alarak Crcana, Hazar denizinin gney ucundaki rann Gorgo176 (Grgn) ehrinin ki, bu ehre Araplar sonradan Crcan adn vermilerdir,177 gelmiler ve ehir ticaret stemi mparatorluu ile varlan antlamaya onay vermi ve bylece stemiye iade-i ziyarette bulunarak172 Sasanlere kar ittifak anlamas onaylanacak ve bu antlama sonucunda, Bizans

169 170

L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 65-66. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 65-66. 171 Ren GIRAUD, . 172 Edouard CHAVANNES, Documents sur les Tou-kiue (Turcs) vd.. 173 Zemarkhosun bakanlndaki elilik heyetinin seyahati ve gelien olaylar iin bkz., 174 Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerin daha da geliim salad ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi. Turhan ATAN, Trk 175 Th. NLDEKE, . 176 Procop. I., C.: Excerpta ex Prisco ile de kr. Bonn. nr. s. 221den naklen W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 6. 177 W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 6.

55

merkezleri ile sr178 depolarna eitli igllerde bulunmulard. Ancak, Sasanlerin V. yzylda Eftalit aknlarna kar glendirdii snr kaleleri geilememiti ve bunun zerine de Gktrkler 569da Sod lkesi (Sogdiana)ne dnerler.179 Talas nehri vadisinde Gktrk kuvvetleri, Sasan elisiyle karlar. Fakat stemi Yabgu, verdii ziyafet srasnda Bizans elisini Sasan elisinden daha erefli bir yere oturtmutu; bununla yetinmeyerek onun huzurunda Sasan ehinahnn elisini azarlar. S Talas nehri vadisinde Gktrk kuvvetleri, Sasan elisiyle karlar. Fakat stemi Yabgu, verdii ziyafet srasnda Bizans elisini Sasan

elisinden daha erefli bir yere oturtmutu; bununla yetinmeyerek onun huzurunda Sasan ehinahnn elisini azarlar. Sasan elisi de, lkesine sava haberiyle geri dnyordu. stemi Yabgu, Bizans mparatorluu ile varlan antlamaya onay vermi ve bylece Bizansa ipek salama iini de zerine almtr.180asan elisi de, lkesine sava haberiyle geri dnyordu. stemi Yabgu, Bizans mparatorluu ile varlan antlamaya onay vermi ve bylece Bizansa ipek salama iini de zerine almtr.181Kabulistan alm, bu duruma ek olarak Eftalit Prensi Fagoniin l durumundaki aaniyan da182 egemenliklerine sokmulardr. Gktrkler de Sod lkesi (Sogdiana)ni alyorlard. Sasan ehinah I. Hsrev Anrvn, bar antlamas sonucunda, Dou snrlarn kendinden sonraki Sasan hkmdarlarnn gerekletiremeyecei ekilde geniletmi; ayrca, kuvvetlerinin ilgisini Batya verebilme ansn kazanmt. Batda problemler Talas nehri vadisinde Gktrk kuvvetleri, Sasan elisiyle karlar. Fakat stemi Yabgu, verdii ziyafet srasnda Bizans elisini Sasan elisinden daha erefli bir yere oturtmutu; bununla yetinmeyerek onun huzurunda Sasan ehinahnn elisini azarlar. Sasan elisi de, lkesine sava haberiyle geri dnyordu. stemi Yabgu, Bizans mparatorluu ile varlan antlamaya onay vermi

Sr, inlilerle ipek ticaretinde araclk yapanlara verilen ad idi. Bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 66, dn. 19. 179 A. , s. 373. 180 Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerin daha da geliim salad ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi. Turhan ATAN, Trk 181 Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerin daha da geliim salad ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi. Turhan ATAN, Trk 182 Th. NLDEKE,.

178

56

ve bylece Bizansa ipek salama iini de zerine almtr.183yaanm, Ermeniler isyan etmi, Grcler Bizans egemenliine dahil olmu, Arabistanda Etiyopyallar ayaklanm)i kuatmlardr.184 Bu ekilde, yaknlarnda Bizans mparatorluu snrlarna olan dayanmlardr.185 olursakr
188

siyas-ekonomik

alanlardaki

yardmclar

Sodlular, bu gzergh zerinden yeni bir kervan yolu oluturabilirlerdi.186187 elik etmitir. Anlald zere, elilik heyetlerinin uyulmas gereken bir yntemdi.189 stemi Yabguun Yabguun lm sonrasnda eliler deitirilmi ve birok tehlikeyi barndran Kafkas yolu kapatlmtr.190

5. 5. Gktrklerin Sasanler zerine Aknlar

Gktrk Bizans siyas ittifak, Sasanlerin ayn anda iki farkl ynden bask ve saldr ile karlamas sonucunu yaratmt. Sasanler, Gktrklere yllk 40.000
Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerin daha da geliim salad ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi. Turhan ATAN, Trk 184 L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 67. 185 stemi Yabgu, 571de Kuzey Kafkasyay ele geirip, ksa srede Alan ve Utigurlar hakimiyete sokarak Bosphoros (Ker)a ular ve bu ekilde stemi, Harezm, Povolje, Kafkasya ya da Krm zerinden Bizansa 100. 186 Sasanler ve Avarlar, Bizans Dou-Bat ekseninde bomaktayd ve bu yzden, Bizans mparatoru, stemi Yabgu ile ittifak gerekletirmek istemitir. Hatta, geen yllarda Eutichius, Hirodion, Kilikyal Pavlos ve Bu gelime de, 553de Bizansllarn ipek sanayi kurmalar sonras ipek iinde gelime salamalaryd. 187 Yukarda bahsedilen, dnceyi hayata geirmek amacyla grevlendirilen Bizans elilik heyetinin raporlarnda, bu seyahat sresince Kuzey pek Yolunu kullandklar kaytldr. Buna gre; Konstantinopolisden nce Karadeniz zerinden Krmn gneyine dein denizyolu kullanlm; Kersonessos (Khersones / Ker) boazna dein eitli limnlara uranlmas sonras, Azak denizinde Don 188 Tarhan, kendisine vergi muafiyeti tannan bir nvan idi. Bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 66, dn. 16. Tarkan (Tarhan) nvannn ortaya k ve anlam iin bkz., Abdlkadir DONUK, Eski Trk Devletlerinde dar-Asker nvan ve Terimler, stanbul, 1988, s. 40-47. 189 Sasanlere dmanlk, Zemarkhosun olduka dolambal bir yolla yurda dnmesine neden olur. Bizans elisi Zemarkhos, Aral denizi kylarna ve Hazar denizinin kuzey kylarndan Volga nehrinin haliine dein alan yol sonras Chorasmiaya varr. Bu yolculuk esnasnda getii birok kk prenslik, elilerini Bizansa yollamak arzusundayd. Ancak, stemi Yabgunun bu duruma kar tepki duyacan dnen Zemarkhos, sunulan teklifleri geri evirmitir. Zemarkhos, Volgay aarak Kafkaslarn kuzeyinden gemiti ve yoluna kabilecek Sasan casuslarn kandrabilmek iin bir hile tasarlar ve bu hile dahilinde arkadalarndan on tanesini, ipek ykl hayvanlarla beraber gnderir. Zemarkhosun hile iin gnderdii arkadalarn Sasanler durdurmutu ve onlar aramayla vakit kaybederlerken, ipei gtrmekte olan grup ise onlarla aray byk lde amt. Bizans elilik heyeti, birok tehlike sonrasnda Trabzona gelebilmitir. 190 Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 56.
183

57

solidus191 hara demeyi kabl edecekleri bir pozisyona itilmilerdi ve 576da192, stemi Yabgunun lmne dein, Gktrklerle Sasanler arasndaki bar, bu miktardaki haracn dzenli biimde denmesi sayesinde korunabiliyordu. steminin lmn tkiben, Sod lkesi (Sogdiana)nde, steminin yerine geen, Bizansllarn Turksantos (Trk ad) diye nitelendirdikleri olu, bu haracn miktarnda arta gider ve o, bu ekilde davran sergilemekle, gerekte, Sasanlere sava iln yapyordu. Bu tarihte, hem Bizansa hem de Gktrklere kar ayn anda savamak durumuna srklenen Sasanler, Gktrklerin saldrlarna pek fazla diren gsteremez ve netice itbariye, Talas nehri vadisinde Gktrk kuvvetleri, Sasan elisiyle karlar. Fakat stemi Yabgu, verdii ziyafet srasnda Bizans elisini Sasan elisinden daha erefli bir yere oturtmutu; nehri bununla vadisinde yetinmeyerek Gktrk onun huzurunda Sasan Sasan elisiyle ehinahnn elisini azarlar. Sasan elisi de, lkesine sava haberiyle geri dnyordu. stemi Talas kuvvetleri, karlar. Fakat stemi Yabgu, verdii ziyafet srasnda Bizans elisini Sasan

elisinden daha erefli bir yere oturtmutu; bununla yetinmeyerek onun huzurunda Sasan ehinahnn elisini azarlar. Sasan elisi de, lkesine sava haberiyle geri dnyordu. stemi Yabgu, Bizans mparatorluu ile varlan antlamaya onay vermi ve bylece Bizansa ipek salama iini de zerine almtr.193 Yabgu, Bizans mparatorluu ile Bosphoros (Bosfor) kalesinin Gktrklerce ele geirilmesi sonras, Trk aknlar Gneye, Sasan topraklarna iniyordu. Gktrklerin, Sasanleri malubiyete uratmas ncesinde, Sodlu tccarlar194 Bizansa ulaabilmek amacyla Gney pek Yolunun Sasan ranndan geen gzerghndan Talas nehri vadisinde Gktrk kuvvetleri, Sasan elisiyle karlar. Fakat stemi Yabgu, verdii ziyafet srasnda Bizans elisini Sasan elisinden daha erefli bir yere oturtmutu; bununla yetinmeyerek onun huzurunda Sasan ehinahnn elisini azarlar. Sasan elisi de, lkesine sava haberiyle geri dnyordu. stemi Yabgu, Bizans mparatorluu ile varlan antlamaya onay vermi

191 192

Bizans . Bizans solidusu hakkndaki grler iin bkz., Carlo M. 27. Hans Wilhelm Haussig, bu tarihi 579 olarak gstermektedir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 198. 193 Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerin daha da geliim salad ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi. Turhan ATAN, Trk 194 Gktrk devrinde Sodlularn ticar faaliyetleri iin bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 164-165.

58

ve bylece Bizansa ipek salama iini de zerine almtr.195geen gzergh tercih ediyorlard. Crcanda, Sasanlerce Kuzey snrlarnn korunmasna ynelik ina edilmi surlar ve kaleler vard. Bu anlatlanlarn dnda ise, Harezmin bakenti Kaht zerinden Kuzeydeki gzerghtan, yatanda yalnzca yukar rnda su akmakta olan Am Deryann kolu Uzboy takip edilerek, Hazar denizi kysna varlmaktayd ve buradan, gemilerle Bizansa ulaan yolun balad Hazar kar sahiline geilebilmekteydi.196 Sasanler ile Gktrkler arasnda meydana gelen anlamazln ve bu iki devletin aralarnn tekrar bozulmasnn nedeni yalnzca hara miktarnn artrlmas deildi. Gktrkler, Kafkasyadaki Sasan yaam alanna ynelik aknlar dzenliyorlard.197 Gktrk kuvvetleri, Bizans Bosforu (Bosphoros / Bosfor)nu ele geirmeleri sonrasnda Yukar Kbil vadisinde nce Utirgurlar, sonra da Terekte Alanlar yendikten sonra, yeniden Karadeniz sahillerine ynelerek, gnmzdeki Batum civarnda yer alan Kolise dein ilerlemilerdir. Trk kuvvetleri, cidd saylabilecek herhangi direni hareketi ile karlamam ve bu Sasanler ile Gktrkler arasnda meydana gelen anlamazln ve bu iki devletin aralarnn tekrar bozulmasnn nedeni yalnzca hara miktarnn artrlmas deildi. Gktrkler, Kafkasyadaki Sasan yaam alanna ynelik aknlar dzenliyorlard.198 Gktrk kuvvetleri, Bizans Bosforu (Bosphoros / Bosfor)nu ele
Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerin daha da geliim salad ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi. Turhan ATAN, Trk 196 Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 202. 197 Helmut Uhlige baklrsa; gelimeleri gren Sasanler, neden olduu zarar sebebiyle Gktrklere yllk krk bin solidus hara demeyi kabl ederler. Byk Kagann lm sonras, yerine geen olu, haracn miktarnda arta gider. Bu art kabllenmeyen Sasanler de Gktrklere sava aarlar. Bu sava, gl Gktrk kuvvetlerine ramen, Sasanler galip bitirir. Sasanlerin bu galibiyeti almalarnn temel sebebi, Sasanlerin g birlii yapmalar neticesinde, Asya corafyasnn byk bir alannda yaylm, fakat, lkeye o denli hakimiyet kuramayan Gktrklere stnlk salamasyd. Tm de ayn yetkiye sahip konumdaki drt Kagan, Gktrkleri idare etmekteydi ve bu drt Kagandan birisi de, bir tr bykler iinde en byk konumuyla Altun Dada oturma hakkn elde etmiti. stemi, belirtilen bu Byk Kaganlar arasnda en nemlisi idi ve 580lerdeki lmn tkiben Gktrkler, Dou ve Bat Kaganlklar eklinde ikiye ayrlr. Gktrkler, ayrlma sonras ulusal bamszlklarn da yitirmiler ve Uygurlar ya da, sonraki tarihlerde Uygur Kaganl dahilinde kaybolan Gktrkler gibi birtakm Trk kavimlerinin tek tek oluturduu devletler saylmazsa, ok sonralar, btnyle deiik bir corafyada, ancak, Osmanl mparatorluu adyla ad geen bu egemenlii tekrar oluturabilmilerdir. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 341-342. 198 Helmut Uhlige baklrsa; gelimeleri gren Sasanler, neden olduu zarar sebebiyle Gktrklere yllk krk bin solidus hara demeyi kabl ederler. Byk Kagann lm sonras, yerine geen olu, haracn miktarnda arta gider. Bu art kabllenmeyen Sasanler de Gktrklere sava aarlar. Bu sava, gl Gktrk kuvvetlerine ramen, Sasanler galip bitirir. Sasanlerin bu
195

59

geirmeleri sonrasnda Yukar Kbil vadisinde nce Utirgurlar, sonra da Terekte Alanlar yendikten sonra, yeniden Karadeniz sahillerine ynelerek, gnmzdeki Batum civarnda yer Batum civarnda yer alan Kolise dein ilerlemilerdirsebeple, rakipleriye mcadele etmilerdir.199 pek ticareti konusunda ba rolde Sodlular trl siyas oyunu denemekten Sasanler kar karya gelmiler ve Sasanler200 de zayflama srecine girmi ve Arap aknlar201 sonucunda yklmtr. Sasan Devletinin 651de yklmasna202 giden yoldaki gelimelere, daha nceki tarihlere. 5. 6. Gktrk Bizans likilerinin Bozulmas ve Gktrk Aknlar

Bizans ile Gktrkler, 568-576 arasnda diplomatik temaslar artrr ki, Gktrklere be adet Bizans elilik heyeti203 gnderilmitir ve en nemlileri ise Tiberios tarafndan, 576da204 Gktrklere, Aral gl civarna, ikinci kez gnderilen
galibiyeti almalarnn temel sebebi, Sasanlerin g birlii yapmalar neticesinde, Asya corafyasnn byk bir alannda yaylm, fakat, lkeye o denli hakimiyet kuramayan Gktrklere stnlk salamasyd. Tm de ayn yetkiye sahip konumdaki drt Kagan, Gktrkleri idare etmekteydi ve bu drt Kagandan birisi de, bir tr bykler iinde en byk konumuyla Altun Dada oturma hakkn elde etmiti. stemi, belirtilen bu Byk Kaganlar arasnda en nemlisi idi ve 580lerdeki lmn tkiben Gktrkler, Dou ve Bat Kaganlklar eklinde ikiye ayrlr. Gktrkler, ayrlma sonras ulusal bamszlklarn da yitirmiler ve Uygurlar ya da, sonraki tarihlerde Uygur Kaganl dahilinde kaybolan Gktrkler gibi birtakm Trk kavimlerinin tek tek oluturduu devletler saylmazsa, ok sonralar, btnyle deiik bir corafyada, ancak, Osmanl mparatorluu adyla ad geen bu egemenlii tekrar oluturabilmilerdir. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 341-342. 199 Gktrk Sasan mcadelelerinin ncesi gelimelerin tarih srecine dikkat edersek; mcadeleler ncesi, Gktrk Kaganl iersinde, Dou-Bat kanatlar arasnda bir mcadele vard. Bu esnada, Gktrklerin Bat taraf; Kaganln, indeki hanedanlktan elde ettii ipei, Sodlu tccar aracln durum, olaylar daha da kartrmaktayd. Yedi yl sresince savalar devam etse de bir bar antlamas gerekletirilememiti. Ancak, karlkl kar dahilinde Sasan ranna kar Bizans Gktrk asker ittifak fayda salayabilirdi. yle ki, iin de, Gktrk Bizans antlamasnn gerekletirilmesi zorunluluk hlini almt. 200 Sasan ran, bir i mcadeleden gemiti. ekimeler srasnda tm gelirleri eridii sebeple, komuta kademesindekilere bile deme yaplamaz duruma gelmiti. ehinahn tek bir k noktas olabilirdi, ve bu k noktas da ipek ticareti sayesinde Sasan ran topraklarndan geilerde talep edilen vergiler idi. Yan, ipek ticareti iinin ekonomik deeri bu olayda da kendisini gstermiti. Asker kuvvetleri darma daan edildii nedenden dolay yeni bir asker oluuma gidilmi ve bu yeni oluumun giderleri zor denmekteydi. I. Hsrev Anrvn, hazine tarafndan demeleri yaplabilen ve on iki alaydan oluan ordu oluumuna gitmenin yansra, asker kuvvetler iersine Sakes (Saka) kkenlileri de dahil etmitir. . 201 Orta , New York, 1923. 202 Franz ALTHEIM, Asyann Avrupaya rettii, s. 74. 203 Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire. 204 Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 105. Bu tarihi W. Heyd, 579 olarak vermektedir. W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 19.

60

Valentinosun205 bakanlndaki elilik heyetidir.206 lkesine dnerken ona 106 Gktrk elik etmiti.207 Valentinosu, ksa sre nce len Silziboulosun, yan steminin olu Turhath (Trkad / Turksanthos)208 katlmasn kabl etmi ve ondan, babasnn izmeleri cenaze trenine Bu, istemiti. Trene katlanlarn yzlerini syleniyordu.

Bizansllar iin ac verici bir uygulamayd. Turhath ile Valentinos arasndaki grmeler etin geer. Valentinos heyetinin asl amac, Gktrklere, II. Tiberios Konstantinosun, II. Iustinosa Ortak Gktrk tehditkr katlmasn grmeler geriletmi, lkesine dost karsnda olarak mparator nvn ile tahta kn haber gelen Bizansllar, Bu Turhathn fkeli davranlarn ve vermek ve Sasanlere kar ittifak glendirmekti. taknlklar akna dnerler.209 yzlerini durum, sebebi, Bu,

Gktrklerden kaan Avarlar210 kabl etmi ve ondan, babasnn cenaze trenine istemiti. Trene katlanlarn etin geer. Ortak .212 .211 Bu izmeleri syleniyordu. Bizansllar iin ac verici bir uygulamayd. Turhath ile Valentinos arasndaki Gktrk Bizans Valentinos213, ilikilerini Turhath sonrasnda, Burada, Bizansl diplomat

205 206

Valentinosun . Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 139. 207 Valentinosa refakat eden heyette 106 Trk, yan Hakann tebaasndan 106 kii bulunmaktayd ve bu Trkler eitli varln ortaya koymaktadr. S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. . 568 ve 576 yllar aras grevlendirilmi olan Bizans elileri, in ile ilgili pek ok yeni bilgiye ularlar ve bu bilgiler de Theophylactos Simocattes tarafndan kaleme alnmtr. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 56. 208 Denis Sinorun kabl ettii fikre gre; Turhath, Gktrkleri ortaklaa yneten sekiz bakandan biriydi. 209 L.[ajos] LIGET , Bilinmeyen Asya, s. 72; . 210 Avarlarn Karadeniz sahasnda grlmeleri, Bizansla ilikileri ve gelimeler iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 53-57. 211 Daha nceleri, Avarlar, Gktrklerin Eftalitlere kar savamalar evvelinde, o zamanki Sasan snrndan, gnmz Trkmenistanndaki yurtlarndan karak, Batya ge balarlar. Gney pek Yolunun gzerghlarndan birini izleyip Kafkasyaya ulamlar ve daha sonra da 558de Ker boazn ve Gney Rusyay aarak Bizans topraklarna girmilerdir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s, s. 102. 212 Daha nceleri, Avarlar, Gktrklerin Eftalitlere kar savamalar evvelinde, o zamanki Sasan snrndan, gnmz Trkmenistanndaki yurtlarndan karak, Batya ge balarlar. Gney pek Yolunun gzerghlarndan birini izleyip Kafkasyaya ulamlar ve daha sonra da 558de Ker boazn ve Gney Rusyay aarak Bizans topraklarna girmilerdir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 175. 213 Valentinosun elilii srasndaki gelimeler iin bkz., Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 105-106.

61

tarafndan olduu mttefiklerinden oluan kuvvetlerle sefere karlar214 ve 576da, Krmdaki215 Bizans ehri Bosphoros (Bosfor)u (Ker) ele geirirler.216 Menandrosa gre, Trkler, yalnzca 576da Bosphoros (Ker)u ele geirmilerdi kabl etmi ve ondan, babasnn cenaze trenine katlmasn istemiti. Trene katlanlarn yzlerini izmeleri syleniyordu. Bu, Bizansllar iin ac verici bir uygulamayd. Turhath ile Valentinos arasndaki grmeler etin geer. Valentinos heyetinin asl amac, Gktrklere, II. Tiberios Konstantinosun, II. Iustinosa Ortak , fakat, bu saldrda baar salayamamlard.217 Turhath, ayrca, Dinyeper, Don nehri az, Bug, Dinyester ve Tuna zerinden218 Konstantinopolise ulaan gzergh219 yerine, Gktrk kervanlarnn Daryal geidinden, Grcistan ve Ermenistan gzerghndan gitmelerini emretmitir.220 Kersonessos (Khersones / Ker) boaz, 582de Trkler tarafndan alnmt; ancak, burann Bizan kabl etmi ve ondan, babasnn cenaze trenine katlmasn istemiti. Trene katlanlarn yzlerini izmeleri syleniyordu. Bu, Bizansllar iin ac verici bir uygulamayd. Turhath ile Valentinos arasndaki grmeler etin geer. Valentinos heyetinin geirmilerdi kabl etmi ve ondan, babasnn cenaze trenine katlmasn istemiti. Trene katlanlarn yzlerini izmeleri syleniyordu. Bu, Bizansllar iin ac verici bir uygulamayd. Turhath ile Valentinos arasndaki grmeler etin geer. Valentinos heyetinin asl amac, Gktrklere, II. Tiberios
u da bir gerekti ki, Gktrk Kaganl, Bizans mparatorluu ile siyas-asker-ticar alanlarda dorudan temasa gemiti; ama, Gktrkler, bu resm ilikilerden pek bir kr elde edememilerdi. Bu yzden, Bizans topraklarna saldrda bulunmak Gktrkler asndan kayp deildi. 215 Gktrklerin Bizansa saldrarak Krmda fetihler yapmalar Bizans mparatorluunun ticaretine darbe vurmutur74. 216 Exc. Ex Menandr., s. 397 vd.den naklen W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 19; Denis SINOR, The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, s. 304; L.[ajos] LIGET , Bilinmeyen Asya, s. 73; Ren Grousset ise, buray kuattlar diye belirtmektedir. Ren GROUSSET, 567 ve 571de ele , Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 106. 217 L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski . 218 Edwa. 219 Bahsi geen sahada, birtakm arkeolojik verilere dikkat edilmesi gerekmektedir. Eski devirlere gidilecek olursa; Orta Asya corafyas kullanlarak inden ithalt eklinde gerekletirilen ticar faaliyetler sonucunda giriilen ilikiler asndan, yalnzca, M. S. I. yzyldan kalma, Pontikapaion mezarlarnda ve Kuban geidinde ele geen in ipei ve aynalarndan deil, ayn anda, daha sonraki yzyllardan kalma arkeolojik eserlerden de bahsetmek lzmdr. Bu yolla, bir sonraki M. S. VII. Sodlu tccar ine gitmi, inden dnnde o zamanlarda Batda bilinmeyen in iaret yazsyla kaleme alnm ktlar beraberinde getirmiti. Burada, arkeoloji almalar sonucunda ele geen eserler, Sodlu tccarlarn bata ine, sonrasnda ise Konstantinopolise gittiklerini kantlamaktadr. Bizansl tarihi Theophylaktos Simokattesin, M. S. 630da, tarihine yazd in ile ilgili bilgiler Batya, bu gzergh zerinden Sodlu tccarlar sayesinde Konstantinopolise gelmitir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 183. 220 Ren Grousset, Gktrklerin, bu lkeden 590, Attila. Gengis-Khan. Tamerlan, s. 130.
214

62

Konstantinosun, Tuna Ortak zerinden222 rulerin

II.

Iustinosa

Ortak

fakat,

bu

saldrda yerine,

baar Gktrk pek

salayamamlard.221 Turhath, ayrca, Dinyeper, Don nehri az, Bug, Dinyester ve Konstantinopolise Don ulaan azna gzergh223 tekrar dnm kervanlarnn asl amac, Gktrklere, II. Tiberios Konstantinosun, II. Iustinosa hakimiyetindeki durumdaki Yolundaki ticar faaliyetler, Hazar ticaret ehri Sarkelin bulunduu menzilde younluk kazanmtr ve buraya, artk Bnsn hakimiyetinde bulunan Kersonessos (Khersones / Ker)dan da tccarlar geliyordu.224 M. S. II. yzyln ortalarnda Kersonessos (Khersones / Ker) kaplarnda Sod tccarlarnn ticaret kolonileri oluturmu olduklar ve bu sebepten, ehrin adnn Sudak (Sudak)a dnm olduu canl ticaret yllar bir kez daha tekrarlanamamtr.

L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski . Edwa. 223 Bahsi geen sahada, birtakm arkeolojik verilere dikkat edilmesi gerekmektedir. Eski devirlere gidilecek olursa; Orta Asya corafyas kullanlarak inden ithalt eklinde gerekletirilen ticar faaliyetler sonucunda giriilen ilikiler asndan, yalnzca, M. S. I. yzyldan kalma, Pontikapaion mezarlarnda ve Kuban geidinde ele geen in ipei ve aynalarndan deil, ayn anda, daha sonraki yzyllardan kalma arkeolojik eserlerden de bahsetmek lzmdr. Bu yolla, bir sonraki M. S. VII. Sodlu tccar ine gitmi, inden dnnde o zamanlarda Batda bilinmeyen in iaret yazsyla kaleme alnm ktlar beraberinde getirmiti. Burada, arkeoloji almalar sonucunda ele geen eserler, Sodlu tccarlarn bata ine, sonrasnda ise Konstantinopolise gittiklerini kantlamaktadr. Bizansl tarihi Theophylaktos Simokattesin, M. S. 630da, tarihine yazd in ile ilgili bilgiler Batya, bu gzergh zerinden Sodlu tccarlar sayesinde Konstantinopolise gelmitir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 183.
222

221

63

6. PEK YOLU T CARET

6. 1. pek Yolundaki Ticaret Faaliyetleri ve Ticar Mallar

pek Yolundaki ticar faaliyetlere baklrsa, eski devirlerdeki Asya asndan, Kuzey ticaretine gre, Hindistan corafyasn rana, Arabistana, Msra ve n Asyaya balayan Gney ticareti daha da nemli idi ve bahsi geen ticaretin gemii, M. . III. bin yla dein gidebilmektedir. Hatta, o dnemlerde, Msr, Mezopotamya ve gnmz Pakistanndaki nds vadisi uygarlnn kentleri arasnda grld gibi, Hindistan yarmadasnn kuzeybats ile de kara ve deniz yolu balantlar oluturulmutu. Pers mparatorluu devrinde, ad geen ticar faaliyetler byk apta gerekletirilmekteydi ve byk ihtimlle de, Dareiosun Kuzey seferinin altndaki neden, yalnzca, skitlere hakimiyet kurmak deil, Kuzey ticaret yollarna da hakim duruma gemekti.225 Gktrklerin pek Yolunun ge devrinde oynadklar rol, politik olmasnn tesinde, ekonomik adan daha byk neme sahipti ve buradan kla, Kuzey rotasnn tekrar Mezopotamya ve gnmz Pakistanndaki nds vadisi uygarlnn kentleri arasnda grld gibi, Hindistan yarmadasnn kuzeybats ile de kara ve deniz yolu balantlar oluturulmutu. Pers mparatorluu devrinde, ad geen ticar faaliyetler byk apta gerekletirilmekteydi ve byk ihtimlle de, Dareiosun Kuzey seferinin altndaki neden, yalnzca, skitlere hakimiyet kurmak deil, Kuzey ticaret yollarna da hakim duruma Kuzey Yolu, Rusya ve Avrupann
226

canlandrlmas ok daha nemliydi; nk, teki blgeleri ile gerekletirilen ticar

faaliyetleri arta geirmitir.

224

Gktrkler, transit ticaretle daha ok ilgileniyorlard;

Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Tarihi, s. 184. pek Yolunun ortaya kmasna katkda bulunan Asya halklarndan sadece , kendi snrlar iinde yaamaya devam edebilmilerdir; inliler, Hintliler ve ranllar. simlerini aktardmz bu halklar yerleik yaam ekli srdrmekle birlikte, eski yksek kltrlerin tayc unsurlar olmalar tesadf bir durum yaratmamaktadr. Byk skender, bir Avrupa-Asya sentezi Hellenizm oluturma faaliyetine girmise de (Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 124126), bu faaliyetten geride kalanlar saysz gebe halklardan kalanlar kadar az idi. Bu halklar yzyllar sresince, pek Yolu gzerghlarnda balca tayclarydlar; fakat, ounlukla da byk zarar da bu halklar vermitir. 226 Eski alarda, Yakn Dou mallar iin Am Deryadan Hazar denizine dein genellikle bir yol kullanlyordu: mallar, Hazar denizinde gemiye yklenir, denizi geer, Aras kaynana doru
225

64

nk, hem Sasanler hem de Bizans, bu sralarda ok yaygn ekilde, kendi ipek imalthanelerini idi228; fakat, eski oluturmulard227 ve bunun yansra da, Dou ithaltna bamllklar bulunmamaktayd. Bu duruma ramen, Gktrkler ilk bata tccar pek Yolu kullanlarak her iki yne de nakledilen mallarn bir blm, bilhassa, metal eyalar eski tarihlerdeki gibi, onlar tarafndan retilmekteydi.
ktktan sonra Phaseden iner ve en sonunda Karadenizi aard. Plin., Hist. nat. VI, 17den naklen W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 6. Gelien olaylar neticesinde, bahsi geen yol tekrar kulanlmaya balanr. u da bilinmelidir, o zamandan balayarak, bu yol, Kk Asyaya Artaxate yolu kullanlarak ulamak amacyla Arasn kaynana doru karak uzatld. Bundan baka, kervan yolu, her zaman olduu gibi, rann kuzey snrlarn takip ediyordu. pek, bu yollardan herhangi birisi ile tansn, bunu ilk nce alanlar ranllar idi ve ranllar, kendi lkelerinden geen bir yol ile kendi ulam aralar dnda mallarn Bizansa ulamamasna almaktayd. W. HEYD [C. I], s. 6-7. Bizansn, Sasan tehlikesi ve engellemesi nedeniyle kullanabilecei bir ticar yol vard. Bu yol, Asyann ortasndan balar, Hazar denizinin kuzey kylarn takip ederek, gerek Azak denizinde, gerek Krmda, -Bizansllarn ileri karakol olarak oluturduklar Bosphoros (gnmzdeki Ker) ve Cherson noktalarnda, -sona eren Fakat, bu blge Hunlar, Dou mallar ticareti ii ile uramamaktaydlar; sadece, Kuzeyin krklk rnlerini getirmekteydiler. Jordanes, Getic. Mon. Germ. antiq. V. I, s. 63 (Mommsen nr.)den naklen W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 14. Chersondaki [Jordanes, Getic. Mon. Germ. antiq. V. I, s. 63 (Mommsen nr)den naklen W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 14] pazara tccarlar, Asyann deerli mallarn getirmekteydi ve gelenler, barbarlarca en ok nem verilen ve talep grenlerdendi. W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 14. Kavimler G ncesi gelimelere bakarsak; Karadenizin kuzey sahilleri milttan ok nce, nemli medeniyet merkezlerinden olan Yunan kolonileriyle kuatlm, bu kolonilerin tesirleri, arkeolojik aratrmalarda grlecei zere, blgenin kuzeydeki i kesimlerine kadar ulamt. Krmda meden olarak gelimi Bosphoros (Bosfor) Krall mevcuttu ve ad geen krallk ve Yunan kolonileri ile sylenmektedir, ve Ker boaz iin savam, ancak, skitleri pek bir malubiyete uratamamt. Daha nce de Kimmerler, skitleri durdurmaya almsa da baar salayamamlardr. Hans Wilhelm (Khersones / Ker) ve Bosphoros (Bosfor), Bizansn Rusya topraklaryla yaplan ticarette nemli merkezlerdi. (A. A. Vasiliev, blgeyi barbarlarn hkm srd yerler olarak tasvir etmekle birlikte; ad geen iki ehri, Grek medeniyetini yzyllarca korumakla yceltmitir. Fakat, yazarn barbar demekle kastetmeye alt grup ya da toplum kimdi? Ve Grek medeniyetini neye gre stn klyor, belli deildir. Karadenizin kuzey dzlkleri alar boyu, srekli, Doudan Batya g almakla birlikte Dou-Bat, Bat-Dou arazi faaliyetleri ok sk rastlanan bireydi. Yan, birok kavim bu dzlklerde gidip geldiinden dolay kimin barbar olup olmad, dier yandan da barbar yaktrmasnn neye gre yapld bilinememektedir. Ayrca, Grek medeniyetinin buralardaki varlnn neyi deitirdii ya da neler kazandrd, dahas, bu kavramn tam olarak neyi temsil ettii sahadaki Bizans topraklarna baskya balamlard. te yandan, Krm dalarnda Gothlarn kk bir kolonisi bulunuyordu ve merkezi de Doru idi. Doru da Hun aknlarnn tehlikesini hissediyordu. Hun aknlarnn ciddiyetini anlayan Iustinianos, gnmzde bile kalntlarn grebildiimiz birok kale ile uzun surlarn yaptrlmasn salamtr. Bununla beraber, nceden ina edilenlerin de tamirini emretmitir. Bu ekilde Limes Tauricus (Tavrik savunma hatt) oluturulmutu. Bylelikle, Krm yarmadasndaki Bizans arazisi ve Goth kolonisi, tehlikeli Hun aknlarndan korunacakt. (A. A. VASILIEV, , Tome I (324-1081). Yakn Dou mallarnn, gnmzdeki Rusyann gneyinden geen bir yolu takip ettii anlamn karabilecek bir veri bulunmamaktadr. Sonraki tarihlerde, Iustinianos devri sonras, Sod lkesi (Sogdiana) ile Sasan ran arasndaki siyas ilikiler geriledii zaman, Yakn Dou mallarnn bir blm, geici olarak Bizans mparatorluuna bu yolla gnderilmi olabilir. W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 14. 227 J. B. BURY, History of the Later Roman Empire, II 228 pek Yolu ticaretinde, Trklerin ticar faaliyetlerdeki konumlarndan nce, ad geen ticar faaliyetlere kendi mallar ile ne aplarda dahil olduklar problemi vardr. Bizans kaytlar Trk

65

Ahap halklarn imlatnda sktrlmas

mimarisi

ve

sslemesi ele

ile

birlikte, Gebeler,

metal

iilii

alannda yalnzca

da silh

gebelerin, bulunmaktayd ve dier bir bak asyla da demircilik, gebe tresi deil, eklinde tahta alnabilir. levhalar demircilii dokuma de kalplardan metl faydalanlarak, elde malzemelerinin kullanmaktayd.

sayesinde

edilmesinde

Demircilik, Gktrklerde olduu gibi, ayn zamanda siyas gemie vard. Kuzey pek Yolu zerinde, bu sanat rnlerinin retim tarzlar birbirleriyle ayn tiplerde idi. Gebe halklarn en bilinen geleneksel sanat durumunda demircilik bulunmaktayd ve dier bir bak asyla da demircilik, gebe halklarn tresi eklinde ele alnabilir. Gebeler, demircilii yalnzca silh imlatnda deil, tahta kalplardan faydalanlarak, dokuma malzemelerinin sktrlmas sayesinde metl levhalar elde edilmesinde de kullanmaktayd. Demircilik, Gktrklerde olduu gibi, ayn zamanda siyas gemie de sahipti. Onlar, kaganlklarn oluturmadan nce, Juan-Juanlarn demircileri, yan, silh imlatlar idiler.229 u konu nemlidir ki, demirciler ve dkmcler, sadece gebelerin kullanmna ynelik tasvirlere sahip mangallar her yerde talep gren rnler idi. Bu mangallar, bir yastk ve yorgan bulunan bir ahap kerevetin altna srlr ve burada oturanlar, onun yayd s ile kn dondurucu souklarndan uzak durabilirdi. VI. yzylda ve VII. yzyl balarnda Sasan (Acem) aydanlk, vazo, silhlk, bulunmaktayd ve dier bir bak asyla da demircilik, gebe halklarn tresi eklinde ele alnabilir. Gebeler, demircilii yalnzca silh imlatnda deil, tahta kalplardan faydalanlarak, dokuma malzemelerinin sktrlmas sayesinde metl levhalar elde edilmesinde de kullanmaktayd. Demircilik, Gktrklerde olduu gibi, ayn zamanda siyas gemie arasndaki Sasan tipi bir gm vazo, bu tipteki eserlere rnektir ve gm vazoyu, mparator Shomann ei 756da Naradaki

tccarlar nitelendirmesi dahilinde Sod tccarlar da Trk olarak deerlendirmede kaldklarndan dolay, ilk olarak Trk tccarlarnn faaliyetlerini bunlarn faaliyetlerinden ayrt etmek zorlar. Fakat, in kaynaklarnn bu konuya dar sunduu veriler daha detayl ve gvenilirdir. 229 Demircilik ve demir dkmcl ile elde edilen sanat eserleri konumundaki bronz kazanlarn rastland sahalara rnek olarak Moolistan, Kuzey in, Altaylar, Urallar ve Macaristan verilebilir. Gebelerin tamamnn yurtlarnda bir kazan vard ve ad geen kazan, srekli biimde ocak ateinde braklmaktayd. Kazan, zerindeki eitli tarzda desenlerden faydalanlarak dekoratif dnceyle yararlanlsa da, topran stnde atein zerinde yer alyor gibi dik konumda braklmaktayd. Yaz dili rnekleri, kemer tokalar, duvar ss vb. materyaller gibi kazan da Kuzey pek Yolu zerinde, ticar faaliyetler sonucunda Manurya Macar ovalar arasndaki geni alanda yaylm gstermektedir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 161.

66

byk Budaya balamt.230 Vazo zerinde bulunan plak Anahita resmi, teknik, slp ve yapl tarz asndan artk Sasan kuyumcularnn eseri eklinde ifde edilemez. Nagy-Szent-Mikls hazinesindeki altn kap zerinde bulunan, Ganymedin Zeus tarafndan karln anlatan resim, Kuanlardan gelmiti.231 Ticar faaliyetler ok byk kazan salamaktayd. u husus da nemlidir ki, ticar faaliyetler, belli bir ekonomik gce sahip avam kesime deil de, sosyal seviyesi yksek, lks tketim merakls elit tabakaya hizmet sunmaktayd. Bunu rnekle aklarsak; inliler, imparatorielerine ran sahasndan olduka pahal ve az bulunan srme getirmekteydi. Babil hallar da, srme gibi az bulunan mallardan idi. Saydmz mallarn arasnda, in sahasna Suriyeden gerek ve ince iilie sahip ssl deerli talar, Kzl deniz incileri ve mercanlar, Suriye ve Msrdan kumalar, Kk Asyadan uyuturucu maddeler de getirilmekteydi.232 Tekrar belirtirsek, Trkler ilk bata tccar idi. Fakat, eski halklarn imlatnda sktrlmas tresi deil, eklinde tahta ele metl alnabilir. levhalar Gebeler, faydalanlarak, elde demircilii dokuma de pek Yolu silh zerinden her bulunmaktayd ve dier bir bak asyla da demircilik, gebe yalnzca kalplardan malzemelerinin kullanmaktayd.

sayesinde

edilmesinde

Demircilik, Gktrklerde olduu gibi, ayn zamanda siyas gemie getirmeleri zerinden dolayl bir kantna ulaabiliriz. M. . VII. yzylda Ka sikkelerinin kesiminde faydalanlan demir dkm aletlerinin Trk imli olduunu inliler kaydetmiti ve onlara baklacak olursa, M. . II. yzylda Chang-chienin233 kaleme

Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 162. Gebelerin, kuyumculukta faydaland motifler ve arkeoloji almalarnda ele geen eserler, Sasan altn ve gm kaplarnn gebelerce benimsenip, gelitirildiini ispatlamaktadr. Bu eserlerin, ilk kez, Kuzey savalarnn eline hara, yama ya da ticaret vb. yollardan hangisi sayesinde getii hususunda bir karara varlamamtr. Bu kopya eserler iersindeki in seramik kaplarn yollann ise Ukraynada Poltava civarndaki Orbeli ve Traverde kefedilen bir altn kadeh kantlamaktadr. indeki Sui Hanedanl devrinin srl seramiklerinin, bu, sonradan iml edilen kopyalar ile karlatrlmas sonrasnda, yararlanlan malzemelerin farkl olduu grlmtr. (Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 162). Ksaca belirtmek gerekirse, Yunan, Mezopotamya ve Acem ( ran) etkisiyle gebelerde bronz ve deerli madenlerin ilendii kuyumculuun, deri, kee ve aa ilemecilik sanatlarnn geliim salad, bu sanat dallaryla belli boylarn ilgilendii belirtilebilir. Onlar, yalnzca, silh iml etmemilerdi. El iiliinde de ok iyiydiler ve ok gzel sanat eserleri ortaya karmlard. Kuzey pek Yolundaki tccarlarn da bu sanatkrlara ve sanatlarn geliim salayarak yaygnlamasnda katklar vardr. Mal alveriinin ve deiiminin M. . IV. yzyldan itibren byk bir hacme ulamas, bu tr bir gelimeye olanak salamt. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 163. 232 A. CHRISTENSEN, LIran sous les Sassanides, s. 129. 233 Chang-chien, M. . 138-126 arasndaki seyahati ile inde, Bat lkeleri hakknda ilk raporu vermitir. Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln
231

230

67

ald zere, bu aralar Orta Asyada iml ediliyordu ve onun kaleme ald bilgilerini, Yal Pliniusun kaydettii ser demiri nitelendirmesi desteklemektedir. Ser demiri olarak nitelendirilen malzeme en bata zrh imlinde kullanlmaktayd. inde yuvarlak demir levhalardan meydana gelen, ince yaprakl (lamelli) zrh ipinin imli yaygnd ve ad geen zrh giyen kii, dkm demirden iml edilmi, deri bulunmaktayd ve dier bir bak asyla da demircilik, gebe halklarn tresi eklinde ele alnabilir. Gebeler, demircilii yalnzca silh imlatnda deil, tahta kalplardan faydalanlarak, dokuma malzemelerinin sktrlmas sayesinde metl levhalar elde edilmesinde de kullanmaktayd. Demircilik, Gktrklerde olduu gibi, ayn zamanda siyas gemie sayesinde geni apta gvenlik olduu kadar, hareket kabiliyeti de elde edilmi oluyordu. Dahas, bahsedilen bu yaldzl zrhlarn geni sahalara yaylm salad, bir Arap metnine bavurarak renilebilmektedir. Bu metne gre, Hz. Muhammed, Ben-i Kaymuka galibiyeti sonras, elde edilen ganimetlerin iinden, kendi payna den bu zrhlardan birini almt.234 Orta Asyann bu nl Sod zrhlar ile birlikte, Hz. Muhammedin zamannda Hicaza pek Yolu zerinden in aynalar da gelmekteydi. Bunlarn d grn, M. S. VI. yzylda, Kuada bulunan, maara ressam olarak nitelendirilen sanatlar tarafndan duvar resimlerinde kullanlmt. Gnmzde, hasar grm haldeki bu duvar resimlerinde zrh giymi svarilere rastlanmaktadr. Dier taraftan, Tibetliler de, byk talep alan asker gere imlini Gktrklerden renmiler; ve, bundan sonra da, iml ettikleri zrhlar sayesinde uzun zaman, tek imalt konumundaki Gktrklerle rekabete girimilerdi. Bir Msr tutananda, M. S. VI. yzylda Tibetten Sasan ranna gnderilen bir zrh nakliyatna dar bilgi bulunmaktadr.235 Gktrkler, ayn zamanda, nal, binici ekipman, iftilerin kullanmna ynelik el gereleri de iml edebilmekteydi ve bu mallar da ayn apta talep gren mallar konumundaydlar. Bu almalar sayesinde, Gktrk ekonomisi srekli biimde g

Tarihi, s. 130; Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 97-98. Chang-chienin Bat seyahati ve raporu iin bkz., L.[ajos] LIGET , Bilinmeyen Asya, s. 51 vd.. 234 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 342-343; Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 212-213. 235 Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 343. Bu arada, Hans Wilhelm Haussig, sadece, Trkler deil, Tibetliler de, eski zamanlardan beri demir madenini eritmeyi biliyorlard. Onlar da, Trklerin iml ettii lamelli zrh yapmn inlilerden renmilerdi, demektedir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 213.

68

kazanm ve VI. yzylda Gktrk tccarlar, inin Bat corafyasna ihracatn da byk aplarda tekellerine sokmulardr. pek Yolu zerindeki corafyada iklim artlarnn uygunluk salad tm yerlerde retimi yaplan ipee, eski dnemlerde byk apta talep gsterilmekteyse de, sonralar, ipein tahtna, ipekle ayn uluslararas ne sahip durumdaki in porseleni kurulmutur. Bilhassa, talep alan mallar baharat ve ila kaplar idi. Bunun dnda, mine ve sr alt teknikleri sayesinde boyanm eitli ekillere sahip seramik eyalar da youn talep almaktayd ve zamanla, artan hacimlerle, in ile ran ve Bizans pazarlar arasndaki nemli kervan mallarndan birisi konumunu almtr. inlilerin imlat mallarn Batya transit nakliyatnda Trkler byk rol oynamaktayd. inlilerin imlat olan mallarn iersinde, bilhassa, in seramikleri ilk sray almaktayd. in ii seramik kaplar, zencefil suyu ve eczaclkla alkal maddelerin Batya naklinde faydalanlmak amacyla ve baharatlarn korunmas dncesiyle zel ekillerde imlat yaplmt ve bu kaplarn zerlerinde bulunan motifler slm devrinde de izilmeye devam edilmi ve zerleri srla kaplanmt. Bunlarn arasnda zencefil kaplar, ya da al berelli olarak nitelendirilen, sonraki tarihlerde eczaclarn yararland eyalar da bulunmaktadr. Bunlarn zerindeki desenlerde, inden alnma, ana motifler korunmutur. Tarih srete, ticaret yollar a geniler ve bu yaylm sonucunda uluslararas ticarette rol oynayan tccar ve tketicilerin says da artar. Tekeller sona erdirilmiti ve inlilerin imlat mallarn Batya transit nakliyatnda Trkler byk rol oynamaktayd. maddelerin inlilerin Batya imlat naklinde olan mallarn iersinde, amacyla bilhassa, ve in seramikleri ilk sray almaktayd. in ii seramik kaplar, zencefil suyu ve eczaclkla alkal faydalanlmak baharatlarn korunmas dncesiyle zel ekillerde imlat yaplmt ve bu kaplarn zerlerinde bulunan motifler slm devrinde de izilmeye devam edilmi ve zerleri srla kaplanmt. Bunlarn arasnda zencefil kaplar, ya faaliyetler dnda, talep alabilecek mallar zerine de almalarda bulunmaktaydlar. Trklerin, pek Yolunun ge devirlerindeki fonksiyonlar, siyas olmaktan daha ok, ekonomik olarak daha nem arzetmekteydi ve bundan kla, Kuzey rotasnn tekrar ayaa kaldrlmas ok byk bir fayda salamt. Yan, bu yol sayesinde Rusya ve Avrupann teki blgeleriyle gerekletirilen ticaret hacmi artmtr. Transit ticaret, Trklerin iine daha ok gelmekteydi. Transit ticarete

69

duyulan ilginin en byk sebebi ise, Sasanlerin ve dier taraftan da Bizansllarn kendi ipek imalthanelerini oluturmalar; bunun yansra da byk bir yaylma saladklarndan Dou ithaltna bamllk duymamalar idi.236 Iustinianosun, ticareti Sasan rannn tekelinden kurtarmak ve en deerli maln, in ipeklerinin tekelini Sasanlerin elinden alma arelerini ararken, ipek bcei yumurtalarn elde etmitir. Bu yumurtalar, byk bir olaslkla, Khotan (Hoten / Hotan)a dein (552ye doru)237 girmi misyoner rahiplerce getirilmitir ve ipek imli Bizans mparatorluk snrlarnda bu ekilde balamtr ve de Iustinianosun halefi II. Iustinos bunu, saraynda hazr bulunan bir Trk elisine, 568de, tam bir faaliyet durumunda gstermiti.238 Ancak, yeni yeni oturan ipek sanayinin, ihtiyacn tamamna cevap verebilecek miktarda ham ipek retebilmesi iin, uzun zaman gemesi gerekliydi ve yine uzun yllar, hammaddelerin nemli blm ve en iyi ipek tipleri inden getirtiliyor, bu sebeple de ranl araclarn ar taleplerinin yerine getirilmesi zorunda kalnyordu. iin baka bir yolu kullanma frsat verebilirdi. VI. yzyldan VII. yzyla geilen yllarda, indeki inlilerin imlat mallarn Batya transit nakliyatnda Trkler byk rol oynamaktayd. inlilerin imlat olan mallarn iersinde, bilhassa, in seramikleri ilk sray almaktayd. in ii seramik kaplar, zencefil suyu ve eczaclkla alkal maddelerin Batya naklinde faydalanlmak amacyla ve baharatlarn korunmas dncesiyle zel ekillerde imlat yaplmt ve bu kaplarn zerlerinde bulunan motifler kaplanmt. slm devrinde de izilmeye devam edilmi ve zerleri srla arasnda zencefil kaplar, ya Tang Hanedanl239 Bunlarn

zamannda240, in ile Bat arasnda kltr alverii devresine giriliyordu.

Bahsedilen transit nakliyatn bir baka ekli de Trk topraklarndan, ran ipeinin ine transit naklidir ve bu nakliyatn balad tarih, gnmzde Tokyo Mill Mzesindeki bir bayran kuma sayesinde saptanabilir. Sasan rannda saf ipek kumalarn dokunduu tarih, bu yolla saptanmak istenirse, Bizansta Sasan ranndan daha nceki tarihlerde balam durumdaki ipek imlinin ilk yllarna dein gidilmesi gerekir. Bizansl Theophylactos Simocattesin, 582de kaleme ald eserinde, Iustinianosun 568de Konstantinopolise gelen Gktrk elilerine Bizans topraklarndaki ipei ve dut aalarn gsterdiini kaydetmitir. 552de eserini kaleme alm olan Procopios da, Bizans topraklarndaki ipek bcekilii iinin II. Iustinos devrinde baladn aktarr (Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr bu bilgilere bakarak, ipek bcekilii iinin onun saltanat zamannda girdii iddia edilebilir. pek bcei larvalar, Eftalitlerin yanna Hristiyanl yayma amacyla giden misyonerlerce Bizans topraklarna sokulmutur. 237 Procop., De bello gothico, IV, 17, Excerpta e Theophanis historia, Bonn ner., s. 484den naklen W. HEYD, Yakn~ 14. 238 Theophanes, Bonn ner., I, 218den naklen W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 14. 239 Gerekte 618 yl, yan, Tang Hanedanlnn kuruluu yalnzca in tarihi asndan deil, tm Asya tarihi asndan milt noktas idi. Byk biimde gereklemi, ancak, bu tarihten sonra kltr alveriine hz kazandrlmtr. Tang dnemi ncesi grlen kan sona erdirilmi, Sui basksndan
236

70

XIX. yzyln sonlarnda Paris, Avrupa asndan ne anlamda ise, o tarihlerde de ran, in zerafetinin moda merkezi konumunda idi. Trkler de, bu durumdan, byk bir ekonomik girdiye sahip olmaktaydlar ve iin ilginci, Trkler, eski pek Yolu zerinden, fakat, tam ters ynde, ine ipei getiren kimselerdi. Gerekte, in topraklarnda yeterli miktarlarda ipek retimi yaplmaktayd, ama, bu ipei satmak iin yabanc pazar bulamamaktaydlar. Ad geen ticaretin kervansaraylar ve mal aktarm merkezleri, eski pek zamanlardaki gibi yine Afganistann ve Tarm havzasnn kentleri idi. Eski

Yolunun inlilerin imlat mallarn Batya transit nakliyatnda Trkler byk rol oynamaktayd. inlilerin imlat olan mallarn iersinde, bilhassa, in seramikleri ilk sray almaktayd. in ii seramik kaplar, zencefil suyu ve eczaclkla alkal maddelerin Batya naklinde faydalanlmak amacyla ve baharatlarn korunmas dncesiyle zel ekillerde inlilerin imlat mallarn Batya transit nakliyatnda Trkler byk rol oynamaktayd. inlilerin imlat olan mallarn iersinde, bilhassa, in seramikleri ilk sray almaktayd. in ii seramik kaplar, zencefil suyu ve eczaclkla alkal maddelerin Batya naklinde faydalanlmak amacyla ve baharatlarn korunmas dncesiyle zel ekillerde imlat yaplmt ve bu kaplarn zerlerinde bulunan motifler slm devrinde de izilmeye devam edilmi ve zerleri srla kaplanmt. Bunlarn arasnda zencefil kaplar, ya imlat yaplmt ve bu kaplarn zerlerinde bulunan motifler slm devrinde de izilmeye devam edilmi ve zerleri srla kaplanmt. Bunlarn arasnda zencefil kaplar, ya lur ve aslnda; Douda, bilhassa, Tarm havzasnda, bu durum, daha Batya nazran belirgince ortaya kmaktadr. Baz durumlarda ise, mallarn, eitli konaklama yerlerinde dei-toku ilemlerinin yapld grlmekteydi ki; bunda en byk etken de tccarlarn, bu uzun yolun tamamnda zorluklara katlanamamalaryd. Eski ticaret yolunun blgesel adan en dikkate deer, bununla birlikte de en tehlikeli blm, bir zamanlar

kaan ok saydaki inli, snmak iin Trkleri semi, bundan sonra yakn ikili ilikiler artrlmtr. (L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 223). Tang Hanedanl mparatorluu, gerek anlamda, politik . Buna gre, Tang Hanedanl mparatorluu, byk ve gsterili ykselii sonrasnda ok sayda kiinin kannn dkld sona doru yelken aacakt. Tang Hanedanl mparatorluu, in ile bozkr bir potada eritme fikri baarya ulaamamtr. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 226. 240 Tang Hanedanlnn ortaya k ve tarih geliim iin bkz., Wolfram EBERHARD, in Tarihi, Ankara, 1995, 197 vd..

71

Trklerin ticaret mallarn inliler, Uygurlar ve Sodlulardan aldklar yerde, gnmzdeki inin Tarm havzasndaki Bat snrnda, Kagarda balamaktadr.241

6. 2. Gktrklerin pek Yolu Ticareti ve Ekonomik Faaliyetleri

VI. yzylda, Orta Asya ekonomik ve kltrel adan ykselme dnemine girmi; ad geen devirde ehirlerde genileme ve zenginleme, zra faaliyetlerde art ve ticarette gelime grlmt. Sodlular, usta tccarlard ve bu ustalklar nedeniyle alverilerde ve araclk ilerinde tekellemilerdir. Sodlular, eski Yolu gzerghlarn kullanarak in Akdeniz arasnda ticar pek faaliyetler

yapmaktaydlar. Fakat, bu faaliyetler, Juan-janlarn ve Eftalitlerin iine gelmedii sebeple, bunlara kar devaml olarak sava vermilerdir. Sod lkesi (Sogdiana)nde hakimiyet kuran Gktrkler, bu ticar faaliyetleri srekli desteklemitir. Bu destek sebebiyle, Sodlu tccarlar Trk hkmdarlarnn sdk tebaas konumunu almlar, Trkler de Sodlular korumulardr. Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerde daha da geliim saland ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi. Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerde daha da geliim saland ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi.242 birlemitir.243

241 242

Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 343-345. Ksa zaman iersinde, 550den 559a kadar geen srede Sar denizden Kara denize dein uzanan topraklarda stnlk kurmann yansra Orta Asyay, dahas Sodlular da gnll olarak hakimiyetlerine almlard. Sodlular, in corafyasndan Avrupa corafyasna kervanlarla naklettikleri ipek ticareti sayesinde zenginlemiler; Trk hakanlar i ekimelere son vererek bozkr yamalamay kesmeleriyle onlarn en yakn dost ve yardmclar konumuna gelmilerdir. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, pek Yolu in ve Roma s. 54. 243 Bu durumda, Niabur ve Merv tekrar Sasan idaresine dahil olmutur. Bu sahann ok nemli bir durumu vard ki, o da uzun tarihlerden beri ipekli ve pamuklu dokumalar sayesinde n bilinmekteydi ve yine bu sahada Hoi ipei olarak nitelendirilen yaban ipei deil, ipek bcei trtllarnn dut yapra yemesi yoluyla beslenmesi ve bundan da ipek elde edilmesi tekniine dayanmakta olan ipek bcekilii ve dokumacl gerekletirilmekteydi ve bu saha artk, Sasan

72

Dier ynden, ayn zamanlarda, Byk Gktrk Yabgusu244 steminin kardei olan Bumn Kagan (Tu-men), Eftalitleri malup etmesi sonras, Orhon ve Selenga Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerde daha da geliim saland ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerde daha da geliim saland ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi. dnem idi.in Seddindeki Ta tung kapsna dein Pe-tsiyi izleyen kervanyolu kontrol altna alnabilmekteydi.245 Gktrkler, Kuzey pek Yolunun bat ksmn da kontrolleri altna almay baarmlardr. Gnmzdeki Ker boaznn ele geirilmesiyle, Kuzey altna girmitir.246 Bu yollar tane idi ve tli yollarla birbirlerine balanmaktayd. Bu yollarn balang noktas in snrdr ve nce Gobi ln aarlar. Kuzey Yolunun ulat ilk nokta, o zamanki ad Igu olan Hami ya da Kamil vahas idi ve bu yol, buradan Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerde daha da geliim saland ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi., Gktrk kagannn yaad yere ular; Bat ynnde uzanarak, Talas nehri zerindeki Talas ehrine gelirdi.247 Kuzey Yolu, Gktrk Kaganlnn en az ilenmi topraklarn at halde, orta yol, en zengin ve en ilenmi topraklar amaktayd. Turfan, Karaar, Kuay
ehinahnn idaresindeydi. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 193. 244 Hans Wilhelm Haussig, stemiyi, Byk Trk Hakan eklinde nitelendirmektedir. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 193. Helmut Uhlig de, stemiyi, Trklerin byk Kagan olarak gstermektedir. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 340-341. 245 Anlalaca zere, pek Yolu kullanlarak Douya doru ne kadar yol katedilirse, coraf ufuk da o kadar deiim gstermektedir. Orta Asya corafyasndaki bilinen dnya dncesi Gney Rusya ve Kafkaslardan daha ok, Douya doru uzanyordu. 246 Iustinianosun tahtta olduu sralarda Orta Asya corafyasnda bir Trk devleti ortaya km ve zamanla glenerek o zamanlarn sper gc hline gelmiti. Snrlar Balka gl civarndan, inin Bat ve Kuzey aganl hakimiyet sahas, in ile Sasan ran arasnda konum alarak inden Bat sahasna nakledilen tm mallarn mecbr gei alannn kapsamtr. Gktrk Kaganlnn ulat snrlar hakknda bilgi iin bkz., W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 15. 247 W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 16.

pek Yolu

zerindeki son direni noktas da ezilerek, bu gzerghn tamam onlarn denetimi

73

keserek Gneyde Tien-shan (Tanr dalar) boyunca uzanr, Kagarn batsnda Terek boazn aar ve Fergana ve Usruana zerinden, Sod lkesinin248 eski pazar yerleri topraklarn geince, byk bir olaslkla Pamirin yksek yaylalarn, Bedakan ile Toharistan eyaletlerini aar ve Bamiyan ile Gazne (Afganistan) boazlarndan Hindistana ulard.249 Orta Asyada, VI. yzylda byk bir siyasal g konumuna gelen Gktrklerin hakim olduu byk corafya, inden Hazar denizine dein uzanan geni bir blge idi ve VII. yzyln balarnda, inden gelip Batya ulaan balca yol bulunmaktayd. Balang noktalar in snr olan bu yollardan bir dierine gemek kolayd. inden gelerek Batya Sasan ranna ve Bizansa in ipei ve Dou Asya rnleri nakleden kervanlar mecbr olarak bu yollar kullanmaktayd. lkenin baz blgelerinde, halknn byk ounluunun ticar faaliyetlerde bulunduu birtakm yerleim merkezleri vard. Semerkand, Fergana ve Tokmak (Sue) nemli ticaret merkezleri konumundaydlar. Ferganada tccar bir halk bulunuyordu ve Semerkandda ise yabanc kkenli en deerli mallar bir arada bulmak imkn dahilindeydi ve bunu salayan da Semerkand halknn ticar yaamda sergiledii zeka ve alkanlkt.250 Tien-shan (Tanr dalar)n kuzeyindeki Bebalg (Bebalk) ehri, Trk kavimlerinin birlikte hayat srdkleri bir blgedir ve Kuzey ve Gney btn ticaret yollar bu blgeden gemekteydi. Ayrca, ehirlerde birok yabanc tccar kolonileri vard. Tien-shan (Tanr dalar)n gneyindeki Turfan ise, Trk olmayan blgelere daha Gktrk devri (552-744 / 745), Uzak Dou ile Yakn Dou arasndaki ticar faaliyetlerde daha da geliim saland ve Trkler ile Bizansllar arasnda tarihte ilk defa Hazar denizinin kuzeyinden ve Kafkaslardan geen yol ile dorudan ticar ilikilerin kurulduu bir dnem idi.birok yerde kolonileri vard ve Sod kolonileri ok eski devirlerden beri Orta Asya corafyasnda idiler. Gktrkler; in, Sasan ran, Bizans ve Hind olmak zere bu sahalarla ticar faaliyetlerde bulunuyordu. Gktrklerin bu ticar faaliyetlerdeki rol de mal deiimini kolaylatrma ve araclk idi. Kara yolu ile gerekletirilen ipek

Sogdiana ehirleri hakknda bilgi iin bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 173-. 249 W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 16-17. 250 W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 15-17.

248

74

tamacl Trklerin tekelinde bulunuyordu. Dier yandan, Gktrklerin hakim olduu bu sahay yolcular, rahipler ve kervanlar da kullanmaktayd. pek Yolu, inden Avrupaya dein uzanan byk bir ticaret yolu pozisyonundayd. pek Yolu gzerghlar zerinde kervansaraylar, bunlarn iersinde ar ve pazarlar bulunmaktayd. Bu kervansaraylar, etraflar surlarla evrili byk bir ehir grnmndedir ve IV. ve V. yzyllarda, Orta Asya corafyasndaki ticaret ehirleri, birer ticaret merkezi karakteri kazanmlard. Bu devirde, tccar ehirlerinin oluturulmasnda Buda tapnaklarnn da etkisi vard ve tccarlar, Budist manastrlarndan hem banka hem borsa ve hem de depo eklinde faydalanmaktayd. Bu manastrlar, pazar manastrlar olarak nitelendirilmekteydi.251 pek Yolu gzerghlarna dikkat edersek; Chang-andan balayan yol, nehir kollar vastasyla sulanan birok vadiyi aarak Nan-shan yamalarn dolamaktadr. Kolay alabilen blgelerden geen bu yol, daha sonrasnda Hami vahasna dein sahra zerinden getii sebeple, olduka ar bir gzergh kullanmaktayd. Hami aldktan sonra, Lukun ukuruyla Kao-chang (Turfan)a ulalrd. Kao-chang sonrasnda kervan yolu ikiye ayrlmaktayd: bu yollardan biri Karaar, Kua, Aksu, daha sonra Issk gl zerinden Tien-shan (Tanr dalar)n gney yamalarn aarak u vadisine, buradan da Talas vadisi zerinden Isfaraya gitmektedir. Dier yol, Kao-changdan balayarak Kuzeye kvrlr ve li nehri vadisinde Urumi, Manas, Kurkara-usu ve daha bulunur. ren abirgan dalar zerinden Gney Manuryaya, buradan da Karaardan balayp Tien-shan (Tanr dalar) zerinden li Gneye kvrlarak Orta Asyaya gitmektedir. Bu saylanlardan baka zorlu bir yol vadisindeki Yulduz ovasna gitmekteyse de ok az faydalanlmaktayd.252 pek Yolunun Kuzey ve Gney gzerghlarnda gerekletirilen mal sevkiyat zerinde buradan da Talas vadisi zerinden Isfaraya gitmektedir. Dier yol, Kaochangdan balayarak Kuzeye kvrlr ve Kurkara-usu ve daha bulunur. li nehri vadisinde Urumi, Manas, ren abirgan dalar zerinden Gney Manuryaya, buradan da Karaardan balayp Tien-shan (Tanr dalar) zerinden li

Gneye kvrlarak Orta Asyaya gitmektedir. Bu saylanlardan baka zorlu bir yol vadisindeki Yulduz iin, 569da Gktrklerin Konstantinopoliste oluturduklar mitaton / mitata ad ile nitelendirilen kuruluu, Trk tccarlarnca aralklarla, ok az
251 252

Turhan ATAN, Trk Gmrk Tarihi I. Cilt Balangtan Osmanl Devletine Kadar, s. 118. Edouard CHAVANNES, ATAN, Trk Gmrk Tarihi I. Cilt Balangtan , s. 5.

75

faydalanlabildiinden

dolay,

onlar

bundan

ekonomik

adan

byk

zararlara

uramlardr.253 Dier yandan, Sod tccarlarnn bir blm, Bizans topraklarna geebilmek iin, Sasanlerin belirledii miktardaki yksek gei cretini vermeyi tercih etmilerdir.254 buradan da Talas vadisi zerinden Isfaraya gitmektedir. Dier yol, Kaochangdan balayarak Kuzeye kvrlr ve Kurkara-usu ve daha bulunur. li nehri vadisinde Urumi, Manas, ren abirgan dalar zerinden Gney Manuryaya, buradan da Karaardan balayp Tien-shan (Tanr dalar) zerinden li

Gneye kvrlarak Orta Asyaya gitmektedir. Bu saylanlardan baka zorlu bir yol vadisindeki Yulduz stir / satir kelimesi idi ve bu kelime, eski Yunanca statir kelimesinden s(a)tir / stir eklinde Trkeye dahil olmutu. Stir, altn ya da gmten, belirlenmi bir lde kesilmekteydi ve mild dnemlerde, milttan bir nceki yzylda ve daha sonraki yllarda Orta Asya pazarlarndaki lks mallarn almnda faydalanlan deer ls konumunda idi ve bu mallarn buradan da Talas vadisi zerinden Isfaraya gitmektedir. Dier yol, Kao-changdan balayarak Kuzeye kvrlr ve li nehri vadisinde Urumi, Manas, Kurkara-usu ve daha bulunur. ren abirgan dalar zerinden Gney Manuryaya, buradan da Karaardan balayp Tien-shan (Tanr dalar) zerinden li Gneye kvrlarak Orta Asyaya gitmektedir. Bu saylanlardan baka zorlu bir yol vadisindeki Yulduz korumutur. Bu para birimi, talep edilen hara miktarlarnda bile temel alnan deer ls idi.255 Trkler, Sasanlerden stir karl altn salidi(s) / solidi(s) hara almaktayd ve, bata inliler olmak zere, komular ile gerekletirdikleri ticarette disk eklinde kesilmi gm paralardan faydalanmaktaydlar. Ayrca, bu parann yansra gm kseler gibi gm kaplar da ticarette deme arac eklinde kullanlrd. Bizans elileri, gm stemi Yabgunun otann nnde, getirilmi Bizansta arabalar zerine hazinesinden, ylm kayda durumdaki onlarn kaplardan meydana olursa, Gktrk ya da

aldklarn almalarnda bilgiler aktarmlardr. Gm sikkeler ve kap kacaklar, aktardna baklacak Sasan rannda iml ediliyordu. Bu kaplar, Kuzey Rusyada bamsz hareket eden kavimlerde KamaHans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 199. Gktrklerin ticar faaliyetler srasnda, genel anlamda, ald gmrk vergisi ve Gktrklerde vergi uygulamalar iin bkz., Turhan ATAN, Trk Gmrk Tarihi I. Cilt Balangtan Osmanl Devletine Kadar, s. 32 vd..
254 253

76

Volga blgesindeki Mordvinlerdeki gibi bol miktarda bulunduuna gre, anlalyor ki, ok deerli ve geerli idiler. Urallarn deerli talarnn, Sibiryann krklerinin ve altnnn kullanld bu sahada, toprak altndan ok miktarda gm sikke ve kse ele geirilmesi bunu kantlamaktadr. Bunlarn neredeyse tamam, Bizans ya da Sasan saraylarnn atlyelerinde iml edilmilerdir. Bizans kaplarnn zerindeki gm mhrler, Acem kaplarnn zerinde ise Sasan ehinahlarnn resimlerinin bulunmas, bunlarn geldikleri yeri gstermektedir.256 Ticar faaliyetler Gktrkler iin nem tamaktayd. Gktrk yaztlarnda da grlecei zere, yerleik komularndan ipek, tahl, altn ve gm vb. deerli madenler, zraat aralar almaktaydlar. Saylan bu mallarn elde edilmesinin yolu in ehirleri ve snr blgelerindeki kurulmu pazar yerlerinde dzenlenmi ticaretle ya da gerekletirilen aknlar idi. Tm Asya corafyasnda grlen bu tr mcadelenin altnda pek Yolu zerinde hakimiyet ve kontrol mekanizmas oluturabilme amac bulunmaktayd. Dier yandan, uluslararas ticarette, Trkler, bilhassa Gktrk devrinde, in snrlarndan aldklar deerli ipekleri ve kumalar Bat corafyasna nakletmekteydiler.257 Gktrklerin inle ticar faaliyetlerde at ve ipek deiimi byk neme sahipti. Buna gre Gktrkler, ine ellerindeki fazla atlar vererek bu atlarn karlnda madenler, zraat aralar almaktaydlar. Saylan bu mallarn elde edilmesinin yolu in ehirleri ve snr blgelerindeki kurulmu pazar yerlerinde dzenlenmi ticaretle ya da gerekletirilen aknlar idi. Tm Asya corafyasnda grlen bu tr mcadelenin altnda pek Yolu zerinde hakimiyet ve kontrol mekanizmas oluturabilme amac bulunmaktayd. Dier yandan, uluslararas ticarette, Trkler, bilhassa Gktrk devrindebulunuyorlard. Gktrkler, pek Yolunda faaliyet gsteren Sodlu tccarlarn mallarnn korunmas karlnda, bir nev gmrk vergisi olan koruma vergisi ya da geit vergisi eklinde vergi almaktaydlar. Sodlular, Sod lkesi (Sogdiana)nde yaamlarn srdren usta tccarlard. Sodlularn usta tccarlar olmasnn en byk sebebi de Sod lkesi (Sogdiana)nin in ile Bat corafyas arasnda, Dou-Bat ticaret yolunun zerinde yer almasyd.
255 256

Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 210-211. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 211.

77

Bahsedilen yollar zerinde Sodlu tccarlar ticar faaliyetlerde bulunmak amacyla gittikleri lkelerde koloniler oluturarak buralarda ikmet de etmekteydiler.258 Bat tccarlarnn, VII. yzylda, aldklar ipekli dokuma inden gelmekteydi ve inliler mallarn, kendileri ihra ederdi. inlilerin bu kervanlar Trkistan snrna gelir, buradan sonra mallar Batya dier milletler naklederdi. pek Yolunun Gktrk hakimiyetine gemesi nemli bir olayd. Ekonomik birok faaliyetin yrtld bu ticaret yolu iin birok devlet mcadele etmitir. pek Yolu, en eski dnya yolu durumundaki yol olma zellii tamaktadr. zellikle, Avrupa ve Asya arasndaki ilikiler bu yol araclyla salanyordu. Avrupallar, alar boyu, Asyaya hakim olma, istil ile smrge hline getirme amacyla pek Yolu vastasyla Asyann ilerine sokulmulardr. pek Yoluna sahip olmak demek byk bir ticar, ekonomik gce sahip olmak demekti. pek Yolu sayesinde sadece ticar alveri yaplmyor; din, kltrel, siyas karlkl ilikilerde de bulunuluyordu. Ksacas, pek Yolu, yalnz, ekonomik g unsuru olmamakla birlikte sosyal, kltrel neme sahip ulam a sistemiydi ve kltrler aras kpr vazifesini gryordu. pek Yolu, adndan da anlalaca zere ipein Batya ulat yoldu. Kesinlikle u noktay unutmamalyz ki; ipek, en nemli ticar mallardan gibi grnse de trl sayda rn Batya akyordu. Yan, ipek rn pek Yolunun ekonomik kr getiren mallarndan sadece biriydi. pein deerli oluu ve yaygn kullanm ki, yksek bedelini demek kaydyla, bu mehur yola pek Yolu denmesine en byk sebepti.259 Netice itbariyle, Bat corafyasna ulamak iin tercih edilen yol ne olursa olsun, ipekle inin ve Dou Asyann dier mallar byk oranda Gktrk topran madenler, zraat aralar almaktaydlar. Saylan bu mallarn elde edilmesinin yolu in ehirleri ve snr blgelerindeki kurulmu pazar yerlerinde dzenlenmi ticaretle ya da gerekletirilen aknlar idi. Tm Asya corafyasnda grlen bu tr mcadelenin altnda pek Yolu zerinde hakimiyet ve kontrol mekanizmas oluturabilme amac bulunmaktayd. Dier yandan, uluslararas ticarette, Trkler, bilhassa Gktrk devrindekervanlar, bilhassa, Sod lkesinde bulumak
in snrlarndan alnan ipein ve dier deerli kuman kara yolu kullanlarak Sasan ran zerinden Bat corafyasna nakledildii grlmekteydi. Lon CAHUN, Introduction lHistorie de lAsie, Turcs et . 258 Masao MORI, Sodlularn Orta-Asyadaki Faaliyetleri, Belleten, XLVII, 185, 1983. 259 u konu kesinlikle unutulmamaldr: Gktrk Kaganl, pek Yolu ile ilgilenmise de, bu ilginin altnda yatan en byk neden, tamamen, hakimiyet alan ile paralellik sergilemesi idi.
257

78

zere yola karlar, ayn mallar buradan Sasan ranna doru tekrar yola karlrd. Buna karn, bu saha Gktrk hakimiyetine dahil olduundan beri, Sasan madenler, zraat aralar almaktaydlar. Saylan bu mallarn elde edilmesinin yolu in ehirleri ve snr blgelerindeki kurulmu pazar yerlerinde dzenlenmi ticaretle ya da gerekletirilen aknlar idi. Tm Asya corafyasnda grlen bu tr mcadelenin altnda pek Yolu zerinde hakimiyet ve kontrol mekanizmas oluturabilme amac bulunmaktayd. devrindeda, Dier yandan, hakimiyeti uluslararas bittii ticarette, Trkler, bilhassa Sasan Gktrk Gktrk sebeple, kervanlarn sahasndan

gemelerini engellemeyi sona erdirmitir.260 pek Yolunun en nemli ticar mal olan ipek, Gktrkler zamannda Trkler arasnda baz sorunlar yaratmtr. Dou Gktrk Kaganlnn sonu ve onun siyas iktidarnn madenler, zraat aralar almaktaydlar. Saylan bu mallarn elde edilmesinin yolu in ehirleri ve snr blgelerindeki kurulmu pazar yerlerinde dzenlenmi ticaretle ya da gerekletirilen aknlar idi. Tm Asya corafyasnda grlen bu tr mcadelenin altnda pek Yolu zerinde hakimiyet ve kontrol mekanizmas oluturabilme amac bulunmaktayd. Dier yandan, uluslararas ticarette, Trkler, bilhassa Gktrk devrindepolitikada da baarl olmulardr.261 Bu politika sonrasnda in Gebe ilikilerine dikkat edilirse yalnzca ticar ilikileri ki, bu ticaretin boyutlar ok byk deildi, olan toplumlar olduklar grlr. in corafyasnda ipek ve tahl, para yerine gemekteydi. Dier yandan, inli kyller civarndayd. Bu durum, Trklerin hayat tarzlar ile geleneklerine engel olmam ve ayrca, ine yaknlamak zorunda kalmalar onlarn gurur ve glerini bitirememitir.262 Bu durumu, yan, 630 yenilgisinin sebeplerini ele almakta yarar vardr. VII. yzyl in in Gebe ilikilerine dikkat edilirse yalnzca ticar ilikileri ki, bu ticaretin boyutlar ok byk deildi, olan toplumlar olduklar grlr. in corafyasnda ipek ve tahl, para yerine gemekteydi. Dier yandan, inli kyller ve tahl, para yerine gemekteydi. Dier yandan, inli kyller ise, mallarnn in topraklar dnda pazarlanmas konusunda pek de merakl deillerdi. Zaten, gebelerin bozkr yaam tarzlarnda yiyecek ve iecek olarak st ve et vard; ve
260 261

W. HEYD, Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], s. 19. V. THOMSEN, , Yakn~Dou Ticaret 84. 262 Bu durumu Trkler u yolla aklayacaklard: altn, gm, arap ve ipei ylesine ok veren Tabga Hana verdiler. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 263.

79

hayvanlardan elde ettikleri (derisinden giyisi, keesinden adr vb. imli) rnleri de deerlendiriyorlard.263 Gebeler iin de, inlilerle ok yakn ilikilere girmek cazip gelmemekteydi. Ancak, asl durum daha da farkl idi. Trk hanlar asndan ipek zenginlik, lks, iktidar sembol anlamnda idi. Dier yandan, in imparatorlar asndan da atlar ve paral askerler, g sembol ve iktidar ellerinde tutma yoluydu. Neticede, Trk hanlar olsun in imparatorlar olsun kendi isteklerini halklarnn isteine tercih etmile Hanedanl siyas pozisyon mparatoru Tai-tsung, gebe kabilelere yar bamsz yansra, topraklar sunmasnn sayesinde Dou bahetmesinin

Gktrk Kaganlnn sona ermesini tkiben grlen sorunlar zebilmi ve bu yolla da tm bozkrda salam temellere dayanan siyas hakimiyet oluturmutur. Oluturulan siyas hakimiyet, bundan sonraki yaklak elli yl sresince Tang Hanedanl iin skn vesilesi idi. Dier yandan, Trk gebeleri iersinde gizlenen Sui Hanedan sempatizan inlileri ele geirmek nemliydi ve Tang Hanedanl mparatoru Tai-tsung, kendine inli teslim edenlerin hepsine ipek ve altn vereceini belirtir. Bu sayede, Trkler rdir. Aslnda, VII. yzylda inliler ve Byk Bozkrdaki gebe halklar bar iinde, fakat, birbirlerine uzak ekilde hayat srme taraftarlaryd. Bu fikirleri nedeniyle, sosyo-ekonomik ve kltrel adan birbirine yabanc durumdaki iki milleti bir potada eritmeye gayret gstermek yanl olacakt. Bu fikirden kla, Tang Hanedanl mparatorluunun tamamen dayand bu fikrin oluumu ve st dzey kimselerin karlarn gzetme abas tehlikeli sonular dourmutur. Eski hanedanlar devrinde karlatrmas yaplmayacak kadar iyi bir yaam tarzndaki in halknn ve ayn biimde deerli hediyeler karlnda aldatlan gebelerin srekli ayaklanma, i ekime, huzursuzluk vb. iersinde bulunmasnn nedenleri buradan anlalmaktadr. pek, hanlar olsun in imparatorlar olsun kendi isteklerini halklarnn isteine tercih etmilerdir. Aslnda, VII. yzylda inliler ve Byk Bozkrdaki gebe halklar bar iinde, fakat, birbirlerine uzak ekilde hayat srme taraftarlaryd. Bu fikirleri nedeniyle, sosyo-ekonomik ve kltrel adan birbirine
263

Yeri gelmiken; gebe ekonomisine baktmzda, yerleik hayat tarz yaayanlara gre daha karmak bir yap karmza kar. Hayvanclk, avclk ki, bu durum hayvanclk kadar yaygn deildi, zra faaliyetler, madencilik ve bunlarn ticar ileri ekonomik hayatn temel unsurlar idi. Eer, kuvvetli alanlarda sr ve yak, yar l sahalarda kei, koyun, Baktra (Baktrya) devesi (camelus bactrianus) olarak nitelendirilen ift hrgl deve; ova ya da yksek platolarda at,

80

yabanc dur Hanedanl siyas pozisyon

mparatoru Tai-tsung, gebe kabilelere yar bamsz yansra, topraklar sunmasnn sayesinde Dou

bahetmesinin

Gktrk Kaganlnn sona ermesini tkiben grlen sorunlar zebilmi ve bu yolla da tm bozkrda salam temellere dayanan siyas hakimiyet oluturmutur. Oluturulan siyas hakimiyet, bundan sonraki yaklak elli yl sresince Tang Hanedanl iin skn vesilesi idi. Dier yandan, Trk gebeleri iersinde gizlenen Sui Hanedan sempatizan inlileri ele geirmek nemliydi ve Tang Hanedanl mparatoru Tai-tsung, kendine inli teslim edenlerin hepsine ipek ve altn vereceini belirtir. Bu sayede, Trkler umdaki iki milleti bir potada eritmeye gayret gstermek yanl olacakt. Bu fikirden kla, Tang Hanedanl mparatorluunun tamamen dayand bu fikrin oluumu ve st dzey kimselerin karlarn devletleri ve toplumlar kandrma veya onlarla anlama yolu eklinde karmza kmaktadr.264 Buna gre; Tang Hanedanl mparatoru Tai-tsung, gebe kabilelere yar bamsz siyas pozisyon bahetmesinin yansra, topraklar sunmasnn sayesinde Dou Gktrk Kaganlnn sona ermesini tkiben grlen sorunlar zebilmi ve bu yolla da tm bozkrda salam te Hanedanl mparatoru Tai-tsung, gebe kabilelere yar bamsz siyas pozisyon bahetmesinin yansra, topraklar sunmasnn sayesinde Dou Gktrk Kaganlnn sona ermesini tkiben grlen sorunlar zebilmi ve bu yolla da tm bozkrda salam temellere dayanan siyas hakimiyet oluturmutur. Oluturulan siyas hakimiyet, bundan sonraki yaklak elli yl sresince Tang Hanedanl iin skn vesilesi idi. Dier yandan, Trk gebeleri iersinde gizlenen Sui Hanedan sempatizan inlileri ele geirmek nemliydi ve Tang Hanedanl mparatoru Tai-tsung, kendine inli teslim edenlerin hepsine ipek ve altn vereceini belirtir. Bu sayede, Trkler mellere dayanan siyas

boynuzlular ve koyun yetitiricilii eklinde grlyordu. Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk. 264 in, Tang Hanedanl devrinde yaylmac politikalar uygulamaya balar. Ancak, yaylmac politikalarn izlendii bu devirde yabanc lkelerle varolan diplomatik ilikilerini devam ettirmitir. Bat, in iin ok uzak kalmaktayd. Batnn uzakl, inin gerekletirdii keif gezilerinin mliyetini ok yukarlara ekmekteydi. Yolunda gitmeyen eyler vard. in, bu devirde Sasan ran ile ilikisini bozmamaya zen gstermitir. 579da len Sasan ehinah I. Hsrev Anrvn, bir in kralndan hediye olarak ipek bir elbise kabl etmitir. Bu elbise gk mavisi idi ve altn bir kutunun iinde yollanmt. Douda olsun Batda olsun, ipek elbise hediye edilmesi byk bir sayg gstergesi ; 605 ve 616 arasnda grevliydiler ve bu bilgiler in kaynaklarndan alnmaktadr. (Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 58). Sodlular devrinde kaleme alnan Pei Shih kaytlar, Ta-Chin ile ilgili yeni bir konu hakknda bilgi vermez; fakat, halknn ipek bcekilii ile uratn belirtir. Ahmet Rza BEK N, pek Yolu, s. 61.

81

hakimiyet oluturmutur. Oluturulan siyas hakimiyet, bundan sonraki yaklak elli deerli piyasasn oluturmaktayd.265

265

Trk Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 113s. 113.

82

7. UYGUR KAGANLII DEVR S YAS-EKONOM K GEL MELER N PEK YOLU FAAL YETLER NE ETK S

7. 1.

Uygur

Kaganlnn

Kuruluu,

Gelimelerin

Ekonomik- ktisad

Olaylara Temel Oluturmas

Gktrkler, zaman iersinde zayflamlar ve II. Kaganlk dnemlerinden sonra tarih sahnesinden siliniyorlard. Onlarn yerini alan Uygurlar, Trk devlet geleneini devam ettirerek yeni bir kaganlk oluumuna gitmiler ve onlar da, selefleri Gktrkler gibi Orta Asya tarihinde nemli rol oynamlardr. Gktrk tarihinde Sodlu etkisi, siyas-ekonomik alanlarda n plna kmt. imdi de, Sodlu etkisi slmiyet ncesi Trk tarihinde, Gktrklerin tarih sahnesinden ekilmesiyle bitmeyecek, Sodlu etkisi bu sefer ayrca, din-siyas alanlarda da Uygur tarihinde etkili olacaktr.266 Hsiung-nular ittifaka girierek269 atmlard.270 Esasen, Uygur Kaganl271 Gktrk Kaganlnn bir devam olan Trk devletidir. Uygurlar, atalar dier Trklerde olduu gibi Trk neslinin karakteristik (Asya Hunlar) kaynaklarndan ve rendiimiz267 kurma Uygurlar268, adm Gktrkleri ykmlar devlet yolunda

Sodlu etkisi Gktrk dneminde Bat corafyasnda, Uygur dneminde de Dou corafyasnda arln koymutur. 267 Hsin Tang-shu, 217 Adan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), stanbul, 2004, s. 52. Ayrca bkz., Chiu Tang-shu, 195den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 48. 268 Uygurlar, tpk atalar dier Trkler gibi bozkr corafyasnda atlar zerinde srlerini otlaklarn ve akarsularn peinde gezdiren gebe tarz yaam srmekteydiler. Uygurlarn yaam tarz iin bkz., Edouard Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine . 269 zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 14. 270 Uygurlar Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine . 271 Uygur Kaganlnn kuruluu ve gelien olaylar hakknda bilgiler iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 449 vd.; Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 126 vd.; S. G. KLYASHTORNY T. . .; Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda vd..

266

83

zelliklerini tamaktaydlar ve bu zelliklerini, devleti kurduktan sonra da devam ettireceklerdir.272 in kaynaklarnda Uygurlar iin, akraba olduklar topluluklarla beraber Toquz / oluturmaktayd. in kaynaklarna baklrsa, Tie-le (Tles Oghuz (Ouz)273 On Uygur eklinde adlandrma yoluna gidilmitir.274 Tarih gelimelere dikkat edersek; Byk Gobi ln aarak Kuzeye geden Tie- oluturmaktayd. in kaynaklarna baklrsa, Tie-le (Tles rnda idi.275 Gktrklerin inlilere malup olmas sonucunda Tie-le (Tles / Tls) boylar birliini bir arada tutacak siyas iktidar gc ortadan kalkmt. Artk, Gktrk Kaganlnn g olarak aptan dt devirlerde, VII. yzyln banda Selenga ve Orhun kylarnda yaam sren Uygur, Pu-ku276 (Bugu), Tora (Togra) ve Bayrku gibi kabileleri tek bir efin siyas hakimiyeti altnda ve tek atda toplayan rkin nvnl bu Reisin Pu-sa277 adl olu ile Uygurlar tarih sahnesinde ykselie gemitir.278 Gktrk Kaganl, ikinci defa kurulduu zaman Uygurlar tekrar Gktrk Kaganl iinde yer almlard. Gelien olaylar neticesinde, 742-743 yllarnda, Gktrklerin oymaklar279 Gktrk Kagan almlard. Gelien olaylar neticesinde, 742-743 yllarnda, Gktrklerin hakimiyeti altnda bulunan .280 Uygurlarn lideri, bal bulunduu Yalakar281 Tora (Togra) ve Bayrku gibi kabileleri tek bir efin siyaKarluk ve Basmllardan kurulu ittifakn banda,
272 273

L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 226. Uygur Kaganlnn kurulu yllarnda halkn essn Toquz / Tokuz (Dokuz) Oguz / Oghuz (Ouz) ad ile bilinen dokuz boy Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), . 274 Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 11. 275 ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 226.. 276 Pu-ku Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), Problem, s. 39. 277 zkan zgi, Pu-sa adnn Sanskrite, Bodhisattvadan geldii ve Buo-sat eklinde varsaydn ve dolaysyla, Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), ; 17. 278 ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri . 279 Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), stanbul, 2004, s. 59. 280 Oluturulan Uygur birlii, dier Trklerde olduu zere bir halk eklinde deil de, ancak, kabilelerin oluturduu birlik eklinde kabl edilebilir. Zaten, birbirlerine zt sistematik yaplar nedeniyle Gktrklerle srmler, bozkr kltrnde ayn gelenekleri yaatmlarsa da baka konularda anlaamadklar sebeple, zaman iersinde birlikteliklerinin sonuna gelmilerdir. 281 744te idar sistemde hakim boy Uygurlar idi ve bu Uygurlar da aralarnda 10 blme ayrlmlard ve bunlara On Uygur ad verilmekteydi. Burada hakim konumdaki boy Yalakar idi

84

Dou Gktrklerinin son Kagann Mool bozkrlarndan atar ve yine bu olay, Pei-lonun bozkrdaki stnlnn ilk iareti idi. Pei-lo, 744de Basmllara saldrarak onlar yenmi ve kendini kagan iln etmitir.282 Pei-lo, sonraki yl bir daha saldrm
283

ld tarihinde nemli bir yeri olan Moyen or, nemli seferlere

imza atmtr:284 Bat Aknlar, yan Gobi sahras kontrolleri altndayd. Ksaca belirtirsek, Hsiung-nular (Asya Hunlar)n yaplan aknlar;285 759u gsterdiinde, yazn 4. ay (2-30 / 05 / 759)da byk evldn u ana kadar bilinemeyen bir su nedeniyle daha nceki bir zamanda ldrlmesi rmtr Yalakar286 Tora (Togra) ve Bayrku gibi kabileleri tek bir efin siyaKarluk ve Basmllardan kurulu .287 Bylece, bamsz Uygur Kaganl kurulmu oluyordu.288 Tarihler 747yi gsterdiinde Uygur Kagan Kutlug Bilge Kl Kagan, vefat eder ve yerine olu Moyen or (Mo-yen-cho), Bilg Kl Kaghan / Bilge Kl Kagan nvanyla (747-759) geer.289 Ksa zamanda, gerekletirilen aknlar ve savalar sonucunda Uygurlarn kendi hakimiyetlerine Gobi sahras kontrolleri altndayd. Ksaca belirtirsek, Hsiungnular (Asya Hunlar) tarihinde nemli bir yeri olan Moyen or, nemli seferlere imza atmtr:290 Bat Aknlar, yan Gobi sahras kontrolleri altndayd. Ksaca belirtirsek, Hsiung-nular (Asya Hunlar)n yaplan aknlar;291 759u gsterdiinde, yazn 4. ay (2-30 / 05 / 759)da byk evldn u ana kadar bilinemeyen bir su
ve II. Uygur dar kaleme alnanlarn listesi iin bkz., E. G. PULLEYBLANK, Some remarks on the 23-63. 282 Bu olay sonras Karluklar da Uygur Kagan tarafndan yok edilir ve Karluklarn Doudaki bir kolu Uygurlara balanr dar kaleme alnanlarn listesi iin bkz., E. G. PULLEYBLANK MACKERRAS, . 283 Tse-fu Yan-kuei, Cilt 975e . Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 58, dn. 50. 284 Bu ] GUMILV, Eski Trkler, s. 452 vd.. 285 Moyen orun, Karluklar ve Bu la Socit Finno-Ougrienne, XXX, 3, 1913, s. 24 vd.. 286 744te idar sistemde hakim boy Uygurlar idi ve bu Uygurlar da aralarnda 10 blme ayrlmlard ve bunlara On Uygur ad verilmekteydi. Burada hakim konumdaki boy Yalakar idi ve II. Uygur d Uygurlara balanr. Colin idar sistemde hakim boy Uygurlar idi ve bu Uygurlar da aralarnda 10 blme ayrlmlard ve bunlara On Uygur ad verilmekteydi. Burada hakim konumdaki boy Yalakar idi ve II. Uygur ar kaleme alnanlarn listesi iin bkz., E. G. bir dier nemli makale iin bkz., James HAMILTON, Toquz-Oguz et On-Uygur, Journal Asiatique, CCL, 1, 1962, s. 23-63. 287 Chiu Tang-shu, 195: 3den naklen Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 57. 288 Chiu Tang-shu, 195, 3 , Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 55; 57. 289 Hsin Tang-shu, lar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 59. Ayrca bkz., Tzu-chih Tung-chien, 215den naklen Glin 9. 290 Bu ] GUMILV, Eski Trkler, s. 452 vd.. 291 Moyen orun, Karluklar ve Bu la Socit Finno-Ougrienne, XXX, 3, 1913, s. 24 vd..

85

nedeniyle daha nceki bir zamanda ldrlmesi n Gneyde Gobi sahras kontrolleri altndayd. Ksaca belirtirsek, Hsiung-nular (Asya Hunlar)n tm eski topraklarna Uygurlar sahip olmulard. Uygur tarihinde nemli bir yeri olan Moyen or, nemli seferlere imza atm tarihinde nemli bir yeri olan Moyen or, nemli seferlere imza atmtr:292 Bat Aknlar, yan Gobi sahras kontrolleri altndayd. Ksaca belirtirsek, Hsiung-nular (Asya Hunlar)n yaplan aknlar;293 759u gsterdiinde, yazn 4. ay (2-30 / 05 / 759)da byk evldn u ana kadar bilinemeyen bir su nedeniyle daha nceki bir zamanda ldrlmesi tr:294 Bat Aknlar, yan Gobi sahras kontrolleri altndayd. Ksaca belirtirsek, Hsiung-nular (Asya Hunlar)n yaplan aknlar;295 759u gsterdiinde, yazn 4. ay (2-30 / 05 / 759)da byk evldn u ana kadar bilinemeyen bir su nedeniyle daha nceki bir zamanda ldrlmesi uygun grlmt.296

7. 2.

Bg

Kagan

(759-779)

Dnemi

Gelimeler,

pek

Yolu

Gzerghlarndan Gelen Maniheistler ve Sodlular

Uygur Kaganlk makamnn imdiki sahibi konumuna gelen Moyen orun ikinci olu ki, bu nvan alarak tahta geer.297 Onun birden fazla ad bulunurdu.298

292 293

Bu ] GUMILV, Eski Trkler, s. 452 vd.. Moyen orun, Karluklar ve Bu la Socit Finno-Ougrienne, XXX, 3, 1913, s. 24 vd.. 294 Bu ] GUMILV, Eski Trkler, s. 452 vd.. 295 Moyen orun, Karluklar ve Bu la Socit Finno-Ougrienne, XXX, 3, 1913, s. 24 vd.. 296 Belirtmek gerekirse; Moyen orun din inanna dar Hristiyan olduu gr bulunmaktadr. Buna gre; ve Mervde Nestur piskoposlar bulunmaktayd. 635de A-lo-pien adndaki bir sokan Hristiyan tccarlar bir sre Avrupa ile rekabet hlinde yer alrlar. Dahas, ticar hayattaki younluk nedeniyle Hazar sahasnda ince, ticaret dili eklinde kullanlmaktayd. Uygur Kaganl ok kuvvetli bir politik ve ideolojik de etkisinde kalmlardr. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 453-454. Belki Mervde Nestur piskoposlar bulunmaktayd. 635de A-lo-pien adndaki bir sokan Hristiyan tccarlar bir sre Avrupa ile rekabet hlinde yer alrlar. Dahas, ticar hayattaki younluk nedeniyle Hazar sahasnda ynelme dncesi gtm olabilir. 297 Colin MACKERRAS, The Uighurs, s. 317-318. 298 inliler, Mervde Nestur piskoposlar bulunmaktayd. 635de A-lo-pien adndaki bir sokan Hristiyan tccarlar bir sre Avrupa ile rekabet hlinde yer alrlar. Dahas, ticar hayattaki younluk nedeniyle Hazar sahasnda Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 16.

86

Bu adlar ierisinde en ok kullanlanlar unlard: Bg, Tengri, Bugu, (in. Mouy, Sod. Pwkw).299 Tang Hanedanl mparatorluk tahtna kan Tai-tsung (762-779)u bekleyen nemli sorunlar vard. uratlamamt ve syan etmi olan Shih Chao-i300, o ana dein yenilgiye yaratmaktayd. mparator Tai-tsung, eli yollayarak syanclar yok etme ii konusunda Tang sorun

Uygurlardan yardm talep ediyordu.301

Hanedanl ile anlama yoluna gidilir. Uygurlar o an iin indeki hanedandan daha stn bir asker g pozisyonundayd. inliler de, Uygurlarn asker gcne iddetle ihtiya duymaktadlar.302 Neticede, sefer pln erevesinde hareketle, Tang Hanedanlna bakaldran asler bozguna uratlmtr. Shih Chao-i isyan nedeniyle ine gerekletirilen seferin303 Uygur tarihi asndan ok byk nemi bulunmaktadr. Buna gre Bg Kagan, Mani dinine ynelmi ve bu olay verilecektir. Tang Hanedanl mparatoru Tai-tsung, Bg Kagana inin iine dt acizne durumundan kurtard iin minnet duygularn sunar ve hediyeler verir. Bunun yansra, her yl 20.000 ailenin geliri yllk vergi eklinde Uygur Kaganna yollanacakt.304 balyorlard. Grlyor ki, Uygurlar ini ekonomik olarak smrmeye slmiyet ncesi Trk tarihinde derin etkilerde bulunmutur. Bu etkiler, detayl bir ekilde, takip eden blmlerde

299

Peter B. Mervde Nestur piskoposlar bulunmaktayd. 635de A-lo-pien adndaki bir sokan Hristiyan tccarlar bir sre Avrupa ile rekabet hlinde yer alrlar. Dahas, ticar hayattaki younluk nedeniyle Hazar sahasnda Yap ve Devlet Oluumu, s. 142. 300 Colin MACKERRAS, The Uighurs, s. 318; Chiu Tang-shu, 195, 5 a; Hsin Tang-shu, 217, 4 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 79; 82. 301 Hsin Tang-shu, 217, 4 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 82. Ayrca bkz., Tzu-chih Tung-chien, 223den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 85. 302 Aslnda U Mervde Nestur piskoposlar bulunmaktayd. 635de A-lo-pien adndaki bir sokan Hristiyan tccarlar bir sre Avrupa ile rekabet hlinde yer alrlar. Dahas, ticar hayattaki younluk nedeniyle Hazar sahasnda ygurlar, ok abuk sper g hline gelmitir. II. Gktrk Kaganl ierisinde gelien hareketler, indeki Tang Hanedanl da Uygurlarn isteklerine kar pek de ses karabilecek durumda deildi. 303 O sralarda, Uygur Kaganlnn arlk merkezi Gney Batya ve tamamen Tarm havzasna kaymtr. zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 16. 304 Hsin Tang-shu, 217 A, 5 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 89. Aile says Chiu Tang-shu, 195, 6 bde 2.000 aile olarak geiyor. Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 88.

87

Sonralar, 764de Pu-ku Huai-en, Tanglara kar isyan balatr. Mttefik olarak da fazla Tibetli bozguna uratlr. Tibet zaferinden sonra da Tang Hanedanl Uygurlara ncekiler gibi yardmlarndan dolay byk ziyafetler verir; ayrca, bunun yannda pek ok hediye sunar. Uygurlara her yardmlarndan sonra verilen ziyafetler ve hediyelermparatoru, Uygurlara ncekiler gibi yardmlarndan dolay byk ziyafetler verir; ayrca, ziyafetler ve hediyeler, yllk olarak sunulan vergiler neticesinde Tang Hanedanl yaplan grmeler305 neticesinde Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i, Uygurlarla bir anlamaya varr. Bunu tkiben, gerekletirilen , Uygurlara ncekiler gibi yardmlarndan dolay byk ziyafetler verir; ayrca, bunun yannda pek ok hediye sunar. Uygurlara her yardmlarndan sonra verilen ziyafetler ve hediyeler, yllk olarak sunulan vergiler neticesinde Tang Hanedanl hazinesi boalmtr.306 arak tahsil eder.307
Uygur Kaganl ve Tang Hanedanl grmeleri iin bkz., Colin Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap . 306 Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 130. 307 Tang Hanedanlnn iine dt ekonomik kmaz ncesinde, Tanglarn ekonomik geliim srelerine bakmakta yarar vardr; in, VII. ve VIII. yzyllarda Tang Hanedanl devrinde gelime evresinden gemitir. Tang Hanedanl, hakimiyetinde bulunan Hindi-ini, Kore ve Orta Asyay tkiben Hindistan geerek Seylana dein yaylm salamtr. pek, o , Batdgstermekte, buna bal olarak da bu ie yatrlm olan para zarara uramaktayd. Eski tarihlerde deerlerde sabitenin varl sayesinde halk stok yapmaktayd. u konu bizleri yanltmasnr uvallar vermekteydi. in, Bat dnyasnn madd imknlarnn azalmaya balad zamanlarda, deerli madenleri tedavlde geerli kabl ea da deme, uval dolular pirin veya ipek eritlerle gerekletirilmekteydi. Zengin kimseler yksek miktarda ipek saklamaktayd. Bilhassa, kabartma tezyinatl ipek kumalar, lmeler ve dokunmu Tang Hanedanl bakentinde srekli ekilde ikmet eden 1.000 kadar Uygur tccar kendi elbiselerini giyerek inlilerin arasnda yaamaya balyorlard. inli memurlar her gn Uygur tccarlarna, kesilmi hayvan, para, pek ok mal vermiler; en iyi evleri Uygur tccarlarna amlardr. stn durumdaki Uygurlar geen zamanla birlikte inlilere olan taleplerini gittike arttrrlar. Uygurlarn gittike artan taleplerine kar inli memurlar seslerini karamamtr. Uygur tccarlardan , dahas en iyi kalite Lyons ipeine yatrmaktayd. Kimi zaman, moda hzla deiim gstermekte, buna bal olarak da bu ie yatrlm olan para zarara uramaktayd. Eski tarihlerde deerlerde sabitenin varl sayesinde halk stok yapmaktayd. u konu bizleri yanltmasnr uvallar vermekteydi. in, Bat dnyasnn madd imknlarnn azalmaya balad zamanlarda, deerli madenleri tedavlde geerli kabl etmiti. Bunlardan sadece para olarak deil ayn anda kle eklinde de faydalanlmaktaydkimseler yksek yatrmaktayd. Kimi zaman, moda hzla deiim gstermekte, buna bal olarak da bu ie yatrlm olan para zarara uramaktayd. Eski tarihlerde deerlerde sabitenin varl sayesinde halk stok yapmaktayd. u konu bizleri y zaman, moda hzla deiim gstermekte, buna bal olarak da bu ie yatrlm olan para zarara uramaktayd. Eski tarihlerde deerlerde sabitenin varl sayesinde halk stok yapmaktayd. u konu bizleri yanltmasniin baz barbar kabile reislerine ipek tomarlar yannda biber veya mskimseler yksek miktarda ipek saklamaktayd. Bilhassa, kabartma tezyinatl ipek kumalar, lmeler ve dokunmu, boyanm ipekler talep almaktayd. O gnn sermaye sahibi olanlar tm varlklarn metrelerce kumaa, dahas en iyi kalite Lyons ipeine yatrmaktayd. Kimi zaman, moda hzla deiim gste Tang Hanedanl bakentinde srekli ekilde ikmet eden 1.000 kadar Uygur tccar
305

88

Artk,

Uygur

Kagan

ve

Uygurlar

in

topraklarnda

asl

hakim

konumundayd. Uygurlar, Tang Hanedanl snrlar dahilinde tek hakim gibi rahata her bilinmektedir.308 Uygurlar, Tang Hanedanln ekonomik olarak da ablukaya almlard. Uygurlar 758den balayarak her yl alveri maksadyla in topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri her at karlnda krk top ipekli kuma talep etmekteydiler.309 Beraberlerinde rdu.310 Aslnda, Tang Hanedanl bu iten pek honut deildi; ama, Uygurlara ncekiler gibi yardmlarndan dolay byk ziyafetler verir; ayrca, bunun yannda pek ok hediye sunar. Uygurlara her yardmlarndan sonra verilen ziyafetler ve hediyelerUygurlarn stnlnden korktuu iin getirilen her at satn almak mecbriyet satn aldrtmt. Temmuz 773de Uygurlar byk bir keyifle, hediyelerin ve atlarn karlnda alnan eyalarn ykl olduu dnyorlard.311
kendi elbiselerini giyerek inlilerin arasnda yaamaya balyorlard. inli memurlar her gn Uygur tccarlarna, kesilmi hayvan, para, pek ok mal vermiler; en iyi evleri Uygur tccarlarna amlardr. stn durumdaki Uygurlar geen zamanla birlikte inlilere olan taleplerini gittike arttrrlar. Uygurlarn gittike artan taleplerine kar inli memurlar seslerini karamamtr. Uygur tccarlardan rmekte, buna bal anltmasn. inliler, ithaltn gerekletirdikleri mallara ipek karlnda deme yapmaktaydlar. Buna karlk, Batllar ise altn eklinde demede bulunmaktaydlar. Bu devirde in ile Bat arasndaki ticar hacimde , pek Yolu, s. 64-65. 308 Ocak 771de Uygurlar, pazar yerinde meydana gelen tartma nedeniyle fkelenmiler, 300 svari ile mparatorluk ehrinin kaplarna saldrmlard. mparator, fkeli olan Uygurlar ile bar iin eli yollamak ., Chiu Tang-shu, 195, 8 a; Hsin Tang-shu, 217 A, 6 a; Tzu-chih Tung-chien, 224; Tse-fu Yan-kuei, Cilt 997den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 97; 97-98; 98; 98. Uygurlarn 774 ve 775de, in topraklarnda gerekletirdikleri faaliyetler ve inli halka kar baskc uygulamalar ile ilgili bilgiler de in kaynaklarnda verilmitir. Bkz., Tzu-chih Tung-chien, 224; Tse-fu Yan-kuei, Cilt 997; Chiu Tang-shu, 195, 8 b; Hsin Tang-shu, 217 A, 6 b; Tzu-chih Tung-chien, 225; Tsefu Yan-kuei, Cilt 997den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 99; 99; 99; 99; 99-100; 100. 309 Uygurlarn, ini ticar baskya almas hakknda bilgi iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 488. 310 Tabi ki, zamanla, inden elde edilen ipek miktar devasal boyutlara ulaaca iin, Gktrk dneminde olduu gibi bu mallarn Bat sahasna naklinin salanmas ve ekonomik girdiye sahip olma yolunda Sodlu araclna ihtiya duyulacakt. 311 Uygurlarn in zerindeki basksna bir ok rnek saymak mmkndr. Eyll 774de, Hariciye kknde ikmet eden Uygurlardan biri inli birini ldrr. Olayn sonrasnda inli memurlar sank durumundaki , pazar yerinde bulunan halk ad geen Uyguru yakalayp hemen hapsetmiti. Bu hapsetme olayn haber alan Uygur Reisi, cilen ikmet ettii yerden hareketle, hapishaneye yapt saldr ve hapishane grevlilerini ldrmesini tkiben, hapiste tutuklu bulunan Uyguru karyordu. Tabi ki, Tang Hanedanl zaman, moda hzla deiim gstermekte, buna bal olarak da bu ie yatrlm olan para zarara uramaktayd. Eski tarihlerde deerlerde sabitenin varl sayesinde halk stok yapmaktayd. u konu bizleri yanltmasniin baz barbar kabile reislerine ipek tomarlar yannda biber veya kknde ikmet eden Uygurlardan biri inli birini ldrr. Olayn sonrasnda inli memurlar sank durumundaki , pazar yerinde bulunan halk ad geen Uyguru yakalayp hemen hapsetmiti. Bu hapsetme olayn haber alan Uygur Reisi, cilen ikmet ettii yerden hareketle, hapishaneye yapt saldr ve hapishane grevlilerini ldrmesini tkiben, hapiste tutuklu bulunan Uyguru karyordu.

89

Uygurlar, zaman ierisinde, o dnemin koullarnn gerei nedeniyle indeki Tang Hanedanln, iine dt zor durumdan ekip karmtr. Her ne kadar, indeki Tang Hanedanlna yardm etmilerse de, bu yardmlarnn karln fazlasyla almlardr. Dahas, Tang Hanedanlna salanan asker ve siyas desteklerin yerleiyordu. Bir sre sonra, in topraklarnda nemli gelimeler olur. Tang Hanedanl topraklarna gelimelere gzatacak olursak; Bg Kagan, Mani dinini kabl etmiti. Dahas, Uygurlar, Mani dininin hamiliinin topraklarna saldrmas iin telkinlerde bulunurlar. nceki gelimelere gzatacak olursak; Bg Kagan, Mani dinini kabl etmiti. Dahas, Uygurlar, Mani dininin hamiliinin de stleniyorlard.312 Bu durum, Uygur saray dahilindeki Sodlu etkisini oaltmt. Orta Asya tarihi a Tai-tsung lmt ve Tang Hanedanlnda bu gelimeler yaanrken Uygur Kaganln oluturan Dokuz Ouzlar ve bunlarla beraber Sodlular, Bg Kagana in topraklarna sndan nemli bir yere sahip olan Sodlular313 iersinde, Maniheist
Tabi ki, Tang , pek ok mal vermiler; en iyi evleri Uygur tccarlarna amlardr. stn durumdaki Uygurlar geen zamanla birlikte inlilere olan taleplerini gittike arttrrlar. Uygurlarn gittike artan taleplerine kar inli memurlar seslerini karamamtr. Uygur tccarlardan Uygurlara kar bir takm nlemler ald grlmeye balanr. 778de, in kaynaklar ilk kez inlilerin Uygurlara kar bir stnlk kurduunu belirtmektedir. inliler, Uygur akn ve yama olaylarna dur diyebilmek iin sk nlemlere bavururlar ve konuda da bz nlemler alyorlard. Snr karakollarndaki asker says artrlr. Uygurlar yine de gl olduklarndan dolay Tang Hanedan mparatoru, Uygurlara hi bir ey syleyememekteydi. Bu olaylarn gelitii 778 Temmuzunda Tang Hanedan mparatoru, ilgin bir ferman yaynlar ve bu fermana gre, bakentte kalan Uygurlar ve dier barbarlarn inli elbisesi giymelerine gerek olmadn belirtmekteydi ve kendi elbiselerini giymeleri isteniyordu. Tang Hanedanl bakentinde srekli ekilde ikmet eden 1.000 kadar Uygur tccar kendi elbiselerini durumdaki Uygurlar geen zamanla birlikte inlilere olan taleplerini gittike arttrrlar. Uygurlarn gittike artan taleplerine kar inli memurlar seslerini karamamtr. Uygur tccarlardan bir blm inli elbisesi giymi ve inli hanmlarla evlilik ilikisi kurmulardr. Bu demek oluyordu ki, Uygurlar artk inlileiyordu. Belki de, Mani dininin, yerleik hayata ynelik olmasnn yannda gebe hayata engel koyan kurallar, inlileme hareketinin merkezinde yer sormaya cesaret edemiyordu. Anlalaca gibi, Uygurlar gl olduklar bu dnemde inlileri kmsyor, Tang Hanedanl mparatorluu kannlarn tanmamazlktan geliyorlard. Zaman mparatoru, Uygurlara hi bir ey syleyememekteydi. Bu olaylarn gelitii 778 Temmuzunda Tang Hanedan mparatoru, ilgin bir ferman yaynlar ve bu fermana gre, bakentte kalan Uygurlar ve dier barbarlarn inli elbisesi giymelerine gerek olmadn belirtmekteydi ve kendi elbiselerini giymeleri isteniyordu. Tang Hanedanl da bozkr yaantsna ve Trk det ve geleneklerine ters gelen davranlara ynelmiti. 312 Edouard CHAVANNES Paris, 1955, s. 139 vd.. 313 Bilindii zere, Sodlular usta tccarlar idi. Ticar gelecekleri ve ekonomik karlar dahilinde yaptklar ve yapacaklar her hareket mbaht. u durumu da gzard etmeyelim. pek Yolu gzerghlarndaki ticar faaliyetler aslnda hibir zaman gvenlik iersinde gerekletirilememekteydi. Ticar gvenlik, karlar, tccar geleceklerini gven altna sokma vb. nedenler sebebiyle en ufak bir a deerlendirmek Sodlularn ii idi. Ayrca, Sodlular srtlarn dayayacaklar ve himyesine

neticesinde

in

topraklarndaki

Uygur

hakimiyeti

kalc

olarak

90

olmalar nedeniyle tkibata uratlan ve bu sebepten dolay da yaadklar topraklar brakarak gitmek zorunda kalan ok sayda dindar kimse de bulunmaktayd.314 Maniheizm ve Uygur Kagan da bu fikri olumlu bularak hayata geirmek ister. Bunun en byk sebebi, Tang Hanedanlnda gerekleen taht deiiklii idi ve tahta geen yeni mparator .315 Sodlularn siyas faaliyetleri o denli artmtr ki, Bg Kagann danmanlar, bu ve Uygur Kagan da bu fikri olumlu bularak hayata geirmek ister. Bunun en byk sebebi, Tang Hanedanlnda gerekleen taht deiiklii idi ve tahta geen yeni mparator Te-tsung da, in topraklarnda tam bir hakimiyet kuramamt. Ancak, Bg Kagann birinci dereceden yeeni316 ve ba veziri Tun ga Tarkan, bu fikrin ztt grte yer almaktayd. Tun Baga Tarkan, eski zamanlardan beri kabl edilmi olan Trk devlet ve Uygur Kagan da bu fikri olumlu bularak hayata geirmek ister. Bunun en byk sebebi, Tang Haned ve Uygur Kagan da bu fikri olumlu bularak hayata geirmek ister. Bunun en byk sebebi, Tang Hanedanlnda gerekleen taht deiiklii idi ve tahta geen yeni mparator nda gerekleen taht deiiklii idi ve tahta geen

girebilecekleri gl bir devleti her zaman tercih ediyorlard. Tccar olmalar dnda, ayn anda usta siyaseti de olan Sodlular, Uygur Kaganlk makamnda en ak rneinde grld ekliyle, Uygur bulunmalar, din ve ekonomik karlarnn bir sonucu idi. 314 in topraklarnda Mani tapnaklar oluturulmas (770, 771 ve 807de Uygur elileri Tang ve Maniheistleri g unsuru yapamazd. Silh, yan, asker glerinin de olmas gerekliydi ve bu eksiklii de Uygurlar sayesinde kapatmlard. u da bir gerekti ki, bir devlet ne kadar gl olursa olsun, hem asker hem de iktisad alardan srekli biimde gl ve etkin kaganlarn telkinler ile bask altna alyorlar ve bu sayede, Kaganln siyas hayatn gzerghlarndaki ticar faaliyetler aslnda hibir zaman gvenlik iersinde gerekletirilememekteydi. Ticar gvenlikMani tapnaklar ve din propogandalar yoluyla da yeni Mani topluluklar oluturmaya almlardr. Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 59). Siyas bask unsurlar ve tccar kimlikleri ile ekonomik alandaki almalar, Sodlular ve Maniheistleri g unsuru yapamazd. Silh, yan, asker glerinin de olmas gerekliydi ve bu eksiklii de Uygurlar sayesinde kapatm de Uygurlar sayesinde kapatmlard. u da bir gerekti ki, bir devlet ne kadar gl olursa olsun, hem asker hem de iktisad alardan srekli biimde gl ve etkin kaganlarn telkinler ile bask altna alyorlar ve bu sayede, Kaganln siyas hayatn gzerghlarndaki ticar faaliyetler aslnda lard. u da bir gerekti ki, bir devlet ne kadar gl olursa olsun, hem asker hem de iktisad . Ticar gvenlik, karlar, tccar geleceklerini gven altna sokma vb. nedenler sebebiyle en ufak bir a deerlendirmek Sodlularn . 315 Sodlular, ayrca, meden adan da Uygur toplumuna etki etmeye devam etmilerdir. Uygur kaganlar, kendi istek ve arzular zerine, in kltr deil de Sod kltrn tercih etmiler; bunun doal ve Maniheistleri g unsuru yapamazd. Silh, yan, asker glerinin de olmas gerekliydi ve bu altna alyorlar ve bu sayede, Kaganln siyas hayatn gzerghlarndaki ticar faaliyetler aslnda hibir zaman gvenlik iersinde gerekletirilememekteydi. Ticar gvenlikgelitirmekle birlikte, din ve dier konularda dnmekteydiler ki, atalar dier Trklerin bu tip bir eyi hayata geirebilmeleri imkn dahilinde deildi. 316 ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s 318.

91

yeni

mparator

in

topraklarna

saldrmas

iin

telkin

edenleri

Sodlu317

destekilerini yokettirir.318 anlam olarak baktmz zaman, Bg adnn doktor, lim, sihirbaz gibi anlamlar karladn grrz. Dier yandan, in kaynaklarnn kaytlarna gre, Bg Kagann .319 Bu olaydan sonra da Sodlulara kar hareket balam, bunun tersi olarak da in taraftar politikalar gdlmtr.320 Uygur kaganlar arasnda en nemlilerinden olan Bg Kagan, asker ve siyas baarlarnn yannda din alandaki faaliyetleriyle de n plna kmaktadr. Kelime anlam olarak baktmz zaman, Bg adnn doktor, lim, sihirbaz gibi anlam olarak baktmz zaman, Bg adnn doktor, lim, sihirbaz gibi anlamlar karladn grrz. Dier yandan, in kaynaklarnn kaytlarna gre, Bg Kagann anlam ise Gkte domu, memleketi idare etmi, kahraman, mehr, lim Kagan olarak verilebilir. Uygurlarn baskya almak iin gerekletirdii akn ve savalarn birinde Uygur Kagan Bg, Maniheist , in topraklarn ve bu topraklardaki Tang Hanedanl mparatorunu Sodlulara pekok kereler ziyaret dzenler ve bu, Mani dininden drt rahibi bir baskya almak iin gerekletirdii akn ve savalarn birinde Uygur Kagan Bg, Maniheist vesile ile Uygur topraklarna davet321 eder.322 Bu Maniheist Sodlular323 mparatorunu Sodlulara pekok kereler ziyaret dzenler ve bu, Mani dininden drt rahibi
324

Bg mparatorunu Sodlulara pekok kereler ziyaret dzenler ve bu, Mani dininden drt rahibi resm olarak kabl edip etmemesi konusunda tartmalar
Bg Kagan ine kar kkrtan 17. Ayrca bkz., Chiu Tang-shu, 195, 8 b; Hsin Tang-shu, 217 A, 6 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 101-102. 318 Colin bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 101s. 130. 319 Tun Bagann tahta oturmas ile, Uygur Kaganlk makamnda grdmz Yalakar soyu bitirilmi, b Bagann tahta oturmas ile, Uygur Kaganlk makamnda grdmz Yalakar soyu bitirilmi, bylece, Uygur Kaganlk makamnda II. Hanedanlk dnemi balamtr. Bu konudaki gelimeler ylece, Uygur Kaganlk makamnda II. Hanedanlk dnemi balamtr. Bu konudaki gelimeler ve Yalakar soyunun Uygur Kaganlk makamndaki pozisyonu iin bkz., Colin MACKERRAS, 324. 320 Colin . 321 J. Bagann tahta oturmas ile, Uygur Kaganlk makamnda grdmz Yalakar soyu bitirilmi, bylece, Uygur Kaganlk makamnda II. Hanedanlk dnemi balamtr. Bu konudaki gelimeler vd.. 322 zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 16; S. G. Bagann tahta oturmas ile, Uygur Kaganlk makamnda grdmz Yalakar soyu bitirilmi, bylece, Uygur Kaganlk makamnda II. Hanedanlk dnemi balamtr. Bu konudaki gelimeler 73. 323 in . 324 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, Un Trait Manichen retrouv en Chine, s. 191-192.
317

92

grlr.325

mp mparatorunu Sodlulara pekok kereler ziyaret dzenler ve bu,

Mani dininden drt rahibi aratorunu Sodlulara pekok kereler ziyaret dzenler ve bu, Mani dininden drt rahibi kabl326 yolunda bir emirnme yaymlyordu.327 Bir mparatorunu Sodlulara pekok kereler ziyaret dzenler ve bu, Mani dininden drt rahibi .328 Belki de halk, bu dini sevinle karlam olabilirdi; ancak, Bg Kagan, halkndaki bu ar istek durumunun sreklilii zerinde pheli yaklamaktayd. Bu mparatorunu Sodlulara pekok kereler ziyaret dzenler ve bu, Mani dininden drt rahibi ykler.329 Mani dini mparatorunu Sodlulara pekok kereler ziyaret dzenler ve bu, Mani dininden drt rahibi
330

dinine331 yneliyordu332 (762).333 Ancak,

slmiyet

ncesinde en eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan sistemine ynelmek Uygur toplumu iin pek fazla yarar getirmezdi. Bu nedenden dolaydr, belli eylerin farknda olan Bg Kagan, , Mani eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan dinine gre et yemek, st imek yasakt. Bu yasaklarn yanna, hi bir canlnn eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan avalk yeteneini yok edeceini tahmin etmek hi de zor olmayacaktr.

Uygur topraklarna Mani dininin girii hakkndaki eitli tartmalar iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 458 vd.. 326 A. von Le Coqun Turfanda ele geirdii ran dilindeki bir metin sayesinde bu durum , 1912, s. 208-209. 327 Bg Kagann, Mani rahipleri ile grmeleri ve Mani rahiplerinin telkinlerinde kalmas ve Bg Kagann, Mani dinine ynelmesi hakknda Uygur harfli Trke bir metinde de bilgiler II, Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. 328 W.[illy] BANG A.[ -417. 329 Paul Pelliotya baklacak olursa, Mani dini, Moyen or devrinde kabl edilmitir. Paul PELLIOT, La Haute Asie, Paris, s. 17den naklen L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 458; dn. 44. Esasen, Moyen or Kagan, Trk inan sisteminden vazgememitir. Moyen or Kagann bu konudaki vd.. 330 Trklerin eski dini hakknda bilgi iin bkz., Jean-Paul ROUX, Trklerin Ve Moollarn Eski Dini, (Trkesi: Aykut KAZANCIG L), stanbul, 1994. 331 Trklerin eski dini hakknda bilgi iin bkz., Jean-Paul ROUX, Trklerin Ve Moollarn Eski Dini, (Trkesi: Aykut KAZANCIG L), stanbul 73. 332 Uygur tarihi iin de ok byk neme sahip Kara Balgasun Yaztnda bu olaylar ile ilgili bilgiler bulunmaktadr zg yaam tarzlar ve gelenekleri vard. Bozkr corafyasnda yaayanlarn ne lde medenlemeye ihtiyac olup . 333 Ren Grousset, Mani dininin Uygurlar medenletirdiini sylemekteyse de, bu fikri neye dayandrarak ileri s, Mani dinine ynelmesi hakknda Uygur harfli Trke bir metinde de bilgiler II, Sitzungsberichte rd belli deildir. nk, Uygurlar her ne kadar bozkr insan olsalar da kendilerine zg yaam tarzlar ve gelenekleri vard. Bozkr corafyasnda yaayanlarn ne lde ), s. 20.

325

93

Tabi ki, Trk toplumlarnda grlmedii zere, bz deiimler de olmutur. Bu deiimler eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan yerleik hayat eklinin benimsenmesi ile ortaya kan edebiyat, sanat ve ilm alanlardaki . Mani dini334 ile gelen yeni uygulamalar sonucunda Uygur toplumunda daha nceki Trk toplumlarnda grlmedii zere, bz deiimler de olmutur. Bu deiimler eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan yerleik hayat eklinin benimsenmesi ile ortaya kan edebiyat, sanat ve ilm alanlardaki gelimelerdi ve bunlar gz ard edemeyiz. 763deki topraklarna
335

ayaklanma

bastrldktan

sonra,

Uygurlar

ile

Sodlular

in

ikmet Trk toplumlarnda grlmedii zere, bz deiimler de

olmutur. Bu deiimler eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan yerleik hayat eklinin benimsenmesi ile ortaya kan edebiyat, sanat ve ilm alanlardaki torundan resm izin alp almadklar bilinememektedir.336 Trk toplumlarnda grlmedii zere, bz deiimler de olmutur. Bu deiimler eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan yerleik hayat eklinin benimsenmesi ile ortaya kan edebiyat, sanat ve ilm alanlardaki kazanmlard.337 Bg Kagann, Mani dinini kabl yolundaki faaliyetinin eitli nedenleri bulunabilir. eski Trk toplumlarnda grlmedii zere, bz deiimler de olmutur. Bu deiimler eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan yerleik hayat eklinin benimsenmesi ile ortaya kan edebiyat, sanat ve ilm alanlardaki kltr seviyesini ykseltecek, buna
Mani dininin Uygur Kaganlndaki ve 840 sonras Uygurlardaki durumu iin bkz., Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 142-144. 335 Dokuz Sodlularn kkeni hakknda eitli grler ve in kaynaklarnn verdii bilgiler iin bkz., Hsin Tang-shu, 221. Cilt, Bat Blgesi Blm, II, s. 6245den naklen Uygur -23. 336 763deki isyan hareketi Uygur gc ile atlatldktan sonra, birok Sodlu (Dokuz Sodlu) ve Uygur, in pahalya mal satmakta ve evreden hara toplamakta idiler. Dahas, Dokuz Sodlular, Uygurlarn ismini kullanyorlar ve dier taraftan da inliler ile beraber yayorlard. (Hsin Tangshu, 217. Cilt, Uygur Blm, s. 6121 ve Tzu-chih Tung-chien, 226. Cilt, s. 7287den naklen , Uygur Blm, s. 6121 ve Tzu-chih Tung-chien, 226. Cilt, s. 7287den naklen Hisaji TOKUDA, Uygur Hakanl Dneminde (744-840) Ticari Faaliyet ve Ykla Etkileri, s. 12; 13). inde 763deki ve evreden hara toplamakta idiler. Dahas, Dokuz Sodlular, Uygurlarn ismini kullanyorlar ve dier , s. 7287den naklen ve Ykla Etkileri, s. 23; 26.
334

94

karn, bununla beraber de sava bir halkn lideri olarak tebaasndan arzulad disiplini ve itaati bozmayacak kusursuz bir ara grevi grebilirdi.338 Bunun dnda, Mani dininin, bedene ve madd eylere nefret ve tiksinmeyle yaklamas, asker karakterdeki Bg Kagana cazip gelmesi ihtiml dahilindedir. Bg Kagann, Budizm339 Trk toplumlarnda grlmedii zere, bz deiimler de olmutur. Bu deiimler eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan yerleik hayat eklinin benimsengre; Kagan, Ik Dininin baz rahiplerine, bu inanc Tang lkesine gtrmeleri konusunda Sodlular ile ittifaka girimek, bu amalarn gereklemesi asndan nemli bir vasta idi. teki mal konulardan birisi de Sodlularn Bat blgeleri ticar faaliyetlerinde, rnein emir vermitir.340 768de, olaslkla, Chang-an ve Lou-yangda Mani tapnaklarnn inas amacyla indeki Tang Hanedanl mparatoru emir karr Kagan Bg, ksm olarak, bu tapnaklar belki de, ine yerlemi durumdaki Uygurlar kontrol altna alma bu Uygurlar bir nebze de olsa in .341 yl izin istemilermesi ile ortaya kan edebiyat, sanat ve ilm alanlardaki .342 Kagan, gsz Trk toplumlarnda grlmedii zere, bz deiimler de olmutur. Bu deiimler eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakarak baka bir inan yerleik hayat eklinin benimsenmesi ile ortaya kan edebiyat, sanat ve ilm alanlardaki di.343

Yabanc in pahalya mal satmakta ve evreden hara toplamakta idiler. Dahas, Dokuz Sodlular, Uygurlarn ismini kullanyorlar ve dier taraftan da inliler ile beraber yayorlard. (Hsin Tangshu, 217. Cilt, Uygur askerleri, talanlar yapmann yansra halka eziyetlerde bulunmulardr. 338 Eski metinlerden biri Bg Kagan, isyan biiminde alglanacakt. Bu konu hakkndaki grler ve gelimeler iin bk Maninin grnts biiminde nitelendirmektedir. F. W. K. MULLER, . 339 Bir zamanlar, Gktrk Kaganl zamannda, Taspar Kagan (572-581), Budizme kar bir ilgi duymutu. Yan, slmiyet ncesi Trk tarihinde Gk Tanr inan sisteminden baka inanlara ynelme Maniheizmle ortaya kmamtr. Taspar Kagann Budizme ynelmesi olaynn ayrntlar iin ilgili yerlere bkz., Ahmet , 1995. 340 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 263. 341 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 332. 342 Zamannda, mparaor Hsan-tsung tarafndan 732de in topraklarndan kovulan Maniheistler, Uygurlar arasnda ] GUMILV, Muhayyel Hkmdarln zinde, s. 61. 343 712de Hsan-tsung, tahta getiinde Tang mparatorluu tekrar ayaa kalkm, sonrasnda, 714te, mparatorie Wuyu destekleyen Budizm kart bir kann karlmtr. Buna gre, ihtiyar ve hasta durumdakiler arasnda yaygn idi ve Konfyst GUMILV, Eski Trkler, s. 375). Dier taraftan, Budizm, 500 yla yakn bir sre devlet dini eklinde uygulanmaktayd ve bu durum tre hline almt. Budizme getirilen yasak Kua ve Karaar yaayanlarn derinden dnda yer alan Budist bahlar evlerine dnmeye zorlanrlar. Ayrca, bu kimseler Budann heykellerine de tapnamayacaklard. Bu ekilde mparatorluk sarayna kar olas komplo plnlar yokedilir ve hakimiyet salanr. Budizm, in topraklarnda alt tabaka sarsmt ve bu inancn hanedanlk ferman

337

95

Ksa zaman ncesinde, in veliahtna kar gsterdii tavr ile basit in halkna Trk toplumlarnda grlmedii zere, bz deiimler de olmutur. Bu deiimler eski Trklerden beri gelen bir inan sistemini, yan, Gk Tanr inan sistemini brakaragre; Kagan, Ik Dininin baz rahiplerine, bu inanc Tang lkesine gtrmeleri konusunda Sodlular ile ittifaka girimek, bu amalarn gereklemesi asndan nemli bir vasta idi. teki mal konulardan birisi de Sodlularn Bat blgeleri ticar faaliyetlerinde, rnein emir vermitir.344 768de, olaslkla, Chang-an ve Lou-yangda Mani tapnaklarnn inas amacyla indeki Tang Hanedanl mparatoru emir karr Kagan Bg, ksm olarak, bu tapnaklar belki de, ine yerlemi durumdaki Uygurlar kontrol altna alma bu Uygurlar bir nebze de olsa in .345 yl izin istemilerk baka bir inan yerleik hayat eklinin benimsenmesi ile ortaya kan edebiyat, sanat ve ilm alanlardaki Kagan, tebaasnn yerleik hayat ile ilgili ince noktalar iyice renmesini arzulamaktayd. Ancak, bu etki, Tanglardan deil, daha Batdaki halklardan gelecektir. Uygur Kagan Bg asndan Sodlularn mal gcnn varl her eyden nemli idi. Kagann kendi siyas gc arlkl olarak kendisinin ve boyunun iktisad stnl ile paralellik arzetmekteydi. Dinlerini kabl etme yoluyla, inin ipeini, altn ve gm vb. maddelerle takasnda yetenekliydiler ve bu nedenle de, Kagann, bu ticar faaliyete ihtiyac bulunuyordu.346 Ayn zamanda Bg Kagan, Mani dininin yalnzca kendi kaganlnda deil, in topraklarnda da yaylm salamas dncesiyle nfzunu kullanr.347 Bir kaynaa gre; Kagan, Ik Dininin baz rahiplerine, bu inanc Tang lkesine gtrmeleri konusunda Sodlular ile ittifaka girimek, bu amalarn gereklemesi asndan nemli bir vasta idi. teki mal konulardan birisi de Sodlularn Bat blgeleri ticar faaliyetlerinde, rnein emir vermitir.348 768de, olaslkla, Chang-an
yoluyla deitirilmesi g idi, fakat, ferman d bir hareket ise bir z., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 376. 344 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 263. 345 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 332. 346 Bu yorum, Colin Mackerrasn, Moriyasu Takao ile gerekletirdii ahs yazmaya dayanmaktadr. Colin MACKERRAS, 31. 347 Maniheistler VII.-VIII. yzylda tm Asya corafyasnda aba gstermilerse de, sadece Uygur toplumunda etkili olabilmiler; dahas, Uygur kaganlar da, in ve Orta Asya corafyasndaki dindalarna da destek verebilmilerdir. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 459. 348 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 263.

96

ve Lou-yangda Mani tapnaklarnn inas amacyla indeki Tang Hanedanl mparatoru emir karr Kagan Bg, ksm olarak, bu tapnaklar belki de, ine yerlemi durumdaki Uygurlar kontrol altna alma bu Uygurlar bir nebze de olsa in .349 yl izin istemiler; Tang mparatoru da, gnmzdeki Hupeh vilyetindeki Kingcgre; Kagan, Ik Dininin baz rahiplerine, bu inanc Tang lkesine gtrmeleri konusunda Sodlular ile ittifaka girimek, bu amalarn gereklemesi asndan nemli bir vasta idi. teki mal konulardan birisi de Sodlularn Bat blgeleri ticar faaliyetlerinde, rnein emir vermitir.350 768de, olaslkla, Chang-an ve Lou-yangda Mani tapnaklarnn inas amacyla indeki Tang Hanedanl mparatoru emir karr Kagan Bg, ksm olarak, bu tapnaklar belki de, inegre; Kagan, Ik Dininin baz rahiplerine, bu inanc Tang lkesine gtrmeleri konusunda Sodlular ile ittifaka girimek, bu amalarn gereklemesi asndan nemli bir vasta idi. teki mal konulardan birisi de Sodlularn Bat blgeleri ticar faaliyetlerinde, rnein emir vermitir.351 768de, olaslkla, Chang-an ve Lou-yangda Mani tapnaklarnn inas amacyla indeki Tang Hanedanl mparatoru emir karr Kagan Bg, ksm olarak, bu tapnaklar belki de, ine yerlemi durumdaki Uygurlar kontrol altna alma bu Uygurlar bir nebze de olsa in .352 yl izin istemiler yerlemi durumdaki Uygurlar kontrol altna alma bu Uygurlar bir nebze de olsa in .353 yl izin istemilerhow, tapnak oluturulmas iin izin vermitir.354 Uygur kltrnn etkisinden uzak tutma fikriyle kurmutur. Arap yazar el-Cahz (lm. 868 / 869)n aktardklarna bakacak olursak355, Uygurlarn yl izin istemiler; Tang mparatoru da, gnmzdeki Hupeh

Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 332. 350 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 263. 351 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 263. 352 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 332. 353 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. s. 332. 354 Colin MACKERRAS, The Uighurs, s. 332. 355 el-Chz; ne zaman zndklk (Mani) dinini benimsediler kahramanlklar, ecaatleri kayboldu. Zira, Mani dini pasiflik bakmndan Hristiyanlktan daha beterdir demektedir. (el-Cahz, Kitab elbldan, Topkapsaray-Emanet Hazinesi, nr. 1358, yap. 96adan naklen Ramazan EEN, (Hazrlayan), el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, stanbul, 2002, s. 27). Ayrca, bn Hurddbih, Kara kullanr. arasnda idi ve yine bu mcadeleler, Uygurlar iinde byk problemler yaratmtr.

349

97

vilyetindeki

Kingchow,

tapnak

oluturulmas

iin

izin

vermitir.356

Uygur

kltrnn etkisinden politikalar gdlmeye balanmtr.357

7. 3.

Bg

Kagan

Sonras

Uygur

Kaganlndaki

Maniheistler

ve

Sodlularn Ticar Faaliyeti

Tang Hanedanlnda ve in topraklarnda yaanan kaosu kendi lehine evirme abasndaki Uygur Kaganln meydana getiren Dokuz Ouzlar358 ve bunlarla beraber Sodlular, Bg Kagana in topraklarna saldrmas iin telkinlerde bulunmular, bu fikrin ztt ynde dnen vezirlik makamndaki Tun Baga Tarkan, (779).359 Bu olaya dein Yalakar soyundan gelen Uygur kaganlar360;

Zaman getike, ehir hayat ile ehir hayatnn dnda kalan hayat arasnda yaanan ekimeler artar. Kaganlk ats altnda Ramazan EEN, (Hazrlayan), slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, 12. 356 Colin MACKERRAS, 32. 357 Mani dini, srati nedeniyle, siyas ve asker mcadelelere kar kaganlarn mcadele gcn yava yava sona erdirmitir. Kaganlar aleyhindeki vezirler iktidara oturabilmek amacyla almaktaydlar. Kaganln son yllarnda, bakent Kara Balgasunda birok iktidar mcadelesi ve ayaklanma meydana gelmitir.arasnda idi ve yine bu mcadeleler, Uygurlar iinde byk problemler yaratmtr. Zaman getike, ehir hayat ile ehir hayatnn dnda kalan hayat arasnda yaanan ekimeler artar. Kaganlk saraynda bile, lks ve rahat yaam tarz, nceki zamanlardaki iddet ve sertliin yerine gemitir ve bu deiimin srati nedeniyle, siyas ve asker mcadelelere kar kaganlarn mcadele gcn yava yava sona erdirmitir. Kaganlar aleyhindeki vezirler iktidara oturabilmek amacyla almaktaydlar. ortaya karan ve de kendisine btnyle yabanc bir kltr irenler deiimin gelmi ve Kaganln, bunlar durduracak gc olamamtr. Bg Kagan, Mani dinindeki bireysel terbiye ve disiplin zerindeki srarn, Uygurlarn gcn koruyacana inanmt; ancak, gelimeler Bg Kagann hataya dtn ortaya karr. Kaganlk gelmitir. 358 Bg iersindeki etkileri bitmitir. zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 117. 359 Uygur Kaganlk bakentinde, yan, Ordubalkta Bg Kagann ldrlmesi ile sonulanacak zamanlarda, Yedisuda, Tarm vahalarnda din alannda Maniheizm etkin idi. Yedisudan Tang Hanedanl mparatorluk merkez bakentlerine gemitir ve bu deiimin srati nedeniyle, siyas ve asker mcadelelere kar kaganlarn mcadele gcn yava yava sona erdirmitir. Kaganlar aleyhindeki vezirler iktidara oturabilmek amacyla almaktaydlar. Kaganln son yllarnda, bakent Kara Balgasunda birok iktidar mcadelesi ve ayaklanma Tarm havzasnda dikkatlice uygulad antlama artlar bozulmutu ve Tun Baga Tarkan, Kagan olmasn tkiben Sodlu ve Trk cemaatlerini yamalamak yoluyla ticar gelirini oaltma dncesindeydi. Ancak, Tien-shan yaknlarndaki ehirler ayaklanarak, aralarnda ittifaka girimi olan Karluklarn ve Tibetlilerin de desteini almalar ile bu yama politikas ters tepiyordu. S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 119. 360 Yalakar MACKERRAS, The Uighurs, s.

98

yine bu olay sonras, Uygur kaganlar Alp Kutlug Bilgenin soyundan geleceklerdi kmtr.361 Bg Kagan, Mani dini iin elinden gelen tm abay gstermekteyse de, Mani dininin aleyhine faaliyette bulunan muhalif grup, Uygur Kaganlk saraynda .362 Patrik de bu talebi yerine getirmitir. Ancak, Bapiskoposluk merkezi Sr Derya kenarnda ybelirterek inlilerin arasna dalm bir durumda inin Bat bakenti Chang-anda yerleik bir hayat srdrmekteydiler. Dokuz Ouzlar, Chang-anda yerleik batsnda bir ve hayat Dokuz mesafe srdrseler olarak da de inlilerin ve uzanda aleyhine bu yerald almaktan Kara sebeple, da geri kalmamlard. Ouzlareralmaktayd ok merkez, Balgasunun bahsedilen

hkmdarn Tun Baga olabilmesi imknszdr.363 nceki yllarda, Tang Hanedanl mparatoru Tai-tsungun hkmdarlk devrinde, yan, 763-belirterek inlilerin arasna dalm bir durumda inin Bat bakenti Chang-anda yerleik bir hayat srdrmekteydiler. Dokuz Ouzlar, Changanda yerleik bir hayat srdrseler de inlilerin aleyhine almaktan da geri kalmamlard. kalmamlard. batsnda ve hayat Dokuz mesafe srdrseler olarak da de ok inlilerin ve uzanda aleyhine bu yerald almaktan Kara sebeple, da geri Ouzlareralmaktayd merkez, Balgasunun bahsedilen

hkmdarn Tun asker ve siyas olarak byk sorunlar yaratmaktayd; bir de Dokuz

. Artk, bozkr gelenei bozulmaya balyordu. Bu tr mallar Uygur toplumuna getirenler Dokuz Sodlular idi ve Tun Baga Tarkan da bunu grmekteydi ve Uygur halk arasnda madd konuda uurum da artt sebeple Dokuz Sodlular ldrtmtr. Yan, bu mcadele Bg Tun Baga arasndaki iktidar mcadelesinden ok, Uygur halk Dokuz Sodlu sosyal mcadelesi idi. (Tzu-chih Tung-chien, 226. Cilt, s. amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda da amanlarn ok byk yarar grld, amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar rivyet edilmektedir.7282den naklen Hakanl Dneminde (744-840) ). Uygur detlerinin Tanglardan gelen hediyelerle deitii konusunda ayrca bkz., Tzu-chih Tung-chien, 225den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 102. Ayn durum, Trk toplumunun in hediyeleri nedeniyle bozulmas Gktrk yaztlarnda da gemekteydi. Bkz., yukardaki blmler. 362 W.[illys. 420. 363 Tun Bagann bal olduu din, olaslkla, Trklerin kendilerine zg tabiat dini idi. Klsik dnce yapsnn, Baga, 765deki bir in seferine komuta etmekteydi. ine yaplan sefer ncesi 2 aman, kehnette bulunmulard. Chiu Tang-shu, 195, 6 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 92. Tun Baga, kuvvetli bir Tibet asker birliini in topraklarndan atmtr. Uygur kuvvetleri, yanlarnda in topraklarna, Orta Krallk sahasna beynin derinliklerinden karlmas ksa zamanda olabilecek bir i deildi ve bu nedenden dolay, kaytlarna baklrsa; Tun , bycler getirmilerdi ve salayan Uygurlar,

361

99

Ouzlarn kard problemler bunun stne eklenince inliler iin hayat tamamen ekilmez hle gelmiti.364 Uygurlarn ve Dokuz Ouzlarn, Tang Hanedanl mparatoru Tai-tsungun -tsung (780-804), saltanatnn ilk icraatlarndan birisi olarak, Uygurlara kar sert tedbirler almt.365 Alp Kutlug Bilge n yerine inde Uygur etkisi ve itbar bir anda kmtr. Merkez idarede hakim Uygur Kaganlk makamna olu durumundaki To-lo-ssu366 geiyor ve Sod ve Mani dininin etkisi tekrar oluturuluyordu367; buna karlk, T Kagan nvnl Uygur Kagan Tun Baga Tarkan, Chen-yanin 5. yl 12. Tun Baga ordu komutan ve hem Ba Vezir durumundaki Hsieh Y-chia-ssu adl kiiye geiyordu ve bu kii, gen Kagann adna Kaganl ynetmeye balar.368

364

indeki isyan sebebiyle i blgelere kaydrlan in askerlerinin yokluunu frsat bilen Tibetliler igl hareketleri gerekletirir. Bu arada, inin Batya alan blge de bo idi ve Sodlular dnmeleri iin ikn amacyla para yardm da yaplmtr. Ancak, bu durum Tang hazinesine yk olunca -29. 365 Buna gre Tang Hanedanl mparatoru Te-tsung, Tuduna emrederek tm adamlaryla birlikte Bat bakenti Chang-andan karak Uygur topraklarna dnmesini ister. Bu emir zerine Tudun, adamlarn yanna alarak Cheng-wuya giderler. Tudun ve adamlar Cheng-wuda birka ay kalmlard. Ancak, bunlarn temel ihtiyalar vard ve birka ay kalmalar demek bir o kadar da tketim de et -wu civarndaki halktan talep ettikleri 1.000 chin et, hi de azmsanamayacak bir miktar idi. Acaba, bu rnekte grld gibi, Uygurlar arasnda Mani dini o denli gl deil miydi? Ya da, etkin bir yaylma salayamam myd? Acaba, Mani dini Uygur merkezinde gl, merkezden uzak yerlerde gsz myd? Cheng-wu civarndaki halktan 1.000 chin et isteme olayna tekrar dnersek; bununla yetinmeyen Tudun ve adamlar, buradaki tarm rnlerine de zorla el koymulardr. Bu durumdan Cheng-wu sakinleri hi honut deildi. 366 Ksa kaganlk dnemindeki en nemli gelime olan Pei-ting (Bebalk)deki olaylarn temelinde yatanlar ve gelimelerin sreci iin bkz., (Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri tketim de et yenmemesi idi. Ancak, Uygurlarn, Cheng-wu civarndaki halktan talep ettikleri 1.000 chin et, hi de yaylma salayamam myd? Acaba, Mani dini Uygur merkezinde gl, merkezden uzak yerlerde gsz myd? Cheng-wu civarndaki halktan (Bebalk), Uygurlar asndan ticar neme sahipti ve bu nedenden dolay da burada hakim olabilmek iin uzun sre mcadele vermilerdir. Bu konudaki tartmalar iin bkz., tketim de et yenmemesi idi. Ancak, Uygurlarn, Cheng-wu civarndaki halktan talep ettikleri 1.000 chin et, hi gl, merkezden uzak yerlerde gsz myd? Cheng-wu civarndaki halktan .. 367 Tun Bagann sert muhalefetine karn, Bg Kagann Mani dinini savunmas Uygurlar derinden etkilemi ve bu etki de, Tun Bagann lmn tkiben Maniheizmin tekrar hayata geirilmesi eklinde kendisini gsterir ve bu durum, II. Hanedan sresince sarayda glenerek devam etmitir. Ad geen devirdeki, son Kagan saylmaz ise (son Kagann nvn kaytlarda bulunamamaktadr) Uygur kaganlarna verilen nvnlara dikkat edersek Ay Tanrs ya da Gne Tanrs nitelemeleri tketim de et uzak yerlerde gsz myd? Cheng-wu civarndaki halktan ortaya koymaktadr. 368 Merkez idarede hakim konumdaki boyun gc, bahsettiimiz bu, El gsi / El gesi ( mparatorluk Danman / Devlet maviri)ne, yan, hem ordu komutan ve hem Ba Vezir durumundaki kiiye gemitir. Colin MACKERRAS, The Uighurs, s. 318.

100

Zaman Bilge Kagan (795-805) tahta geerler. 795de tahta geen Kagann369 devrinde asker-ekonomik
370

faaliyetler

ve

ticaret

yollarnda

Uygur

hakimiyeti

grlecektir.

Uygur Kaganln ekonomik ve mal ynden de olumlu etkileyen bu dnemde, eko Krgzlara kar elde edilen galibiyet, asl nemlisi iktisad ynlerden Uygurlara byk avantajlar salayacakt. Bu avantajlarn banda, Krgzlarn hakimiyet ok byk dikkat verer Krgzlara kar elde edilen galibiyet, asl nemlisi iktisad ynlerden Uygurlara byk avantajlar salayacakt. Bu avantajlarn banda, Krgzlarn hakimiyet ek buralara gerekletirdii sefer ve aknlar neticesinde, sonraki Kagan371, zellikle Kao-chang (Turfan)372 blgesi ile Dou Trkistan ehirlerinin nemini kavrad iin, ad geen sahalara ok byk dikkat. Yine, ad geen Kagan zamannda Krgzlar malup edilmi, Uygurlar uratran bu nemli komu sayesinde Uygur Kaganl bir takm kazanlar elde etmitir.373 Bu kazanlarn banda asker ve siyas stnlk kurmak gelse de, Krgzlara kar elde edilen galibiyet, asl nemlisi iktisad ynlerden Uygurlara byk avantajlar salayacakt. Bu avantajlarn banda, Krgzlarn hakimiyet sahasnda yer alan demir madenleri saylabilir. Bu madenleri ileten Krgzlar maml ya da hammadde demir ve elik elde ediyordu. Ad geen demir ve elik, Karluklar kullanlarak ve bu saha zerinden Tibet, ran ve Arap lkelerine ihra ediliyordu. Bu ihra sonras bu rnlere karlk olarak ok eit mal, ithl kaleminde yer
795de len Kagann olu olmad sebeple, bakanlarndan birisi, bir ihtiml El gsi / El gesi Uygur tahtna gemiti. s. 318-319. 370 Kaganlk makam, 15 yllk kaos devri sonrasnda, Ordubalkta siyas iktidar Yalakar nvnn tayan ve Yalakar ismi ile kendini Kaganlk boyu eklinde belirten Ediz / diz kabilelerinden kan yeni bir , Trkn Bin Yl, s. 120. 371 Uygur Kaganl ile Uygurlara siyas-asker-iktisad ynlerden ok eyler kazandrm bir devlet adam ve komutan durumundaki Kutlug Bilge Kagan hakknda, Kara Balgasun Yaztnda bilgiler verilmitir. Bkz., , Trkn Bin vd.. 372 Kao-chang (Turfan)n nemi yalnzca Dou Asyada Budizm, Hristiyanlk ve Mani dininin merkez konumundan deil, ayn anda Orta Asya, Moolistan, Manurya ve Korede yaam sren kavimlerle iliki oluturabilecek bir pozisyonda oluundan kaynaklanmaktadr. Ad geen saha pek diline Bu denli geni snrlara hkmetmek, beraberinde stn g olabilme ayrcaln da zaman ierisinde Uygur Kaganlna salamtr. stn hemen tm nemli noktalarnda, yalnzca haclara hizmet etmek ve Maniheistler asndan da aynen geerlilik gsterir. Onlar da, pek Yolu zerindeki manastrlarndan inanlarn, Kuzey ve Dou sahalarna doru yaymlar idi. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 248-249. 373 Krgz probleminin sona erdirilmesi ile Uygur Kaganl asker ve siyas olarak en yksek noktasna km, yan, Orta Asya corafyasnn en byk topraklarna sahip siyas yaplanmas durumuna gelmiti. Bu denli geni snrlara hkmetmek, beraberinde stn g olabilme ayrcaln
369

101

almaktayd. Krgzlar ayrca, Kuzeye gitmekte olan ticaret yollarna da sahipti. Kutlug Bilge Kagann elde ettii zafer ile, Kuzeye giden ticaret yollarna Uygurlar hakim olmulardr.374 Yeni Uygur Hanedanlnn tekrar kurucusu, hakimiyeti kaybedilen yerleri yeniden elde etmi ve snrlar geniletmiti ve bunun sonucunda ise hakimiyet alan Bat sahasnda byk avantajlar salayacakt. Bu avantajlarn banda, Krgzlarn hakimiyet sahasnda yer alan demir madenleri saylabilir. Bu madenleri ileten Krgzlar maml ya da hammadde demir ve elik elde ediyordu. Ad geen demir ve elik, Karluklar kullanlarak ve bu saha zerinden Tibet, ran ve Arap lkelerine ihra ediliyordu. Bu ihra sonras bu rnlere karlk olarak ok eit mal, ithl kaleminde yer almaktayd. Krgzlar ayrca, Kuzeye gitmekte olan ticaret yollarna da sahipti. Kutlug Bilge Kagann elde ettii zafer ile, Kuzeye giden ticaret yollarna Kagann zamanna ait idi.375 Kutlug Bilge
376

lyor ve yerine rdu.377 Uygur K byk avantajlar

salayacakt. Bu avantajlarn banda, Krgzlarn hakimiyet sahasnda yer alan demir madenleri saylabilir. Bu madenleri ileten Krgzlar maml ya da hammadde demir ve elik elde ediyordu. Ad geen demir ve elik, Karluklar kullanlarak ve bu saha zerinden Tibet, ran ve Arap lkelerine ihra ediliyordu. Bu ihra sonras bu rnlere karlk olarak ok eit mal, ithl kaleminde yer almaktayd. Krgzlar ayrca, Kuzeye gitmekte olan ticaret yollarna da sahipti. Kutlug Bilge Kagann elde ettii zafer ile, Kuzeye giden ticaret yollarna aganl ve Tang Hanedanl siyas ilikilerinde ilgin gelimeler de yaanmaktayd ve bu dnemde, 806da, Mani

da zaman ierisinde Uygur Kaganlna salamtr. stn g sahibi olabilmek demek, dier devlet ve komularna asker-siyas bask unsuru oluturabilmek anlamna gelmekteydi. 374 Kutlug Bilge Kagann politikalar sonucunda; zellikle, Turfan blgesi ile Dou Trkistan ehirlerine kar dzenledii sefer ve aknlar sonucunda, sonraki dnemlerde Uygurlarn yapaca gler ile yerleerek hayatlarn srdrebilecekleri yeni yaam sahalar salamas; Uygur tarihine damgalarn vuran en byk Uygur kaganlarndan olan ve eitli baarlarna ramen Krgz problemini bir trl zme ulatramayan Moyen or ve Bg kaganlarn aksine Krgz probleminin bitirilmesi ve tedirgin etmekteydi. Bu nedenle, yzyllardr kullandklar ve her zaman ie yarayan in entrikalar devreye sokulur. Uygurlar gten drmek iin in entrikalarndan, snr ehirlerinde yer alan garnizonlara daha yetenek sahibi komutanlar atamak, asker saysn arttrmak, surlarn destek gerektiren blmlerinin tamiri ilk etapta Tang Hanedanl mparatorluk saraynca dnlm almalar olarak karmza kmaktadr. 375 lhi kitabnda (Mahrnmag / Mahrnme) geen yer adlar ve bu kitap ile ilgili dier grler iin bkz., Colin MACs. 322, dn. 13. 376 Ad geen Uygur Kagannn lm atlmtr. Bu konu hakkndaki grler iin bkz. 319, dn. 5. 377 Tengride Bolm Alp Klg Bilge Kagann asker alanda en dikkate deer faaliyeti, Dou Trkistann nemli ehirlerinden birisi .

102

rahipleri ilk kez Uygur elileriyle birlikte in topraklarna adm atmlardr.378 Mani rahipleri inas balamtr.379 Uygur klarnn inas imtiyaz Uygurlarn elindeydi. Anlalaca tapnaklarnn inas zere, Uygurlar, 807 tarihi ile in Bu topraklarnda avantajlarn Mani byk avantajlar salayacakt. banda,

Krgzlarn hakimiyet sahasnda yer alan demir madenleri saylabilir. Bu madenleri ileten Krgzlar maml ya da hammadde demir ve elik elde ediyordu. Ad geen demir ve elik, Karluklar kullanlarak ve bu saha zerinden Tibet, ran ve Arap lkelerine ihra ediliyordu. Bu ihra sonras bu rnlere karlk olarak ok eit mal, ithl kaleminde yer almaktayd. Krgzlar ayrca, Kuzeye gitmekte olan ticaret yollarna da sahipti. Kutlug Bilge Kagann elde ettii zafer ile, Kuzeye giden ticaret yollarna .380 Ancak, bu, Mani tapnaklar iin toplanan vergiler inlileri bezdirmi ve Uygurlara kar kmlardr.381 Uygurlarn Kagan, 808de lmt ve yerine Ay Tengride Kut Bulm Bilge Kagan (808-821), Uygur tahtna oturmutur. Ay byk avantajlar salayacakt. Bu avantajlarn banda, Krgzlarn hakimiyet sahasnda yer alan demir madenleri saylabilir. Bu madenleri ileten Krgzlar maml ya da hammadde demir ve elik elde ediyordu. Ad geen demir ve elik, Karluklar kullanlarak ve bu saha zerinden Tibet, ran ve Arap lkelerine ihra ediliyordu. Bu ihra sonras bu rnlere karlk olarak ok eit mal, ithl kaleminde yer almaktayd. Krgzlar ayrca, Kuzeye gitmekte olan ticaret yollarna da sahipti. Kutlug Bilge Kagann elde ettii zafer ile, Kuzeye giden ticaret yollarna hangi amala elilik grevini gerekletirmek istediklerini ortaya karmak dncesiyle eli yollamtr.382 Mani aganlk etkiliydi.383
Glin andarloluna gre, bu bilgi yalnzca Tzu-chih Tung-chien, 237de gemektedir. Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 27. 379 inliler, Sodlular Tang Hanedanl merkezinde Uygurlarn olaan paralar eklinde alglam, Uygurlarn Sodlular olmadan birey yapamayacaklarn belirtmilerdir. Colin MACKERRAS, The Uighur Empire (. 380 zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 24. 381 Colin MACKERRAS, The Uighur . 382 Glin andarloluna gre, bu bilgi yalnzca Tse-fu Yan-kueide bulunmaktadr. Tse-fu Yankuei, Cilt 979dan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve . 383 Uygur Kagan, 813de Tang Hanedanl mparatorluk sarayna -nan-chunun, bakanln yapt bir elilik akrabalk kurmaktan ok, hediye eklinde sunulacak ipei elde etmekti. Uygur Kagannn bu evlilik istei zerine, Tang Hanedanl mparatoru Hsien-tsung (805-820), olas bir evlilik iinin ne kadar maliyetle atlatlabileceinin aratrlmas emreder. Bu emir zerine Tang Hanedanl memurlar, olas bir evlilik treni iin 5.000.000 Kuang gerektiini mparatora rapor olarak sunarlar. Zaten, Tang Hanedanl ekonomik krize girmiti ve bundan dolay da Uygur Kagannn inli bir
378

103

byk avantajlar salayacakt. Bu avantajlarn banda, Krgzlarn hakimiyet sahasnda yer alan demir madenleri saylabilir. Bu madenleri ileten Krgzlar maml ya da hammadde demir ve elik elde ediyordu. Ad geen demir ve elik, Karluklar kullanlarak ve bu saha zerinden Tibet, ran ve Arap lkelerine ihra ediliyordu. Bu ihra sonras bu rnlere karlk olarak ok eit mal, ithl kaleminde yer almaktayd. Krgzlar ayrca, Kuzeye gitmekte olan ticaret yollarna da sahipti. Kutlug Bilge Kagann elde ettii zafer ile, Kuzeye giden ticaret yollarna tkiben, Ay Tengride Kut Bulm Alp Klg Bilge Kagan (832-839) Uygur Kaganlk makamna gemitir. Uygurlarn son Kagan Ho-sa Tegin (839-840)dir. Ho-sa Tegin zamannda Krgz saldrs ile Uygurlar, ok byk bir yenilgiye uratlm; Krgzlar, bir zamanlar Moyen or ve Kutlug Bilge zamanlarnda yaadklar Uygur saldr ve aknlarnn acsn ok sert bir ekilde karmlardr.384

prenses ile evlilik ilikisi gerekletirme istei ve bunun sonucundaki evlilik treninin madd yknn altndan kalkabilmesi pek mmkn grnmemekteydi. Evlilik ii konusundaki gelimeler iin bkz., Colin MACKERRAS, The Uighur Empire (744-840), According to the Tang Dynastic Histories, s. 107 vd.. Tang Hanedanl mparatoru Hsien-tsung, ok skk bir zamanda yakalanmt. Bu durumdan bir k noktas bulabilmek iin zmler arar. mparator Hsien-tsung, k noktas olarak Mani rahiplerinin kolonileri kurmular; tapnaklar oluturmular ve Mani propogandas yapmlardr. Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 59-60). Bu durumu kendi lehine kullanmak isteyen mparator Hsien-tsung, topraklarna doru dn yolculuuna kmak zere olan 8 kiilik Uygur Mani rahibi erefine ziyafet dzenler. Bu ziyafet srasnda, Uygur Mani rahiplerinin dikkatini Tang Hanedanlnn iinde bulunduu ekonomik krize eker ve bu nedenden dolay Uygur Kagannn inli bir prenses ile gerekletirmek istedii evlilik ilikisi isteinden problem olduu bu dnemde, Uygur Kaganl siyas yaptrm gc olarak en st ylma demek inin dayanak noktas durumundaki asker hareket kabiliyetinin sonu demekti. Elde edilen zenginlikler, Uygurlarda bir i hesaplamay ortaya karacaktr ki, Uygurlarda gruplamalar ve klikler grlen eylerdi, zaten. Uygur Kaganlnn siyas gcn ve Uygur kaganlarnn himyesini en iyi ekilde lehlerine kullanan Mani rahipleri sayesinde Mani dini, bu sahada, en parlak zamanlarn yaamtr. Glin andarloluna g ekonomik krize eker ve bu nedenden dolay Uygur Kagannn inli bir prenses ile gerekletirmek istedii evlilik ilikisi isteinden vazgemesi iin Kagan fikrinden geri evirmelerini istemitir. Evlilik konusunun byk problem olduu bu dnemde, Uygur Kaganl re, inlilerden Uygurlara geen dininin rahatlkla deil de, ancak, Uygur iddeti ile yaylabilmesinin en nemli sebebi Budizm idi. Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 29. inin tm topraklarnda bulunan Mani tapnaklarnn says, byk bir ehirde bulunan Budist ulaamamaktayd. Uygur ve bunun getirisi olarak da zayfladka, Mani dininin in topraklarndaki etkisi azalmtr. 384 Uygurlarn, Krgz saldrs sonras dalmasna zemin hazrlayan olaylar (ktlk, iktisad k vb.) hakknda 22-125.

104

Krgz kamlardr.386 eriyordu.

387

saldrsndan385 Bu saldr

-chou ile,

(Kansu)

blgesine,

bazlar

da

ine sona

Orhun

blgesindeki

Uygur

hakimiyeti

Byk bir devletin knde ekonomik nedenler mutlaka etken olsa da388, Uygurlarn k ile alkal bilgilere bakarsak; Kai-chengin drdnc yl (839)nda ktlk ou lr.389 Bir ihtiml, bu olay Uygur ekonomik yaamnn knde son nokta idi. Belki de, in ile gerekletirilen ipek-at ticar faaliyetleri bu gelimelerin ksa sre ncesinde durmutu. in kaynaklar bu konu hakknda 820ler iin detayl bilgi aktarrken, tarihler 829u gsterdiinde bir anda bu bilgiler kesilmektedir ve 830lar iin hibir kayt grlmemektedir.390 Ancak, Kaganlk devri sonrasnda ticar faaliyetler tekrar balamtr. 839da yaanan byk alk ncesi yllarda yiyecek mad gelimelerin ksa sre ncesinde durmutu. in kaynaklar bu konu hakknda 820ler iin detayl bilgi aktarrken, tarihler 829u gsterdiinde bir anda bu bilgiler kesilmektedir ve 830lar iin hibir deleri ve dier mamler, ihtimlle, gittike azal gelimelerin ksa sre ncesinde durmutu. in kaynaklar bu konu hakknda 820ler iin detayl bilgi aktarrken, tarihler 829u gsterdiinde bir
385

840 ykm sonrasnda gitmitir. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Muhayyel Hkmdarln zinde, s. 61. Maniheistlere vurulmu en byk darbe belki de 840 Krgz saldrs idi. 840 ile, Uygur Kaganl tarih sahnesinden s, dier yandan da bunlara ait mallar vb. in hazinesine devredilecekti. inlilerin Maniheistlere bu ekilde davranmasnn neden veya nedenlerine dar pek bir bilgi bulunmamaktadr. Bylelikle, indeki Mani toplumu sona erdirildii gibi Budistlerin faaliyetleri ilinmi, Maniheistler de en byk, belki de tek dayanak noktalarndan yoksun kalmlardr. ncelenirse, Uygur Kaganlnn asker-siyas alanlarda sona erdirilmesinin yansra, dier hemen yaklacak, dier yandan da bunlara ait mallar vb. in hazinesine devredilecekti. inlilerin Maniheistlere bu ekilde davranmasnn neden veya nedenlerine dar pek bir bilgi bulunmamaktadr. Bylelikle, indeki Mani toplumu sona erdirildii gibi Budistlerin faaliyetleri balamt. 386 840 sonras Uygurlarn dalm sahalar ve oluturduklar devletler iin bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Gre), s. 28-29; 36-47. 387 Hsin Tang-shu, 217 B, 1 b; Tzu-chih Tung-chien, 246dan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 33. 388 V.[asilij] V.[iladimirovi] Bartholda gre, Uygurlar, ticaretle uratklar nedenle, savalklarn indeki Mani toplumu sona erdirildii gibi Budistlerin faaliyetleri ilinmi, Maniheistler de en byk, belki de tek dayanak noktalarndan yoksun kalmlardr. ncelenirse, Uygur Kaganlnn asker-siyas alanlarda sona erdirilmesinin yansra, dier hemen yaklacak, dier yandan da bunlara ait mallar vb. in hazinesine devredilecekti. inlilerin Maniheistlere bu ekilde davranmasnn neden veya nedenlerine ] BARTHOLD, Mool stilsna Kadar Trkistan, (Hazrlayan: Hakk Dursun YILDIZ), Ankara, 1990, s. 415. 389 Hsin Tang-shu, 217 B, 1 b; Tzu-chih Tung-chien, 246dan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 143. Ayrca bkz., Colin MACKERRAS, The Uighurs, s. 342. 390 Colin indeki Mani toplumu sona erdirildii gibi Budistlerin faaliyetleri ilinmi, Maniheistler de en byk, belki de tek dayanak noktalarndan yoksun kalmlardr. ncelenirse, Uygur Kaganlnn asker-siyas alanlarda sona erdirilmesinin yansra, dier hemen yaklacak, dier yandan da bunlara

105

anda bu bilgiler kesilmektedir ve 830lar iin hibir mt. Kaganlk snrlarndaki ve d knde son nokta idi. Belki de, in ile gerekletirilen ipek-at ticar faaliyetleri bu gelimelerin ksa sre ncesinde durmutu. in kaynaklar bu konu hakknda 820ler iin detayl bilgi aktarrken, tarihler 829u gsterdiinde bir anda bu bilgiler taki istikrarsz durum ile ayn anda meydana gelen son aln devamnda kn grlmesi tabi bir durumdu.

ait mallar vb. in hazinesine devredilecekti. inlilerin Maniheistlere bu ekilde davranmasnn neden veya nedenlerine 342.

106

8. 840 SONRASI UYGURLAR VE T CAR HAYAT

8. 1. Kan-chou (Kansu) Uygur Devleti (Sar Uygurlar)

Krgzlar, tarihler 840 gsterdiinde Uygurlarn zerine yaptklar saldr ile Uygur Kaganlnn sonunu getiren darbeyi vuruyordu.391 Bu saldrdan cann kurtarabilen Uygurlar, Kagann aile yelerinin liderliinde eitli yerlere dalmak392 zorunda kalmlardr.393 Krgz tutsak den Tai-ho Prensesini karmay baarrlar. Tang ve bu durumdan faydalanan inliler de Sha-tolarn yardmlar ile Tai-ho Prensesini karmay baarmlard.baskn sonras394 Gneye395 giden Uygurlar396, 841de kendilerine Wu-chia (ge) Hanedanlnn eski mparatorunun kz durumundaki

Tai-ho Prensesi, , bu durumu lehlerine kullanmak isterler. Ancak Uygurlar, kendi aralarnda anlamazla derler Tegini, Kagan semilerdir.397 Gneye giden bu Uygurlar, Krgz saldrsnda ayn Krgzlara Krgz yenilgisinin yaralar kapanmamt ve Uygurlar hal kaynamaktayd. Bu dzensizlik baarmlard.baskn sonras398 Gneye399 giden Uygurlar400, 841de

Colin Gre), s. 27; L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 511; Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 120. 392 Karluklara snm olan Uygurlar, ksa sre iersinde iki gruba blnmlerdir. Bu gruplardan birisi ki, byk blm dieri ise, Bebalk (Bibalk) yaknlarnda Tibet snrna yerlemilerdir. 393 Geni bilgi iin bkz devlet yaplar ya da siyas oluumlar vard. Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri ., Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), stanbul, 2004. 394 840 sonras, Batdaki Uygurlar ve kltrleri zerine bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Muhayyel Hkmdarln zinde son zamanlar ve ykl, ykl sonras gelimeler iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, , s. 69-74. 395 840 yenilgisi sonras Gneye g eden Uygurlar iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 17; zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 36-47. 396 Yeni temelleri atlm Uygur / Toquz (Dokuz) Oguz (Ouz) Kao-chang (Turfan) Devleti yannda dier byk Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 135. 397 Uygur Kaganlnn Eski Trkler, s. 510-515. 398 840 sonras, Batdaki Uygurlar ve kltrleri zerine bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Muhayyel Hkmdarln zinde son zamanlar ve ykl, ykl sonras gelimeler iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, , s. 69-74.

391

107

kendilerine Wu-chia (ge) Hanedanlnn eski

mparatorunun kz durumundaki

Tai-ho Prensesi, , bu g ettikleri corafyalarda zaman ierisinde kk ehir devletleri kurmulardr.401 Zamanla kk ehir devletleri oluturan Uygurlar, Orta Asya corafyasnda pek Yo baarmlard.baskn sonras402 Gneye403 giden Uygurlar404, 841de kendilerine Wu-chia (ge) Hanedanlnn eski mparatorunun kz durumundaki Tai-ho Prensesi, , bu lu ticareti zerinde hakimiyet olutuyorlard. Kan-chou (Kansu) Uygur Devleti, zaman ierisinde kurulan kk ehir devletlerinden birisi olarak karmza kmaktadr.405 Kan- ratorluu ile iyi ilikiler kurmaya gayret hanedanlarn imparator kzlar ile evlilik ilikileri sonucunda akrabalk kurmaya devam ediyorlard. Kan-chou406 baarmlard.baskn sonras407 Gneye408 giden Uygurlar409, 841de kendilerine Wu-chia (ge) Hanedanlnn eski mparatorunun kz durumundaki Tai-ho Prensesi, , bu .410 909 ve 911 tarihlerinde in sarayna elilik heyetleri g baarmlard.baskn sonras411 Gneye412 giden Uygurlar413, 841de
840 yenilgisi sonras Gneye g eden Uygurlar iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 17; zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 36-47. 400 Yeni temelleri atlm Uygur / Toquz (Dokuz) Oguz (Ouz) Kao-chang (Turfan) Devleti yannda dier byk Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 135. 401 Sar Uygurlarn Kan-chou (Kansu)ya gelmeleri hakknda bilgi iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 58 vd.. 402 840 ] GUMILV, , s. 69-74. 403 840 yenilgisi sonras Gneye g eden Uygurlar iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 17; zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 36-47. 404 Yeni temelleri atlm Uygur / Toquz (Dokuz) Oguz (Ouz) Kao-chang (Turfan) Devleti yannda dier byk Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 135. 405 Uygurlar, Jean-Paul Rouxa gre, 860da deil 868 ve 872 yllarnda girmilerdir. Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 212. 406 Kan-chou (Kansu)nun etnografik ve politik durumu iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 12 vd.. 407 840 sonras, Batdaki Uygurlar ve kltrleri zerine bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Muhayyel Hkmdarln zinde son zamanlar ve ykl, ykl sonras gelimeler iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, , s. 69-74. 408 840 (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 36-47. 409 Yeni temelleri atlm Uygur / Toquz (Dokuz) Oguz (Ouz) Kao-chang (Turfan) Devleti yannda dier byk Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 135. 410 zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 40. 411 840 sonras, Batdaki Uygurlar ve kltrleri zerine bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Muhayyel Hkmdarln zinde son zamanlar ve ykl, ykl sonras gelimeler iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, , s. 69-74. 412 840 yenilgisi sonras Gneye g eden Uygurlar iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 17; zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 36-47.
399

108

kendilerine Wu-chia (ge) Hanedanlnn eski Tun-huanga hakim olunmas, Kan-chou

mparatorunun kz durumundaki saygnln inlilerin

Tai-ho Prensesi, , bu nderilir. inli komutann krallnn merkezi durumundaki Uygurlarnn arasnda st noktalara tamtr. Eski zamanlardaki gibi dorudan doruya in hanedanlnn i ilerine el atamayan sonunun geldii ve Orta Krallk (Be Hanedan) (907-950) zamannda tamamen erimesi zamanna tarihlenir.414 923de Kan-chou Uygurlarnn lideri Jen-mei Kagan idi415 ve 924de ine eli yollar. Bu olaya in mparatoru ok sevinmitir. Jen-mei Kagann eli vastasyla hediye olarak yollad yeim ta, amonyak tuzu, antilop boynuzlar, Pers brokarlar, kee kuma, pamuklu kuma, yeil ve beyaz ap, o blgenin deerli ticar mallarn gsteriyordu. Bu dnemde, ticar faaliyetlerde at, deve, yeimta, amber, ynl kumalar vb. hara karlnda Uygurlar ipek hediyeler alyorlard. Buna gre, her ylda bir, ounluu. Bu olaya in mparatoru ok sevinmitir. Jen-mei Kagann eli vastasyla hediye olarak yollad yeim ta, amonyak tuzu, antilop boynuzlar, Pers brokarlar, kee kuma, pamuklu kuma, yeil ve beyaz ap Uygur / Toquz (Tokuz /), Ta-shih (Uygurlarn batsndaki Orta Asya topraklar), Hsiao-shih, Kanchou ve Liang-choudan yeimta, inci, gergedan boynuzu, aselbent, amber, amonyak, akik gnderildii kaydedilmitir.416 Bu sralarda Kan-chou (Kansu) Uygurlar ya da dier bir deyile Sar Uygurlar i problemlerle uramaktaysalar da; ticar alanda, Batdan gelen mallar alarak kendi ker. Bu olaya in mparatoru ok sevinmitir. Jen-mei Kagann eli vastasyla hediye olarak yollad yeim ta, amonyak tuzu, antilop boynuzlar, Pers brokarlar, kee kuma, pamuklu kuma, yeil ve beyaz ap vanlar vastasyla ine getirmekteydiler. Snrl bir sahada yaam srmek zorunda olan Uygurlarn bu ticarete ok ihtiyalar vard.417
413

Yeni temelleri atlm Uygur Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 135. 414 Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 135. 415 zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 40. 416 Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 136, dn. 57. 417 Uygurlar, ticar ak idi. Orta Krallk devletleriyle, bilhassa, yakn ticar faaliyetler gerekletiren Kan-chou (Kansu) Uygur iler ve bu durumda da Uygurlar ile Orta Krallk yeniden yaknlamtr.

109

Uygurlar, uluslararas ticar arenada etkin olmaya devam etmilerdi; in topraklarnda kmaktaydlar. bilhassa
418

deerli

talar

konusunda,

ticar

zeklar

ile

plna

Kan-chou Uygurlar Kagan Jen-mei, 924de lyordu. Jen-mei Kagann lmyle boalan makama Tigin geer.419 Tigin Kagan, 925de ine elilik heyeti yollam; sevinmitir. Jen-mei Kagann eli vastasyla hediye olarak yollad yeim ta, amonyak tuzu, ) getirilmitir. A-to-y Kagan da ine srekli olarak eli yollamtr. in kaynaklar A-to-y Kagann lm hakknda bilgi vermemektedir.420 928 tarihi ile Kaganlk makamnda, Jen-y Kagann olduu belirtilmektedir. ok ksa srelerde ska kagan deiikli. Bu olaya in mparatoru ok sevinmitir. Jenmei Kagann eli vastasyla hediye olarak yollad yeim ta, amonyak tuzu, antilop boynuzlar, Pers brokarlar, kee kuma, pamuklu kuma, yeil ve beyaz ap kleri grlmeye elilerinin says da artmaktayd. . Bu olaya in mparatoru ok sevinmitir. Jen-mei Kagann eli vastasyla hediye olarak yollad yeim ta, amonyak tuzu, antilop boynuzlar, Pers brokarlar, kee kuma, pamuklu kuma, yeil ve beyaz ap.421 Jen-y Kagan 933de lm ve Kan-chou Uygurlarnn bana Jen-mei gemiti. 934de ine yollanan elilik heyetinde 8 Mani rahibi de bulunmaktayd.422 Bu rahipler, Kan-chou Uygurlarnda Mani dininin varln gstermekteydi. Jen-mei Kagann ad 939a dein in yllnda grlmektedir.423 Jen-mei Kagann hangi tarihte ld hakknda bir bilgi yoktur. Ayrca, dier bir kagann ad da gememektedir.

418

Sonraki yzyllara ait kaytlardan Uygurlarn ticar zeklarna dar ilgin bilgiler kmaktadr. Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 137. 419 Belirtmek gerekirse, Kan-chou (Kansu) Devleti kaganlar dier Uygur devletlerindeki Kaganlk nvanlarna Documents Chinois, s. 143. 420 Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 35. 421 Belirttiimiz gibi, Uygurlarn yaamlarn devam ettirebilmeleri iin ine yaplan ticar faaliyetlerin kaptrmama dncesi idi. zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 41. Ayrca bkz., Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 136. 422 Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 72. 423 Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 35.

110

in elileri, alnmtr. Kan-chou Uygurlar, 938de indeki yeni hanedan ile dostluu devam ettirebilmek dncesiyle bir elilik heyetini yanlarnda deerli hediyelerle yollamtr. Yeim ta ve at ticareti herkes iin nem tamaktayd.424 inin kuzey batsnda bulunan kk ehir devletleri ile gerekletirilen ticar ilikilerde art salayabilme amacyla, in bakanlnda bir elilik heyeti yollar. mparatoru bu blgeye Kao Ch-huei Kao Ch-huei bakanlndaki elilik

heyetinin 938de balayan yolculuu 943de bitebilmitir. 5 yl sren bu seyahatin raporlar bu blgenin etnik, siyas ve iktisad durumu ile ilgili zengin bilgiler vermektedir.425

8. 2. Kao-chang (Turfan) Uygur Devleti

Krgz da Batya

baskn ynelerek

sonrasnda tarihlerde

Uygur

kabileleri,

Kagann

aile

yelerinin eklinde

liderliinde eitli ynlere dalmlard ve bir dier Uygur boylarndan oluan grup Kao-Chang, Bebalk Uygurlar kaydedilmitir. IX. yzyln ortalarnda kazanmt ve yeni Uygur devleti, Tang Hanedanl mparatoruna bal olarak yaam srmekteydi. Tarihler 856y gsterdiinde Kagan (Alp Klg Bilge Kagan)427 seilir428 ve a bal kalr.429 840 ykm sonrasnda evreye dalan Uygurlara bakarsak; IX. yzyl iinde Uygurlardan birok kmtr.430 Bu olaya in k yollad yeim ta, amonyak
zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 41. Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 35. 426 Bir grup, Pang tb olm r Devletini siyas arenada tanmaktan ekinmemitir. Zaten, Kao-chang (Turfan) Uygur Devleti de iyi ilikilerin devam iin saldrgan bir tavr izlememitir ve bu yzden de, inliler, Kao-chang (Turfan) Uygur Devletinin genilemesine fazla ses karmyordu. 426 J. R. HAMILTON, Les u, dier kollar An-hsi (Kua)ye dein gitmitir. Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 133. 427 zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 42. 428 Turfan Uygurlar, Krgz saldrsnn ncesinde son Uygur Kagannn yeeni pozisyonundaki Mengliyi, Kagan Devletini siyas arenada tanmaktan ekinmemitir. Zaten, Kao-chang (Turfan) fazla ses karmyordu. 429 J. R. HAMILTON, Documents Chinois, s. 20. 430 860 sonrasnda Uygurlar ykselme evresine girmilerdi ve bu Uygurlarn merkezleri de Turfan ve rimi idi. Glin ANDARLIOLU, Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), s. 80.
425 424

426

111

tuzu, antilop boynuzlar, Pers brokarlar, kee kuma, pamuklu kuma, yeil ve beyaz ap asker m-chang (Turfan) Uygur Devleti, 911de bamszln kazanmt. Bu sralarda Gneyde Tibet, Bat Trkistanda Karluk blgesi ile komu durumdayd. Merkez eklini ald belirtilmektedir.431 Din ve ticar merkez konumundaki, balarnda Koo, -chang (Turfan) Uygur Devleti, 911de bamszln kazanmt. Bu sralarda GneMerkez eklini ald belirtilmektedir.432 Din ve ticar merkez konumundaki, balarnda Koo, -chang (Turfan) Uygur Devleti, 911de bamszln kazanmt. Bu sralarda Gneyde Tibet, Bat Trkistanda Karluk blgesi ile komu durumdayd.birinci bakent eklini almt. Pang Te-le / Menglig Tegin, 856da burada idi ve Tang Hanedanl havzasndaki Huai-chien Kagan olarak tannmaktayd.433 Kao-chang (Turfan) Uygur Devleti, zaman getike gleniyordu, dedik. Bu glenme de arlkl olarak iktisad ynden idi.434 nk, Kao-chang (Turfan) Uygur Karluk blgesi ile komu durumdaydyde Tibet, Bat Trkistanda Karluk blgesi ile komu durumdayd.birinci bakent eklini almt. Pang Te-le / Menglig Tegin, 856da burada idi ve Tang Hanedanl havzasndaki Huai-chien Kagan olarak tannmaktayd.435 Kao-chang (Turfan) Uygur Devleti, zaman getike gleniyordu, dedik. Bu glenme de arlMerkez eklini ald belirtilmektedir.436 Din ve ticar merkez konumundaki, balarnda Koo, -chang (Turfan) Uygur Devleti, 911de bamszln kazanmt. Bu sralarda Gneyde Tibet, Bat Trkistanda Karluk blgesi ile komu durumdayd.birinci bakent eklini almt. Pang Te-le / Menglig Kao-chang (Turfan) Uygur Karluk blgesi ile komu durumdayd. mparatoru tarafndan Tarm mparatoru tarafndan Tarm

Arkeoloji almalar sayesinde Uygur ehirleri hakknda elde edilen bilgiler iin bkz., Bahaeddin GEL, 351 vd.. 432 Arkeoloji almalar sayesinde Uygur ehirleri hakknda elde edilen bilgiler iin bkz., Bahaeddin GEL, 351 vd.. 433 Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 133-134. 434 Dikkat edildiinde; Kao-chang (Turfan) Uygurlarnn da, Kan-chou (Kansu) (Sar) Uygurlar gibi asker-siyas arenada yaylmac bir karakter izlemedii grlr. Onlar da, ticar faaliyetlere arlk vermilerdir. 435 Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 133-134. 436 Arkeoloji almalar sayesinde Uygur ehirleri hakknda elde edilen bilgiler iin bkz., Bahaeddin GEL, 351 vd..

431

112

Kao-chang (Turfan) Uygurlar, sanat, edebiyat ve ticaret alanlarnda byk gelimeler salamlard.437 Orta Asya corafyasnda slmiyet ncesi devirlerde kurulan da; 965, 981, 985 ve 1004 tarihlerinde de Uygur ticaret heyetlerinin in Trk devletleri ile in hanedanlklar arasndaki ilikilerde ticaret ok nemli bir rol oynamtr. Kao-chang (Turfan) Uygur Devletinden, ine ilk ticaret heyeti . Bu tarihten sonra bakentine yolland, burada Uygur rnlerini tanttklar ve ticaret gerekletirdikleri bilinmektedir.438

Yeri gelmiken, belirtirsek; Kao-chang (Turfan) idiler. Ancak, Uygurlarn Mani Ykseli Ve Dleri, ( ngilizceden eviren: D. Ahsen BATUR), stanbul, 2003, s. 99. 438 Kao-chang (Turfan) Uygur Devletinden, ine ilk ticaret heyeti 962de gelmiti. in mparatoru da, Uygurlar daha tartmalar iin bkz., zkan ZG , in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989, s. 71, dn. 2, 3, 4, 5. Bu raporda Wang Yen-te, Kao-chang (Turfan) Uygurlar, zellikle de kltr tarihi asndan zengin bilgiler aktarmtr. Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara, 1989. Kao- Gre), s. 42-44.

437

113

9. UYGURLARDA T CAR VE EKONOM K FAAL YETLER

9. 1. Uygurlarda Ticaret zerine

Uygurlar, zaman iersinde yava yava g kazanmlardr. Gleri o denli artmtr ki, en byk rakipleri ve dmanlar konumundaki inliler karsnda arlklarn -siyas ynden ini baskda oluumu idi.439 lk evreden . Ancak, ikinci evreyi yaarken, ekonomiye arlk verilmesi ve buna bal sebebiyle440 d asker desteine ihtiya duymutur.441

slmiyet ncesi Trk tarihi dahilinde Orta desteine ihtiya duymutu. Artk Asya corafyasnda kurulan Trk zere eitli mallarn ticareti, zellikle de Tang Hanedanlnn ortaya k sonrasnda byk llerde artmtr. 440 Tang Hanedanl, devletleri en faal ticareti inle Orta Asya corafyasndaki dier lkelerle ticar kervanlarla, en bata ipek olmak asker gcn kaybetmesi ve devamnda ekonomiye dayal politikalar takip etmesi sonras yabanc g , Tanglarn gvenliini Uygurlar gibi d ou inli bile deildir. 441 Tarihin bilinen ilk Trk nem Uygur arn says Asya Hun ya da Gktrk dnemleri kadar ok deildi. Uygurlar, daha ok, asker glerinin stnl sayesinde, indeki Tang Gktrkler, indeki hanedanlardan ipek, tahl, zra aralar vs. alr nunda kmesi ile ilintili idi. Ad geen ticaret asndan olduu kadar, onunla farkllkla birlikte, ilk dnya kltr biiminde nitelemek yanl olmayacaktr. Fakat, ortak ve birletirici konumdakiler kartlklardan ken Uygurlar da ipek almlardr. Uygurlarn, 780 ayaklanmas ncesinde ine saldrmasnn temel Hanedanlna eitli vesilelerle yardm etmeleri sayesinde imparatordan ve inden ykl miktarlarda ipek almaktaydlar ve k politikas zerine kurmulard devleti durumundaki Asya Hun mparatorluu ve sonrasnda, Gktrk Kaganlklar zamannda Trkler Ancak, ticarete verilen . Tabi ki, bunu salamadaki en nemli argman da asker stnlk idi. Asya Hunlar ve amac ipek idi. 780 ayaklanmasn bastrmak amacyla in ordusuna yardma gittiklerinde inde bazen, ipek elde etmek amacyla, ehirleri yamalamlardr.

439

114

Araplara442

kar

751de

Talasta

malup

olan

Tang

Hanedanl

mparatorluu gerileme devrine giriyordu.443 indeki bu Hanedanlk, Orta Asya corafyasndaki politikalarndan vazgeerek snrlarna dnmeye balar.444 755de, asker ve siyas kimlie sahip olan An Lu-shan ayaklanr.445 An Lu-shan, 757 balarnda da bu ehirleri ya, bir ekilde evlilik balarnn bulunduunu bildiimiz Uygurlar, asker yardmlarnn karl olarak mallarn inden daha sistematik biimde malamlardr. Bg Kagan zamannda ise, Uygurlar, bu sefer de eitli ayaklanmalarla uraan ve takdim edilmiti Tibet sorununa kar zorlanan Tanglarn ileri sayesinde glendirilmitir.446 etme; devamnda da, ini olabildiince

Mslman Araplarn Orta Asya corafyasna girmelerinin belirleyici ve kalc sonularna bakarsak; Tarih sre incelendiinde, pek Yolu ticaretinin de dnyadaki teki btn serbest ticaretlerdeki gibi ilem hacmi ve coraf yaylm olarak arz ve talebe dayanmakta olduunu belirtmekte yarar vardr. Dnya ve kabl gren ve moday ortaya karan kurallarn meydana getirilmesi ve so ok daha glyd ve uluslararas durumdakiler galip gelmi ve ksa srede in, Tarm havzas ya da Orta Asya vb. yerel ulusal grntlere de kozmopolit bir kozmopolit damga uzun yllar, pek Yollar kltrlerinin kentleri ve Roma mparatorluu ile erken Bizansta grld zere, ipein nasl meydana geldii ile alkal bir eyin bilinmedii alanlarda, tarz etkilerle kendisini gstermiti. Bizans mparatorunun in ve Akdeniz arasndaki kpry tekrar oluturma gayesi sonras Konstantinopolis, yaklak drt yz yl sonra Trklerce ele geirilecekti. Ama, ine yollanan eski Batnn bu son elilerinin Bizansa geri dnebilme ans bulabildikleri hakknda bilgiye sahip deiliz ve herhangi bir bilgiye sahip olamamamzn sebebi de, karayolu hattna uzun yllardr Trklerin hakimiyet kurmas, deniz yolu hattna da Araplarn engel olmas idi. Tm bu gelimelere karn ipek, Asya corafyasnn ounun Mslmanlatrlmasn tkip eden yzyllarda da ekonomik adan nemli bir yere sahipti. Tang Hanedanlnda, in topraklarndaki imalt artar ve tekrar d pazar arayna giriilir. Fakat, ran ve Bizans rneklerinde olduu zere, Orta Asya corafyasnda da retim hacmi srekli art salar ve yeni pazarlara gereksinim duyulmutur. Rekabet ortam sayesinde retimi gerekletirilen ipein kalitesi artmtr. Buna kart bir hareket olarak, mal eklinde tek bana ele alnmamaldr. nk, bu hliyle ipein yannda byk gelime ustalklar o denli dikkati ekiciydi ki, varolan eilimleri tam tersine ynlendirmeyi ve lks tketime olan talepleri ok daha arttrmay becermilerdi ve bunu, din evrelerde bile yapabilmilerdi. inlilerin kendi gsteren gl bir ss endstrisi makyaj, parfm ve baharat retimi vard. Bilhassa, din evrelerden, o devrin, belki de antik Romann grkemini bile geen lks iersindeki yaantsna tepkiler gelmekteydi. Yine de, zarif ve k bir hayatn ekici yn ve tccarlarn, istekleri aa karmak , pek Yolunu Asya corafyasnn siyas ve ekonomik yapsnda yok eden temel deiim balyordu ve bu deiim, bin yl boyunca devam eden serbest dnya ticaret trafiini, M. S. XIX. yzyl sonunda tekrar canlanncaya dein, sona erdiriyordu. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 370-375. 443 inin Talasta yenilmesi sonras Tarm blgesi, Uygurlarn eline gemitir. zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 15. 444 S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 117; Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, , s. 171-172; Hakk, stanbul, 2000, s. 61-64. 445 An Lu-shan, Sogdianal bir tccar ile bir Trk prensesinin olu kabl edilmektedir. L.[ev] N.[ikolayevi] Wolfram EBERHARD, in Tarihi, s. 211; Grard CHALIAND, Gebe mparatorluklar Moolistandan Tunaya M. V. yy.-XVI. yy., s. 64. 446 Tanglar ile in saraynn nde gelen aileleri ile gerekletirilen evlilik ilikileri iin ilgili yerlere bkz., Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), sVe Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 15.

442

115

ekonomik smrye tbi tutma. u da kabl edilebilir; shuya baklrsa 200.000447, Hsin Tang-shuya baklrsa 500.000448 para ipek, Uygur atlarnn bedeli olarak hediye eklinde Uygurlar, hakimiyetinin devamn salamtr. Tang Hanedanl ile, bunun Aslnda, bu yaknlamalarn Uygurlar asndan nemi u idi: in rnleri yllk olarak, byk apta in ipei yollanmaktayd. Mesel, 827de Chiu Tang-. 829da ise, 230.000449 para ipek yollanmtr. Uygur atlar ounlukla gsz ve deersiz olanlardan seilip ine gnderilmekteydi.450 Birtakm Uygur, in bakentinde, zellikle, 765 sonras iktisad g kazanmtpara Uygurlarn, asker glerini kulland zamanlarda, bu durumu Uygurlar kendi lehlerine bir kar amac eklinde dnmler ve buradan kla ipek almay baarmlardr. Bu Uygurlarn, tefecilik451 iine girmeleri ve kar olumsuz tutumlar grlecektir.452 Uygur Kaganl devrinde bozkr corafyasnda bir huzur ortam oluturulmu, bu durum da, ticar faaliyetlerin geliim salamasna etkili olmutur.453 Yazl kaynaklar bu duruma dar bilgi aktarmasa da Minusinsk havzasnda Tang Hanedanl l mparatorluuna itaat ettii 630-680 tarihleri arasnda kullanlmt. Bunu tkip eden . Bahsi Uygurlarn, asker glerini kulland zamanlarda, bu durumu Uygurlar kendi lehlerine bir kar amac eklinde dnmler ve buradan

446

S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 117; Vasilij Viladimirovi BARTHOLD, , s. 171-172; Hakk Dursun YILDIZtanbul, 2004; Colin MACKERRAS, The Uighur Empire (744-840), According 8. 447 Chiu Tang-shu, 195, 12 adan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 139. 448 Hsin Tang-shu, 217 B, 1 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 139. Bu rakam, Peter B. Goldena gre 500.000 para idi. Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 130. 449 Chiu Tang-shu, 195, 12 adan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 139. 450 pek, zamanla, Uygur Sodlu Kuzeyli gebe savalarda olmas beklenemezdi ki, onlar asker idi, Uygurlar ve ekonomik gc ile Sodlularn bilgisi, tecrbesi ve iletmecilii ekonomisi iersinde bir tr para birimi hlini alr. Dier yandan, ay da nemli bir ticaret mal dzenleyerek in topraklarna girmesinde, in pazarlarna ulamak ve bu paz, bask ya da hizmet sonras Tanglardan elde ettikleri madd kaynakla eri zerine bkz., Wolfram EBERHARD, in Tarihi, s. 205-206. 451 in topraklarnda ikmet eden Sodlular, inde bankaclk sektrne de girmilerdir. inliler, onlardan faizle bor para almaktaydlar. Ancak, faizli bor para iindeki, daha doru deyile tefecilik yapan kii vard artk. 452 Colin MACKERRAS the Tang Dynastic Histories, s. 7 vd.. 453 Tekrar belirtmek gerekirse; V.[asilij] V.[iladimirovi] Bartholda gre, Uygurlarn ticaretle uraan bir millet hline gelmeleri, savalklarnn kaybolma sebeplerinden birisi olmutur. V.[asilij] V.[iladimirovi] BARTHOLD, stilsna Kadar Trkistan, s. 415.

116

kla geen kervanlardan bir blm Uygur ehirlerine gitmekteyse de, bir blm tezghlarn Kaganln merkezinde amaktayd.454 Uygurlar indeki Tang Hanedanln ve inlileri ekonomik olarak smrmtr.455 Uygurlarn gl olduu ya da Tang Hanedanl mparatorunun mecbr kald zamanlarda Uygurlara Tanglar tarafndan ipek hediye edilmesi durumlar ska yaanmaktayd.456 Dikkat edildii takdirde, Uygur Kaganlk saraynn gndermi olduu elilik heyetlerine, Tang Hanedanl saray tarafndan deerli hediyeler sunulmutur. Bu hediyeler arasnda en nemli yeri ipek ve ipekli kumalar almaktayd.457 Ancak, iin bi ilikilerin yardmlar frsat bilerek, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlardr. Uygurlar, hemen binlerce at getirmekteydiler.458 Bir para ipekli, bir kiinin b or Kagann lm ncesi ve Ning-kuo Prensesinin evlilii sonrasna, 758-760 yllar gelimelerine bir gz atarsak; Uygurlar, ine kar yardmlar frsat bilerek, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli
L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 464. Uygurlarn tkip ettii, alr. Dier yandan, ay da nemli bir ticaret mal dzenleyerek in topraklarna girmesinde, in pazarlarna ulamak ve bu paz, bask ya da hizmet sonras Tanglardan elde ettikleri madd kaynakla eri zerine bkz., Wolfram EBERHARD, in Tarihi, s. 205-206. 455 in topraklarnda ikmet eden daha doru deyile yneldii ekonomik politikalarn altnda belli bir siyaset lduklar kullanarak ya da bu hanedana destek vererek ekonomik smr politikas uygulamay aklc saymt. durum saylmalyd. 456 Grard Chaliand, Uygurlarn, Tanglar ekonomik smrye tab tuttuu durum iin, kendilerini mteri olarak Moolistandan Tunaya M. V. yy.-XVI. yy., s. 64. 457 rnek verecek olursak; 753de Uygur elisi ine gelmi ve mparator, onlara ipekli kumalar hediye etmitir. Tse-fu Yan-kuei, Cilt 975den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 59. Ning-kuo Prensesi, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 72. Ayrca bkz., Hsin Tang-shu, 217 Adan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 73. Uygur Kagan Moyen or, stn asker ve siyas politikalar neticesinde Tang Hanedanl mparatoru ve inliler zerinde etkin bir nfuz kurmu, bunun bir sonucu olarak da Tang sarayn bir nev yllk vergiye balamtr. 757ye ait bir in kaynana bakarsak, mparator Su-tsung, her yl 20.000 top ipekli kuma verecekti. Tse-fu Yan-kuei, Cilt 965, Su-tsung mparator Fermanndan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 70. 765deki sava iin Uygur kuvvetlerinin desteini alan Tang Hanedanlnn en nemli generallerinden olan Kuo Tzu-i, Uygurlara (merasimlerde) balarna balamak zere 3.000 para ipekli hediye ediyordu. Chiu Tang-shu, 195, 6 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 91. Ayrca bkz., Hsin Tang-shu, 217 A, 5 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 93. Bu tr rnekleri oaltmak mmkndr. 458 zkan ZG , Uygurlarn alardan beri Trk atlarnn stnln bilmekteydiler. Bu nedendendir ki, Trk atlarna yllar ine at satmlar; kaganlklarnn glendii dnemlerde de, ticar deeri bulunmayan atlar bile inlilere devlet idi ve ne kadar ok satmaktan ekinmemilerdir. 458 At ticareti iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Uygur in ktisadi Mnasebetleri, At pek Alverii (744-840 ), Tarih DeSiyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 32.
455 454

117

almlardr. Uygurlar, hemen ir gnlk almasnn rn idi. Hatta inlilerin, yansra ticar ilikiler de kurulmutur.459 Bu ilikilere, rnein, Moyen or Kagann lm ncesi ve Ning-kuo Prensesinin r dier dikkat ekici yn vardr. inliler, Uygurlardan satn aldklar ya da satn almak zorunda kaldklar atlarn fiyatn derlerken, bu deme eklini ..... onlarn atlarnn fiyat olarak ..... ya da ..... para ipe ilikilerin yardmlar frsat bilerek, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlardr. Uygurlar, hemen binlerce at getirmekteydiler.460 Bir para ipekli, bir kiinin b or Kagann lm ncesi ve Ning-kuo Prensesinin evlilii sonrasna, 758-760 yllar gelimelerine bir gz atarsak; Uygurlar, ine kar yardmlar frsat bilerek, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlardr. Uygurlar, hemen ir gnlk almasnn rn idi. Hatta inlilerin, yansra ticar ilikiler de kurulmutur.461 Bu ilikilere, rnein, Moyen or Kagann lm ncesi ve Ning-kuo Prensesinin kli hediye etti ..... gibi ibreler kullanmlardr.462 Kendi istei ile ya da bask altnda kald iin, bir ekilde

Moyen orun stn savalar ve baarlar neticesinde, artk, Uygur Kaganlnn gl bir dman (Bebalk)de idi ve bu kaleler, 755-760 aras, inin kuzeybat taraflarn (Kan-chou ve Shen-si eyaletlerini) iglde tutan ve o anlarda Bat ucunda aknlarla uraan Tibetlilerle Uygurlar arasnda idi. in ve 460 zkan ZG , Uygurlarn alardan beri Trk atlarnn stnln bilmekteydiler. Bu nedendendir ki, Trk atlarna yllar ine at satmlar; kaganlklarnn glendii dnemlerde de, ticar deeri bulunmayan atlar bile inlilere devlet idi ve ne kadar ok satmaktan ekinmemilerdir. 460 At ticareti iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Uygur in ktisadi Mnasebetleri, At pek Alverii (744-840 ), Tarih DeSiyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 32. 461 Moyen orun stn savalar ve baarlar neticesinde, artk, Uygur Kaganlnn gl bir dman (Bebalk)de idi ve bu kaleler, 755-760 aras, inin kuzeybat taraflarn (Kan-chou ve Shen-si eyaletlerini) iglde tutan ve o anlarda Bat ucunda aknlarla uraan Tibetlilerle Uygurlar arasnda idi. in ve 462 Uygur atlarna karlk alnan ipek hakknda rnekler de bulunur; 827de mparator zerinde etkin bir nfuz kurmu, bunun bir sonucu olarak da Tang sarayn bir nev yllk vergiye balamtr. 757ye ait bir in kaynana bakarsak, mparator SuTarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 139. Bu rakam, Peter B. Goldena gre 500.000 para idi. Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu-tsung, her yl 20.000 top ipekli kuma verecekti. Tse-fu Yan-kuei, Cilt 965, Su-tsung mparator Fermanndan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 70elilere Hun-lu Ticari Mnasebetler, s. 104. 827de, Wen-tsung, Uygurlara onlarn atlarnn fiyatlarnn karl olarak 50.000 para ipekli hediye etmitir. Hsin Tang-shu, 217 B, 1 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 139. Bu rakam, Peter B. Goldena gre 500.000 para idi. Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, s. 130. , 12 ada kaytldr. Baka kaynaklarda rastlanmamaktadr. Bkz., Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi vTarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 139. Bu rakam, Peter B. Goldena gre 500.000 para idi. Peter B. GOLDEN, Trk Halklar Tarihine Giri

459

118

Uygu, iin bir dier dikkat ekici yn vardr. inliler, Uygurlardan satn aldklar ya da satn almak zorunda kaldklar atlarn fiyatn derlerken, bu deme eklini ..... rlara, hediye tanm getirilerek de olsa, ipek verildii grlyor.463 Uygurlar, ticar faaliyet olarak, at satarak464 bu satn karlnda da ipek alma yoluna da gitmilerdir. Uygurlarn ekonomik deeri durumundaki at karlnda inlilerin ekonomik deeri ipek ticar hayata damgasn vuruyordu.465 Moyen orun Kaganl zamannda, Tang Hanedanl ile yakn asker ve siyas ilikilerin yardmlar frsat bilerek, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlardr. Uygurlar, hemen binlerce at getirmekteydiler.466 Bir para ipekli, bir kiinin b or Kagann lm ncesi ve Ning-kuo Prensesinin evlilii sonrasna, 758-760 yllar ilikilerin yardmlar frsat bilerek, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlardr. Uygurlar, hemen binlerce at getirmekteydiler.467 Bir para ipekli, bir kiinin b or Kagann lm ncesi ve Ning-kuo Prensesinin evlilii sonrasna, 758-760 yllar gelimelerine bir gz atarsak; Uygurlar, ine kar yardmlar frsat bilerek, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlardr. Uygurlar, hemen ir gnlk almasnn rn idi. Hatta inlilerin, yansra ticar ilikiler de kurulmutur.468 Bu ilikilere, rnein, Moyen or

Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumue Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 139; dn. 291. 463 in ile gerekletirilen ticar faaliyetler 840 sonras da devam etmitir. Bu konu hakknda bkz., zkan ZG , XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticari Mnasebetler, s. 105 vd.. 464 inliler, tarih alardan beri Trk atlarnn stnln bilmekteydiler. Bu nedendendir ki, Trk atlarna yllar glendii dnemlerde de, ticar deeri bulunmayan atlar bile inlilere devlet idi ve ne kadar ok satmaktan ekinmemilerdir. 465 At ticareti iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Uygur in ktisadi Mnasebetleri, At pek Alverii (744-840 ), Tarih Dergisi, 34, 1984; zkan ZG , XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticari Mnasebetler, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Enstits Dergisi, 9, 1978. 466 zkan ZG , Uygurlarn alardan beri Trk atlarnn stnln bilmekteydiler. Bu nedendendir ki, Trk atlarna yllar ine at satmlar; kaganlklarnn glendii dnemlerde de, ticar deeri bulunmayan atlar bile inlilere devlet idi ve ne kadar ok satmaktan ekinmemilerdir. 466 At ticareti iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Uygur in ktisadi Mnasebetleri, At pek Alverii (744-840 ), Tarih DeSiyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 32. 467 zkan ZG , Uygurlarn alardan beri Trk atlarnn stnln bilmekteydiler. Bu nedendendir ki, Trk atlarna yllar ine at satmlar; kaganlklarnn glendii dnemlerde de, ticar deeri bulunmayan atlar bile inlilere devlet idi ve ne kadar ok satmaktan ekinmemilerdir. 467 At ticareti iin bkz., Glin ANDARLIOLU, Uygur in ktisadi Mnasebetleri, At pek Alverii (744-840 ), Tarih DeSiyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 32. 468 Moyen orun stn savalar ve baarlar neticesinde, artk, Uygur Kaganlnn gl bir dman (Bebalk)de idi ve bu kaleler, 755-760 aras, inin kuzeybat taraflarn (Kan-chou ve Shen-si eyaletlerini) iglde tutan ve o anlarda Bat ucunda aknlarla uraan Tibetlilerle Uygurlar arasnda idi. in ve

119

Kagann lm ncesi ve Ning-kuo Prensesinin

gelimelerine bir gz atarsak;

Uygurlar, ine kar yardmlar frsat bilerek, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlardr. Uygurlar, hemen ir gnlk almasnn rn idi. Hatta inlilerin, yansra ticar ilikiler de kurulmutur.469 Bu ilikilere, rnein, Moyen or Kagann lm ncesi ve Ning-kuo Prensesinin evlilii sonrasna, 758-760 yllar gelimelerine bir gz atarsak; Uygurlar, ine kar yardmlar frsat bilerek, Uygurlarn ipekli elde ederken, kendilerinin ise gereksiz atlar aldklar dncesiyle Tang Hanedanlk saray bu durum karsnda nefret duymaktayd.470

9. 2. Uygurlarda Ticaretin ekli ve Mal ler

Uygur toplumunda, zaman iersinde, ksmen ehirleme yaanmtr. Bu gelime ile birlikte, d ticarette de gelime salanr. Yetitirilen yksek miktardaki at ki, zaten az saydaki at yeterli gelmekteydi, ihtiyaca fazlasyla cevap veriyordu ve salam, 760d bastrlmasndaki hizmetlerinin karlnda, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlar ve genellikle, her yl gelerek bir ata karlk 40 para ipekli istemilerdir. Yan, Uygurlar 758den balayarak her yl alveri amacyla in topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri at miktar on binleri bulduu a, ad geen ticaretin hacmi olduka yksek miktarlara km ve ikili ilikilerin en nemli tarafn oluturmutur. in tarihlerine baklrsa: Uygurlar, Tang Hanedanln ekonomik olarak da ablukaya almlard. Devam eden Chien-yan devri (758-760)nde ine, An Lu-shan isyannn bastrlmasndaki hizmetlerinin karlnda, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlar bastrlmasndaki hizmetlerinin karlnda, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlar ve genellikle, her yl gelerek bir ata karlk 40 para
469

Moyen orun stn savalar ve baarlar neticesinde, artk, Uygur Kaganlnn gl bir dman (Bebalk)de idi ve bu kaleler, 755-760 aras, inin kuzeybat taraflarn (Kan-chou ve Shen-si eyaletlerini) iglde tutan ve o anlarda Bat ucunda aknlarla uraan Tibetlilerle Uygurlar arasnda idi. in ve 470 Chiu Tang-shu, 195, 8 adan naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 76. Ayrca bkz., Hsin Tang-shu, 217 A, 6 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 76.

120

ipekli istemilerdir. Yan, Uygurlar 758den balayarak her yl alveri amacyla in topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri at miktar on binleri bulduu ve genellikle, her yl gelerek bir ata karlk 40 para ipekli istemilerdir. Yan, Uygurlar 758den balayarak her yl alveri amacyla in topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri at miktar on binleri bulduu iin talep edilen rakamlar da ykselmekteydi. Aslnda, Tang Hanedanl bu iten pek honut deildi. Ama, Uygurlarn stnlnden
471

korktuu

iin

getirilen

her

at

satn

almak

mecbriyetindeydi. Ancak,

Getirilen atlar, deersiz ve zayf idi. Tang Hanedanl 773de Tang Hanedanl mparatoru, Uygurlar

mparatoru, onlara hediyeler sunar ve bu ekilde istemek Uygurlar utandrmtr. gelmilerdir.472 kzdrmamak .473 Yukarda belirtilen durum, inlilerin aleyhine Uygurlarn da lehine, mecbur bir ticar iliki idi ve bu durumun Uygur Kaganl sresince devam ettiine tank olmaktayz. Ykl miktarlardaki ipein tekrar dier lkelere ihrac gerekletiriliyor ya da kimi durumlarda bir tr para birimi biiminde de faydalanlyordu. Bir ihtiml, ipein bir blmn, rahat yaam srmeye alm durumdaki belli bir ehirli zengin kesim kullanmaktayd. pein dnda, mallarn da deiimi bastrlmasndaki hizmetlerinin karlnda, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlar ve genellikle, her yl gelerek bir ata karlk 40 para ipekli istemilerdir. Yan, Uygurlar 758den balayarak her yl alveri amacyla in topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri at miktar on binleri bulduu ordu.474 Tai-ho Prensesini karlama amacyla, 821de Chang-ana gelen bir grup Uygur Kaganlk ileri gelenleri ile prensesler, saraya deve yn, brokar, beyaz ipek, samur (bastrlmasndaki hizmetlerinin karlnda, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlar ve genellikle, her yl gelerek bir ata karlk 40 para ipekli istemilerdir. Yan, Uygurlar 758den balayarak her yl alveri amacyla in topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri at miktar on binleri bulduu Ad geen mallar, ihtimlle, Uygurlarn, ticaret yolu sayesinde elde ettikleri mallar idi. Fakat, bu mallar hakknda hibir yerde detayl bilgiye rastlanmamaktadr.
471 472

Tang Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 32. Chiu Tang-shu, 195, 8 a; Hsin Tang-shu, 217 A, 6 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 76. 473 Tzu-chih Tung-chien, 224den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 98.

121

Dier taraftan; Uygurlar, Tang Hanedanlna sadece kendi karlarn gzeten bir ticar faaliyeti dayatma yoluyla kabl ettirmiler, hatta, in topraklarnda Orta Krallkta bir tr banka kurmulardr. An Lu-shan ayaklanmasnn sona erdirilmesini tkiben, Uygurlardan bazlar in topraklarna giderek yerleimci olmulardr. in topraklarna giderek yerleimci olan Uygurlardan yine bazlar, buralarda evlilik ilikisi gerekletirmenin yansra, toprak alarak tefecilik iine girerler.475 Tabi ki, Tang mparatorluk saray bu gelimelerden hi de memnun deildi. nk, Uygurlarn mal ve buna bal olarak da siyas alanda etkilerinin artmas bastrlmasndaki hizmetlerinin karlnda, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlar ve genellikle, her yl gelerek bir ata karlk 40 para ipekli istemilerdir. Yan, Uygurlar 758den balayarak her yl alveri amacyla in topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri at miktar on binleri bulduu.476 Uygurlar, din alanda inanlarna derinden bal kalmlardr. Ayrca, Uygurlar Uygurlar, iinde bulunduklar Dier ynden, durum bir karsnda eyi renme ok ve abuk kavrama uyum yetileri salayabilmekteydiler.

gelimiti.477 bastrlmasndaki hizmetlerinin karlnda, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlar ve genellikle, her yl gelerek bir ata karlk 40 para ipekli istemilerdir. Yan, Uygurlar 758den balayarak her yl alveri amacyla in topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri at miktar on binleri bulduu Bunlarn bastrlmasndaki hizmetlerinin karlnda, sk sk, elilerle ticaret atlar gnderip ipekli almlar ve genellikle, her yl gelerek bir ata karlk 40 para ipekli istemilerdir. Yan, Uygurlar 758den balayarak her yl alveri amacyla in

474

Chiu Tang-shu, 195, 4 a; Hsin Tang-shu, 217 A, 6 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 72; 73. 475 Colin 8-339. 476 Tang Hanedanl mparatorluu, Uygurlarn asker gcne baml durumdayd ve bu durum da Uygurlarn, in topraklarndaki glerinin en temel nedeni idi. u husus da dikkat ekmektedir, 840 Krgz saldrsn tkiben Kaganln yklmasna karn, bahsedilen mal g bymeye devam etmitir. 477 Mani dininin, altyapsn oluturma aamasnda, byk dinlerden edindii birtakm inan esaslarn, felsef bir potada eriterek kaganlklarnn ve ilerini iyi yapan tccarlar hline gelmesinde meydana getirmesi yatmaktadr ve bu dininin, Dou corafyasndaki kmesi sonrasnda, onlar yine pek Yolunun hibireyden korkmayan ve ilerini iyi yapan tccarlar hline sokmutur. Uygurlar yine pek Yolunun yolunda korkmayan gebe bir kavim dahilinde yaylm salayabilmesi garip gelebilir. Maniheizmdeki din kidelerin anlalmasndaki glk ve ibdet alannda sergilenmesi gerekli ok iyi anlalmas lzmunu Mani, zellikle kendisi sylemitir.

122

topraklarna gelmekteydi. Beraberlerinde getirdikleri at miktar on binleri bulduu .478 Ticar ilikiler nedeniyle Uygurlar, Uygur Kaganl iersinde ve Kaganlk snrlar de yolcu nakli anlam karlabilir. Bu tarz nakil ii de, souk mevsimler nedeniyle ylda sadece alt ay yaplabilmekteydi. Yolculuk edecek insan says fazlaysa, deve, at, kimi zaman da araba gibi aralarn birlikte kullanld kervanlar ile yola klmaktayd. Uygur Kaganl dnemine ait Uygurlar ile alkal en grkemli kervan in topraklarndan yola karlmtr ve bu grkemli kervan, Taiho Prensesini binlerce inli ve Uygur eliinde Chang-an ehrinden Kara Balgasun ehrine ulatrmtr. Tarihler 28 Austos 821i gsterdiinde Chang-an ehrinden hareketle yola kan kervan, Uygur bakenti Kara Balgasuna, ancak, 822nin ilk aylarnda ulaabilmiti; bunun nedeni, byk kervanlarn tm bir yl sresince yolculukta kalabilmeleriydi; nk, bu tip kervanlar ok ar ekilde yolculuk yapan ulam aralar idi.

9. 3. Uygurlarda Ticar-Kltrel Alanda Sodlu ve Maniheist Etkisi

Mani dininin Uygurlara girmesini salayan Mani rahipleri, Orta Asya corafyasna eski tarihlerden itibren gelmekteydiler.479 Mani rahiplerinin geldii corafya olan Sod lkesi (Sogdiana)nden Orta Asyaya, ilerinde Maniheistlerin de bulunduu Sodlular geliyordu. Bu Sodlular, eski zamanlardan beri ok usta tccarlar idi.480 pek Yolu gzerghlarnda ticar faaliyetlerde bulunmaktaydlar.481

478

Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 277. Uygurlar, kendilerini olduka dindar kabl etmekteydiler ve bunun yannda ge devir pek Yolunun en radikl ve etkili olmulardr. Helmut UHLIG, pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, s. 337. 479 Mani dini r iin bkz., V.[asilij] V.[iladimirovi] BARTHOLD, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (Yayna Hazrlayanlar: Kzm Yaar KOPRAMAN Afar smail AKA), Ankara, 1975 [ kinci Bask], s. 50 vd.. 480 Sodlular, in kaynaklarnda Hu / Ho eklinde gemektedir. 481 Esasen, bakld zaman, her ne kadar da Uygurlar Mani dinini benimsemilerse de, bir de olayn dier taraf taraftarlar, uzun zaman boyunca Bat corafyasnda tkibata uratlmtr baarl da olmulardr. pek Yolunun her iki Uygur arlkl merkez ehrinde, hizmete alm nakit para deiim hizmeti yalnzca Maniheistlere zg bir kurumdu. Maniheistler, gerekten de ilerini iyi yapan tccarlard.

123

Ekonomik kar iin, her .482 Buna gre, bulunmaktaydlar.483 Bu durum, aslnda olaan saylmaldr. akt.
484

pek

Yolu

gzerghlar olursak,

tarihin

tm

devirlerinde zamannda

byk Bizans

tehlikelere

Hatrlayacak

Gktrkler

mparatorluu bakentine seyahat eden elilik heyeti Sasan tehlikesi sebebiyle yolu uzatarak dolambal sahalar kullanmak zorunda kalmt. Uygur Kaganlk saray iersindeki hakim gteki gruplardan biri de Sodlular idi. Bunlarn tamam Yolu gzerghlar tarihin tm devirlerinde byk tehlikelere akt.485
482

Hatrlayacak

olursak,

Gktrkler

zamannda

Bizans

mparatorluu

Tang Hanedanl zamannda; lkelerinden ayrlarak Douya giden Sod lkesi halk, ticar asma yapraklar ve zm salkmlar ile sslenmi; altn ve gm tabaklar (bu teknik inlilerden renilmitir), devirdeki Hristiyanlarn ynlleri, yn hallar ve gzel beyaz pamuklular tannmtr. Ayrca, dokuma tekniklerini Yolunun her iki Uygur arlkl merkez ehrinde, hizmete alm nakit para deiim hizmeti yalnzca Maniheistlere zg bir kurumdu. Maniheistler, gerekten de ilerini inden alm olmalar ihtiml dahilindedir. Sodlular, iyi kalitedeki camn nasl iml edileceini bilmekteydiler. l ehir durumundaki Pencikend (Penjakent)de birtakm cam kalntlar kefedilmitir. 483 zkan etkili idi. Daha nceki zamanlarda Budistler ve o yansra Maniheistler de Sodlularn arasnda yaylabilmitir. Maniheistler, Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 18. in kaynaklarna baklrsa; Sod misyonerleri, Uygurlara, direkt olarak Sod lkesi (Sogdiana)nden kla gelmemilerdir. Sodlularn, Uygurlara asl anlamda etkileri, bunlarn inde ve ine giden yol zerinde ticaret kolonileri oluturmalarn tkiben, sonra grlmtr. Bilhassa, Uygurlarn ine, dier taraftan da, XXI. yzyldaki Dou Trkistan blgelerine, yapt aknlarn artmas ad geen ilikilerin glenmesini salamtr. Uygurlar din propoganda ile etki altna alma konusunda Sodlularn etkisi, Dou Trkistann dousunda yaam sren ndo-Avrupa kavimlerindekine oranla daha gl ve eitli idi. zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 18. 484 Sodlular, coraf tarih ve kltr tarihi asndan eski pek Yolunun en az bilinen blmn oluturmaktadr. Fakat, , siyas adan kuvvetlenen pozisyonlar nemli etkide bulunmutur. Eski zamanlarda halk idi gelebilmitir ve ayn anda bu belgeler, tm topraklarda byk kazanlar elde ettikleri tccarlklarnn ne kadar da tehlikeye ak bir meslek olduunu ve onlarn geleneklerinde yeni doanlarn eline, bydkleri zaman para yapp kalsn dncesiyle, bal srlrd. Akdeniz corafyasndaki skitlerin ( skit paral askerlerinin ve tccarlarnn vastasyla skit in arasnda ilk ticar ilikiler balam ve de bu sayede pek Yolu gelierek byk nem kazanmaya balamtr. Hans Wilhelm HAUSSIG, pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 48-62) Orta Asyasna yerlemi olan halklardan pek Yolunun bu ksm geliim salamasayd, pek Yolu yzyllarca dikkati eken devamll srdremezdi. Gerekte, pek Yollarnn bulunduu alandaki siyas ve asker gelimelere ilk yzyllarda Bat sahasndaTrk kavimlerinin yannda, bilhassa Buhara ve Semerkand arasndaki Sodlular o devrin dnya ticaretinde aktif ekilde katkda bulunmulardr. Sodlular, tam bir tccar le Sodlu gerekletirdii byk ticar hacimlere ulaan faaliyetlerine dar eitli kayt ve mektuplar gnmze dein ortaya koymaktadr. 485 Sodlular, coraf tarih ve kltr tarihi asndan eski pek Yolunun en az bilinen blmn oluturmaktadr. Fakat, pek Yolunun bu ksm geliim salamasayd, pek Yolu yzyllarca dikkati eken devamll srdremezdi. Gerekte, pek Yollarnn bulunduu alandaki siyas ve asker ilk yzyllarda Bat sahasnda, siyas adan kuvvetlenen pozisyonlar nemli etkide bulunmutur. Eski zamanlarda ve tccarlarnn ilikiler balam ve de bu sayede pek Yolu gelierek byk nem kazanmaya balamtr. Hans Wilhelm HAUSSIG gelimelere ramen, ticar faaliyetlerin bu denli uzak sahalarda ve de belki de hi kesilmeden devam tccarlarn gerekletirdii byk ticar hacimlere ulaan faaliyetlerine dar eitli kayt ve mektuplar gnmze dein gelebilmitir ve ayn anda bu belgeler edebilmesine pek de aklk getirilememektedir. Bu gelimelerde, bilhassa, Kuan devri Baktryas gibi Kuzeydeki snr komusu Sod lkesi (Sogdiana) ve merkezinde Merv olan

124

bakentine seyahat eden elilik heyeti Sasan tehlikesi sebebiyle yolu uzatarak dolambal sahalar kullanmak zorunda kalmManiheist etkisi ta bu zamanlardan balayarak srmtr.486 Etkileri o denli fazlayd ki, Sodlularn ine saldrmas yolunda telkinlerini arasnda, bakldnda Sod aslllara rastlanmaktadr.487 Tun Baga, onularda rdan yararlanmtr.488 Tun Baga iktidarnda
489

balyordu.490 Bu destek ve korumac Hkmet tavr, bir

yeleri ile danmanlarn seim tercihinde, genellikle genellikle in asll

Margianann, Milt devrinde ve bunu tkiben , pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, s. 48-62) Orta Asyasna yerlemi olan halklardan Trk kavimlerinin yannda, bilhassa Buhara ve Semerkand arasndaki Sodlular o devrin dnya ticaretinde aktif ekilde katkda bulunmulardr. Sodlular, tam bir tccar halk idi doanlarn eline, bydkleri zaman para yapp kalsn dncesiyle, bal srlrd. Akdeniz corafyasndaki gibi inin bakentinde bile Sodlu tccarlar bulunmaktayd. Sodlu , tm topraklarda byk kazanlar elde ettikleri tccarlklarnn ne kadar da tehlikeye ak bir meslek olduunu ortaya koymaktadr. 486 Orta Asyann Bat gerekte siyasal sebepler vardr. Sodlularn destei iin Mani dinine ynelmilerdir. Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 203. 487 Bu konu hakknda bilgi iin bkz., E. G. PULLEYBLANK, A Sogdian Colony in Inner Mongolia, s. 319-323. 488 Gerek anlamyla, IX. yzyl itbariyle, Maniheistler ve Sodlular siyas alanda damgalarn vurmulardr. Tarihler 807yi gsterdiinde ilerinde Maniheistlerin de bulunduu ilk Uygur elilik heyeti Tang Hanedanl bakenti Chang-ana geliyordu. 807yi takip eden zamanlarda eitli Uygur elilik heyetlerin Hurddbih, el-Meslik (Hazrlayan), slm Corafyaclarna Gre , s. 183. Tarih kaytlar, Uygur Kagannn Mslman, Hristiyan ve Zerdt lkelerinde tkibata uratlan Maniheistleri korumu olduunu; dier ynden de, Uygur topraklarndaki Maniheistlerin, iktidar, eitli dinlere ye kimselere bask kurmak amacyla kullandklarn belirtmektedir. Tibet v Kaganlk topraklar dahilinde bile problemler dorua kmtr. Uygur toplumu iersinde manev bir kar koyma vard ve bu durum komu toplumlarn muhalefetinden bile daha fazla idi. Uygurlar, komu toplumlardan e dar bilgi aktaran raporlara baklrsa, Maniheistler de bu heyetlerde yer almlardr. Buna gre, aklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 126. 489 zkan zgi, Uygurlar, inan sahasnda ok serbest olmalarnn yannda abuk din deitirmiler ve yeni kabl ettikleri dini yaymak iin aba gstermilerdir demektedir. zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 17. Ancak, Uygurlarn Mani dinini ve Sodlular desteklemesinin ve korumasnn altnda yatan, din nedenden ok siyas-ekonomik ve ticar-iktisad sebepler idi. 490 Mani dini taraftarlar tarihin eitli evrelerinde ve eitli corafyada srekli biimde bask grmlerdir. Araplar da inliler gibi Maniheistlere tkibat uygulamlardr. Horasan Emri, hakimiyetindeki topraklarda birka yz kadar zndk, yan Maniheistin yaam srdn duymutur. Emr, bu z Hurddbih, el-Meslik (Hazrlayan), slm Corafyaclarna Gre , s. 183. Tarih kaytlar, Uygur Kagannn Mslman, Hristiyan ve Zerdt lkelerinde tkibata uratlan Maniheistleri korumu olduunu; dier ynden de, Uygur topraklarndaki Maniheistlerin, iktidar, eitli dinlere ye kimselere bask kurmak amacyla kullandklarn belirtmektedir. Tibet v Kaganlk topraklar dahilinde bile problemler dorua kmtr. Uygur toplumu iersinde manev bir kar koyma vard ve bu durum komu toplumlarn muhalefetinden bile daha fazla idi. Uygurlar, komu toplumlardan ndn klna dokunursan btn Mslmanlar keserim. Bu ekilde, zndklar, yan Maniheistler ve Mslmanlar gven iersinde hayatlarna devam edebilmilerdir. Ayrca, Tamm ibn Bahra baklrsa; Uygur bakentinde nfusun ounluunu zndklar, yan Maniheistler , s. 279 vd.. Kara Balgasunda zndklar, yan Maniheistlerin de olduunu bn Hurddbih de kaydetmitir. bn Hurddbih, el-Meslik (Hazrlayan), slm Corafyaclarna Gre , s. 183. Tarih kaytlar, Uygur Kagannn Mslman, Hristiyan ve Zerdt lkelerinde tkibata uratlan Maniheistleri korumu olduunu; komu toplumlardan ganlk topraklar dahilinde bile problemler

125

etnik grubun telkin ettii, gc ve etkisi gnden gne fazlalaan bir . yle ki, kimi zaman Uygur kaganlar hi tereddt etmeden yabanclarn le danmanlarn seim tercihinde, edilmekteydi. Buna nazran, kagann hanm olan hatunlar da genellikle in asll idi. Uygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, TUygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, Trke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedir.491 Uygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, Trke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedirrke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedir.492 Uygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, Trke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedir.493 Uygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, Trke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedir
dorua kmtr. Uygur toplumu iersinde manev bir kar koyma vard ve bu durum komu toplumlarn muhalefetinden bile daha fazla idi. Uygurlar, komu toplumlardan dier ynden de, Uygur topraklarndaki Maniheistlerin, iktidar, eitli dinlere ye kimselere bask kurmak amacyla kullandklarn belirtmektedir. Tibet v Ka Hurddbih, el-Meslik (Hazrlayan), slm Corafyaclarna Gre , s. 183. Tarih kaytlar, Uygur Kagannn Mslman, Hristiyan ve Zerdt lkelerinde tkibata uratlan Maniheistleri korumu olduunu; dier ynden de, Uygur topraklarndaki Maniheistlerin, iktidar, eitli dinlere ye kimselere bask kurmak amacyla kullandklarn belirtmektedir. Tibet v Kaganlk topraklar dahilinde bile problemler dorua kmtr. Uygur toplumu iersinde manev bir kar koyma vard ve bu durum komu toplumlarn muhalefetinden bile daha fazla idi. Uygurlar, yalnzca kendilerine itaatleri ile vergi demelerini talep etmekteydiler. Fakat, , s. 506-507. 491 A.[nnemarie] von GABAIN, Eski Trkenin Grameri, (eviren: Mehmet AKALIN), Ankara, 1995, s. 9, dn. 9. 492 A.[nnemarie] von GABAIN, Eski Trkenin Grameri, (eviren: Mehmet AKALIN), Ankara, 1995, s. 9, dn. 9. 493 A.[nnemarie] von GABAIN, Eski Trkenin Grameri, (eviren: Mehmet AKALIN), Ankara, 1995, s. 9, dn. 9.

126

Uygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, Trke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedir.494 ile deiimler grlmeye balanr.495 On Uygur kaganndan496 yedisi, aldklar ve bu nitelendirmelere bakarsak, iktidar gcnn Tanrdan, Ay Tanrsndan ya da Gne Tanrsndan geldiine dar bir inan bulunmaktayd.497 Kara Balgasun Yaztnn Sodca blmnUygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedirn banda, Uygur Kaganl II. belirtilmitir.498 Dier taraftan, Maniheizmin etkilerinden birisi Uygur isimlerine olmutur.499

Maniheistler, yabanc kltrlerin birtakm unsurlarn bnyelerine dahil etmiler ve bununla beraber, dier kltrler ile uyum salamlard ve bu duruma rnek olarak da, siyas ierikli raporlar hem ince, hem Uygurca ve hem de Sodca kaleme alabilmilerdi. Kara Balgasun Yazt; ince, Uygurca, Sodca olmak zere dilin yararlanld eser durumundadr. 495 Uygur Kaganlk nvanlarndaki deiiklik konusunda Maniheizmin etkisi olup olmad zerine tartmalar yaplmaktadr. Bu konu hakknda eitli grler iin bkz., J. R. HAMILTON, Les Oughours dar-Asker nvan ve Terimler, s. 78. Harun Gngr, slmiyet ncesi Trk tarihinde, Trk hkmdar nvanlar ile karlatrmal olarak konuyu ele alm ve Uygurlarn nvanlarndaki deiimin Mani dinine balanmamas gerektiini belirtmitir. Harun GNGR, Uygur Kaan nvanlarnda Kn ve Ay Teri Kavramlarnn Kullanl, XI. , C. II, Ankara, 1994, s. 511-517. 496 Uygur Chinois, s. 139-141. 497 Colin MACKERRAS, The Uighurs, s. 326. 498 Olaf , s. 15. 499 zkan ZG , Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), s. 37.

494

127

10.

PEK YOLUNDAK

FAAL YETLER N UYGUR TOPLUMUNA D N,

SOSYO-EKONOM K YAAMA ETK LER

10. 1. Uygurlarda Din Hayata Giri ve Mani Dini

Uygur tarihinde , sahiptir.

501

Mani

dinine

ynelme idi.500

Mani

byk

neme

Her ne kadar, bu olay din sahadaki bir gelime gibi gzkmekteyse de,

bu olay siyas-kltrel toplumunu demekti.502 Tabi ki, ad geen dine ne oranda katlm olmutur, bu durum tartlr. Ancak, uras da bir gerektir ki, Mani dini Uygur Trk toplumunu etkilemitir.503 imdi gelin, bu dinin kurucusu Mani ve Mani dininin k noktalarna bakalm.

L.[ev] N.[ikolayevi] Gumilv, Uygur Kaganl devrinde ilk kez, bir din devlet dini eklinde kabl edilmitir diyor. Gk-Yer kltnn Uygurlarda da bulunduunu, ancak, yerini Maniheizme braktn idi. Byk blm ldrlm ve bu da Maniheizmin nn amtr. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 458. 501 VII. ve VIII. yzyllara bakldnda, tm Asya corafyasnda eitli dinlerin yaylm gsterdiine tank olunacaktr. Bat sahasnda slmiyet hzl bir ekilde yaylrken Dou sahasnda Budizm yaylm salarken Kuzey sahasndaysa ran topraklarndan tkibat neticesinde srlen Hristiyanlk ve Maniheizm yaylmt. Dikkat edilirse, , daha sonraki zamanlarda, Dou sahasnda, Uygurlar arasnda Hristiyanlk yaylm salamtr. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Trkler, s. 451-452. 502 Mani dini ve Uygurlarn inanlar hakknda bilgi iin bkz., L.[ajos] LIGET , Bilinmeyen Asya, s. 250-260; S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 160-163. 503 Esasen, dikkat edecek olursak, slmiyet ncesi Trklerdeki uygarla dar farkl grler ne srlmtr, ylda bir defa atalar maarasnda madencilikle alkal kurban sunma bulunan Budizm, lkede gl ve nemli idi ve bunu da Hsan-tsangn naklettii bilgilere baklacak olursa, Budizmin Trk idaresi altnda hzl ekilde yayldn desteklemektedir. Dier yandan; Tonn, din yaam olsun, hayat tarz olsun herhangi bir deiiklik bozkr Trknn kaganlklarn devam ettirebilme ansn elinden alabilirdiyukuk ad gemiken u konuya da deinmekte fayda vardr: Gktrk Hkmdar Bilge Kagan (716-734), yerleik hayata ilgi duymutu; dahas, surlarla kapl ehirler ina etmenin yannda Budist ve Taoist. in kaynaklarnda, Trk uygarl anlatlrken, Trkler otlaklarn peindeki gebeler biiminde nitelendirilmilerse de, bu Trklerin byk ksm bu nitelendirme dnda kalmaktadr. Byk slmiyet ncesi Trk tarihine baklrsa; Trkler, kendine zg bir doast inanlara sahipti ve yine, bu inan sistemi de zengin motiflerle hareketin Trk bozkr yaantsna ve Trk devlet geleneine uygun olmad konusunu Bilge Kagann kafasna sokmay baarmtr. Ya.

500

128

ranl Mani, dier bir deyile Manes (216-276), Mani dininin kurucusudur. Prens Mani, Sasan amacUygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, Trke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedir.504 Uygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, Trke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedir, M. S. III. yzylda n, Orta ve Dou Asya sahalarnda hakim durumdaki Budaclk, Hristiyanlk, Zerdtlk dinlerini ve Gnostizmi harmanlayarak ad geen inanlarn, uygulama alannda sentezini salamakt.505 Mani dini506, bu dinin kurucusu durumundaki Prens Maninin entellektel zeksna dayanmaktayd ve ne denli, zamannn ve onun kozmopolit dnceye sahip insanlarnn snrlar aan ihtiyalarn gidermeyi amalayan, Maniheizmin st noktasna ancaUygur Kagan, . Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda

A.[nnemarie] von GABAIN, Eski ), Ankara, 1995, s. 9, dn. 9. Maninin grne baklrsa, birbirlerine zt durumdaki iki prensip vardr: iyi, yan k; kt, ruhun kii yaratan da kt baklrsa kavga etmek iin bu yeterli bir sebep iinde geliimini engeller. Bu menf gle savaabilmek ve neticede bu acdan kurtulabilmek in insanolunun bu madd dnyadan elden geldiince uzak kalmas lzmdr. Maniheist inan, temelde ateist bir yapya sahiptir. Maniheist inanca gre, Tanr ve blisin yerine Ik, Karanlk unsurlarn ko temelde ateist bir yapya sahiptir. Maniheist inanca gre, Tanr ve blisin yerine Ik, Karanlk unsurlarn koyulmutur. Bu iki unsurun mcadelesi sonucunda, madd dnya ortaya kmaktayd. Ancak, Maniheistler ile Hristiyanlarn dnyaya bak alar birbirleri ile ters durumdayd. Buna gre; Maniheistlerin inancna baklrsa, madd dnya (biosfer), Ktlk; onu yaratan da kt baklrsa kavga etmek yulmutur. Bu iki unsurun mcadelesi sonucunda, madd dnya ortaya kmaktayd. Ancak, Maniheistler ile Hristiyanlarn dnyaya bak alar birbirleri ile ters durumdayd. Buna gre; Maniheistlerin inancna baklrsa, madd dnya (biosfer), Ktlk; onu saylmaktayd. L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Eski Ruslar Rusadan eviren: D. Ahsen BATUR), stanbul, 2003, s. 127. 506 Mani dininin temel unsurlar iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Muhayyel Hkmdarln zi temelde ateist bir yapya sahiptir. Maniheist inanca gre, Tanr ve blisin yerine Ik, Karanlk unsurlarn koyulmutur. Bu iki unsurun mcadelesi sonucunda, madd dnya ortaya kmaktayd. Ancak, Maniheistler ile Hristiyanlarn dnyaya bak alar birbirleri ile ters durumdayd. Buna gre; Maniheistlerin inancna baklrsa, madd dnya (biosfer), Ktlk; onu yaratan da kt baklrsa kavga etmek nde, s. 57-58; S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 162. Dier taraftan, Mani ve Budist inanc ile amanizm zerine bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV zinde, s. 272-276.
505

504

129

Sodca, Trke ve ince olarak 3 dilde kaznm bir yaztta, dnya tarihi asndan neme sahip bu gelimeye dar bilgi verilmektedir.507 Uygur Kagan, Bu eden srede Mani Kilisesi, kendisini daha salam ran temellere oturtuyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn topraklarndan atlmasn tkiben, pek Yolu boyunca ulamas neticesinden

anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl dzenlemelere sahip, ancak, basite alglanabilen inan kadeleri pek Yolunda hakimiyet kurmu daha sonraki krallarn ve kan. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkiben, pek Yolu boyunca ulamas neticesinden anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl dzenlemelere sahip, an n koyucularn yaam tarzlarna uymaktayd. Dier adan, pekok Maniheistin siyas snmac eklinde yerletii in topraklarnda da, Mani dini, devletin ihtiyalarn giderebilecek gibiydi.508 Mani, esas anlamda, Mezopotamyann birok din kurucusu ve filozofu iersinde, olmadan, byk dinlerle yarabilecek yeni bir dinin temellerini ortaya . O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkiben, pek Yolu boyunca ulamas neticesinden anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl dzenlemelere sahip, an aklamaktadr. Mani, Sasan ehinah I. apura ithfen, Orta Farsay kullanarak bir eser kaleme almtr. Maninin kurduu din, Maninin kendi ruhunun olgunlamasnn ortaya . O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkiben, pek Yolu boyunca ulamas neticesinden anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl dzenlemelere sahip, an kilisesini de kurarak tekiltlandrmt. Maninin lmn takip eden ksa sre sonrasnda rencilerinden Mar . O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkiben, pek
507

Yolu

boyunca

ulamas

neticesinden

anlalmaktadr.

Bir ihtiml, Prens

A.[nnemarie] von GABAIN, Eski Trkenin Grameri, (eviren: Mehmet AKALIN), Ankara, 1995, s. 9, dn. 9.

130

Maninin radikl dzenlemelere sahip, an ayrlr ve Maniheistler Kuzey pek Yolu ehirlerinde . O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkiben, pek Yolu boyunca ulamas neticesinden anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl dzenlemelere sahip, an bulunuyordu. Dier yandan, Turfana ve Dou Asya misyonunun merkezi durumundaki Kansuya da kiliseler ina edilmiti. Maniheistler, in bakenti Lou-yangta, buraya hakim olan Uygurlar yasaklanyordu. O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkibe zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkiben, zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkiben, ihtiml, Prens pek Yolu boyunca ulamas neticesinden anlalmaktadr. Bir radikl pek Yolu boyunca ulamas neticesinden Maninin

anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl n, pek Yolu boyunca ulamas neticesinden anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl dzenlemelere sahip, anPrens Maninin retisi, yaylm gsterdii devletlerde pekok taraftar . O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn ran topraklarndan atlmasn tkiben, pek Yolu zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens M zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk Prens Maninin ldrlmesi ve inananlarnn topraklarndan anlalmaktadr. inananlarnn atlmasn Bir tkiben, Prens pek Yolu boyunca radikl ulamas aninin ihtiml, Maninin ldrlmesi ran ve neticesinden

ran topraklarndan atlmasn tkiben,

pek Yolu boyunca ulamas

neticesinden anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl boyunca ulamas neticesinden anlalmaktadr. Bir ihtiml, Prens Maninin radikl dzenlemelere sahip, an yaamtr. Maniheistler genel olarak, pek Yolu zerinde yaplan ticar faaliyetleri . O zamanlarda, Uygurlarn bakenti olan Kara Balgasunda Sodca, bilgi verilmektedirk
508

Helmut UHLIG, pek Yolu -336.

131

Prens dzenlemelere sahip, an sahasna arlklarn vermiler509 ve tccar ve din adam kimlikleriyle brakmlardr.
510

pek Yolu ticar faaliyetleri vastasyla Uygurlar zerinde etki

10. 2. Maniheist Yaam Tarz

806ya dikkat ettiimiz zaman, Uygurlar yollamlardr. sonrasnda Balgasunda inde yasaktr. bilgi U zamanlarda, verilmektedirk Uygurlarn Prens

lk kez, Mo-ni511 olan Kara ve

eklinde nitelendirmi olan Mani rahibi, Uygur elileri ile birlikte ine gelmi ve bakenti Sodca, Maninin ldrlmesi

509

Sodlular, Gktrkler dnemine nazaran, Uygurlar dneminde Trklerle daha da yakn ilikilere girmilerdir. Bunun en byk sebebi, Asya corafyasndaki Arap ilerleyiiydi. Maniheistler zaten vermiler ve ya zerinden kurmulardr ve bu da tccar kimlikleri n plndaki Sodlular she) ve dininden dolay ok nancna dahil olabilmelerine ak kap brakarak izin vermitir ve bu hareket, Uygurlar asndan byk nem tayacakt. Mani dininin Orta Asya corafyasna girii hakknda u hususa dikkat etmemiz gerekir. Araplar, Sodlularn direncini krmt ve bu durum zerine Maniheistler, hayatlarn devam ettirebilme amacyla, tarihler VII. yzyln ortalarn gsterdiinde Orta Asya sahasna kamak durumuna itilmilerdi byk ilgi toplamtr. Dahas, Tang tmitir. Bu sebepler de, Uygur Sod y nancna dahil olabilmelerine ak kap brakarak izin vermitir ve bu hareket, Uygurlar asndan nancna dahil olabilmelerine ak kap brakarak izin vermitir ve bu hareket, Uygurlar asndan byk nem tayacakt. Mani dininin Orta Asya corafyasna girii hakknda u hususa dikkat etmemiz gerekir. Araplar, Sodlularn direncini krmt ve bu durum zerine Maniheistler, hayatlarn devam ettirebilme amacyla, tarihler VII. yzyln ortalarn gsterdiinde Orta Asya sahasna kamak durumuna itilmilerdi byk nem tayacakt. Mani dininin Orta Asya corafyasna girii hakknda u hususa dikkat etmemiz gerekir. Araplar, Sodlularn direncini krmt ve bu durum zerine Maniheistler, hayatlarn devam ettirebilme amacyla, tarihler VII. yzyln ortalarn gsterdiinde Orta Asya sahasna kamak durumuna itilmilerdiaknlamasn ortaya karmtr. Bu Uygur Sod yaknlamas da, pek Yolu gzerghlarndaki ticar faaliyetlerde ikili ortakl ve dayanmay salyordu. 510 Maniheizm azmsanmayacak sayda inanan bulunmaktayd. Maniheistler, Douya misyonerler yollamt ve 694de bir kilise by indeki Tang Hanedanl sarayna gelir. Bunu tkiben, , Un . Bu emir, gerek anlam ile keskin ve radikal szlere karn, ak biimde, inli olmayanlarn, Ik nancna dahil olabilmelerine ak kap brakarak izin vermitir ve bu hareket, Uygurlar asndan byk nem tayacakt. Mani dininin Orta Asya corafyasna girii hakknda u hususa dikkat etmemiz gerekir. Araplar, Sodlularn direncini krmt ve bu durum zerine Maniheistler, hayatlarn devam ettirebilme amacyla, tarihler VII. yzyln ortalarn gsterdiinde Orta Asya sahasna kamak durumuna itilmilerdi. 511 dahil olabilmelerine ak kap brakarak izin vermitir ve bu hareket, Uygurlar asndan byk nem tayacakt. Mani dininin Orta Asya corafyasna girii hakknda u hususa dikkat etmemiz gerekir. Araplar, Sodlularn direncini krmt ve bu durum zerine Maniheistler, hayatlarn devam ettirebilme amacyla, tarihler VII. yzyln ortalarn gsterdiinde Orta Asya sahasna kamak durumuna itilmilerdiMani Rahibi nitelendirmesidir. Glin andarloluna gre, bu kayt, yalnz, Tzu-chih Tung-chiende rastlanmamaktadr. Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 123, dn. 219.

132

inananlarnn

ran topraklarndan atlmasn tkiben,

pek Yolu boyunca ulamas

neticesinden .512 807de, Yan-ho (806-821) nun balangcnda Uygurlar, ikinci kez, Tang Hanedanlk sarayna vergi vermeye gelmilerdi. beraberdiler. akamlar snfnn da geleneklerine domatik lk seferde baz Maniheistlerle ilerinde iler yapmaktaydlarYukardaki paragraf, 807deki dar kaytlar kabl barndrmaktadr.513 edilmiti.514 Kara Bat yaam eklinin ile

elilik heyetinin Tang Hanedanlk sarayna gelii ile ilgili kayttaki gl rahipler Uygurlara da getii grlmektedir. Uygur Maniheiziminde, teki nemli konularda radikal kadeler Balgasun Yazt Mahrnmag (Mahrnme)daki kaytlara baklrsa, Ik-Karanlk esaslarna, zamann blme ayrldna ve teki blgelerde de kabl gren kitaplarine yaplan sefer ncesi 2 aman, kehnette bulunmulard ve ayrca, bahsi geen din adamlarndan rzgr estirmeleri ve kar yadrmalar da istenmitir. Hava, Uygurlarn asker faaliyetine uygun deimitir. Bu durum da, khinlerin hava sebebiyle saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasndan kutsallna inan vard. Maniheist Uygurlar, Batdaki dindalar gibi, lm sonras ruhun bir dier bedende yaamna devam ettiine ve kadn eklinde ayrlmtr.
Tzu-chih Tung-chien, 237den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 123. Ayrca bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 203. 513 Edouard CHAVANNES Paul PELLIOT, Un Trait Manichen retrouv en Chine, s. 264 vd.. 514 u husus da nemlidir ki, Uygur Maniheistlerinin, radikal ahlk kurallarn benimsemelerine ramen, bu bir mezhebin ortaya kt ile biimde lks yaamn iersine kaymasna engel olamamann yansra; dahas, Uygur kaganlarnn lks yaamdan ekinceleri ilgili kantlar da bulunmaktadr. Hooda, Maniheist bir din byne kaleme alnm ve byk bir olaslkla, bu tarz bir mezhebi iaret eden Sodca mektuplar, birtakm rahiplerin yasaklanm ileri icr ettiklerinden, rnek verecek olursak, akarsuda bedenlerini ahlk kurallarn her an, tpk uyguladklar tartlr. Ancak, bu durum, her corafyada ve her dinde rastlanabilecek bir olaydr. Mani, maddiyata dar hereyden tiksinti duymusa da, Uygur biiminden vazgeen muhalif angi bir topluluktan kusursuz olmasn talep etmek doru deildir. Yine de bu duruma karn, uzun zamanlardan beri kabl ettii tabiat dini, o zamanlarda bile, Uygurlar arasnda grlmekteydi. Kara Kaganlk saraynn zamanla artan yoktu. Buna ekleme yaparsak, Uygur Kaganlnn batsnda, Ortodoks Maniheist sekinlerin ar diyete dayanan yaam biiminden vazgeen muhalif ykadklarndan, aalar kestiklerinden ve bahe ii ile uratklarndan dolay ikyette bulunmaktadrlar. W. HENNING, Neue Materialien zur Geschichte des Manichismus, -18. Ne olursa olsun, herh ahlk kurallarn her an, tpk uyguladklar tartlr. Ancak, bu durum, her corafyada ve her dinde rastlanabilecek bir olaydr. Mani, maddiyata dar hereyden tiksinti duymusa da, Uygur Kaganlk saraynn zamanla artan biimde lks yaamn iersine kaymasna engel olamamann yansra; dahas, Uygur kaganlarnn lks yaamdan ekinceleri yoktu. Buna ekleme yaparsak, Uygur Kaga ahlk kurallarn her an, tpk uyguladklar tartlr. Ancak, bu durum, her corafyada ve her dinde rastlanabilecek bir olaydr. Mani, maddiyata dar hereyden tiksinti duymusa da, Uygur Kaganlk saraynn zamanla artan biimde lks yaamn iersine kaymasna engel olamamann yansra; dahas, Uygur kaganlarnn lks yaamdan ekinceleri yoktu. Buna ekleme yaparsak, gstermekte ve Maniheistlerin, sona ereceini umduklar konularn bazlarn belirtmektedir.
512

133

Yine, bir kaynaa dikkat edersek; yontma eytan heykelleri ve resimlerinin hepsi , lkede ine yaplan sefer ncesi 2 aman, kehnette bulunmulard ve ayrca, bahsi geen din adamlarndan rzgr estirmeleri ve kar yadrmalar da istenmitir. Hava, Uygurlarn asker faaliyetine uygun deimitir. Bu durum da, khinlerin 763 hava sebebiyle saladklar tkiben, destee dayandrlr. olursak; Ad geen sefer Uygur srasndainsanlar, almas istenmekteydi. emirnmesini tekrar belirtecek 765de, generallerine, ine yaplan sefer ncesi 2 aman, kehnette bulunmulard ve ayrca, bahsi geen din adamlarndan rzgr estirmeleri ve kar yadrmalar da istenmitir. Uygurlarn asker faaliyetine uygun deimitir. Bu durum da, khinlerin hava sebebiyle saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar rivyet edilmektedir.515 Yukardaki saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shoufang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp yaamlarn devam ettiren, ilkel hayat tarz sren baz boylarda bu eski din srmtr, kansna varlabilir. Dahas, 763te yasak getirilmi bulunan bu dinin baz hususlarna saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar yere yaylmt. Dierleri ve Trkler de bu durumun farknda idi. Ayrca, akl talar, birtek, Dokuz Ouz Hkmdarndadr ve dierlerinin elinde bulunmamaktayd.
515

Chiu Tang-shu, 195, 6 b; Hsin Tang-shu, 217 A, 5 bden naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve itabelerine Gre), s. 92; 94.

134

Bu nakli dikkate alrsak, kaganlar, Maniheizme ynelmeleri zerinden ok zaman saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar yp donduklar .516 Bu metinlerde Ik Dininin kabl ile durumun deitii ile alkal bir kant da bulunmamaktadr ani dininin etkisi ve pek Yolu bozkrlarnn en gzpek tccarlar konumundaki saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar olarak Maniheizme ynelmiti. Bu bilgi net bir biimde ortaya koymaktadr ki, Uygur istendiinden o tarihe dein altm yl gemise de merkez kontroln etkisi artk kstlanm durumdadr.

10. 3. Uygur Toplumu zerinde Maniheist Etkisi ve Sosyo-Ekonomik Yaam

Uygur

toplumundaki

eski

geleneklere

olan

ballk

devam

etse

de,

Uygurlarn din karsndaki tavrlarna baklarak, toplumda nceki zamanlarda rastlandndan daha abuk bir deiim grlr. Buna gre, Uygur toplumunun

516

A. von LE COQ, 35.

135

dnce yapsnda ve ekonomik alannda daha farkl bir meden anlaya geie tank oluruz.517 saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar in kaynaklarna bakldnda; 744 ncesi Uygurlarn sulak ve otlak alanlar aramak iin dolatklar, dier taraftan da binicilik ve okulukta usta olduklar belirtilmekteydi.518 Uygurlar, saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar saylacak bir sanat ve kltr anlaylar bulunurdu.519 Byk Uygur Kaganl (744 / 745-840) iktidar sresince hayvanclk ve hayvanclktan elde edilen rnler, zamanla geliim salam durumdaki zra saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar nemli ticar mallardan saylmaktayd. At yetitiricilii Bebalkta ve byk ihtimlle de, 840 tkiben, dier ehirler de srmtr. Wang Yen-te, Pei-ting (Bebalk)e vardnda;

517

slmiyet ncesi sresince de ekonomik hayatlar at, koyun, sr ve deve yetitiricilii ile gemitir. Adlarn verdiimiz hayvanlar iin nedenden dolay, srekli ekilde deiik otlaklar Trklerde din inanlara dar tarih gelimeler iin bkz., L.[ev] N.[ikolayevi] GUMILV, Muhayyel Hkmdarln zinde, s. 60-65. 518 Edouard CHAVANNES, Chiu Tang-shu, 195den naklen Glin ANDARLIOLU, Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), s. 48. 519 Genel olarak, Uygurlarn byk bir yzdesi gebe yaam srmt ve Kaganlk zamanlar arasnda gezmek hayvanlara nazaran ekonomik adan en deerlileri idi ve koyun ynnden adr keesi iml ediliyordu, koyun derisinden elbise dikilmekteydi. Koyun tezeindan, snmak amacyla yakt olarak faydalanlyordu. Koyun eti yenir, stnden peynir iml edilirdi. Ayrca, at ve sr etleri ve stleri de fayda dahilindeydi. Ksrak stnden iml edilen kmz yksek miktarlarda tketiliyordu. Ancak, Mani beraberinde, bu hayvandan ticar ekilde de faydalanlrd. Bunun yannda, at, Uygurlar sanatnda, asker ve din alanda da nemli idi.

136

saladklar

destee

dayandrlr. Ad

geen sefer srasnda,

Shou-fang

garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar srlerini ayrt ederler. Hi kimse srsnn saysn bilmez520 eklinde aktarmtr. Uygurlar, dier yandan, Kaganlk merkez topraklarnda ve Dou Trkistan devletlerinde kaynaklarnda krk ticaretinde, bir arac pamuk olmalar trn dnda tieh) ihtimlle elde avc ettikleri pozisyonundaydlar. Uygur topraklarndaki samurun inde n biliniyordu.521 in Uygurlarn (incede belirtilmektedir. Bu da gstermektedir ki, gebeliin yannda yerleik hayat tarznda yaam srenler de bulunmaktayd. mparator Te-tsung (780-804), Uygurlara kar sert tedbirler almt ve Tang Hanedanl mparatoru Te-tsung, Tuduna emrederek tm adamlaryla birlikte Bat saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar onlarn temel ihtiyalar vard ve birka ay kalmalar demek bir o kadar da tketim demekti. Bu tketimin karlanmas amacyla Cheng-wu civarndaki halktan 1.000 chin et saladklar d saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar estee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da
520

zkan ZG , in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, s. 65. Ayrca, belirtmek gerekirse; Wang Yen-tenn bu elilik dini rahipleri kmz imiyorlard. Ayrca, at ve sr yk tamada faydalanlan hayvanlard. At, hzl hareket amacyla yararlanlan hayvan olmasnn raporu, eitli bilim adamlarnca farkl edilmitir. Bu nedenle, inceden gerekletirilen dier evirilerde olduu gibi bu raporda da

137

amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar dini Uygur merkezinde etkin, merkezden uzak yerlerde zayf myd? Biraz daha eski zamanlara gidersek; Tang Hanedanl devlet ileri bakan vekili Kuo Tzu-i, An Lu-shann oluna kar gnlk koyun, Bu rakamlar, Uygur kiiden oluan Uygur kuvetlerinin iin normaldi ve olmadn yaants

gstermektedir. Bir ihtiml bu yasak, Mani dini rahiplerine uygulanmt. inli gezgin Wang Yen-te, 980de Turfan blgesi Uygurlarna ziyarette bulunmut saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar u. Wang Yen-te, kaytlarnda tm yoksullarn et yediini belirterek eklemektedir ki, zayf ve bakmsz durumdaki atlar mutlaka yenmektedir ve deeri yalnz 1 changYan, at eti Uygurlarda temel besin idi. Tamm ibn Bahrn verdii bilgilere baklrsa, uzun zamanlardan itibren otlaa saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen s saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar ava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar byk bir ehir522 konumundadr ve ayrca, zra faaliyetler de gelimitir.

521

Colin MACKERRAS, The Uighur Empire (744-840), According to the Tang Dynastic Histories, s. 64. 522 ehircilik faaliyetleri konusunda biraz eski tarihlere, Bat Gktrklerinin hkm srd zamanlara konmutur. V.-VII. yzyllarda, Sod kolonilerinin Talas, u ve li vadilerinde youn bir biimde grlmesi, bu alanda on kadar ehrin ve yerleim birimlerinin oluturulmasn salamt. S. G. KLYASHTORNY T. . SULTANOV, Trkn Bin Yl, s. 105.

138

Tamm

ibn

Bahrn

iddia

ettii,

Uygurlarn

zengin

zra

faaliyetleri

olduuarkeologlarn almalar ile ok ak olarak desteklenmektedir. Arkeolojik buluntulara saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar iki ehir bilinmektedir. Bilinen bu iki bu ehirden yukarda bahsedilmitir.523 Baybalkn inas, Kagann emri saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shou-fang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765 bir oluumdur ve bu ehrin dahilinde bir Kaganlk saray bulunur ve ine-usu Yaztnn belirttiklerine baklrsa, ehir ile ayn tarihlerde oluturulmutur ve evresi duvarlarla evrilmitir. Tammin aktardklarna ) da amanlarn saladklar destee dayandrlr. Ad geen sefer srasnda, Shoufang garnizonu komutan Kuo Tzu-i ile grp anlama salayan Uygurlar, amanlarn kehnetinin dorulanmas nedeniyle byk bir memnuniyet duyarlar. Tibetlilere kar verilen sava esnasnda (765) da amanlarn ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar ok byk yarar grld, yan amanlarn rzgr ve kar duas sayesinde tm Tibetlilerin yp donduklar da Moyen or Kagan devrinde bitirilmitir. Yan, ehirleme faaliyetleri Kaganln kuruluunu tkiben, hemen sonra balamtr. Baybalk ehrine ait bilgiler ok azd, dier yandan Uygurlarn yaamndaki nemi ehrin arlar ve esnaflar grlmekteydi. ehrin iersinde bulunan ve de ok uzak bir adrve adr524, sarayn dz ina edilmi dam stnde

i kapakta 1993]. Bu tarz bir gebe yaam tarz zayflama gsterir ve zra yaam meydana gelir. Bu gelimeleri tkiben, ehir dnda retilen yiyecek maddelerine bal, yerleik bir ehir halk ksa srede ortaya kar. Bununla beraber adrn varl, Uygur toplumunda yerleik hayatn inceliklerindeki gelime iaretlerinden sadece bir tanesidir. Fakat, bu gelimenin daha baka nedenleri bulunmaktayd. Eer ki, geni ve bunlarn nihayetinde de daha da geliim gstermi bir meden yapnn domas salanm olur. Saylan tm unsurlar, Uygur sosyal yapsnda da ortaya kmaya balyordu.
524

523

139

yeraldn,

ayrca

da,

yine

bu

adrn

100

kii

kapasitede

olduunu

bildirmektedir.525 Daha eski tarihlere gidecek olursak, 744 ncesi, dokuz boy arasnda in etkisi ak ve nettir. Biraz daha eskilere gidersek, in hanedanlarnn gelimi siyas tekiltlar VII. yzylda da etkisini gstermekteydi ve bu nedenden, inlilerin Baybalk vb. ehirlerin oluturulmas aamasnda yardmc olmalar gayet doald. Dier taraftan, Gneydeki, yan inde retilen, mallar, Uygurlarda ehirleme almalar ilerleme saladka daha ok talep grmeye balayacakt. Gelimelere bakarak, en azndan Uygur toplumunun bir blm gebe yaam brakmt, diyebiliriz. Batdaki Koo (Hoo) ve Bibalk (Bebalk) vb. byk ehirlerin dnda da olsun, yerleik bir ehir medeniyeti geliim salamaktayd. arlarn ve eitli esnafn varl, mahsuln merkez dndan getirilerek aracl aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayab aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabilird hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabili aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabilirdi hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabilirdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl
525

Uygur insanndaki yerleme tarz, zaman gese de, ayn kalmtr. ehir ve kasabalarn bymesine karn adr, Uygur yaantsnda en nemli yerleim biimi olarak devam edecektir. Zengin kesimin iki ya da daha ok adra sahip olduu grlebilirdi ve bu adrlar tanabilmekteydi. Buna ve halk, adrlarda hayat srmekteydi. Tm bunlarn iinde en nemlisi, Tamm ibn Bahrn aktard, altn sahalara hkmeden siyas-asker bir oluum iersindeyseniz hakim unsur olup tm sahaya yaylm idare sistemi ile hkmetin her an olduu belli bir merkezin oluturulmas mecbrdir. ehir oluumuna gidildii an, , kltrel almalar iin zemin hazrlanr adr idi (V. MINORSKY, Tamim ibn Bahrs Journey to the Uyghurs, s. 283 vd.; bn Hurddbih, el-, 1998, s. 183) ve bu adr, ok nlyd ve kaganlarn yabanc dmanlar bu adr Uygur gcnn merkezi kabl ediyordu.

140

unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu rdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabilirdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu ilirdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uyguru aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabilirdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu n, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu ar sayesinde halka sunulduunun gstergesidir.526 Uygur topraklarndaki Mani tapnaklar zaman iersinde kaybolup gitmitir. Bu duruma hi aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabilirdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu de armamak yaam tarzndan daha gerekir. Mani dininin altyapsn oluturan unsurlarn banda madd dnyaya ait her trl eye ve duruma kar durma gerei ana prensip olarak dnlemezdi. Mani inancna gre

Kentsel yaam dahilinde gebe ya da yar Kaganlklar, yerleik hayat tarznda, Trk gebe sayabileceimiz yaam ekli srdrlmekteydi ve bu durum Uygur kaganlarnn gtt politika idi ve Tang Hanedanlndan zorla ya da bask ile elde edilen maddiyatla oluturulmu bu kentler, zraati ve tccar kesime kucak amtr. Sodlular, Uygur tarihinde siyas-ekonomik, ticar-kltrel alanlarda etkileri yannda Uygur ehirlemesinde de etkin olmulardr. 840 sonrasnda, gebe ekonomisi devam eder. ehirli Uygurlarn ekonomik aka grlmektedir ve bu durum Gktrk devrine dein uzanr. Gktrk ve Uygur neslinden olmayan, kltrl, ticar ve siyas alanlarda usta kimselerden yararlanmay politika edinmilerdir.

526

141

dnyev istekleri brakmak, insan duygular trplemek bozkrl Uygur toplumuna gre bir ey olamazd.527 Mani inan sistemi, bozkrl Uygur insanna hi de uygun bir din yaps deildi. Bu durumu realize edersek; Mani dini ki, gereki olmak gerekirse, aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabi aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabilirdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan vazgemesi anlamna gelmekteydi. Mani dinine ait unsurlar Uygurlar arasnda grlmse de, bu lirdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uyguru aristokrat tabakaya hitap etmektedir ve zellikle de bu tabakada yaylm salayabilirdi. hemen imknsz bir eydi. Mani dinini kabl etmesi demek, bozkrl Uygurun, aile kurumundan, da dorusu kendisini kendisi yapan her trl unsurdan dinine ait unsurlar Uygurlar
528

Tabi ki, yukarda ele aldmz bu durum Uygur idareci tabakas ile Uygur avam tabakas arasnda uzakl meydana getirmitir. Uygurlarn bu iki tabakas arasndaki kopukluk, Uygur Kaganlnda ke neden olabilirdi. Uygur halknn st tabakas Mani dinini benimsemiti ve, din almalarn yaplmasnn en nemli nedeni de sava Uygur insan ortaya karma fikri idi. Tm bu saydklarmza karn, Mani dininin, Bat corafyas kltr unsurlar ile tantrmas gibi yararlar olduu zerine fikirler de ortaya atlmaktadr. Tarih srete, bilindii zere, gebe ve bozkrl Trkler in kltrne kar bir antipati duymutu. Fakat, Uygur Kaganl zamannda Sod lkesi (Sogdiana) ve ran sahasndan aktarlan unsurlara Trkler baz ynlerden ok da tutucu yaklamamlardr.

527

Maniheizmin Uygur toplumu zerindeki etkileri hakknda eitli grler vardr. Bunlardan birisi iin bkz., Zekeriya K TAPI, Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasnda slmiyet, Konya, 2004, s. 47 vd..

142

SONU

Tarihin en eski ve belki de en nemli yolu durumundaki slmiyet ncesi Trk tarihine birok etkide bulunmutur.

pek Yolu, pek Yolu

gzerghlarndaki ekonomik ve ticar ekimeler, Trklerin, komular ve rakipleri arasnda hakim olma mcadelesi iersinde yer almalarna neden olmaktayd. Siyas ve asker alanlarda stnlk oluturmak, temel unsurlarndand. En eski alardan beri, pek Yolu gzerghlarnda eitli mallar nakledilmekteydi. Dou-Bat corafyalar arasnda gidip gelen kervanlarn her iki corafyada ticaretini gerekletirdikleri mallarn en deerlisi ve de en bata geleni ipek idi. pek, en eski zamanlardan itibren Bat corafyasnda talep grmtr ve ipek uruna byk meblalar denmitir. Ad geen bu yol, tarihin eitli zamanlarnda tehlike altnda kalmtr. Buna gre, ticar ve ekonomik ekimeler srasnda bu yola hakim olmak ve tekel kurmak isteyen milletlerin mcadeleleri esnasnda tehlikeler ortaya kyordu. Yol gzerghlarndaki tehlikeler nedeniyle, kervanlar ve yolcular farkl rotalar takip etmek zorunluluuna itilmilerdi. pek Yolu dahilindeki ticar faaliyetlere hakim olma savalarnda slmiyet ncesi Trk tarihinde Gktrkler ve onlar tkiben Uygurlar, kurduklar Kaganlklar zamanlarnda bu mcadelelere katlmlardr. Gktrkler, ksa zamanda geni bir corafyay ele geirdikten sonra Eftalitler (Akhunlar)i ykyor ve Sasanlere komu olarak byk bir imparatorluk hlini alyordu. Dnya hakimiyeti dahilinde eski Trk devlet gelenei politikasna gre bu sahada tam bir stnlk kurabilmek iin pek Yolunu da hakimiyete sokmak gerekliydi. Gktrklerin pek Yoluna ve buradaki ticar faaliyetlere ihtiya duymasnn en byk nedeni, indeki hanedanlardan hediye ya da hara yoluyla alnan ve byk miktarlara ulaan ipein pazarlanmas gereiydi. te, burada belki de o zamann dnyasnda en byk ve en eski tecrbelere sahip tccarlar Sodlular devreye girmitir. Sodlular, Gktrk tarihinde ilk defa grlmyordu. Onlardan
Maniheizm ile Sod kltrnn Uygur kltrne etkileri iin bkz., Jean-Paul ROUX, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, s. 203-204.
528

pek Yolu zerinde hakimiyet kurmann

143

birisi, inden ilk defa Gktrk Kaganlk makamna yollanan ilk eli sfatn da tamaktayd. Sodlular, ok usta tccarlard. Onlar, ayrca ok da usta siyasetiydiler. Usta tccar ve siyaseti kimliklerini ticar ve ekonomik karlar uruna kullanarak hereyi yapabilecek karakterdeydiler. Sodlular, Gktrk efendileri ile pek Yolu ticareti hakimiyeti zerinde bir ortaklk oluturuyorlard. Yan, bozkrn usta askerleri ve Asya corafyasnn usta tccarlar ve siyasetileri bu zelliklerini birletirerek byk iler yapma yolunda adm atmlardr. Sodlu Maniakhn bakanlndaki Gktrk resm heyeti Bizans bakenti Konstantinopolise gelmi, siyas-asker-ticar-iktisad alanlarda Gktrk Bizans resm grmeleri gerekletirilmiti ve slmiyet ncesi Trk tarihinin belki de Orta Asya corafyas gdml ilk byk siyas-asker ilikilerine giriilir. Daha nceki tarihlerde Bizans mparatorluunun dier Trk toplumlaryla ilikide bulunduklar bilinmektedir. Ama, hibirisi bu denli byk apl olamamtr. Eski Romann devam olan, tarihilerin tabriyle Bizans ile ikili ilikilere giriilmesine altyap salayan olay pek Yolu ticareti idi. Gktrkler, Dnya hakimiyeti felsefesi dahilinde drt bir yanda fetihlerde bulunsalar da gzerghlarndaki ticar ilikiler kendileri asndan da nemliydi. pek Yolu indeki

hanedanlardan elde edilen ipek yksek miktarlara ulamt ve bu ipee pazar yaratlmas zorunluluu vard. Dier yandan, pek Yolu zerindeki her trl ticar faaliyetten elde edilecek ekonomik girdinin, Kaganla ekonomik g kataca bir gerekti. Takdir edilecektir ki, ekonomik ve iktisad g olmakszn asker gcn pek bir anlam olmayacaktr. Gktrk kagan ve idarecileri de, bu durumun farkndaydlar. pek Yolu ticareti sayesinde, Gktrkler zamannda Bat sahas daha yakndan tannm ve sonraki Trk gleri iin daha salam temeller atlmtr. Sodlu unsuru sayesinde, Trkler, tam anlamyla olmasa da ticar ilere de girmilerdir. Ancak, tccarlk ii, bozkrl asker karakterdeki Trkn yapabilecei bir i deildir. slmiyet ncesi Trk tarihinde Hazarlar bu duruma bir istisna oluturmaktaysalar da, onlar tccar olmalar nedeniyle, asker karakterlerini byk oranda kaybetmilerdir. Gktrk Kaganlnn siyaset sahnesinden ekilmesiyle bu sefer de Uygur Kaganl ortaya kmtr. Uygur Kaganl, Gktrk Kaganlnn devam bir Trk devleti idi. Onlar da, en byk dmanlar olan indeki hanedan bask altna

144

almtr. Uygurlar, zaman iersinde g kazanmlar ve gelien olaylar sonucunda indeki Tang Hanedanlnn iine dt zor durumlardan kurtarmak iin yardmlarda bulunmulardr. u konuya dikkat edilmesi gereklidir; Gktrkler, zamanla ok byk bir alana hkmetmi ve geni bir corafyada hakim olmusa da Uygurlarn kaganlklar toprak bykl asndan Gktrklere nazran snrl kalmtr. Bu sebeple, Uygur kaganlar kendilerince olumlu bir politika izleyerek ine ok sayda akn ve saldr yapmak yerine, Tanglara yardm politikas ile ini siyas-ekonomik baskda tutmay uygun grmtr. Uygurlar, her yardmlar sonucunda inden yksek miktarlarda ipek almaktayd ve atalar Gktrkler gibi bu mala bir pazar yaratma zorunluluklar domutu. Dier taraftan; Bg Kagan, in topraklarndaki bir sefer srasnda Maniheist rahiplere rastlam ve onlar Uygur bakentine davet etmiti. Bu Maniheist rahiplerin k noktalar yer Sod lkesi (Sogdiana) idi ve Gktrkler zamanndaki Sodlular ile ayn sahadan gelmekteydiler. te, bahsi geen Sodlu Maniheistler bu i biilmi kaftan olabilirdi. Bg Kagan, Mani rahiplerinin telkinleri sonucu Mani dinine ynelmi gibi grnse de, bundaki asl sebep siyas idi. Bu durumun ok sebebi bulunabilir. En bata in, Trk tarihinde grlen en byk dman konumundadr. in topraklarnda, her trl yabanc dine kar bir nefret ve tkibat vard. Ayrca, belirtmek gerekirse, Mani dini ortaya ktndan beri her gittii corafyada tkibata uratlmtr. Mani dinine ynelmek ine kar politika oluturabilirdi. Dier ynden, bilindii gibi, Sodlular usta tccarlar idi ve bu zellikleri ticar alanda kullanlabilirdi, Gktrk zamannda olduu gibi. Bu da demek oluyordu ki, Maniheistleri himye etmek sayesinde kazanlardan pay alnabilirdi. Uygur Kagannn Uygur toplumuna tantt Mani dini, beraberinde Maniheist topluluu ve Sodlular da Uygur topraklarna getirmiti. Tccar zelliklerinin yannda yetenekli siyaseti olduklar da bilinmekteydi. Sodlularn siyas telkinleri sonucunda, ine saldrmak dncesini gden Bg Kagan, siyas bir cinayete kurban gidiyor, Uygur Kaganlnda II. Hanedan dnemi balyordu ki, II. Hanedan dnemi denmesinin etkisi sebebi hanedan ve soyunun din deiikliiydi. siyas Grlyor da ki, Sodlularn dourmutur. yalnzca ticar deil, alanda sonular pek Yolu ticareti yoluyla elde edilen

145

Mani dinini Uygur toplumu ve bu sahaya sokmaya alan Maniheistlerin ve Sodlularn, pek Yolunda gidip gelmeleri ve Uygur Kaganlk hakimiyet snrlarn tercih etmelerinin en byk sebeplerden birisi Mani dinine uygulanan tkibat ve bu sebeple de kendilerine hamilik yapabilecek gl bir devletin varldr. Uygurlar asker gleri ile, Sodlular da usta tccar ve siyaseti kimlikleriyle Gktrkler zamanndaki birliktelii tekrarlyorlard. pek Yolu gzerghlarnda gidip gelen Mani rahipleri ile Uygur toplumuna sokulmak istenen Mani dini ve Bat kltr unsurlar, Uygurlara birok etkide bulunur. En byk etki ise Uygur alfabesi alannda olur. Uygurlardaki ehirleme faaliyetleri artar ve o zamanlarn artlarnda ok gzel ehirler kurulur. Netice itibaryle; pek Yolu gzerghlarndaki ticaret slmiyet ncesi Trk tarihinde nemli bir yere sahiptir. pek Yolu ticareti nedeniyle, Gktrk ve Uygur Kaganlklar dnemlerinde hakimiyetin ve kaganln devam iin asker-siyas politikalar ticar-iktisad temeller zerine oturtulmutur. Bu politikalarn Trk tarihinde nemli getirileri olmu ve gelimeler de Trk tarihine yn vermitir.

146

KAYNAKLAR

ALAADD N ATA MEL K CVEYN, (1998), Tarih-i Cihan Ga, (eviren: Mrsel ZTRK), kinci Bask, Ankara. ALTHEIM, Franz, (1998), Asyann Avrupaya rettii, (eviren: Emin Trk EL N), kinci Bask, stanbul. ANDREAS, F. C. HENNING, W. B., (1934), Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkestan, Wissenschaften. ANDREWS, Fred H.[enry], (1920), Ancient Chinese Figured Silks Excavated by Sir Aurel Stein at Ruined Sites of Central Asia, (drawn and described by F. H. ANDREWS), London. ATAN, Turhan, (1990), Trk Gmrk Tarihi I. Cilt Balangtan Osmanl Devletine Kadar, Ankara. BANG, W.[illy] GABAIN, A.[nnemarie] v.[on], (1929), Trkische Turfan-Texte II, Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. BARNES, N., The date of the Avar suprise, (1912), Byzantinische Zeitschrift, XXI. BARTHOLD, V.[asilij] V.[iladimirovi], (1975), Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (Yayna Hazrlayanlar: Kzm Yaar KOPRAMAN Afar smail AKA), [ kinci Bask], Ankara. BARTHOLD, V.[asilij] V.[iladimirovi], (1990), Mool stilsna Kadar Trkistan, (Hazrlayan: Hakk Dursun YILDIZ), Ankara. BARTHOLD, Vasilij Viladimirovi, (2000), Asyann Kefi, Rusyada ve Avrupada arkiyatln Tarihi, (Trkesi: Kaya BAYRAKTAR Aye MERAL), stanbul. BEK N, Ahmet Rza, (1981), pek Yolu, Ankara. BERGMAN, Folke, (1939), Archaeological Researches in Sinkiang, Especially the Lopnor Region, Stockholm. BERL, Emmanuel, (1999), Attiladan Timura Avrupa ve Asya, (eviren: Glseren DEVR M), stanbul. III, Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der

147

BOULNOIS, L., (1966), The Silk Road, London. BRAUDEL, Fernand, (1991), Maddi Medeniyet Ve Kapitalizm, (Trkesi ve Sunu: Mustafa ZEL), stanbul. BRETSCHNEIDER, E., (1888), Mediaeval Researches from Eastern Asiatic Sources: Fragments Towards the Knowledge of the Geography and History of Central and Western Asia from the 13th to the 17th Century, I-II, London. BURKITT, F. C., (1925), The Religion of the Manichees, Cambridge. BURY, J. B., (1923), History of the Later Roman Empire, Vol. II, London. CAHUN, Lon, (1896), Introduction lHistorie de lAsie, Turcs et Mongols des Origines 1405, Paris. CHALIAND, Grard, (2001), Gebe CHAVANNES, CHAVANNES, dition, Paris. CHAVANNES, Edouard PELLIOT, Paul, (1913), Un Trait Manichen retrouv en Chine, Journal Asiatique, XI, 1. CHRISTENSEN, A., (1936), LIran sous les Sassanides, Copenhague. CIPOLLA, Carlo M., (1993), Akdeniz Dnyasnda Para, Fiyatlar Ve Medeniyet, (Trkesi: Ali hsan KARACAN), stanbul. CLAUSON, G., (1972), An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford. CUMONT, F., (1908), Recherches sur le Manicheisme, I, Brussels. CZEGLDY, Kroly, (1998), Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, (eviren: Erdal OBAN), stanbul. ANDARLIOLU, Glin, (2004 a), Uygur Devletleri Tarihi ve Kltr (in Kaynaklar ve Uygur Kitabelerine Gre), stanbul. ANDARLIOLU, Glin, (2004 b), Sar Uygurlar ve Kansu Blgesi Kabileleri (9-11 Asrlar), kinci Bask, stanbul. ANDARLIOLU, Glin, (1984), Uygur in ktisadi Mnasebetleri, At pek Alverii (744-840 ), Tarih Dergisi, Say: 34. Edouard, Edouard, (1903), (1941), mparatorluklar Moolistandan Tunaya Documents Documents sur sur les les Tou-kiue Tou-kiue (Turcs) (Turcs) M. V. yy.-XVI. yy., (eviren: Engin SUNAR), stanbul. Occidentaux, Ptersbourg. Occidentaux Recueillis et Comments suivi Notes additionnalles, Deuxime

148

DEGUINES, J., (1756-1758), Histoire gnrale des Huns, des Turcs, des Mongols et des autres Tartares Occidentaux, ouvrage tir des livres Chinois, I-V, Paris. DVRIA, M. G., (1897), Musulmans et Manichens Chinois, Journal Asiatique. DIEHL, Ch.[arles], (1901), Justinien et la civilisation Byzantine au VI. sicle, Paris. DIETRICH, K, (1912), Byzantinische Quellen zur Leander und Vlker-kunde (515 jh.), I-II, Leipzig. DONUK, Abdlkadir, (1988), Eski Trk Devletlerinde Terimler, stanbul. DUBS, Homer H., (1957), A Roman City in Ancient China, London. DURMU, lhami, (1993), skitler (Sakalar), Ankara. EBERHARD, Wolfram, (1995), in Tarihi, nc Bask, Ankara. EBERHARD, W.[olfram], (1996), inin imal Komular Bir kaynak kitab, (eviren: Nimet ULUTU), kinci Bask, Ankara. ECSEDY, H., (1964), Uighurs and Tibetians in Pei-Ting 790-791 A. D., Acta Orientalia, XVII. FRANKE, Otto, (1930-1952), Geschichte des Chinesischen Reiches, I-V, BerlinLeipzig. GABAIN, A.[nnemarie] von, (1995), Eski Trkenin Grameri, (eviren: Mehmet AKALIN), kinci Bask, Ankara. GIBB, H. A. R., (1923), The Arab Conquests in Central Asia, New York. GIBBON, Edward, (1966), The Decline and Fall of the Roman Empire, (an abridgement by: D. M. LOW), Reprinted, Suffolk. GIBBON, Edward, [Tarihsiz], The Decline and Fall of the Roman Empire, Volume I 180 A. D.-395 A. D; Volume II 395 A. D.-1185 A. D., New York. GIRAUD, Ren, (1960), LEmpire des Turcs Clestes, Les rgnes dElterich, Qapghan et Bilg, 680-734, Paris. GOLDEN, Peter B., (2002), Trk Halklar Tarihine Giri Ortaa ve Erken Yeniada Avrasya ve Ortadouda Etnik Yap ve Devlet Oluumu, (eviren: Osman KARATAY), Ankara. GROUSSET, Ren, (1960), LEmpire Des Steppes, Attila. Gengis-Khan. Tamerlan, Quatrime dition, Paris. dar-Asker nvan ve

149

GUMILV, L.[ev] N.[ikolayevi], (2003 a), Eski Ruslar Ve Byk Bozkr Halklar Kpak, Peenek, Hazar, Yahudi, Guz, Burtas, erkes, Tatar ve Moollar, I. Cilt, (Rusadan eviren: D. Ahsen BATUR), stanbul. GUMILV, L.[ev] N.[ikolayevi], (2003 b), Eski Trkler, (Rusadan eviren: D. Ahsen BATUR), Drdnc Bask, stanbul. GUMILV, GUMILV, L.[ev] N.[ikolayevi], L.[ev] N.[ikolayevi], (2003 c), Etnogenez Halklarn ekillenii zinde, Ykseli Ve Dleri, ( ngilizceden eviren: D. Ahsen BATUR), stanbul. (2003 d), Muhayyel Hkmdarln (Rusadan eviren: D. Ahsen BATUR), nc Bask, stanbul. GUMILOV, L.[ev] N.[ikolayevi], (2000), Hazar evresinde Bin Yl, Etno-Tarih Asndan Trk Halklarnn ve evre Halklarn ekillenii zerine, (Rusadan eviren: D. Ahsen BATUR), stanbul. GNGR, Harun, (1994), Uygur Kaan nvanlarnda Kn ve Ay Teri Kavramlarnn Kullanl, XI. Trk Tarih Kongresi Bildirileri, C. II, Ankara. HALOUN, G. HENNING, W. B., (1952), The Compendium of the Doctrines and Styles of the Teaching of Mani, the Buddha of Light, Asia Major, 3. HAMILTON, J. R., (1955), Les Oughours lpoque des Cinq Dynasties daprs les Documents Chinois, Paris. HAMILTON, James, (1962), Toquz-Oguz et On-Uygur, Journal Asiatique, CCL, 1. HANNESTAD, K., (1957), Les Relations de Byzance avec la Transcaucaise et lAsie centrale aux 5e et 6e sicles, Byzantion, XXVII. HANSEN, Olaf, (1930), Zur Sogdischen Inschrift auf dem drei Sprachigen Denkmal von Karabalgasun, Mmoires de la Socit Finno-Ougrienne, XXXXIV, 3. HAUSSIG, H. W., (1953), Theophylakts Exkurs ber die Skythischen Vlker, Byzantion, 23. HAUSSIG, Hans Wilhelm, (1997), pek Yolu Ve Orta Asya Kltr Tarihi, (Trke eviri: Mjdat KAYAYERL ), Kayseri. HEAD, C., (1970), On the Date of Justinian IIs Restoration, Byzantion, XXXIX. HEATON, Herbert, (1995), Avrupa ktisat Tarihi lkadan Sanayi Devrimine, (eviren: Mehmet Ali KILIBAY), Ankara.

150

HEDIN, Sven Anders, (1938), The Silk Road, (translated from the Swedish by F. H. LYON), New York. HENNING, W., (1936), Neue Materialien zur Geschichte des Manichismus, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft, XV. HENNING, W. B., (1940), Sogdica, London. HERODOTOS, (1991), Herodot Tarihi, (Trkesi: Mntekim KMEN), nc Bask, stanbul. HEYD, W., (1975), Yakn~Dou Ticaret Tarihi, [C. I], (eviren: Enver Ziya KARAL), Ankara. HONIGMANN, Ernst, (1970), Bizans Devletinin Dou Snr, (Tercme eden: Fikret IILTAN), stanbul. HOPKIRK, Peter, (1980), Foreign Devils on the Silk Road, London. ZG , zkan, (1978), XI. Yzyla Kadar Orta Asya Trk Devletlerinin inle Yapt Ticari Mnasebetler, Enstits Dergisi, 9. ZG , zkan, (1987), Uygurlarn Siyas Ve Kltrel Tarihi (Hukuk Vesikalarna Gre), Ankara. ZG , zkan, (1989), in Elisi Wang Yen-Tenin Uygur Seyahatnamesi, Ankara. JOURDIN, du Michel Mollat, (1993), Avrupa Ve Deniz, (eviren: A. Muhittin KARGIN), stanbul. JULIEN, Stanislas, (1847), Notices sur les pays et les Peuples trangers, tires des Gographies et des Annales Chinoises III, Les Ougours, Journal Asiatique, IV, 9. JULIEN, Stan., (1864), Documents historiques sur les Tou-kioue (Turcs), extraits du Pien-i-tien, et Traduit du Chinois par, Journal Asiatique. KAFESOLU, brahim, (1983), Trk Mill Kltr, kinci Bask, stanbul. K TAPI, Zekeriya, (2004), Dou Trkistan ve Uygur Trkleri Arasnda slmiyet, Konya. KLYASHTORNY, S. G., (1961), Sur les Colonies Sogdiennes de la Haute-Asie, Ural-Altaische Jahrbcher, XXXII, 1-2. KLYASHTORNY, S. G. LIVI, V. A., (1972), The Sogdian Inscription of Bugut Revised, Acta Orientalia, XXVI, 1. stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih

151

KLYASHTORNY, S. G. SULTANOV, T. ., (2003), Trkn Bin Yl, (Rusadan eviren: D. Ahsen BATUR), stanbul. KURAT, Akdes Nimet, (1992), IV XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, kinci Bask, Ankara. LE COQ, Albert von, (1928), Buried Treasures of Chinese Turkestan, (Translated by Anna BARWELL), London. LE COQ, A. von, (1922), Trkische Manichaica aus Chotscho III, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, II. LEVENKO, M. V., (1999), Kuruluundan Yklna Kadar Bizans Tarihi, (eviren: Maide SELEN), stanbul. LIEU, Samuel N., (1998), Manichaeism in Central Asia and China, Boston. LIGET , L.[ajos], (1998), Bilinmeyen KARATAY), [nc Bask], Ankara. LIU, Mau-tsai, (1958), Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der OstTrken (Tu-ke), I-II, Wiesbaden. LOPEZ, R. S., (1951), The Dolar of the Middle Ages, Journal of Economic History, 11. MACKERRAS, Colin, (1968), The Uighur Empire (744-840), According to the Tang Dynastic Histories, Canberra. MACKERRAS, Colin, (1990), The Uighurs, The Cambridge History of Early Inner Asia From Earliest Times to the Rise of the Mongols, (Edited by: Denis SINOR), Cambridge. MARQUART, Josef, (1903), Osteuropische und Ostasiatische Streifzge, Leipzig. MARQUART, J., (1912), Guwains Bericht ber die Bekehrung der Uiguren, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. McEVEDY, Colin, (1999), Vizrden Bizans: Haritalarla Dnmek, (Hazrlayan: Halil BERKTAY), Cogito, 17, K. Mc GOVERN, William Montgomery, (1939), The Early Empires of Central Asia, North Carolina. MELYUKOVA, A. I., (1990), The Scythians and Sarmatians, (Translated by: Julia CROOKENDEN), The Cambridge History of Early Inner Asia From Earliest Times to the Rise of the Mongols, (Edited by: Denis SINOR), Cambridge. Asya, (Macarcadan eviren: Sadrettin

152

MINORSKY, V., (1948), Tamim ibn Bahrs Journey to the Uyghurs, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, XII, 2. MORAVCSIK, Gy.[ula], (1943), Byzantinoturcica II. Sprachreste den Trkvlker in den Byzantinischen Quellen, Budapest. MORI, Masao, (1983), Sodlularn Orta-Asyadaki Faaliyetleri, Belleten, XLVII, 185. MULLER, F. W. K., (1910), Uigurica II, Abhandlungen der Preussischen Akademie der Wissenschaften, III. MULLER, F. W. K., (1912), Der Hofstaat eines Uiguren-Knigs, Festschrift Vilhelm Thomsen zur Vollendung des Sicbzigsten Lebensjahres am 25 Januar 1912, Leipzig. NLDEKE, Th., (1879), Geschichte der Perser und Araber zur Zeit der Sassaniden. Aus der Arabischen Chronik des Tabari bersetzt, Leiden. ORKUN, Hseyin Namk, (1936-1941), Eski Trk Yaztlar, I-IV, stanbul. OSTROGORSKY, Georges, (1969), Histoire de Ltat Byzantin, (Traduction Franaise de J. GOUILLARD), Paris. GEL, Bahaeddin, (1957), Dou Gktrkleri Hakknda Vesikalar ve Notlar, Belleten, XXI, 81. GEL, Bahaeddin, (1971), Trk Kltrnn Gelime alar, I-II, Ankara. GEL, Bahaeddin, (1984), slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Orta Asya Kaynak ve Buluntularna Gre, kinci Bask, Ankara. GEL, Bahaeddin, (1993), Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve aklamalar ile destanlar), I. Cilt, kinci Bask, Ankara. PELLIOT, P.[aul], (1914), Les Chrtiens de lAsie Centrale et de lExtremeOrient, Toung Pao. PELLIOT, P.[aul], (1915), Lorigine de Tou kiue, nom Chinois des Turcs, Toung Pao, XVI. PIRENNE, Henri, (1991), Ortaa Kentleri Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas, (eviren: adan KARADEN Z), nc Bask, stanbul. PULLEYBLANK, E. G., (1952), A Sogdian Colony in Inner Mongolia, Toung Pao, XXXXI / 4-5. PULLEYBLANK, E. G., (1956), Some remarks on the Toquzoghuz Problem, Ural-Altaische Jahrbcher, XXVIII.

153

RADLOFF, W., (1894-1895), Die Altrkischen Inschriften der Mongolei, III, St.Ptersburg. RAMSTEDT, G. J., (1913), Zwei Uigurische Runeninschriften in der NordMongolei, Journal de la Socit Finno-Ougrienne, XXX, 3. RSONYI, Lszl, (1993), Tarihte Trklk, nc Bask, Ankara. RICHTHOFEN, F. v., (1877), China, I, Berlin. RICHTHOFEN, F. v., (1907), Tagebcher aus China, I-II, Berlin. ROUX, Jean-Paul, (1994), Trklerin Ve Moollarn Eski Dini, (Trkesi: Aykut KAZANCIG L), stanbul. ROUX, Jean-Paul, (2001), Orta Asya, Tarih ve Uygarlk, (eviren: Lale ARSLAN), stanbul. SCHLEGEL, G., (1896), Die Chinesische Inschrift auf dem Uigurischen Denkmal in Kara Balgassun, Mmoires de la Socit Finno-Ougrienne, IX. SCHMIDT-GLINZER, H., (1987), Chinesische Manichaica, Wiesbaden. SDILLOT, Ren, (1983), Tarih Boyunca Tacirlerin ve Ticaretin yks Dnya Ticaret Tarihi Deitokutan Spermarkete, (Trkeletiren: Esat Nermi ESENDOR), stanbul. SERTKAYA, Osman Fikri, (1995), Gktrk Tarihinin Meseleleri, Ankara. SINOR, Denis, (1990), The Establishment and Dissolution of the Trk Empire, The Cambridge History of Early Inner Asia From Earliest Times to the Rise of the Mongols, (Edited by: Denis SINOR), Cambridge. STEIN, Aurel, (1907), Ancient Khotan: Detailed Report of Archaeological Explorations in Chinese Turkestan, I-II, Oxford. STEIN, Aurel, (1928), Innermost Asia: Detailed Report of Explorations in Central Asia, Kan-su and Eastern Iran, I-V, Oxford. STEIN, Aurel, (1929), On Alexanders Track to the Indus: Personal Narrative of Explorations on the North-west Frontier of India, London. STEIN, Aurel, (1901), Preliminary Report on a Journey of Archaeological and Topographical Exploration in Chinese Turkestan, London. STEIN, Aurel, (1912), Ruins of Desert Cathay: Personal Narrative of Explorations in Central Asia and Westernmost China, I-II, London. STEIN, Aurel, (1904), Sand Buried Ruins of Khotan, London.

154

STEIN, Aurel, (1921), Serindia: Detailed Report of Explorations in Central Asia and Westernmost China, I-V, Oxford. SMER, Faruk, (1994 [i kapakta 1993]), Eski Trklerde ehircilik, Ankara. SWANN, N. L., Food and Money in Ancient China, Princeton, 1950. SZDECZKY-KARDOSS, Samuel, (1990), The Avars, The Cambridge History of Early Inner Asia From Earliest Times to the Rise of the Mongols, (Edited by: Denis SINOR), Cambridge. ENEL, Aleddin, (1995), lkel Topluluktan Uygar Topluma Gei Aamasnda Ekonomik Toplumsal Dnsel Yaplarn Etkileimi, Beinci Bask, Ankara. EEN, Ramazan, (Hazrlayan), (1998 a), slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, kinci Bask, Ankara. EEN, Ramazan, (1998 b), Mslmanlarda Tarih-Corafya Yazcl, stanbul. EEN, Ramazan, (2002), el-Cahz ve Trklerin Faziletleri, kinci Bask, stanbul. TAAIL, Ahmet, (1995), Gk-Trkler, Ankara. TAAIL, Ahmet, (1999), Gk-Trkler, II, Ankara. TEK N, inasi, (1993), Eski Trklerde Yaz, Kat, Kitap ve Kat Damgalar, (Baskya Hazrlayan: R. Tba AVDAR), stanbul. THOMSEN, V.[ilhelm], (1896), Inscriptions de lOrkhon, dchiffres I. LAlphabet, II. Transcription et traduction des Textes (Monuments I et II), Mmoires de la Socit Finno-Ougrienne, V. TOGAN, A. Zeki Velid, (1981), Umum Trk Tarihine Giri, nc Bask, stanbul. TOKUDA, Hisaji, (2003), Uygur Hakanl Dneminde (744-840) Ticari Faaliyet ve Ykla Etkileri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mimar Sinan niversitesiSosyal Bilimler Enstits, stanbul. UHLIG, Helmut, (2000), pek Yolu in ve Roma Arasnda Eski Dnya Kltr, (Trkesi: Alev KIRIM), stanbul. VCZY, Pter, (1996), Avrupada Hunlar, (eviren: Tark DEM RKAN), Hunlar ve Tanrnn Krbac Attila, (Hazrlayan: Gyula NMETH), kinci Bask, stanbul. VASILIEV, A. A., (1932), Histoire de LEmpire Byzantin, Tome I (324-1081), (Traduit du Russe par P. BRODIN et A. BOURGUINA), Paris. WIDENGREN, G., (1961), Mani und der Manichismus, Stuttgart. YILDIZ, Hakk Dursun, (2000), slmiyet ve Trkler, nc Bask, stanbul.

155

ZGEM

Cengiz YILDIZDA 1974 tarihinde stanbul Trkiye Cumhuriyetinde dodu.

E T M Ortaky lkokulu (Beikta stanbul) (1985) Gazi Osman Paa Ortaokulu (Beikta stanbul) (1988) Maka Akif Tuncel End. Mes. Lisesi, Elektrik Blm (Beikta stanbul) (1991) Mimar Sinan niversitesi, Fen-Ed. Fakltesi, Tarih Blm (Beikta stanbul) (2002)