ANKARA NVERSTES DL ve TARH-CORAFYA FAKLTES

CORAFYA BLM DERS NOTLARI

NFUSUN CORAF ANALZ

Prof. Dr. Erturul Murat ZGR Blgesel Corafya Anabilim Dal

Ankara 2010

1. 1.1. 1.2. 2. 2.1. 2.2. 2.2.1. 2.2.2. 2.2.3. 2.2.4. 2.2.5. 2.2.6. 2.2.7. 2.2.8. 3. 3.1. 3.1.1. 3.1.2. 3.1.3. 3.1.4. 3.1.5. 3.2. 3.2.1. 3.2.2. 4. 4.1. 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.3.1. 4.1.3.2. 4.1.3.3. 4.1.3.4. 4.1.3.5. 4.1.4. 4.1.4.1. 4.1.4.2. 4.1.4.3. 4.1.5.

NDEKLER GR Nfus Aratrmalarnda Veri ve Analiz Nfusun Veri Kaynaklar NFUS DNAMKLER Nfus Deiiminin Bileenleri Nfus Art ve Azaln Temel lm Yntemleri Doal Art Hz Mutlak Deiim Yzdelik Deiim Yllk Ortalama Art Aritmetik Art Hz Geometrik Art Hz stel Deiim Hz Nfusun kiye Katlanma Sresi YAAMSAL SRELER Dourganlk Ham Doum Oran ocuk-Kadn Oran Genel Dourganlk Hz Yaa zel Dourganlk Hz Toplam Dourganlk Hz lmllk Ham lm Oran Yaa/Cinsiyete zel lm Hz MEKANSAL PATERNLER ve SRELER Nfusun Dal Nfus Dalnn nemi Meknsal nite Tipleri Nfus Dalnn llmesi Saylar ve Yzdeler Nfus Younluu Lokasyon Katsaylar Yeniden Dal Gstergesi Toplanma Gstergesi Nfus Haritas Tipleri Noktalama Haritalar Koroplet Haritalar Orantl Sembol Haritalar Nfusun Haritalanmas ve CBS

Sayfa 5 5 6 12 12 12 12 14 14 14 14 15 18 20 22 22 22 23 23 24 25 27 27 27 28 28 28 28 31 31 31 34 36 37 38 38 40 43 45

4.2. 4.2.1. 4.2.2. 4.2.2.1 4.2.2.2 4.2.2.3 4.2.2.4 4.2.2.5 5. 5.1. 5.2. 5.2.1. 5.2.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. 5.7. 6. 6.1. 6.2. 6.2.1. 6.2.2. 6.2.3. 6.3. 6.4.

NDEKLER G G statistikleri Gn llmesi eriye ve Darya G Hzlar Brt G Hz Net G Hz G Devinim Hz G Etkililii YA ve CNSYET BLEM Nfus (Ya-Cinsiyet) Piramidi Nfusun Ya Gruplarna Gre Dalm Ana Ya Gruplarnn Harita le Gsterimi Ana Ya Gruplarna Dalmn gen Grafik le Gsterimi Ya Bamllk Oran Yalanma Endeksi Potansiyel Destek Oran Ana-Baba Destek Oran Cinsiyet Oran NFUSUN EKONOMK NTELKLER alma andaki Nfus alan (Faal) Nfus sizlik ve sizlik Oran stihdam Edilenler gc ve gcne Katlma Oran Ekonomik Faaliyet teki Durum FAYDALANILAN ESERLER EKLER

Sayfa 48 48 50 50 51 52 53 53 55 55 57 57 58 61 65 66 67 68 63 63 63 63 64 64 64 65 66 68

ZELGELER LSTES izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge izelge 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Nfusla ilgili nemli baz web siteleri Nfus art ve azalnn temel lm yntemleri Geometrik art hz yntemiyle nfus deiiminin llmesi Geometrik deiimde yzdelik deiim kullanlarak dnem sonu nfusu hesaplama. Farkl nfus art hzlarna gre nfusun ikiye katlanma sresi Trkiyede ya gruplarna gre doum, toplam kadn ve yaa zel dourganlk hzlar, 2000 Trkiyenin il, ile, bucak ve ky saylar, 1920-1999 Afrikann blgelerinde nfus dal, 1950-2000 Seilmi baz lkelerde nfus younluu hesaplamas, 2000 Kanadada Fransz kkenlilerin lokasyon katsaylar, 1901 ve 1991 Afrikann blgelerinde toplanma endeksi hesaplamas, 1950-2000 eriye, darya, brt ve net g hzlarnn hesaplanmas G devinim hz ve g etkililiinin hesaplanmas (A) linde nfusun ya gruplarna ve cinsiyete gre dalm, 2000 lkelere gre nfusun ana ya gruplarna dalm Trkiyede yllara gre ana ya gruplarna nfusun dalm EKLLER LSTES ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil ekil 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Trkiyenin Dzey 1e gre statistiki Blge Birimleri Noktalama haritalara bir rnek: Avustralyada nfus dal Koroplet harita:Trkiyede dourganln corafi paterni, 2000 Kaliforniyann nfus younluu ngilterede nfus younluu Orantl dairelerle yaplm iki harita: Filistinde nfus dal 1 Orantl dairelerle yaplm iki harita: Filistinde nfus dal 2 Avrupada nfus dal, 2004 Afrikada nfus dal, 1990 ArcView-ArcMap haritalama yazlmnda harita tipi seenekleri ArcView-ArcMap haritalama yazlmnda snflandrma seenekleri Trkiyede 1985-1990 dneminde ieriye ve darya g ilikisi Trkiyenin nfus (ya-cinsiyet) piramidi, 2000 gen grafik ile ana ya gruplarnn gsterimi Dnyada gelimilik blgelerine gre yalanma endeksi, 1950-2050 Dnyada gelimilik blgelerine gre potansiyel destek oran, 1950-2050 Dnyada gelimilik blgelerine gre ana-baba destek oran, 1950-2050 Cinsiyet oran ile ya arasndaki iliki

Sayfa 11 15 16 17 21 25 29 32 33 35 38 50 54 56 59 59

31 39 42 42 42 43 43 43 43 47 48 52 57 60 66 67 68 69

GR
1.1. Nfus Aratrmalarnda Veri ve Analiz Nfusun Corafi Analizi dersinde, nfusla ilgili eitli istatistiklerin

harita, grafik, izelge gibi malzemelerle grsel hale getirilmesi yannda, veriden yeni veriler retilmesi almalar yaplacaktr. Ayrca, elde edilen her trl nfus verisinden meknsal zmleme (analiz) yollar

denenecektir. Dersin ierii ile ilgili baz kavramlar ksaca aklamak gerekir. Bunlardan ilki veridir (data, done). Trk Dil Kurumunun Gncel Trke Szlnde (http://www.tdk.gov.tr) veri, bir aratrmann, bir tartmann, bir muhakemenin temeli olan ana esi olarak tanmlanmaktadr. Matematik veri, bir problemde bilinen, belirtilmi anlatmlardan

bilinmeyeni bulmaya yarayan ey eklinde ifade edilmektedir. Nfus verisi denildiinde ise; nfusun bykl, bileenleri, deiimi, alansal dalm, nitelii gibi unsurlar ieren saylar, deerler anlalr. Analiz veya Trkedeki karlyla zmlemenin felsefi anlam, her hangi bir konunun, bir nesnenin dncede veya gerekte kurucu paralarna ayrlmak yoluyla yapsnn, ileyiinin ve geliim yasalarnn ortaya konmas ilemi (http://www.tdk.gov.tr) olarak tanmlanabilir. Corafyada meknsal zmleme (spatial analysis), toplumsal, kltrel ve ekonomik meknn, saysal ilemler yaparak niceliksel yapsnn istatistiksel yntemler kullanarak ortaya karlmasn ieren bir kavramdr. Meknsal zmlemeyi, bir harita zerinde, noktalarn, izgilerin, alanlarn ve yzeylerin dzeninin aratrlmas olarak da tanmlayanlar vardr (Johnston ve dierleri, 2000: 775).

phesiz nfusun corafi analizinde deiim, nemli bir yer tutar ve deiik istatistiksel yntemlerle llebilecek bir kavramdr. Genel olarak deiim, bir zaman dilimi iindeki deiikliklerin btnn ifade etse de nfus deiimi dendiinde ayn noktadan hareketle; bir yerdeki nfusun belli bir dnem boyunca artma, azalma veya ayn kalma eklinde gsterdii durumlar anlalr. Bir yerin/alann nfusu, doumlar, lmler ve gler yoluyla deiiklie urar. Bir yerde doumlar lmlerden fazla olursa nfusun deiimi art ynnde gerekleirken, tersi durumda nfus azalacaktr. Doal haliyle ileyen bu dng gler marifetiyle farkl bir grnm alabilir. Bir yere gelenlerin says fazlaysa bu g nfusa olumlu etki yaparken, bir yerden gidenlerin fazlal nfusun geliimini olumsuz ynde etkiler. Nfusun deiimi, bir mekndaki/yerdeki zaman faktrnn etkisiyle nfusun yeniden dalm anlamna da gelmektedir. Burada ikinci nemli nokta, deiimi ve dal nedensel olarak irdelemektir. Nfusun doasnda olan dinamiklii, yaadmz mekn anlamak, ondan en verimli ekilde yaralanmak, sorunlarn kavrayabilmek ve btn bunlara ynelik eylemlere giriebilmek zere bize onu zmleme zorunluluu

getirmektedir. 1.2.Nfusun Veri Kaynaklar Nfus aratrmalarnda veri eitlilii ve zenginliine byk gereksinim vardr. Bu veriler saymlara veya yzey aratrmalarna dayanan mutlak saylar, hzlar ve oranlardr. Nfus ve onun ortak nitelikleri srekli devinim halindedir. Bu nedenle de maliyeti olduka yksek olmakla birlikte, gncel nfus istatistiklerini yenilemek bir zorunluluktur. Nfus verisi iin

kapsaml kullanm tipinden sz edilebilir (Peters ve Larkin, 2005: 29 ve 30) : Be yldan daha uzun sreli planlama, politikalar iin yol gsterici ilkelerin ve projeksiyonlarn sralanmas, Gncel demografik eilimleri ve uygulama programlarn gzden geirme, izleme, Demografik olgular ile sosyoekonomik gelimeler arasndaki ilikilerin mikro veya makro dzeyde bilimsel incelenmesi. lk bakta temel demografik kavramlarn pek ou somut ve anlam bakmndan ak grlebilir. Ya, lm, canl doum gibi kavramlar, basit ve kolay anlatlabilir bulunabilir, dier taraftan kent, oturma yeri, hane halk gibi dier baz kavramlar da eksiksiz ve gvenilir demografik veri koleksiyonu kabul edilebilir. Oysa ya, lm ve canl doum gibi grnte anlamlar ak olan terimleri bile kavramlatrmak ve buna bal olarak da dnya apnda karlatrlabilir nfus veri seti oluturmak zor bir itir. Mesela, Birlemi Milletler ya doumdan itibaren tamamlanm gne yllardr eklinde tanmlamakta ve Batda ya tespitinde bu yntem kullanlmaktadr. Fakat inde, inlilerin bir ksm doduklarnda

kendilerini bir yanda kabul etmekte, bazlar Batnn gne takvimine gre ya bildiriminde bazlar da Japon sistemine gre bu bildirimi

yapabilmektedir. Dolaysyla standart bir ya bilgisi elde etmek neredeyse imknszlamaktadr. Benzer sonulara Gney Korede de ulamak mmkndr. Dnyada, nfusu annda bilinen veya tahmin edilen yerler olduu gibi, henz saym yaplmam, belirli periyotlar veya arada srada nfusu

saptanmaya allan yerler ve hatta ok eitli usullerle yaklatrma deerlerin konuulduu meknlar mevcuttur. O nedenle dnya nfusunu tam olarak bilebilmek ok zordur. Nfusla ilgili aratrmalarda yararlanlabilecek veri kaynaklarnn banda, belirli aralklarla yaplan nfus saymlar gelmektedir. Nfus saym, belirli bir zamanda ve yerdeki tm kiilere ilikin demografik, ekonomik ve toplumsal verileri toplama, deerlendirme, analiz etme ve yaynlama ilerinin btnne denilmektedir. Nfus saymlarnn yapld tarihler, sorulan sorular, nfusun baz zellikleri iin kullanlan ltler, her lkede deimektedir. Nfus saymlar srasnda veya sonrasnda nemli saylabilecek sorunlarla karlalmaktadr. Hi saylmama, ift saylma, baka yerde saylma (Trkiyedeki gibi saym gleri), masa banda abartma veya azaltma(denek savalar), saym yaplacak yllarn zorunlu olarak (sava, bizde olduu zere seim iin semen ve milletvekili says tespiti) ya da olmadan deitirilmesi, idar nitelerin snr deiiklikleri, sorulan sorularn ve ltlerin (kent, meslek, faaliyet kolu,ana ya grubu snflandrmas) sklkla deitirilmesi, saym yntemi deiiklikleri, bu sorunlarn banda gelmektedir. Bylece, belli dnemlerdeki nfus deiiklikleri karlatrmal olarak izlenememekte, hatal plnlarn yaplmas sz konusu olmakta, zaman, para, emek israf ortaya kmakta, toplumsal bozulma, politik istikrarszlk ba gstermekte, uluslar aras karlatrmalar yaplamamaktadr. Birlemi Milletlerin lkeler arasnda nfus bakmndan

karlatrmay mmkn klmak iin, sonu (0) ile biten yllarda saym

yaplmasn tavsiye etmesine karlk, dnya zerindeki btn lkelerde byle bir standarda henz ulalamamtr. Trkiyede 1935den 1990a kadar sonu (0) ve (5) ile biten yllarda saym yaplmken, saym periyodu 1990dan sonra 10 yla karlm ve 22 Ekim 2000 tarihinde son saym gerekletirilmitir. Ancak 30 Kasm 1997 tarihinde Genel Nfus Tespiti ad altnda, idar snrlardaki deiiklikler ve lke iinde yaanan nemli yer deitirmeler nedeniyle, semen ve illerin karaca milletvekili saylarna esas olmak zere, daha dar kapsaml bir saym yaplmtr. Saymlar, saym memurlar araclyla haneler dolalarak kiisel grme yoluyla yaplabilecei gibi, anket formlarnn nceden hane halk reislerine gnderilmesi ve kendileri tarafndan bu formlarn doldurulmas istenerek de gerekletirilebilmektedir. Nfusla ilgili verilerin bilgisayar ortamnda kayt altna alnd lkelerde, saym yaplmadan da annda nfus bilgilerine ulamak mmkn olabilmektedir. Trkiyede, Merkezi Nfus daresi Sistemi (MERNS) Projesiyle ilikili, Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi tam anlamyla ilerlik kazandnda byle bir noktaya ulalm olacaktr (http://www.nvi.gov.tr ). Trkiyede 2006 ylnda balayan ve 2007 ylnda devam eden bir uygulamayla adrese dayal nfus kayt sistemi denilen bir saym yntem denenmektedir (Bkz. okuma kutusu). T.C. Babakanlk Trkiye statistik

Kurumu (TK) grevlilerince tm haneler ziyaret edilerek, hanede daimi olarak ikamet eden kiilerin kimlik bilgileri Hanehalk Bilgi Formuna kaydedilmektedir.

10

Okuma Kutusu ADRESE DAYALI NFUS KAYIT SSTEM (http://www.tuik.gov.tr)

Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi Nedir ? Kiilerin yerleim yerlerine gre nfus bilgilerinin gncel olarak tutulduu, nfus hareketlerinin her an izlenebildii, MERNS kaytlarndaki T.C . Kimlik Numarasna gre kiiler ile ikamet adreslerinin eletirildii bir kayt sistemidir. Bu Sistemin Eski Nfus Saymlarndan Fark Nedir ? Adrese Dayal Nfus Kayt Sistemi nfus saym deil, devaml yaplacak gncellemeler ile yaatlan modern bir veritabandr. Daha nce 10 ylda bir sokaa kma yasa ile uygulanan nfus saymlar artk yaplmayacaktr. Ayrca bu sistemde T.C. Kimlik Numaralarna gre kayt yaplacandan mkerrer kayt ya da kayt olamama gibi riskler yoktur.

Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan gerekletirilen almalar kapsamnda ncelikle Trkiyedeki btn adresler standartlatrlm, adres karmaasna son verilmitir. Belediye ve il zel idareleri, sorumluluk alanlarndaki tm adresleri, Adres ve Numaralama Ynetmelii uyarnca numaralandrm ve bu adresleri TK tarafndan gelitirilmi olan Ulusal Adres Veritabanna aktarmaya devam etmektedirler. Adres bilgilerini Ulusal Adres Veritabanna aktarma ilemini bitiren 81 ildeki btn hanelere TK grevlileri gitmekte ve bu adreslerde yaayan vatandalarmzn yerleim yeri adreslerini MERNS kaytlaryla eletirmektedir.

Nfus

saymlarnda

de facto

ve

de jure

denilen

yntemler

kullanlmaktadr. Hazr nfus anlamna gelen de facto yntemiyle, saym gnnde kiiler nerede bulunuyorlarsa, orann nfusuna dahil

olmaktadrlar. De jure ise, kiilerin daimi ikmetghlarna gre yaplan saym yntemidir. Buna gre kiiler, saym esnasnda nerede bulunurlarsa bulunsunlar, esas oturduklar yerde saylm gibi ilem grmektedir. Nfusla ilgili temel veri kayna saymlar olmakla beraber, her lkede deiik ekillerde tutulan doum ve lm kaytlar (salk evi, salk oca, hastane ve doumevi gibi salk kurulularnda ya da defin ruhsat veren kurulular) yurt d ve yurt ii g bilgileri ( Kurumu), nfus

mdrlklerindeki kaytlar, asker, mal vb. nedenlerden dolay bir araya getirilmi idar kaytlar (Trkiyede askerlik ubeleri, vergi daireleri, belediyeler, muhtarlklar, eitli Avrupa lkelerinde kilise kaytlar) zaman zaman veya periyodik olarak rnekleme yntemiyle gerekletirilen nfus aratrmalar

11

(Dnya Salk rgt, Salk Bakanl vb. kurumlar tarafndan yaplan), nfus almalarndaki dier kaynaklar arasnda saylabilir. Ayrca gemie ait nfus ve bu nfusun zellikleriyle ilgili tarihi ariv belgeleri de bunlara katlabilir (Trkiyedeki Osmanl Dnemine ait tahrir defterleri, salnmeler, erriye sicilleri, mhimme defterleri vb. belgelerin bulunduu devlet arivleri gibi). izelge 1 Nfusla ilgili nemli baz web siteleri
Kurulu ad Association of Population Centers The Population Council Population Reference Bureau Population Division (UN) Food and Agriculture Organization (UN) Population Fund (UNFPA) Census Bureau (USA) Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits Trkiye statistik Kurumu (eski Devlet statistik Enstits) Dnya Bankas Nfus Md.l Institut National Etudes Dmographiques stanbul Bilgi niversitesi G almalar Uygulama ve Aratrma Merkezi Ko niv.G Aratrmalar Program Gazi niversitesi G Aratrma ve Uygulama Merkezi (GAR) http://www.mirekoc.com http://www.gazi.edu.tr/ http://www.ined.fr http://goc.bilgi.edu.tr/ ve Vatandalk leri Genel http://www.tuik.gov.tr/ http://devdata.worldbank.org http://www.nvi.gov.tr http://www.hips.hacettepe.edu.tr/ Web sitesi adresi http://www.popcenters.org/ http://www.popcouncil.org/ http://www.prb.org/ http://www.un.org/popin/wdtrends.htm http://www.fao.org http://www.unfpa.org/ http://www.census.gov/

12

NFUS DNAMKLER
2.1.Nfus Deiiminin Bileenleri (Components of change) Doumlar ve lmler gibi yaamsal istatistikler, demografik gei ve

zamana bal olarak meydana gelen deiikliklerin karlatrlmas iin temel veriyi salarlar. Doum ve lm saylar arasndaki fark nfusun doal artdr. te yandan demografik bir bileen olarak glerin nfus art zerindeki etkisi genelde daha kktr. Bir yerde doumlar lmlerden ve/veya gle gelenler gle gidenlerden fazlaysa nfus artar. Tersi durumda ise; byk olaslkla nfus azalr. Buna gre nfus art/byme hz (growth rate) doal art ve net gn toplamndan ibarettir. Baka deyile nfus art, doumlarla lmlerin farknn, gle gelenlerle gidenlerin farkna eklenmesiyle hesaplanr. 2.2. Nfus Art ve Azaln Temel lm Yntemleri (Basic measures of growth and decline) Nfusun art veya azaln lmek zere gelitirilmi baz temel lm yntemleri bulunmaktadr. Bu yntemler, daha az hesaplama gerektiren, nispeten kolay ve genel fikir veren yntemlerdir. O nedenle de bu yntemlere kullanclar tarafndan sklkla bavurulmaktadr (izelge 2 ve 3). 2.2.1.Doal Art Hz (Rate of natural increase) Nfus deiiminin en nemli belirleyicilerinden olan doum ile lmler arasndaki ilikiye bal olarak nfusun doal art/azalndan sz edilebilir. Doal art hz, belli bir yldaki doum miktarndan ayn yl gerekleen lm miktar karldktan sonra bulunan deerin yine o yla ait

14

toplam nfusa blnmesi, elde edilen saynn 100 ile arplmasyla hesaplanr. RNI yl = [(Doum says lm says) : yl ortas nfus] x 100 rnek bir lke olarak Polonyann 1996 yl doal art hz aadaki gibidir: RNI1996 = [(429.000-386.000) : 38.609.400] x 100 = 0.11 Doal art hz, doum ve lm saylar biliniyorsa baka bir formlle de hesaplanabilir. Bunun iin nce aadaki gibi ham doum ve lm oranlar bulunur. CBR = (B : P) x 1000
CBR= Ham doum oran B= Bir ylda gerekleen canl doum says P= Bu yla ait yl ortas nfus.

CDR = (D : P) x 1000
CDR= Ham lm oran D= Bir ylda gerekleen lm says P= Bu yla ait yl ortas nfus.

Daha sonra ham doum oranndan ham lm oran karlr ve bir yla ait doal nfus art hz belirlenir.
RNIyl = (CBR - CDR) RNI1996 = (11.1 10.0) : 10 = 0.11

Bu verilerden yola karak nfusun art hz, belli bir yla ait doum, lm ve net g miktarlarna bal olarak hesaplanr. Buna gre nce doumlardan lmler karlr, bulunan deere (+) veya (-) net g miktar ilave edilir. Daha sonra bu ilemden elde edilen sonu toplam nfusa blnrse ve kan deer 100 (veya 1000) ile arplrsa; yzde (binde) cinsinden nfus art hz hesaplanm olur. GR yl = [(Doum lm +/- net g) : toplam nfus] x 100

15

2.2.2.Mutlak Deiim (Absolute change) Bir yerdeki nfusun mutlak deiimi, dnem sonu nfus (Pn) ile dnem ba (P0) nfus arasndaki fark (Pn - P0) ifade eder. Mutlak deiim bir oran olmayp miktar bildiren bir saydr. Fark pozitif ise bu deer ilk nfusa eklenen insan miktarn, negatif ise ilk nfustan eksilen insan miktarn gsterir. izelge 1 de gsterilen rnekte Meksikann 50 yllk dnemde nfusunun mutlak olarak 63.569.000 kii artaca

ngrlmektedir. 2.2.3.Yzdelik Deiim (Percentage change) Yzdelik deiim, mutlak deiimin ilk nfusa blnmesi kan deerin 100 ile arplmasyla elde edilmektedir (PC = (Pn - P0) : P0 x 100). Baka bir deyile yzdelik deiime iki saym yl arasndaki nfus farknn ilk nfusa orannn yzde cinsinden ifadesi de denilebilir. Bu yntem, nfus deiimi hesabnda sklkla kullanlan ve en basit lm yntemlerindendir. 2.2.4.Yllk Ortalama Art (Average annual increase) Yllk ortalama art, nfustaki mutlak deiimin bir yl bana isabet eden ksmdr (AAI = (Pn - P0) : n). Bu bakmdan nfusun mutlak art miktarnn iki saym arasndaki yl saysna blnmesi yllk ortalama art miktarn hesaplamamz salayacaktr. 2.2.5.Aritmetik Art Hz (Arithmetic growth rate) Aritmetik art hz, yllk ortalama art miktarnn ilk sayma blnmesi ve kan deerin 100 ile arplmas sonucunda hesaplanr (AGR = [(Pn - P0) : n] : P0 x 100). Bu bize bir bakma yzdelik deiim orannn dnemin yl saysna blnmesinden elde edilen deeri verir.

16

izelge 2 Nfus art ve azalnn temel lm yntemleri

Forml Tanmlar rnek Meksika

P0 = lk (dnem ba) nfus Pn = Son (dnem sonu) nfus n = P0 ile Pn arasndaki yl says (dnem sresi) 1 Mutlak Deiim (Absolute change-AC) AC= Pn - P0 2 Yzdelik Deiim (Percentage change-PC) PC = (Pn - P0) : P0 x 100 3 Yllk Ortalama Art (Average annual increase -AAI) AAI = (Pn - P0) : n 4 Aritmetik Art Hz (Arithmetic growth rate - AGR) AGR = [(Pn - P0) : n] : P0 x 100

P0 = 98.787.000 (2000 yl) Pn = 162.356.000 (2050 yl) n = 50 yl AC = 162.356.000 98.787.000 AC = 63.569.000 PC = (63.569.000 : 98.787.000) x 100 PC = 64,35 % AAI = 63.569.000 : 50 AAI = 1.271.380 AGR = 1.271.380 : 98.787.000 x 100 AGR = 1,29 %

2.2.6.Geometrik Art Hz (Geometric growth rate) Geometrik art yntemi ile belli bir yl sonra nfusun hangi bykle ulaabilecei, son nfus ve art hz yardmyla dnem ba nfusu, dnem ba ve sonu nfuslar biliniyorsa yllk art hz veya yllk art hzna bal olarak nfusun ikiye katlanma sresi gibi hesaplamalar yaplabilir (izelge 3). Geometrik deiim (Geometric change) ynteminde yzdelik deiim kullanlarak dnem sonu nfusu hesaplanabilir: izelge 4 teki Pn = P0 x [1+ (PC10 : 100)+ formlndeki (PC10 : 100) 10 yllk bir dnemin nfus art hzdr. Bu rakam 10 blnrse yllk ortalama

17

nfus art hz (r) elde edilir. Burada Pn yi hesaplamak iin aadaki forml retilebilir: Pn = P0 x (1 + r) izelge 3 Geometrik art hz yntemiyle nfus deiiminin llmesi
Forml Tanmlar rnek Amerika Birleik Devletleri

P0 = lk (dnem ba) nfus Pn = Son (dnem sonu) nfus n = P0 ile Pn arasndaki yl says (dnem sresi) r = Yllk art hz 1 Dnem sonu nfusu (End of Period Population - Pn) Pn = P0 x (1+ r)n veya log Pn = log P0 + log(1+ r) x n

P0 = 250.4 (milyon, 1990 yl ortas) Pn = 297.2 (milyon, 2010 yl ortas) n = 20 yl r= 0.86041 %

Pn = 250.4 x (1.0086041)20 Pn = 297.2 veya log Pn = 2.39863 + 0.07441 log Pn = 2.47305 Pn = 297.2 P0 = 297.2 : 1.0086041)20 P0 = 250.4 veya log P0 = 2.47305 0.07441 logP0 = 2.39863 P0 = 250.4 r = (297.2 : 250.4)1/20 - 1 r = 0.0086041 veya 0.86041 % n = 0.30103 : 0.003720724 n = 80.9 yl

2 Dnem ba nfusu (Initial Population - P0) P0 = Pn : (1+r)n veya log P0 = log Pn log(1+ r) x n 3 Geometrik art hz (Geometric growth rate) r = (Pn : P0)1/n 1 4 kiye katlanma sresi (Doubling time) n = log2 : log(1+ r)

18

izelge 4 Geometrik deiimde yzdelik deiim kullanlarak dnem sonu nfusu hesaplama.
Formller
Tanmlar

rnek
Trkiye

Pn = n yl sonras iin tahmin edilmek istenen nfus. P0 = Dnem ba nfusu PC10 = 10 yllk yzdelik deiim oran

P0 = 50.664 ( bin kii olarak, 1985 yl) PC10 = %25.5 (1975-1985 dnemi) Pn = 10 yl sonras iin tahmin edilmek istenen nfus, TKin tahmini, 62.526

Pn = P0 + [(PC10 : 100) x P0 ]

Pn = 50.664 + [(25.5 : 100) x 50.664] Pn = 50.664 + (0.255 x 50.664) Pn = 50.664 + 12.919,32 Pn = 63.583,32

Pn = P0 x [1+ (PC10 : 100) ]

Pn = 50.664 x [1 + (25.5 : 100) ] Pn = 50.664 x 1,255 Pn = 63.583,32

Bu forml ile bir yl sonrasnn nfusu tahmin edilebilir. Ka yl sonrasnn nfusu belirlenmeye allyorsa (1+r)nin o kadar ss alnmaldr. rnein, n yllk bir periyot dnlyorsa forml; Pn = P0 x (1 + r)n ekline dnecektir. Bu ynteme bileik faiz yntemi de denilmektedir. rnei bu formle uyarlarsak; Pn= P0 x (1 + r)n Pn= 50.664 x (1 + 0,0255)10 Pn = 50.664 x (1,0255)10

19

Pn = 50.664 x 1,28634< Pn = 65.171,26 deeri bulunur. Yukardaki matematiksel ilikiden yararlanarak r deeri yani yllk nfus art hz hesaplanabilir: r = (Pn : P0)1/n 1 ( r = KUVVET (SON SAYIM : LK SAYIM); 1/5 (PERYOT) 1)

r = (56.473 : 50.664)1/5 1 r = (1,1147)0,2 1 r = 1,0219 1 = 0,0219 r = % 2,19

2.2.7.stel Deiim Hz (Exponential rates of change)

Bir alanda gelecekte nfus ulaaca bykl kestirebilmek iin kullanlan yntemlerden biri de stel Deiim Hz yntemidir. Bilindii gibi gerekte nfusun deiimi zaman iinde kesintisiz, srekli bir olaydr. Bu nedenle deime yllara gre kesintili deil de zaman iinde srp giden bir olay olarak dnlrse stel Deiim Hz ynteminin kullanlmas yerinde olur. Pn = P0 x e r. n Bu formldeki; Pn = n yl sonraki nfus (tahmin edilen nfus) P0 = Dnem ba nfusu(dnem 1985-1995 ise; 1985 nfusu) e = Logaritma(2.7182818<eklinde devam eden 1in ex deeri)

20

r = Yllk nfus art hz (eer bu hz %1 ise 0.01 eklinde yazlr) n = ki tarih arasndaki sre (1985-1995 iin 10 yl)

Trkiyenin 1985 yl nfusu 50.664.000, 1985-1990 devresinde yllk ortalama nfus art hz %2,17dir (yani 0,0217). Pn = P0 x e r . n Pn = 50.664.000 x e 0.0217 .
10

(er.n deerini bulabilmek iin hesap makinelerindeki ex tuu kullanlr) Pn = 50.664.000 x 1,24234 < Pn = 62.941.913 (1995 ylnda, 1985-1990 arasndaki nfus art hzyla olmas gereken nfus) 1995 yl iin Devlet statistik Enstitsnn tahmininin 62.526.000 olduunu hatrlarsak bu rakamn daha gereki olduu sonucuna ulaabiliriz. stel Deiim Hz yntemiyle bilinen dnem ba ve sonu nfuslarndan yola karak o dnemin yllk nfus art hzn belirlemek de mmkndr. Bu defa forml aadaki gibi olacaktr: r = [ Ln ( Pn : P0 )] : n Bunu da rnek rakamlarmzla deerlendirirsek; r = [ Ln ( Pn : P0 )] : n r = ( Ln ( 62.526 : 50.664) ) : 10 r = ( Ln 1,23413) : 10

21

(Ln deeri hesaplanrken hesap makinelerindeki Ln tuu kullanlr) r = 0,21036 : 10 r = 0,021 yani % 2,1 (1985-1995 aras dnemde yllk ortalama nfus art hz) deeri elde edilmi olur.

2.2.8.Nfusun kiye Katlanma Sresi

Yllk nfus art hzna bal olarak bir yerin nfusunun ikiye katlanma sresi deimektedir (izelge 5). Yllk ortalama % 2lik byme hzyla bir yerdeki nfusun iki katna kmas iin 35 yllk bir sre yeterli olmaktadr. 1990-2000 dneminde Trkiye nfusu %1.83 orannda arttna gre, bu hzla artmaya devam ederse Trkiye nfusu yaklak 40 yl sonra iki katna kacak demektir.

Dt = Ln 2 : r forml de nfusun ikiye katlanma sresini hesaplarken kullanlr. Dt = Nfusun ikiye katlanma sresi Ln 2 = Sabit say (0.69315) r = Yllk ortalama nfus art hz 1990-2000 dneminde Trkiye nfusu 0.0183 (%1.83) orannda arttna gre, bu hzla Trkiye nfusu; Dt = Ln 2 : r Dt = Ln 2 : 0.0183 Dt = 0.69315 : 0.0183 Dt = 37.9 yl olur.

22

izelge 5 Farkl nfus art hzlarna gre nfusun ikiye katlanma sresi
Yllk ortalama nfus art hz (%) Nfusun ikiye katlanma sresi (yl)

0.5 1.0 2.0 3.0

139 70 35 23

23

YAAMSAL SRELER
3.1.Dourganlk (Fertility)
3.1.1.Ham Doum Oran (Crude birth rate) Nfusun bileenlerinden biri olan doumlarn ve dourganln

llmesi, buna bal olarak meknsal zmlemesinin yaplmas nemli bir konudur. Dourganln llmesiyle ilgili bir ok yntem vardr. Bunlardan en basit olan kaba veya ham doum oran(CBR) dr.

Ham (kaba)doum oran, bir yl boyunca gerekleen canl doum miktarnn o yla ait toplam nfusa blnmesi ve elde edilen deerin 1000 sabit saysyla arplmasyla bulunur.

CBR= (B : P) x 1000

Bu formlde; CBR= Ham doum oran B= Bir yl iinde gerekleen canl doum says P= Bu yla ait yl ortas nfus miktardr.
rnek : 2000 ylnda Trkiyede 1.375.273 canl doum gereklemitir. Ayn yl nfusun 67.804.000 olduu gz nne alnrsa; CBR= (B : P) x 1000 CBR= (1.375.273 : 67.804.000) x1000 CBR= (0.0203) x1000 = 20.3 CBR= 20.3

24

rnek lke olarak Kuveytin (1994) Ham Doum Oran hesaplanmak istense aadaki gibi bir sonu elde edilir: CBR = (38.868 : 1.620.086) x 1000 = 24.0 phesiz bu forml yerlemeler, idar niteler, blgeler veya lkeler leinde ele alndnda farkl sonularla karlamak mmkndr. te bu farkllklarn veya benzerliklerin meknsal grnmn ortaya karmak ve bu grnm douran nedenleri belirleyebilmek iin incelenen alann verilerinin hesaplanmas ve harita ortamna aktarlmas gerekir. 3.1.2.ocuk-Kadn Oran (Child- woman ratio) ocuk-kadn oran (CWR), dourganln dolayl lm

yntemlerindendir. Bu yntem, doum kaytlarnn tutulmad veya olmad yerlerde, ounlukla da geri kalm lkelerde dourganln tahmini iin kullanlr. ocuk-kadn oran, dourgan adaki 1000 kadna den 15 yandan kk ocuk saysna iaret eder. 0-4 yalarda meydana gelmi ocuk lmlerini hesaba katmamas bu yntemin bir sakncasn oluturmaktadr.

CWR = (P0-4 : Pf15-49) x 1000 CWR = Kadn-ocuk oran P0-4 = 5 ya alt toplam ocuk says Pf15-49 = 15-49 ya grubu toplam kadn says

3.1.3.Genel Dourganlk Hz (General fertility rate) Dourganlkla ilgili bir dier lm yntemi genel dourganlk hz dr(GFR). Bu yntemde, bir yl iindeki doumlarn, o yln dourgan

25

adaki kadn nfusuna blnmesi ve kan deerin 1000 ile arplmas esastr. GFR= (B : Pf15-49) x 1000

GFR= Genel dourganlk hz B= Bir yl iindeki canl doum says Pf15-49= Dourgan adaki yani 15-49 ya grubundaki kadn says. rnek: 2000 ylnda gerekleen canl doum miktar 1.375.273, 15-49 ya grubundaki kadn nfus miktar 18.201.876 kiidir. Buna gre; GFR= 1000. (B : Pf15-49) GFR= 1000. (1.375.273 : 18.201.876) GFR= 1000. (0.07555) GFR= %o 75.6 3.1.4.Yaa zel Dourganlk Hz (Age- specific fertility rate) Bir dier yntem, yaa zel dourganlk hzdr (ASFR). Bu yntemde belli bir ya veya ya grubundaki kadnlarn miktar ile bir yl iinde meydana gelen doumlarn ilikisi kurulmaktadr.

hFx= (hBx

: hPfx) x 1000

veya

ASFR = ( Ba : Fa ) x 1000

h x h

F = x ya veya ya grubuna ait zel dourganlk hz kadnlarn bir ylda

Bx = x yandaki/ya grubundaki gerekletirdikleri canl doum says (Ba)

h

Pfx = x yandaki toplam kadn says (Fa)

26

rnek : 2000 ylnda Trkiyede 15-19 ya grubunda 3.518.257 kadn bulunmakta(hPfx), bu kadnlar bir yl ierisinde 117.713 canl doum(hBx) gerekletirmilerdir izelge 6). Bu rakamlara gre;
h x h x h x h x

F = (hBx : hPfx) F = (117.713 : 3.518.257) F = (0.0335) F = %o 33.5

izelge 6 Trkiyede ya gruplarna gre doum, toplam kadn ve yaa zel dourganlk hzlar, 2000
Ya Grubu 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 TFR Doum Says 117.713 427.288 416.460 234.680 125.764 39.734 13.634 1.375.273 Toplam Kadn Says 3.518.257 3.263.432 2.918.825 2.457.285 2.400.808 1.985.225 1.658.012 18.201.844 ASFR (hFx) 33.5 130.9 142.7 95.5 52.4 20.0 8.2 2.42

3.1.5.Toplam Dourganlk Hz (Total fertility rate) Toplam dourganlk hz (TFR), en kullanl dourganlk lm yntemidir ve bu yntem bir nfusun yaa zel dourganlk hznn zeti gibidir. Bu kavram, soyut nfus kua esasna gre kadnlarn 15-49 yalar arasnda dourgan olduklar sre boyunca ortalama olarak

dourabilecekleri ocuk saysn gsterir. Dourganln llmesinde sklkla kullanlan bu yntemle genel doum oran ile yaa zel dourganlk hz yntemlerinin faydalar birletirilmektedir. Bunun yannda toplam dourganlk hz

hesaplamalaryla, dourgan adaki kadn nfusun ya yapsndan

27

etkilenmeden dourganlk dzeyi genel ve kesin olarak llebilmektedir. Bu hz, 15-49 ya grubundaki kadnlarn yaa zel dourganlk oranlarnn basit bir toplam alnarak hesaplanr. Bu nedenle de toplam dourganlk hz, yaa gre ayarlanm bir dourganlk ls saylabilir.
7

TFR = 5 (Ba : Fa) : 1000

a=1

Ba = Bir yllk bir periyotta bir ya grubundaki (a) kadnlarn doum says Fa = Bir ya grubundaki (a) toplam kadn says a= Beer yalk ya gruplar (15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 35-39, 40-44, 45-49 dan oluan toplam yedi ayr grup). Baka bir ekilde sylenecek olursa; her bir ya grubunun yaa zel dourganlk hznn toplanmas, bu deerin 5 ile arplmas ve kan deerin 1000e blnmesi ileminin sonucu, toplam dourganlk hzn verir. rnek : 2000 ylnda Trkiyede yaa zel dourganlk hzlar 5er ya iin yukardaki gibidir. TFR = 5 (Ba : Fa) : 1000
a=1 7

TFR = [5 . (33.5 + 130.9 + 142.7 + 95.5 + 52.4 + 20.0 + 8.2)] : 1000 TFR = (5 . 483.2) : 1000 = 2416 :1000 = 2.42 TFR = 2.42

28

3.2.lmllk (Mortality)
3.2.1.Ham lm Oran (Crude death rate) Doum orannda olduu gibi bir yl boyunca gerekleen lm miktarnn, toplam yl ortas nfusa blnmesi ve kan deerin 1000 sabit saysyla arplmas sonucu, ham veya kaba lm oran bulunur.

CDR = (D : P) x 1000
CDR= Ham lm oran D= Bir ylda gerekleen lm says P= Bu yla ait yl ortas nfus

Trkiye (1990) iin bu deer hesaplanmak istense aadaki sonu elde edilir: CDR = (405.000 : 61.644.000) x 1000 = 6.6 3.2.2.Yaa/Cinsiyete zel lm Hz (Age/sex- specific death rate) Yaa/cinsiyete zel lm hz, yaa ve ya gruplarna gre deiik dzeylerde gerekleen lmlerin bu dzeylerini ortaya koymay amalayan bir lm yntemidir. Doal olarak ilerleyen yalarla birlikte lm oranlarnda art sz konusu olmaktadr. Kadn ve erkeklerin lm oranlar da farkllamaktadr. ABD. de 1998de 65-69 ya grubu iin ASDR erkeklerde 25.1, kadnlarda 15.3tr (Weeks, 2002: 139). ASDR = (Dx : Px ) x 1000
ASDR = Ya ve cinsiyete zel lm hz Dx = Bir ya/ya grubundan (x) bir ylda len says Px = Ayn ya/ya grubunun yl ortas toplam nfusu

29

MEKANSAL PATERNLER ve SRELER

4.1.Nfusun Dal
4.1.1.Nfus Dalnn nemi nsanlarn nerede yaad, planlama ve karar verme srelerinde

yaamsal

neme

sahiptir.

Ynetim

kademelerinde,

sivil

rgtlerde

(organizasyonlarda) planlama faaliyeti, dzenli olarak lkenin eitli dzeylerdeki alansal birimlerindeki (blge, il vb.) nfusa bakmay gerektirir. Nfusun nerede yaad esas olarak toplumlarn doas/yaps ve deiimlerini, dolaysyla refah gereksinimlerini, hizmet kullanmn ve tketici istekleri/alkanlklarn bilmek anlamna gelmektedir. Bu durum ya yaps, gelir dzeyi ve meslekleri de ierecek ekilde ok sayda nfus niteliine meknsal olarak yansr. Bylelikle nfus dal, insanlarn eya satn almasndan tutun da ocuk dourma veya seimlerde semen tercihlerine kadar pek ok konuda tutum/alkanlk farklar yaratr. Gemite nfus dalnn grnm, su tekrarlanma sklklarnn ve hastalklarn meknsal deiikliklerinde ihmal edilmitir. Gnmzde ise nfus dal onu kullanmay bilen toplumlarda politika yapanlarn, karar verenlerin nem verdii bir girdi durumuna ulamtr. Toplumsal grlerin planlanmas, i giriimlerinin lokasyonu, pazarlama stratejileri kuvvetli ekilde nfus dal bilgisine dayanmaktadr (Rowland, 2006: 348349). 4.1.2.Meknsal nite Tipleri Trkiyede meknsal nite/birim tipi olarak ynetimsel(idari)/yasal, istatistiksel/corafi alanlardan sz edilebilir. Anayasa'nn 126. maddesi; Trkiye'nin, merkezi idare kuruluu bakmndan, corafya durumuna, ekonomik artlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine gre illere; illerin de

30

dier kademeli blmlere ayrlmasn ngrmtr. 5442 sayl l daresi Kanunu da dier blmleri ile ve bucak olarak saymtr (izelge 7 ). izelge 7 Trkiyenin il, ile, bucak ve ky saylar, 1920-1999
Yl Kanun l Says ller le Says Bucak Says Ky Says

1920 1924 1926

71 74 63

1929 1933

63 57

1936 1939 1953 1954 1957 1989 1990 1991 1992 1995 1996 1999

62 63 63 66 67 71 73 74 76 79 80 81

3578 1990/3647 3760 3806 KHK.550 4200 KHK.584

Artvin , Kars, Ardahan il haline getirildi. skdar , Beyolu, atalca, Gelibolu,Ardahan, Mu, Dersim, Gen, Siverek, Ergani ve Kozan ileye dntrld. Bitlis li ile haline, Mu lesi il haline getirildi. Aksaray , Cebelibereket, Artvin, ebinkarahisar, Hakkari ile oldu. Mersin ve Silifke illeri birletirilerek el ili kuruldu. Artvin , Hakkari, Bitlis, Bingl, Tunceli il haline getirildi. Hatay l oldu. Uak il oldu. Krehir ileye dntrld. Adyaman , Sakarya, Nevehir illeri kuruldu. Krehir tekrar il oldu. Aksaray , Bayburt, Karaman, Krkkale il oldu. Batman ve rnak il oldu. Bartn il oldu. Ardahan , Idr il oldu. Yalova , Kilis, Karabk il oldu. Osmaniye il oldu. Dzce il oldu

317

661

351

699

356 364 460 460 570 696 828 839 847 849 850

809 817 940 940 930 793 699 697 690 689 688

34067 34996 35159 35129 35325 35426 35145

Kaynak: www.illeridaresi.gov.tr

Trkiyede 24.09.2008 tarihi itibariyle 81 il (vilayet), 892 ile (kaza), ilevlerini yitirmi olmakla birlikte 638 bucak ve 35145 en kk idari birim olan ky muhtarl bulunmaktadr (http://www.illeridaresi.gov.tr). Trkiyede yerel ynetim(mahalli idare) birimi olarak ise; 16s Bykehir Belediyesi (101 Bykehir le Belediyesi, 283 Bykehir lk Kademe Belediyesini bnyesinde barndrr), 65 l Belediyesi, 749 le

31

Belediyesi ve 2011 Belde Belediyesi olmak zere 3225 belediye tekilatl yerleim birimi bulunmaktadr. Bu belediyeler toplam 18136 mahalleye sahiptir. Mahalli idare olarak ayrca 34.388 ky ve 46.919 bals bulunmaktadr (24.09.2008 tarihi itibariyle). Trkiyede NUTS olarak da bilinen statistiki Blge Birimleri Snflandrmas, Bakanlar Kurulu'nun 2002/4720 sayl kararyla, 22 Eyll 2002 tarih ve 24884 say ile Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmi bir dier meknsal niteler btndr. Bu niteler, ABnin blgesel dzeyde uygulad mktesebata uyum erevesinde; DPT Mstearl koordinasyonunda ve eski Devlet statistik Enstits Bakanlnn da katklaryla blgesel istatistiklerin toplanmas, gelitirilmesi, blgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yaplmas, blgesel politikalarn erevesinin belirlenmesi ve Avrupa Birlii Blgesel statistik Sistemine uygun karlatrlabilir oluturulmutur. Bu birimlerin oluturulmasnda nfus eik deerleri1 esas alnarak, iller (il idari niteleri) Dzey 3 olarak tanmlanm; ekonomik, sosyal ve coraf ynden benzerlik gsteren komu iller ise blgesel kalknma plnlar ve nfus byklkleri de dikkate alnarak Dzey 2 (26 blge) ve Dzey 1 (12 blge) olarak gruplandrlmak suretiyle hiyerarik bir blgeleme istatistiki veri taban oluturulmas amacyla

oluturulmutur (ekil 1).

Avrupa Birlii Komisyonunun NUTS blgeleri iin belirledii eik nfus byklkleri. Dzey NUTS 1 NUTS 2 NUTS 3 En az nfus 3.000.000 800.000 150.000 En ok nfus 7.000.000 3.000.000 800.000

Kaynak: (amur ve Gm, 2005:151).

32

ekil 1 Trkiyenin Dzey 1e gre statistiki Blge Birimleri

TRKYE'NN STATSTK BLGE BRMLER (DZEY 1'e Gre)

s tan bul(1) Ba t K arad en iz (8) Do u K arad en iz (9) Ku ze ydo u An ad olu(10 ) Do u M arm ara(4) Ba t M arm ara(2) Ort ado u An ad olu (11)

Ort a A na dolu(7 )

Eg e(3) G ne yd ou A nad olu(12 ) Ba t A na dolu(6 ) Ak de niz(5 )

4.1.3.Nfus Dalnn llmesi 4.1.3.1.Saylar ve Yzdeler Mutlak saylar ve yzdeler farkl yerlere ait nfus dallarnn karlatrlmas iin yaamsal deer ifade ederler ve mutlak insan saylar, planlamada nemli bir zorunluluktur. nk bir hizmetin veya giriimin yaabilme kabiliyeti, mteri veya tketici saylarna baldr. izelge 8deki istatistikler, Afrikann be blgesinde 1950 ve 2000 yllarna ait nfusun mutlak deerleri ve dal yzdelerini gstermektedir. Bu rakamlar, Afrika toplumlarnda mutlak nfus artnn bykl, deiim basksnn ilk gstergesi niteliinde olduunu, yarm yzyllk bir srede Afrika nfusunun katna ktn ve nfus artndaki blgesel farkllklar anlatmaktadr.

33

4.1.3.2.Nfus Younluu Nfus younluu, snrlar belli bir alandaki nfus ile o yerin alan (yzlm) arasndaki ilikiyi yanstan bir kavramdr. Alan deimeden nfusun oalmas nfusun younluunun artna tersi durum ise younluun dmesine iaret eder. Bir alann nfus younluu, ncelikle kalabalklk veya boluk etkisini, kaynaklar ve evre zerine nfus basksnn boyutlarn ve bunlarn yan sra mallar veya hizmetlere olan talepteki ktlk veya bolluu kavramamza yardmc olur. Nfus younluu, lkeler arasnda karlatrmalar yapma konusunda ie yarayan bir kavramdr. Birlemi Milletlerin Nfus Yllnda (Demographic Yearbook) saym verileriyle birlikte lke yzlmlerine ait istatistikler

yaynlanmaktadr. izelge 9, nfus younluu miktarlarna rnekler iermektedir. izelge 8 Afrikann blgelerinde nfus dal, 1950-2000
Blge A 1950 nfusu B % C 2000 nfusu D % E Mutlak fark F = (C-E)

Bat Dou Kuzey Orta Gney Toplam

Yeniden dalm indeksi

62 62 52 29 16 221
milyon

28.1 28.1 23.5 13.1 7.2 100.0

234 246 173 96 50 799

milyon

29.3 30.8 21.7 12.0 6.3 100.0

1.2 2.7 1.8 1.1 0.9 7.8

3.9

Kaynak: United Nations Demographic Yearbook; Population Reference Bureau World Population Data Sheet 2000.

Nfus younluu, toplam nfus ve toplam alan (dalar, ller, bataklklar, ormanlar, milli parklar ve el dememi krsal alanlar ieren, gller ve nehirleri ounlukla darda brakan) rakamlarnn yardmyla hesapland iin nfus dal konusunda yeterince tatmin edici deildir. Nfus younluu hesaplama basit bir ilem olmakla birlikte sonular

34

yanltc olabilir. Baz yerlere ait nfus younluklar yanltc ekilde yapay bir benzerlik ve tek dzelik duygusu yaratabilir. Tezat karakterli yerler bazen ayn younlukta olabilirler, ehrin baz kesimlerinde

tamamndakinden daha fazla younluklarla karlalabilir (rnein, New York ehrinde km2 ye 9000 kii derken, Manhattanda bu rakam 26000e ular). izelge 9 Seilmi baz lkelerde nfus younluu hesaplamas, 2000
lke A Nfus (milyon) B Alan (km2) C Nfus younluu D = (B x 106 / C)

Banglade Tayvan Hollanda ngiltere Fransa Trkiye A.B.D. Rusya Kanada Avustralya Dnya

128.1 22.3 15.9 59.8 59.4 67.8 275.6 145.2 30.8 19.2 6067.0

143998 36179 40839 244877 551495 779993 9629017 17075269 9970568 7741160 134133811

890 616 389 244 108 87 29 9 3 2 45

Kaynak: Population Reference Bureau 2000, World Population Data Sheet 2000.

Kasaba ve ehirlerde ikametgha ayrlmayan arazi kullanmlarnn varl yaygn olarak nfus younluklarn deimesine yol amaktadr. rnein Amerikan yre kentlerinin ancak %50si oturma alanlarna ayrlmtr. Dier taraftan idari ve istatistiksel snrlarn deitirilme kararlar, alanlarn younluk deerlerini byk lde etkilemektedir. Bir ehir veya kasabann nfus younluu, aslnda krsal-ehirsel kenar/saak arazilerini ierip iermediine gre deiir. Nfus younluu iin eitli bak alar gelitirilmi ve bu dorultuda aritmetik nfus younluundan baka, fizyolojik, tarmsal ve

35

gerek nfus younluu gibi temelde nfus-alan ilikisine dayal, ancak bileenleri deien kavramlardan da sz edilebilir. Aritmetik Nfus Younluu, bir yerdeki toplam nfusun o yerin toplam alanna blnmek suretiyle elde edilir. Burada alan hektar (ha), km2 veya mil2 ile temsil edilir. En basit younluk kavram olan aritmetik nfus younluu ile geree yaklamak iin en kk idar niteye kadar inmek gerekir. dar alan geniledike (mesel, ky yerine il dzeyinde younluk incelemesi yapldnda) gerek younluklardan uzaklama derecesi artar. Sz konusu geni alan iindeki farklar ortadan kalkm olur: Aritmetik Nfus Younluu = Toplam Nfus : Toplam Alan Fizyolojik Nfus Younluu, tarm temel kaynak kabul eden ve nfus miktarn tarma elverili alana oranlayan bir kavramdr. Btn geimin tarma bal olduunu farz eden, ekonomik ve teknolojik seviye fark ayrt etmeyen, tarm d toprak ve yer alt zenginliklerini dikkate almayan bu kavramn aritmetik nfus younluundan daha anlaml olduu dnlse bile, soyut ve yetersiz olduu da belirtilmelidir. ayr ve mera, orman, turistik alanlar, deniz ve yer alt kaynaklar, endstri ve eitli hizmet alan ve unsurlar hesaba katlmamtr: Fizyolojik Nfus Younluu = Toplam Nfus : Tarma Elverili Alan Tarmsal Nfus Younluunda, tarm ile uraan nfusun tarma elverili alan miktarna oranlanmas esastr. Bu sayede tarm alan - ifti nfusu ilikisi dier younluk kavramlarndaki alan-nfus ilikisinden daha anlaml olarak kurulmaktadr: Tarmsal Nfus Younluu = Tarmsal Nfus : Tarma Elverili Alan

36

4.1.3.3.Lokasyon Katsaylar (Location quotients) Bir katsay basit olarak bir saynn dier bir sayya blnmesinden elde edilen sonutur. Lokasyon katsaylarnn hesaplanmasnda yzdeler temel tekil eder ve iki yzde veya oran birbirine blnerek katsay hesaplanr. LQi = Xi : Yi
LQi = Lokasyon katsays Xi = lk nfus iin yzde deeri Yi = kinci nfus iin yzde deeri

Katsaylar 1.0dan byk olduunda saynn deerinin artna paralel olarak ar ylmadan, 1.0dan kk olduunda ise sfra yaklatka seyrek toplanmadan sz edilebilir (Rowland, 2006: 356). rnein blgelerin tarmda alan nfus yzdesi, lke toplam tarmda alan yzdesine blnmek suretiyle veya blgelerdeki Kars doumlularn yzdesi toplam Kars doumlularn yzdesine blnmek suretiyle lokasyon katsaylar hesaplanabilir. Birincisinde tarmsal nfusun, ikincisindeyse Kars doumlularn en fazla nerelerde toplanma eiliminde olduu saptanr. izelge 10da Kanadada yaayan Fransz kkenli nfusun 1901 ve 1991 yllarna ait iller ve blgeler dzeyinde lokasyon katsaylar verilmitir. 4.1.3.4.Yeniden Dal Gstergesi (Index of redistribution) Nfus younluklar ve lokasyon katsaylar yannda farkllk endeksi temel alnarak nfus dalnn ie yarar bir zeti elde edilebilir. Bunlardan birisi yeniden dal endeksidir. Bu endeks aadaki forml ile gsterilebilir:

37

IR = 0.5 |xi yi|

i=1

X = Bir blgenin ilk saym nfusunun toplam nfus iindeki yzdesi Y = Ayn blgenin son saym nfusunun toplam nfus iindeki yzdesi

Yeniden dal endeksinin hesaplanma aamalar: Her bir blgenin/alann iki saymna ait nfus dal yzdeleri hesaplanr. Her bir blge/alan iin iki sayma gre hesaplanm nfus yzdelerinin mutlak farklar bulunur. Tm blgeler iin hesaplanan farklar toplanr. Farklar toplam ikiye blnerek yeniden dal endeksi elde edilir. Endeks deeri bydke nfusun dalnda nemli deiiklikler olduu, sfra yaklatka nfus dalndaki deiimin snrl boyutlarda kald anlalr. izelge 10 Kanadada Fransz kkenlilerin lokasyon katsaylar, 1901 ve 1991
l / Blge 1901 Fransz kkenlilerin yzdesi (B) 1991 Fransz kkenlilerin yzdesi (C) 1901 Lokasyon katsays (B: toplam) 1991 Lokasyon katsays (C: toplam)

(A) Newfoundland Prince Edward Island Nova Scotia New Brunswick Quebec Ontario Manitoba Saskatchewan Alberta British Columbia Yukon Northwest Terriotories Toplam (Kanada)

13.4 9.8 24.2 80.2 7.3 6.3 2.9 6.2 2.6 6.5 0.2 30.7

1.9 10.0 7.5 34.3 76.6 6.7 7.7 6.0 5.3 3.6 5.6 4.3 24.5

0.4 0.3 0.8 2.6 0.2 0.2 0.1 0.2 0.1 0.2 0.0 1.0

0.1 0.4 0.3 1.4 3.1 0.3 0.3 0.2 0.2 0.1 0.2 0.2 1.0

Kaynak: McVey ve Kalbach (1995:356)

izelge 8 deki (Afrikann blgelerinde nfus dal, 1950-2000) Afrikann be blgesindeki nfus dal yzdeleri rnek veri olarak

38

kullanlabilir ve buna gre izelgedeki C stunu xi, E stunu da yyi, izelgedeki F stunu ise mutlak farklar ifade eder. Bu stundaki mutlak farklar toplandnda 7.8 deeri bulunur. Bu deer ikiye blndnde elde edilen 3.9 Afrika iin yeniden dal endeks deeridir. Afrikada endeks %3.9 gibi dk bir deer gsterir ve son nfus dal neredeyse ayndr. 4.1.3.5.Toplanma Gstergesi (Index of concentration) Bir dier nfus dal lm yntemi, nfusun yeniden dal endeksinden baz stnlkleri ve yetersizlikleri olan toplanma endeksidir. Bu aslnda farkllk endeksinin (Index of dissimilarity) nfus ile alan arasndaki ilikiye odaklanan bir uyarlamasdr. Bu gsterge, gncel nfus art eilimlerine bal olarak nfusun daha tekdze/dengeli veya daha toplanma eilimli/dengesiz dal gsterip gstermediini anlamamza yardmc olur. Toplanma gstergesi, her bir blgedeki nfusun toplam nfustaki paynn (yzdesinin), o blgenin alannn toplam yzlmndeki payna oranlanmasdr. Gstergenin alt snr 0 (sfr)dr ve bu deere yaklaan gsterge nfusun blgelere dengeli daldn ifade ederken, tersi durumda yani gstergenin 100e yaklamas durumunda nfusun neredeyse tamamnn bir blgede dengesiz ekilde topland sonucu kar.
n

1950dekiyle

Ic = 0.5 |xi yi|

i=1

X = Bir alandaki nfusun toplam nfus iindeki pay, yzdesi Y = O alann lke toplam yzlmndeki pay, yzdesi

Daha nceki Afrika blgelerine ait verilere atfen izelge 11de iki stun halinde 1950 ve 2000 yllarnn toplanma endeksi ilemleri gsterilmitir. Bu stunlardaki yzdeler blgelerin greceli byklkleri ve

39

nfus arasndaki rtmeyi ima ediyor. Her iki yln da endeks deerleri olduka dktr ve Afrika nfusunun bir blgede younlamadn, nfus-alan arasndaki mantkl bir uygunluu belirtmektedir. Elli yl boyunca yine de nfus toplanmasnda yaklak 15den 19a ykselen bir arttan sz edilebilir. 2000 ylnn deeri, Afrika nfusunun %19unun farkl bir blgede olmak zorunda kaldn ima etmektedir (izelge 11). izelge 11 Afrikann blgelerinde toplanma endeksi hesaplamas, 1950-2000
Blge 1950 nfusu milyon B % 2000 nfusu milyon D % Alan km2 F Toplam alandaki % si G 1950 Mutlak fark C-G 2000 Mutlak fark E-G

Bat Dou Kuzey Orta Gney Toplam

Toplanma endeksi

62 62 52 29 16 221

28.1 28.1 23.5 13.1 7.2 100.0

234 246 173 96 50 799

29.3 30.8 21.7 12.0 6.3 100.0

6138291 6361467 8510755 6612610 2674750 30297874

20.3 21.0 28.1 21.8 8.8 100.0

7.8 7.1 4.6 8.7 1.6 29.9 14.9

9.0 9.8 6.4 9.8 2.6 37.6 18.8

Kaynak: Population Reference Bureau 2000, World Population Data Sheet 2000.

4.1.4.Nfus Haritas Tipleri Nfus haritalar, nfus dalnn deiik grnmleriyle bilginin zmlenmesini kolaylatran aralardr. Nfus dal konusundaki istatistikler izelgeler halinde sunulabilir, fakat bu sunumun analizini yapmak zordur. Yer isimlerine ve bu yerlerin lokasyonlarn bilmeyen aina insanlara inceleme sonularn anlatmak ok daha gtr. 4.1.4.1.Noktalama Haritalar (Dot maps) Nfus dal paternleri, bir haritada alan snrlar ierisine yerletirilmi noktalarla temsil edilebilir. Her bir nokta, belli sayda (1, 10, 100 veya 1000 gibi) insan, hatta toplam nfus yzdelerini temsil edebilir.

40

Noktalama haritalarnda kullanlan nokta; belirli bir deeri gsteren niceliksel (kantitatif) semboldr. Bu tr haritalarda noktalar saymak ve btne ait bir deer bulmak mmknse de bu pratik olmayan bir durumdur. Dier taraftan noktalama yntemi, toplanma ve dalmay gzel resmeden bir konusal gsterim yoludur (ekil 2). Noktalama yoluyla yaplan dal haritalar, ok kullanlan ve izimleri nispeten kolay haritalardr. Bunlarn yapmnda iki unsur rol oynamaktadr: Tekrarlanan belli byklkteki noktalar ve noktalarn ait olduu meknlara, lokasyonlara yerletirilecei bir harita. Noktalama haritalar ok eitli kullanm alanna sahiptir ve bu ona nemli bir stnlk salamaktadr. Hemen hemen snrsz miktar, hacim, deer, arlk ve saydaki eitli unsurlarn dalm, geni alan dahi sz konusu olsa, noktalama yntemiyle gsterilebilmektedir. Bununla birlikte hazrlk ve izim aamalarnda baz glklerle karlalmaktadr. Bir noktalama haritas hazrlanrken 4 hususa dikkat etmek gerekir. Bunlar: Noktann saysal deerinin belirlenmesi(nokta deeri) Nokta byklnn tayin edilmesi(nokta bykl) Noktann nereye konulacann tespiti(nokta lokasyonu) Noktalarn ayn byklkte(tekdze) nasl izilecei(nokta izimi).

ekil 2 Noktalama haritalara bir rnek: Avustralyada nfus dal

41

4.1.4.2.Koroplet Haritalar (Choropleth maps) Nfus haritalarnn en yaygn tipi ak farkla; nfus younluklarnn, byme hzlarnn ve nfus niteliklerinin btn eitlerinin dalnn gsterilebildii koroplet haritalardr. Koroplet haritalarla, yzdeler, hzlar ve oranlara gre veri sunumu gerekletirilirken noktalama haritalarda mutlak saylarn gsterimi yaplmaktadr. Koroplet (choropleth) ismi, Yunanca choros (yer, mekn) ve plethos (miktar, tutar) kelimelerinden tretilmitir (Rowland, 2006: 371). Koroplet haritalar, meknsal deiimlerle ilgili olarak ynetimsel ve istatistiksel alanlarn taranmasyla meydana getirilir. Bu haritalar, dal paternlerinin mevcut grnmn verdikleri gibi ayn zamanda meknsal dallar arasnda, eitim ile gelir, doum ile lm gibi dikkat ekici olaylarn farkn veya ilikisini gstermede etkilidirler. deal olarak tarama kategorilerinin ekli, dereceli younluk dizileri halindedir. Bu haritalarda dkten yksee veri kategorileri ak tonlardan koyu tonlara veya seyrek taramadan sk taramaya doru resmedilir. Az

42

youndan ok youna doru, tarama/renk paterninin younlama hissi uyandracak ekilde taramalarn sklamas/renk tonlarnn koyulamas gerekir. Renklerde ayn rengin ya da birbirine yakn-geili renklerin ak tonundan koyu tonuna doru, taramalardaysa seyrek taramalardan sk taramalara doru veya gittike kalnlaan izgilerle younlama hissi uyandrr. Tarama ile yaplan gsterim renklerle yaplandan daha etkilidir. Ekstra renklerle yaplan haritalarda, kopukluk ortaya kar ve deerlerin derecelenmesindeki grsel etki yok olur. Nfusu artan veya azalan yerleri gsteren bir harita gibi ayrt edilebilme nemliyse pozitif ve negatif deerlerin sunumunda iki renk yararl olabilir. Meydana getirilen haritann deerlerinin gruplandrlmasnda; grup says bu haritaya bakanlarn ayrntlar iinde kaybolmamas ve haritay daha kolay okuyabilmeleri iin 4 ile 6 olmaldr. Haritalarn netliini salayabilmek ve gelitirmek iin gruplarn (mesela 0-9, 10-19, 20-29 gibi) sabit aralk snflarna gre oluturulmas tercih edilmelidir. Yoksa alanlar arasndaki nispi farklar lmek ok zor olacaktr. Kategoriler belirlenirken bir deer iki grupta yer almamaldr. Mesela, 1-10, 10-20, 20-30 eklindeki gruplandrmada 10 ve 20 deerleri iki grupta da yer almamaldr. Bilgisayarla izimlerde yazlmlar snflandrmay otomatik olarak

yaptndan bu st ste rtme olasl ortadan kalkar. Medyan, kuartil (quartile) ve desil (decile) gibi istatistik lmler bazen haritalama kategorilerinin tanmlanmas iin uygun bir k noktas olabilirler. Bir istatistik dalm medyan iki, kuartil drt, desil ise on eit paraya ayrr. Koroplet haritalarn baz sakncalar vardr ki bunlar, veri referansl alanlarn yaps ve byklyle ilgilidir: deerlerin snrlarla aniden deiiyor grnmesi, yaratlan tarama paternleriyle alanlarn

43

homojen bir grnt vermesi, dolaysyla da olaylar betimleyen ilikilerin homojenletirilmesi bu sakncalar arasnda saylabilir. Bu sakncalar nedeniyle koroplet haritalarn kk nitelerde kullanm daha uygundur.

ekil 3 Koroplet harita:Trkiyede dourganln corafi paterni, 2000 ekil 4 ve 5 Koroplet harita rnekleri: Kaliforniyann nfus younluu (4), ngilterede nfus younluu (5) (4) (5)

44

4.1.4.3.Orantl Sembol Haritalar (Maps with proportional symbols) Alana ait byklk, miktar bildiren verilerin harita ile

gsterilmesinde geometrik ekillerden yararlanlabilir. Daireler, kareler, genler, en sk bavurulan sembol rnekleridir. Orantl semboller yardmyla nfus byklkleri, g miktarlar, belli bir byklkteki nfusun cinsiyet oranlar, bir alandaki toplam nfusun yaad yer itibariyle dalm, toplam nfusun ya gruplar bakmndan oranlar gibi ok sayda nfusla ilgili harita retilebilir. Bu tip haritalar, bykln alansal dalmnda miktarlar lebilme ve karlatrma yapabilme imkn salad gibi, birden fazla konunun ayn harita zerinde gsterilebilmesini de mmkn klarlar. Orantl semboller yardmyla bir lke, il veya ehirdeki nfus byklkleri (a) gsterilebilirken, dairelerin ii a cinsinden blnmek suretiyle oransal dalm(b) resmedilebilir (mesel toplam nfus iinde kadn veya erkek nfus oranlar, nfusun ana ya gruplarndan birinin toplam iindeki oran gibi).
Nfus Bykl
1.000.000 500.000 250.000

100.000

45

Nfusun Ya Yaps

5% 35% 0_14 15_64 65+ 60%

Nfusun Ana Ya Gruplarna Dalm (%)

65+

0-14

15-64

ki boyutlu semboller (daire, kare, gen), boyutlu olanlara (kp, kre) gre daha kolay kavranr. Zira boyutlu semboller izilen harita zerinde geni alan kaplar ve grsel adan daha az ilgi uyandrrlar. Orantsal dairelerin bykl, temsil edilecek saylara gre deiir. Byklklerin karekkleri alnmak suretiyle izilecek dairelerin yaraplar hesaplanabilir. Mesela 2500, 5000 ve 10000 nfus byklklerini

gstereceimiz dairelerin karekkleri srasyla 50, 71 ve 100dr. Burada her 10 birimlik karekk 1 mm ile temsil edilirse izilecek dairenin yaraplar srasyla 5, 7, 10 mm. olacaktr.

46

ekil 6, 7 Orantl dairelerle yaplm iki harita: Filistinde nfus dal

ekil 8,9 Avrupada nfus dal, 2004 ve Afrikada nfus dal, 1990

47

4.1.5.Nfusun Haritalanmas ve CBS Nfusun daln ieren bilginin zmlenmesi ve sunumunda haritalar deeri tartlmaz bir yardmc durumundadrlar. Gerekten de haritalar yardmyla bilginin grsel hale getirilmesiyle nemli keifler ortaya kmaktadr. Bu konudaki ilk ve nl harita rnei, John Shown 1854te Londrada kolera salgnnda hastalanan insanlarn oturduklar yerlerin haritasdr. Haritadan yazar hastaln bulama kaynann bir su tulumbas olduunu anlamtr. Bilgiyi haritalama ve izim haline dntrme konusunda baka nemli rneklere Edward R. Tuften (Saysal Verinin Grsel sunumu-1983, Bilgi Tasarlama-1990 gibi) kitaplarnda

rastlanmaktadr. Tufte, arptlmakszn, uygun izim tekniklerinin, veri snflandrmalarnn ve etiketlemelerinin yardmyla istatistiklerin

sunumuna olan ihtiyacna vurgu yapmaktadr (Tufte, 1997: 28-37). Gnmzde haritalama ve izim, byk lde baz tasarm ekillerinin ve sunumun kiisellikten uzak olduu otomasyon srelerinin kullanld bilgisayarlarla yaplmaktadr. Bir bilgisayar, birbirine zt renklere sahip, bir dzine veya daha fazla haritalama snflandrmasyla izim yapabilmeye imkan tanr. Bilgisayarl haritalama, nfus dal almalarnda kabul grm bir devrimdir. 1960larn sonlarna kadar haritalar ancak elle izilebiliyordu ve bu haritalar kk alanlara ait verilerin kullanmyla snrlandrlm, ayrca yksek maliyetliydiler. Daha sonra aratrmaclar, ana bilgisayarlar zerinden iziciler (plotters) ve satr yazclarla (line printers) bilgisayar dosyalarn harita retiminde

kullanmaya baladlar. 1980lerin sonlarndan beri masa ve diz st bilgisayarlar iin kaliteli, ok ynl ve haritaya istenildiinde

48

eriilebilmenin mmkn olduu bir aratrma arac olarak haritalama programlar retildi. En pahal haritalama programlarndan biri, nfus etkinlikleri ve statistik Blm iin Birlemi Milletler Nfus Fonu tarafndan retilen POPMAPtir. Teknolojik devrim, hem bilgisayarl haritalamadaki gelimeleri desteklemekte, hem de demografik veriye eriimi deiime uratmaktadr. Bilgisayar araclyla eriilen demografik veri setleri, gnmzde bazen Demografik Bilgi Sistemleri-DBS (Demographic Information Systems-DIS) veya daha yaygn olarak Corafi Bilgi Sistemleri-CBS (Geographical Information Systems-GIS) eklinde nitelendirilmektedir. CBS, depolama, dzenleme, zmleme ve gsterim ilemleriyle birlikte, meknla

ilikilendirilmi bilginin bir veri tabanna uyumlu hle getirilmesidir. Corafi bilgi sistemlerinin kullanmndaki art, corafi kodlamann (geocoding) bir sonucudur ve bu kodlama, noktalarn, alanlarn, adreslerin doru sralama yapmaya ve haritalamaya kolaylk salayan standart bir grid referansnda koordinatlarla yaplmaktadr. Pazar analizlerinde, aratrma danmanlklarnda, ayn zamanda kamu ynetimi ve plnlamada nemli bir rol oynad iin CBSnin ve nfusun haritalanmasnn deeri her geen gn artmaktadr. Bu yaygn kabule bal olarak i ve ticaret demografisinde meknsal demografi (geodemographics) olarak adlandrlan, meknsal niteler zellikle de kk alanlar iin demografik veriyi kullanarak i ve ticaret uygulamalarna analizler yapan bir disiplin ortaya kmtr. Veriye eriim ve haritalama teknolojisindeki devrimin dier bir rn (nfus) saym atlaslar olmutur. ok saydaki deikenin haritaland bu atlaslar, ayrntl bilgilere eriebilmeyi mmkn kldndan iletmeler-yatrmclar iin ok deerli bir yaplabilirlik (fizibilite) kayna yerine gemektedir.

49

CBS uygulamalarnda, seeneklerden (layer properties) symbology aktif hale getirildiinde, nicelikler (quantities) ikonundan kademeli renkler (graduated colors) seenei koroplet nfus haritalar oluturmada,

kademeli simgeler (graduated symbols) seenei orantl sembollerle harita yapmnda, nokta skl (dot density) ise noktalama nfus haritalar retmede yardmc olur. Tm bu seeneklerde otomatik olarak snflandrma yaplabilecei gibi elle veya istatistik lmlerle de snflandrmalar ortaya konabilir. Ayrca bu haritalama yazlmlarnda grafik(charts) seenei daire veya pasta (pie), ubuk/stun (bar/column) ve istifli (stacked) haritalar izmeye olanak tanmaktadr (ekil 10, 11). ekil 10 ArcView-ArcMap haritalama yazlmnda harita tipi seenekleri

50

ekil 11 ArcView-ArcMap haritalama yazlmnda snflandrma seenekleri

4.2.G (Migration)
Nfus deiiminin bir bileeni olarak glerin incelenmesi ve llmesi, nfusun coraf analizleri konusunda nemli bir yer tutmaktadr. Gn boyutlar, hareket dorultular ve alansal grnmleri zerinde durulmas gereken hususlar arasndadr. Gn llmesi konusunda eitli yntemlerden yararlanmak mmkndr. eriye g, darya g, brt ve net g hzlar, g etkililii bu yntemlerden sk kullanlanlar arasndadr. 4.2.1. G statistikleri Btn dnyada olduu gibi Trkiyede g, dier nfus bileenleri olan doumlar ve lmlerle karlatrldnda, zerinde daha az allan ve veri toplanan bir konudur. Ge ilikin veri kaynaklar, nfus saymlar, nfus aratrmalar ve nfus kaytlar olmasna karn, pek ok lke gibi Trkiyede temel bilgiler Genel Nfus Saymlarndan elde edilmektedir (nalan, 1998: 92). Genel Nfus Saymlarnda g lebilecek soru says bir iki tanedir. Bunlar doum tarihi ve nceki bir tarihte (genelde be yl

51

nce) oturduu yerleim yeri sorulardr. Bu iki bilgi, dolayl bir g imasnda bulunmaktadr. Doum yeri bilgisiyle elde edilen g lt yaam boyu gtr. Bu lte gre, saym tarihinde devaml oturduu yer dnda domu olan herkes g etmi saylr. Doum yeri g kaynak alan, oturduu yer ise g hedef alan kabul edilir. Bu ltle gn zaman bilinemedii gibi, kiinin doumu ile en son saymdaki oturma yeri arasndaki yer deitirmelerini kapsamadndan ve kiinin doum yeri her zaman onun devaml oturduu yer olmayabileceinden hatal deerlendirmeler yaplmasna yol aar. kinci lt doum yerine gre daha avantajldr; nk gn zaman aral daralmtr ve ksmen daha belirgindir. Bu yntemde de yer deiikliinin zaman bilinemez, bir nceki saymdan son sayma kadar birka yer deitirilmi olabilir, hatrlama sorunlar yaanabilir. Trkiyede Genel Nfus Saymlar iinde doum yeri bilgisi bulunmakta, bu saymlara dayal olarak da 1970 saymndan itibaren daimi ikametgah bilgisine ulalabilmektedir. Eski DE yeni TK, tarafndan g bilgileri Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri ile Daimi kametgaha Gre gler istatistikleri eklinde yaynlanmaktadr. Ayrca, TKin web sayfasndan statistikler ikonunun nfus, konut ve demografi ana bal altnda g istatistikleri (http://www.tuik.gov.tr/VeriBilgi.do) ksmndan da g verilerine ulalabilmektedir. ki yerleim yeri arasndaki g dolaysz olarak saptayabilmenin yolu, ne kadar sredir burada oturuyorsunuz? ve en son oturduunuz yerleim yeri neresidir? sorulardr. Doum yeri ve be yl nceki oturma yeri bilgisi kullanlmadan g analizi yapmann bir dier yolu da hayatta kalma ynteminin kullanlmasdr (nalan, 1998: 96). Gnmzde Trkiyede adrese dayal saym sistemine geile birlikte, yakn bir gelecekte

52

yer deitirmeler otomasyonla kayt altnda tutulacandan yerleim birimlerinin iindeki (mahalle dzeyi, hatta bina dzeyine kadar inebilir) glerin bilgisine dahi ulalabilmek imkn dahilinde olacaktr. 4.2.2.Gn llmesi 4.2.2.1. eriye ve Darya G Hzlar Gn llmesiyle ilgi en temel aralardan ikisi, ieriye ve darya g hzlardr. eriye g hz (rate of inward migration) bir yere dardan gelen nfusun yl veya dnem ortas nfusa blnmesi ve kan rakamn 1000 ile arplmasndan elde edilen deere eittir. Darya g hz (rate of outward migration) ise; bir yerden darya giden nfusun yl veya dnem ortas nfusa blnmesi ve kan rakamn 1000 ile arplmasndan elde edilen deere eittir (izelge 12). izelge 12 eriye, darya, brt ve net g hzlarnn hesaplanmas
Simge k Pk IMk OMk IMRk Aklama rnek 250.000 35.000 70.000 (35.000 : 250.000) = 0.14 x 1000 = 140 %o (70.000 : 250.000) = 0.28 x 1000 = 280 %o

G olayna sahne olan yer Bu yerin yl veya dnem ortas nfusu Belli bir yl/dnem boyunca bir yere (ieriye) gle gelen nfus miktar Belli bir yl/dnem boyunca bir yerden (darya) gle giden nfus miktar (k) nn eriye G Hz (%o olarak)
(Gelenler : Yl/dnem ortas nfus) x 1000 MRk = ( Mk : Pk ) x 1000

OMRk

(k) nn Darya G Hz (%o olarak)

(Gidenler : Yl/dnem ortas nfus) x 1000 OMRk = ( OMk : Pk ) x 1000

GMR

Brt G Hz (%o olarak)

*(Gelenler+Gidenler) : Yl/dnem ortas nfus+ x 1000 (IMRk + OMRk )

NMR

Net G Hz (%o olarak)

[(Gelenler - Gidenler) : Yl/dnem ortas nfus+ x 1000 (IMRk - OMRk )

[(35.000 + 70.000) : 250.000] x 1000 = (105.000 : 250.000) x 1000 = 0.42 x 1000 = 420 %o veya (140 + 280) = 420 %o [(35.000 - 70.000) : 250.000] x 1000 = (- 35.000 : 250.000) x 1000 - 0.14 x 1000 = - 140 %o veya (140 - 280) = - 140 %o

53

eriye ve darya g olaylar arasndaki ilikiyi ortaya koymak amacyla grafik izimleri (ekil 12) ve analizleri de yaplabilir. Byle bir izim iin aadaki trden bir izim kalb olduka yararl sonular verir. Bu izim kalbnda (x) ekseni IMRk i, (y) ekseni ise OMRk u temsil eder. ncelenen alana ait ieriye ve darya g oranlar hesaplanr, bu oranlar grafik zerinde kesitirilir ve bu kesime yerine bir nokta konulur. Tm yerler iin ayn ilemler tekrarlandktan sonra, ortaya kan grnty yorumlamak mmkn hle gelir. Elde edilen grafikte, (y) eksenine yakn kesimlerde noktalarn ylmas, byk lde ekonomik (ayn zamanda sosyal) bakmdan fakir olduundan darya g yoluyla nfus gnderen bir topluluun varlna iaret eder. Tersi durumda, noktalar (x) eksenine yakn ise bu defa ekonomik adan daha zengin bir blgenin gle gelen insanlar kabul eden yerlerin varlndan sz edilebilir ki, (y) den uzaklald oranda zenginliin ve net g orannn art gndeme gelir. Bu grafiklerin alaca ekiller sayesinde gn geneldeki grnm belirlenebildii gibi (durum analizi), farkl dnemler iin bu alma yapld taktirde dnemler aras karlatrmalar yaparak deiiklikler izlenebilir (deiim/eilim analizi). 4.2.2.2. Brt G Hz (Gross migration rate) Brt g hz, bir yere gelenlerle o yerden ayrlanlarn toplamn ifade eden bir kavramdr. nce brt g hz hesaplanacak alana gelen nfus ile bu alandan giden nfus toplanr. Daha sonra kan sonu yl/dnem ortas (yl ortas nfus, yln 1 temmuz tarihindeki nfusunu ifade eder, dnem ortas nfus en basit ekliyle sz edilen dnemin balang ve biti tarihlerindeki nfuslar toplanarak ikiye blnmesiyle hesaplanan deerdir) nfusa blnr ve elde edilen rakam 1000 ile arplrsa brt g hz hesaplanm olur. Baka bir

54

ekilde sylenecek olursa ieriye g hz ile darya g hznn toplam brt g hzn verir (izelge 12). ekil 12 Trkiyede 1985-1990 dneminde ieriye ve darya g ilikisi

300,0 250,0 200,0 150,0 100,0

ROM Darya G Oran (%o)

50,0 0,0 0,0 50,0 100,0 150,0 200,0 RIM eriye G Oran (%o)

4.2.2.3.Net G Hz (Net migration rate) Bir yerden gle ayrlan ve o yere dardan gle gelen nfus arasndaki kurulacak balantyla net g denilen kavrama ulalabilir. Gelen nfustan giden nfus karldnda net g miktar (NMk) bulunur. NMk= IMk - OMk Bulunan deer bazen (-) bazen de (+) olabilir. Baka bir deyile eer bir yerden ayrlan nfus (darya g miktar) o yere gelen nfustan (ieriye g miktar) fazla ise net g deerleri negatif (-), tersi durumdaysa pozitif (+) olacaktr. Net g hz (NMRk) ise, net g miktarnn yl ortas nfusa

55

blnmesinden sonra bulunan rakamn 1000 ile arplmas suretiyle elde edilir (izelge 12). Belli bir alan iin belli bir dneme ait IMR, OMR, GMR ve NMR deerleri hesaplanarak, bu veriler yardmyla her birinin corafi paternini gsteren koroplet haritalar retmek mmkndr. 4.2.2.4.G Devinim Hz (Migration turnover rate) Brt g miktar ile net g miktarnn oranlanmasyla gn oluturduu insan devinimi elde edilir (izelge 13). rnein olduka fazla gelen ve giden nfus olduu halde net g hz ok dk bir deer hesaplanabilir. Bu durumda g devinim hznn hesaplanmas yerinde olacaktr. 4.2.2.5.G Etkililii (Migration effectiveness) Gn lld bir dier yntem, g etkililii orandr. Bu yntem bir anlamda i glerin toplamn anlatmaktadr. Basite ifade etmek gerekirse g etkililii net g miktarnn brt g miktarna blnmesiyle bulunur ve elde edilen rakam 100 ile arplr (izelge 13). Yani bir anlamda g devinim hznn tersi g etkinliini vermektedir (Rowland, 2006: 400). Bu, brt g miktarnn nfusu yeniden datmada nasl etkili olduunu gsterir. rnein bir ylda bir blgede toplam 10 gmen varsa ve 10 gmenin hepsi de ieriye g edenler ise g etkinlii 10/10 veya % 100 olurken; 4 ieriye g, 6s darya g eden ise etkinlik daha az olur (46)/10 veya % -20).

56

izelge 13 G devinim hz ve g etkililiinin hesaplanmas

Forml
MTR = G devinim hz MTR = [(Gelenler + gidenler): Gelenler gidenler)] x 100 MTR = (Brt g miktar : Net g miktar) x 100 MER = G etkililii MER = [(Gelenler gidenler) : (Gelenler + gidenler)] x 100 MER = (Net g miktar : Brt g miktar) x 100

rnek
Gelenler = 10.000 Gidenler = 30.000 MTR = (40.000) : (- 20.000) MTR = -2 x 100 = - 200 % MER = (- 20.000) : (40.000) MER = - 0.5 x 100 = - 50 %

57

YA ve CNSYET BLEM
Nfusun ya ve cinsiyet bileimi (kompozisyonu) nemli nfus

zellikleridir. Bilindii zere bir yerdeki nfusu oluturan bireylerin her birinin ayr bir doum tarihi ve buna bal olarak da ya vardr. Bu bireylerden belli bir zaman diliminde, mesel ayn takvim ylnda domu olanlar kuak (nesil) olarak tanmlanrlar. Her kuan kendini zg zellikleri, tercihleri, beklentileri ve davran biimleri sz konusudur. Dier taraftan toplumu oluturan bireylerin cinsel kimlikleri de ya kompozisyonu gibi nemsenmesi gereken bir durumdur. O nedenle nfusu oluturan bu ya ve cinsiyet gruplarnn incelenmesi ve meknsal analizlerinin yaplmas son derece nemlidir. 5.1.Nfus (Ya -Cinsiyet) Piramidi statistiklerin elverdii oranda nfusun nemli niteliklerinden biri olan ya bileimiyle ilgili eitli grsel malzeme hazrlanabilir. Bu

malzemelerin banda nfus ya da ya piramidi diye isimlendirilen grafik gelmektedir. Bu piramitler sayesinde, tek yalara(0, 1, 2, 3, <.. gibi) ya da beer yalk gruplara(0-4, 5-9, 10-14, ...gibi) gre nfusun ya dalm, kadn ve erkek nfusu olarak analiz edilebilmektedir. Bu sayede piramidi izilen yerin nfusunun hangi yalar veya ya gruplarnda toplanm olduu, fakat ayn zamanda o yerde yaanan eitli sosyal, ekonomik, askeri, siyasal vb. olaylarn yansmalar bu grafikten gzlenebilir. Arazi almalar ncesinde n bilgi salamak anlamnda nfus piramitleri ok yararl sonular vermektedir. Nfus piramitlerinin yapmnda aadaki aamalar izlemek yerinde olur:

 Piramidi yaplacak yere ait tek yalar veya beer yalk gruplara gre nfus deerleri izelge haline getirilir. Erkek ve kadn nfus iin her bir ya grubunun toplam nfus iindeki oran(%si) hesaplanr ve izelgeye eklenir. izelge:2deki 0-4 ya grubu erkek nfus iin; ( 8321 : 158.953 ) . 100 = 5.23 % eklindeki ilem, tm ya gruplarna uygulanr. izelge 14 (A) linde nfusun ya gruplarna ve cinsiyete gre dalm, 2000
Ya Grubu 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 <.. <.. 80-84 85+ Bilinmeyen TOPLAM Erkek 8.321 7.698 % 5.23 4.84 Kadn 7.659 7.322 % 4.82 4.60 TOPLAM 15.980 15.020

62 80.677

0.04 50.8

176 78.276

0.11 49.2

238 158.953

Sonra milimetrik bir kat zerinde (bu bilgisayarda da yaplabilir) sol taraf erkek, sa taraf da kadn nfusu gsterecek ekilde piramidin izimine geilir. Yatayda her bir cm. %1 deeri ifade edecek tarzda lek belirlenir. Bu yatay izgiye ortadan balanan iki dikme ile 0.5 cm aralklarla beer yalk gruplar gsterilmek suretiyle izilir. Daha sonra yatay izgi zerinde, tabloda elde ettiimiz % deerleri her bir ya grubu iin lek marifetiyle iaretlenerek piramit oluturulur (ekil:13). Piramidin erkek taraf mavi, kadn taraf ise pembe ile renklendirilebilir.

60

ekil 13 Trkiyenin nfus (ya-cinsiyet) piramidi, 2000

5.2.Nfusun Ana Ya Gruplarna Gre Dalm Nfusun ana ya gruplarna dalm gerek grafik gerekse harita olarak bir yerdeki ya yaps hakknda baka yerlerle karlatrlabilir bir grsellik sunmaktadr. 5.2.1.Ana Ya Gruplarnn Harita ile Gsterimi Bu tarz bir harita sayesinde her bir ya grubunun meknsal dal gsterilebilir. Bunun iin, 0-14, 15-64 ve 65+ veya 0-19, 20-39, 40-59 ve 60+ ana ya gruplar esas alnabilir. Ayrca bu tip haritalar tek yalar (0 ya veya 18 ya gibi) iin de hazrlanabilir. 0-14 ya grubu (ocuk) nfus iin byle bir haritann yapldn farz edersek, bu ya grubundakilerin tm lkelere veya bir lke iindeki tm idari nitelere ait miktarlarnn, o alanlarn toplam nfuslarndaki paylar (%) hesaplanr. Bunu yapmak zere, 0-14 ya grubu nfus miktar, toplam nfus miktarna blnr, kan sonu 100 ile arplr:

(P0-14 : Pt) .100

P0-14 = 0-14 Ya grubu nfus miktar Pt = Toplam nfus miktar

61

 Yukardaki ilem yapldktan sonra elde edilen deerler sralanr. Eik deerleri kullanlmak suretiyle 4-5 grup oluturulur. Her bir gruba patern belirleme kurallar gereince renk/tarama paterni atanr. lkeler inceleniyorsa siyasi veya lke iinde bir alma yaplyorsa idari snrlar olan haritalar zerinde, her bir lke/idari alan hangi grupta yer alyorsa o gruba ait renkle boyanr/tarama paterniyle taranr. CBS uygulamalarnda bu ilemler otomatik olarak gerekletirilir. 5.2.2. Ana Ya Gruplarna Dalmn gen Grafik le Gsterimi gen grafik yardmyla gerekletirilen ya analizleri farkl illere, blgelere, lkelere ait ya bileimlerini karlatrmak amacyla kullanlan bir yntemdir. Bilindii zere, 0-14 ya grubu (ocuk nfus), 15-64 ya grubu (ergin nfus) ve 65+ ya grubu (yal nfus) ana ya gruplarn meydana getirmektedir. alma konusuyla ilgili her bir ana ya grubundaki nfus miktarlar (kadn-erkek nfus bir arada) ve bunlarn toplam nfus iindeki paylar (% olarak) yine bir izelge halinde dzenlenir(izelge 15). Ana ya gruplarna ait her % deeri daha nceden hazrlanm olan gen grafik stnde (ekil 14) kesitirilmek suretiyle bir nokta elde edilir ki, bu ilem tm lkeler iin tekrarlandnda, her bir lkenin ya kompozisyonu tek tek incelenebilecek veya birbirleriyle karlatrlacak grntye ulalm olunur.

62

izelge 15 lkelere gre nfusun ana ya gruplarna dalm, (1000 kii olarak)
lke 0-14 ya grubu 20.220 % 15-64 ya grubu % 65+ ya grubu % TOPLAM

Trkiye Almanya Belika Brezilya in Fransa Irak Kongo Msr

29.8 43.701

64.5 3.858

5.7

67.804

Byle bir gen grafikle ya yaps analizi, bir lke, blge, il ya da her hangi bir yerlemenin farkl deerleriyle de yaplabilir. Bu tarz bir yaklamda deiken saym yllarna gre, ana ya gruplarnn nfus miktarlar olacaktr. Bu sayede de o yerin ya bileimi bakmndan geliimi ortaya koyulmu olunur(izelge 16). izelge 16 Trkiyede yllara gre ana ya gruplarna nfusun dalm
Yllar 0-14 Grubu Nfus Ya % 15-64 Grubu Nfus Ya % 65+ Ya % Grubu Nfus TOPLAM

1935 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000

63

ekil 14 gen grafik ile ana ya gruplarnn gsterimi

5.3.Ya Bamllk Oran (Age dependency ratio) Nfusun ya yapsyla ilgili olarak baml nfus kavramndan da sz edilebilir. Toplam Bamllk Oran, gen ve yal nfus miktarlar toplamnn, ergin nfusa blnmesiyle elde edilen deerin 100 ile arplmas sonucunda hesaplanabilir. Bamllk oranlar gen ve yal nfus iin ayr ayr da hesaplanabilir. Bylece baml nfusun gen ya da yal nfus arlkl olduu belirlenebilir. ou kere gelimi lkelerde veya blgelerde yal nfus bamll n plna karken, az gelimi lke ya da blgelerde gen nfus bamll ar basmaktadr. DR = [(P0-14 + P65+) : P15-64] x 100 DR = Toplam bamllk oran P0-14 = 0-14 Ya Grubu Nfus P65+ = 65 ve zeri Ya Grubu Nfus P15-64 = 15-64 Ya Grubu Nfus rnek olarak bamllk oran Fransa(1996) iin hesaplandnda; DR f = ( ( 11.245.500 + 9.015.600 ) : 38.232.800 ) bulunur. x 100 = 53.0 deeri

64

Gen bamllk oran(Youth dependency ratio) YDR = (P0-14 : P15-64) x 100 Yal bamllk oran (Elderly dependency ratio) EDR = (P65+ : P15-64) x 100 Bamllk oranlaryla ilgili rakamlar yardmyla bamlln alansal dalmn gstermek zere tematik haritalar retilebilir veya CBS iin veri katman oluturulabilir. Yukardaki formller yardmyla farkl lke, blge, idari nite ya da yerlemelere ait bamllk oranlar hesaplanr. Elde edilen deerler daha nce rendiimiz koroplet tr haritalardaki gibi byk deerden kk deere doru sralanr, CBSde bu ilem zaten otomatik olarak yaplr.. Eik deerleri kullanlmak suretiyle veya CBS programlarnda manual olarak ya da snflandrma tiplerinden (Classification Type: natural breaks, equal area, equal interval gibi) biri seilerek 4-5 grup oluturulur. Her bir gruba yine daha nce rendiimiz patern belirleme kurallar gereince renk veya tarama paterni verilir. Siyasi veya idari snrlar olan haritalar zerinde her bir lke veya idari alan hangi grupta yer alyorsa o gruba ait renkle boyanr veya tarama paterniyle taranr. 5.4.Yalanma Endeksi Nfusu oluturan ya gruplar arasndaki dengenin nasl deitiini lmenin yollarndan biri yalanma endeksidir (ageing index, YE). Bu endeks, ocuk nfus ile yal nfus arasndaki ilikiyi ortaya koyar ki, 15 yan altndaki her 100 kiiye den 60 ve zeri yataki kii saysn ifade eder.

65

YE= (60 + yataki nfus : 15 ya alt nfus) x 100 forml ile endeks hesaplanr. Endeks deerinin artmas nfusun yalanmasna iaret eder. Yllara gre endeks deerindeki deiime bakarak bir toplumun ya yaps ve yalanma eilimleri izlenebilir. Dnya genelinde yalanma endeksi hzla artmaktadr. Gelimi lkelerde endeks deeri halen 100n zerindedir ve 21.yzyl ortalarnda bu deerin 200 amas beklenmektedir (ekil.15). Bu iki yalya bir ocuk dmesi demektir. ekil 15. Dnyada gelimilik blgelerine gre yalanma endeksi, 1950-2050.

5.5.Potansiyel Destek Oran Potansiyel destek oran (potential support ratio, PDO), istatistiksel olarak yal bamllk orannn tersi bir ilemdir. 15-64 ya grubundaki nfusa den 65 ya zeri nfus yerine her 65 ve daha yal kimseye den 15-64 ya grubundaki kii saysn ifade eder. PDOnun dmesi ve 0a yaklamas da nfusun yalanma belirtisidir. PDO= (15-64 ya grubu nfus : 65 + yataki nfus)

66

Dnya

genelinde

potansiyel

veya

muhtemel

destek

oran

dmektedir. Kresel olarak PDO deeri 10un gelimi lkelerde ise 5in altna inmi durumdadr. Gelecekte krsel bir demografik olgu olan nfusun yalanmasna bal ekilde PDOnun daha da dmesi

beklenmektedir (ekil.16). ekil 16. Dnyada gelimilik blgelerine gre potansiyel destek oran, 19502050.

5.6.Ana-Baba Destek Oran Ana-baba destek oran (parent support ratio, ADO), 50-64 ya grubundaki her 100 kiiye den 85 ve daha yal kii saysdr. Nfusun en yal kesimi ile yalla gei aamasndaki nfus arasndaki ilikiye dikkat eken bir lm yntemidir. ADO= (85 + yataki nfus : 50-64 ya grubu nfus) x 100 Tpk yalanma endeksi gibi ADOda dnyada hzl bir art eilimi ierisindedir (ekil 17). Ya ilerledike etkinliini daha fazla hissettiren yallk sorunlarna ynelik politika gelitirilirken bu oran nem

67

kazanmaktadr. Kurumsal yal bakm hizmetlerinin masrafl ve yetersizlii gelecekte ailelerin yallarna bakmn zendirici uygulamalara ynelmeyi beraberinde getirebilecektir. ekil 17. Dnyada gelimilik blgelerine gre ana-baba destek oran, 19502050.

5.7.Cinsiyet Oran (Sex ratio)

Cinsiyet oran, kadn ve erkek nfus arasndaki oransal ilikiyi yanstan bir gstergedir. Cinsiyet oran, genelde 100 veya 1000 kadn nfusa den erkek says olarak ifade edilse de baz lkelerde(ngiltere gibi) 100 erkee den kadn miktar olarak ele alnmaktadr.
SR = ( Pm : Pf ) x 100
SR = Cinsiyet oran Pm = Erkek nfus Pf = Kadn nfus

Japonyann 1995 ylnda kadn nfusu 63.995.848 kii, erkek nfusu ise 61.574.398 kiidir. Bu deerlere gre Japonyada:

68

SRj = ( 61.574.398 : 63.995.848 ) . 100 = 96.2 dir. Baka bir deyile, 1000 kadna 962 erkek dmektedir. Cinsiyet oranlar da tpk ya yaps konusunda olduu gibi tek bana veya baka bir nfus zellii ile birlikte haritada gsterilebilir. Ayrca, ya ve cinsiyet oran arasnda da iliki kurulabilir. Bunun iin x ekseninde ya, y ekseninde cinsiyet oranlarnn gsterildii bir grafik yardmyla cinsiyete gre ya gruplarnn ortaya koyduu deiim incelenebilir. Bunun iin her bir ya grubu iin ayr ayr cinsiyet oranlar hesaplanmal ve grafik zerinde iaretlenmelidir (ekil 18).

ekil 18 Cinsiyet oran ile ya arasndaki iliki

69

70

6
Bir

NFUS EKONOMK NTELKLER

alan zerinde yaayan nfusun ekonomik zelliklerinin

aratrlmas ve bu zelliklerle dier sosyal ve ekonomik olaylar arasnda ilikilerin ortaya karlmas nfusun coraf adan ele alnmasnda byk nem tamaktadr. Nfusun ekonomik yaps, aslnda pek ok olayn bir bilekesi olduu kadar, ayn zamanda neden-sonu ilikisini ifade eden bir gstergeler topluluudur. 6.1.alma andaki Nfus alma hayatnn normal ya snrlar iinde bulunan ya da baz lkelerde 15-64 yalar, bazlarndaysa 12-64 yalar arasndaki nfus alma andaki nfus olarak deerlendirilmektedir. 6.2.alan (Faal) Nfus alma andaki nfus iinde de eitim, salk, evlilik, aile durumu nedenleriyle alamayan veya mal durumu iyi olduu iin alma gerei duymayan bir ksm bireyler vardr. Bu nedenle alma andaki nfusun tm deil, ancak bir ksm emeini fiilen i piyasasna sunmakta ve ite bu ksm alan nfus kabul edilmektedir. alma andaki nfusun tm almad gibi, alan nfusu (igcn) oluturan bireylerin tamam da fiilen almayabilmektedir. Baka bir deyile alan nfus iinde bir ile uraanlar dnda isizlerde yer almaktadr. 6.2.1.gc ve gcne Katlma Oran gc istihdam edilenler ve isizlerin oluturduu nfustur. gcne katlma oran ise; 12 ve daha yukar yataki her 100 kii iinde igcnde (istihdam edilenler ve isizlerin oluturduu nfus) olan kii

71

saysdr. Bir baka deyile igcndeki nfusun 12 ve daha yukar yataki nfusa orandr. LFPR = (LF : P12+ ) x 100
LFPR = Gcne Katlma Oran LF = gc P12+ = 12 ve daha yukar yataki nfus

6.2.2.stihdam Edilenler Referans tarihinde en az bir saat cretli, maal, yevmiyeli, iveren, kendi hesabna veya cretsiz aile iisi olarak ayn(mal) ya da nakd(para) gelir elde etmek amacyla ekonomik faaliyette bulunan veya bir ile balants bulunan 12 ve daha yukar yataki kiiler. 6.2.3.sizlik ve sizlik Oran alan nfus istatistikleri iin bir kimsenin isiz saylabilmesi iin, istem d isiz bulunmak, alabilir durumda olmak ve i aramak gibi koullar tamas gerekir. gcndeki her 100 kii iinde isiz olan kii saysdr. siz nfusun igcne orandr. sizlik Oran= (siz nfus : gc) .100 6.3.Ekonomik Faaliyet stihdamda olan kiinin ayn(mal) veya nakd(para) gelir elde etmek amacyla iini veya mesleini yapt kurum, kurulu, ev vb. yerlerin faaliyet trdr. Trkiye statistik Kurumu, ekonomik faaliyete gre istihdam edilen nfusu; Tarm (ziraat, avclk, ormanclk ve balklk) Sanayi (madencilik ve ta ocakl, imalat, elektrik/gaz/su retimi) naat

72

Hizmet

(toptan ve perakende ticaret, lokanta ve oteller,

ulatrma/haberleme/depolama, mal kurumlar/sigorta/tanmaz mallara ait iler ve kurumlar, yardmc i hizmetleri/toplum hizmetleri/kiisel ve sosyal hizmetler) yi tanmlanmam faaliyetler eklinde ana sektrlere ayrmaktadr. Yukarda belirtilen faaliyet kollarnda faaliyette bulunan nfusun alansal dalm da yaplabilir. Her bir faaliyet kolunda alanlarn toplam alan nfus iindeki paylar hesaplanarak elde edilen deerler koroplet haritaya dntrlebilir. TNO = Tarmda alan nfus oran TNO = (Tarmda alan nfus : Toplam alan nfus) x 100 ENO = Endstride alan nfus oran ENO = (Endstride alan nfus miktar : Toplam alan nfus) x 100 HNO = Hizmet alan nfus oran HNO = (Hizmette alan nfus miktar : Toplam alan nfus) x 100 6.4.teki Durum stihdamda olan kiinin iteki durumu drt ana grup altnda toplanmtr: cretli/maal/yevmiyeli, iveren, kendi hesabna, cretsiz aile iisi. Toplam istihdam iinde alan nfusun iteki durumunu da % cinsinden hesaplamak suretiyle gstermek mmkndr. Bylece alan nfus asndan cretlilerin veya cretsiz aile iisi durumundaki nfusun lke sathndaki dalm ortaya karlabilir. Bu gsterge ii iveren

73

ilikilerini veya ii younluu konularn irdelememize, sosyal ve ekonomik politikalar gelitirilmesine yardmc olur.

74

FAYDALANILAN ESERLER
Arc, H., Bykztrk, ., amur, K.C., Gm, . (2004) (2004) (2005) statistik, Yntemler ve Uygulamalar, Meteksan A.., Ankara. Sosyal Bilimler in Veri Analizi El Kitab, 4.bask, Pegem Yaynclk, Ankara. statistiki blge birimleri (NUTS Sistemi). Blge Kalknma Ajanslar Nedir, Ne Deildir? inde, (yay.haz.) Menaf Turan, Paragraf Yaynevi, Ankara, 181-196. 1980 Genel Nfus Saym, Daimi kametgaha Gre gler, DE Yay.No.?, Ankara. 1985 Genel Nfus Saym, Daimi kametgaha Gre gler, DE Yay.No.?, Ankara. 1990 Genel Nfus Saym, Daimi kametgaha Gre gn Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, DE Yay. No.?, Ankara. 2000 Genel Nfus Saym, Nfusun Sosyal ve Ekonomik Nitelikleri, Trkiye, DE Yay. No.2759, Ankara. Population Handbook, 4.edition., Population Referernce Bureau, Washington DC. The Dictionary of Human Geography, 4th edition, Blackwell Publishing, Oxford. Canadian Population. Ontario: Nelson. Beeri Corafyada Veri Toplama ve Deerlendirme Yntemleri, stanbul niv. Edebiyat Fak. Yay.No:2511, stanbul. Population Geography, Problems,Concepts, and Prospects. 8. edition, Kendall/Hunt Publishing Company, Dubuque, Iowa. The Geographical Analysis of Population, with application to planning and business, John Wiley & Sons,Inc., New York. World Population Data Sheet 2000 Demographic methods and concepts, Oxford University Pres, Oxford.

DE DE DE

(1985) (1989) (1997)

DE

(2003)

Haurt, A., Kane, T.T., Johnston, R.J., Gregory, D., Pratt, G., Watts, M. Mcvey,W.W., Kalbach, W.E., zg, N.,

(1998) (2000)

(1995) (1984),

Peters, G.L., Larkin, R.P., Plane, D.A., Rogerson, P.A., Population Reference Bureau Rowland, D.T.,

(2005)

(1994)

(2000) (2006)

Sungur, K. A., Tufte, E.R. United Nations nalan, T.,

(1979) (1997) (2000) (1998)

Corafyada statistik Metodlar, stanbul niv. Yay.No: 2590, stanbul. Visual Explanations: Images and Quantities, Evidence and Narrative. Cheshire, CT: Graphics Pres. Demographic Yearbook, World Population Data Sheet, New York. Trkiyede ge likin Veri Kaynaklarnn Deerlendirilmesi, Trkiyede g, Sorunsal Alanlar ve Aratrma Yntemleri Konferans 6-8 Temmuz 1997 iinde, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf Yayn, stanbul. Population An Introduction to Concepts and Issues, 8. edition, Wadsworth Thomson Learning, Belmont.

Weeks, J.R.,

(2002)

INTERNET KAYNAKLARI Trkiye statistik Kurumu (TK) (Devlet statistik Enstits) T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Hacettepe niversitesi Nfus Ettleri Enstits T.C. leri Bakanl Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrl Birlemi Milletler Nfus Bilgi A T.C. leri Bakanl ller daresi Genel Mdrl Trk Dil Kurumu http://www.illeridaresi.gov.tr http://www.tdk.org.tr/tdksozluk http://www.nvi.gov.tr http://www.un.org/popin http://www.tik.gov.tr http://www.dpt.gov.tr http://www.hips.hacettepe.edu.tr

76

EKLER izelge 17 Trkiyede yllara ve cinsiyete gre nfus

Saym Yllar Toplam 13.648.270 16.158.018 17.820.950 18.790.174 20.947.188 24.064.763 27.754.820 31.391.421 35.605.176 40.347.719 44.736.957 50.664.458 56.473.035 67.803.927 Erkek 6.563.879 7.936.770 8.898.912 9.446.580 10.572.557 12.233.421 14.163.888 15.996.964 18.006.986 20.744.730 22.695.362 25.671.975 28.607.047 34.346.735 Kadn 7.084.391 8.221.248 8.922.038 9.343.594 10.374.631 11.831.342 13.590.932 15.394.457 17.598.190 19.602.989 22.041.595 24.992.483 27.865.988 33.457.192

1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 2000
Kaynak: DE, 2003 : 47

77

KOD TR TR1 TR10 TR100 TR2 TR21 TR211 TR212 TR213 TR22 TR221 TR222 TR3 TR31 TR310 TR32 TR321 TR322 TR323 TR33 TR331 TR332 TR333 TR334 TR4 TR41 TR411 TR412 TR413 TR42 TR421 TR422 TR423 TR424 TR425 TR5 TR51 TR510 TR52 TR521 TR522 TR6 TR61 TR611 TR612 TR613

DZEY 1 TRKYE stanbul

DZEY 2

DZEY 3

stanbul stanbul Bat Marmara Tekirda Tekirda Edirne Krklareli Balkesir Balkesir anakkale Ege zmir zmir Aydn Aydn Denizli Mula Manisa Manisa Afyon Ktahya Uak Dou Marmara Bursa Bursa Eskiehir Bilecik Kocaeli Kocaeli Sakarya Dzce Bolu Yalova Bat Anadolu Ankara Ankara Konya Konya Karaman Akdeniz Antalya Antalya Isparta Burdur

79

TR62 TR621 TR622 TR63 TR631 TR632 TR633 TR7 TR71 TR711 TR712 TR713 TR714 TR715 TR72 TR721 TR722 TR723 TR8 TR81 TR811 TR812 TR813 TR82 TR821 TR822 TR823 TR83 TR831 TR832 TR833 TR834 TR9 TR90 TR901 TR902 TR903 TR904 TR905 TR906 TRA TRA1 TRA11 TRA12 TRA13 TRA2 TRA21 TRA22

Adana Adana Mersin Hatay Hatay Kahramanmara Osmaniye Orta Anadolu Krkkale Krkkale Aksaray Nide Nevehir Krehir Kayseri Kayseri Sivas Yozgat Bat Karadeniz Zonguldak Zonguldak Karabk Bartn Kastamonu Kastamonu ankr Sinop Samsun Samsun Tokat orum Amasya Dou Karadeniz Trabzon Trabzon Ordu Giresun Rize Artvin Gmhane Kuzeydou Anadolu Erzurum Erzurum Erzincan Bayburt Ar Ar Kars

80

TRA23 TRA24 TRB TRB1 TRB11 TRB12 TRB13 TRB14 TRB2 TRB21 TRB22 TRB23 TRB24 TRC TRC1 TRC11 TRC12 TRC13 TRC2 TRC21 TRC22 TRC3 TRC31 TRC32 TRC33 TRC34

Idr Ardahan Ortadou Anadolu Malatya Malatya Elaz Bingl Tunceli Van Van Mu Bitlis Hakkari Gneydou Anadolu Gaziantep Gaziantep Adyaman Kilis anlurfa anlurfa Diyarbakr Mardin Mardin Batman rnak Siirt

81

izelge 18 Trkiyenin nfus istatistikleri iin yasal ve corafi alanlar snflandrmas nerisi (zgr, Austos 2007)
Corafi LKE BLGE 7 BLM 21 YRE statistiki LKE DZEY 1 12 Blge DZEY 2 26 Blge DZEY 3 81 Blge L (81) BYKEHR B. (16) *BELEDYE (65) LE (850) BUCAK (648) KY (35145) *BELEDYE +BELDE B. *Muhtarlk +BELDE B. *Muhtarlk merkezi, *Bals
LE B. 1.KADEME B.

Mlki dari

Mahalli/Yerel

SEMT (Birka mahalle)

MAHALLE

SAYIM ALANI (Tracts) (Birka blok grubu) SAYIM ALANI SAYIM ALANI SAYIM ALANI

BLOK GRUBU (ADA) (Birka blok) BLOK GRUBU BLOK GRUBU BLOK GRUBU

BLOK (PARSEL/BNA)

EVRE ALAN KESM

MAHALLE MAHALLE MAHALLE

BLOK BLOK BLOK

izelge 19 Trkiyenin istatistik blgelerinde toplanma endeksi hesaplamalar, 1990-2000

BLGE KODU TR1 TR2 TR3 TR4 TR5 TR6 TR7 TR8 TR9 TRA TRB TRC TR0 BLGE ADI stanbul Bat Marmara Ege Dou Marmara Bat Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Bat Karadeniz Dou Karadeniz Kuzeydou Anadolu Ortadou Anadolu Gneydou Anadolu Trkiye Toplanma endeksi 1990 Nfusu (kii) 7195773 2589490 7594977 4688514 5204217 7026489 3818444 4889323 2852806 2354030 3101812 5157160 56473035
(toplamn yars)

% 2000 Nfusu (kii) 12,7 4,6 13,4 8,3 9,2 12,4 6,8 8,7 5,1 4,2 5,5 9,1 100.0 10018735 2895980 8938781 5741241 6443236 8706005 4189268 4895744 3131546 2507738 3727034 6608619 67803927

Alan (km2) 5196,07 42897,19 89134,69 48749,98 72237,91 88536,4 90851,26 73451,45 35173,95 70707,42 77474,54 75192,87 769603,73

1990 Mutlak Farklar 12,1 1 1,9 2 0,2 0,9 5 0,9 0,5 5 4,6 0,6 34,7 17,35

2000 Mutlak Farklar 14,1 1,3 1,6 2,1 0,1 1,3 5,6 2,3 0,0 5,5 4,6 9,8 48,3 24,15

14,8 4,3 13,2 8,5 9,5 12,8 6,2 7,2 4,6 3,7 5,5 9,7 100.0

0,7 5,6 11,6 6,3 9,4 11,5 11,8 9,5 4,6 9,2 10,1 9,8 100.0

83

izelge 20 Trkiyenin istatistik blgelerinde nfus dal ve yeniden nfus dal endeksi hesaplamalar, 1990-2000
BLGE KODU TR1 TR2 TR3 TR4 TR5 TR6 TR7 TR8 TR9 TRA TRB TRC TR0 BLGE ADI stanbul Bat Marmara Ege Dou Marmara Bat Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Bat Karadeniz Dou Karadeniz Kuzeydou Anadolu Ortadou Anadolu Gneydou Anadolu Trkiye Toplanma endeksi 1990 Nfusu (kii) 7195773 2589490 7594977 4688514 5204217 7026489 3818444 4889323 2852806 2354030 3101812 5157160 56473035
(toplamn yars)

% 2000 Nfusu (kii) 12,7 4,6 13,4 8,3 9,2 12,4 6,8 8,7 5,1 4,2 5,5 9,1 100.0 10018735 2895980 8938781 5741241 6443236 8706005 4189268 4895744 3131546 2507738 3727034 6608619 67803927

% 14,8 4,3 13,2 8,5 9,5 12,8 6,2 7,2 4,6 3,7 5,5 9,7 100.0

Mutlak Farklar 2 0,3 0,3 0,2 0,3 0,4 0,6 1,4 0,4 0,5 0 0,6 7 3,5

84

izelge 21 Trkiyenin istatistik blgelerinde nfus younluu hesaplamalar, 1990-2000

BLGE KODU TR1 TR2 TR3 TR4 TR5 TR6 TR7 TR8 TR9 TRA TRB TRC TR0 BLGE ADI stanbul Bat Marmara Ege Dou Marmara Bat Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Bat Karadeniz Dou Karadeniz Kuzeydou Anadolu Ortadou Anadolu Gneydou Anadolu Trkiye 1990 Nfusu 2000 Nfusu Alan 1990 2000 (kii) (kii) (gller hari) Nfus Nfus km2 Younluu Younluu (kii/km2 ) (kii/km2 ) 7195773 2589490 7594977 4688514 5204217 7026489 3818444 4889323 2852806 2354030 3101812 5157160 56473035 10018735 2895980 8938781 5741241 6443236 8706005 4189268 4895744 3131546 2507738 3727034 6608619 67803927 5196,07 42897,19 89134,69 48749,98 72237,91 88536,4 90851,26 73451,45 35173,95 70707,42 77474,54 75192,87 769603,73 1385 60 85 96 72 79 42 67 81 33 40 69 73 1928 68 100 118 89 98 46 67 89 35 48 88 88

85

izelge 22 Trkiyenin istatistik blgelerinde ehir nfuslarnn lokasyon katsays hesaplamalar, 1990-2000
BLGE KODU TR1 TR2 TR3 TR4 TR5 TR6 TR7 TR8 TR9 TRA TRB TRC TR0 BLGE ADI stanbul Bat Marmara Ege Dou Marmara Bat Anadolu Akdeniz Orta Anadolu Bat Karadeniz Dou Karadeniz Kuzeydou Anadolu Ortadou Anadolu Gneydou Anadolu Trkiye 1990 Nfusu 2000 Nfusu ehir nfusu 1990 7195773 2589490 7594977 4688514 5204217 7026489 3818444 4889323 2852806 2354030 3101812 5157160 56473035 10018735 6779594 2895980 1256180 8938781 4346400 5741241 3013534 6443236 3906612 8706005 4051786 4189268 1925361 4895744 2023738 3131546 1162139 2507738 965156 3727034 1375980 6608619 2880782 ehir nfusu 2000 9085599 1608653 5495575 3867055 4975251 5204113 2365571 2418065 1545914 1289874 2007378 4143136 Blge Blge nfusunda nfusunda ehir%_90 ehir%_00 94,2 48,5 57,2 64,3 75,1 57,7 50,4 41,4 40,7 41,0 44,4 55,9 59,7 90,7 55,5 61,5 67,4 77,2 59,8 56,5 49,4 49,4 51,4 53,9 62,7 64,9

LQ_90 1,6 0,8 1,0 1,1 1,3 1,0 0,8 0,7 0,7 0,7 0,7 0,9 1,0

LQ_00 1,4 0,9 0,9 1,0 1,2 0,9 0,9 0,8 0,8 0,8 0,8 1,0 1,0

67803927 33687262 44006184

86

87