Mehmet ZOR

klim Bilgisi klim geni sahalarda (r. Akdeniz havzas), uzun yllar boyunca (30-40 yl) ayn kalan ortalama hava hali iken; hava durumu dar bir alanda (r. stanbulKadky), ksa srede (bir iki saat) deien atmosfer olaylardr. klimde bir kararllk sz konusu iken, hava durumu gn ve saat ierisinde deime gsterir.
Meteoroloji bilimi, atmosferin fiziksel zelliklerini, atmosferde meydana gelen olaylarn dayand fizik kanunlarn ortaya koymaya alr. klim elemanlarnn gnlk deerlerini eitli aletlerle llr yada aletsiz olarak gzlenerek kaytlara geirilir. Yaplan bu ie Rasat (Gzlem) denir. Meteoroloji biliminin yapt bu rasatlar alarak bunlarn ortalamasn karp, bu hava olaylarnn insan yaam zerine olan etkilerini aratran bilime ise Klimatoloji denir. Bir yerin iklim zelliklerini tam ve doru olarak belirtebilmek iin yeter sklkta ve gerekli yerlerde istasyon ann olmas gerekir.

KLM BLGS
Geni bir sahada uzun yllar boyunca (en az 33 yl) grlen hava olaylarnn (scaklk, basn, rzgar, nemlilik, ya vb.) ortalamasna iklim denir. klimi inceleyen bilim dalna Klimatoloji denir. Atmosferde gerekleen hava olaylarn gneten gelen enerji belirler. Gneten gelen enerji scakl etkiler. Scaklk ise; dier iklim elemanlarnn (basn, rzgarlar, nemlilik ve ya) oluum ve daln kontrol eder. KLMN ETKLER klim, canl yaam etkileyen en nemli unsurdur. Ayrca yeryznn ekillenmesinde de nemli bir rol oynar. klimin etkilerini ana balk altnda toplayabiliriz: a. klimin nsan zerindeki Etkileri Nfusun daln, Ekonomik faaliyetlerini, Yiyecek ve giyeceklerini, Fizyolojik geliimlerini, Karakterlerini, Kltr faaliyetlerini etkiler, b. klimin Ekonomik Hayat zerindeki Etkileri: Sanayinin daln, Ulam faaliyetlerini, Konut tipi ve kullanlan malzemeyi, Turizm faaliyetlerini, Tarm faaliyetlerini ve rnleri eitliliini, Bunlara bal olarak ticaret ekilleri de iklimin kontrol altndadr. klimin Doal evre zerindeki Etkileri: D kuvvetlerin etki alanlarn, Yer ekillerinin oluumunu, Talarn zlme biimini, Toprak oluumu, tipleri ve verimliliini, Bitki rtsn ve daln, Gllerin dal ve sularnn kimyasal z., Yerst ve yer alt su durumu, Akarsu debilerini ve rejimlerini, Okyanus akntlarnn ynleri ve hzlarn, Hayvan trleri ve daln, Erozyonu ve heyelan oluumunu, Kalc kar snr, Ormann ve tarmn st snrn, Denizlerin tuzluluk orann etkiler. Hava Durumu: Dar bir alanda, ksa sre ierisinde deien atmosfer olaylarna hava durumu denir. Hava durumunu inceleyen bilim dalna meteoroloji denir. klim ve hava durumunun karlatrlmas;

ATMOSFER VE ZELLKLER
Yerekimi etkisi ile yer yzn epeevre saran gaz ktlesine atmosfer denir. Eski Yunancada atmos: nefes, sphere: kre demektir. Atmosfer ise nefes kre yada hava kre anlamna gelir. Ortalama kalnl 10.000 km olan atmosfer, bileimi, scakl bakmndan farkl katmanlardan oluur.

ATMOSFERN KATMANLARI
Troposfer: Atmosferin en alt katdr. Kalnl ekvatordan kutuplara gittike azalr. Ekvator zerinde 16 km, 45 enleminde 12 km, kutuplarda ise 6 km ortalama 11 kmdir. Bunun nedeni ise Ekvatorda snan havann ykselmesi; kutuplarda ise souyan havann alalmas ile Dnyann ekseni etrafndaki dnyle, ekvatorda savrulma kuvvetinin fazla olmasdr. Su buharnn tamam Troposfer ierisinde bulunduu iin iklim olaylar ancak bu katta grlr. Ykseldike Troposferde gaz younluu azalr. nk yerekiminin etkisi ile gazlar yere yakn yerlerde daha ok younlar. Troposferde ykseldike scaklk her 200 mde 1C azalr. nk Troposfer daha ok yerden yan nlarlarla snr. Ayrca scakl tutan gazlarn yere yakn younlamas ve atmosferin stten soumas da bu durumun olumasnda etkilidir. Atmosferdeki gazlarn % 75i Troposfer katmannda bulunur. Troposfer Azot (% 78), Oksijen (% 21) ile CO2, su buhar, argon, neon, ksenon ve helyum gibi dier gazlardan (% 1) oluur. Azot ve oksijen yaam iin

Mehmet ZOR
byk nem tarlar ve bu gazlarn atmosferde ki oran sabittir. Ancak CO2 ve su buharnn miktar bulunduklar yere, zamana ve iklim artlarna gre deiir. Karbondioksit, havada ok az miktarda (% 0 - 0,03) bulunmasna karn, iklim olaylar zerinde nemli etkide bulunur. Karbondioksit atmosferin gne nlarn emme ve saklama kabiliyetini arttrr. Miktarnn artmas scakln artmasna, azalmas scaklklarn dmesine neden olur. Jeolojik devirler ierisinde CO2 miktarn deimesi iklim deiimlerini etkilemitir Su buhar, miktar scakla, yer ve zamana bal olarak en fazla deien gazdr. Bu miktar yerden ykseldike, kydan uzaklatka ve ekvatordan kutuplara doru gittike azalr. Stratosfer: Troposferin st snrndan itibaren 25-30 km ykseklie kadar kar. Bu katmanda su buhar olmad iin iklim olaylar grlmez. Yatay hava hareketleri grld iin dikey ynde scaklk deiimi yok denecek kadar azdr. Ekvator zerinde scaklk -80C civarnda iken, kutuplarda -50C civarndadr. Ekvator ile kutuplar arasndaki scaklk farkndan dolay, Ekvatordan kutuplara doru kuvvetli hava akmlar oluur. Jet rzgarlar ad verilen bu hava akmlarnn saatteki hzlar 500 kmye kadar ular.
UZAY
10.000 km

klim Bilgisi
Ozonosfer, yerden 19-45 km arasnda yer alr. Ozon (O3) gaznn en ok younlat kesim olduu iin bu ad almtr. Gneten gelen ultraviyole (mortesi) nlar, ozon gaz ile reaksiyona girerek paralar. Bu ekilde zararl nlarn Dnyaya gelmesi engellenmi olur. yonosfer: emosfer'in st snrndan itibaren, 300-325 km yksekliklerine kadar kar. Gaz moleklleri olduka seyrektir. Gazlar ultraviyole nlarnn etkisi ile iyonlarna ayrlmtr. Scaklk, 250C civarndadr. Radyo dalgalar bu tabakadan yansr. Ekzosfer: yonosferin st snrndan itibaren balar. Bu katmann st snrnda yerekimi olduka az olduundan gaz moleklleri uzaya kaar. Bundan dolay d snr kesin deildir. Teorik olarak 10.000 kmye kadar kt kabul edilir. ATMOSFERN ETKLER: Yaam iin gerekli olan gazlar ihtiva eder. Gneten gelen enerjinin hzla uzaya yansmasn engeller. Gne nlarnn dalmasn salayarak, Gnei dorudan grmeyen yerlerin de aydnlk olmasn salar. indeki hava akmlar sayesinde gndz olan kesimlerin ar scak, gece olan kesimlerin de ar soumasn engeller. Gneten gelen zararl nlar tutar. Sesi iletir. klim olaylar meydana gelir. Buna bal olarak iklimin etkilerinin kaynan oluturur. Uzaydan gelen gktalarnn paralanmasn salayarak yere ulamasna engel olur.

Egzosfer
300-325 km

yonosfer
80-90 km

KLM ELEMANLARI
Bir yerin iklimi; orann gnelenme sresi, scaklk, basn, rzgarlar, nemlilik, bulutluluk ve ya gibi iklim elemanlarna baldr. klim elemanlar; Scaklk, Basn ve Rzgarlar, Nemlilik ve Ya, diye balk altnda incelenebilir.

emosfer
30- 35 km

Stratosfer
6-16 km

19 km

OZON KATI

45 km

Troposfer

SICAKLIK
klim elemanlarnn en nemlisi olan scaklk, dier iklim elemanlar temelden etkilemektedir. rnein yan oluabilmesi iin yeryzndeki sularn buharlap ykselmesi ve younlamas, scakla baldr. Basn ve rzgarlar da scakln kontrol altndadr. Havann snp ykselmesiyle alak basn alanlar; souyup alalmasyla da yksek basn alanlar oluur. Oluan iki farkl basn merkezi arasndaki hava akm da rzgar oluturur.

Atmosferin (fiziksel-kimyasal zelliklerine gre) katlar

emosfer: Stratosferin st snrndan itibaren 80-90 km ykseklie kadar kar. Gaz moleklleri seyrektir. klim zerinde etkisi azdr. Ozon tabakasnn byk blm bu katmanda yer alr.

Mehmet ZOR
Is ile scaklk, ou zaman ayn anlamda kullanlan ancak birbirinden farkl kavramlardr. Bir cismin, ktlesi iinde sahip olduu enerjinin toplam miktarna s denir. Is, cisimlerin bnyesinde sahip olduklar potansiyel enerji olup, dorudan doruya hissedilip llemez. Bir cismin ss arttnda, molekllerin kinetik (hareket) enerjisi, yani titreimi artar. Artan molekl titreimleri de elektromanyetik dalgalar halinde evreye etki yapar. te bu etkiye scaklk denir. rnein kmr bir enerji kaynadr. Is enerjisine sahiptir ancak yanma olmadan etrafna etkide bulunmaz. Kmr yandnda ierisindeki enerji (s) miktarna gre evresine scaklk yayar. Scaklk termometreyle llr ve birimi santigrat derecedir (C). Ancak s dorudan llmez, onun grnm olan scaklk yardmyla, kalorimetre tarafndan llr. Birimi kaloridir (1 gram suyu 1C ykselten enerji miktar 1 kaloridir). Yeryznde scakln kayna Gnetir. Aydan yansyan, yldzlarn yere gnderdii enerji ve Yerin i ss hesaba katlmayacak kadar azdr. rnein, Aydan gelen enerjinin maksimum olduu dolunay zamannda bile Dnyaya ulaan enerji, Gneten gelenin 1/600.000 oranndadr. Ayrca volkanlar ve scak su kaynaklar ile yeraltndan yeryzne gelen scakln, atmosferi en fazla 0,1C arttrd hesaplanmtr. Bundan dolay yeryz ve atmosferin snmasn salayan enerji kaynann yalnzca Gne olduunu syleyebiliriz. ayet gneten gelen enerji olmasayd yeryznn scakl -273.4C olurdu. Gneten gelen enerjinin miktar, atmosferin d snrnda 1 cm2 lik yzeye, 1 dakikada, 2 kaloridir. Buna solar konstant (Gne sabitesi) denir. Ancak Gneten atmosfere gelen bu enerjinin tamam yeryzne ulamaz ve atmosferi stmaz.

klim Bilgisi
2. % 25i atmosferde dalmaya urar (difzyon). Atmosferin mavi grnmesini ve glge yerlerin aydnlanmasn salar. Bu nlarn % 9u uzaya geri yansr, % 16s da yeri dolayl olarak str. 3. % 15i atmosfer ve bulutlar tarafndan emilir (absorbsiyon). 4. % 8i yere arpnca uzaya yansr. 5. % 27si dorudan yere ular ve yeri str. Grld gibi Gneten gelen enerjinin % 25i atmosferin st yzeyi ve bulutlara arparak, % 8i de yerden yansyarak, atmosferde herhangi bir etkide bulunmadan, dorudan uzaya geri dner. Yansyan bu nlara albedo ad verilir. Atmosferde dalan (difzyon) % 25 oranndaki nlarn % 9luk ksm dolayl olarak uzaya geri dner. Geri kalan % 16lk ksm ise yere dolayl olarak ulaarak, str. Ayrca yer, atmosferden % 4 orannda uzun dalgal nlar da alr. Bylece yere dorudan ve dolayl ulaan enerji miktar: 27+16+4=47 olur. Bu enerjinin % 8i yine dorudan doruya uzaya geri dner. Geri kalan enerji (% 39) atmosferi uzun dalgal ma, buharlama ve dokunmayla str. Buna gre atmosferin yerden snd enerji miktar, atmosfer tarafndan tutularak (absorbsiyon) stan % 15lik enerjiden daha fazla olmaktadr. te atmosferin alt katmanlarnn daha scak olmasnn nedenlerinden biri budur. SICAKLIK ETMENLER 1. Gne Inlarnn Geli As, a. Yerin ekli (Enlem Etkisi), b. Yerin Eksen Eiklii ve Yllk Hareketi, c. Yerin Gnlk Hareketi, d. Bak ve Eim, 2. Gne Inlarnn Atmosferde Ald Yol 3. Gnelenme Sresi, 4. Ykselti, 5. Kara ve Denizlerin Dal, 6. Nem, 7. Okyanus Akntlar, 8. Rzgarlar, 9. Bitki rts. 1. Gne Inlarnn Geli As: Yeryznde scakln daln etkileyen en nemli etkendir. Gne nlar bir yere ne kadar dik gelirse scaklk o kadar yksek, ne kadar eik ayla gelirse scaklk o kadar dk olur.

%25Yansma %8 Ima %100

UZAY

%9

%15 Emilme %25 Dalma

YERYZ %27

%16

1. % 25i atmosferin etkisiyle ve bulutlara arparak uzaya geri yansr.

Mehmet ZOR

4
Kuzey Kutbu
c

klim Bilgisi

a
b

B A Bir k demeti dik geldii yzeyde (A) dar; yatk geldii yzeyde (B) geni alana yaylr. Bunun yannda dik ayla gelen gne nlar atmosferde az yol (a) alrken, yatay nlar daha uzun yol (b) alr.

Ekvator
b

1m2 1m2 B A

Dik Inlar

Gney Kutbu Enlemlere gre gne nlarnn yere dme as. Ekvatordan uzaklatka nlar, yere daha yatk ayla dmektedir.
Kuzey Kutbu c C B
EKVATOR

Eik Inlar
Atmosfer

a b
Her ikisi 1er cm2lik yzeye sahip iki n demetinin, yere dikey ve yatay dmesi, gne nlarnn geli asnn zeminin gnelenme iddetine etkisine iyi bir rnek gsterir. A demeti a karesinde younlarken, B demeti b dikdrtgenine yaylmaktadr. Bu durum yksek enlemlerde (Dnenceler aras) ve dalarn Gnee dnk yamalarnda scakln neden daha yksek olduunu ak bir ekilde gstermektedir.

B a A

Gney Kutbu

Buna ek olarak eik ayla gelen nlar daha fazla yansmaya urad iin snmaya olan etkisi daha da azalr. Inlarn atmosfere giri asyla yere ulaan enerji miktar, aadaki tabloda gsterilmitir.
Inlarn Atmosfere Giri As Yere Ulaan Enerji

Yerin kresel eklinden dolay, gne nlar, ekvator ve evresine daha dik ayla geldii iin dar alana (A) yaylr. Bylece birim alana den enerji miktar fazladr. Ekvatordan uzaklatka orta enlemlerde daha geni alana (B) yaylrken, kutup evrelerinde en geni alana (C) yaylr. Buralarda da birim alana den enerji azald iin scaklklar daha dk deerlerdedir. Ekvator ve evresi gne nlarn dik ve dike yakn alarla alrken, kutuplar daha yatk alarla alr. Bylece scaklk, ekvatordan kutuplara doru azalr. Buna enlem faktr denir. Enlem-scaklk ilikisine aadakiler rnek olarak verilebilir: Ekvatordan kutuplara doru bitki trleri deiir ve bitki kuaklar oluur. Denizlerin tuzluluk oran ekvatordan kutuplara doru azalr. nk kutuplara doru scakln azalmasna bal olarak buharlama miktar der ve denizlerde tuz birikimi azalr.

90 50 30 10

% 75 % 69 % 56 % 20

Gne nlarnn yere dme asn, Dnyann ekline, mevsimlere, gn saatine ve bakya gre deiir. a. Dnyann ekli (Enlem Etkisi): Yerin kresel ekli, yeryznn her noktasnn ayn miktarda enerji almasna engel olur. Ekvatordan kutuplara doru, gne nlarnn yere dme as klr.

Mehmet ZOR
Arktik Deniz

klim Bilgisi

3 7
Baltk Denizi

7 3
Karadeniz Akdeniz

21 Haziran

21 Aralk

Kzldeniz

Yer ekseninin eik olmasna bal olarak, her yarm kre ayn miktarda gne enerjisi almaz. Yukardaki ekilde Kuzey Yarm Kre 21 Haziranda gne enerjisinin 7/10unu alrken, Gney Yarmkre 3/7sini alr. 21 Aralkta her iki yarm krede bu durumun tersi yaanr. Bu durum iki yarm krede ayn anda farkl scaklk ve mevsim artlarnn yaanmasn ak bir ekilde gstermektedir.
Ekvator

Gneyden kuzeye doru srasyla Kzldenizden Akdenize, Karadenize, Batlk Denizine ve Arktik Denize doru tuzluluk oran azalr.

Kalc kar snr, tarmn ve ormannn st snr ekvatordan kutuplara doru gidildike alalr. Ekvator ynnden gelen rzgarlar scakl arttrrken, kutup ynnden gelen esen rzgarlar scakl drr. Scak okyanus akntlar ekvator ynnden, souk okyanus akntlar kutuplar gnnden kaynan alr. Trkiyenin gney kylar kuzey kylarndan daha scaktr.
b. Yerin Eksen Eiklii ve Yllk Hareketi (Mevsimler): Yer ekseninin eik olmasndan dolay Dnya, Gne etrafnda dolanrken, yl ierisinde gne nlarnn yere dme as da deiir. Bu durum scakln yl ierisinde farkllk gstermesine neden olur.
Yaz Bahar

Yerin Gne etrafndaki hareketiyle birlikte, yer ekseninin eik olmas, gece gndz srelerinin mevsimden mevsime uzayp ksalmasna neden olur. Bu da gnelenme sresini belirler. c. Yerin Gnlk Hareketi (Gnn saati): Dnyann kresel eklinden dolay, kendi ekseni etrafnda dnerken, gne nlar sabah ve akam yatay alarla gelirken, le vaktinde gn ierisinde gelebilecei en dik ayla gelir. Bylece sabah, le ve akam vakitlerinde farkl scaklk deerleri oluur.
GECE Akam GNDZ kindi
d

KUTUP

le
c

Kuluk Sabah
a
le kindi Kuluk

Bat Yaz Bahar K

K Bat
Akam

kindi

le

Kuluk Sabah

Bat
Akam

c d b

Dou
Sabah

Dou -I-

Dou
Orta enlemlerde le vakti Gnein mevsimlere gre ufuk dzlemi zerindeki konumu. Yer ekseninin eik olmasna bal olarak, Dnyann yllk hareketiyle, gnein ufuk zerinde ykselmesi ve gne nlarnn yere dme as yl ierisinde deiir.

-II-

Dnyann ekseni etrafndaki hareketine bal olarak, gn iinde Gnein ufuk zerindeki grnm ve gne nlarnn yere dme as deiir.

Ayrca eksen eikliinden dolay her iki yarm krede, ayn anda farkl mevsimler yaanr.

Gn ierisinde en yksek scaklk gnein en yksek ayla geldii zaman (le, yerel saate gre 12:00da) gereklemez. leden birka saat sonradr. Bu durum gnelenme sresine baldr. leden sonra gneten

Mehmet ZOR
gelen enerji, kaybedilen enerjiden daha az olduundan scaklk azalmaya balar. Gne battktan sonra gneten enerji gelmedii iin scaklk hzla dmeye devam eder. Gece boyunca gneten enerji gelmediinden, yeryznde enerji kayb devam eder. Bundan dolay, gn ierisinde en dk scaklklar, gnein doduu andr. d. Bak ve Eim: Yer ekillerinin sahip olduu eim artlar baky belirler. Yamalarn eiminden dolay Gnee gre konumuna bak denir. Baknn scaklk zerinde nemli bir etkisi vardr. Dalarn Gnee dnk yamalar, gne nlarn daha byk ayla alr. Ayrca bu yamalarda gnelenme sresi daha uzun olur.

6
K.K.D

klim Bilgisi
Kuzey Yarm Kre

Yenge Dn. Ekvator Olak Dn.

K.K.D

Gney Yarm Kre

Yer ekillerinin eiminden dolay baknn etkisiyle, Dnyann ekline bal olarak, Kuzey Yarm Krede, gneye bakan; Gney Yarm Krede ise kuzeye bakan yamalar daha ok snr.

Dnenceler dnda ki Kuzey Yarm Kre dalarnn gneye, Gney Yarm Kre dalarnn ise kuzeye bakan yamalarnda, baknn etkisiyle scaklk daha fazladr. Ancak dnenceler arasnda kalan alanlarda baknn etkisi mevsimlere gre deiiklik gsterir. Buna gre yukarda da belirtildii zere, gne nlar hangi enleme dik geliyorsa, o yne bakan yamalarda baknn scaklk zerindeki etkisi belirginleir. 2. Gne Inlarnn Atmosferde Ald Yol: Gne nlarnn atmosferde ald yol arttka, atmosferde tutulma, yansma ve dalma artacandan, yer yzne ulaan gelen enerji miktar azalr. Gne nlarnn dik ve dike yakn alarla geldii Ekvator ve evresinde, nlarn atmosferde kat ettii yol ksa olduu iin yere ulaan enerji miktar fazladr. Bundan dolay scaklk deerleri de yksek olur.
Gnee dnk yamalarda gnelenme sresi daha uzunken, dier yamata gne daha erken batt iin daha ksadr.

Baknn etkisiyle gnee dnk nlarn daha byk ayla alr.

yamalar

gne

Bata nlarn yere dme as olmak zere, aydnlanma sresinin daha uzun olmas nedeniyle, Gnee dnk yamalardaki snma daha ok olur.

Kutuplara doru gne nlarnn geli as darald iin yere ulaan enerji miktar da azalr. Bu nedenle kutuplara doru, scaklk deerleri de der.
Kuzey Kutbu c b a

Bunun sonucunda gnee dnk yamalarda, ayn tr bitkilerde olgunlama sresi daha ksadr. Buharlama daha fazla olduundan, tarm rnlerinin su ihtiyac daha fazladr. Karlar daha erken erir. Ormann ve tarmn st snr ve kalc kar snr daha yksektir.

Atmosfer

Ekvator

Gney Kutbu

Gne nlarnn atmosferde ald yol kutuplarda (c), ekvatordan (a) daha uzun olduundan, atmosfer tarafndan daha fazla emilir ve geri gnderilir.

3. Gnelenme Sresi: Gnelenme sresi ya da aydnlanma sresi, Gnein gkyznde kald sredir. Atmosferde enerji birikimini etkilediinden, scaklk zerinde nemli bir etkiye sahiptir. Gnein gkyzn-

Mehmet ZOR
de kald sre arttka, atmosferde s birikimi olacandan, scaklk deerleri art gsterir. Yaz aylarnda scakln daha fazla olmasnn nedeni gne nlarnn daha byk alarla gelmesinin yannda, gndz srelerinin uzun olmas da nemli bir etkendir. Kuzey Yarm Krede Gneten gelen enerjinin en yksek olduu tarih, 21 Hazirandr. Ancak yln en scak ay deildir. nk Hazirandan sonra, gnlerin uzun olmasna bal olarak, her gn scaklk birikimi devam eder. Bu nedenle yln en scak ay, karasal iklim blgelerinde Temmuz; nemli iklim blgelerinde Austos ayna kadar sarkar. rnein lkemizde gndz sresinin 15 saate yakn olduu yaz gnlerinde, gece sresi 9 saatten biraz daha fazladr. Gndz 15 saate yakn enerji alnrken, gece sadece 9 saat civarnda enerji kaybediyor. Bu da uzun yaz gnlerinde her gn snn biraz daha birikmesini salar. Gne nlarnn en dk alarla geldii tarih olan 21 Aralk, yln en souk ay deildir. nk k gnlerinin ksa, gecelerinin uzun olmasndan dolay atmosferde scaklk kayb daha fazla olur. Bylece en souk ay karasal iklimde ocak; nemli iklimlerde ubat aynda gerekleir. 4. Ykselti: Troposferde yerden ykseldike, her 200 metrede scaklk 1C azalr. Bunun nedenleri: 1. Atmosfer, gneten dorudan ald nlarndan ok, yer tarafndan tutulan nlarn mas (radyasyonu) ile snr. 2. Scakl tutan nem, karbondioksit gibi gazlarn daha ok yere yakn katmanlarda younlamtr. 3. Ayrca atmosferin soumas stten baladndan yere yakn kesimlerde scaklk kayb daha azdr. Scakln Dnya zerinde Ekvatordan kutuplara doru dzenli bir ekilde azalmasn engelleyen en nemli faktr ykseltidir. Ayn enlem zerinde bulunan yerlerde, ykseltinin fazla olduu yerde scaklk daha dktr. Bir da yamac boyunca ykseldike bitki trleri ve eitlilii deiir.

klim Bilgisi

Da ayrlar ne Yaprakl Orman Kark Yaprakl Orman

Geni Yaprakl Orman

Bir da yamac boyunca ykseldike scakln azalmasna bal olarak bitki trleri kuaklar oluturur.

Ykselti ayn tr tarm rnlerinin olgunlama srelerini etkiler. rnein Ege Blgesinde budayn olgunlama sresi Anadoludan, Anadolunun da Dou Anadolu Blgesinden daha ksadr. Ykseklerde, atmosferdeki gaz younluu azald iin hava abuk snp, abuk sour. Bundan dolay ykselti karasall iddetlendirir. 5. Kara ve Denizlerin Dal: Farkl snma zelliklerine sahip olan denizler ve karalar farkl srelerde snp sourlar. Denizler ge snp, sahip olduu scakl da ge kaybederken; karalar abuk snp abuk sourlar. Bu durum, aadaki nedenlere balanabilir. 1. Denizleri oluturan sular saydam olduundan gne nlar, deniz yzeyinden 150-200 metre derinlie kadar yaylr ve daha byk bir ktlenin snmasna salar. Bu da snmann gecikmesine neden olur. Ancak bu byk ktlenin sahip olduu enerji kayb daha ge olur. 2. Karalar gne nlarn sadece yzeyde tutar. Dokunmayla alt ksmlarna da enerji yaylr. Bu yzden yzeyden, ancak 20-120 cmlik ksm snr. Bunun sonucunda karalar abuk snr ve kazand enerjiyi de abuk kaybeder. 3. Denizler gne nlarnn bir ksmn yanstrken, karalar ise daha fazlasn hemen emerler. 4. Denizler hareketli olduu iin enerjisini geni alanlara tar. Karalar ise kat ve sabit bir yapya sahiptir. 5. Denizler ile karalarn zgl slar farkl olmas da snma srelerini ve sahip olduu enerjiyi tutma zelliklerini etkiler. Btn bu sebeplerden dolay karasal iklimlerde yaz ile k ve gece ile gndz arasndaki scaklk fark fazladr. Denizel iklime sahip olan yerlerde ise ar snma ve souma grlmez. Gece ile gndz ve yaz ile k arasnda scaklk fark azdr. Kuzey Yarm Krede karalarn oran fazla olmas, yllk ortalama scaklk deerlerinin, Gney Yarm Kreye oranla 2C daha fazla olmasna sebep olmutur. 6. Nem: Nem scakl dengeleyici bir zellie sahiptir. Ar snma ve soumay nler. Gnlk ve yllk scaklk farkn azaltr.

Mehmet ZOR
Gne nlarnn dik veya dike yakn alarla geldii Ekvator ve evresi, Dnyann en scak yeri olmas gerekir. Ancak nem miktarnn fazla olmas bu durumun yaanmasn engellemitir. Dnyann en scak yerleri, nem miktarnn olduka dk olduu, dnenceler civarnda dinamik yksek basn artlar altnda oluan subtropikal llerdir.

klim Bilgisi
Gkyznn ak, bulutsuz olduu k gecelerinde mayla yksek oranda enerji kaybeden kara yzeyleri, iddetli soumaya maruz kalr. Souk yer yzeyine dokunan havann alt katmanlar da sour. Bu durumda souk yer yzeyi zerinde bulunan hava ktlesinin alt katmanlar st ksmlara oranla daha scak olur. Durgun hava ortamnda oluan scaklk terselmesi, k mevsiminde ehirlerde hava kirliliinin artmasna neden olarak, insan saln tehdit eder. Ayrca vadi ve ova tabanlarndaki tarm alanlarnda, iddetli don olaynn yaanmasna neden olduu iin tarm rnlerinin verimliliini olumsuz ynde etkiler. 7. Okyanus Akntlar: Okyanus akntlarnn yeryznde scakln dal zerindeki etkisi, kmsenmeyecek kadar nemlidir. Okyanus akntlar, denizlerde scakln Ekvatordan kutuplara doru dzenli bir biimde azalmasn engeller.

Ilk Hava

Gkyznn bulutlu olduu k gnlerinde yerden mayla kaybedilen enerji, atmosferdeki nem ve bulutlar tarafndan tutularak, yerin s kayb nlenir.

K mevsiminde havann bulutlu olduu gecelerde, yerden yan enerjinin, bulutlara arparak atmosferinde kalmasndan dolay enerji kayb azdr. Bu nedenlerle havann bulutlu olduu gnlerde scaklk deerleri fazla dmez.

ok Souk

Gkyznn ak olduu, bulutsuz k gecelerinde, yerden mayla enerji kayb fazla olur.

Scak Akntlar

Souk Akntlar

Bulutsuz gecelerde, yerden yan enerjiyi tutabilecek yeteri kadar nem olmadndan, scaklk deerleri olduka der. Daha ok bir yksek basn alannn etkisi altnda kalnd gnlerde oluan bu hava artlarnda kuru souk, ayaz, sis, scaklk terselmesi, kr, kra gibi hava olaylar gerekleir. Deniz yzeylerinde ve alak kesimlerde nemin ve atmosfer younluunun fazla olmasndan dolay scaklk kayb az iken, yksek da zirvelerinde, nem miktar az olduundan, scaklk kayb fazladr. Scaklk Terselmesi: Normal artlarda yerden ykseldike scaklk azalr. Ancak baz durumlarda, zellikle k aylarnda, yerden ykseldike belli bir seviyeye kadar scaklk artar. Bu duruma scaklk terselmesi (inversiyon) ad verilir. Bunun olayn iki nemli nedeni vardr. Geceleri souyan hava arlaarak, yeryzndeki ukur alanlara iner. Hafif olan grece scak hava souk katmann zerine kar. Bu durumda yerden belli bir ykseklie kadar ykseldike scaklk artar.

Ekvator ve evresinden kaynan alan okyanus akntlar scak su akntlar olup, getii kylarn havasn yumuatr ve snmasn salar. Kutuplar ve evresinden kaynan alan okyanus akntlar ise souk su akntlar olup, getikleri kylarn havasnn soumasna neden olur. rnein, Kuzeybat Avrupa kylarnn ocak ay ortalama scakl Gulf Stream scak su akntsnn etkisi ile 2-3C iken, ayn enlemde yer alan Kanadann dou kylarnn ocak ay scaklk ortalamas, Labrador souk su akntsndan dolay -20Cye kadar der. 8. Rzgarlar: Rzgarlarn oluum merkezi ve esme yn de scaklk zerinde dorudan etkilidir. Rzgarlar geldikleri blgelerin scaklk, nem v.b zelliklerini, estikleri blgelere tarlar. Ekvator ve evresinden kaynan alan rzgarlar, getikleri yerlerin scakln arttrrken, kutuplar ve evresinden kaynan alan rzgarlar, getikleri yerlerin scaklk deerlerini drrler. Bu durumda Kuzey Yarm Krede gneyden esen rzgarlar; Gney Yarm Krede ise kuzeyden esen

Mehmet ZOR
rzgarlar scaklk deerlerini arttrrlar. Buna karn Kuzey Yarm Krede kuzeyden esen rzgarlar; Gney Yarm Krede gneyden esen rzgarlar scakl drr. Bu durum enlem-scaklk ilikisine bir rnektir.
Kuzey Yarm Kre Scakl Azaltr

klim Bilgisi
scaklna, ykseltisinden dolay kaybettii scaklk miktar eklenerek gsterilir. rnein deniz seviyesinden 800 m ykseklikte bulunan bir merkezde llen scaklk ortalamas 7Cdir. Gerek izoterm haritalarnda bu deer gsterilir. ndirgenmi izoterm haritalarnda ise bu merkezin 800 mde kaybettii scaklk hesaplanr: 800:200=4C Bu deer gerek scaklna eklenir: 7+4=11C ndirgenmi izoterm haritalarnda bu deer gsterilir. Ykselti arttka gerek scaklkla indirgenmi scaklk arasndaki fark artar. Bir baka ifadeyle bir yerin gerek scaklkla indirgenmi scakl arasndaki fark ne kadar bykse, deniz seviyesinden ykseklii o oranda fazladr. SICAKLIIN CORAF DAILII Yeryznde scakln corafi dal, daha ok enlemin, kara ve denizlerin dal ve ykseltinin etkisi altnda belirir. Dier etmenlerin etkisi de yer yer belirgin olmakla birlikte daha ok bu ana etmenle ekillenir. Enlemin etkisiyle scaklk ekvatordan kutuplara doru azalr. Kara ve denizler ise scakln ekvatordan kutuplara doru dzenli olarak azalmasn engeller. Bu durumda scaklk paralellere uygun bir dal gstermez. Karalar, yazn ok snr, kn ok sour; scaklk farknn daha yksek olmasna neden olur. Denizler ise daha yksek nem koullar altnda daha lman bir ortam oluturur, scaklk farkn azaltr. Bununla birlikte scak ve souk su akntlar, scakln okyanuslarda enlemlere paralel olarak, dzenli daln engeller. Ykselti, scakln geni alanlarda dzenli daln engelleyerek, dar alanl deiimlere yol aar. Baz blgelerde ykseltinin etkisi enlem, kara ve denizlerin etkisinin nne kar. Bu nedenle yeryznde scakln dal incelenirken, yerel etkileri minimuma indirmek amacyla, ykseltinin etkisinin ortadan kaldrld indirgenmi haritalar kullanlr. Scakln yeryzndeki genel dal incelenirken yllk ortalama, en souk ve en scak ay ortalama scaklk dal haritalar incelenecektir. 1. Yllk Ortalama Scaklk Dal: Yllk scaklk ortalamas bir yerin yllk scaklk bilanosunu verir. Ancak scakln yl iindeki deiimini gstermez. Yllk ortalama scaklk haritas incelendiinde aadaki sonular ortaya kar:

Scakl Arttrr Ekvator Scakl Arttrr

Scakl Azaltr Gney Yarm Kre

Denizden karaya doru esen rzgarlar kn ltc, yazn ise serinletici etki yaparlar. Karalardan denize doru esen rzgarlar ise kn soutucu, yazn scakl arttrc etkiler yapar. 9. Bitki rts: Bitki rts, gndzleri yerin fazla snmasn ve topraktaki suyun buharlamasn engeller. Geceleri ise bitkiler yerden may azaltarak, soumay yavalatr. Bunun iin bitki rts scaklk deiimini azaltan bir etkide bulunur. Ayrca bitki rts terleme yoluyla havadaki nem miktarnn biraz artmasna neden olur. Bunlara bal olarak, ormanlk alanlarda gece ile gndz arasndaki scaklk fark az; plak arazilerde ise daha fazla olur.

zoterm Haritalar
Scaklk yeryznn her yerinde ayn deildir. Dikey ynde deiiklik gsterdii gibi yatay ynde de deiiklik gsterir. Yeryznde scakln daln gsteren haritalara izoterm haritalar denir. Ayn scaklk deerlerine sahip noktalarn birletirilmesiyle elde edilen erilere izoterm (e scaklk) erileri denir. zoterm haritalar gerek izoterm haritalar ve indirgenmi izoterm haritalar olmak zere ikiye ayrlr.

1Haritalar: Yeryznde deerlerine gre izilir.

Gerek zoterm llen gerek scaklk

ndirgenmi zoterm Haritalar: Btn ykseltiler deniz seviyesine indirgenerek, her yerin 0 mde olduu varsaylarak hazrlanan scaklk haritalardr. Enlem fark daha belirgin olarak n plana kar. Yerden ykseldike her 200 mde scaklk 1C azalr. ndirgenmi izoterm haritalar hazrlanrken, gerek

2-

Mehmet ZOR
-10 0 10 20 30 20 10 30

10

klim Bilgisi Kuzey Yarm Krede 0 ve 10 erileri Atlas okyanusu ve Byk Okyanus zerinde kuzeye, Asya ve Kuzey Amerika zerinde ise gneye doru knt yapmaktadr. Gney Amerika, Gney Afrika ve Avustralyann i kesimleri en yksek scaklk deerlerine sahiptir. Gney Yarm Krede deniz ve okyanuslar daha geni alan kaplad iin 0 ve 10 erileri Kuzey Yarm Kreye gre daha dzgn uzanmaktadr. Ocak Aynda Gney Yarm Krenin en souk yeri Antartikadr.
3. Temmuz Ay Ortalama Scaklk Dal: Bu ayda, Kuzey Yarm Krede yaz, Gney Yarm Krede k artlar hakim olduundan, en yksek scaklklar Kuzey Yarm Krede Yenge Dnencesi evresinde grlr.
0 20 30 25 30 20 10

Kesik izgi termik ekvatoru gsterir.

Dnyann eklinden dolay ekvatordan kutuplara doru scaklk azalmaktadr. En yksek scaklklar Kuzey Yarmkrede dnenceler evresinde, karalarn i ksmlarndadr. Nem ann fazla olmas bu durumun olumasnda etkilidir. Alak enlemlerde karalar, yksek enlemlerde denizler daha scaktr. nk karalar alak enlemlerde daha fazla scaklk almakta, yksek enlemlerde ise daha fazla scaklk kaybetmektedir. Genel olarak, Kuzey Yarmkrenin scaklk ortalamalar Gney Yarmkreden fazladr. nk Kuzey Yarmkredeki karalarn oran Gney Yarmkreden daha fazladr. Bu nedenle termik ekvator daha ok Kuzey Yarmkreden gemektedir. Termik ekvator, meridyenlerin en scak noktalarnn birletirilmesiyle elde edilir ve Dnyann en scak yerlerinden uzand varsaylr. Termik ekvator ortalama olarak 8 ekvatorun kuzeyinden geer. Bu durum kuzey yarmkrenin scaklk ortalamalarnn daha yksek olmasndan kaynaklanr. Gney Yarm Krede izoterm erileri daha dzgn uzanrken, Kuzey Yarm Krede daha fazla sapma gerekleir. Bu durum Gney Yarm Krede denizlerin ok daha fazla alan kaplamasndan ileri gelir. 2. Ocak Ay Ortalama Scaklk Dal: Ocak ay, Kuzey Yarm Krede k, Gney Yarm Krede yaz artlar hakim olduundan, en yksek scaklklar Gney Yarm Krede Olak Dnencesi evresinde grlr.
-20 0 40 10 20 25 25 20 10

10 0

Bu ayda Dnyann en scak yerleri; Byk Sahra, Arabistan Yarmadas, Asyann i ksmlar ile Meksika ve Kuzey Amerikann i ksmlardr. Kuzey Yarm Krede 20 ve 25 erileri Atlas Okyanusu ve Byk Okyanus zerinde souk su akntlarnn etkisiyle gneye doru sokulurken Asya ve Amerika zerinde yksek enlemlere doru sokulmaktadrlar. Bu ayda Gney Yarm Krede en souk yerleri -10 ile Antarktika evresi oluturmaktadr. Bu ayda da Gney Yarm Krede deniz ve okyanuslarn etkisiyle izoterm erileri Kuzey Yarm Kreye gre daha dzgn uzanmaktadr.

BASIN VE RZGARLAR
BASIN
Atmosfer eitli gazlarn kar-mdr. Her madenin olduu gibi gazlarn da bir arl vardr. Atmosferi oluturan gazlarn yere uygulam olduu basnca, hava veya atmosfer basnc denir. Basnc len alete barometre denir. Basncn birimi milibardr. Basnc srekli lerek kaydeden alete barograf denir. Atmosfer basnc, derecesine gre e ayrlr: 1- Normal Hava Basnc: 45 enlemi zerinde, deniz seviyesinde, 15C scaklkta, 1 cm2ik alan zerine hava ktlesinin yapt basnca normal hava basnc denir. Normal hava basncnn deeri 760 mm yada 1013 milibar (mb)dr.

30

30 30

Kuzey Yarm Krede 25Cden daha yksek scaklk deerleri grlmez. Sibirya, Grnland Adas ve Kanadann kuzeyi Dnyann en souk yerleridir.

Mehmet ZOR
Torielli yukardaki artlarda yapm olduu deneyde, ii cva dolu bir kaba, 1 cm2lik az kapal olan ii cva dolu bir cam boruyu dik olarak koyar. Atmosferdeki hava basncnn kap ierisindeki cvaya yapm olduu basn sonucunda, cam boru iindeki cva, 760 mm (76 cm) ykselmitir. Cam boru ierisindeki cvann arl da 1033 gr olarak tespit edilmitir. 2- Yksek Basn (Antisiklon):1013 mbdan daha yksek olan basnca yksek basn denir. Yksek basncn grld yerlerde daima alalc hava hareketleri vardr. Alalan hava, yere arparak evreye doru yaylr. Yani yksek basn alanlarnda hava hareketlerinin yn merkezden evreye dorudur. Dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesinden dolay, merkezden evreye doru olan bu hava hareketi yn deitirir. Kuzey Yarm Krede bu sapma, hareket ynnn sana doru; Gney Yarm Krede hareket ynnn soluna doru olmaktadr. ekilde de grld gibi hava hareketlerindeki sapma yn, Kuzey Yarm Krede saat ynnde; Gney Yarm Krede saat ynnn tersine doru olmaktadr. 3- Alak Basn (Siklon):1013 mbdan daha alak olan basnca alak basn denir. Alak basncn grld yerlerde daima ykselici hava hareketleri vardr. Hava ktleleri basncn azald merkeze dorudur. Yani alak basn alanlarnda hava hareketlerinin yn evreden merkeze dorudur ve buradan ykselir.

11

klim Bilgisi
Dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesinden dolay, evreden merkeze doru olan bu hava hareketi yn deitirir. Kuzey Yarm Krede bu sapma, hare-ket ynnn soluna do-ru; Gney Yarm Kre-de hareket ynnn sana doru olmaktadr. ekilde de grld gibi hava hareketlerindeki sapma yn, Kuzey Yarm Krede saat ynnn tersine; Gney Yarm Krede saat ynne doru olmaktadr.

zobar Haritalar: Haritalarda basncn yeryzndeki daln gstermek iin izobar (e basn) erilerinden yararlanlr. zobar erileri, yeryznde ayn basn deerlerine sahip noktalarn birletirilmesi ile elde edilir. zobar erilerinin sk getii yerlerde basn fark azdr. Erilerin seyrek getii yerlerde basn fark daha azdr.

BASINCI ETKLEYEN FAKTRLER

1-Yerekimi: Bilindii gibi maddenin arln yerekimi belirler. Dnyann kendine zg geoid eklinden dolay, Ekvatordan kutuplara doru yerekimi, az da olsa artmaktadr. Buna bal olarak atmosferin yere yapm olduu basn deeri de enleme bal olarak deimektedir. Teorik olarak yerekiminin etkisi, Ekvatordan kutuplara doru atmosfer basncn, azaltc rol oynamaktadr. Yerekimi ile basn arasnda doru orant vardr. 2- Ykselti: Deniz seviyesinden ykseldike atmosferdeki gazlarn younluu azalmaktadr. Younluun azalmasna bal olarak, ykseldike basn da azalr.

Mehmet ZOR
Ykselti ile basn arasnda ters orant vardr. 3- Scaklk: Isnan hava geniler, hafifler ve ykselir. Ykselen havann yere uygulam olduu basn azalr. Dolaysyla scakln artmasyla basn azalr. Ekvator ve evresi, gne nlarn yl ierisinde daima dik ve dike yakn alarla ald iin, scaklk deerleri her mevsim yksektir. Scakln her mevsim yksek olmasndan dolay srekli alak basn alanlardr. Souyan havann hacmi daralr, skr, arlar ve alalmaya balar. Alalan havann yere yapm olduu basn da artar. Kutuplar ve evresine gne nlar daima yatay a ile der. Ayrca yln belli zamanlarnda, gne hi domad iin scaklk deerleri dktr. Kutuplar ve evresinde scaklk her mevsim dk olduu iin srekli yksek basn alandr. Scaklk ile basn arasnda ters orant vardr. 4Dinamik Etkenler: Hava ktlelerinin, scaklk dnda baka bir kuvvetle, alalarak ylmas veya ykselerek seyreklemesi sonucunda da basn deerleri deiir. Dinamik etkenlerin rol, atmosferi oluturan gazlarn, atmosfer younluunu etkilemesi ile olur. Buna gre younluun artmas ile basn artar. Younluun azalmasna bal olarak, basn da azalr. Younluk ile basn doru orantldr.

12

klim Bilgisi
basn azalmas meydana gelir. Buna termik alak basn denir. Ekvator ve evresinde yl boyunca scak hava artlar yaandndan, burada srekli termik alak basn alan oluur. b. Termik Yksek Basn: Souyan havann hacmi klr, skr, arlar ve yere doru ker. Alalan havann yere uygulam olduu basn da artar. Bylece havann soumasndan dolay atmosfer basnc artar. Bu basn trne de termik yksek basn ad verilir. Kutuplar ve evresinde yl boyunca souk hava artlar yaandndan, burada srekli termik yksek basn alan oluur. 2- Dinamik Basn: Dnyann gnlk hareketine bal olarak Atmosferi oluturan gazlarn alalmas veya ykselmesine bal olarak oluan basn trne dinamik basn denir. a. Dinamik Alak Basn: Hava ktlelerinin karlama sahasnda arparak ykselmeye zorlanrlar. Buna bal olarak atmosfer basnc da azalr. Bylece dinamik alak basn oluur. Kutuplardan Kutup Rzgarlar ile 30 lerden gelen Bat Rzgarlar 60 enlemleri civarnda karlarlar. arpan bu iki hava ktlesinin ykselmesi, atmosfer basncnn dmesine neden olur. Bylece 60 enlemleri evresinde srekli dinamik alak basn alan oluur. b. Dinamik Yksek Basn: Atmosferi oluturan gazlarn dinamik etkenlerle yeryzne doru alalmasna bal olarak atmosfer basnc da artar. Bylece dinamik yksek basn oluur. Ekvatorda snp ykselen hava ktleleri, Troposferin st ksmlarndan kutuplara doru hareket ederler. Dnyann dnmesine bal olarak yn deitiren bu hava ktleleri, 30 enlemleri zerinde birikirler. Burada biriken havann younluu artar ve bundan dolay alalmaya zorlanr. Havann yere doru alalmas, yere uygulanan basncn artmasna neden olur. Bylece 30 kuzey ve gney enlemleri evresinde srekli dinamik yksek basn alan oluur.

SREKL BASIN MERKEZLER

Yeryznde dnyann ekli ve gnlk hareketi sonucunda eitli basn kuaklar olumutur. Bunlar btn yl varlklarn srdrrler.

RZGARLAR
Yksek basn alanndan alak basn doru hareket eden, yatay ynl hava hareketlerine rzgar denir. Bir yksek basn alannda (Antisiklon), alalan hava ktleleri, evreye doru yaylr. Alak basn alannda da (Siklon), ykselici hava hareketlerinden dolay, oluan hava an doldurmak iin evreden alak basn merkezine doru hava ktleleri gelir. Bylece yksek basn alanlarnda alalan hava ktleleri evreye doru yaylarak, alak basn alanna doru hareket eder. Yksek basn alanndan, alak basn alanlarna doru

1- Termik Basn: Havann snp soumas ile oluan basn trne termik basn denir. a. Termik Alak Basn: Isnan havann hacmi geniler, hafifler ve ykselir. Ykselen havann yere uygulam olduu basn da azalr. Bylece scaklktan dolay bir

Mehmet ZOR
hareket eden yatay ynl hava akm da rzgarn olumasna neden olur.

13

klim Bilgisi
hareket ynnn sana; Gney Yarm Krede hareket ynnn soluna doru bir sapma meydana gelir. RZGARIN HIZI: Rzgar hzn len alete anemometre denir. Rzgarn hz saniyede metre (m/s) veya saatte kilometre (km/h) olarak ifade edilir. Rzgarn hem hzn hem de ynn yazan alete anemograf denir. Rzgarlar, hzlarna gre; hafif, orta iddetli ve iddetli olarak gruplandrlr. Rzgarn hzn belirtmek iin bofor lei kullanlr. Bu izelge rzgarn yeryzndeki cisimler zerinde yapm olduu etkiye gre rzgarn hzn tahmin etmeye yarar. RZGARIN HIZINI ETKLEYEN FAKTRLER 1-Basn Fark: Rzgarn hz, iki basn merkezi arasndaki basn farkna baldr. ki basn merkezi arasndaki basn fark arttka rzgarn hz da artar; basn fark azaldka rzgarn hz da azalr. zobar erilerinin sk getii yerlerde, basn fark fazladr. Bu durumda rzgarn hz da fazladr. zobar erilerinin seyrek getii yerlerde ise basn fark az olduundan, rzgarn hz da azdr. 2- Basn Merkezleri Arasndaki Uzaklk: Ayn basn farklarna sahip birbirinden farkl uzaklktaki noktalar arasnda, rzgarlarn hzlar farkldr. Basn merkezleri arasndaki mesafe arttka rzgarn hz azalr; mesafe azaldka hz artar. 3- Dnyann Dn: Rzgarlarn ynnde, Dnyann dnne bal olarak, sapmalar meydana gelir. Bu da hareket ettikleri mesafenin uzamasna neden olur. Mesafenin artmas hznda da yavalamaya neden olur. 4- Srtnme: Fazla engebe, aalar v.s rzgarn hzn keserler. Bundan dolay dz ve plak arazilerde rzgar daha hzl eserken; engebeli ve bitki rtsnn youn olduu yerlerde, rzgarlar srtnmeden dolay hz kesileceinden, hzlar azdr. Gene, srtnmeye bal olarak rzgarn hz, yerden yukarlara doru kldka artar.

Rzgar oluumunun temel nedeni, iki nokta arasndaki basn farkdr. Rzgarn esmesi, iki nokta arasndaki basn fark ortadan kalkncaya kadar devam eder. RZGARIN YN: Rzgarn yn daima yksek basn alanndan, alak basn alanna dorudur. Yksek basn alanndan, alak basn alanna doru hareket eden hava ktleleri, en ksa yolu takip edemezler nk Dnyann ekseni etrafnda dnmesi sonucunda oluan corriolis (merkezka) kuvvetinden dolay, rzgarlarn ynlerinde de sapmalar meydana gelir.

Rzgarn yn, geldii coraf yne gre adlandrlr. rnein batdan esen rzgarlara, bat rzgarlar; gneyden esen rzgarlara da gney rzgarlar denir. Bir yerde rzgarn en ok estii yne egemen (hakim) rzgar yn denir. RZGARIN YNN ETKLEYEN FAKTRLER 1. Basn Merkezlerinin Konumu: Basn merkezlerinin birbirlerine gre konumu rzgarn ynn belirler. Basn merkezleri yer deitirdike rzgarn yn de deiir. 2. Yer ekilleri: Yerekilleri de rzgarn esi ynn etkiler. Hava ktleleri yerekillerinin uzan ynnde hareket ederler. rnein; gneybat-kuzeydou ynl bir vadide hakim rzgar yn de yine ayn ynde olacaktr. Bylelikle bir yerin hakim rzgar ynne bakarak yerekillerinin uzan dorultusu tahmin edilebilir. 3. Dnyann Dn: Rzgarlar, basn merkezleri arasndaki en ksa yolu izlemezler. Dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesi sonucunda rzgarlarn ynlerinde sapma meydana gelir. Kuzey Yarm Krede

Atmosferdeki Genel Hava Dolam ve Basn Kuaklar

Kutuplarn ar soumas ve Ekvator evresinin her zaman scak olmas, buralarda farkl basn deerlerinin olumasna neden olmutur. ki blge arasndaki basn farkn dengelemek iin atmosferde genel hava dolam do-mutur. Atmosferdeki genel hava dolam klasik ve modern olmak zere iki gr vardr. 1- Klasik Gr: Gne nlarnn yl ierisinde kutuplar ve evresine daima yatay alarla gelmesi, bu blgede hava scaklklarnn dk olmasna neden olur. Hava scak-lklarnn daima dk olmas alalc hava hareketlerine, bu da kutuplarda Termik Yksek Basn

Mehmet ZOR
(TYB) olumasna olur. Kua neden

14

klim Bilgisi
30 enlemleri civarnda alalan hava ktleleri alttan evreye doru yaylr. Bunlardan bir ksm Ekvatora geri dnerken (Alize Rzgarlar), bir ksm da kutuplara doru (Bat Rzgarlar) hareket ederler. 30 DYB kuandan kutuplara doru bat sektrnden esen hava ktleleri (Bat Rzgarlar), Kutuplardaki TYB alanndan Ekvatora doru hareket eden Kutup Rzgarlar ile 60 enlemleri civarnda karlarlar. Burada arpan iki hava ktlesi ykselerek basncn dmesine neden olurlar. Bylece 60 enlemleri civarnda Dinamik Alak Basn (DAB) Kua oluur. Dinamik basn kuaklarnn olumasnn temel nedeni Dnyann kendi ekseni etrafnda dndr. Bu klasik gr atmosfer olaylarnn tmn aklayamamaktadr. 2- Modern Gr: Modern Gre gre de atmosferdeki genel hava dolamnn temel nedeni, Ekvator kuann ar snmas ve kutuplarn ar soumasdr. Ancak klasik grte belirtilen, 30 enlemleri (dnenceler) ile 60 enlemleri arasnda hareket eden bat ynl rzgar kuaklar (Bat Rzgarlar) yoktur. Bu teoriye gre Ekvator evresinin scak havas gezici siklonlarla kutuplara doru paralar halinde tanr. Kutuplarn souk havas da gezici antisiklonlarla Ekvatora doru paralar halinde tanr. Buna gre iki blge arasnda hava ktlelerinin hareketi mevsimlere gre partiler halinde tanr. Bu teoriye yatay deiim teorisi denir. Rzgarlar; srekli, mevsimlik ve yerel rzgarlar olmak zere grup olarak incelenebilir. I. SREKL RZGARLAR: Atmosferdeki genel hava dolamna gre olumu rzgarlardr. Bunlar yeryzndeki alak ve yksek basn kuaklar arasnda, yl boyunca eserler. Srekli rzgarlar e ayrlr. 1) Alizeler: 30 enlemleri civarndaki dinamik yksek basn (Subtropikal yksek basn) alanlarndan, Ekvator evresindeki termik alak basn alanna doru esen rzgarlardr. Dnyann dnmesinden dolay, Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan; Gney Yarm Krede gneydoudan eserler. Hzlar saatte 15-40 km/h civarndadr. Balangta scak ve kurudurlar. Ancak denizlerin zerinden getikleri taktirde bnyelerine nem alarak, ktalarn dou kylarna ya brakrlar. Bu nedenle Dou Rzgarlar olarak da isimlendirilirler.

Ekvator ve evresine ise gne nlarnn daima dik ve dike yakn alarla gelmesi, bu blgelerde scaklklarn yl ierisinde daima yksek olmasna ve dolays ile ykselici hava hareketlerine neden olur. Bundan dolay Ekvator ve evresinde Termik Alak Basn (TAB) Kua olumutur. Bu gre gre atmosferdeki genel hava dolam temelde termik nedenlerden dolay, yani kutuplarn ar soumas, Ekvator ve evresinin ar snmasndan dolay domutur. Eer dnya dnmeseydi ve yeryz tamamen denizlerle kapl olsayd, Kutup (TYB) alannda souyup alalan hava alttan Ekvatora doru; Ekvator(TAB) kuanda da snan hava ykselerek, stten kutuplara doru, meridyenler dorultusunda hareket ederdi. Bylece iki farkl basn merkezi arasndaki hava akmyla basit bir denge kurulurdu. Ancak, Dnyann ekseni etrafnda dnmesinden dolay bu hava ktlelerinin ynlerinde sapmalar meydana gelir. Ekvatordaki TAB kuandan stten kutuplara doru hareket eden hava ktlelerinin ynlerinde, Dnyann dnmesinden dolay, sapmalar meydana gelir. Ynnde sapmalar meydana gelen bu hava ktleleri 30 enlemleri zerinde ylrlar. Burada younluun artmasyla arlaarak, yere doru, alalc, harekete geerler. 30 enlemleri civarnda, alalc hava hareketlerinden dolay, Dinamik Yksek Basn (DYB) Kua oluur.

Bu kuaktaki alalc hava hareketlerinden dolay ya olumamakta ve 30 enlemleri civarnda tropikal llerin olumasna neden olmaktadr.

Alizeler, esme ynlerinin deimemesi ve srekli esmelerinden dolay, eskiden Avrupadan Amerikaya ticaret yapmak iin giden yelkenli gemiler bu rzgarlardan faydalandklar iin Ticaret Rzgarlar da denir.

Mehmet ZOR
Ekvatordan 30 enlemlerine doru Alize Rzgarlarna ters, stten esen rzgarlara da Ters (st) Alizeler denir. Ters alizeler 30 enlemleri civarnda alalarak tropikal llerin olumasna neden olur. 2) Bat Rzgarlar: 30 enlemleri civarndaki dinamik yksek basn (Subtropikal yksek basn) alanlarndan, 60 enlemlerindeki dinamik alak basn alanlarna doru esen rzgarlardr. Kuzey Yarm Krede gneybatdan, Gney Yarm Krede kuzeybatdan eserler. Alizeler gibi balangta scak ve kurudurlar. Denizlerin zerinden getiklerinde bnyelerine aldklar nemden dolay, orta kuak karalarnn bat kylarna bol ya brakrlar. 60 enlemleri civarnda Kutup Rzgarlaryla karlama blgelerinde cephesel yalara neden olurlar. 3) Kutup Rzgarlar: Kutuplardaki termik yksek basn alanlarndan, 60 enlemlerindeki dinamik alak basn alanlarna doru eserler. Ynleri Dnyann dnmesinden dolay saparak, Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan, Gney Yarm Krede gneydoudan eserler. Souk ve kurudurlar. Etkili olduklar alanlarda scakln dmesine ve kar yalarna neden olurlar. 60 enlemleri civarnda Bat Rzgarlaryla karlama blgelerinde cephesel yalara neden olurlar. II. DEVRL (MEVSMLK) RZGARLAR: Mevsimlere gre yn deitiren rzgarlardr. Bu rzgarlar kn souk olan karalardan denizlere doru, souk ve kuru olarak eserler. Yazn ise lk ve karalara gre daha scak olan denizlerden, souk olan karalara doru, lk ve nemli olarak eserler. Devirli rzgarlarn en ok bilineni Asya ktas ile Hint ve Pasifik okyanuslar arasnda esen Muson Rzgarlardr. Muson Rzgarlar, Yaz ve K Musonlar olmak zere ikiye ayrlrlar. 1) K Musonu: Bilindii gibi karalar abuk snp abuk sour; denizler ise ge snp ge sourlar. te bu snma farkllndan dolay, k mevsiminde karalar evresindeki denizlere gre daha souk olur ve buralarda yksek basn alan oluur. Denizler ise karalara gre daha scak olduu iin alak basn alan durumundadr. Aradaki basn farkndan dolay karadan denize doru rzgarlar eserler. Bu rzgarlara K Musonlar ad verilir. K Musonlar kara kaynakl olduu iin souk ve kurudurlar. Karalarn zerinden estike ya getirmezler. Ancak denizler zerinden getikten sonra, bir kara zerine varrsa yama yalarna neden olurlar. K Musonlar, Avustralyann kuzeyinde, Endonezyann kuzey ve batsnda, Japonyann batsnda, Afrikann

15

klim Bilgisi
dousunda ve Hindistann gneydousundaki Dou Gat Dalarnda eserler. Buralara denizleri aarak geldikleri iin ya brakrlar.

2) Yaz Musonu: Yaz mevsiminde karalar denizlere gre daha fazla snrlar. Bu durumda karalar zerinde alak basn alan, denizler zerinde yksek basn alan oluur. Deniz ve okyanuslar zerindeki yksek basn alanndan, karalar zerindeki alak basn alanna esen rzgarlara Yaz Musonu denir. Deniz ve okyanuslardan kaynaklandklar iin bol nem tarlar ve getikleri yerlere de bol ya brakrlar. Yaz musonlar n ve Gney Asya ile Hint Okyanusu ve Dou Asya ile Byk Okyanusa bal denizler arasdr.

Bunlar dnda Yaz Musonlar, Kuzey Amerika ile Meksika Krfezi arasnda, Bat Afrika ile Gine Krfezi arasnda ve Dou Afrika ile Hint Okyanusu arasnda da grlr. III. YEREL RZGARLAR: Etki alanlar dar ve yln belli zamanlarnda veya gnn belli saatlerinde esen rzgarlardr. Yerel basn farklarndan dolay oluurlar. Bunlarn bir ksm da atmosferdeki genel hava dolamnn etkisi ile oluurlar. a. Meltemler: Atmosferdeki genel hava dolamnn etkisinin zayf olduu durgun kuaklarda veya bu sisteme ait rzgarlarn esmedii durgun mevsim ve zamanlarda; gnlk snma ve soumalara bal olarak oluan rzgarlardr. Meltem rzgarlarnn olumasnn temel nedeni, Dnyann gnlk hareketidir.

Mehmet ZOR
Gn iinde gece ile gndz arasndaki scaklk farkndan dolay oluan yerel basn farklar, meltem rzgarlarn olumasna neden olur. Dar alanl, ksa sreli ve gnn belli saatlerinde yn deitirerek ters ynde eserler. Basn fark az olduundan, iddeti ok hafif ve aa dallarn kprdatacak kadardr. Gnlk rzgarlar da ve vadi meltemleri ile kara ve deniz meltemleridir. 1. Vadi Meltemi: Vadi tabanlar da yamalarna oranla daha fazla neme sahiptir. Bundan dolay gndzleri vadiler, da yamalarna gre daha ge snr ve yerel alak basn alan durumuna gelirler.

16

klim Bilgisi

Gndzleri yksek basn alan durumundaki denizlerden, alak basn alan durumunda olan karaya doru esen rzgarlara deniz meltemi denir. Deniz meltemi, nemli ve ltc bir etkiye sahiptir. 4. Kara Meltemi: Geceleri karalar denizlere gre daha abuk sourlar. Bylece kara zerinde denize oranla yksek basn alan; deniz ise alak basn alan durumuna gelir.

Da yamalar, nem miktarnn az olmas ve baknn da etkisi ile daha abuk snrlar ve yerel alak basn alan durumuna gelir. Gndz yksek basn alan olan vadilerden, alak basn alan olan dalara doru esen rzgarlara vadi meltemi denir. 2. Da Meltemi: Geceleri nem oran dk olan da yamalarnda, scaklk kayb; nem oran daha fazla olan vadilere gre daha fazladr. Yani geceleri da yamalar vadilere gre daha abuk sourlar. Bylece da yamalar yksek basn alan, vadi tabanlar da alak basn alan durumundadr.

Geceleri karadan denize doru esen rzgara kara meltemi denir. Kara meltemi nispeten kuru ve serindir. b. Genel Atmosfer Sirklasyonuna Bal Olarak Oluan Yerel Rzgarlar: Atmosferdeki genel hava dolamna bal hakim rzgarlarn etkisinin grlmedii veya zayflad dnemlerde ortaya kan rzgarlar da vardr. Bu dnemlerde, yerel etkilerle domu basn koullar, genel hava akmlarnda baz deiiklikler yaparak, yerel zelliklere sahip rzgarlarn esmesine neden olurlar. Bunlar, sahip olduklar zelliklere gre scak yerel rzgarlar ve souk yerel rzgarlar olmak zere iki ana gruba ayrlrlar. 1- Scak Yerel Rzgarlar: Kuzey Yarm Krede gney sektrl rzgarlar; Gney Yarm Krede kuzey sektrl rzgarlar scak karakterli rzgarlardr (Enlem etkisi). Aada belli bal scak yerel rzgarlar verilmitir: Fn Rzgarlar: Yatay ynde hareket eden hava ktleleri, nlerine kan da yamalar boyunca ykselir.

Geceleri da yamalarndan vadilere doru esen rzgarlara da meltemi denir. Da meltemleri scak yaz gecelerinde serinletici etkide bulunur. 3. Deniz Meltemi: Denizler karalara oranla daha ge snp, ge sour. Gndzleri ge snan deniz, yksek basn alan durumuna gelir. Daha abuk snan kara ise yerel alak basn alan durumundadr.

Mehmet ZOR

17

klim Bilgisi
sektrl rzgarlar souk karakterli rzgarlardr. Belli bal souk yerel rzgarlar unlardr: Mistral: K ve ilkbahar mevsimlerinde, Fransann souk ve karl Massif Central dalk alannda soumu olan havann, gneydeki scak olan Akdenize doru hzla inmesi ile oluur. Souk ve baz durumlar hari, genel olarak kuraktr. spanya ve Fransada grlen bu rzgar, zellikle Ron (Rhon) vadisine kanalize olduunda iddeti daha da artar. Hareket halindeki bir trenin vagonlarn devirdiine de ahit olunmutur. Bora: Dinar Alplerinden, Dalmaya-stirya kylarna doru esen, souk ve kuru rzgarlardr. Vadi ilerine kanalize olduklarnda ok daha hzl (50-60 m/s ve daha hzl) eserler. Krivetz: Aa Tuna ovasnda, kuzeydoudan esen, kuru ve souk rzgarlara krivetz denir. Krivetz estii dnemde Romanyann bakenti olan Bkrete scaklk 10-150C birden der. Trkiyede Souk Rzgarlar: Anadoluda zellikle kn kuzey ynlerden esen rzgarlar, scakln olduka dmesine neden olurlar. Kuzeybatdan esen karayel ve kuzeyden esen yldz Balkanlar ve Trakyadan yurdumuza sokularak, souk hava basknlarna, kar ve yamurla kark gl frtnalara neden olurlar. Kuzeydou ynl olan poyraz, yldz ve karayelden daha iddetli olmakla birlikte kar yalarnda miktar bakmndan o kadar deildir. Anadoluda dondurucu ayaz denilen kuru souk havann hkm srmesine neden olur. c. Tropikal Rzgarlar (Siklonlar): Tropikal blgelerde kararl-durgun karakter tayan hava ktlelerindeki dengenin bozulmasyla, havann ani olarak dikey (konveksiyonel) ykselmesi ile ortaya kar. Buradaki dengenin bozulmasnda havadaki scaklk ve nem miktar artnn nemli bir etkisi vardr. Dikey olarak ykselen hava ktlesini, evreden merkeze doru gelen hava ktleleri besler. Hava ktlelerinin hareketi, merkezka (corriolis) kuvvetinin etkisi ile merkeze (Alak basn alan merkezine) doru sarmal bir harekettir. Bu hareket ok hzl frtnalar halinde beliren rzgarlar eklinde olur. ok nceden beri Hindistanda kullanlan siklon terimi, Dnyann her yerinde ayn ekilde beliren btn hava hareketleri iin de kullanlmtr. Tropikal siklonlar Hint Okyanusunda siklon, Byk Okyanusta tayfun (typhoon, ince byk rzgar), Meksika Krfezinde harikeyn (Hurricane), Gney Amerikada tornado, Filipinlerde baguio, Avustralyada willy willy ad verilir. Saatteki hz 160 kmden daha fazla olan bu rzgarlar, getikleri yerlerde ok byk ykmlara, can ve mal kaybna, tarm alanlarnn yok olmasna neden olur. Ykmlar, gl yamurlarla daha da artar, alak arazileri su basar. Kylarda, kuvvetli rzgar ve dalgalarn etkisi ile deniz yzeyi 2-3 m kabarr. Byle bir frtnaya

Ykselen hava ktlesinin scakl, her 200 mde ortalama 1C azalr. Belirli bir ykseltiden sonra, iindeki nem, younlama sonucunda ya olarak yere der. Yamac aan hava ktlesi dulda yamata alalrken kuru adyabatik nedeniyle her 100 mde ortalama 1C snr. Bylece ulat yerde stc etki yapar. Trkiyede Fn Rzgarlar: Trkiyede fn rzgarlar Sinoptan Rizenin dousuna kadar, zellikle Rize evresinde, Toros ve Sultan dalarndan Konya ve Akehir ovalarna doru inen yamalarnda grlr. Siroko: Kuzey Afrikada, Byk Sahradan Bat Akdenize doru eserler. lden kaynan ald iin scak ve kuru ve toz ykl rzgarlardr. Getii yerlerde bunaltc ve kurutucu etki yapar ve ba, bahe ve dier bitkileri yakar kavurur. Akdenizi atklar taktirde, buradan nem alarak, spanya, Fransa ve talyann gney yamalarna ya brakrlar. Toz ykl olduklar taktirde buralarda renkli (amur) yalara da neden olabilir. Bat Akdenizde Sirokkoya benzer rzgarlar, spanyada Leveche, Tunusta Chili, Korsikada Libeccio olarak adlandrlr. Hamsin: Her zellii ile Sirokkoya benzeyen Hamsin (50 gn rzgarlar) Dou Akdenizde Libya lnde Msrdan Akdeniz kylarna doru esen rzgarlardr. Ayn zellikteki rzgarlar Irakta Samum, randa Simoon olarak adlandrlr. Trkiyede Scak Yerel Rzgarlar: Anadoluda ise Akdenizde ve zellikle Gneydou Anadoluda esen Sam veya Samyeli; Orta Anadoluda Konya ve Tuz Gl dolaylarnda Kabayel ve Karapnar evresinde oluan Dal, scak ve nispeten l karakteri tayan rzgarlardr.

2- Souk Yerel Rzgarlar: Kuzey Yarm Krede kuzey sektrl rzgarlar; Gney Yarm Krede de gney

Mehmet ZOR
yakalanan bir blnmtr. Amerikan ar kruvazr ikiye

18

klim Bilgisi
Atmosferde gaz halinde bulunan su buharna nem denir. klim ve yaam zerinde ok nemli etkisi olan su buharnn atmosfer iindeki oran ortalama % 2dir. Ancak yere, scakla ve zamana gre, oran %0 ila %5 arasnda deien bir gazdr. Atmosferdeki nemin kayna, deniz, okyanus, gl ve topraktaki suyun buharlamas ve bitkilerin terleme yoluyla atmosfere verdikleri su buhardr. Scaklk ile buharlama arasnda doru orant vardr. Su her derecede buharlar ancak scaklk arttka buharlama artar. Su buharlarken evreden scaklk alr ve bu scakl iinde tutar. Buna gizli s denir. Su buhar tekrar younlaarak sv hale dndnde, gizli enerji aa kar. Bu enerjinin baz meteorolojik olaylar zerinde nemli etkileri vardr. Havadaki nem miktarn len alete higrometre denir. Nem, scakl dengeleyici bir zellie sahiptir. Ar snma ve soumaya engel olur. Yl boyunca gne nlarn dik ve dike yakn alarla alan Ekvator evresi, Dnyann en scak blgesi olmas gerekirken; nem orannn fazlal bu durumu engellemitir. Buna karn nem orannn ok dk olduu, dnenceler evresindeki tropikal ller, Dnyann en scak blgelerini oluturur. Nem ekilde ifade edilir: 1-Mutlak Nem: 1 m3 hava ierisinde bulunan su buharnn gram cinsinden arlna mutlak nem denir ve g/m3 olarak ifade edilir. Mutlak nem miktar scaklkla doru orantldr. Buharlama arttka, mutlak nem de artar. Buharlamay etkileyen faktrler unlardr: Scaklk: Scaklkla buharlama doru orantldr. Yani scaklk arttka buharlama artar.

Hortumlar: Bu tr frtnalar, scak-nemli bir hava ktlesinin zerine, souk-kuru bir hava ktlesinin gelmesi ile oluur. Tornado veya hortumlar, sarmal bir biimde, ok gl konveksiyonel hareketle ykselen bir hava ktlesinin merkezinde oluturduu girdap eklinde belirir. Bunlar tropikal siklonlara gre ok daha kk ve dar alanl olmakla birlikte Dnyada bilinen en gl ve en ykc frtnalardr. Genellikle hortumun yaknlarnda rzgarn hz, saatte 500-700 kmyi, dikey akmlarn ise saatte 350 kmyi bulduu tahmin edilmektedir.

Bu gl yatay hava akmlar aalar kknden sker, evleri ykar; sonra dikey hava hareketi de yklanlar havaya uurur. Bu olay genellikle 1-2 saat kadar srer.

NEMLLK VE YAI
Yeryznde yaamn en nemli elerinden biri olan su, atmosferde kat, sv ve gaz halinde bulunur. Su, her derecede gaz haline gelebilir. Scaklk 0Cnin altna dnce donarak, kat hale geer. Bazen de ani scaklk deiimleri ile dorudan katdan gaz haline veya gaz halinden kat hale geer (Sblimasyon). Yeryznn 2/3nden daha fazla alan kaplayan suyun, meteorolojik olaylar ve iklim zerinde ok byk etkisi vardr. nk suyun faz (hal) deiimi atmosferde enerji hareketlerine neden olmakta, belli koullar altnda frtnalar, yalar ve hava hareketlerine neden olmaktadr. Su Dngs: Deniz, gl ve dier kaynaklarndan buharlaan su buhar, ykseldike sour ve younlar. Younlama, su veya buz zerrelerinden oluan bulut halinde belirir. Bu zerreler havann tayamayaca kadar arlanca, kat veya sv halde ya olarak tekrar yeryzne iner. Yeryzne ya olarak inen suyun bir ksm yzeysel aka geerek deniz veya gllere dklr. Bir ksm yeraltna szarak yer alt sularn oluturur. Dier bir ksm da insan, hayvan ve bitkiler tarafndan kulanlrken, bir ksm da tekrar buharlaarak tekrar atmosfere karr. Yeryznde su, denizler, karalar ve atmosfer arasnda srekli bir dolam halindedir. Bu dolama su dngs denir. Bu dng bir denge halinde srekli yinelenip durur ve asla kayp olmaz.

Nem A: Havadaki nem oran da buharlamay etkileyen faktrlerdendir. Nem oran az olan havada buharlama iddeti artar. Buna karn nem a az olan hava ktlesinde buharlama iddeti azdr. Baka bir ifade ile bal nem arttka buharlama iddeti azalr.

Hava Hareketleri, Rzgarlar: Durgun bir hava ortamnda buharlama iddeti azdr. Yatay (rzgr) ve dikey (konveksiyonel) yndeki hava hareketleri buharlama iddetini arttrr.

Hava Basnc: Basnla mutlak nem arasnda da doru orant vardr. Basn arttka mutlak nem artar, basn azaldka mutlak nem de azalr.

NEMLLK

Mehmet ZOR
Buharlama Yzeyinin Genilii: zellikle buharlamann byk oranda gerekletii deniz ve gllerin yzeyi arttka buharlama iddeti de artar.

19

klim Bilgisi
Maksimum nem scakla bal olarak deiir. Isnan hava geniler. Dolaysyla nem alma kapasitesi artar ve maksimum nem (doyma miktar) artar. Souyan hava bzlr, younluu azalr. Bylece nem alma kapasitesi azalr ve doyma miktar azalr. Scaklkla doyma miktar (maksimum nem) doru orantldr. Havann her scaklkta tayabilecei nem miktar ayn deildir. Belirli bir scaklkta, 1 m3 hava, belirli miktara kadar nem tayabilir. Tabloda grld gibi scaklk arttka havann tayabilecei nem miktar, doyma miktar ya da maksimum nem artar. Scaklk azaldka havann tayabilecei nem miktar, maksimum nem ya da doyma miktar azalr. Yeryznde scakln ok olduu tropikal blgeler ve scak llerde maksimum nem fazla iken, scakln dk olduu kutup evresi, yksek dalar ve dier souk blgelerde maksimum nem dktr. 3. Bal Nem: Havadaki mevcut nem miktarnn, tayabilecei nem miktarna (doyma miktarna) oranna bal nem denir. Bir baka ifade ile mutlak nem ile maksimum nem arasndaki orana bal nem denir. Bal nem yzde (%) olarak ifade edilir. Bal nem u formlle hesaplanr: Bal Nem= M aksim um
M utlak N em x100 Nem

Ykselti: Ykseltiye bal olarak scaklk ve basn azalacandan buharlama da azalr.

Toprak zellii: renkli topraklarda scaklk daha ok artar. bal olarak buharlama iddeti de artar. renkli topraklarda ise buharlama iddeti dkt. Geirimli topraklara buharlama daha fazla olur.

Koyu Buna Ak daha oran

Bitki rts: Bitkiler topraktan aldklar suyun bir ksmn terleme yoluyla havaya verirler. Youn bitki rtsnn bulunduu yerlerde nem miktar nispeten daha fazladr.

Okyanus Akntlar: Scak su akntlarnda buharlama oran fazladr. Dolaysyla getikleri kylarda nem miktarn arttrrlar. Souk su akntlarnda ise durum bunun tersinedir.

Bu bilgiler nda, yeryznde mutlak nemin en fazla olduu yer Ekvator ve evresi olurken; en dk kutuplarda grlr. nk Ekvatorda hava scak olduundan, daha, fazla su buhar alabilir. Kutuplara doru hava scakl azaldndan, nem alabilme yetenei azalr. Ekvatordan kutuplara doru gidildike mutlak nem azalr. Ekvator 20 mm 0 0 30 -40 Enlemleri 10 mm Orta Avrupa 7 mm Kuzey skandinavya 4 mm Kuzey Kutbu 1-2 mm
Dnya zerindeki baz blgelerin ortalama mutlak nem deerleri.

Formlden de anlalaca gibi bal nem, mutlak nem ve doyma miktarnn (maksimum nemin) etkisi altnda-dr. Maksimum nem de scaklkla ilikili olduu iin bal nem hava scaklndan da byk lde etkilenir. rnek: 20Cde 1m3 havada 15 gr nem bulunmaktadr. Bal nem oran % katr? zm: 20Cde 1m3 havann alabilecei nem miktar sabit 17,32 g/m3 tr. Buna gre: Bal Nem=
1 5 x1 0 Bal Nem=%86 0 1 ,3 7 2

Atmosfere karan su buharnn kayna yeryzdr. Yerden yukarlara doru kldka mutlak nem miktar azalr. nk deniz seviyesinden yukarlara kldka scaklk ve basn azalr. Havann nem alma kabiliyeti, scaklk dp, basn azaldka azalr. 2. Maksimum Nem (Doyma Miktar): Hava, basncna ve scaklna gre belirli bir miktarda nem alabilir. Scaklk Maksimum 3Nem 0 50,90 g/m 1 m3 havann alabilecei 400C 30 C 30,66 g/m3 en fazla nem miktarna 0 17,33 g/m3 maksimum nem veya 200C 9,39 g/m3 doyma noktas denir. 100 C 4,85 g/m3 Hava alabilecei kadar 0 C 0 2,38 g/m3 nem almsa, buna doymu -10 C -200C 1,10 g/m3 hava denir.
-300C 0,37 g/m3 Scaklklara gre 1m3 hava-nn tayabilecei maksimum nem veya doyma miktar.

Bal nem ile mutlak nem doru orantldr. Mutlak nem, arttka, bal nem de artar; azaldka bal nem de azalr. Bal nem ile doyma miktar (maksimum nem) arasnda ters orant vardr. Maksimum nem arttka bal nem azalr. Bal nem ile scaklk arasnda da ters orant vardr. Scaklk arttka bal nem azalr.

Bal nem, maksimum nemin az olduu, kara ileri ve l blgelerinde azdr. Buna karn, mutlak nemin fazla olduu Ekvatoral blgelerde ve deniz kylarnda fazladr.

Mehmet ZOR
Havadaki mevcut nem miktar (mutlak nem) ile doyma miktar (maksimum nem) arasndaki farka nem a denir. Nem a ne kadar az ise bal nem o oranda fazla olur.

20

klim Bilgisi

Mutlak nem ile maksimum nem (Doyma miktar) eit olduunda, bal nem %100 olur ve hava doyma noktasna erimi olur. Bu, ayn zamanda younlama noktasdr.

YOUNLAMA (YOUNLAMA)
Havadaki su buharnn sv yada kat hale dnmesine younlama denir. Younlamann meydana gelmesi havann nem bakmndan doyma noktasn amasna baldr. Havadaki bal nemin yzde 100'e ulat noktaya doyma noktas denir. Doyma noktas ald takdirde hava su buharnn fazlasn tayamaz. Fazla olan su buhar sv ya da kat hale dnr. rnein, 1 m3 havann 25C scaklkta tayabilecei nem 19,5 gramdr. 15C de ise 10.5 gram kadar nem tar. Buna gre. 25C de doymu havann scakl 15C ye derse doyma noktas alm olur. Arta kalan 19,5 -10,5 = 9 gr nem younlar. Bir hava ktlesi;

Yksek bulutlar (Sirsler): Saak, ty, ya da ince iplikler biimindeki bulutlardr. Yksek bulutlar genelde ya getirmezler. Bunlar, bir siklonun yaklatnn ve havann bozacann habercisidirler. Orta ykseklikteki bulutlar (Kmlsler): Kmeler biimindeki bulutlardr Genellikle alt ksmlar dz ve siyah olur. Alt ksmlarnn dz olmasnn nedeni younlamann ayn seviyeden balamasdr. Siyah olmasnn nedeni ise iri su taneciklerinden olumasdr. Bu gruptaki baz bulutlar ykseklere doru byr ve saanak eklinde iddetli yamurlar getirir. Alak bulutlar (Strats'ler): Yer'in stnde, asl gri bir tabaka gibi duran koyu renkli bulutlardr. Genelde yalara yol aarlar. Yukardaki bulutlar ana bulutlardr. Ancak gkyznde, zelliklerine gre, sirrokmls, kmlonimbus, sirrostrats gibi adlarla anlan karma bulutlar da grlr. Ayrca, ya brakan btn bulutlara nimbus ad verilmektedir. Belirli bir anda gkyznn bulutlarla kapl ksmnn tm gkyzne olan oranna bulutluluk denir. Bulutlu-luk oran eitli aynalardan oluan ve Nefometre ad verilen bir aletle llr. Buna gre, gkyznn oran 10 kabul edilerek;

karlarsa, geerse,

Souk bir hava ktlesi ile Souk bir blgeden

Ykselmeye urarsa, scakl azalr ve havann nem tama kapasitesi azalacandan younlama meydana gelir.
Yine ayn hava Ktlesi;

karlarsa,

Scak bir hava ktlesiyle

Scak bir blgeden geerse, Alalmaya urarsa, scakl artar ve havann nem tama kapasitesi artacandan younlama sona erer.

ifade eder.

0-2 oran Ak havay 2-8 oran Bulutlu havay 8-10 oran Kapal havay

Younlama sonucunda ok kk su taneciklerinin bir araya gelmesiyle bulutlar oluur. Bulutlar olutuklar ykseklikler dikkate alnarak gruba ayrlr.

Sis, ise yeryzne ok yakn olumu ya da yeryzne km bulutlardr. Scak ve nemli bir havann daha souk bir yerle temas sonucu sis oluur. Scak ve souk hava ktlelerinin karlamas da sislere yol aar. Balca sis oluum ekilleri unlardr: a. Rzgar, lk denizlerden souk karaya eserse karada sis oluur.

Mehmet ZOR

21

klim Bilgisi
5. Kar: Su buharnn, ykseklerde 0C altnda yava yava younlamasyla oluan buz kristalleri yere der. Bu tr yalara kar denir. 6. Dolu: Hava scaklnn birden bire ve byk lde azalmas sonucu yamur damlalar donarak buz paracklar halinde yere der. Bu yalara dolu denir. Bir yere den yamur miktar plviyometre denilen aletle llr. Kar halindeki yalarn miktar da su olarak hesaplanr. Bu yolla bulunan ya miktar 1 m2 ye den suyun cm veya mm cinsinden yksekliiyle ifade edilir. Toplam yan mevsimlere dalna ise ya rejimi denir.

b. Rzgar, scak denizlerden souk denizlere eserse souk sular zerinde sis oluur.

HAVA KTLELER VE CEPHELER

c. Rzgar, scak karalardan souk denizlere eserse deniz zerinde sis oluur. Atmosferin scaklk ve nem bakmndan ayn zellik gsteren byk paralarna hava ktlesi denir. Hava ktlesinin oluum alan, deniz yzeyine rastlyorsa, bu hava ktlesine denizel hava ktlesi denir. Kara zerinde oluan hava ktlelerine de karasal hava ktlesi denir. Hava ktleleri olutuklar yere gre de isim alrlar. Balcalar tropikal ve kutup hava ktleleridir. Hava ktlelerinin yer deitirmesi hava durumu bakmndan nemlidir. rnein, Tropikal blgede olumu bir hava ktlesi Trkiye'yi kaplad zaman scaklk ykselir. Kuzey kutup blgesinden gelen bir hava ktlesinin yaylmasnda ise Trkiye'de scaklk azalr. Farkl zellikteki hava ktlelerini birbirinden ayran snra ise cephe denir. Cephelerde eitli atmosfer olaylar meydana gelir. Cephe boyunca karlaan iki hava ktlesinden, scak olan souk olann zerinde ykselir. Ykselme soumaya, bulutlarn olumasna, sislere ve yalara neden olur.

d. Serin denizler zerinde alalan hava ktleleri sis oluumuna neden olur.

YAI ETLER
Atmosferdeki su buharnn younlaarak sv yada kat halde yeryzne dmesine ya denir. Balca ya eitleri unlardr; 1. iy: Havadaki su buharnn souk zeminler zerinde, su tanecikleri eklinde younlamasyla oluur. zellikle ilkbahar ve sonbahar aylarnda grlr. 2. Kra: Havadaki su buharnn souk cisimler zerinde, 0Cden dk scaklklarda kristaller eklinde younlamasyla oluur. Sonbahar aylarnda ya da k balarnda grlr. 3. Kr: Havadaki su buharnn ok soumu aa dallar, tel, saak, vb. cisimler zerinde younlaarak buz tabakas haline gelmesidir. Kradan ayrlan yn, kristallerin st ste ylarak buz tabakalar haline gelmesidir. 4. Yamur: Bulutu oluturan su taneciklerinin bymesiyle oluan su damlalardr. Younlamann devam etmesi ile arl artan su damlalar ya halinde yere der.

OLUUMLARINA GRE YAILAR

Yalar oluumlarna gre gruba ayrlr: 1. Yama Yalar (Orografik Yalar): Nemli hava ktlelerinin, yatay ynde hareket ederken da yamalarna arparak ykselmesi ve soumas sonucu oluan yalardr. Dnya'da en ok, Gneydou Asya'da Orta kuaktaki karalarn bat kylarnda Amerikada Kayalk Dalarnda, ve scak kuaktaki karalarn dou kylarnda grlr. Trkiye'de ise, Toroslar'n gneybatya, Karadeniz Dalar ile Istrancalar'n kuzeye bakan yamalarnda fazlaca grlr.

Mehmet ZOR

22

klim Bilgisi

Hava ktleleri yama boyunca ykselirken en fazla ya 500 - 1000 m ykseltiler arasna brakrlar. Ykselti arttka (1000 mlerden sonra) mutlak nem azald iin ya da azalr. 2. Konveksiyonel Yalar (Ykselim Yalar): Gneli ve rzgarsz gnlerde snan hava ykselerek sour. Belli bir ykseltiden sonra nemin younlamas ile ya meydana gelir.

YAILARIN YERYZNE DAILII

Genel hava dolam, kara ve deniz dal, yer ekilleri ykselti gibi nedenlerden dolay yeryznn her taraf ayn oranda ya almaz.

Dnya'da en ok, Ekvatoral blgede rastlanr. lkemizde ise, Anadolu Blgesi'nde lkbahar'da grlen yalar konveksiyonel yalardr. Bu yalar halk arasnda krkikindi yalar olarak bilinir. 3. Cephe Yalar (Frontal Yalar): Scak ve souk hava ktlelerinin karlama alanlarnda meydana gelen yalardr. Dnya'da en ok, Orta kuakta ve 60 enlemleri civarnda grlr. Trkiye'de, zellikle k mevsiminde grlen yalarn ou cephesel kkenlidir. K mevsiminde, kutuplardan kaynaklanan souk hava ile Ekvatoral blgeden kaynaklanan scak hava ktleleri Akdeniz zerinde karlarlar. Bylece Akdeniz tali cephesi meydana gelir. Cephe boyunca da yalar grlr. Anadolu zerinde de, Sibirya yksek basnc ile zlanda alak basnc ve Asor yksek basncna bal cephe yalar grlr.

Dnya zerinde; En yal blgeler; Ekvatoral blge, Muson blgeleri ve Orta kuak karalarnn bat kylardr. En kurak blgeler ise; Orta kuak karalarnn dalarla evrili i ksmlar, dnenceler civar, evresine gre, alakta kalm yerler ve kutup evreleridir.

YERYZNDEK BALICA KLM TPLER VE TAB BTK RTS

Dnya'nn hemen her blgesinin kendine zg bir iklimi bulunmaktadr. Ancak, benzer iklim kuaklarna sahip alanlar byk iklim kuaklar olutururlar. Yzlerce km2 lik sahalar etkileyen byk iklim gruplarna makroklima ad verilmektedir. Bununla birlikte, makroklima alanlarnda bazen yle yerler vardr ki, buralarda grlen iklim zellikleri iinde bulunduklar kuaktan tamamen farkldr. Makroklimalar ierisinde blgesel farkllklar gsteren, zel koullu kk iklim alanlarna da mikroklima denilmektedir.

Mehmet ZOR
imdi, yeryzndeki byk iklimleri, bu iklimlerin zelliklerini ve bu iklimlere uyum salam bitki rtlerini inceleyelim. A. SICAK KLMLER 1. Ekvatoral klim: Ekvator evresinde, 0 -10 Kuzey ve Gney enlemleri arasnda grlr. Yllk ortalama scaklk 25C dolayndadr. Yllk scaklk fark 2 - 3Cyi gemez. Yllk ya miktar 2000 mm den fazladr. Her mevsim yal olmakla birlikte, ekinoks tarihlerinde ya maksimum dzeye eriir. Tabii bitki rts olduka gr ve geni yaprakl ormanlardr. Ekvatoral iklim, Amazon ve Kongo havzalarnn byk bir kesiminde, Gine Krfezi kylarna yakn blgelerde, Endonezya ve Malezya'nn byk bir blmnde etkili olmaktadr.
Y a m m Scaklk C

23

klim Bilgisi
aylarnda der. K mevsimi kurak gemektedir. Tabii bitki rts kn yapran dken, yazn yeillenen ormanlardr. Yalarn azald yerlerde ise savanlar grlr.
Y a m m Scaklk C

400 300 200 100 0 O M N M H T A E E K A

30 25 20 15 10 5 0

250 200 150 100 50 0 O M N M H T A E E K A 20 15 10 5 0

Muson iklimi, Gney Hindistan, Gney in, Gneydou Asya, Japonya ve Manurya gibi blgelerde etkili olmaktadr. 4. l klimi (Scak ve Kurak klim): Dnenceler civarnda, Asya ve Kuzey Amerika'da karalarn i ksmlarnda ve Gney Amerika'nn gneyinde grlr. Bu iklim tipini, yalarn yok denecek kadar az olmas belirler. llerdeki nem yetersizlii, gnlk scaklk farknn bymesine zemin hazrlamtr. Gnlk scaklk farknn 50C yi bulduu zamanlar olmaktadr. Yllk ya miktar 100 mmnin altndadr. Yalar daha ok saanak yamurlar eklindedir. Tabii bitki rts baz kurakl otlar ve kakts bitkileridir.
Y a m m Scaklk C

2. Tropikal klim (Subtropikal - Savan): 10 - 20 Kuzey ve Gney enlemleri arasnda ve 0 - 10 enlemlerinde 1000 mden sonra grlr. Ekvatoral kuak ile ller arasnda bir gei iklimidir. Yllk ortalama scaklk 20C dolayndadr. Yllk scaklk fark 4 - 5Cdir. Yllk ya miktar 1000 - 2000 mm. arasndadr. Gne nlarnn dik geldii yaz aylar yal, klar kuraktr. Tabii bitki rts yksek boylu ve gr bitki topluluklar olan savanlardr.
Y a m m Scaklk C

200 150 100 50 0 O M N M H T A E E K A

30 25 20 15 10 5 0

400 300 200 100 0 O M N M H T A E E K A

25 20 15 10 5 0

Afrika'da Byk Sahra, Ortadou'da Necef, Asya'da Gobi, Taklamakan, Deti Kebir, Avustralya'da Gobbon ve Gibson, Gney Afrika'da Kalahari ve Namib, Gney Amerika'da Patagonya, Atacama ve Peru ile ABD'nin gneybats yeryzndeki balca l alanlardr. B. ILIMAN KLMLER 1. Akdeniz klimi: Genel olarak, 30 - 40 enlemleri arasnda grlr. Yazlar scak ve kurak klar lk ve yaldr. Yllk ortalama scaklk 15 - 20C dir. Yllk scaklk fark ise 18C kadardr. Yllk ya miktar 600 -1000 mm arasnda deiir. En fazla ya kn, en az ya yazn grlr.

Tropikal iklim, Sudan, Cad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuela, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi lkelerde etkili olmaktadr. 3. Muson klimi: Muson rzgarlarnn etki alanlarnda grlr. Yllk ortalama scaklk 15 - 20C dir. Yllk scaklk fark 10C civarndadr. Yllk ortalama ya 2000 mm dolayndadr. Yllk yalarn % 85'i yaz

Mehmet ZOR
Y a m m Scaklk C

24

klim Bilgisi
scaklk fark 20 - 40Cdir. Yllk ya miktar 500 -600 mm dolayndadr.
Y a m m Scaklk C

200 160 120 80 40 0 O M N M H T A E E K A

25 20 15 10 5 0

300 250 200 150 100 50 0 O M N M H T A E E K A

Karakteristik bitki rts, kzlam ormanlarnn tahrip edilmesiyle ortaya kan makilerdir. Makiler, srekli yeil kalabilen, ksa boylu, sert yaprakl, kurakla dayanabilen, alms bodur bitkilerdir. Mersin, defne, kocayemi, zeytin, sprge als, bodur, ard gibi bitkiler balca maki trleridir. Akdeniz ikliminde yan az ok yeterli olduu orta ykseklikteki yamalarda ine yaprakl aalardan oluan ormanlar (Kzlam, saram, karaam ormanlar gibi) yer alr. Akdeniz iklimi en belirgin olarak Akdeniz evresinde grlmekle birlikte, Gney Portekiz, Afrika'nn gneyinde Kap Blgesi, Avustralya'nn gneybats ve gneydousu, Orta ili ve ABD'nin Kaliforniya eyaletinde de etkili olmaktadr. 2. Okyanusal klim: Genel olarak, 30 - 60 enlemleri arasnda, karalarn bat kylarnda grlr. Yazlar fazla scak, klar da fazla souk olmaz. Yllk scaklk ortalamas 15C dir. Yllk scaklk fark 10C yi bulmaktadr.
Y a m m Scaklk C

25 20 15 10 5 0 -5 -10 -15 -20

En fazla ya yazn, en az ya kn der. K yalar daha ok kar eklindedir. Tabii bitki rts ine yaprakl ormanlardr. Yan azald kesimlerde de bozkrlar (step) grlr. Sibirya ve Kanada da ine yaprakl ormanlara tayga ormanlar ad verilir. Taygalar, Dnya ormanlarnn % 15'ini olutururlar. Karasal iklim, Sibirya, Kanada ve Dou Avrupa'da geni bir yayl sahasna sahiptir. 4. Step klimi (Yarkurak klim): Step iklimi, bir gei iklimi zellii gsterir. gruba ayrlr; a. Tropikal Step klimi: Savan ikliminden l iklimine gei alanlarnda grlr. b. Subtropikal Step klimi: l ikliminden Akdeniz iklimine gei alanlarnda grlr. c. Orta Kuak Step klimi: 30 - 50 nlemlerindeki ller etrafnda ve Akdeniz ikliminden karasal iklime gei alanlarnda grlr.
Y a m m Scaklk C

250 200 150 100 50 0 O M N M H T A E E K A

25 20 15 10 5 0

200 160 120 80 40 0 O M N M H T A E E K A

25 20 15 10 5 0 -5 -10

Yllk ya ortalamas 1500 mm. dir. En fazla ya sonbaharda grlr. Tabii bitki rts yayvan ve ine yaprakl aalardan oluan ormanlardr. Ormanlarn tahrip edildii yerlerde ayrlar bulunur. Okyanusal iklim, Bat Avrupa, Kuzey Amerika'nn kuzeybats, Gney ili, Avustralya'nn kuzeydousu ve Yeni Zelanda'da etkili olmaktadr. 3. Karasal klim: Genel olarak, 30 - 65 enlemleri arasnda, karalarn deniz etkisinden uzak i ksmlarnda ve ktalarn dou kylarnda grlmektedir. Klar ok souk geer ve uzun srer. Yazlar ise scaktr. Yllk scaklk ortalamas 0 - 10C arasnda deiir. Yllk

Step iklimlerinde yllk scaklk fark 15 - 30Cdir. Yllk ya miktar 300 - 500 mmdir. Step iklimlerinde en fazla ya ilkbaharda ve yazn dmektedir. Tabi bitki rts yal mevsimde yeeren, kurak mevsimde sararan step (bozkr)tir. nsanlar tarafndan aa kesilerek, yaklarak ormanlarn ortadan kaldrlmas sonucunda oluan bozkrlara antropojen bozkr denir. Bu tr bozkrlar, ormanlarn tahrip edilmesi sonucunda ortaya ktndan yer yer orman aac topluluklarna rastlanr.

Mehmet ZOR
C. SOUK KLMLER 1. Tundra klimi (Kutupalt klimi): Genel olarak, 65 -80 Kuzey enlemleri arasnda grlr. Scakln ok dk olduu bir iklim tipidir. Bu iklimde en scak ayn ortalamas dahi 10C yi gemez. Kn deerler -30C ile -40C ye iner. Yllk scaklk farknn 65C yi bulduu yerler vardr. Yalar ortalama 200 - 250 mm kadardr. En fazla ya yaz aylarnda grlr. Tabii bitki rts al, yosun ve yazn yeeren kurakl otlardan oluan tundralardr.
Y a m m Scaklk C

25

klim Bilgisi
rts vardr. Farkl blgelerdeki benzer iklim varln benzer tabii bitki rts kantlar. Bitki rtleri yer ekillerinden dolay, yeryznde aralksz kuaklar oluturamazlar. Ancak, genel olarak Ekvator'dan kutuplara doru, geni yaprakl ormanlar, kark ormanlar ve ine yaprakl ormanlar, eklinde kuaklar meydana gelmitir. Scaklk ve nem, bitki hayatn dorudan etkiler. Ykseklere kldka scaklk ve nem oran azalr. Buna bal olarak bitki rts de seyrekleir. Belirti bir ykseklikten sonra clzlar ve doal olarak ortadan kalkar. Bir yamaca den ya miktar ayn ise, ykseldike bitki rtsndeki deime scaklk azalmasyla ilgilidir. Ancak, scaklk artlar ayn ise, farkllama nem miktarnn deimesiyle ilgilidir. Ykseklere kldka bitki topluluklar, geni yaprakl orman, kark ormanlar, ine yaprakl ormanlar ve da ayrlar eklinde kuaklara ayrlr. Dalarn Gne'e bakan yamalarnda bitkilerin olgunlama sreleri daha ksadr. Ormann ve aacn yetime snr daha yksektir.

200 160 120 80 40 0 O M N M H T A E E K A

15 10 5 0 -5 -10 -15 -20 -25 -30

Tundra iklimi, Avrupa'nn kuzey kylar, Kuzey Sibirya, Kuzey Kanada, Grnland Adas kylar ve Orta kuaktaki yksek dalarda etkili olmaktadr. 2. Kutup klimi: Karlar ve buzullarla kapl kutup blgelerinde grlr. Scaklk ortalamas btn yl boyunca 0Cnin altndadr. Scaklk, ou zaman -40C ye, hatta daha altna iner. Yllk scaklk fark 30C dolaylarndadr. Yalar son derece az ve kar eklindedir. Ortalama ya 200 mm. civarndadr. Bu iklim tipinde bitki rts yoktur.
Y a m m Scaklk C

200 160 120 80 40 0 O M N M H T A E E K A

5 -5 -15 -25 -35 -45 -55

Kutup iklimi, Kuzey Kutbu evresinde Grnland Adas'nn i ksmlarnda ve Antarktika'da etkilidir. Kutup blgelerinde deniz yzeyinin donmasyla oluan geni buz rtlerine bankiz denir. Ortalama kalnlklar 2 m kadardr. Karalarda oluan ve koparak denize den buz dalarna ise aysberg ad verilmektedir.

KLM VE BTK RTS LKS

Yukarda da anlatld gibi, iklim ile bitki topluluklar arasnda sk bir iliki vardr. Kutup iklimi haricinde dier btn iklimlerin kendine has karakteristik bitki