BASIN VE RZGARLAR BASIN

Atmosfer eitli gazlarn karmdr. Her maddenin olduu gibi gazlarnda bir arl vardr. te atmosferi oluturan gazlarn yere uygulam olduu basnca hava ve ya atmosfer basnc basnc denir. Basnc len alete barometre denir. Basncn birimi milibardr. Basnc len alete de barograf denir. Atmosfer basnc 3e ayrlr. 1. Normal atmosfer basnc: 45 enleminde deniz seviyesinde 15C scaklkta 1 cmlik alana gazlarn uygulad basnca denir. Normal hava basncnn deeri 760 mm yada 1013 mbdr. 2- Yksek Basn (Antisiklon):1013 mbdan daha yksek olan basnca yksek basn denir. Yksek basncn grld yerlerde daima alalc hava hareketleri vardr. Alalan hava, yere doru yaylr. yn arparak evreye hava

Hava ktleleri basncn azald merkeze dorudur. Yani alak basn

Ykselti ile basn arasnda ters orant vardr. 3. Scaklk: Isnan hava geniler,

alanlarnda hava hareketlerinin yn evreden merkeze dorudur ve buradan ykselir. Nemlilik ve ya fazladr, bitki rts grdr. Dnya zerinde srekli grld yerler Ekvator ve 60 kutup daireleridir.

hafifler ve ykselir. Ykselen havann yere uygulam olduu basn azalr. Dolaysyla basn azalr. scaklnn artmasyla

Dnyann ekseni dnmesinden

kendi etrafnda

Ekvator ve evresi, gne nlarn yl ierisinde daima dik ve dike yakn alarla ald iin, scaklk deerleri her mevsim yksektir. Scakln her mevsim yksek olmasndan dolay srekli alak basn alanlardr. Souyan havann hacmi daralr, skr, arlar ve alalmaya balar. Alalan havann yere yapm olduu basn da artar. Kutuplar ve evresine gne nlar daima yatay a ile der. Ayrca yln belli zamanlarnda, gne hi domad iin scaklk deerleri dktr. Kutuplar ve evresinde scaklk her mevsim dk olduu iin srekli yksek basn alandr. Scaklk ile basn arasnda ters orant vardr. 4- Dinamik Etkenler: Hava ktlelerinin, scaklk dnda baka bir kuvvetle, alalarak ylmas veya ykselerek seyreklemesi sonucunda da basn deerleri deiir. Dinamik etkenlerin rol, atmosferi oluturan gazlarn, atmosfer younluunu etkilemesi ile olur. Buna gre younluun artmas ile basn artar. Younluun azalmasna bal olarak, basn da azalr. SREKL BASIN MERKEZLER Yeryznde dnyann ekli ve gnlk hareketi sonucunda eitli basn kuaklar olumutur. Bunlar btn yl varlklarn srdrrler. 1- Termik Basn: Havann snp soumas ile oluan basn trne termik basn denir. a. Termik Alak Basn: Isnan havann hacmi geniler, hafifler ve ykselir. Ykselen havann yere uygulam olduu basn da azalr. Bylece scaklktan dolay bir basn azalmas meydana gelir. Buna termik alak basn denir.

dolay, evreden merkeze doru olan bu sapma, hare-ket ynnn soluna doru; Gney Yarm Krede hareket ynnn sana doru olmaktadr. ekilde de grld gibi hava hareketlerindeki sapma yn, Kuzey Yarm Krede saat ynnn tersine; Gney Yarm Krede saat ynne doru olmaktadr.( KYKde S harfi, GYKde Z harfi oluyor) zobar Haritalar: Haritalarda basncn yeryzndeki daln gstermek iin izobar (e basn) erilerinden yararlanlr. zobar erileri, yeryznde ayn basn deerlerine sahip noktalarn birletirilmesi ile elde edilir. zobar erilerinin sk getii yerlerde basn fark azdr. Erilerin seyrek getii yerlerde basn fark daha azdr. Bilindii geoid gibi maddenin Dnyann dolay, olarak

Yani yksek basn alanlarnda hareketlerinin merkezden evreye dorudur.

Dnyann

kendi

ekseni

etrafnda dnmesinden dolay, merkezden evreye doru olan bu hava hareketi yn deitirir. Nem a ve kuraklk fazladr. Hava ak ve durgundur. Srekli grld yerler dnence lleri ve kutuplardr. Scaklk fark fazladr. Ve hava hep ak olup ya azdr. Kuzey Yarm Krede bu sapma, hareket ynnn Gney Yarm Krede de hava hareket ynnn soluna doru olmaktadr. grld ekilde gibi sana doru;

BASINCI ETKLEYEN FAKTRLER 1-Yerekimi: arln kendine olsa zg yerekimi belirler.

eklinden Buna bal

Ekvatordan kutuplara doru yerekimi, az da artmaktadr. atmosferin yere yapm olduu basn deeri de enleme bal olarak deimektedir. Teorik olarak yerekiminin etkisi, Ekvatordan kutuplara doru atmosfer basncn, azaltc rol oynamaktadr. Yerekimi ile basn arasnda doru orant vardr. 2Ykselti: Deniz seviyesinden ykseldike atmosferdeki gazlarn younluu azalmaktadr. Younluun azalmasna bal olarak, ykseldike basn da azalr.

hareketlerindeki sapma yn, Kuzey Yarm Krede saat ynnde; Gney Yarm Krede saat ynnn tersine doru olmaktadr. (eer S harfi kyorsa KYK, Z harfi kyorsa GYKde esiyor demektir.) 3- Alak Basn (Siklon):1013 mbdan daha alak olan basnca alak basn denir. Alak basncn grld yerlerde daima ykselici hava hareketleri vardr.

Ekvator ve evresinde yl boyunca scak hava artlar yaandndan, burada srekli termik alak basn alan oluur. b. Termik Yksek Basn: Souyan havann hacmi klr, skr, arlar ve yere doru ker. Alalan havann yere uygulam olduu basn da artar. Bylece havann soumasndan dolay atmosfer basnc artar. Bu basn trne de termik yksek basn ad verilir. Kutuplar ve evresinde yl boyunca souk hava artlar yaandndan, burada srekli termik yksek basn alan oluur. 2- Dinamik Basn: Dnyann gnlk hareketine bal olarak Atmosferi oluturan gazlarn alalmas veya ykselmesine bal olarak oluan basn trne dinamik basn denir. a. Dinamik Alak Basn: Hava ktlelerinin karlama sahasnda arparak ykselmeye zorlanrlar. Buna bal olarak atmosfer basnc da azalr. Bylece dinamik alak basn oluur. Kutuplardan Kutup Rzgarlar ile 30 lerden gelen Bat Rzgarlar 60 enlemleri civarnda karlarlar. arpan bu iki hava ktlesinin ykselmesi, atmosfer basncnn dmesine neden olur. Bylece 60 enlemleri evresinde srekli dinamik alak basn alan oluur. b. Dinamik Yksek Basn: Atmosferi oluturan gazlarn dinamik etkenlerle yeryzne doru alalmasna bal olarak atmosfer basnc da artar. Bylece dinamik yksek basn oluur. . Bylece 30 kuzey ve gney enlemleri evresinde srekli dinamik yksek basn alan oluur.

doldurmak iin evreden alak basn merkezine doru hava ktleleri gelir. Bylece yksek basn alanlarnda alalan hava ktleleri evreye doru yaylarak, alak basn alanna doru hareket eder. Yksek basn Rzgar oluumunun temel alanndan, alak basn alanlarna doru hareket eden yatay ynl hava akm da rzgarn olumasna neden olur. nedeni, iki nokta arasndaki basn farkdr. Rzgarn esmesi, iki nokta arasndaki basn fark ortadan kalkncaya kadar devam eder. RZGARIN YN: Rzgarn yn daima yksek basn alanndan, alak basn alanna dorudur. Yksek basn alanndan, alak basn alanna doru hareket eden hava ktleleri, en ksa yolu takip edemezler nk Dnyann ekseni etrafnda dnmesi sonucunda oluan corriolis (merkezka) kuvvetinden dolay, rzgarlarn ynlerinde de sapmalar meydana gelir. 3. Dnyann Dn: Rzgrlar, basn merkezleri arasndaki en ksa yolu izlemezler. Dnyann kendi ekseni etrafnda dnmesi sonucunda rzgrlarn ynlerinde sapma meydana gelir.

Rzgarn yn, geldii coraf yne gre adlandrlr. rnein batdan esen rzgarlara, bat rzgarlar; gneyden esen rzgarlara da gney rzgarlar denir. Bir yerde rzgarn en ok estii yne (hakim) rzgar yn denir. RZGARIN YNN ETKLEYEN FAKTRLER 1. Basn Merkezlerinin Konumu: Basn merkezlerinin birbirlerine gre konumu rzgrn ynn belirler. Basn merkezleri yer deitirdike rzgrn yn de deiir. Trkiyeyi etkileyen basn merkezleri etkileri 2. Yer ekilleri: Yer ekilleri de rzgarn esi ynn etkiler. Hava ktleleri yer ekillerinin uzan ynnde hareket ederler. rnein; doru hareket eden, yatay gneybat-kuzeydou ynl bir vadide hakim rzgar yn de yine ayn ynde olacaktr. Bylelikle bir yerin hakim rzgar ynne bakarak yer ekillerinin uzan hava dorultusu tahmin edilebilir. Kuzey Yarm Krede hareket ynnn sana; Gney Yarm Krede hareket ynnn soluna doru bir sapma meydana gelir. egemen

RZGARIN HIZI
Rzgar hzn len alete anemometre denir. Rzgarn hz saniyede metre/saniye veya saatte km/h olarak ifade edilir. Rzgarn hem hzn hem de ynn len alete anemograf denir. Rzgarn hzn lmek iin bufor lei kullanlr.

RZGARLAR
Yksek basn alanndan alak basn (Antisiklon), alalan doru yaylr. Alak basn alannda da (Siklon), ykselici hava hareketlerinden dolay, oluan hava an ktleleri, evreye ynl hava hareketlerine rzgar denir. Bir yksek basn alannda

RZGARIN HIZINI ETKLEYEN FAKTRLER

1-

Basn

Merkezleri sahip arasnda,

Arasndaki Uzaklk: Ayn basn noktalar farklarna birbirinden farkl uzaklktaki rzgarlarn hzlar farkldr. Basn merkezleri arasndaki mesafe arttka rzgarn hz azalr; mesafe azaldka hz artar. 2- Dnyann Dn: Rzgarlarn ynnde, Dnyann dnne bal olarak, sapmalar meydana gelir. Bu da hareket ettikleri mesafenin uzamasna neden olur. Mesafenin artmas hznda da yavalamaya nedendir. 3-Basn Fark: Rzgarn hz, iki basn merkezi arasndaki basn farkna baldr. ki basn merkezi arasndaki basn fark arttka rzgarn hz da artar; basn fark azaldka rzgarn hz da azalr. Dnyann dnmesinden dolay, Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan; Gney Yarm Krede gneydoudan eserler. Hzlar saatte 15-40 km/h civarndadr.

Alizeler, esme ynlerinin deimemesi ve srekli esmelerinden dolay, eskiden Avrupadan Amerikaya ticaret yapmak iin giden yelkenli gemiler bu rzgarlardan faydalandklar iin Ticaret Rzgarlar da denir.

Ekvatordan 30 enlemlerine doru Alize Rzgarlarna ters, stten esen rzgarlara da Ters (st) Alizeler denir.

2)

Bat Rzgarlar: 30 enlemleri civarndaki dinamik yksek basn (Subtropikal yksek basn) alanlarndan, 60 enlemlerindeki dinamik alak basn alanlarna doru esen rzgarlardr. Kuzey Yarm Krede gneybatdan, Gney Yarm Krede kuzeybatdan eserler. Alizeler gibi balangta scak ve kurudurlar. Denizlerin zerinden getiklerinde bnyelerine aldklar nemden dolay, orta kuak karalarnn bat kylarna bol ya brakrlar. 60 enlemleri civarnda Kutup Rzgarlaryla karlama blgelerinde cephesel yalara neden olurlar. 3) Kutup Rzgarlar: Kutuplardaki termik yksek basn alanlarndan, 60 enlemlerindeki dinamik alak basn alanlarna doru eserler. Ynleri Dnyann dnmesinden dolay saparak, Kuzey Yarm Krede kuzeydoudan, Gney Yarm Krede gneydoudan eserler. Souk ve kurudurlar. Etkili olduklar alanlarda scakln dmesine ve kar yalarna neden olurlar. 60 enlemleri civarnda Bat Rzgarlaryla karlama blgelerinde cephesel yalara neden olurlar. (MEVSMLK) RZGARLAR: Mevsimlere gre yn

II. DEVRL zobar erilerinin sk getii yerlerde, basn fark fazladr. Bu durumda rzgarn hz da fazladr. zobar erilerinin seyrek getii yerlerde ise basn fark az olduundan, rzgarn hz da azdr. 4- Srtnme: Fazla engebe, aalar v.s rzgarn hzn keserler. Bundan dolay dz ve plak arazilerde rzgar daha hzl eserken; engebeli ve bitki rtsnn youn olduu yerlerde, rzgarlar srtnmeden dolay hz kesileceinden, hzlar azdr. Gene, srtnmeye bal olarak rzgarn hz, yerden yukarlara doru kldka artar. Rzgarlar; srekli, mevsimlik ve yerel rzgarlar olmak zere grup olarak incelenebilir 1. SREKL RZGARLAR: Atmosferdeki genel hava dolamna gre olumu rzgarlardr. Bunlar yeryzndeki alak ve yksek basn kuaklar arasnda, yl boyunca eserler. klimlerin olumasna neden olurlar. Srekli rzgarlar e ayrlr. Balangta scak ve kurudurlar. Ancak denizlerin zerinden getikleri taktirde bnyelerine nem alarak, ktalarn dou kylarna ya brakrlar. Bu nedenle Dou Rzgarlar olarak da isimlendirilirler.

deitiren rzgarlardr. Bu rzgarlar kn souk olan karalardan denizlere doru, souk ve kuru olarak eserler. Yazn ise lk ve karalara gre daha scak olan denizlerden, souk olan karalara doru, lk ve nemli olarak eserler. Devirli rzgarlarn en ok bilineni Asya ktas ile Hint ve Pasifik okyanuslar arasnda esen Muson Rzgarlardr. Muson Rzgarlar, Yaz ve K Musonlar olmak zere ikiye ayrlrlar. 1) K Musonu: Bilindii gibi karalar abuk snp abuk sour; denizler ise ge snp ge sourlar. te bu snma farkllndan dolay, k mevsiminde karalar evresindeki denizlere gre daha souk olur ve buralarda yksek basn alan oluur. Denizler ise karalara gre daha scak olduu iin alak basn alan durumundadr. Aradaki basn farkndan dolay karadan denize doru rzgarlar eserler. Bu rzgarlara K Musonlar ad verilir.K Musonlar kara kaynakl olduu iin souk ve kurudurlar. Karalarn zerinden estike ya getirmezler. Ancak denizler zerinden getikten sonra, bir kara zerine varrsa yama yalarna neden olurlar.

1)

Alizeler: 30 enlemleri civarndaki dinamik yksek basn (Subtropikal yksek basn) alanlarndan, Ekvator evresindeki termik alak basn alanna doru esen rzgarlardr.

1- Scak Yerel Rzgarlar: Kuzey Yarm Krede gney sektrl rzgarlar; Gney Yarm Krede kuzey sektrl rzgarlar scak karakterli rzgarlardr (Enlem etkisi). Aada belli bal scak yerel rzgarlar verilmitir: Fn Rzgarlar: Yatay ynde hareket eden hava ktleleri, nlerine kan da yamalar boyunca ykselir. Ykselen hava ktlesinin scakl, her 200 mde ortalama 1C azalr. Belirli bir ykseltiden sonra, iindeki nem, younlama sonucunda ya olarak yere der.Yamac aan hava ktlesi dulda yamata alalrken kuru adyabatik nedeniyle her 100 mde ortalama 1C snr. Bylece ulat yerde stc etki yapar. Trkiyede Fn Rzgarlar: Trkiyede fn rzgarlar Sinoptan Rizenin 2) Yaz Musonu: Yaz mevsiminde karalar denizlere gre daha fazla snrlar. Bu durumda karalar zerinde alak basn alan, denizler zerinde yksek basn alan oluur. Deniz ve okyanuslar zerindeki yksek basn alanndan, karalar zerindeki alak basn alanna esen rzgarlara Yaz Musonu denir. Deniz ve okyanuslardan kaynaklandklar iin bol nem tarlar ve getikleri yerlere de bol ya brakrlar. II. YEREL RZGARLAR: Etki alanlar dar ve yln belli zamanlarnda veya gnn belli saatlerinde esen rzgarlardr. Yerel basn farklarndan dolay oluurlar.Bunlarn bir ksm dolamnn etkisi ile oluurlar. a. Meltemler: Gnlk gnlk hareketidir. Gn iinde gece ile gndz arasndaki scaklk farkndan dolay oluan yerel basn farklar, meltem rzgarlarn olumasna neden olur. Dar alanl, ksa sreli ve gnn belli saatlerinde yn deitirerek ters ynde eserler. Basn fark az olduundan, iddeti ok hafif ve aa dallarn kprdatacak kadardr. Gnlk rzgarlar da ve vadi meltemleri ile kara ve deniz meltemleridir 1. Vadi Meltemi: Vadi tabanlar da yamalarna oranla daha fazla neme sahiptir. Bundan dolay gndzleri vadiler, da yamalarna gre daha ge snr ve yerel alak basn alan durumuna gelirler. Da yamalar, nem miktarnn az olmas ve baknn da etkisi ile daha abuk snrlar ve yerel alak basn alan durumuna gelir. Gndz yksek basn alan olan vadilerden, alak basn alan olan dalara doru esen rzgarlara vadi meltemi denir. snma ve soumalara bal olarak oluan rzgarlardr. Meltem rzgarlarnn olumasnn temel nedeni, Dnyann da atmosferdeki genel hava dousuna kadar, zellikle Rize evresinde, Toros ve Sultan dalarndan Konya ve Akehir ovalarna doru inen yamalarnda grlr. Siroko: Kuzey Afrikada, Byk Sahradan Bat Akdenize doru eserler.
lden kaynan ald iin scak ve kuru ve toz ykl rzgarlardr. Getii yerlerde bunaltc ve kurutucu etki yapar ve ba, bahe ve dier bitkileri yakar kavurur. Akdenizi atklar taktirde, buradan nem alarak, spanya, Fransa ve talyann gney yamalarna ya brakrlar. Toz ykl olduklar taktirde buralarda renkli (amur) yalara da neden olabilir. Hamsin: rzgarlardr. Her zellii ile Sirokkoya benzeyen Hamsin (50 gn rzgarlar) Dou Akdenizde Libya lnde Msrdan Akdeniz kylarna doru esen

2. Da Meltemi: Geceleri nem oran dk olan da yamalarnda, scaklk kayb; nem oran daha fazla olan vadilere gre daha fazladr. Yani geceleri da yamalar vadilere gre daha abuk sourlar. Bylece da yamalar yksek basn alan, vadi tabanlar da alak basn alan durumundadr. Geceleri da yamalarndan vadilere doru esen rzgarlara da meltemi denir. Da meltemleri scak yaz gecelerinde serinletici etkide bulunur. 3. Deniz Meltemi: Denizler karalara oranla daha ge snp, ge sour. Gndzleri ge snan deniz, yksek basn alan durumuna gelir. Daha abuk snan kara ise yerel alak basn alan durumundadr Gndzleri yksek basn alan durumundaki denizlerden, alak basn alan durumunda olan karaya doru esen rzgarlara deniz meltemi denir. Deniz meltemi, nemli ve ltc bir etkiye sahiptir. 4. Kara Meltemi: Geceleri karalar denizlere gre daha abuk sourlar. Bylece kara zerinde denize oranla yksek basn alan; deniz ise alak basn alan durumuna gelir. b. Genel Atmosfer Sirklasyonuna Bal Olarak Oluan Yerel Rzgarlar: Bunlar, sahip olduklar zelliklere gre scak

2- Souk Yerel Rzgarlar:

Mistral: Kuzey Yarm Krede kuzey sektrl rzgarlar; Gney Yarm Krede de rzgar, zellikle Ron (Rhon) vadisine kanalize olduunda iddeti daha da artar. Hareket halindeki bir trenin vagonlarn devirdiine de ahit olunmutur. Bora: Dinar Alplerinden, Dalmaya-stirya kylarna doru esen, souk ve kuru rzgarlardr. Vadi ilerine kanalize olduklarnda ok daha hzl (50-60 m/s ve daha hzl) eserler. Krivetz: Aa Tuna ovasnda, kuzeydoudan esen, kuru ve souk rzgarlara krivetz denir. Krivetz estii dnemde Romanyann bakenti olan Bkrete scaklk 10-150C birden der.

yerel rzgarlar ve souk yerel ayrlrlar.

rzgarlar olmak zere iki ana gruba

NOT: Kuzeyden gelenler souk, Gneyden gelen rzgarlar scak rzgarlardr.

Trkiyede Souk Rzgarlar:

Anadoluda zellikle kn kuzey yldz Balkanlar ve

ynlerden esen rzgarlar, scakln olduka dmesine neden olurlar. Kuzeybatdan esen karayel ve kuzeyden esen Trakyadan yurdumuza sokularak, souk hava basknlarna, kar ve yamurla kark gl frtnalara neden olurlar. Kuzeydou ynl olan poyraz, yldz ve karayelden daha iddetli olmakla birlikte kar yalarnda miktar bakmndan o kadar deildir. Anadoluda dondurucu ayaz denilen kuru souk havann hkm srmesine neden olur. c. Tropikal Rzgarlar (Siklonlar): Tropikal blgelerde kararl-durgun karakter tayan hava ktlelerindeki dengenin bozulmasyla, havann ani olarak dikey (konveksiyonel) ykselmesi ile ortaya kar. Buradaki dengenin bozulmasnda havadaki scaklk ve nem miktar artnn nemli bir etkisi vardr. Dikey olarak ykselen hava ktlesini, evreden merkeze doru gelen hava ktleleri besler. Hava ktlelerinin hareketi, merkezka (corriolis) kuvvetinin etkisi ile merkeze (Alak basn alan merkezine) doru sarmal bir harekettir. Bu hareket ok hzl frtnalar halinde beliren rzgarlar eklinde olur. ok nceden beri Hindistanda kullanlan siklon terimi, Dnyann her yerinde ayn ekilde beliren btn hava hareketleri iin de kullanlmtr. Tropikal siklonlar Hint Okyanusunda siklon, Byk Okyanusta tayfun (typhoon, ince byk rzgar), Meksika Krfezinde harikeyn (Hurricane), Gney Amerikada Filipinlerde baguio, Avustralyada willy willy ad verilir. Yararlanlan kaynaklar:kavram dersanesi yaynlar,Dou ate cofafya 9, Mehmet zor ders notlar. tornado,