T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

BYOMEDKAL CHAZ TEKNOLOJLER

TIBB BLM

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. SALIK BLG SSTEMLER............................................................................................ 3 1.1. Biliimin Tanm ........................................................................................................... 3 1.2. Tp Biliimi ................................................................................................................... 4 1.2.1. Tp Biliiminde Alt Disiplinler ve Konular ........................................................... 6 1.2.2. Tp Biliiminin Uygulama Alanlar ve Gereklilii ................................................ 6 1.2.3. Tbbi Biliim Uygulamalarnda Tp Eitiminin Yeri ............................................ 7 1.2.4. Tp Biliimi Eitimi............................................................................................... 8 1.3. Tpta Bilgisayar Uygulamalar...................................................................................... 8 1.3.1. Tpta Bilgisayarlarn Kullanm ............................................................................. 9 1.3.2. Hasta Veri Taban Oluturma ................................................................................ 9 1.3.3. Tbbi Laboratuvarlarn Otomasyonu ................................................................... 12 1.3.4. Hasta Kaydnn Otomasyonu ............................................................................... 13 1.3.5. Hasta zleme ........................................................................................................ 14 1.4. Salk Bilgi Standartlar.............................................................................................. 15 1.4.1. Heath Level Seven - HL7 Standard .................................................................... 15 1.4.2. Digital Imaging and Communications in Medicine - DICOM ............................ 17 1.4.3. Tp Biliimi Alannda Kullanlan Dier Standartlar............................................ 19 1.5. letiim Ortamlar........................................................................................................ 20 1.5.1. Bant Genilii ...................................................................................................... 20 1.5.2. Ortamlar............................................................................................................... 22 1.6. E-Salk Sistemleri ve Hastane Ynetim Sistemleri................................................... 24 1.6.1. Hastane Bilgi Sistemleri ...................................................................................... 25 1.7. Elektronik Salk Kaytlar (Esk)................................................................................ 35 1.7.1. ESKnn Tanm................................................................................................... 36 1.7.2. ESKnn 8 ekirdek Fonksiyonu......................................................................... 37 1.7.3. ESKnn Olanaklar ............................................................................................. 37 1.7.4. ESKnn Saladklar ........................................................................................... 38 1.7.5. Hasta Mahremiyeti............................................................................................... 38 1.7.6. Barkodlar ............................................................................................................. 39 1.7.7. Barkod ile Neler Yaplabilir ................................................................................ 42 1.7.8. Barkodun Yararlar .............................................................................................. 43 1.8. Parmak zi le Tanma................................................................................................. 44 1.8.1. Grntnn Alnmas .......................................................................................... 45 1.8.2. Grntnn lenmesi.......................................................................................... 45 1.8.3. Dorulanma lemi .............................................................................................. 46 1.8.4. Ti-Face & Parmak zi Tanma ............................................................................. 46 1.9. Elektronik Salk Kartlar ........................................................................................... 47 1.9.1. Salk Kart Nedir? .............................................................................................. 48 1.9.2. Optik Kartlar........................................................................................................ 48 1.9.3. Manyetik Kartlar.................................................................................................. 48 1.9.4. Akll Kartlar........................................................................................................ 49 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 52 LME DEERLENDRME........................................................................................... 54 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 55 i

2. ARVLEME SSTEMLER ............................................................................................. 55 2.1. Resim Arivleme ve Haberleme Sistemi-Pacs .......................................................... 55 2.1.1. Kullanm Amac .................................................................................................. 56 2.1.2. Medikal Grntlerin Saysal Olarak Arivlenmesi............................................ 56 2.1.3. PACS Sunucusundan Beklenenler....................................................................... 57 2.1.4. PACS Sistemindeki nemli Tasarm Ayrntlar................................................. 58 2.1.5. Veri Sktrma Teknikleri ................................................................................... 58 2.1.6. Baz Veri Sktrma Teknikleri........................................................................... 60 2.1.7. Grnt sktrma ............................................................................................... 62 2.2. Gelecee Ynelik Yaklamlar ................................................................................... 64 2.2.1. Teletp.................................................................................................................. 64 2.2.2. Biyotelemetri ....................................................................................................... 78 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 89 LME DEERLENDRME........................................................................................... 91 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 92 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 93 KAYNAKA ......................................................................................................................... 94

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK
725TTT002 Biyomedikal Cihaz Teknolojileri Alan Ortak Tbbi Biliim Tp alannda kullanlan biliim sistemler ve bunlarn teknolojik altyaplaryla standartlarn ayrt edebilme, hasta tanma elemanlarn ve arivleme programlarn kullanarak veri girebilme bilgi ve becerilerinin kazandrld renme materyalidir. 40/24 n koulu yoktur. Hasta tanma elemanlarn ve arivleme programlarn kullanarak veri girmek. Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda standartlara uygun olarak hasta tanma elemanlarn kullanarak kayt yapabilecek ve hasta verileri arivleme programlarn kullanarak veri girebileceksiniz. Amalar 1. Hasta tanma elemanlarn kullanarak kayt yapabileceksiniz. 2. Hasta verileri arivleme programlarn kullanarak veri girebileceksiniz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Derslik, hastane, teknik servis, atlye, tbbi cihazlar, szlk, kitap, dergi, internet, teknik belgeler, Salk Bakanl tbbi cihaz ynetmelii ve dier ders ara gere ve belgeleri Bu modl 2 renme faaliyeti iermektedir. Her renme faaliyetinde yer alan eitli lme aralar ile kendi kendinizi deerlendirebileceksiniz. retmen modl sonunda size lme arac (uygulama, soru-cevap) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Gnmzde iletiim teknolojilerinin hzl geliimi sonucunda bundan birka yl ncesine kadar hayal dahi edemeyeceimiz pek ey hayatmzn bir paras hline gelmitir. Binlerce kilometre uzaktaki sevdiklerimizle sesli ve grntl olarak haberlemek ok ucuza mal edilebilmektedir. Evinizdeki bilgisayarnzdan bavurular yapmak, fatura demek, havale yapmak, snava girmek, danmanlk hizmeti almak ve daha pek ok hizmeti almak mmkn hale gelmitir. u anda hemen hepimize olaan gelen bu hizmetler anne veya babalarnz iin nasl olabildiinin anlalmas olduka g eylerdir. Biliim ve iletiim teknolojisinin geliimi hayatmzn her alann ve aamasn ekillendirmeye devam etmektedir. Salk hizmetlerinin ve bu hizmetlerin kalitesinin bu olumlu geliimden etkilenmemesi mmkn deildir. Her organizasyon gibi salk sistemi iinde yer alan paydalarn da verilen hizmetlerin kalitesini artrmak suretiyle varlklarn srdrme refleksi gstermeleri olaandr. Bu nedenle her organizasyon kendisinden talep edilen hizmet kalitesini karlamak zere biliim teknolojilerini bnyesine katmakta kendisi iin gerekli olan yaamsal fonksiyonlar maliyet performans ltleri dorultusunda yeniden yaplandrmaktadr. Biliim teknolojilerine yatrm her iletmenin geri dn en ksa zamanda gerekleen yatrmlar arasnda yer almaktadr. nsan salna hizmet etmek amacyla gnmzde pek ok hastane, teknolojinin kendilerine salad imknlar kullanmaktadr. PACS, CyberKnife, Teletp, Telekonsltasyon, Biyotelemetri, Smart kart teknolojisi bunlardan sadece birkadr. Bilgi sistemlerinin etkin bir ekilde salk hizmetlerine dhil olmas ve sistemin ayrlmaz bir paras hline gelmesi, sizler gibi salk alannda hizmet verecek teknisyenler iinde nemli hle gelmektedir. Grevinizi yerine getireceiniz eitli ortamlarda bu teknolojilerle karlamanz bu sistemler zerinde bakm, onarm, gncelleme yapmanz gerekecektir. Bu modl baaryla tamamladnzda tp biliimi ve bu alanla ilgili tanm kavram ve teknolojiler hakknda bilgi sahibi olacak, mevcut sistemlerin teknolojik altyapsn ayrt edebilecek, hasta tanma elemanlarn kullanabilecek, arivleme sistemleri zerinde ilemler yapabileceksiniz.

RENME FAALYET1
AMA

RENME FAALYET1

Bu renme faaliyetini baaryla tamamladnzda, hasta tanma elemanlarn kullanarak kayt yapabileceksiniz.

ARATIRMA
nternet arama motorlarna girerek hastane otomasyonu, pacs, esk, biliim, tp biliimi gibi anahtar szckler yazarak aratrma yapnz. evrenizdeki hastane, tbbi laboratuar, medikal irketleri ve eczanelere giderek ne tr otomasyon sistemleri kullandklarn aratrnz.

1. SALIK BLG SSTEMLER

1.1. Biliimin Tanm
Biliim kelimesi bilmek fiilinin bir trevi olan bilimek fiilinden tretilmi bir kelimedir ve ilk kez Prof. Dr. Aydn Kksal tarafndan kullanlmtr. Biliim kelimesinin karl olan Informatik (Alm.), informatique (Fr.) ve bunlardan tretilmi olan Trke enformatik kelimeleri ngilizcedeki computer science ve information systems gibi alanlar kapsar. skandinav lkelerinde biliim biliminin karl olarak datalogi terimi kullanlmaktadr.

ekil 1.1: Biliimin kapsam

TDK szlnde biliim nsanolunun teknik, ekonomik ve toplumsal alanlardaki iletiiminde kulland ve bilimin dayana olan bilginin zellikle elektronik makineler araclyla dzenli ve akla uygun bir biimde ilenmesi bilimi, informatik, enformatik olarak tanmlanmaktadr. Biliim szc son on ylda ok byk geliim gsteren internet ve mobil iletiim sistemlerinin bir yan rn olarak ortaya kan ve yabanc dillerde informatik, information, data processing gibi szcklerin karl olarak teknolojik geliimin dilimize kazandrd bir szcktr. Veri (ng. data), ilenmemi bilgi veya bilginin ham hlidir. Bilgi ise, en basit anlamda verinin ilenmi eklidir. Bilgi dendiinde iki farkl bilgiyi de bir birinden ayrmakta yarar vardr. Knowledge kelimesinin karl olan bilgi statik bir varl ifade ederken information kelimesinin karl olan biliim (ou kez bilgi olarak evrilmektedir) ise dinamik bir varl ifade etmektedir. Statik bir bilgi (knowledge), gnderici tarafndan belli bir ortamda kar taraftaki bir alcya iletilirse biliim adn alr. Biliim (nformation) szc iinde, bilgi (info) ve iletiim (communication) szckleri gizlidir. Biliim biliminin kkleri matematik, fizik ve elektrotekniktedir. Bir mhendislik alan olarak biliim, verileri aktarabilen, depolayabilen ve algoritmalar yardmyla verileri ileyebilen matematiksel makineler tasarlar. Bylelikle biliim zellikle gerek srelerin benzetimini (simlasyon) mmkn klar. Bir "yardmc bilim" olarak dnldnde biliim dier bilimlerdeki olgular soyutlatrr ve algoritmalar yardmyla iler. Veri ileme ve bununla ilgili i alanlar iin genel bir kavram olarak ngilizce "information technology" (IT) yerine Trkede biliim teknolojisi (BT) kavram kullanlmaktadr.

1.2. Tp Biliimi
Tp biliimi szc, her ne kadar, dorudan tp alannda kullanlan biliim teknolojilerini artrsa da, aslnda hastasna ait kaytlar kda ilk aktaran hekim kadar eskidir. J.H Van Bemmele gre tbbi biliim ya da tp biliimi Bilgisayar bilimi ile deiik tp disiplinleri arasnda bir kesiim kmesinde yer almaktadr. Bu balamda, tp biliimini tp alanndaki bilgilerin retimi, toplanmas, deerlendirilmesi, analizi, saklanmas, ilenmesi, sunulmas ve arivlenmesi srelerinin tamam ile ilikilendirmek mmkndr.

ekil 1.2. Tp biliiminin yeri

Tbbi biliim, (medical informatics) tp alanndaki bilgilerin (data, information, knowledge) etkili ve etkin kullanm, bu bilgilerin yaygnlatrlmas, analizi, yeni yaplanmalara imkn salayacak ekilde ynetilmesi iin deiik bilim dallar ile etkileimli bir ekilde gnmz bilgisayar ve iletiim teknolojisinin en st dzeyde kullanlmasn amalamaktadr. Bilgi teknolojileri ve salk bilimlerinin kesitii noktada bulunan tbbi biliim, imdiye kadar eitli tbbi aratrma ve gelitirme konularnda olduu gibi, kuramsal ve uygulamal eitimde de rol almtr. Tbbi biliim teknikleri, salk merkezlerinin veri toplama, ileme ve deerlendirme yetilerini stel bir ekilde artrarak global lekte doru, ayrntl ve gvenilir sonulara ulalmasn salamaktadr. British Medical Informatics Society ngiltere Tbbi Biliim Dernei-tp biliimini "Salk hizmetlerini yaygn olarak sunabilmek iin, varolan bilginin paylamn ve kullanmn salayacak aralarn, becerilerin ve bilincin tm" ve "Son yllarda, dnya apnda akademik evrelerce takip edilen ve gelitirilen, bilgi sistemlerinin salk hizmetlerine uygulanma yntemlerini aratran ve reten bir bilim dal; salk, biliim, psikoloji, epidemiyoloji ve mhendisliin bulutuu nokta." olarak tanmlamtr.

ekil 1.3: Tp biliimin ilgi alanlar

Tp biliimi, ara olarak biliim teknolojilerini kullanarak Tp pratiinde ortaya kan bilgi ynetimi gereksinimine cevap vermeye alr. Temel olarak ilgilendii konular arasnda aadaki balklar sralanabilir: Veri, bilgi (elde edilmesi, saklanmas vb.) Kodlama sistemleri Veri ileme Veri taban ynetim sistemleri Telekomnikasyon sistemleri (teletp uygulamalar) 5

Tbbi snflandrma sistemleri (snomed, ICD10 vb.) Hasta kayt sistemleri, elektronik hasta kaytlar Biyosinyal analizleri (EKG yorumlayan yazlmlar vb.) Tbbi grntleme sistemleri ( USG, MRG vb.) Grnt ileme ve analiz yntemleri Klinik bilgi sistemleri Toplum hekimlii bilgi sistemleri Hemirelik bilgi sistemleri Karar destek sistemleri Salk bilgi sistemleri (halk sal, birinci basamak bilgi sistemleri) Hastane bilgi sistemleri (idari ve finansal uygulamalar) Bilgi sistemleri gvenlii

Btn bu ilgi alanlar ierisinde tp biliimi: Tp alannda kullanlan bilgi ve iletiim teknolojilerini anlamaya Mevcut bilgi ve iletiim teknolojilerinin geliimine katkda bulunmaya Bu katky salayacak yntem ve ilkeleri oluturmaya Salanan gelimeleri kurumlar ve bireyler asndan deerlendirmeye odaklanr.

1.2.1. Tp Biliiminde Alt Disiplinler ve Konular

Tp biliimi, klinik karar destek sistemlerinin tasarmndan, gerekli yazlm ve donanm aralarnn gelitirilmesine kadar geni bir yelpazede alma alan ierir. Tp biliimi ierisinde yer alan konu ve alt disiplinler: Salk bilgi sistemleri Salkta internet ve internet teknolojileri kullanm Biyoinformatik ve gen informatii Hasta kayt ve salk kodlama sistemleri Medikal grntleme sistemleri Tbbi sinyal ileme sistemleri Salk iletiim sistemleri, teletp, konsltasyon Biyomedikal modelleme sistemleri Akll tp karar destek sistemleri Tp eitimi olarak sralanabilir.

Gelien biliim teknolojileri nda salkta biliimin konular artmakta, bu da tp biliimini srekli olarak ilgi alan ve uygulama alanlar genileyen bir konuma sokmaktadr.

1.2.2. Tp Biliiminin Uygulama Alanlar ve Gereklilii

Gnmzdeki tm teknolojik ilerlemelere ramen, salk bilimleri ve teknolojide en ileri gitmi lkelerde bile bilgilerin toplanamamas, verilerin yeteri kadar gvenli olmamas, gzlemlerdeki subjektiflik ve benzeri nedenlerle byk miktarlarda i gc, para ve zaman 6

kayb sregelmektedir. Bu kayplar dolaysyla bilimin ilerlemesi ister istemez yavalamakta ve byk bir kaynak israf ortaya kmaktadr. Hemen hemen tamam gzlemle, elde edilen bulgularn snflandrlp deerlendirilmesine ve istatistiki almalara dayal olan tp biliminde, verilerin kresel bazda homojen olarak toplanabilmesi, sratle ilenip tasnif edilebilmesi, standardizasyonu ve daha sonra kolayca ulalabilmesi belirgin nem tamaktadr. Tbb biliim uygulamalar bu adan kresel veri tabanlar ve bilgilerin tasnif edilip sratle eriilebilmesinde salad kolaylklarla modern tp biliminin vazgeilemez bir alt bilim daldr. Bilgisayar teknolojisindeki gelimeler gelecekte de devam edecek ve u anda bile yetimesi zor olan hzna yaklamak bu gn olduundan daha kolay olmayacaktr. Gelecek 20 yl her trl alanda ama belki de en fazla genetik ve biyomedikal mhendislii alanlarnda gelimelere sahne olacaktr. Her iki alanda tbbi biliim ile ortak alma alanlarna sahiptir. Gen haritasnn ortaya kmasnda genetikilerle birlikte alan ve bu boyutta bir bilgi ynn yorumlamada bilim adamlarna destek veren birok bilgisayar uzman ve bilgisayar grev almtr. Yine biyomedikal mhendislii birok alanda tbbi biliim ile ortak almakta ve ortaya son derece gelimi teknolojiler kmaktadr. Hastay monitrize eden ve ortaya kan EKG deiikliklerini yorumlayarak bir alarm sistemini devreye sokan cihazlar buna rnek gsterilebilir. Dnya corafyasna yaylm en kk yerleim birimlerine geleneksel yntemlerle eksiksiz bir salk hizmeti gtrmek ok pahal, ok zor ve hatta imknszdr. Ancak uzaktan tp (telemedicine) uygulamalaryla binlerce kilometre uzaktan hastalarn kalp ritmini belirlemek, kan biyokimyasn renmek ksaca tan koymak ve tedaviyi ynlendirmek mmkndr. Hatta bu konuda son yllarda atlan dev admlar sonucu ameliyat robotlar sayesinde bir baka lkedeki bir cerrahn kilometrelerce uzaklktaki hastasna kalp ameliyat yapmas bile mmkn olmutur. Telekonferanslar ve tbb biliim uygulamalar ile bilginin ve deneyimin meslektalar arasnda paylald ancak dzenlenmesinde ve katlmnda glkler bulunan bilimsel kongre ve toplantlar evrimii (on-line) olarak gerekletirilebilmektedir. Gene meslektalar aras bilgi alverii srekli ve son derece kolay yntemlerle gereklemeye balamtr.

1.2.3. Tbbi Biliim Uygulamalarnda Tp Eitiminin Yeri

Gnmzde birok niversite sosyal bilimler ve fen bilimleri alannda ok daha ucuz ve kolay olan uzaktan eitim modelini semektedir. Hem tp biliminin baz dallarnda uygulama alan bulabilecek zgn uzaktan eitim modelleri, hem de klasik tp eitimine yardmc olmak zere gelitirilecek biliim uygulamalar, tp eitiminin maliyetinin drlmesinde, rencilerin bilgiye kolay ve detaylar ile ulamalarnda ve ksaca eitim kalitesinin ykselmesinde rol alacaktr. Daha nceki blmlerde de belirtildii gibi, tbbi biliim salk alan iin nitelikli ve abuk karar verebilmeyi salayan birok ara sunmaktadr. zellikle bilgiye hzl ve

doru eriim, bilginin dalm ve paylam ve de eitim konularnda inanlmaz frsatlar sunmaktadr.

1.2.4. Tp Biliimi Eitimi

Tp biliimi eitiminin temel gerekesi, iyi eitimli salk personeli yetitirilmesi gereine dayanr. yi eitimli salk personeli, ilenmi bilgi dzeyini artrr. Bilgi dzeyinin ykselmesi ise sunulan salk hizmetinin kalitesini dorudan artrr. Bilginin sistematik olarak ilenebilmesi iin ise ki bu derlemeden arivlemeye kadar olan tm sreci tanmlamaktadr salk alanlarnn tp biliimi alannda iyi bir eitim almalarn gerektirir. Tm dnyada ve lkemizde de kabul grd zere, tp biliimi eitimi tm salk alanlarnn eitimi ve yetitirilmesinin btnlemi bir paras olmutur. Hatta tp biliimi dorudan biliim eitimi alan rencilere de, tp biliimi alannda uzmanlamalar iin yksek lisans ve doktora program olarak verilmeye balamtr.

1.3. Tpta Bilgisayar Uygulamalar

Tpta bilgisayar uygulamalar ilk olarak 1963 ylnda KAISER-PERMANENTE (California) ve WISCONSIN HOSPITAL gibi hastanelerde hasta kaytlarnn tutulmas, cret ve yatak kapasitelerinin izlenmesi olarak grlmektedir. Daha fazla yatakl hastanelerde balayan bu uygulamalar pratik ve verimlilik asndan yeterli bulunmamtr. Ancak 1969 ylnda MC AUTO firmas tarafndan gelitirilen Paylaml Tbbi Sistemler ( Shared Medical Systems ) adl kiralk bilgisayar sistemleri kabul grmtr. Bugn Amerikada 450den fazla hastane bu sistemleri kullanmaktadr. 1970li yllarda gelitirilen mikrobilgisayarlar, hastanelerde de byk ve ok amal bilgisayar donanmlarnn yerini almaya balamtr. 1970lerin sonlarnda tbbi bilgisayar sistemine hastane apnda nemli gelimeler balamtr ve bu gelimelerde aadaki ltler temel alnmtr:

ekil 1.4: Tp alannda bilgisayar ve iletiim aralarnn kullanm alanlar

Bilgi ktlarda, formlarda deil, direkt olarak bilgisayar terminallerinde tutulmaldr. Bylece bilgisayar bu bilgiyi giren kiiye dorudan yararlar salayacaktr. Acil gereksinim duyulan bilgi, hastane iinde herhangi bir terminalden kolaylkla alnabilecektir. Gerekli raporlar istenilen zamanda alnabilecek ve bilgilere gncel olarak istenildii zaman ulalabilecektir. Bilgisayarn yant verme (karlk verme) sresi ksa olmaldr. nk hastanede grevleri gerei ileri youn olan doktorlar ve teknikerler saniyelerle llebilecek gecikmelerin sk sk meydana gelmesini istemezler. Bilgisayar gvenilir olmaldr. Baarszlk durumunda hata o dakika iinde dzeltilmeli ve kullanclar veri kaybetmemelidir. Gizlilik korunmal ve sadece yetkili insanlar bilgilere eriebilmelidir. Bilgisayar programlar kullancya kolaylk salamaldr. Kullancnn el ile kayt tutmasna ve hesaplama yapmasna gerek olmamaldr. Bir doktor iin, bilgisayar terminalinden laboratuar sonucu elde etmek, telefon etmekten daha kolay olmaldr. Btn hastalar iin genel bir sicil kayd olmal ve her hasta iin bilgisayarda yalnzca bir tane sicil bilgisi olmaldr. Yetkili kullanclar her zaman bu bilgilere girebilmeli ve bu bilgiler korunmaldr. Genel veri tabannda bir hata bulunduunda bu hata hemen dzeltilmeli ve bu dzeltme btn terminallerde mevcut olmaldr. 1980li yllarda bilgisayar sistemleri; tbbi kimya laboratuarlarnn otomasyonunda, hastalarn tbbi kaytlarnn tutulmasnda, durumlar kritik hastalarn izlenmesinde, EKG (elektrokardiyografi)nin yorumlanmas gibi baz tehis destek sistemlerinin gelimesinde ve son yllarda tbbi grntlenme ve tbbi karar verme konularnda kullanlmaya balanlmtr. 1960l yllarda toplu veri ilem 1970li yllarda on-line veri ilem 1980li yllarda metin grafik ilem 1990l yllarda grnt ilem

Alanlarnda kullanld grlmektedir.

1.3.1. Tpta Bilgisayarlarn Kullanm

Bilgisayar; zamannda ve doru tan koymada, kark ve geni alanlara yaylm kaynaklara ulamada, veri bankasnda depolanm benzer olaylarla ilgili istatistiksel verileri kullanarak tedavinin en uygun metodunu bulmada ve gvenilir n tan nermede doktorlara olanak tanmakta ve doktorun tan koyabilme gcn artrmaktadr. Ayrca hastalk oranlarn tahmin etmek olanakl hle gelmekte ve bu veriler gelecekte yaplacak ilerin planlanmasnda kullanlabilmektedir. Bunlara ek olarak bilgisayar; daha iyi bir iletiim olana da sunmaktadr. Bunun sonucu olarak bilgiyi aadaki zelliklerde kullancya sunmaktadr: 9

Gereksinim duyulduu zamanda Gereksinim duyulduu yerde Kolayca zmlenir formda Yalnzca yetkili kiilerin ulaabilecei ekilde

Belirtilen zellikler personelin bo zamann ve byk oranda personel maliyetini drmektedir. Sonu olarak bilgisayarlarn etkin kullanm hasta bakm ve klinik performans artrmada nemli bir etkendir. Temel ilevine gre hasta bakm durumunu dorudan etkileyen bilgisayar uygulamalar gelecek yllarda byk destek salayacaktr. Bu yzden btn salk uzmanlar iin, yalnzca bilgisayar ilemi altndaki temel kavramlarda deil, ayn zamanda hasta ile ilikili alanlarda da bu uygulamalar nem kazanmaktadr. Bu uygulama alanlarn yle snflandrabiliriz: Tbbi alanlar dari ve mali alanlar

1.3.1.1. Tbbi Alanlar

Hasta veri taban oluturma Tbbi laboratuvarlarn otomasyonu Hasta kaytlarnn otomasyonu Tan destek sistemleri Hasta izleme sistemleri Tbbi grntleme Eczane sistemleri Tbbi karar verme Bilgisayar destekli eitim ve retim

1.3.1.2. dari ve Mali Alanlar

Malzeme ve tesis ynetimi Personel ynetimi Mali ynetim Kaynak ynetimi

1.3.2. Hasta Veri Taban Oluturma

Veri taban, bir konu ve kurulua ait verilerden oluan ve genellikle Veri Taban Ynetim Sistemi ad verilen gelimi yazlmlar ile ynetilen birbiri ile ilikili veri kmeleri topluluudur. Veri tabannn nemi ve yarar genellikle ok kullancl bilgisayarlarda daha fazladr. Bu tr sistemlerde bir dosya birok kii tarafndan ayn anda kullanlmakta yani bilgiler paylalabilmektedir. Bylece herkes iin ayn dosyalar tekrar oluturmak ve srekli gncelletirmek gerekmektedir. Bilgilerin paylalabilmesini iletim sistemi ve veri taban ynetim sistemleri ortaklaa baarmaktadr. 10

ekil 1.5: rnek veri taban tablolar

Veri taban ynetim sistemleri, uygulama programlar ile veri tabann oluturan dosyalardaki veriler arasnda etkileimi salayan yazlm sistemidir. Bir ve daha fazla dosyadaki veriyi kaydetmekte, gncelletirmekte ve yeniden kullanma hazr hle getirmektedir. Herhangi bir uygulama program veya zel bir dosya yapsna baml deildir. Buna karlk tm uygulama programlar iin gerekli olan verileri salayabilecek zelliklere sahiptir. Ayn verinin ayr ayr yerlerde depolanmasn nleyerek bu verinin hem gncel hem de gvenli bir ekilde tutulmasn salamaktadr. Bu ayn zamanda bellek tasarrufunu da beraberinde getirmektedir. Ayrca sralama; endeksleme, istatistiksel analiz, grafik yazlm, raporlama gibi zelliklere sahiptir. Veri taban ynetim sistemleri, verinin kullanlma ekli ve anlamyla ilgili olmayp tamamyla verinin depolanmas, organizasyonu ve ileme alnma ekli ile ilgilidir. Veri taban ilgili bu temel bilgileri verdikten sonra tpta kullanlan hasta veri taban daha kolay aklanabilir. Hasta veri taban, hasta muayenesi ilemlerinde gereksinim duyulan bilgileri iermektedir. Bu bilgiler tbbi laboratuarlardan salanan verilerin yan sra hastann gemi bilgilerini de kapsamaktadr. Hasta veri taban bu yzden klasik tbbi tarihsel gereklerle, kiisel izlenimlerle, fiziksel bulularla ve farkl fizyolojik llerle ilgilidir. Ayn zamanda bu veri taban, doktora yardmc olan destek personeli tarafndan oluturulan danma raporlarn ve dier verileri de iermektedir. Amerikada bu amala otomatik ok aamal salk testi gelitirilmitir. Bu test her hasta iin etrafl bir tbbi profil karmakta kullanlmaktadr. Bilgisayar bu ilemi otomatik hale getirir, bileke verileri toplar ve tbbi bir gzden geirme ile kesin sonucu salar. 11

Otomasyonun ve bilgisayarn girii ile ok aamal salk test etme tekniklerinin hz, doruluu ve etkinlii artm ve salk hizmetlerinin maliyeti dm, kalitesi ykselmitir. Otomatik ok aamal salk testinin gemite kullanm alan hastalar grntlemek olmasna ramen programlara yeni eklemeler yaplarak kullanm alanlar geniletilmitir. Bu alanlar: Hastanedeki hastalarn kabul ve n ilemleri Ayakta tedavi gren hastalar iin periyodik salk ilemleri zel amalar iin (askeri, endstriyel, sigorta kurulular vb.) belli bir topluluun genel salk durumunun deerlendirilmesi Hastanede salk uzmanlarnn vermi olduu hizmetin kalitesini deerlendirmek iin tan amal muayeneleri ynetmek eklinde zetlenebilir.

Bunlara ek olarak otomatik ok aamal salk testi; hastay uygun servislere ynlendirmek ve havale etmekte etkili olarak kullanlr. Bylece tm salk hizmetleri datm sisteminin niteliini etkiler. Bu bakmdan bilgisayarl salk testleri; birinci derecede nemli salk alanlarna modern teknolojiyi tantmak ve bu teknolojiyi uzmanlam merkezi hastanelerden kk uydu salk merkezlerine telekomnikasyon yolu ile tamay mmkn klmaktadr.

1.3.3. Tbbi Laboratuvarlarn Otomasyonu

Tbbi laboratuvar, tedavi yapacak olan doktorun grme yapaca hasta hakknda uygun tbbi veri salamasnn ilk aamasdr. Laboratuvarlar, bunu yerine getirebilmek iin rnekleri, testleri, sonu raporlarn toplamal ve her hasta ile ilgili toplanm bu verileri depolamaldr. Bu admlarn performans etkinlii gn getike artmaktadr. nk saptanan bilgilerin says ve eidi hem miktar olarak hem de karmaklk olarak gittike artmaktadr. Bu art da hasta tedavisinde bilimsellie dayal bilginin nemini net bir ekilde aklamaktadr.

ekil 1.6: Tbbi laboratuar otomasyonunda bilgisayarlar

12

Laboratuar testlerine olan talep gn getike artt iin gnlk raporlar tutmak belirli aralklarda zet raporlar yaratmak ve geni hacimli analizler iin srekli veri kaytlar salamak gereksinimleri ortaya kmtr. Ayrca bu laboratuarlarda; testlerin farkl bileimlerinin oluturulmas ve acil vakalarda gerekli testlerin yaplmas gibi youn talepleri snrl saydaki i gcyle yapmak olduka g olmaktadr. Sonu olarak bir yandan eski testlerin gvenilirliini gelitirmek iin teknik aratrmalar yaplrken dier yandan yeni testler ve prosedrler gelitirilmektedir. Tbbi laboratuarlarn bu artan i yk ve sorumluluu; ok byk miktarda laboratuar bilgisini toplamay, zet hlinde ve belli bir biimde hazrlanmasn ve olabildiince hzl bu bilgilerin doktorlara ulamasn gletirmektedir. Bu gibi problemleri gidermek iin bilgisayarl sistemlere ve on-line ilem donanmlarna byk ilgi uyanmtr. Laboratuarlarda yer alan kk boy bilgisayarlar; verinin analizi iin laboratuar cihazlarna on-line olarak balanmaktadr. ou laboratuarlarda, karmak hesaplamalardan ok otomasyon zorunlu olmaktadr. Daha byk bilgisayarlar, byk servis laboratuarlar tarafndan yaratlan geni miktardaki veriyi depolamak ve bu verileri ilerler. Bilgisayar sistemleri tbbi laboratuarlardaki bilgi akn depolamak, geri armak, gndermek, sralamak ve doruluunu kontrol etmek amacyla kullanlmaktadr. Bu sistemlerde hastalar iin gerekli olan laboratuar testleri servis veya dier terminaller yolu ile istenmekte ve otomatik laboratuar donanmndan kan sonular servis terminallerine dorudan iletilmektedir. Bu gibi ilemler, servislerde istenen testler ile sonularn alnmas arasndaki zaman araln ksaltrlar. Ayn zamanda toplu olarak sonular kaydeder ve grntlerler. Bylece, ortaya kan eilimler kolaylkla deerlendirilebilir. Ayn zamanda sonular daha ksa zamanda alnr ve dolaysyla doktorun harcad zaman azalr. Laboratuar kalite kontrol ilemleri ve laboratuar istatistikleri otomatik olarak deerlendirilir. Bu sistemler mikrobiyolojik ve radyolojik aratrmalarn uygulanmasnda ve raporlanmasnda da kullanlmaktadr. Ayrca bilgisayarlar yardmyla bir laboratuardan bir dierine bilgi iletimi kolaylar.

1.3.4. Hasta Kaydnn Otomasyonu

Otomatik tbbi hasta kaytlar sistemleri tp personelinin hasta ile ilgili verilerin abuk ve doru olarak toplamas, saklamas ve geri armas iin gereklidir. Otomatik tbbi hasta kaytlar: Hasta ynetimi iin gerekli olan tbbi bilginin, hemirelerin tuttuu bilgilerin ve gerekli dier bilgilerin kodlanmas ve bakm Tp personeli tarafndan, gerektiinde tutulan tbbi kaytlardan istenilen hasta ile ilgili bilgilerin belli formlarda geri arlmas Hastalklar ve tedavilerin tbbi geliimleri ile ilgili inceleme ve aratrmalar ieren tbbi bilgi parametrelerinin denetimi Gibi ilevleri yerine getirir 13

Bilgisayar sistemleri gelecek on ylda yukarda belirtilen ilevlerin daha kolay, daha hzl ve daha doru yaplabilmesi iin etrafl bir veri taban salamakta geni apl olarak kullanlacaktr. Sonu olarak, hastane biliim sistemleri, bir yandan salk personeli ve hizmetlerini programlamay optimize ederken dier yandan maliyeti drmektedir. Bu sistemler, uygun ve gerekli olmayan ilemleri azaltmaya yarayan programlar ve bunun gibi dier aktiviteleri hastanede bir merkezde tutmay amalamaktadr. Bylece hasta bakm ilemleri daha ok gelitirilecek ve tbbi bilgiyi geri arma ve haberleme kolaylaacaktr. Tbbi kaytlarn otomasyonunu gsteren bir sistem blm sonunda belirtilmektedir. Tbbi kaytlarn bilgisayarda tutulmas, yeni sistemleri kolaylatracaktr. Problem Uyumlu Tbbi Biliim Sistemi PROMIS ( Problem Oriented Medical Information System ) bu yndeki ilk admdr. Bu sistem belli bir hastann problemine ilikin her bilgiye, bu problemi dzeltmek iin balatlan tedaviye ve baz terapi ilemlerine dikkat eker. Bunun amac hasta bakmnn kalitesini artrmaktr.

1.3.5. Hasta zleme

Doktorlar ve hemireler, ar durumdaki bir hastann srekli gzlenmesi gereksiniminin nemini her zaman gz nnde bulundurmak zorundadrlar. Baz teknolojik gelimeler, kritik durumdaki ar hastalarn izlenmesinde bilgisayarlarn kullanlmasn salamtr. Son yllarda programlanabilir bilgisayarlar geni yapl mini bilgisayarlarn yerini almtr ve orta maliyetli, yksek performansl bilgisayar destekli izleme sistemlerinin tasarmnda ve gelitirilmesinde nemli admlar atlmtr. Her biri belli bir ii yapan ve birbirleriyle bantl olan bu programlanabilir mikro bilgisayarlar tbbi topluluk iinde datlm veri ilemede etkili aralar salamaktadr. Bu hzl teknolojik gelime modern youn bakm nitelerinin otomasyonunu tevik etmektedir.

ekil 1.7: Youn bakm nitesinde hasta izleme

14

Bilgisayarda hasta izleme sistemlerinin kurulmasndaki birinci sebep; hastalarn gereksinim duyduu srekli bakm iin daha iyi tbbi hizmetler salamada salk uzmanlarna yardm etmektir. Hastann durumu hakknda abuk ve doru bilginin elde edilmesi modern youn bakm nitelerinin ana amacdr. Bilgisayar destekli sistemler sadece bu temel gereksinimi karlamakta kullanlmaz ayn zamanda veri depolama ve raporlama ilemlerini de otomatik hle getirir. Otomatik izleme sistemleri; anormal fizyolojik durumlarda youn bakm nitesindeki tbbi personeli uyarr ve seyrek meydana gelen olaylarda hastay srekli gzlemeyi salar, nceden toplanm verileri yeniden arr, programa dhil edilmi verileri yorumlamay salar birok fizyolojik deikenlerin etrafl analizini yapar ve bu deikenlerin eilimini gsterir. Hasta izleme sistemleri olmakszn kritik durumdaki ar hastalarn bakmnda bu ilerin yerine getirilmesi olduka zor olacaktr. zellikle hemire hasta orannn bire birden daha az olduu zaman bu i daha g olmaktadr.

1.4. Salk Bilgi Standartlar

Kompleks yaps nedeniyle, salk bakm ortam youn bir veri ileme ihtiyacna sahiptir. Salk alannda ihtiya duyulan yazlmlarn tek bir firma veya grup tarafndan karlanmas olduka gtr. Salk alannda faaliyet gsteren pek ok firma kendi ihtiyalar veya piyasadaki talebi karlamak amacyla yazlm gelitirmektedir. Farkl sistemler ve yazlmlar arasnda uyumluluun salanabilmesi, elektronik hasta kaytlar ile kt dosya sistemine dayal tbbi kayt sisteminin uyumu, bilginin kurum ierisinde ve kurumlar arasnda paylalmas, farkl sistemlerin entegrasyonu, en nemlisi, karar destek sistemlerinin gelitirilmesi ve kullanlmas iin tm taraflarca kabul grm standartlara ihtiya vardr. Salk alannda standart gelitiren ulusal veya uluslararas pek ok kurulu ve bu alanda gelitirilmi pek ok standart bulunmaktadr. Konuyla ilgili baz standartlar Medikal letiim modlnde incelenmiti. Bunun dnda tbbi cihaz ve sistemlerin almasyla ilgili baz standartlar aadaki blmde incelenmektedir.

1.4.1. Heath Level Seven - HL7 Standard

Tp biliimi alanndaki en nemli admlardan biri olan HL7 ile ilgili almalar 1987 ylnda balamtr. ANSI Health Informatics Standarts Board un (HISB) paras olan Health Level Seven (HL7) standard, salk bakmnda kullanlan elektronik verilerin takas iin bir ANSI onayl Amerikan ulusal standarddr. Bu standart sayesinde, farkl bilgisayarlar arasnda, klinik ve ynetim bilgilerinin anahtar setleri takas edilebilir. Deiik bilgisayar uygulamalar arasndaki ara birimlerin almasn tanmlayan standart biimlerini kapsayan HL7 protokolleri, zelletirilmi veri setleri iin esneklik salar.

15

ekil 1.8: HL7nin yaps

Level Sevenin kayna, bir uygulama katman olan, ISO 7498 tarafndan belirlenmi, Open Systems Interconnection (OSI) Reference Model dir. Uygulama katman adresleri transfer olacak veriyi, transfer zamann ve baz uygulamadaki baz iletiim hatalarn belirler. The seventh level gvenlik kontrol, katlmc kimlik dorulamas, uygunluk kontrol, transfer mekanizmas tedbirleri ve en nemlisi veri transfer dzenlemesi gibi fonksiyonlar desteklemektedir. ANSI HISB in faaliyet alan ok genitir ve aadaki konular ierir: Salk hizmetleri modelleri ve elektronik salk hizmeti kaytlar iin standartlarn koordinasyonu Salk hizmetleri verileri, grntler, sesler ve organizasyonlar ile hekimler arasndaki sinyallerin transferi Salk hizmetleri kodlar ve terminoloji Tehis ekipmanlar ile salk hizmetleri arasndaki iletiim Salk hizmetleri protokolleri, bilgi, istatiksel veri taban ve polielerin iletimi ve aklanmas ayrca salk hizmetleri bilgilerinin gvenilirlii ve korunmas Salk hizmeti sunucular, hastalar, varlklar vs. iin tanmlayclar.

1.4.1.1. HL7 Standart Versiyon 2.3

Versiyon 2.3 n yaps 12 blmden olumaktadr. Her bir standart blm kendi teknik kolunda almalarn yrten komitelere sahiptir. Buna ek olarak, sz dizimi alannda, veri depolama, eitim, yrrle koyma, modelleme ve yntem bilimi, szck daarc konularnda grevli komitelerde HL7 nin gelitirilmesine yardm etmektedir. Bu standart versiyonun ana grn aadakileri ierir: 16

Kontrol/istek mesaj Tanmlama ve transfer protokolleri Hasta ynetimi (hasta kabul, transfer, taburcu ve demografikler) Klinik servisleri ve gzetlemedeki istek girileri Eczaclk, perhiz ve gereler Finansal dzenleme (hasta hesaplar ve cretler) Gzlem raporu mesajlar Salk hizmetleri uygulamalar esas dosyalar Tbbi kaytlar, danma dokman ynetimi servisleri ve kaynaklar Nakil zamanlamalar, hasta bavurular, hizmet bavuru mesajlar, hasta bakmnda problem ynlendirmeli kaytlar

1.4.1.2. HL7 Versiyon 3.0 Tanmlar

Versiyon 3.0, mesajlar oluturmada, nesne-esasl gelitirme yntemi ve Reference Information Model (referans bilgi modeli - RIM) kullanacaktr. HL7 ver.3,0n esas paras olan RIM, bilgi tayan HL7 mesajlarnn, anlamsal ve szcksel balantlarnn daha anlalr olmasn salamaktadr. 126 snf ve 861 zellik ieren bir RIM tasla, HL7 teknik komiteleri tarafndan analiz edilmi ve tamamlanmtr. Her bir teknik komite, kendi mesaj gelitirme sunucusu zerine kurulmu olan taslak RIM in uygun alt setlerinin sorumluluunu tar. HL7 Modellemesi ve yntemi (M&M) teknik komite tarafndan denetlenmektedir. Buna ek olarak, HL7 para teknolojileri zerinden mesaj sistemi tamamlanm bulunmaktadr. Hedef olarak her iki CORBA (Common Object Request Broker Architecture), ORB-IIOP (Oject Request Broker-Internet Inter ORB Protocol) ve ActiveX DICOM teknolojilerini alan, HL7 2.X mesaj sistemi standart ile datlm para teknolojilerini tavsiye eden dokman kullanmaktadr. Versiyon 3.0 almasnda, szck daarc teknik komitesi, kodlardan ve deiik kaynaklardan oluan HL7 mesajlarnn kullanlmasna ynelik yeni metodlar gelitirme abas ierisine girmilerdir. HL7 nin kurulu amac; salk hizmeti amal bilgisayar sistemleri, rnein hastane bilgi servisleri, klinik laboratuar sistemleri, irket sistemleri ve eczaclk sistemleri arasnda, klinik, finansal ve ynetim bilgilerinin elektronik transfer standartlarn gelitirmektir. Getiimiz drt yl ierisinde HL7 kullanm, 1500 hastanede, profesyonel irketlerde, salk hizmeti endstrisinde ve salk hizmeti sistemleri reticileri arasnda katna kmtr. HL7 standard ou sistem reticileri tarafndan desteklenmekte ve Amerika Birleik Devletlerinde ou hastane tarafndan kullanlmaktadr. HL7 ayrca Avustralya, Avusturya, Almanya, Hollanda, srail, Japonya, Yeni Zellanda ve ngilterede kullanlmaktadr.

1.4.2. Digital Imaging and Communications in Medicine - DICOM

Tpta Saysal Grntleme ve Haberleme (Digital Imaging and Communications in Medicine DICOM), standard tbbi saysal formattaki grntlerin cihazlar, bilgisayarlar ve hastaneler arasnda takasna olanak salayan bir dizi kuraldan meydana gelmektedir. 17

Bu standart, bir retici tarafndan retilen makinede oluturulan tbbi bir grntnn baka bir retici tarafnda retilmi makinede grntlenmesini salayan ortak bir dil kurmutur. Bu standart, byk grntleme ve bilgisayar irketlerinden gelen yazlm mhendisleri (Ulusal Elektronik reticileri Birlii - NEMA da yer alan) ve profesyonel topluluklardan gelen hekimlerin (Amerikan Radyoloji Koleji, Amerikan Ekokardiyografi Topluluu, Amerikan Kardiyoloji Koleji gibi) ortak almas sonucu gelitirilmitir.

ekil 1.9: DICOM uyumlu sistemlerin a yaps

DICOM standard birok dokmandan meydana gelmektedir ve u ana kadar(2001) 13 tanesi yaynlanmtr. Her bir DICOM dokman bir balk ve standart numaras ile tanmlanmtr. DICOM standard istenilen her trl koula gre ok iyi adapte edilebilir, planlanm bu zellik sayesinde DICOM, grnt oluturulan dier tp alanlarndaki uygulamalara da (rnein patoloji, endoskopi, di hekimlii) kolayca adapte edilebilir. Tbbi grntlemede kullanlan cihazlar reten irketlerin ou dnya apnda irketlerdir ve bunlarn ou DICOM standard ve protokollerini desteklemektedir. Avrupa standartlar organizasyonu, DICOM u tamamen MEDICOM standard ile uyumlu olarak aklamtr. Japonya da, Japon Radyasyon Cihazlar Endstrisi Birlii ve Tbbi Danma Sistemleri Gelitirme Merkezi, DICOM un Tbbi Grnt leme standard ile ilgili gelecekteki srmlerini de gz nne alarak, DICOM un tanabilir medyalardaki grnt takasna ait ksmlarn benimsemitir. DICOM standard halen uluslararas ok ynl uzman bir komite tarafndan gelitirilmekte ve geniletilmektedir. DICOM, tbbi grntlerin transferinde en etkili standart olmutur. Bununla birlikte, radyolojik olmayan grntlemeleri de ierecek ekilde ok hzl gelien ve reticiler iin ok geni olanaklara 18

sahip olmasna ramen ou rntgen uzman iin DICOM un snrl olduu anlalmtr. nk renim maliyeti ok yksektir ve nemli aklama bilgileri yksek derece teknik bilgiler ierir ve mhendislere ya da yneticilere ve uzmanlara gre hazrlanmtr.

1.4.3. Tp Biliimi Alannda Kullanlan Dier Standartlar

HL7 ve DICOM standartlar dnda, dorudan salk biliimi ile ilgili olmayan, tbbi cihazlarn veri iletimi ve haberleme sistemleri ile ilgili baz teknik standartlar mevcuttur.Bu standartlar tablo 3.4te gsterilmitir. Standart E1381/1394 Aklama Laboratuvar cihazlar, bilgisayarlar ve lm aralar arasndaki veri alveriini dzenleyen bir standarttr. Bu standart ASTM E31.14 alt komitesi tarafndan gelitirilmitir. Tbbi cihazlar iin ara birim yollarn tanmlayan bir standarttr. IEEE P1073 komitesi tarafndan gelitirilmitir. Modler bilgi bankalarnn paylamn tanmlayan bir standarttr. ASTM E31.15 alt komitesi tarafndan gelitirilmitir. Nrofizyolojik verilerin karlkl deiimini tanmlayan bir standarttr. ASTM E31.16 alt komitesi tarafndan gelitirilmitir. Sosyal gvenlikle ilgili verilerin deiimini tanmlayan bir standarttr. Insurance Subcommittee of Accredited Standards Committee X12 tarafndan gelitirilmitir. Dar band grntl telefon sistemi ve bileenleri iin gelitirilmi bir standarttr. letiim modu, terminal tipleri arama kontrol gibi birok bileen tanmlamaktadr. ITU (International Telecominications Union) tarafndan gelitirilmitir. H.320 standardnn sktrma formatlarn tanmlamaktadr. Yerel a zerinden internet protokolleri kullanarak video balants iin gelitirilmitir. Telefon kalitesinde ses sunar (dar band, 3.4 kHz). Stereo kalitede ses sunar (geni band, 7 kHz). Dk bant geniliinde ses imkn salar (16kps). Dosya paylam, dosya deiimi, beyaz tahta, ek aklamalar ve sabit grnt transferi gibi tanmlamalar yer alr.
Tablo 1.1: Tp biliimi alannda kullanlan dier standartlar

P1073 E1460 E1467 X12N

H- 320

H 261 H 323 G 711 G 722 G 728 T 120

19

1.5. letiim Ortamlar

Tbbi iletiim sistemlerinde veri iletimi iin deiik kapasitede birok iletiim ortam kullanlabilir. ounlukla ses, grnt gibi yksek younluklu verilerden oluan tbbi bilgilerin tanmas iin kullanlan metotlar ve bilgi miktar seilecek iletim ortam konusunda belirleyici bir unsur olacaktr. Kurulacak sistemin Depola-let (Store and Forward) ya da Gerek Zamanl (Real Time) bir sistem olmas iletim ortamnn hzn belirleyecektir. Bu noktada en nemli unsurlardan biri de iletim ortamnn bant geniliidir.

1.5.1. Bant Genilii

Bir iletim ortamnda bant genilii temel olarak tanacak veri yknn hangi snrlar arasnda olmas gerektiini belirtir. Kaypsz veri aktarmnn gerekleebilmesi iin tanacak veri yk dikkate alnarak uygun iletim ortamlar belirlenmelidir. Bant genilii ihtiyac iletilecek verinin trne gre kategoriye ayrlabilir Ses ve video konferans oklu ortam haberlemeleri Dk, orta ve yksek bant geniliine ihtiya duyan veri aktarmlar

1.5.1.1. Sesler
Kardiyoloji gibi alanlarda kullanlan kalp sesleri, akcier ve dolam sistemi seslerinin iletilebilmesi iin gerekli bant genilikleri: Ses - Normal Hi-fi 64kb/s (16-32kb/s) 1.4Mb/s (192kb/s)

1.5.1.2. Grntler
Grnt Tr Siyah&Beyaz Renkli Paral Bant Genilii Renkli Tam Bant Genilii Gerek Renk Boyut 307Kb/kare 640*480 @ 8 bit 614 kb/kare 640*480 @ 16 bit 921 Kb/kare 640*480 @ 24 bit Deney 30 kare/sn. 8.8 Mb/sn. 30 kare/sn. 17.6 Mb/sn.

30 kare/sn. 26.3Mb/sn.

Tablo 1.2: Video grntlerinin bant genilii ihtiyac

20

Grnt Tr Saysal ortama aktarlm XRay Manyetik Rezonans almas Bilgisayarl Tomografi

Boyut 4 MByte /film 2k*2k @ 8 Bit 256Kb /kare 256*256 @ 8 Bit 256 Kb/kare 512*512 @ 8 Bit

Deney 410 film/alma 1640 Mbyte 40 Kare/alma 2.5 Mbyte 40 Kare/alma 10 Mb. /alma 46 Slayt /alma 72Mbyte

Patoloji Slayt

12Mb/film 2k*2k @ 24 Bit

Tablo 1.3: Hareketsiz grntlerin bant genilii ihtiyac

Parametre Darbe Oksimetresi Elektrokardiyogram Kan Basnc Monitr Elektronik Steteskop Spirometre Glukometre

Boyut 9.6 Kbps 57.6 Kbps 57.6 Kbps 57.6 Kbps 14.4 Kbps 1.2 Kbps

Tablo 1.4: Klinik ekipmanlar aras aktarm iin gerekli bant genilikleri

Ses ve dk znrlkl grntler daha az bant geniliine ihtiya duyarlar (10KBPS ile 100KBPS arasnda). Yksek znrlkl grntler, CD kalitesinde ses, video konferans ve VCR kalitesinde video gibi uygulamalar daha byk bant geniliklerine ihtiya duyarlar (100 KBPS ile 10 MBPS arasnda). oklu ortam dosyas transferi, televizyon kalitesinde video ve HDTV 1GBPS a varan bant geniliine ihtiya duyar. Deiik aktarm medyalarnn tama kapasitesindeki kstlamalarn stesinden gelmek iin, grntler gnderilmeden nce yeniden yaplandrlr. Baz teknolojiler bant genilii ihtiyalarn ksmak ve haberleme kapasitesini artrmak iin veri sktrmas kullanrlar. Bu ilem baz bilgilerin kaybna neden olabilir. Saysal veriler paketlere ayrlabilir veya ilenebilir. Paket anahtarlama teknolojileri, byk boyutlu dosyalarn daha hzl transferine olanak salamaktadr. Saysal entegre a servisi (ISDN), yksek hz iin standardize edilmi, ses, video ve veri sinyallerinin aktarmna olanak salayan bir protokoldr. Bu protokol bilinen bakr kablolarla birlikte kullanlabilir fakat zel saysal giri ve k cihazlarnn kurulmas gereklidir. ISDNnin asl faydas mevcut bulunan zaten byk bir ksm saysal 21

olan telefon hattn kablolarn deitirmeden ev ve i yerlerine yksek bant geniliine sahip balant olana sunmasdr.

1.5.2. Ortamlar
Sradan bakr kablolar genel olarak dk bant geniliine sahiptir, geleneksel telefon grmelerinde kullanlmasnn yan sra depola-ilet dk bant genilii gerektiren sistemler iin kullanlabilir. Fiber optik kablo ok byk bir veri tama kapasitesine sahip olmasnn yan sra kurulum maliyeti ve kablolama zorluklar bulunmaktadr. Kablolu TV iin kullanlan koaksiyel kablolar da yksek kapasiteli veri iletiimi iin uygundur. Bunun dnda uydu iletiimi, ATM, ISDN, TCP/IP, DSL, mikrodalga sistemleri de tbbi iletiim uygulamalar iin kullanlabilir. Her bir iletim ortamnn olumlu ve olumsuz yanlar olmakla birlikte, en uygun ortam kurulacak sistemin ihtiyalar iyi bir ekilde tespit edildikten sonra seilmelidir.

1.5.2.1. Telefon Hatlar

Gelitirilen eitli sktrma teknikleri ile 56 Kbpse kadar veri transferini mmkn klan standart telefon hatlar ile e-mail, multimedia e-mail, depola-ilet grnt transferi ve internet eriimi iin uygundur. Telefon hatlar dk bant genilii gerektiren uygulamalarda kullanlabilirler. Telefon hatlarnn bir baka nemli yan ise yaygnldr. Son yllarda haberleme teknolojilerinde ortaya kan byk gelimeler, telefonun en cra kelere kadar ulamasn salamtr.

1.5.2.2. ISDN Integrated Switched Digital Network

zellikle video konferans sistemleri iin ngrlen ISDN, ses, grnt ve data iletimi iin kullanlan bir ortamdr. Kullanclarn ihtiyalarna gre bant genilii ayarlanabilir. Grnt sktrma teknikleri ve birden fazla ISDN hatt kullanlarak iletim hz 64 Kbps ile 1.544 Mbps arasnda ayarlanabilmektedir. Geni lekli ve etkileimli video konferans uygulamalar iin kullanlabilir.

1.5.2.3. TCP/IP - Internet Protokol

Balantnn bu biimi interneti bilgi transferi gerekletirmek iin kullanmaktadr. Kullanlan ana iletiim protokol TCP/IP dir ve e-mail, dosya aktarm ve bilgi sunucular iin kullanlmaktadr. Tbbi bilgi alannda hizmet veren saysz sunucu bulunmaktadr ve bu sunucular tbbi bilgilere eriim imkn salamaktadr. IP sayesinde Internet zerinden saysal paketler gnderme yoluyla salanan haberleme sayesinde gider harcamalarnda ciddi tasarruflar salanmtr. IP (Internet protokol) ve sktrma teknikleri kullanlarak yaplan tbbi grnt transferleri, pahal ve geni bantl zel alara kar bir alternatif olmaktadr. stelik IP nin video konferans ve ses aralarndaki kalitesi de uzaktan tehis ve danma hizmetleri salamada dikkate deer bir iletim ortam olduunu gstermektedir. 22

1.5.2.4. Fiber optik

Fiber optik kablo, bakr kablo gibi ilev gren, sa teli kalnlnda, esnek camdan yaplm ubuklardr. Ancak bakr kabloda veriler elektrik akm ile tanrken, fiber optik kabloda veri transferi n modle edilmesiyle gerekletirilir. Fiber optik kablolar, laser n binlerce kilometre teye aktarabilir ve e zamanl aktarm kapasitesi bakr kablolardan ok daha yksektir. Saniyede 100 trilyon bit bilgi tama kapasitesi vardr ve bu da fiber optii veri, ses, video ve grnt aktarmnda dnyadaki en hzl aralardan biri yapmaktadr. Bu kablolar bir defada 3700, e zamanl 40000 mesaj tayacak k demetini aktarabilmektedir. Kodlayc ve kod zclerdeki teknolojik kstlamalar yznden u anda 20000 mesaj tanabilmektedir.

1.5.2.5. T1
T1 1.544 Mps hznda bilgi aktarm yaplmasna olanak salayan saysal bir kanaldr. DS1 olarak da bilinir ve yksek kalitede ses, veri ya da sktrlm video gibi elektronik verilerin aktarmnda kullanlr. Tbbi bilgi deiimde ihtiyaca gre tek, oklu ya da ksml T1 hatlar kullanlmaktadr.

1.5.2.6. Uydular
Uydu teknolojisi 1960' lardan bu yana teletp alannda kullanlmaktadr. Kanada, Amerika ve Avustralya' daki salk bakm uzmanlar uzakta ve krsal blgelere salk hizmetleri sunmak iin ie srasyla radyo, telefon, mikrodalga, ift ynl televizyon, bilgisayar ve uydu teknolojisi kullanarak balad. Mobil uydu haberleme sistemleri, uzaktaki blgelerle yaplan haberlemede, dier ekonomik olmayan yntemlere gre daha iyi bir zm getirmektedir. Uygulamalar; uzaktaki kliniklere temel bilgi salanmas, video, teledanmanlk, video konferans, zel tbbi bilgi veri tabanlarna eriim, uzmanlar tarafndan uzaktan eitim, etkileimli kayt ynetimi, kaynak ynetimi, halk sal grntlemesi ve genel ynetim gibi zellikleri iermektedir. Mobil uydu haberlemeleri, doal ya da insan kaynakl felaketlerde de kullanlmaktadr. Gnmzn mobil yeryz istasyonlar kk boyutlarda, tanabilir ve kart byklndeki pil gibi deiik g kaynaklar ile alabilmektedir.

1.5.2.7. ATM
Asenkron aktarm metodu (Asynchronous Transfer Mode - ATM) ortak bir a zerinden her trl saysal bilginin (veri, grafikler, ses, video ve oklu ortam uygulamalar) datmn gerekletirmek iin tasarlanm ak standart anahtarlama tekniidir. ATM gvenlik, hz arasnda en iyi olann seilmesi ve a kesimleri zerindeki trafiin datmnn dzenlenmesinin bir sonucu olarak ortaya kmtr. ATM, anahtarlanm hzl paket teknolojisidir. Haberlemede bir paket bir mesaj ya da mesajn bir parasdr. Bir mesajn ieriinde adres, kontrol ve veri sinyalleri bulunur ve bunlar veri haberlemesi anda bir nesne aktarlrlar. Bu paketler bir yerel a zerinden gnderilir, toplanr ve sonra hedefte birletirilir. ATM'nin kulland paketler, 5 byte balk ve 48 byte veri kapasitesine sahiptir. Bu dier paket anahtarlama metotlarndan daha hzl ve etkilidir. 23

1.5.2.8. DSL
DSL ( Digital Subscriber Line ) dier adlandrlmasyla, lokal blgede telekom santrali ile kullanc arasnda telefon iin ekili altyapda kullanlan, bir ift bakr tel zerinden, yksek hzl veri ve ses iletiimini ayn anda salayabilen, 1997' nin ikinci yarsnda kullanma sunulan bir veri iletiim teknolojisidir. Sz konusu tel uzunluuna bal olmak zere eitli tipleri bulunmakta olup, bunlar aadaki tabloda gsterilmitir:

DSL Tr
IDSL SDSL ADSL ( AP)

Mesafe(Feet-Metre)
18.000 feet-5500m 12.000 feet-3650m 17.000 feet-5000m 12.000 feet-3650m

Hz(Kbps)
128 Kbp/s 768 Kbp/s 1.5 Mbp/s 7.0 Mbp/s 13 Mbp/s 52 Mbp/s

VDSL *(F/O )

4.500 feet-1370m 1.000 feet-300m

Tablo 1.5: DSL tr ve hz - mesafe ilikisi

En yaygn olarak kullanlan DSL ailesi yesi, IDSL' dir. DSL rnlerinin en belirgin faydas, veri hz ve kullanlan donanm maliyetinin yaplan ie oranla son derece dk olmasdr. Hz karlatrmas yapldnda, bugnn en hzl analog modeminden 200 defa daha hzl eriim salamak mmkndr.

1.6. E-Salk Sistemleri ve Hastane Ynetim Sistemleri

E-salk, saln kresel olarak daha iyilemesini, hastalklarla savam, salk hizmetlerine katkda bulunmay, eitim, ynetim, salkla ilgili aratrma yapmay amalayan, biliim ve iletiim teknolojilerini kullanarak uzaktan ilem yapma zellii ieren salkla ilgili etkinlikler, hizmetler ve sistemlerdir. E-salk sistemleri klinik olmayan vakalar da kapsar (mteri sorunlar, sivil toplantlar, eitim problemleri vb.). E-salk sistemleri genellikle belli organizasyonlarla bal etkileimli ve geni kapsaml salk hizmeti servisleridir. Bu alar donanm konusunda eksiklik eken blgelerde uzman ve donanm desteinin verilmesini de salar. E-dnm Trkiye projesi kapsamnda T.C Salk Bakanl e-salk alma gurubu tarafndan 16 Aralk 2004 tarihinde yaplan e-Salk Faaliyetleri ile ilgili X. icra kurulu toplantsnda e-salk Bilgi ve iletiim teknolojilerinin tm fonksiyonlarnn vatandalarn, hastalarn salnn iyiletirilmesinde, salk hizmetlerine ulalabilirlii artrmak ve salk sektrnde yer alan tm paydalara kaliteli, verimli ve etkili hizmetlerin sunumu iin kullanlmasdr. eklinde tanmlanmtr. Hastane ynetim sistemleri, hastane bilgi sistemleri ve kaytlarn elektronik ortamlarda tutulmas ile oluturulan tm salkla ilgili elektronik sistemler insan salnn ve verilen 24

salk hizmetlerinin iyiletirilmesine ynelik almalar olup ayn zamanda e-salk sistemlerinin alt bileenleridir. Gnmzde modern bir hastanenin ynetimi son derece karmak bir fonksiyon hline dnmtr. Bir toplumda, devlet dndaki hi bir kurum, bir genel hastanenin yksek derecedeki rgtsel karmaklna sahip deildir. Hastane bir kurum olarak ileri dzeyde ayrmlam bir yapya ve uzmanlk derecelerine sahiptir. Ayrca znde bir servis iletmesi olan hastane, yatl hizmet vermesi nedeniyle salk iletmecilii yannda otelcilik iletmeciliini de baar ile srdrmek durumundadr. Hastanenin kr amal bir zel kurum olmas hlinde ok youn tbbi ve fonksiyonel uzmanlk becerileri gerektiren fonksiyonel iletmecilik zel bir nem tar. Hastaneler, ynetimi ve kontrol son derece g matris yapl brokratik kurululardr. Hastanelerin kamusal veya zel olmalar onlarn ynetim ekillerini ve kontrol mekanizmalarn dorudan etkilememektedir. Mlkiyet ekilleri ne olursa olsun, uzman profesyonellerin alt, salk ve insan yaam gibi talep esneklii olmayan hizmetlerin verildii bu nedenle maliyet ve etkinlik hesaplarnn pek geerli olmad kurululardr. Hastanelerde verilen tbbi hizmetin stn gerekleri ve kamusal dzenin mevzuat kstlar bir araya geldiinde zellikle kamu hastanelerinde ciddi ynetim ve kontrol sorunlar ortaya kmaktadr. T.C. Salk Bakanlnn lkemizin salk sorunlarna zm salayabilmek iin 90l yllarda youn almalar iinde olduu bilinmektedir. Bu almalar dorultusunda devlet hastanelerinin bilgisayarl otomasyona geirilebilmesi iin zel bir aba gsterilmi ve youn pilot almalar yaplmtr. Bu almalar sonucunda, hastane otomasyonu ve tek dzen muhasebe sistemi ile ilgili olarak oluan ilke, model ve uygulama ltleri 1996 ylnda eitli genelgelerle hastane yneticilerine ulatrlm ve bilgisayar sistemi edinme srecinde nerilen ilke ve modellere sadk kalnmas istenmitir. Salk Bakanlnn 24.10.2005 tarih ve 5762 sayl Ynerge deiiklii ile hastane otomasyon sistemi kullanan hastanelerin poliklinik, servis, yat-k, laboratuvar, ultrason, EKG, EEG vs. protokol defterlerini kaldrabilmeleri mmkn klnmtr.

1.6.1. Hastane Bilgi Sistemleri

Salk hizmetleri dier alanlardan daha fazla bilgiye duyarl bir alandr ve etkin bir ynetim iin sistematik olarak bilginin elde edilmesini gerektirir. Kaliteli bir salk hizmeti sunumu, geni kapsaml ve iyi planlanm bir bilgi srecine baldr. Salk hizmetlerinde verinin kullanlmas ve tbbi hizmetleri veren sistemler arasnda iletimi, insan vcudunda sinir sisteminin fonksiyonlar ve almas kadar nemlidir. Hastanelerde yaplan farkl almalar, toplam hastane maliyetlerinin drtte birinin bilginin kullanlmas ile ilgili olduunu gstermitir. ki akut genel hastanede Rchart tarafndan yaplan analiz her bir hasta gnnn hastane maliyetinin % 35-39 'unun, hastayla ilgili 25

iletiimden olduunu gstermitir. Hastane bilgi sistemlerinde modern teknolojinin kullanm giderek artan bir oranda nemli hle gelmektedir. Hastane bilgi sistemi hastanenin idari ve tbbi bilgilerinin ynetimini kolaylatrmak ve salk hizmetlerinin kalitesini ykseltmek iin dzenlenmi bir bilgi sistemi olarak tanmlanabilir. Bilgisayarlarn kullanld sistemlere bilgisayara dayal hastane bilgi sistemi denir. dari ve tbbi bilgileri i ie, bir arada tutabilen sistemlere btnleik hastane bilgi sistemleri denilmektedir. Btnleik bir hastane bilgi sisteminin fonksiyonlar unlardr: Hastann tedavisi ve bu tedaviyle ilgili ynetimsel grevleri desteklemek amacyla hasta hakknda doru, kalc ve gncel bilginin doru kiiye, doru yerde ve kullanlabilir formatta salanmas. Bu da bilginin doru olarak toplanmas, saklanmas, ilenmesi ve belgelenmesi ile gerekleir. Hastalk hakknda gelimi bilgi destei salama. rnein ilalarn, tehis ve tedavilerin ters etkileri hakknda bilgi salamak Hastann tedavisinin kalitesi, hastanenin performans ve maliyetleri hakknda bilgi salamak Gelimi hastane enformasyon sistemlerinde farkl hastaneler ve hastanelerin ilikide bulunduu kurumlar arasnda bilgi aktarmna olanak veren yksek kaliteli bir iletiim salamak. Eitim hastanelerinde hasta tedavisine ilave olarak aratrma ve eitim amacyla hastann tedavisinde zel deneyimlerle ortaya kan verileri dikkatli bir ekilde toplayarak yeni bilgiler elde edilmesini salamaktr.

1.6.1.1. Hastane Bilgi Sistemlerinin Geliimi

Hastane bilgi sistemleri ncelikle faturalama, maliyetleri ve demeleri kontrol etme gibi idari amalarla kullanlmaya balanmtr. Hekimler istemlerini geleneksel olarak elle yazmlar ve sekreterler tarafndan sisteme girilmitir. 1960 ve 1970li yllarda COSTARn gelitirilmesiyle Massachusetts General Hospital'de Octo Barnett tarafndan nemli almalar gerekletirilmitir. Dikkate deer bir baka tarihsel aba Oaklanddaki Kaiser-Permanentede Morris Collen tarafndan yaplan almalardr. Hasta kaydn otomatize ettii ne srlen ilk hasta bakm sistemi, 1960larn sonunda IBM Tbbi Bilgi Sistemleri Program olarak gelitirilen sistemdir. Bu dnemde hasta bakm bilgi sistemleri konusunda bir dier sistemde Lockheed Aircraft tarafndan tasarlanan Technicon Data System (TDS) dir. Bu sistem hlen yaklak 120 hastanede kullanlmaktadr. 1970lerde finansal bilgi sistemleri temelli birok hastane bilgi sistemine klinik laboratuar sistemleri, radyoloji, eczane gibi hastane blmleri iin yazlm paketleri gelitirdiler. 1970leri tanmlayan zellik olarak; donanm ve yazlmn gvenirliinin gelimesi, teknolojik maliyetlerin azalmas, aratrma ve gelitirme faaliyetlerinde nemli yatrmlar saylabilir. 1980lerde salk kurumlarndaki uygulamalar destekleyebilecek iletiim teknolojileri geliti. Hastanelere kabul edilen hastalarn verileri otomatik olarak paylalabilmekteydi. 26

Hasta istemleri diyet, ev idaresi, laboratuvar, radyoloji vb. birimlere elektronik olarak iletilebiliyor; hekim istemleri hemire istasyonundan dorudan laboratuvar, eczane, radyoloji vb. birimlere yaplabilmekteydi. Bilgisayar a yaplarnda nemli kazanmlar elde edilmiti. 1980'lerden 1990lara doru hastane enformasyon sistemlerinde idari uygulamalardan hekimler, hemireler ve dier salk alanlar tarafndan kullanlan klinik enformasyon sistemlerine doru bir geliim sz konusudur. 1990larda pek ok ilevsel dzeyde ilemler iin hastane bilgi sistemleri, birok fonksiyonel alan kaplayan geni bir yapya kavumutur. Bu blmler a iletiimi yoluyla birbirine balanarak btnleik bir bilgi yaps oluturulmutur. Kapsaml bir hastane bilgi sistemi alt eyi iermektedir: Hastalarn randevusu, kabul, taburcu ilemleri ve nakli ile ilgili ilemler Hasta hesaplar, fatura ve cret bordrosu gibi iletme ve finansal sistemler letiim ve a uygulamalar ile hemirelik hizmetleri, yardmc salk hizmetleri alanlar gibi blmler arasnda mesajlarn iletilmesi ve bu blmler arasnda hasta kabul, istemlerin izlenmesi ve bunlara yant verilmesinin salanmas Eczane, radyoloji ve laboratuvar gibi blme zg sistemler, blmlerin iletme fonksiyonlarnn idare edilmesi ve verilerin kurumsal veri tabanlarna balanmas Hasta verilerini toplamak, saklamak ve yeniden elde etmek iin dokmantasyon sistemlerinin oluturulmas ve bu kategorideki uygulamalarn hemirelik dokmantasyonu iin bakm noktasndaki hasta ba terminallerinden klinik raporlar tutan ve depolayan kopyalama modllerine kadar kapsanmas Hekimlere nemli test sonular iin uyar mesajlar, kullanm ltleri ve ila / ila etkileimi konusunda veriler ieren; tedavinin klinik yollar (clinical pathway) ile uyum salayp salanmadn kontrol etme olana veren, hastann tbbi bakmn planlamada yardm eden alarm ve uyar sistemleri.

27

ekil 1.10: Hastane bilgi sistemi

1.6.1.2. Hasta Kayt Kabul, Taburcu ve Transfer lemleri

Hasta kayt kabul, taburcu ve transfer ilemleri (Registration-Admission Discharge and Transfer) sistemi idari sistemler iin bir rnektir. Hastane bilgi sistemlerinde yer alan bu blm temel bir modlde hastanenin tm blmleriyle ilgili yeni hasta kabul iin bir kayt oluturmak zere kullanlan ilk veri dizisini toplar ve taburculuktan sonraki veriler ve ilevleri bu uygulamaya ekler. Hastane bilgi sistemi aadaki ilevleri gerekletirmek iin R-ADT uygulamasna balanr: Kurumsal hasta indeksini oluturmak ve gncelletirmek Kurumda gerekli olan saym grntleri ve ilikili raporlar oluturmak Uygun olduunda kullanm protokolleri balatmak Otomatik kayt izleme modlleri araclyla hasta kaydn yeniden elde etmek, kopyalar / suretleri tebli etmek ve erken raporlar iin veri salamak Klinik randevular kolaylatrmak iin veriyi poliklinik listeleme sistemlerine aktarmak Balant oluturulduysa hastayla ilgili veri aktarm iin iletiim sistemleri yoluyla hekim muayenehanelerine ve dier salk birimlerine balant salamak. 28

Hasta kabullerin izlenmesi ve tercihli hasta kabulnn listelenmesi, hastane saymlarndaki gnlk dalgalanmalar azaltmaya ve esnek personel sistemlerinde almann gelitirilmesine yardm eder. Poliklinik hastalarnn randevu program sistemleri zellikle ok sayda klinii olan salk hizmetleri organizasyonlarnda yaygndr. Verilen randevularn kaytlarnn tutulmas ve randevu zamanlar iin bilgisayar sistemleri tasarlanmtr. Sistem verileri klinik, hasta tipi, gnn herhangi bir zaman ve haftann bir gn gibi analiz iin gerekli deikenlerle birlikte saklayabilmektedir.

1.6.1.3. Malzeme Ynetim Sistemleri

Hastanelerde malzeme ynetiminin etkin bir biimde kullanlmas konusunda bilgisayarlar olduka nemli bir role sahiptir. Satn alma, envanter denetimi, yiyecek ynetimi ve denetim konularnda bilgisayarlar kullanlmaktadr. Malzeme ve satn alma iin istemlerin yaratlmas bilgisayara dayal satn alma sistemlerine girii oluturur. Resmi talepler bilgisayara girilir ve finansal kontrol iin bte kayna ile eletirilir. Malzeme hesab iin ak ekler karlr ve takip edilir, onay iin ilgili kiiye gnderilir. Malzemeler alndka makbuz bilgisi bilgisayara girilir ve ak bir istem dosyas ile karlatrlr. Eer gelimi bir sistem kullanlyorsa satn alma sistemleri hesap deme sistemine dorudan balanabilmektedir.

1.6.1.4. Finansal Bilgi Sistemi

Hastanelerde ilk olarak bilgisayar kullanm finansal konularda gereklemitir. Bunun nedeni hastanelerde gelir-gider dengesini salamak ve hesaplarn doru olarak ilenmesini kontrol etmenin olduka zor olmasdr. Bilgisayar yardmyla bu ilevler daha kolay, daha hzl ve doru olarak yaplabilmektedir. Finansal bilgi sisteminin gelitirilmesi ncelikle iyi bir muhasebe sisteminin kurulmasn gerektirmektedir. Finansal bilgi sisteminin gelitirilebilmesi iin iki temel yaklam sz konusudur. Hastane kurumun eitli birimlerine bilgi salayan, birbirinden bamsz, bireysel bir finansal uygulamalar program gelitirebilir ya da satn alabilir. kinci alternatif ise planlama, izleme ve kontrol iin birbiriyle ilikili bilgi salayabilecek tam btnleik bir finansal bilgi sistemi kurabilir. Bamsz finansal alt sistemler u blmleri ierir: Personel veri sistemlerine balants yaplm cret bordrosu hazrlama ve hesaplama Satn alma ve envanter kontrol sistemlerine balants yaplm, denecek hesaplarn ilenmesi Hasta hesaplar, hastann demesini yapan sigorta kurulular ve dier nc kiilerin hesaplar Genel iletme giderlerinin maliyet hesab ve maliyet dalm Muhasebe hesaplar (Defterikebir, envanter defteri vb.) 29

Bte yapma ve bte kontrol Yneticiler, kurul yeleri ve finans kurumlar iin tahminler, finansal model, verimlilik ve katk analizleri oluturma Genel iletme hesaplar (genel muhasebe defteri, denebilir hesaplar, sabit deerler ve cret bordrolar) ve Finansal raporlar ve analizler.

1.6.1.5. nsan Kaynaklar Bilgi Sistemleri

Bir salk hizmetleri organizasyonunun alanlar onun en nemli kaynan oluturur. Hastanelerin birou iletme btelerinin %60-70'ini alanlarn maalarna harcamaktadr. Bu nedenle i planlamas ve verimlilik analizinde ynetime yardm iin iyi bir insan kaynaklar bilgi sistemi ok nemlidir. Bir personel veri sisteminin gerekletirebilecei ilevler unlardr: alanlarn sicil kayt dosyalarn korumak ve gncelletirmek Talep zerine bu dosyadan bilgi elde etmek Bteye balanm olarak otomatik pozisyon kontrol salamak Her bir maliyet merkezi iin i analiz raporlar retmek Devamszlk ve toplam ciro (i miktar) gibi personel problemlerinin analizi iin raporlar oluturmak alanlarn zel becerileri ve sertifikasyonu iin kaytlar tutmak Maa bordrolarna balants yaplm olarak i maliyet dalm oluturmak alanlarn verimlilii ve kalite kontrol konularnda bilgi salamaktr

1.6.1.6. Bro Otomasyon Sistemleri

Bro ortamnda bilgisayarlarn kullanm salk hizmetleri organizasyonlarnda yaygnlamaktadr. Tipik uygulamalar kelime ilemcileri, elektronik postay, toplantlarn listelenmesini ve idari personelin alma takviminin yaplmasn ierir. Kelime ilemci sistemler yazmalarn ve her tr raporlarn hazrlanmasna yardm eder. Kelime ilemcilerin tipik bir bro iin ilem kapasitesini %30 ile %50 orannda artrd bildirilmektedir. Belgelerin yeniden yazlmas gerekliliinin ortadan kalkmas ve on-line dzeltme sayesinde verimlilik artmaktadr. Bitirilmi belgeler hzl ve yksek bask kalitesinde lazer yazclara gnderilebilmektedir. Elektronik posta sistemleri brolar ve bireyleri birbirine balamakta, bylece kelime ilemci aralarla oluturulan belgeler bakalarna gnderilebilmekte ya da sisteme balanm olan herhangi bir kullanc tarafndan istek zerine ilerde kullanlmak zere bilgisayarda saklanabilmektedir. Btnleik bir bro otomasyon sistemi ayn zamanda toplantlarn listelenmesi ve sisteme bal olan kullanclarn takvimini gncellemek zere bir bilgisayar programn iermektedir. Btnleik kelime ilemciler listeleme, programlama, belgelerin elektronik dosyalanmas ve mesaj / belge iletimi nemli lde etkinlii artrabilir ve bro ilemlerinde maliyetleri azaltabilir. 30

1.6.1.7. Laboratuvar Bilgi Sistemleri (LIS)

Laboratuvarlarn artan i yk ve sorumluluu ok byk miktarda laboratuvar bilgisini toplamay, zet hlinde ve belli bir biimde hazrlanmasn ve olabildiince hzl bu bilgilerin hekimlere ulamasn salamay zorlatrmaktadr. Bu gibi problemleri gidermek iin bilgisayarl sistemlere ve on-line elektronik ilem donanmlarna olan talep artmaktadr.

ekil 1.11: Laboratuar bilgi sistemi yaps

Laboratuar test ilemleri bamsz olarak kullanlabilecei gibi laboratuar bilgi sistemine bal olarak da kullanlabilir. Laboratuar veri sistemi test istemlerinin kaytlar, rneklerin alnma zamanlar ve test sreleri, tamamlanan test sonularnn kaytlar, istemi yapan blmlere test sonularnn iletilmesi, hastalara verilen btn test sonularnn periyodik raporlarnn alnmas, istatistiklerin hazrlanmas, laboratuar ilemlerinin ynetimi ve kalite kontrol sreleri iin kaytlarn tutulmas ilevlerini iermektedir.

1.6.1.8. Radyoloji Bilgi Sistemi (RIS)

Radyoloji bilgi sistemi dier blmlerde olduu gibi i ynetimini gelitirmekte, blmler arasnda iletiimi artrmakta ve hastann bekleme zamann azaltmaktadr. Hastann istemleri hekim tarafndan direk sisteme girilebilir veya manuel olarak yaplan istemler sisteme aktarlabilir. Radyoloji blmnde elektronik depolamaya izin veren grnt arivleme ve iletiim sistemleri (Picture Archiving and Communication System) gibi tbbi grntlerin yanstlmas ve aktarlmasna olanak veren sistemler giderek yaygnlamaktadr.

31

ekil 1.12: Radyoloji bilgi sistemi yaps

PACS sistemleri tbbi grntlerin elektronik olarak elde edildii, ayrld, aktarld, depoland ve grntlendii elektronik ve ideal olarak filmsiz bilgi sistemidir. Sistemin amalar pahal olan gme dayal filmleri ortadan kaldrmak, btn hekimlerin yeni ve eski filmlere ulamn kolaylatrmak, geni fiziksel alan gerektiren filmlerin saklanmasn kolaylatrmak ve personel maliyetini en aza indirmek olarak saylabilir. Teknolojik zorluklar olmasna ramen PACS kurulmas ve kullanm son on yl ierisinde artmtr. Halen birok hastanede kullanlmaktadr.

1.6.1.9. Eczane Bilgi Sistemi

Eczane bilgi sistemi yatan hastalarn ve ayaktan tedavi edilen hastalar tanmlayan ya, cinsiyet, tehis, alerjiler, ila duyarllklar ve en son tedavi edilen hastal iin ald ila profili gibi hasta tedavisine ilikin kaytlar tutar. Eczane bilgi sistemi, hasta tedavisini dorudan destekleme ve hasta tedavisine dolayl olarak lojistik destek salama gibi iki ilevi vardr. Hasta tedavisiyle ilgili fonksiyonlar unlardr: Reetelere uygun dozajda verilmesi, ilalarn etkileimleri, hasta alerjileri ve kontraendikasyonlar asndan kontrol edilmesi, hekimlere ila tedavi profilleri hakknda bilgi vermek, ila formlleri ve ilalarn reete edilmesi ile ilgili bilgi salamak ve hemirelere ilalarn ynetimi ile ilgili bilgi salamaktr. Lojistik destek faaliyetleri unlardr: lalarn satn alnmas, stoklarn takibi, ilalarn hastalara veya blmlere datmn salamaktr. 32

1.6.1.10. Hemirelik Uygulamalar

Bilgi sistemleri baz salk hizmetleri organizasyonlarnda hemirelik hizmetlerinin vazgeilmez unsuru olmutur. Bilgisayar programlar hastann tedavisinin planlanmasnda, youn bakmda hastann izlenmesinde, hemirelik blmnn ynetiminde hemirelere yardm etmektedir. Protokol tabanl hemirelik tedavi sistemleri, hastann tedavisinin ynetimi ve planlanmasna yardm etmektedir. Tek tip bir standart hemirelik bakm programlanmakta ve elektronik ortamda saklanmaktadr. Hemire sisteme tedavinin kodunu girdiinde, sistem hemirenin yapmas gerekenleri ve karlaabilecei durumlar hemireye aktarmaktadr.

1.6.1.11. stem Girilmesi

Bir hastane bilgi sistemi iinde istem girii genellikle hemireler veya hekimler tarafndan gerekletirilen ilalar, laboratuvar testleri ve prosedrleri iin istemlerin on-line girilmesini ifade eder. Sistem ierisinde tansal testler, malzemeler, tedaviler ve genel bakm ynergeleri iin istemler genellikle hekimler tarafndan bir hemirelik nitesinde balatlmaktadr.

1.6.1.12. Sonularn Rapor Edilmesi

Sonularn raporlanmas uygulamalar tansal test ve tedavi sonularnn laboratuvar, radyoloji ve dier blmlerden elde edilmesi ve bunlar sorgulama iin dorudan bakm veren kiilere sunabilmek amacyla tasarlanm sistemlerdir. Sonularn raporlanmas, zellikle laboratuvar sonularnn ak izelgeleri ve grafiksel grntler eklinde gsterimini gerekletirmektedir. Genelde sonularn incelenmesi ilevi istem-giri uygulamas ile birletirilmitir. Klinik laboratuvar sistemleri tek bana minibilgisayarlar eklinde gelitirilen ilk salk bakm uygulamalardr. Laboratuvar testlerinin fazla miktar, test trlerinin snrl says, test sonular ile hastalar arasnda doru balant kurma ihtiyac ve test sonularnn hemen elde edilme istei, laboratuvar otomasyonu iin nemli avantajlar salamak zere birletirilmitir. Bu sonular merkezi istem giriine, zel programlanm sonu inceleme uygulamasna, bir tr ara birime geri gndermekte ve bu ara birimler veriyi gerek zamana iletmektedir.

1.6.1.13. Bakm Noktas Sistemleri

Bir bakm noktas sistemi verinin bakm hizmetinin sunulduu yerde tutulduu bir sistemdir. En yaygn rneklerden birisi hasta verilerinin hasta banda girilerek tutulduu hasta ba terminal sistemidir. Bu sistemler hastann hasta banda olabilecei gibi, bakm vericilerin tayabildikleri elde tutulan cihazlar olabilmektedir. Yatak ba terminal uygulamalarnda hemireler genellikle anahtar girilerini (ama / kapama) ortadan kaldrmak iin tasarlanm olan ikonlar, imgeleri kullanan ablonlar araclyla hastalar hakkndaki bilgiyi dorudan tutmaktadrlar. Bu sistemler hemirelerin veri kaydetme hzn artrmak, tutarl ve okunakl bir belgeleme salamak amacyla tasarlanmtr. Bakm planlar, ila 33

uygulama ablonlar ve dier uygulamalar kada daha az bamllk salamakta ve eriimi hzlandrmaktadr.

1.6.1.14. Klinik Enformasyon Sistemleri

Blm klinik enformasyon sistemini, hasta bakm hizmeti iin nemli olan mevcut klinik bilginin toplanmas, saklanmas ve kullanlmasn salayan klinik bilgi zerine odaklanm sistemler olarak tanmlamaktadr. Hasta tedavisi salk hizmetlerinde en nemli grevdir. Klinik enformasyon sistemleri rgtsel deiimi srdrmek ve n ayak olmak iin etkenleri veya kalite lmn kullanan srekli kalite gelitirme faaliyetleri iin temel aratr. Btnleik klinik veri taban, klinik kararlar destekleme, hasta tedavisini ynetme ve srekli kalite gelitirme almalar iin uzman sistem teknolojileriyle kullanlr.

1.6.1.15. Alarmlar / Uyarlar, Hatrlatclar ve neriler

Uyar alarm sistemleri hekimler ve hemireleri yant vermedeki gecikmelerin kritik olabilecei olas ciddi durumlara kar uyarmak iin gelitirilmi olan sistemlerdir. Tbbi istemleri tutan hasta bakm bilgi sistemleri ile tek bana kurulan eczane bilgi sistemlerinde bulunan olas ila alerjisi ve ila-ila etkileimlerini saptayan sistemlerdir. Bilgisayara dayal anmsatma kurallarnda randevusu olan, zel bir ila alan, belirli bir salk taramas ilemi iin ge kalm olan, izlenmesi gerekli bir tan bulgusu olan veya daha ileri testler iin salk risk faktrleri belgelenen hastalar gibi programda tanmlanan olaylar gerekletiinde sistem harekete gemektedir.

1.6.1.16. Bibliyografik Veri Tabanlarna Eriim

Sistem farkl alanlardaki uzmanlk alanlar ile ilgili bilgilere eriim olana vermektedir. Bu uygulamalarn en iyi rnei MEDLINE tabanl literatr bilgisine eriimdir. MEDLINE gibi tbbi literatr aratrmaya olanak veren ve on-line dergi makalelerinin tam metnini salayan bibliyografik veri elde etme sistemleri giderek yaygnlamaktadr.

1.6.1.17. Hastane Bilgi Sistemlerinin Teknik Ynleri

Hastane bilgi sistemlerinde klinik enformasyon sistemlerinin ara birimle yaratlmas ve birbirinden tamamen farkl uygulamalarla btnletirilmesi gerekmektedir. Temel mimari ana merkezin ayn zamanda bal olduu a iindeki birok uygulamalarn arasndan bir uygulama programn altrabilen masast bilgisayarlarn a paylamna bal bir yapda olmaldr. A paylam mimarisi verinin emniyetli iletimine ve ifre kullanmna izin vermelidir. A paylam mimarisinin dier geleri hasta veri taban, eitli enformasyon kaynaklar arasnda mesajlarn gnderilebilmesi iin protokoller, eitli uygulamalar arasndaki terimler veya kodlar evirebilen bir szlk ve mesajlar alan, sorgulayan ve doru yere gnderebilen bir ara birimdir. 34

Sistemde yer alan klinik laboratuvarlar, youn bakm nitesi, eczane, radyoloji vb. gibi farkl uygulamalarn her biri arasnda veri alverii salanabilmelidir. Farkl uygulamalar arasnda veri deiim iin farkl standartlar gelitirilmitir. ABD'de HL-7 (Health Level-7), Avrupada ise EDIFACT (Electronic Data Interchange for Administration, Commerce and Transport) daha yaygn olarak kullanlmaktadr. Ortaya kan dier veri deiim standartlar; CEN/TC251 (Comite Europeen de Normalisation Technical Committe 251), IEEE / MEDIX (Instute of Electrical and Electronic Engineer / Medical Data Interchange Standart), ANSI (American National Standarts Institue), NCPDP (National Council for Drug Programs) ve DICOM (Digital Imaging and Communication)'u iermektedir. Veri taban esnek, lekli, yeni verilerin kolayca eklenebilecei kadar geni kapsaml olmaldr. 1993ten itibaren Bleich ve Slack hastane bilgi sistemlerini bir veri taban ynetim sistemini destekleyen temel iletiim kurumlar olarak tanmlamlardr. Hastane bilgi sistemlerinde hastane genelinde yzlerce terminal tek bir biimde veri toplamakta ve bunlar birbirine aktarmakta veya yazl ktsn vermektedir. Hastane bilgi sistemleri ortaya ktndan beri genilii ve derinlii de artmaktadr. Hastane enformasyon sistemleri yakn gelecekte sadece hastanelerde kullanlan sistemler olmayacaktr. Dikey olarak entegre edilmi salk bakm salayclar tarafndan kontrol edilen, hastann bakm ald oklu ortamlara entegre edilebilen modler gelerden oluturulacak yaam boyu hasta kayt sisteminin bir paras olacaklardr. Hastane bilgi sistemleri klinik ve idari verilerin btnleik bir biimde kullanlabildii, bireylerin salk ve salk bakmlar ile ilgili bilgilerinin bilgisayar ortamnda yaam boyu sakland, geni kapsaml, hasta odakl bir salk enformasyon sisteminin bir paras olarak dnlmelidir. Bu nedenle sistemin temel yaps faturalama veya idari bilgilerle birlikte klinik enformasyonun topland, dzenlendii klinik hizmet srelerine destek veren klinik enformasyon sistemlerinin bulunduu, bilimsel terminoloji standartlarna dayal, teknolojik standartlara uyum gsteren hasta kayt sistemleri olarak tasarlanmaldr.

1.7. Elektronik Salk Kaytlar (Esk)

Salk hizmetlerinde nemli bir yeri olan bilginin miktarndaki ve eitliliindeki art, kullanclarn baa kamayaca boyutlara ulamtr. Artan bilgi miktar karsnda deien kullanc gereksinimlerini karlayabilmek amacyla elektronik salk kayt sistemleri gelitirilmeye balamtr. Elektronik ktphanelerle btnleen elektronik salk kayt sistemleri hasta bilgilerinin yan sra, salk alanlarnn tan ve tedavi iin gereksinim duyduklar tbbi literatre de ulaabilmelerine olanak salamaktadr. Hasta bilgilerini, ayn sistem zerinden eriilen bilgi kaynaklar ile karlatrp deerlendirmek salk alanlarna zaman kazandrmakta ve hastann tedavisinde hzl ve doru karar almalarna yardmc olmaktadr.

35

ekil 1.13: ESKnn saladklar

1.7.1. ESKnn Tanm

Elektronik salk kayd kiilerin gemiteki, hlihazrdaki ve gelecekteki fiziksel veya ruh sal veya hastalklar ile ilgili elektronik sistemler kullanlarak elde edilen, saklanan, iletilen, eriilen, ilikilendirilen ve ilenen her trl enformasyon olarak tanmlanabilir. Gnmzde hastay odak alan, bilgisayara dayal, gerek duyulduunda kolaylkla ulalabilecek ve bakmn devamllnn salanmas iin ilikilendirilebilecek elektronik hasta kaytlar, btn salk enformasyon sistemlerinin ekirdei hline gelmektedir.

ekil 1.14. Evrensel ESK ak modeli

36

Hasta kaytlarnn oluturulmas, gelitirilmesi ve/veya kalitesinin artrlmas salk hizmetlerinin iyiletirilmesi almalarna katkda bulunabilecek balca alanlardan biridir. Elektronik hasta kaytlar, salk hizmeti kalitesinin gelitirilmesine yolla katkda bulunur: Elektronik hasta kaytlar; salk hizmeti veren personelin salk bakm iin ihtiya duyaca verilere daha iyi ve daha hzl bir ekilde ulam, daha iyi kalitede veriler ve verileri ok ynl olarak sunma olanaklar salayarak verilen salk bakmnn kalitesini arttrmaktadr. Elektronik hasta kaytlar; salk bakmnn sonularnn llebilmesi iin gerekli klinik verilere elektronik olarak ulalmasn salayarak, performansa dayal bakm kalitesi deerlendirme almalarnn daha kolay yaplabilmesini salamakta ve srekli kalite iyiletirilmesi almalarna nemli katklarda bulunmaktadr. Elektronik hasta kaytlar; maliyetleri drerek ve personelin verimliliini artrarak salk bakm kurulularnn etkililiini artrmaktadr. Doktorlar iin bilgi kaynadr. Gvenlidir. Gerek zamanldr. Hizmetin verildii noktadadr. Hasta merkezlidir. ESK her gerektii yer ve zamanda, kant dayal olarak karara destek yardm salar. Klinisyenlerin i aklarn sraya dizer, iletiim emberini tamamlar, gecikme veya boluklar uyarr. Klinik bakmla ilgili olmayan kullanmlar iin veri taoplanmasna yardm eder.

1.7.2. ESKnn 8 ekirdek Fonksiyonu

Salk bilgi ve verisi Sonu ynetimi stem ynetimi Karara destek Elektronik iletiim ve balant Hasta destei(eitim) Ynetsel sreler Raporlama

1.7.3. ESKnn Olanaklar

Bilgisayar ve internet hasta verilerine eriim Gerek zamanl tbbi karara destek Hasta banda ESKnn gncellenebilmesi Dijital aktarm Laboratuvar istekleri sonular Raporlar 37

Hasta reeteleri Konsltasyon istekleri la etkileimlerini, ila maliyetlerini azaltmak Kodlama yardm ile doru dkmantasyon Hasta faturas, epikriz, bilgi, tedavi aklamalar retimi Randevularn planlanlamas test zamanlarnn hatrlatlmas, tedavilerin hatrlanmas ve hatrlatlmas Sigorta kurumalarna faturalarn elektronik aktarm ve takibi Doktor performans lm salk bakm sonularnn deerlendirilmesi

1.7.4. ESKnn Saladklar

Hasta bakm kalitesinin dzelmesi Hastaya ayrlan zamann artmas Hizmet retiminin artmas Kat tketiminin kaldrlmas, laboratuvar istekleri, sevkler, reeteler, EKG vb. Tbbi hata riskinin azalmas Hasta memnuniyetinin artrlmas, hasta eitimi ve tedavi uyumunun artrlmas Kanunlar ile uyumlu gvenlik ve provizyon ilemler Elektronik faturalama ile daha hzl daha az reddedilen fatura kalemi, daha yksek gelir, daha hzl geri deme Hasta doktor aras gvenli gizli e-mail iletiimi ile ufak problemlerin uzaktan halledilmesi Doktor performans lm ve hasta bakm sonularnn aratrlmas Daha dk sorumluluk sigortas maliyet

1.7.5. Hasta Mahremiyeti

Hasta haklarnn kapsam baz uluslararas belgelerce belirlenmitir. Bunlardan ilki, Dnya Tabipler Birliinin 1981 ylnda kabul ettii Lizbon Hasta Haklar Bildirgesidir. Bu bildirgeye gre; hastann hekimini zgrce seme, hibir bask altnda kalmadan karar verebilen hekim tarafndan baklabilme, kendisine nerilen tedaviyi kabul veya reddetmeye, kendisiyle ilgili tbbi veya zel bilgilerin gizliliine sayg duyulmasn beklemeye, onurlu bir ekilde lmeye, ruhi ve ahlaki teselliyi kabul veya reddetmeye hakk vardr. Bu bildirge, esas olarak, hekim-hasta ilikisiyle ilgili hasta haklarn tanmlamakta; dier salk personeli ile salk kurumlar karsnda hastalarn haklarn iermemektedir. Son yllarda hasta haklarnn ayrntl olarak yeniden tanmlanmas iin abalar younlam, 2830 Mart 1994te Amsterdamda yaplan ve Dnya Salk rgt Avrupa Brosunca dzenlenen toplantda Avrupada Hasta Haklarnn Gelitirilmesi Bildirgesi hazrlanmtr. Bu bildirgede hasta haklar alt ana balkta toplanarak ayrntl olarak tanmlanmtr: T.C. Salk Bakanl tarafndan hazrlanan Hasta Haklar Ynetmelii 1 Austos 1998 Resmi Gazetede yaynlanarak yrrle girmitir. Bu Ynetmelikin 2. Blm 21. maddesi hasta mahremiyeti ile ilgili olup aadaki ekildedir.

38

Madde 21: Hastann, mahremiyetine sayg gsterilmesi esastr. Hasta, mahremiyetinin korunmasn aka talep de edebilir. Her trl tbbi mdahale, hastann mahremiyetine sayg gsterilmek suretiyle icra edilir. Mahremiyete sayg gsterilmesi ve bunu istemek hakk aadakileri kapsar: Hastann, salk durumu ile ilgili tbbi deerlendirmelerin gizlilik ierisinde yrtlmesini Muayenesinin, tehisin, tedavinin ve hasta ile dorudan temas gerektiren dier ilemlerin makul bir gizlilik ortamnda gerekletirilmesini Tbben saknca olmayan hllerde yannda bir yaknnn bulunmasna izin verilmesini Tedavisi ile dorudan ilgili olmayan kimselerin, tbbi mdahale srasnda bulunmamasn Hastaln mahiyeti gerektirmedike hastann ahsi ve ailevi hayatna mdahale edilmemesini Salk harcamalarnn kaynann gizli tutulmasn lm olay, mahremiyetin bozulmas hakkn vermez.

Eitim verilen salk kurum ve kurulularnda, hastann tedavisi ile dorudan ilgili olmayanlarn tbbi mdahale srasnda bulunmas gerekli ise; nceden veya tedavi srasnda bunun iin hastann ayrca rzas alnr. Mahrem bilgiler gizli olmayabilen ancak ifa edilmemesi gereken, kiiye ait ve paylalmas iin kiinin iznini gerektiren veri veya bilgidir. Bu nedenle eriimi tamamyla kontrol altna alnm ve yetkisi olmayan kiilerin eriemeyecei, renemeyecei, haberdar olamayaca veri veya bilgilerin gvenliinin salanmas son derece nemlidir. Tm elektronik salk kayt sistemlerinin hasta haklar ve mahremiyetini dikkate alan zelliklerle donatlmas nemlidir.

1.7.6. Barkodlar
Barkod, deiik kalnlktaki dik izgi ve boluklardan oluan ve verinin otomatik olarak ve hatasz bir biimde baka bir ortama aktarlmas iin kullanlan bir yntemdir. Barkod, deiik kalnlktaki izgilerden ve bu izgiler arasndaki boluklardan oluur. Barkod ile stok kodu, seri numaras, personel kodu gibi bilgilerin gsterilmesi salanabilir. Bu bilgilerin bilgisayara klavye aracl ile girilmesi zaman alc ve yorucu olmaktadr. Ayrca bu yntem pek salkl olmamaktadr. nk veriler girilirken hata yaplma olasl fazladr. Bu hata orann ve harcanan zaman azaltmak iin barkodlar ve barkod okuyucular kullanlr. Barkod, rnn kodu veya rn ile ilgili aklamalar iermemelidir. Barkod sadece o rne ait bir referans numaras iermelidir. Bu referans numaras bilgisayara tantlr ve rne ait detayl bilgiler bilgisayarda tutulur. Daha sonra bu referans numaras kullanlarak o rne ait bilgiye eriilir.

39

rnein; bir markette rnn zerinde bulunan barkod izgileri rnn fiyat ve rnn detay hakknda bilgi iermez. Barkod bir referans numarasdr. rn, marketin bilgisayarna bu referans numaras ile tantlmtr. rnle ilgili fiyat ve dier bilgiler marketin bilgisayarna girilmitir. rne ait bilgi istendiinde referans numaras bilgisayara gnderilir. Bilgisayar da rn hakkndaki detayl bilgiyi gnderir. Bu yntemde rnn fiyat deitiinde sadece bilgisayardaki fiyat deitirmek yeterli olacaktr. Barkod, barkod alfabesi (barcode symbology) denilen ve barkodun ierdii izgi ve boluklarn neye gre baslacan belirleyen kurallara gre baslmaktadr. Barkodlar 0-9 aras rakamlar, alfabedeki karakterleri ve baz zel karakterleri (*, -, / vb.) ierebilir. Birok barkod alfabesi vardr. Bu alfabelerden bazlar sadece rakamlar ierirken bazlar da hem rakamlar hem de zel karakterleri ierir. Buna gre deiik barkod standartlar ortaya kmaktadr. Bugn dnyada kullanlan birok barkod eidi bulunmaktadr.

1.7.6.1. Barkod Tipleri-Standartlar

Farkl amalar iin kullanlmak amac ile oluturulmu birok barkod standard bulunmaktadr. Barkod standartlar kodun ierii, ka karakter olaca, ierebilecei karakterler (nmerik, alfa nmerik) zelliklerini ierir. Bugn dnyada yaygn olarak kullanlan balca barkod alfabeleri Code39, Code128, EAN13, EAN8, UPC, ITFdir. Bunlardan ITF, EAN ve UPC barkod alfabeleri sadece rakamlar iermektedir. Code39 ve Code128 ise rakamlar, harfleri ve zel iaretleri gstermek iin kullanlr. EAN standard

EAN kendi iinde eitli standartlara sahiptir. EAN 13, perakende ve uluslararas satlarda kullanlr. Sadece nmerik ve 13 haneden oluur. lk hanesi lke kodu, sonraki drt hanesi firma kodu, sonraki be hanesi rn kodu ve son karakter kontrol karakteridir. Aada EAN13 kod dizilii grlmektedir. rnekte lke kodu olarak Trkiye verilmitir.

ekil 1.15: EAN kodlamas

EAN kodu rastgele kullanml bir kod deildir. EAN13 kodunun TOBB (Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii) bnyesine bulunan Mal Numaralandrma Merkezine yaplacak bavuru ile alnmaktadr. EAN13, neredeyse tm perakende rnlerde kullanlmaktadr.

40

EAN8, rne zel verilen koddur. EAN8 dizilimi aada verilmitir. 8 haneli nmerik kodlamadan oluur.

ekil 1.16: EAN8 kodlamas

ekil 1.17: EAN kod rnekleri

UPC standard

UPC (Universal Product Code), ilk en geni uygulamaya sahip barkod standarddr. Sata sunulan rnlerin standart kodlamas iin kullanlr. EAN, UPC standardnn bir rndr. 10 nmerik haneden oluur. lk be hane, firma kodu, sonraki be karakter ise rn kodunu ifade eder. UPC-A ve UPC-E en ok kullanlan standartlardr.

ekil 1.18: UPC kodlamas

Code 128

Alfa nmerik kodlamaya sahip bir standarttr. Code 128, rn kodu dnda, barkod iinde farkl bilgilerin tutulmas amac ile oluturulmutur. Code128 barkodu ile arlk, tarih, lm sonular, lokasyon, raf adres bilgileri tutulabilir. Code 128 ile rnn zelliklerini veya farkl bilgileri ok kolay barkod olarak basabilirsiniz. Alfa nmerik kodlama yaplabilir. Code 128, alt bileeni bulunmaktadr. Bu bileenler eitli karakter setlerini ierir. 128 karakteri kullanabileceiniz geni bir karakter setine sahiptir.

ekil 1.20: Code 128 kodlamas

41

Code 39

Alfa nmerik kodlamaya sahip bir standarttr. 26 byk harf, 10 rakam ve 7 zel karakter kodlamasna gre tasarlanmtr. Ak ve basit bir kodlama yapsna sahiptir. Okuyucular tarafndan ok kolay okuma yaplabilecek bir kodlama yapsna sahiptir. Genellikle uzunluk olarak fazla yer kaplarlar.

ekil 1.21: Code 39 kodlamas

Interleaved 2 of 5

Sadece nmerik karakter kodlamasna sahiptir. Kodlamada kullanlacak karakter says ift sayya denk gelmelidir. Yani 6,10,12 haneli, ift say olan kodlama uzunluu kullanlabilir.

ekil 1.22: Interleaved 2 of 5 kodlamas

Codebar

Codebar daha ok ktphane, tbb endstride kullanlan bir kodlama standarddr. Nmerik karakterleri, kontrol karakterlerini ve balang/son (start/stop) karakterlerini barndrabilir. Codebar, ayn zamanda USD4, NW7 veya 2-of7 code olarak da adlandrlr.

ekil 1.23: Codebar kodlamas

1.7.7. Barkod ile Neler Yaplabilir

Barkod verinin hzl ve doru girilmesini salayan bir yntem olduundan dolay barkod ilemlerinin youn olduu ve bilgiye hzl ve doru bir ekilde ulalmasnn ihtiya olduu yerlerde kullanlabilir. Bu yntemin kullanld sistemler veri toplama sistemleri olarak adlandrlrlar. Barkod kullanlarak bir rne ait tm hareketler izlenebilir. Bu 42

sistemlerde barkod okuyucular, barkod yazclar ve tanabilir veri terminalleri gibi birok iletiim arac kullanlmaktadr. Veri toplama sistemleri birok yerde kullanlabilir. Hasta kayd otomasyonunda, Maazalarda, endstriyel ortamlarda, pazarlama ve satlarda, iyerlerinde vb. gibi birok alanda ve yerde kullanlabilir. rnein barkodlu bir sistem kullanarak depo saymlar ok kolay ve rahat bir ekilde yaplabilir.

1.7.8. Barkodun Yararlar 1.7.8.1. Doruluk

En doru bilgiyi almanz salar, kullanc hatalarn ortadan kaldrr. Benzer rnler veya benzer kodlara sahip rnler arasndaki karkl nler.

1.7.8.2. Hz
Hzl veri giriinin iki nemli faydas vardr. stenen bilgi manuel ekilde toplanacak bilginin ok ok stnde bir hzla ve doru bir ekilde toplanr. Toplanan bu doru bilgiler bilgisayar ortamnda olduu iin yine ok hzl bir ekilde bu bilgileri ileyebilecek, deerlendirebilecek kiilere veya ortama ular.

rnein; bu bilgilerin doru bir ekilde, bir ktta yazl olan bilgiler olduunu varsayn. O kdn iinden A marka deterjandan ne kadar satldn nasl bulabilirsiniz? Evet, sayabilirsiniz. Son anda size A marka deterjan deil de tm deterjan satlar sorulursa ne yaparsnz?

1.7.8.3. Maliyet
Doruluun artmas ve veri giri hznn ykselmesi ile iilik maliyeti decek, sistem daha ekonomik olacaktr.

1.7.8.4. Kullanllk
Barkod rnleri yani okuyucular, yazclar vs. tm OT/VT rnlerinin kullanm, bilgisayara balamas ve iletmesi ok kolaydr. Bu sistem ile gvenilir, detayl, hzl veriler toplanr. Bu toplanan bilgiler ile sistem daha etkili ynetilebilir. rnein: Hangi rn ne kadar satlyor? u anda stokta eksikler neler? Gemi satlara bakarak hangi rnden ne kadar sipari vermeli?

Gibi sorulara kolayca cevap bulabilirsiniz. 43

Barkodla ilgili asla unutulmamas gereken bir konu vardr. Barkod uygulamasnn baarl olmasnda toplanan verileri kabul eden ve deerlendiren yazlmn ok byk nemi vardr.

1.8. Parmak zi le Tanma

Herhangi iki insann ayn parmak izine sahip olma olasl yz milyarda bir olarak tahmin edilmektedir. Bir asrdr incelenen parmak izlerinden, birbirinin ayns parmak izine rastlanmamtr. Bir insann parmak izi, lene kadar sabit kalmaktadr. Parmak izi grnts drt deiik teknoloji ile elde edilir. Bunlar, optik, silikon, termal silikon ve ultrasoniktir. En yaygn olarak kullanlan, optik teknolojilerdir. Uzun vadede silikon teknolojilerinin yaygnlamas planlanmaktadr. Bununla beraber, parmak izi eletirme yntemleri de gelitirilmitir. rnek olarak Henry Classification System verilebilir. Parmak izi zerindeki minutiae (olay (durum) noktalar) alnarak, her bir detay say deikenleri olarak ifade edilir. Tipik bir parmak izi 30 ila 40 durum noktas barndrr. Birok biyometrik sensr, durum noktalar karlatrarak eletirme yapar. Parmak izi, en byk biyometrik kalplardan birine sahiptir (250 bytedan 1000 bytea kadar). Parmak izi kalb, parmak izinin grntsn iermez, grntden elde edilen zellikleri ierir ve kalptan parmak izi elde etmek mmkn deildir.

ekil 1.24: Parmak izi ile gvenlik kontrol

44

Biyometrik tanmda kullanlan parmak izi her bir kiide farkl desen ve izgilere sahiptir. Parmak izi tanmada ilem optik alglayclardan alnan grnt ile balar. Parmak izi tanma algoritmas alnan grnt zerinden her bir parmak izi iin farkl ve tek olan parmak izi zelliini kartr ve kiiye zel bir ID kod oluturarak veri tabanna kaydeder.

ekil 1.26: Parmak izinin optik yntemle taranmas

Veri tabannda bulunan her bir parmak izi kodu her kii iin farkldr. Parmak izi tanmada kullanlan optik okuyucular parmak izi temasndan kaynaklanabilecek sorunlara kar farkl olarak tercih edilebilinmektedir. Buradaki ama farkl alma ortamlarnda en iyi parmak izi grntsn almak iindir. Biyometrik teknolojiler arasnda en dk maliyetle kurulabilen parmak izi okuyucular zellikle ofis alma ortamlar iin idealdir. Sanayi tipi uygulamalar iin tercih edilmemektedir.

1.8.1. Grntnn Alnmas

Parmak izi grntsnn alnmas ile balar. Aada grld gibi farkl sensor tiplerinden alnan grnt kalitesi ve grnm birbirlerinden farkldr.

ekil 1.27: Farkl sensorlardan alnan parmak izi grntleri

1.8.2. Grntnn lenmesi

Optik sensrlerden alnan grnt zerinde parmak izi izgi srtlar belirginletirilerek farkl noktalardan alnan noktalar zellik karma algoritmasndan geirilerek deime imkn en az olan en belirgin noktalardan resim olmayan kiiye zel bir ID kod oluturulur. 45

ekil 1.28: Grnt ileme aamalar

1.8.3. Dorulanma lemi

Aada grlecei gibi dorulama ilemi iin kullanlan anahtar noktalar her parmak izinde dierlerinden farkldr.

ekil 1.29: Anahtar karlatrma noktalar

1.8.4. Ti-Face & Parmak zi Tanma

Herkesin iyi bir yz vardr ancak herkesin iyi bir parmak izi yoktur. nsanlarn yaklak olarak %5inin parmak izi ile kimlik saptama ileminde okuyucuya yeterince iyi parmak izi okutamadklar bilinmektedir. Bunun nedenleri ise ok basittir: Parman 46

kesilmesi, yanmas, yaralanmas, terlemesi, yalanmas ya da parmak izi sensrnn veya okuyucusunun yalanmas, kirlenmesi veya lekelenmesidir. Parmak izi grntsnn 1/3X1/2 inch, yz grntsnn ise 5X8 inch byklnde olduunu bir dnn. Sizce yaralanma, kesilme veya berelenmelerden hangi grnt boyutu daha az etkilenecektir? Parmak izi kullanl olsa bile, parmak izi okuyucular 1 kiiyi 1 milyon kaytl kullanc arasndan otomatik olarak ayrt edememektedir. Ancak hem parmak iziyle hem de Ti-Face ile elde edilen yz grntleriyle de beraber karlatrlma yaplrsa, 1 kii 1 milyon kullanc arasndan bulunur. Bu kombine yaklam hem daha kullanl hem de daha az maliyetlidir. Baz byk parmak izi veri tabanlarnn ayn zamanda sistemi daha elverili yapan kiilerin yz grntlerini de ierdii bilinmektedir.

1.9. Elektronik Salk Kartlar

ekil 1.30: Elektronik kartlarn salad olanaklar

Salk kaytlarna ulamann, ynetici, salk hizmet vericiler ve salk sektr ierisindeki karar destek sistemlerinin doru olarak bilgilendirilmesi, salk kaytlarnn ynetilebilmesi iin elektronik ortamda gvenli bir ekilde tutulmas gerekmektedir. Nitekim 2005 yl sonuna kadar hayata geirilmesi ngrlen, Avrupa Birliinin herkes iin bilgi toplumu oluturma almalarnn online halk hizmetleri bal altnda deerlendirilen balklarndan e-devlet, e-renim arasnda yer alan e-salk hareket plan 3 ksmdan olumaktadr. Bunlar: 47

Gvenli salk zel ann oluturulmas Online salk hizmetlerine eriim Elektronik salk kartlarnn kullanmdr

Akll kartlarn kullanm hakknda younlalan noktalar; elektronik salk kaytlar ve kiisel bilgilerin standartlarnn oluturularak, acil serviste kullanlabilecek hastaya ait kritik bilgilerin ve kiisel salk bilgilerine gvenli eriimi gibi bilgi alveriini destekleyebilmelidir. ncelikle, kiisel salk kaytlarnn sakland bu salk kartlar nedir ve balca kart teknolojileri nelerdir sorusuna cevap vermeliyiz.

1.9.1. Salk Kart Nedir?

Salk kart, kiiye ait nemli salk bilgilerinin tutulabilecei ve acil durumlarda dier doktorlarn bilmesi gereken bilgilerin sakland, bavuru kayna olabilme zelliine sahiptir. Salk kart olarak gnmzde ounlukla akll kartlar kullanlmaktadr. Bu tip kartlara kiiye ait salk verisi yazmann yan sra istenirse salk verilerine ulaabilmek iin sisteme giri kodu da tutulabilir. eitli kart teknolojileri, deiik uygulamalar da kullanlabilmektedir. Bu kartlar deiik boyutlarda olabilen ve plastikten (polyester, PVC, vs.) veya kttan yaplabilmektedir. Bu teknolojik kartlarn ortak ynleri veriye ulamay salamak iin ya da otomatik tanmlayc olarak kullanlmaktadr. Gnmzde aktif olarak kullanlan balca kart teknolojileri; optik kart, manyetik kart, lazer kart ve akll kartlardr.

1.9.2. Optik Kartlar

Optik hafza kartlar teknolojisi CD-ROM teknolojisine benzemektedir. Kart zerinde, lazer nlarna duyarl materyalden yaplm olan altn renkli bir panel bulunmaktadr. Bu panel sayesinde kart zerinde bilgi saklanabilmektedir. Kart, lazer nna maruz kaldnda tepki veren birka tabakadan olumaktadr. Lazer bu materyali yakarak zerinde kk delikler aar. Delik olmas ya da olmamasna gre veri okunmaktadr. Dolays ile optik kartlara bir defaya mahsus olarak veri kayd yaplabilir. Optik kartlar 4 ve 6,6 MB arasnda veri depolayabilirler. Bu kartlara; grafik, resim formunda veriler depolanabilir.

1.9.3. Manyetik Kartlar

htiyaca ynelik olarak, belirli uygulamalarda kullanlmaktadr. Okuma yazma teknolojisini desteklemektedir. Dk maliyet ve hafza kapasitesine sahip olduu iin, gncel yaamda (ulamda, haberlemede vs.) ounlukla manyetik kart kullanlmaktadr. 48

ekil 1.31: Manyetik kart

1.9.4. Akll Kartlar

ekil 1.32: Akll (smart ) kart

Akll kart (smart card) zerine bilgisayar yongas (chip) yerletirilmi, veri depolama zelliine sahip, bilinen banka ATM kart ya da kredi kart byklnde olan, standart plastik karttr. Akl kartlar, zerindeki mikroip sayesinde, manyetik kartlardan iki ekilde ayrlrlar. Manyetik kartlara oranla ok daha yksek veri depolanabilmekte ve kaydedilen veri zerinde ilem yaplabilmektedir. Bu kartlarda ileri dzeyde gvenlik nlemleri kullanlabilmektedir. Okunabilir, yazlabilir teknolojiye sahiptir. Ayn zamanda uzaktan okunabilir ve dier kart teknolojilerine gre daha gelimi gvenlik teknolojisi bulunmaktadr. ki eit akll kart vardr. lki, sadece hafzas olmasndan dolay aptal olarak anlmaktadr. Bu kartlar sadece bilgi depolamak iin kullanlrlar. Bu tip kartlara dier bir rnek ise kiisel bilgisayarlara taklarak da kullanlan PC kart ya da PCMCIA kartlardr. kinci tip kartlar hafzalarnn yan sra bnyelerinde bulundurduklar mikro ilemcileri sayesinde hafzasna kaydedilen bilgileri ileyebilme kabiliyetine sahiptir. Bu kartlar yeniden programlanabilmektedir. Bilgi gvenlii ve eriimi konusunda, zerlerinde bulundurduklar mikroilemci sayesinde, karta yazlan bilgilere ileri ifreleme yntemleri ile gvenli bir 49

ortam salar. Bilgiyi gvenli bir ekilde saklad ve ileyebilme yetenei olduu iin akll kartlar dier teknolojik kartlara oranla ok daha fazla tercih edilmektedir. Mikro ilemcili kartlar temasl ve temassz olarak e ayrlrlar: Temasla okutulan: Verinin okunabilmesi iin bir kart okuyucunun ierisinden geirilerek okuyucunun ierdii elektronik balayc vastasyla, kartn yongasnn ierdii bilgiler okunup gerekli ortamlara aktarlr. Temassz okutulan: Kartn yapsnda anten bulunduran ve okunmas iin, okuyucu mekanizmaya dorudan temas gerekmeyen kartlardr. Bylece kart klfndan kartlmadan okuyucu mekanizma tarafndan okunmas salanr. ki trl de okutulan: Bu tip kartlar, temasla veya temassz okutulan akll kartlarn tm zelliklerini iermektedir. Akll kartlar aslnda yeni ortaya km bir teknoloji deildir. lk olarak 1974 ylnda Fransa da patenti verilmi ve 1982 ylnda yine Fransada ilk olarak kullanlmaya balanmtr. Network balants olmayan noktalarda veri tamak iin kullanldndan dolay Avrupa da hzla kullanlmaya balanmtr. Akll kart teknolojisinin kullanlmas uygulamann ieriine baldr. Verinin gvenli olarak kullanlmak istenmesi, dier kartlara oranla daha fazla veri tanabilmesi, saklanan verilerin ilenebilmesi gibi ihtiyalarn belirmesi, dier kart teknolojilerine oranla akll kart teknolojisinin tercih edilme sebebi olmutur. Akll kart sahip olduu teknolojik zelliklerden dolay kullanm ihtiya ve amalarna ynelik olarak salk, eitim, bankaclk ve ticaret gibi sektrsel uygulamalarda tercih edilmektedirler. Gnmzde bu tip uygulamalar iin ounlukla akll kart teknolojisi kullanlmaktadr. Akll kart teknolojisine alternatif teknolojiler gelimektedir, bunlardan en nemlisi olan lazer kart teknolojisi, hzla gelimektedir. Ancak akll kartlarn yerini tam olarak alamamlardr. Akll kartlar zellikle salk sektrnde ve e-devlet uygulamalarnda ounlukla tercih edilmekte ve kullanlmaktadr. Ulusal Salk Programnda, akll kart teknolojisi yer alan lkeler arasnda Fransa, Almanya Avustralya, Belika, ek Cumhuriyeti ve rlanda yer almaktadr.

1.9.4.1. Akll Kart Teknolojisinin Getirileri

zin verildii takdirde, salk kart sayesinde, kii bilgilerine kolay eriim ve istenilen sisteme veri aktarm sayesinde farkl noktalarda farkl vatanda bilgilerinin olmas nlenmektedir. Dolays ile kurumlar ve kurulular arasnda veri aktarm yaplmak istendiinde ayn kiiye ait farkl kaytlar bulunmayacaktr. Akll kartlar sayesinde: Hastaya ait zel bilgileri, yksek gvenlik seviyesinde korunarak muhafaza edilir. Hastaya ait zet bilgiler tanabilir. Acil durumlarda dier doktorlar tarafndan renilmesi ve bilinmesi gereken kiisel ve kritik salk bilgilerine ulalabilir. Kayt kabul ilerini hzlandrr. Kayt srasnda kii bilgileri doru bir ekilde kayt edilir. 50

1.9.4.2. Gizlilik ve Gvenlik

Akll kart teknolojisinin zerinde durduu en nemli konu gizlilik ve gvenliktir. Gizlilik ve gvenilirlii salamann ilk yolu kullancya zel ifrelerdir. Akll kartn sahibi, kartn ifreleyebilir. Gvenlik asndan kart ifrelendirmek yeterli olmayabilir, bunun yannda akll kartlarda, grnmeyen fotoraflama, grnmeyen kodlama sistemleri de istee bal olarak gerekletirilebilmektedir. Ayrca kart zerine uygulanabilen ifreleme yntemleri ile karta yazlan veriler ifrelenerek kayt edilmektedir. Dolays ile karta kayt edilen veriler byk lde korunmu olur. stenirse kullanm amacna uygun olacak ekilde, kartn zerindeki bilgi alanlarndan sadece o uygulamayla ilgili olanlar okunabilir, eklenebilir, bilgiler gncelletirilebilir ve kesinlikle kimse tarafndan eriilemez ekilde dzenlenebilir.

1.9.4.3. Akll Kartlarla eitli Uygulamalar

lkelerdeki salk sisteminin sorunlarndan biri; hastalarla, hastalar tedavi edecek olan personelin arasndaki iletiiminin salanmasdr. Akll kart teknolojilerinin kullanm sayesinde, salk bilgilerine hzl bir ekilde ulalmasn salayarak hizmet vericiler ile hasta arasnda iletiimin kurulmas kolaylamaktadr. Akll kartlar gnmzde zellikle bankaclk sektrnde kiisel ve hesap bilgilerinin gvenli bir ekilde tutulmas amacyla, kiisel tantm kart olarak, gvenlik kart olarak, otoyollarda KGS kartl gei sistemi, ulam kart, haberleme kart gibi alanlarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Akll kartlarn kullanm her geen gn yaygnlaarak artmaktadr. 1993 ylnda yaplan bir aratrmada ortaya kan sonulara gre salk sektrnde 25 milyon, bankaclk sektrnde ise 23 milyon kartn kullanmda olduu grlmtr.

51

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler

www.hastaneotomasyonu.com/otomasyo n/login.aspx?ReturnUrl=%2fotomasyon %2fDefault.aspx linkine balanarak tantm amal bir hastane otomasyon sistemine veri girii ve raporlama yapabilirsiniz. nternet arama motorlarndan PACS, www.google.com.tr, www.msn.com.tr, Virtual MRI, Virtual endoskopi, Virtual www.yahoo.com, www.mynet.com, CT, Virtual Ultrasound gibi anahtar yararlanabileceiniz arama motorlarndan szckler yazarak bulduunuz sanal bazlardr. Anahtar kelimelerinizi cihazlarn programlarn bilgisayarnza eitlendirmek daha detayl sonulara indiriniz veya internet zerinden demo ulamanz salayacaktr. veriler zerinde grntleri inceleyerek arkadalarnzla tartnz. eitli rnler zerindeki barkod etiketlerini toplayarak modl ierisinde verilen bilgiler dorultusunda hangi standart barkod tr olduklarn belirleyiniz.

52

KONTROL LSTES
Deerlendirme ltleri 1 2 3 Linklere balanarak tantm amal bir hastane otomasyon sistemine veri girii ve raporlama yapabildiniz mi? eitli rnler zerindeki barkod etiketlerini toplayarak modl ierisinde verilen bilgiler dorultusunda hangi standart barkod tr olduklarn belirleyebildiniz mi? Anahtar szcklerle indirdiiniz sanal cihazlarn demo programlarn inceleyerek yorumlayabildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Uygulama faaliyetinde yapm olduunuz almay kontrol listesine gre deerlendiriniz. Yapm olduunuz deerlendirme sonunda eksiiniz varsa, faaliyete dnerek ilgili konuyu tekrarlaynz.

53

LME DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Bu faaliyet kapsamnda kazandnz bilgileri, aadaki sorular cevaplandrarak deerlendiriniz. 1. Bilginin elektronik makineler araclyla dzenli ve akla uygun bir biimde ilenmesi szc hangi kavram aklamaktadr? a) letiim b) Bilgi ilem c) Biliim d) Telemetri Birbiri ile ilikili verilerin tutulmas, sorgulanmas ve ilenmesi iin kullanlan bilgisayar yazlmna ne ad verilir? a) Otomasyon sistemi b) letiim sistemi c) Veritaban sistemi d) Arivleme sistemi HL/7 standardnn amac aadakilerden hangisinde doru olarak verilmitir? a) Grntleme cihazlar arasnda iletiim salamak b) Laboratuarlarn otomasyonu c) PACS sistemlerinin entegrasyonu d) Bilgi sistemleri arasnda dil birlii salamak DICOM standard a) Grntleme cihazlar arasnda grnt deiimini mmkn klar. b) Tm tbb cihazlar iin veri alveriini yneten ara birim salar. c) Tp biliimi alannda kullanlan cihazlarn iletiim dilini tanmlar. d) Laboratuar sonularnn hekim ve hastalara ulatrlmas iin destek salar. Herhangi bir verinin bir iletiim kanal zerinden kaypsz iletilmesi iin kanaln yeterli olmas gerekir. Yukarda verilen cmlede bo braklan yere hangi ifade gelmelidir? a) Hat verimlilii b) Veri maliyeti c) Kalite d) Bant genilii letim ortamlarnn zellikleri dikkate alndnda radyolojik grntlerin hastane iinde iletilmesi iin kullanlmas en uygun olan iletim ortam aadakilerden hangisidir? a) ISDN b) FIBER OPTK c) DSL d) TCP/IP UPC, EAN, Interleaved 2 of 5, Code 128 ifadeleri hangi konu ile ilgilidir? a) ESK standartlar b) HL7 standard c) Salk kart standard d) Barkod standard Aadakilerden hangisi parmak izi okuma tekniklerinden biri deildir? a) Optik b) Silikon c) Ultrasonik d) Manyetik Aadakilerden hangisi salk kart teknolojilerinden biri deildir. a) Optik kart b) Sanal kart c) Manyetik kart d) Akll kart Aadakilerden hangisi ESKnn ekirdek fonksiyonlarndan biri deildir? a) Salk bilgi ve verisi b) Karara destek c) Raporlama d) ndeksleme 54

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8. 9. 10.

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET2

Bu renme faaliyetini baaryla tamamladnzda, hasta verileri arivleme programlarn kullanarak veri girebileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizdeki hastane ve tbbi laboratuarlara ziyaretler yaparak radyolojik verilerin kaydedilmesi, depolanmas ve iletilmesi iin ne tr sistemler kullanldn aratrnz.

2. ARVLEME SSTEMLER
2.1. Resim Arivleme ve Haberleme Sistemi-Pacs

ekil 2.1: PACS entegrasyonu

Picture Archiving and Communication System (PACS), panoramik ve lokal radyolojik grntlerin dijital olarak elde edilmesini, arivlenmesini ve iletiimini salamaktadr. Sistem, dijital olarak elde edilen grntlerin hzl bir ekilde transfer edilerek arivlenmesini salad gibi, bu grntlerin bilgisayar alar aracl ile hastanenin iinde 55

yer alan herhangi bir bilgisayara veya baka hastanelere transfer edilmesine de olanak salyor. Grnt transferi ile hastane iindeki film kullanm ortadan kalkmakta, dolaysyla film maliyetleri azalmaktadr. Filmlerin banyosu iin gerekli kimyasal solsyonlar kullanlmad iin de evre dostu olmaktadr. PACS, hastanelerde ariv meknlarn ok kltmekte ve sorun olmaktan karmaktadr. Hospital Information System (Hastane Bilgi Sistemi), Radyology Information System (Radyoloji Bilgi Sistemi) ve PACS arasnda kurulan balant sayesinde radyolojik grntlerin yan sra, grntlerin raporlar ve hastann kaytl bulunan dier bilgileri de internet yoluyla gzlenebilir. Bylece hekim bir tua bastnda, masasndan hastann btn bilgilerine ulaabilir ve karlatrmal deerlendirme yapabilir.

2.1.1. Kullanm Amac

Hastaneye gelen hasta muayene olmadan nce doktorlarn hasta hakknda ayrntl bilgi elde edebilmeleri iin daha nceki ziyaretleri de gzden geirilmelidir. Ancak saysal olarak arivlenmemi bir hastanedeki verilerin tekrar eldesi vakitleri deerli doktorlarn vaktini almakta ve i kaybna neden olmaktadr. Ancak yakn zamana kadar mevcut bilgi sistemleri sadece metinsel verilerin saklanmasn gereklemekte idi. Tam bir saysal arivlemenin varlndan bahsedebilmek iin ise hastane ierisindeki hastalar hakkndaki tm verilerin saysal ortama aktarlmas gerekmektedir. Bir hastane ierisinde sadece doktor reeteleri, tahlil sonular gibi metinsel bilgilerin mevcut olmad grlmektedir. Bu metinsel verilerin yannda ayn zamanda medikal grntlerinde saysal olarak arivlenmesi gerekmektedir. Buradaki medikal grntlerin saysal olarak arivlenmesindeki ihtiyac gidermek iin PACS sistemleri gelitirilmitir. PACS sistemlerine neden ihtiya duyulduunun anlalabilmesi iin medikal grntlerin saysal olarak arivlenmesinin sahip olduu sorunlar hakknda bilgi sahibi olmak gerekir. Her medikal grnt, grntnn tipine bal olarak ortalama 10MB~100MB arasnda deimektedir. Bu verilerin boyutlar saklama kapasitelerini dorudan etkilemektedir. Bununla beraber verileri deimezlii salanmaldr. Bu tip sorunlardan tr medikal grntlerin arivlenmesi dier verilerin arivlenmesinden farkl bir yntem kullanlarak yaplmaldr. PACS sistemleri, yksek kayt kapasitesi isteyen medikal grntlerin saklanmas ile ilgili olan sorunu amak amac ile ortaya atlmtr. Artrlabilir kayt kapasitesi sunan PACS sistemleri ayn zamanda iyi bir grnt arivi sistemi olmann gerekliliklerini de yerine getirmektedir.

2.1.2. Medikal Grntlerin Saysal Olarak Arivlenmesi

Medikal grntler, ihtiyatan dolay bilinen formatlarla kaydedilen resimlerin dosya boyutlarndan ok yksektir. Bir medikal grnt doru tehise yardmc olabilmesi iin yksek detay iermelidir. Bu da yksek znrlk ve kaypsz saklama yntemlerini ortaya koymaktadr. Kaypsz saklama yntemleri zellikle zerinde durulmas gereken konulardr. 56

Kaypl yaplacak herhangi bir sktrma teknii, veri zerinde nemli lde bilgi deiikliine yol amaktadr. Kaypl sktrma teknikleri ile yakn, kk deiiklikler gz ard edilip bir sktrma gerekletirilmeye allr. Buradaki veri kayb, belki yeni ortaya kmaya balam bir tmrn gzden kamasna sebep olabilir. Medikal grntler saklanrken grntlerin ieriklerinin deitirilmemesi istenir. Medikal grntler, hastalklarn tehisi asndan daima nemli bir yer tekil eder. Doru tehis, daha ayrntl medikal grntlerle olur. Bir medikal resim, rnein bir rntgen filmi ne kadar detay ieriyorsa, doktor hastalkl blgeyi o kadar kolay tehis edebilir.

2.1.3. PACS Sunucusundan Beklenenler

Veri depolanrken tek dikkat edilmesi gereken husus veri kayb deildir. Medikal grnt depolama sistemi olan PACS sistemlerinden beklenen baka zellikler de vardr. Bunlar sralamak gerekirse; ok ayrntl medikal grntleri kaydedebilmelidir. Sistem disk kapasitesi istenildii zaman istenildii kadar artrlabilir olmaldr. Medikal grntler zerinde, sunucudan yer kazanmak iin asla yksek oranda kaypl bir sktrma yaplmamaldr. Hayati bir konu olduu iin kaypsz sktrma teknikleri nerilmektedir. Ancak kullanlacak kaypsz sktrma tekniinin arzu edilen dzeyde bir sktrma yapamayaca da gz nnde bulundurulmaldr. PACS sistemleri saysal sonu reten medikal grntleme cihazlar ile senkronize alabilmelidir. Medikal grnt saklanrken standart olarak kabul edilen DICOM formatnda saklanmaldr. Hizmet snrsz ve kesintisiz olmaldr. Gn ierisindeki youn alma temposuna ayak uydurabilecek performansa sahip olmaldr. Sunucular ve istemciler arasndaki veri iletiimi yksek mertebelerde olmaldr.

Bu isteklerin tamamna ve daha fazlasna cevap veren sistemlerin ancak verimli bir saysal arivleme yaptndan bahsedilebilir. Ayrca byle bir hizmet vermesi istenen bir sunucudan teknik baz ltleri salamas da beklenmektedir. Bunlar: Hizmet alclarn says fazla olduundan yksek bant genilii Yksek ilem kapasitesi Hzl veri iletiimi Gvenilirlik

ekil 2.2: PACS sunucu sistemi

57

ekil 1de PACSnin yerel alarda iletiim salama teknii blok ema olarak grlmektedir. Yerel a zerinde dosyalar istemcilere aktarlmakta ve tm grntleme ilemeleri istemci zerinden gerekletirilmektedir.

2.1.4. PACS Sistemindeki nemli Tasarm Ayrntlar

ok ayrntl medikal grntleri kaydedebilmelidir. Bu, ok daha byk grnt boyutu anlamna gelir. En basit kabulle, bir medikal grntnn boyutunu 10 MB kabul edersek, 100000 kayt tutabilmesi iin en az 1 TB disk alanna sahip olmaldr. Byk hastanelerde ise en az 10 TBlk bir disk kapasitesi salanmaldr. Sistem disk kapasitesi istenildii zaman istenildii kadar artrlabilir olmaldr. Bu ise iki basamakl bir yap ile salanabilir. nde ham metinsel veri saklayan bir ana PACS sunucu, ardna ana sunucu ile senkronize alan yardmc PACS sunucular konulabilir. Bu da yardmc PACS sunucular artrarak istenildiinde sistemin kayt kapasitesinin artrlabilecei anlamna gelir. Medikal grntler zerinde, sunucudan yer kazanmak iin asla kaypl bir sktrma yaplamaz. Hayati bir konu olduu iin tamamen kaypsz sktrma teknikleri uygulanr. Ancak kullanlacak kaypsz sktrma tekniinin arzu edilen dzeyde bir sktrma yapamayaca da gz nnde bulundurulmaldr. PACS sistemleri saysal sonu reten medikal grntleme cihazlar ile senkronize almaldr: Bu cihazlarn rettii grnt formatlarnn tamamn tanmaldr. Medikal grnt saklanrken standart olarak kabul edilen DICOM formatnda saklanmaldr. Hizmet snrsz ve kesintisiz olmaldr. kabilecek arzalar ise ksa srede mdahale edilebilir olmaldr. Gn ierisindeki youn alma temposuna ayak uydurabilecek performansa sahip olmaldr. Ar yklenmelerden kaynaklanan i tamalarna ihtimal vermemelidir. Sunucular ve istemciler arasndaki veri iletiimi GB mertebesinde olmaldr. Aksi, direkt olarak i ve hizmet performansna ters etkide bulunacaktr.

2.1.5. Veri Sktrma Teknikleri

Bilgi teknolojilerinin geliimiyle birlikte verilerin depolanabilmesinin salanmasn takiben verinin bir ortamdan dierine aktarm ve bunun hzl, verimli ve kaypsz yaplabilmesi abalar ortaya kmtr. Bu amaca ulaabilmek iin verilerin daha kk boyutlara getirilmesi, bununla birlikte veri kaybnn engellenmesi veya en aza indirilmesi amacyla eitli sktrma yntemleri gelitirilmeye allmtr. Her geen gn verinin depolanabilmesi ve aktarm kalitesinin artrm iin yeni yntemler denenmektedir. Veri sktrma ilemi, belirli uzunluktaki verilerin eitli yntemler kullanarak daha az bellek kullanmas amacyla gelitirilmitir. Dnn ki elimizde 10mb boyunda bir dosya var ve bunu internet veya yerel a zerinden baka bir bilgisayara aktarmak istiyoruz. Ortalama oranda bir sktrc ile bu dosyay sktrdmzda yaklak %50 oranda bellek 58

kazanc olur. Bu, gnderme sremizi %50 orannda drmemiz demektir. Tm internet hareketlerini dnrsek binlerce terabyte seviyede kazan salanmaktadr. Veri sktrma ilemi temel olarak birbirini tekrar eden veri kmelerinin mmkn olduunca kk boyuttaki bilgiler ile yeniden kodlanmas olarak zetlenebilir. Bu hedefe ynelik olarak gelitirilen yntemleri temel olarak iki ana grupta ele almak mmkndr.

2.1.5.1. Kaypl Sktrma

Kaypl sktrma yntemleri zellikle multimedya verilerinde kullanlmaktadr. Buna son gnlerde ok moda olan bir MPEG standard olan mp3 format rnek verilebilir. Bu yntemlerde veri decompress (geri ama) edildiinde fark edilemeyecek kadar kayp vardr. Mesela mp3 formatnda insan kulann duyamayaca 10hz alt ve 44khz zeri sesler kayda alnmaz. Bu sesleri duymadmza gre kaydetmenin manas yoktur. Ayn ekilde kaypl veri sktrma yntemlerine jpeg standart verilebilir. Bu yntemde renk tonlar arasndaki gzn gremeyecei ayrntlar silinir. Mesela siyah bir zemindeki siyah-gri aras tonlar silinir, bu ayrnt resme ancak ok yakndan bakldnda seilebilir. Kaypl teknikler: Skalar kuantalama (PCM) ngrl kodlama (DPCM, delta modlasyonu) Vektr kuantalama (VQ) Dnm kodlamas (DCT, WT) Altband kodlamas Kesirsel (fraktal) kodlama (IFS ve PIFS)

Duraan ve hareketli grntler iin u an en ok kullanlan yntem, ayrk kosins transformu (DCT) tabanl sktrma kullanan MPEG ve JPEG formatlardr. Dnm tabanl sktrmann temel yaps aadaki gibidir:

ekil 2.3: Dnm tabanl sktrmann genel yaps

59

2.1.5.2. Kaypsz Sktrma

Kaypsz sktrma yntemleri ise saysal sonularn nemli olduu dosyalarda kullanlr. rnein bir exe (altrlabilir) dosyada bir ka byte'n farkl olmas (exe iindeki data ksmlar dnda) sistemin kilitlenmesine veya exe'nin ilem yapamamasna neden olabilir. Tm multimedya formatlar kaypl deildir, mesela pcx veya gif format kaypsz olarak sktrma yapmaktadr. Kaypsz teknikler: Huffman kodlamas Aritmetik kodlama Dictionary tabanl kodlama (LZ77, LZ78, LZW) Kou uzunluu kodlamas (RLE)

2.1.6. Baz Veri Sktrma Teknikleri 2.1.6.1. RLE Sktrma Teknii

En basit veri sktrma yntemi olarak RLE (Run Lenght) sktrma rnek verilebilir. Bu yntemde verilerin art arda adetleri tutularak sktrma ilemi yaplr. rnek olarak AABCCCAAAAABBBDDDDDEECBAA eklindeki bir harf dizisi dnrsek 2A1B3C5A3B5D2E1C1B2A || || |^ veri...........|^ veri ^ adet............^ adet || ^^ veri paketi eklinde sktrabiliriz. lk byte adedi, ikinci byte ise veriyi temsil eder. Buna gre 25 karakterlik bir dizi 20 karaktere indirilmitir. Fakat bu sktrma oran ancak teoride oran yksek klmaktadr. nk 255 karakterden daha uzun bir dizi ile karlarsak yaplabilecek tek ey tekrardan bir veri paketi hazrlamak gerekir veya veri uzunluu bilgisini byte tipinden word tipine evirmek gerekebilir fakat bu yntemde de 65535 karakterden uzun dizi ile karlaldnda tekrar bir veri paketi hazrlamak gerekecektir. Art olarak adedi 2 olan bir veri paketinde bir byte 0 olarak kalacaktr. Aslnda birok sktrma yntemi bu mantk zerine kurularak gelitirilmitir. rnein PCX resim format bu formata ok benzer bir yntemle sktrlmaktadr.

2.1.6.2. LWZ/Huffman Sktrma Teknii

u an oran en yksek olan yntemlerden biri olan LZW sktrma string mant ile iler. Karlalan veri dizeleri bir tabloda tutularak ayn veri dizesi ile karlaldnda veri dizesi yerine sadece dizenin tablodaki nu.s kaydedilir. rnek olarak, ABCDEFABCDABCDEFABCABCDABC eklindeki bir string iindeki dizeleri bulursak 60

ABCDEF + ABCD + ABCDEF + ABC + ABCD + ABC dize tablosu ABCDEF = 1 ( 6 byte ) ABCD = 2 ( 4 byte ) ABC = 3 ( 3 byte ) Buna gre biraz nceki dizeyi tekrar yazarsak 121323 ( 6 byte ) 26 bytelk bir dizi ( 6 + 13 = 18 byte) ekline evrildi. Bu dizi RLE ile sktrlsa idi sonu daha uzun olacakt. nk tekrar eden hibir karakter yok ve art olarak veri paketlerindeki adet alan eklenecekti. te birok sktrma yntemleri arasndaki fark bu dizelerin bulunmasnda fark ediyor mesela biraz nceki yntemde dize tablosundaki ABC karakterleri 3 kez gemekte bunun yerine ABC iin bir 4. eleman eklersek, ABC = 1 (3 byte) ABCD = 1D = 2 (2 byte) ABCDEF = 2EF = 3 (3 byte) 323121 (6 byte) Bylece 6 + 3 + 2 + 3 = 14 Byte ekline evirmi olduk. Grld zere oran tamamen bu dizilerin bulunma yntemine gre deiebilir. 2.1.6.3. LWZ Algoritmas LZW sktrma algoritmas DizileriSifirla(); KodYaz(TemizleKodu); A = bo dizi; Dng ( dosyadaki tm bytelar iin ) {B = SonrakiKarakter();eer (A+B dize tablosunda varsa ) unu yap{A = A + B;} else {KodYaz(KoduVer(A)); DizelereEkle(A+B); A = B;}} KodYaz(KoduVer(A)); fonksiyonlar aklarsak ; DizeleriSifirla() Dize tablosundaki tm stringleri bo hle getirir. SonrakiKarakter() Sktrlacak dosyadan srayla karakter getirir. KodVer() Verilen stringin dize tablosundaki kodunu getirir. KodYaz() Sktrlm dosyaya karakter yazar. DizelereEkle() Dize tablosuna bir string ekler. TemizleKodu bu bir sabit mesela 257 gibi bir saydr. 61

2.1.7. Grnt sktrma

Grnt sktrmasnda kaypsz (geri kazanlabilir) ya da grnt kayb (geri kazanlamaz) olabilir. Kaypsz sktrma tekniinde orijinal resimler tekrar elde edilebilir. Resim kalitesinde herhangi bir bozulma sz konusu deildir. Ancak kaypl sktrma tekniklerinde grntlerde bozulmalar meydana gelir. Bunun yannda kaypl sktrma teknikleriyle byk oranlarda sktrma yapmak mmkndr. Grntlerin sktrlmas amacyla gelitirilmi eitli teknikler gelitirilmitir. Differential Code Modulation (DPCM), Hierarchical Interpolation (HINT), Difference Pyramid (DP), Bit Plane Encoding (BPE) ve Multiplicative Autoregression (MAR)

Balca gelimi kaypsz sktrma teknikleridir. Kaypsz sktrma teknikleri, 1,5:1ve 3:1 orannda bir sktrma zelliine sahiptir. Yine de pratiklii ve ekonomiklii pekitirmek iin, sktrma oranlar, ihtiyaca gre 10:1 veya 20:1 gibi oranlarda deiebilir. Grnt kayb olan sktrma tekniinde, kaypsz teknie gre ok yksek oranda sktrma oranlar elde edilebilmektedir. Grnt kayb olan sktrmada, grntnn tehis ieriini tehlikeye atmadan sktrma gerekletirilebilir. Aktarlacak verinin boyutu, radyolojik muayenenin ve alma bana den grntnn saysna bal olarak deiir.

alma
Radyografi

Piksel Genilii
2048*2048@12 Bit Hassas 4096*5120@12 Bit Hassas 512*512@12 Bit Hassas 256*256@12 Bit Hassas 256*256

Grnt Says/alma
4

Dosya Boyu
32 Mb.

Mamografi

160 Mb.

CT

50

6.3 Mb.

MRI ULTRASON

50

6.3 Mb. 1.5 Mb.

Tablo 2.1: Radyografik grnt verileri

Grnt kayb olan sktrma teknii, kaypsz teknie gre ok yksek oranda sktrma oranlar elde edilebilmesine olanak salamaktadr. Bugn en ok kullanlan algoritma, Joint Photographic Experts Group (JPEG) standarddr. Teletp kaypsz 62

sktrmaya ihtiya duymaktadr. JPEG sktrmas 10:1 ile 15:1 arasnda bir sktrma oranna sahiptir ve kayt alan konusundaki ihtiyalarn azaltlmasna olanak salar fakat grntden hibir kayp verilmeyeceinin garantisi yoktur. deal kaypsz veya ok az kayp olan sktrma oran 2:1 ya da 3:1dir. Eer T1 hatlar kullanlrsa hibir sktrma yapmaya gerek yoktur fakat bu hatlarn maliyetleri ve giderleri daha fazladr. Wavelet sktrmas JPEG sktrmasndan daha yksek oranlarda sktrma yapabilmektedir ve grntlerin dk bant geniliinde aktarmna da olanak salamaktadr. Wavelet teknolojisi gelitirilinceye dek PACS ve tele radyoloji sistemleri 30:1 ile 50:1 arasnda deien oranlarda bir sktrma yapp bu grnty T1 veya DS-3 zerinden gndermekteydi fakat grnt zerinde gzle grlebilen byk kayplar vard. Wavelet teknolojisi daha iyi grnt kalitesi verecek ekilde sktrlm grntlerin oluturulmasna olanak salamaktadr.

2.1.7.1. RLE (Run-Length Encoding)

Birbirini takip eden karakterlerin hepsini tutmak yerine, sadece karakteri ve ka defa tekrar ettiini tutma mantna dayal sktrma yntemidir. RLE algoritmas yksek sktrma oranlarna ulaamasa da, kolay uygulanabilir olmas ve hzl almas nedeniyle BMP, TIFF ve PCX gibi grnt dosya formatlarnn ou tarafndan desteklenmektedir.

2.1.7.2. LZW (Lempel Ziv Welch)

Terry Welch 1984te Unisys (o zamanki ad Sperry Corporation idi) iin alrken, LZ78 yaklamn yksek performansl disk nitelerine uyarlam ve ortaya kan yeni algoritma LZW olarak kabul grmtr. LZW hem sktrma hem de ama performans asndan LZ78 ailesinin en iyisi olmay baarmtr. Her tip veri zerinde iyi sonular veren bir algoritma olduu iin, kendisinden sonra gelen birok algoritma LZWyi temel almtr. 1985 ylndan beri Unisys LZWnin patentini elinde bulundurmaktadr.

2.1.7.3. GIF (Graphics Interchange Format)

1987de CompuServe tarafndan gelitirilen GIF, LZW tabanl alan algoritmalardan biridir. 1989da 89a versiyonu yaynlanmtr. En fazla 8-bit renk derinliine (28 = 256 renk) sahip grntlere izin verir. Bu sebepten dolay renkli fotoraf grntlerinin sktrlmasnda yetersiz kalsa da, birka rengin ounlukta olduu grafiksel gsterim, basit ekiller, vb. gibi grntlerin kaypsz olarak sktrlmasnda kullanlmaktadr. Kullanm orann dren bir dier neden ise patent korumas altnda olmasdr.

2.1.7.4. TIFF (Tagged-Image File Format)

Aldus Corporation tarafndan gelitirilmitir. Aldusun daha sonra Adobe Systems ile birlemesi nedeniyle u anda telif haklarna Adobe Systems irketi sahiptir. 1988de yaynlanan 5.0 srm ile RGB bitmap verilerini LZW algoritmas kullanarak sktrabilme yeteneine kavumutur. 1992de yaynlanan 6.0 srm ile de JPEG sktrmas eklenmitir. TIFF-LZWnin de GIF gibi patent sorunlarna yol amas sonucunda baz giriimciler tarafndan TIFF altnda ZIP sktrmas gelitirilmitir. Bu yap da PNG gibi 63

ZLIB/DEFLATE sktrma teknikleri ile sktrma yapar. TIFF 24-bit renk derinliini desteklemesi sayesinde fotoraflarn kaypsz olarak sktrlmasnda kullanlr.

2.1.7.5. PNG (Portable Network Graphics)

GIF ve altyapsndaki LZW algoritmalarnn, patent anlamalar ile koruma altnda olmalar, cretsiz olarak kullanlabilecek bir kaypsz grnt sktrma standard ihtiyacn gndeme getirmitir. 1995 ylnda Thomas Boutell, Scott Elliott, Mark Adler, Tom Lane, ve birok baka giriimcinin balatt PNG projesi 1996da sonulanmtr. 1999da yaynlanan 1.2 srmnden sonra ile birlikte kullanm oran hzla artmtr. 48-bit gerek renk, 16-bit gri tonlama destei ve yksek oranda sktrma becerisi sayesinde GIF ve TIFF standartlarndan daha iyi olduunu ispatlamtr. Altyapsnda ZLIB ve DEFLATE veri sktrma teknikleri yer almaktadr.

2.1.7.6. JPEG-LS (Lossless JPEG)

ISO/IEC tarafndan gelitirilen, grntleri kaypsz veya az kaypl sktrabilen JPEG-LS, 1998 ylnn sonlarnda tamamlanmtr. Standardn temelini Hewlett-Packard Laboratories tarafndan gelitirilen LOCO-I (LOw COmplexity LOssless COmpression for Images) algoritmas oluturmaktadr. Kaypsz JPEG2000in ortaya kmasyla yaygn bir kullanma sahip olamamtr.

2.1.7.7. Kaypsz JPEG2000

JPEG2000 de JPEG gibi 'Joint Photographic Experts Group' adl komite tarafndan gelitirilmitir. Wavelet teknolojisini temel alarak, bilinen en iyi sktrma teknolojilerinin kullanlmasyla oluturulmu bir kodlama sistemidir. JPEG standardnn kstlamalarn gidermek ve dk bit-oranlarnda yksek kalitede grntler elde etmek amacyla tasarlanmtr. Wavelet teknolojisinin avantaj sayesinde, DCTde olduu gibi sadece kaypl sktrma deil, kaypsz sktrma da yapabilmektedir. Ayrca JPEG2000, istemci/sunucu grnt uygulamalar iin ve snrl kaynaa sahip olan kablosuz cihazlar iin ilave fonksiyonel zelliklere sahiptir.

2.2. Gelecee Ynelik Yaklamlar

2.2.1. Teletp
Geleneksel yz yze hasta muayenelerinden farkl olarak teletp, elektronik balantlar ve gerekli alt yap desteiyle hekim ile hasta arasndaki veri alveriini en zahmetsiz ekline indirger. Teletp, hasta ve hekimin birbirlerinden uzakta olduklarnda, elektronik bilginin ve iletiim teknolojilerinin salk hizmeti salama amacyla kullanm ilkesine dayanr. Gelimi lkelerde tbbn hemen tm dallarnda teletp uygulamalar kullanlmaya balanmtr. Teletp, tbbn ses ve grntl tm durumlar iin kullanlabilir (tan, tedavi, takip, eitim, ynetim, aratrma, doal felaketler srasnda planlama vb.). 64

Teletp ile ilgili olarak pek ok tanmlama yaplmtr. Bashshur, teletbb modern bilgi teknolojisini kullanmak hasta ve hekim arasndaki bilgi alveriini hzlandrmasnn yan sra ses ve grnt teknolojisini ayn anda kullanarak neredeyse kusursuz bir veri aktarm salyor. eklinde deerlendiriyor. Bunun yannda konuyla daha yakndan ilgili olan federal bir haber ajans (Health Care Financing Administration, 1999) Teletp genel anlamda farkl blgelerdeki hekimleri iletiim aralar vastasyla birbiriyle veri transferi konusunda yetkin klar. eklinde tanmlamaktadr. Amerika Birleik Devletleri Tp Enstits 1996 da teletbb Uzakln problem olduu durumlarda salk hizmetinin salanmas ve desteklenmesi iin elektronik bilgi ve iletiim teknolojilerinin kullanm olarak tanmlamtr. Teletp uygulamalar, uzak bir noktada bulunan kiilerin, rnein uzaydaki astronotlarn, ak denizdeki gemi personelinin ya da uzman hekim bulunmayan blgelerdeki hastalarn biyomedikal ve fizyolojik verilerinin, etkili kararlar alnabilen bir salk merkeze ulatrlmasn ve bu merkezdeki hekimlerin hasta iin mmkn olan en uygun tan ve tedaviyi nermelerini salamaktadr. Internetin yaygnlamas ve gnlk hayatn doal bir paras hline gelmesi ile birlikte, tp uygulamalarnda da yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. zellikle ses grnt ve veri sktrma teknolojilerindeki ilerlemeler ve bu ileri teknolojiler ile yaplandrlan tbbi cihazlarn kullanma girmesi internetin tp alannda kullanlmas srecini hzlandrmtr. Internet tabanl teletp, dermatoloji, radyoloji, patoloji gibi grsel branlarn yannda kardiyoloji gibi hem grme hem de iitme yeteneinin kullanld branlarda da kullanlmaktadr. Birok akademik almada, referans merkezler ile ubeleri arasndaki bu tr uygulamalarn maliyet/yarar analizleri deerlendirilmitir. Bu deerlendirmeler, her brantan nbeti hekimin istihdam edilmesinin rasyonel olmadn ve maliyetleri ykselttiini ortaya koymutur. Teletp sistemleri, hizmeti veren klinik uygulamalarla tanmlanmaktadr. Telekardiyoloji, telepatoloji, teleradyoloji, teledermatoloji, teleonkoloji, telekonsltasyon, telepsikiyatri gibi. Uygulamalar ise servisi veren birimlerin ihtiyalarna uygun olarak yaplandrlmaktadr. rnein radyoloji alannda yksek znrlkl grntler nemli iken, telekonsltasyon sistemlerinde dk znrlkl resimler yeterli olabilmektedir. Kardiyoloji alannda ise kalp seslerinin incelenmesi, kayt ve analiz edilebilmesi iin zel ses donanmlar gerekmektedir. Teletp ve telesalk sistemlerinin genel hedefi, yaygn, ucuz, hzl ve kaliteli salk hizmeti sunmaktr. nternet zerinde pek ok site salk konusunda eitim, danma hizmetleri vermektedir. Hastalar, bu sitelerden hastalklar hakknda bilgi alabilmekte, ne zaman hekim bavuracaklar konusunda karar verebilmektedirler. Internette mevcut salk sitelerini incelemek sureti ile ihtiya duyduklar konuda kararlarn kendi balarna verebilme, hastane ve hekimler hakknda seim yapma imkn bulmaktadr. Bu gn ABDde hekimlerin z 65

gemilerinin, baarlarnn, tp eitimini hangi kurumdan aldklarnn ve uzmanlk alanlarnn gsterildii WEB siteleri bulunmaktadr. lkemizde Salk Bakanlnn WEB sayfalarnda sk karlalan salk sorunlar hakknda aklamalar ve eitli salk kurulularna balantlar bulunmaktadr. Hekim.net gibi sitelerde hekimlere ve hastalara ynelik bilgiler, hekimler ve hastaneler hakknda aklamalar bulunmaktadr.

2.2.1.1. Teletbbn Tarihsel Geliimi

Baz kaynaklar teletp kavramnn Alexander Graham Bell in telefonu icat etmesiyle birlikte ortaya ktn ifade etmektedir. Alexander Graham Bell bu icadn, kendini hasta hissetiinde arkada Watson armak iin kullanyordu. Baka kaynaklar teletp kavramnn 1920li yllarda radyonun ak denizdeki gemilere yardmc olmak iin kullanlmasyla ortaya ktn sylemektedir. Karadaki, sahil istasyonunda acil salk ekipleri ve hekimler gemilerle balant kurmak ve yardm etmek zere bekliyordu. Bu farkl grlere ramen pek ok kaynak gerek teletbbn 1950 li yllarn sonlarnda NASA nn STARPAHC (Space Technology Applied to Rural Papago Advanced Health Care) programn desteklemesiyle balad konusunda birlemektedir. Bu sistemin uygulamalarna ise 1960 l yllarda Kuzey Amerikann hekim bulunmayan, uzak krsal yerleim yerlerinde yaayanlara birinci basamak salk hizmeti vermek amacyla balanlmtr. Bu yerleim yerleriyle, tp merkezleri arasnda kurulan zel hatlar sayesinde, patoloji rnekleri incelenebilmi, rntgen filmleri deerlendirilebilmi, hatta akcier oskltasyonu yaplabilmitir. zellikle NASA bu konudaki almalar ile ba ekmektedir. NASA, 1960l yllarda balayan uzay uular ile birlikte teletp tekniklerini kullanmtr. 1967deki Apollo projesinde 200 000 mil uzaktaki ay yry srasnda astronotlarn kan basnc, kandaki karbondioksit oran, ekg gibi fizyolojik verilerini Houstondaki Johnson yer istasyonuna iletmitir. Bu ilk abalar sonradan iletiim sistemlerindeki gelimeler ve uydu teknolojisi ile desteklenmitir. Teletptaki gelimeleri 1980 ncesi, 19801994 aras ve 1994 ten gnmze olmak zere aamada incelemek mmkndr. 1990 ylnda Tim BernersLee tarafndan gelitirilen ve internet zerinden metin, ses ve grnt transferini mmkn klan Word Wide Web ksaca WWW nin , teletp uygulamalarnn yeni iletim ortam olmas konusunda gl bir aday olarak karmza kmaktadr. Gnmzde WEB tabanl pek ok teletp sitesi hizmet vermekte ve bu konuda yaplan almalarn says her geen gn artmaktadr.

2.2.1.2. Dnyada Teletp Uygulamalar

lk teletp denemeleri kaytlara geen ilk teletp/salk teknolojisi kullanm 1920' de Norve' teki Haukeland Hastanesinde, radyo balants sayesinde denizdeki gemilere salk hizmetleri sunulmas ile olmutur. 1957' de, radyolog Albert Jutras, teletp' n ilk uygulamasn Kanada-Montreal' de kaytlara gemitir. 66

Uzay programnda, astronotlarn salk parametrelerinin grntlenmesinde kullanlan uygulama sonucunda teletp ynteminin ok uzak mesafelerden dahi gerekletirilebilecei ortaya kmtr. Nebraska' nn ilk uygulamalar

1950' lerin balarnda Nebraska Psikiyatri Enstits'ndeki (NPI) zihinsel salk alanndaki uygulama kendi alannda bir ilk olmutur. 1954' te Nebraska niversitesi' nde konferans ve eitim amacyla, siyah-beyaz televizyonlar kullanlarak basit tek ynl kapal devre video konferans sistemi tasarlanmtr. Bu ilk uygulama sonraki yllar boyunca da eitim arac olarak kullanlmtr. 1955' te, Ulusal Zihinsel Salk Enstits (NIMH), Nebraska, Iowa, Kuzey Dakota ve Gney Dakota' da bulunan yedi hastane ile Nebraska Psikiyatri Enstits' n etkileimli ses balants ile birbirine balayacak olan projeyi finanse etmitir. Bu a, Omaha zerinden ynlendirilen 1278 mil uzunluunda kapal telefon hatlarndan olumaktayd. Bu sistemin ilk amac, NPI' de verilen haftalk konferanslardaki bilgilerden, a zerindeki btn itirakilerin faydalanmasn salamakt. tirakiler Omaha' daki, konferans veren kiiye sorular sorabiliyorlard. 1959' da, NIMH' dan alnan ek fon sayesinde, Nebraska niversitesi kampsnde, tekrar kapal devre teknolojisi kullanlarak, ilk sesli ve grntl etkileimli sistem gelitirildi. Bu uygulama eitim amac ile kullanlmaya devam edildi. 1961' de, Nebraska niversitesi'ndeki deneysel projeler sonucunda, daha nce gelitirilen sisteme ilaveler yaplarak ilk etkileimli psikiyatrik danma sistemi gerekletirilmitir. 1964' te, NPI, microwave teknolojisi kullanmaya balayarak mevcut sistemi daha da gelitirmitir. Ayn anda, bir ok proje sitesinde bulunan istemcilerden ses ve grnt elde edilebiliyordu. New Hampshire uygulamalar

1968' de, Dartmouth Medical School' daki psikiyatri blm ile Claremont' taki krsal hastane arasnda iki tane microwave iletiim istasyonu kullanlarak kapal devre balant kurulmas projesi NIMH tarafndan finanse edildi. lk zamanlar iyi derece eitim grm teknikerlere ihtiya duyulmuyordu. Program personeli snrl derece teknik bilgiye sahipti fakat bu "kullanc-dostu" sistemleri kullanabiliyorlard. Massachusetts uygulamalar

1968' de, Massachusetts' deki iki site arasnda balant kurmak iin hazrlanan proje, video donanmlarndaki teknolojik gelimeleri ieren ilk proje olarak rapor edilmitir. Bu gelimeler arasnda, mikrodalga televizyon sinyallerinin bir eidi, uzaktan kamera kontrol saylabilir. Danman psikiyatrist, dier sitede bulunan kameray hareket ettirebiliyor, 67

bytme yapabiliyor ve kameray odaklayabiliyordu. Bu yenilikler sayesinde, hasta ile ayn meknda bulunmadan, psikiyatristin fiziksel ve duygusal nanslar gzlemlemedeki yetenekleri byk bir lde artrlm oldu. Daha yakn zamandaki gelimeler

1980' lerin sonlarnda iki esas faktr teletp alanndaki gelimelere byk katkda bulunmutur: ABD de devlet dzeyindeki ihtiyalarn ortaya kmasndan sonra teletp projelerinin federal hkmet tarafndan desteklenmesi ve salanan daha ok finansal kaynak; Bilgisayar ve iletiim teknolojilerindeki hzl gelimeler sonucunda, acil kurtarma uygulamalarnn gelimesine yardm edecek uygun ortamn meydana gelmesi. Bu gelimeler, ev ortamnda salk servisleri, uzaktan salk bakm gibi yeni uygulamalarn domasna neden olmutur. Tabi bu gelimelerin nn aan en byk etken finansal kaynaklardr, gelecekte de gelimelerin nnde engel olacak olan tek husus budur. u anda Amerika Birleik Devletleri' nde devlet ve zel sektr, 40 eyalette yrtlen yzlerce teletp/telesalk projesini finanse etmektedir. Virginia Appal-Link Network uygulamas

Appal-Link Network, Gney-bat Virginia ve krsal blgelere psikiyatrik bakm hizmeti salamak amacyla ortaya kmtr. Krsal Salk Bakm Ofisi tarafndan ilk bata tantm projesi olarak finanse edilmitir, almalara 1995 ubat' nda balanmtr. Cedar Bluff' ta bulunan Cumberland Da Halk Servisleri Odas (CSB), mali kaynak yneticisi ve Marion' da bulunan Gneybat Virginia Zihinsel Salk Enstits, Cumberland Dandaki kliniklere destek servisleri vermeye balad. Virginia' daki ilk telepsikiyatri an oluturmak zere, birka hafta iinde Dickenson County CSB' de aa katld. Salk servislerinde kullanlmak zere gelitirilen haberleme teknolojileri alt ehirden sadece bir tanesinde faaliyete geirildi. Bu tmyle etkileimli sistemde, yksek hzl gelimi telefon hatlar zerinden sktrlm video ve ses transferi gerekletiriliyordu. Gerek duyulan video transfer kalitesini elde etmek iin btn klinik denemeler ve n izlemeler en az 384 kbps hzda ileniyordu. Appal-Link a almalarnda iki yl ierisinde byk ilerlemeler kaydedildi ve btn enstitlerin servis alanlarn kapsayacak ekilde geniletildi. Big Stone Gab' teki Disctirct One CSB, Abingdon' daki Highlands CSB, Wytheville' deki Rogers CSB ve Blacksburg' deki New River Valley CSB' nin orijinal aa katlmas planlanmtr. Orijinal konsorsiyum almaya baladktan sonra ek siteler ve zel servisler sisteme dhil edilmitir. Blue Ridge CSB' nin gelitirip sunduu zel servisler sistemde bulunan sar ve duyma zorluklar eken zihinsel hastalara yneliktir. Buna ek olarak Amerikan aret Dili snflar hem sunucu ve hem istemci olarak sisteme entegre edilmitir, bylece topluluklar arasnda iletiimin artrlmas hedeflenmitir. 68

Gneybat Virginia' da yedi yerleim blgesine servis yapan dini, alkol ve uyuturucu tedavi program olan Laurels, an dokuzuncu sitesidir. Cumberland Da' nda, Virginia Medical School ve Children' s Rehabilitation Center' n birletirilmesi yoluyla farkl bir proje daha gelitirilmektedir. Doumsal bozukluklar ve geliimsel gecikmeler iin hayat kurtarc hizmetler almak zere 5 saat boyunca yolculuk yapmak zorunda kalan gney-bat Virginia CSB' lerine, ok iyi derecede gelitirilmi ocuk tedavi merkezi aracl ile uzaktan servis salanacak. Servis mesafesi 300 milden daha geni bir alan kapsamaktadr. Bu teknolojilerin gelitirilmesi sonucunda terapistlerin saysnn azaltlmas kanlmazdr. Bu sistemin kullanld drt yl sonucunda, Appal-Link A, psikiyatristler aracl ile, 778 istemciye 2.391 tbbi izleme hizmeti salamtr. Hlen kullanlmakta olan 75-80 adet klinik, a zerinden tbbi hizmetler iin programa devam etmektedir. Toplamda, 3,502 istemci balants gerekletirilmitir. Oregon RODEO NET

lk nc nesil projelerden biri olan RODEO NET, Dou Oregon nsan Servisleri Konsorsiyumunun ihtiyalarn karlamak zere, dokuz adet halk zihinsel salk programndan olumutur. Buradaki ama telekomnikasyon teknolojilerini, ihtiya duyulan zihinsel salk servisleri ve bilgi servisi olarak kullanmaktr. Kansas niversitesi Tp Merkezi (KUMC) / telepsikiyatri iin menninger merkezi

1990' larn balarnda, KUMC salk hizmetleri iin halkn eriebilecei olanakl zmler bulmak zere ie balad. Yaplacak ilk eylerden biri, Kansas sakinlerine, eyalet apnda, klinik ve eitimsel servisler salamak zere, etkileimli teletp a gelitirmekti. Yirmiden fazla sitede bulunan kiiler KUMC' den 200'den fazla uzmana bu a aracl ile erime imknna sahiptirler. Dou Montana teletp a

Dou Montana teletp a (East Montana Telemedicine Network - EMTN) ortak bir alma sonucu 1993 te tbbi ve zihinsel salk servisleri salamak zere, salk hizmetleri alanlarnn aratrmalar ile, iki ynl etkileimli video konferans teknolojisi gelitirilmesi sonucunda ortaya karlmtr. Hizmet verdii site saysnn 11e kmasyla EMTN, ABD apndaki en kapsaml a olma zelliini kazanmtr. Kuzey Arizona Davran Bozukluklar Dairesi (NARBHA)

NARBHA, salk bakm ynetimi konseptine benzersiz bir anlay sunmaktadr. Narbha, nceki kart iki konsepti, Kuzey Arizona' nn uzak yerlerine zihinsel salk servisleri salamak amac ile bir salk a kurup, dengelemeyi salamaya almaktadr.

69

St. Peter video balants (Montana)

Bu proje (eskiden Gneybat Montana Telepsikiyatri A olarak bilinen) 1995' in balarnda uygulamaya geilmitir. lk hedefleri zihinsel salk servislerine eriimin artrlmas, herhangi bir haberleme teknolojisine entegre sistem aracl ile eitim kalitesinin ykseltilmesi ve kaynak salayclarn i birliini salamaktr. Bu a, 12 eyalatte, 28,509 milkare ierisinde 190.000 kiiyi kapsamaktadr. Bu toplulukta 30,000 kiiye bir psikiyatrist dmektedir.

2.2.1.3. WEB Tabanl Teletp Uygulamalar

zellikle son yllarda WEB teknolojilerinin hzl geliimi ile WEB tabanl teletp ve telesalk sistemleri yaygnlamtr. Bunun nedenlerinin banda geleneksel teletp sistemlerinin yksek kurulum ve iletme maliyetleri gelmektedir. Ayrca internetin yaygnl, platform bamszl ve esneklik gibi nedenler internet ve WEB tabanl sistemlerin yaygnlamasnda nemli etkenlerdir. Web tabanl sistemler Blm 3.6 da ayrntl olarak incelenmitir. Wisconsin Health Information Network / Wisconsin Salk Bilgi A (WHIN) WHIN interneti kullanan merkezsiz bir iletiim sistemidir. Eczane ve ecza depolar, hekimler, labaratuvar ve grntleme merkezleri, hastaneler, bankalar, eitim kurumlar gibi salkla ilgili tm kurum ve kurulular tek bir a altnda toplamay hedeflemektedir. WHIN salkla ilgili tm fonksiyonlar da tek bir at altnda toplamay hedeflemektedir. Klinik, finansal ve eitim gibi ana grupta rnler sunmaktadr. Bu rnler; hekimler, ofis alanlar, hastane servisleri, eczaneler gibi kullanclar iin Whin processor interface isimli bir arayz, sistemi kullananlarn aa balanmasn salayan Whinconnect ve kullanclar ile hizmet salayclar arasndaki kpr ve a gvenliini salayan Whin Switchdir. WHIN salk bakm konusunda tanmlanm olan American National Standards ANSI, Workgroup for Electronic Data Interchange (WEDI) ve Health Level 7 (HL7) standartlar zerine kurulmu yazlm ve donanmlar kullanmaktadr.

70

ekil 2.4: Whinnet mimari yaps

UICC Telepathology Consultation Center Almanya Humbold niversitesince gelitirilmekte olan bu proje ile uluslararas gnll patoloji uzmanlar ile danma ihtiyac olan patologlarn, internet zerinden konsltasyon yapmasn salayacak bir sistemdir. UICC sistemi WEB sunucusu, e-mail sunucusu, gerek zamanl telemikroskopi, referans veritaban yedekleme ve ariv bileenlerinden olumaktadr. Sistem WEB ve e-mail tabanl konsltasyon imknlarnn yan sra dier telepatoloji sistemleri ile birlikte alabilmektedir. Bunun yan sra daha nce incelenmi dier olgular ile karlatrma imkan salamaktadr. UICC sistem gvenlii, yedekleme mekanizmas, ifre tabanl balant ve kullanc dorulama gibi yntemlerle salanmaktadr. Services
Internet

Requesting Pathologist

E-mail Telemicroscopy

Reference DB

distribution of cases and questions

ekil 2.5: UICC telepathology consultation center fonksiyonel yaps

71

International Experts

UICC Consultation Center

2.2.1.4. Trkiye de Teletp

Trkiyede teletp henz yaygn olarak kullanlmamaktadr. Radyoloji grntlerinin aktarlmas bata olmak zere teletp uygulamalar yapmaya balam birka merkez vardr. Trkiye de internet zerinden konsltasyon yapmak amacyla, Gazi niversitesi ocuk Sal ve Hastalklar Anabilim Dal ile birinci basamak salk hizmeti veren kurulular arasnda bilgi alverii salamak amacyla bir WEB sitesi kurulmutur (http://www.gazipediatri.okulu.net). 2001 ylnda 10 adet salk oca ve ilgi gsteren hekimlerin yan sra bireysel olarak da sisteme ye olarak, burada tartlan olgulara eriilebilmektedir. Bu sistemde hekimler karlatklar olgular internet zerinden paylaabilmekte ve hastalar hakknda daha salkl kararlar alabilmek iin dier hekimler ile gr alveriinde bulunabilmektedirler. Sistematik olarak teletp uygulamalar gerekletiren Anadolu Johns Hopkins Hastanesi hastalarnn ihtiya duymas ve talebi hlinde Amerika da kurulu Johns Hopkins Hastanesi hekimleri ile telekonsltasyon uygulamalar gerekletirmektedir. Bunun dnda DEXAR isimli bir Trk firmas Trk Telekom ile Trksat Saysal Uydu Platformu servis anlamas imzalayarak, uydu zerinden saysal veri, ses ve grnt aktarm, gerekletirmektedir. DEXAR, TRKSAT uydusundan kiralanan geni bant uydu transponder ile teletp, videokonferans ve uzaktan eitim gibi alanlarda hizmet vermeyi planlamaktadr. ekil 2.3te DEXAR firmasnn planlad teletp ann ilevsel yaps grlmektedir. Tp Biliimi Dernei yeleri tarafndan Teletp ve Ulusal Salk Bilgi A konularnda iki ayr alma grubu oluturulmu ve bu alma gruplar yapm olduklar almalar 2000 li yllarn Trkiye sinde Salkta Bilgi Stratejileri adl konferansta iki ayr rapor halinde yaynlamlardr. alma gruplar ulusal salk bilgi stratejileri gelitirme konusunda faaliyetlerini yrten Tp Biliimi Dernei nin almalarna yol gstermek ve katkda bulunmak amacyla hazrladklar raporlarda, gelitirilecek salk bilgi a ve kurulacak teletp sistemleri iin bir taslak oluturmaya almlardr.

ekil 2.6: DEXAR teletp a

72

2.2.1.5. Teletbbn Dorudan ya da Dolayl, Potansiyel Faydalar

Teletp teknikleri, hastalarn salk hizmetlerinin daha iyi olduu merkezlere seyahatine gerek olmadan, sorunlarn bulunduklar yerde zmne yardm edecek iletiim sistemleri salamaktadr. Teletp sistemleri tbbi eitim ve idari hizmetleri srekli klar ve byk - kk, yakn - uzak tbbi kurulular arasnda konsltasyon ve tehis aamalarnda fikir al veriine izin verir. Gnmzn kstl kaynaklar gz nne alndnda, hekimlerin mesleki bilgilerini, gereksiz seyahat harcamalar yapmadan ve ilerinden uzakta kalmadan gelitirmelerine imkn tanr. Hasta memnuniyeti asndan deerlendirildiinde de teletp sistemlerinin yararlar grlmektedir. 1998 ylnda Gney Kore Yonsei niversitesi tarafndan yaplan bir aratrmada Teletp ana dahil olan hastalarn %72sinin sistemden memnun olduunu gstermitir. Ayn aratrma sonularna gre teletp ann kullanlmad dnemde %64 olan klinik ziyaretlerin %42ye dt gzlenmitir. Bu rakamlar bile hasta memnuniyetinde ve klinik ziyaretlerin azaltlmas dolaysyla maliyetlerin drlmesi konusunda teletp sistemlerinin gelecekte salk hizmetlerinin kalitesindeki artn bir gstergesi olarak deerlendirilebilir. Teletp sadece ulalmas zor ya da imknsz olan krsal blgelere tbbi hizmet ulatrmakla kalmaz, ayn zamanda krize yol aabilecek koronel rahatszlklar, yaylan enfeksiyonlar, byk travmalar ve kalp krizleri gibi lm kalm mcadelesi hline gelen vakalarda da grsel ve iitsel zellikleri ile veri aktarmna yardmc olur. Teletp sistemlerinin potansiyel yararlar aada sralanmtr: Hekimlerin seyahat masraflarnn azaltlmas Hastalarn seyahat masraflarnn azaltlmas Yatak devir sresinin azaltlarak hastane yatak saysnn daha verimli kullanm Hasta ilemlerinin uzaktan yaplmas ile ilem sresinden ve masraflardan tasarruf edilmesi Kentsel ve blgesel hastanelerle mobil salk niteleri ya da kliniklerdeki salk hizmeti kalitesinin artrlmas, donanm ve ekipman desteinin salanmas ve hizmet hazrlklarndan tasarruf edilmesi kinci planda yaplacak iler iin daha iyi olanaklar ve gecikmelerden ya da maliyet hatalarndan meydana gelen zararlardan kurtulmak lme neden olabilecek bekleme zamanlarnn ortadan kaldrlmas Tanmak zorunda olmayan hastalara ynelik yerinde tedavi sayesinde gelir kayplarnn azaltlmas Hasta ailesinden olanlar veya hasta refakatilerinin masraflarn azaltlmas Uzman hekimlerin etkinliklerinin artrlmas, daha geni eriim, tamak zorunda kalmadan daha fazla hastay muayene edebilmesi Hem hastane ii hem de hastane dndaki btn salk hizmetlerinin artrlmas Yerel tbbi uzmanlarn eitim masraflarnn azaltlmas ve yeteneklerinin daha da gelitirilmesi

73

Uzak ve yetersiz imknlara sahip blgelerde alan tbbi personele uzman destei salanmas ve bylece bu blgelerdeki salk hizmetlerinin baarsnn artrlmas Olaslk ve olanaklarn renilmesi ve retilmesinde daha geni imknlar Uzmanlarn ve teknik personelin kendi bilgilerinin ve niteliklerinin artrlmas Az bulunan merkezi kaynaklarn daha etkin kullanm Salk ile ilgili istatistiklerin ksa srede toplanmas

2.2.1.6. Teletbbn Uygulama Alanlar

Biliim ve iletiim teknolojilerinin gelimesi ve ucuzlamas ile birlikte teletbbn uygulama alanlar da giderek genilemekte ve birbirinden farkl teknoloji ve disiplinleri kapsar hle gelmektedir. Teletp uygulamalar sadece klinik uygulamalar ve uzaktan hasta muayenesi ile kalmayp tbbi eitim, ynetim ve bilimsel aratrma amacylada etkin bir ekilde kullanlmaktadr. Dnyada teletp sistemleri balca aadaki amalarla kullanlmaktadr. Tan

Gnmzde, hastalklarn tan ve tedavisinde eski klasik gr terk edilmeye balanm yerini kantlara dayal tbbi uygulamalar almaya balamtr. Internet kantlara dayal tp uygulamalar iin gerekli ve gvenilir verilere sistematik bir ekilde ulamay salayan bir ortam olarak hastalklarn tehis ve tedavisinde hekimlerin bir bavuru kayna olmaya adaydr. ABD de yaplan bir almada, hekimlerin hastalarna uygulayacaklar en uygun test yntemlerini belirlemek, doru tehisi koyabilmek, tedavi plann oluturabilmek, uygulayabilmek ve etkili bir hasta hekim iletiimi kurabilmek amacyla Medline a bavurduklarn ortaya koymutur. NLM National Library Of Medicine (ABD Ulusal Tp Ktphanesi) tarafndan oluturulan tp ve biyoloji ile ilgili yaynlarn bibliyografik veritaban olan Medline dnyadaki biyomedikal yaynlarn bilgisayar indeksidir. Klinikte bir sorun ile karlaan hekim, internet yolu ile Medline in verilerini ksa bir srede tarayabilmekte ve elde ettii konuyla ilgili makaleleri inceleyerek sorunu zebilmektedir. Bu sayede klasik tp yaklamnda olduu gibi otoritelerin benimsedii iin vazgeilmez olarak kabul edilen uygulamalar monotonca uygulama gereklilii ortadan kalkmakta kantlara dayal tbbi uygulamalar yapma olana salanmaktadr. Teletbbn tehis ve tedavide salad bir baka kolaylk ise farkl yerlerdeki tp merkezlerinde bulunan hekimlerin konsltasyon yapma olanadr. Teletp sistemlerinin salad yaz, ses, grafik, video gibi bilgileri iletme zellikleri sayesinde hekimler, daha somut verilere sahip olarak karar verebilmektedir. lkemizde internet zerinden konsltasyon yapmak amacyla, Gazi niversitesi ocuk Sal ve Hastalklar Anabilim Dal ile birinci basamak salk hizmeti veren kurulular arasnda bilgi alverii salamak amacyla bir web sitesi kurulmutur (http://www.gazipediatri.okulu.net). u anda 10 adet salk oca ve ilgi gsteren hekimlerin yansra bireysel olarakta sisteme ye olarak, burada tartlan olgulara eriilebilmektedir. Bu sistemde hekimler karlatklar olgular internet zerinden paylaabilmekte ve hastalar hakknda daha salkl kararlar alabilmek iin dier hekimler ile gr alveriinde bulunabilmektedirler. Telekonsltasyon, tbbn birok 74

dalnda tehis ve tedavi nitelii asndan nemli hatalara neden olmakszn gerekletirilebilen ucuz bir hizmettir. zel ve kamu kurumlar ile her uzman hekimin verebilecei telekonsltasyon hizmeti zellikle lkemizde olduu gibi uzman hekim dalmnn byk kentlerde younlat lkelerde yaygn olarak kullanlmaktadr. Eitim

Eitimde teletbbn kullanm iletiim teknolojisindeki gelimelere paralel olarak hzla ilerlemektedir. Uzak bir mesafede bulunan salk alannn yerinden ayrlmakszn eitim ihtiyacn karlayabilmesi zellikle web tabanl zmleri gndeme getirmitir. Tp eitimi veren kurulularn radyoloji blmleri genellikle tp eitiminde kullanlmak zere rntgen filmlerinden oluan bir ariv hazrlamaktadr. rnein 1000 olgudan oluan byle bir arivin hazrlanmas sadece film maliyeti dikkate alndnda 9000 $ ile 15.000 $ civarndadr. Byle bir arivin bilgisayar ortamnda hazrlanmas maliyeti drmekte ve teletp sistemleri ile paylam durumunda ise pek ok kii tarafndan eriilebilir olmaktadr. Teletp ile salk eitimi yalnzca hekim ile hekim arasnda deil, ayn zamanda hekim ile hasta arasnda da olmaktadr. Salk eitiminde telekonferans, srekli tp eitimi programlar gibi uygulamalar, hastalara ait klinik bilgi, radyolojik grnt vb. bilgileri ieren veri tabanlarnn oluturulmas iin teletp teknolojileri kullanld gibi, sanal hastane uygulamalar ve tbbi bilgileri ieren veri tabanlar da teletp uygulama alanlarna girmektedir. Video konferans ile tp rencileri tarafndan on-line izlenen bir kalp ameliyat veya konusunda uzman bir hekimin gelitirdii tedavi yntemlerini uzaktaki hekimlere aktarmas teletbbn tp eitimi amacyla da etkili bir ekilde kullanlabileceini gstermektedir. Ankara Tabip Odas insan salnn sz konusu olduu tp alannda eitimin mr boyu sren bir eitim sreci olduundan hareketle STE adl program uygulamaya koymu ve bu program ile srekli tp eitimini yaygnlatrmay, yeni bilgileri uzaktaki hekimler ile paylamay amalamtr. Bu gibi almalar teletbbn tp eitimindeki nemini ortaya koymaktadr.

Ynetim

Teletp uygulamalar sadece hasta-hekim arasndaki tehis ve tedavi ya da eitim ile ilgili deil, finansal ve ynetimle ilgili ilemlerin yaplmasnda da etkili bir ekilde kullanlabilir. Teletp sistemleri, salk hizmeti salayanlar, mteriler, finansrler, laboratuvarlar ve eczanelerin dier organizasyonlarla hastalara ve hastalklara dair verileri paylamasn ve bunlar zerinde deerlendirmeler yapabilmelerini de salar. Yneticilerin ihtiya duyduu finansal bilgiler, personel bilgileri, sosyal gvenlik bilgileri ve istatistiksel bilgilerin toplanmas ve takip edilmesinde de teletp sistemlerinin sunduu imknlardan yararlanlabilir. Teletp konusundaki en kabul grm standart olan HL7, teletp sistemlerindeki ynetimle ilgili ihtiyalar dikkate alarak, hasta ynetimi (hasta kabul, transfer, taburcu ve demografikler), eczaclk, perhiz ve gereler, finansal dzenleme (hasta hesaplar ve cretler), tbbi kaytlar, danma dokman ynetimi servisleri ve kaynaklar konularnda protokoller tanmlamaktadr.

75

Bilimsel aratrma

Tp alannda bilimsel alma ve aratrma yapanlarn en nemli ihtiyalarndan biri tbbi makalelere ulamaktr. Tp alannda bilimsel yaynlara ulamay kolaylatrmak amacyla, 1879 da Dr. John Shaw Billings Index Medicus u (Tbbi Index) gelitirmitir. Index-Medicus 1966 ylnda Medlars ad verilen elektronik ekle sokulmutur. Bu tarihten itibaren tbbi yaynlara Medline isimli veritabanna dayanarak elektronik yoldan ulama imkn ortaya kmtr. Veritaban 1996dan bu yana aratrlabilir ve 7 milyondan fazla kayt bulunmaktadr. Medline veritabannda tp ve biyoloji konularnda 3500 den fazla dergi yer almaktadr. Medline veritaban internet zerinden dorudan elde edilebilecei gibi, CDRom veya manyetik bantlar ya da mikrofilm eklinde kiralanarak veya abone olunarak elde edilebilmektedir. Ayrca NLM tarafndan gelitirilen Greateful Med isimli bir program ile HealthSTAR, AIDSLINE, PREMEDLINE gibi pek ok veritabanndan tarama yaplabilmektedir. Bunun yannda internet kullanmnn yaygnlamas ile klasik yaynclk artk yerini yava yava elektronik yayncla brakmaktadr. nternet ortamnda yaynlanan ciddi bilimsel dergilerin says gn getike artmaktadr. British Medical Journal (BMJ) Journal Of American Medical Association (JAMA), Archives Of Dermatologj, Family Medicine gibi daha pek ok ciddi dergi internet ortamnda yaynlanmaktadr. Tbbi takip ve tedavi kontrol

Hastann evinde yaplan tedavi, hastann psikolojik durumu ve moral asndan, ou zaman hastane ortamndaki tedaviden daha iyi sonular vermektedir. zellikle astm, gibi kronik hastalklarn takibinde hasta her muayene iin hastaneye gelmek zorunda kalmadan evinden muayene olabilme imknna kavumaktadr. Teletp tekniklerinin salad bu imkn sayesinde, hem lke ekonomisinde hem de hastalarn btelerinde nemli tasarruflar salanmaktadr. Elektronik stetoskop, tansiyon aleti, kamera, EKG gibi elektronik birimler ieren evde grntleme sistemleri sayesinde hastalar salk birimlerine telefon ile balanarak kendilerine verilen talimatlar dorultusunda tbbi verilerini hekimlere ulatrabilmektedirler. Steteskobun hangi blgeye konulaca, tansiyon aleti ya da EKG elektrotlarnn nasl balanaca gibi ilemler hastann bizzat kendisi ya da bir yakn tarafndan, ksa bir aklama ile, kolayca yaplabilecek ilemlerdir. Bu tr sistemlerde hekimler hastalarn teletp andan ziyaret ederek talimatlarn verebilmekte, reetelerini iletebilmekte ya da tedavinin nasl devam etmesi gerektii konusunda bir karar verebilmektedir. Bu ihtiyalar dorultusunda, hastann evinde yaplan hastalk takibinin nemi byk derecede artmtr. 1992de Avustralyada yaplan bir almada, kalp atlarnn dzenlenmesi prosedr ya da kalp arhytmia tedavisi gren hastalarn, kalp grntleme sistemi sayesinde hastanede kal sreleri 1.5 ile 5 gn arasnda azaltlm ve hastane masraflarnda 2.6 milyon dolar civarnda bir azalma gzlenmitir.

76

Doal felaketlerde mobil uygulamalar

Doal felaketler, salgn hastalklar ve byk kazalarda hastalarn muayene edilmesi, tedavi planlarnn oluturulmas ve uygulanmas amacyla teletp sistemleri kullanlabilir. Olaanst durumlarda bir blgede younlaan talepleri karlamak zere blgeye gnderilen salk personeli ve ekipmanlar ou zaman etkili bir ekilde hizmet verememektedir. Bir doal afet sonrasnda kurulan mobil salk merkezleri ile niversite hastaneleri ya da uzman hekimler arasnda tekil edilecek teletp alar blgeye uzman destei salayacaktr. Telekonferans sistemleri sayesinde telepsikiyatri gibi hizmetlerin verilmesi ile uzman psikiyatrislerden afetlerde zarar grenlere hizmet gtrlebilecektir. Bu hizmetler verilirken hem afet blgesi ihtiyalar karlanabilecek hem de hekimlerin grev yaptklar yerden ayrlmalar gerekmediinden kendi blgelerindeki hizmetler aksatlmayacaktr. Hastaneye mobil telefon ile bal ambulanslar sayesinde afet ya da kaza yerindeki hastalarn nakilleri srasnda tbbi verileri hastanelere ulatrlabilecek, ayn zamanda uzman hekimler hasta daha ambulansta iken baz mdahalelerini yapabilecek, hastay kontrol altnda tutabilecektir. Singapore General Hospital da kullanlmakta olan byle bir ambulans ile hastann EKG verileri, 8 kbps radyo modem ile hastaneye ulatrlmaktadr. Toplum sal, koruyucu hekimlik nternet tabanl teletp ve telesalk siteleri sayesinde, salkla ilgili bilgiler artk tp bilimi ile uraanlarn tekelinde olmaktan kmtr. Internete eriimi olan herkes salkla ilgili eitli konularda ihtiya duyduklar bilgileri, gvenilir ve gereki bir biimde elde etme olanana kavumulardr. Salkla ilgili bir sorun da artk dost ve akrabalarn tavsiyelerine, hekimlerin kendi arkadalar olan hekimlere bavurmalar yolundaki nerilerine ihtiya kalmamtr. Internette mevcut olan referans merkezlerini incelemek sureti ile ihtiya duyduklar konuda kararlarn kendi balarna verebilme hastane ve hekim seebilme zgrlne kavumulardr. Bugn ABDde hekimlerin z gemilerinin, baarlarnn, tp eitimini hangi kurumdan aldklarnn ve uzmanlk alanlarnn gsterildii web siteleri bulunmaktadr. lkemizde Salk Bakanlnn web sayfalarnda sk karlalan salk sorunlar hakknda aklamalar ve eitli salk kurulularna balantlar bulunmaktadr. Hekim.net gibi sitelerde hekimlere ve hastalara ynelik bilgiler, hekimler ve hastaneler hakknda aklamalar, baz sitelerde hekim bulma hizmetleri verilmektedir. Internet kullanmnn yaygnlamasyla birlikte giderek daha ok insan salk bilgilerine ulaabilmektedir. Bunlarn yannda teletp ve telesalk siteleri sayesinde halk saln ilgilendiren konularda gerek hekimler gerekse toplumu bilgilendirmek mmkn olabilmektedir.

77

2.2.2. Biyotelemetri 2.2.2.1. Telemetri Nedir?

Yunanca kkenli tele(uzak) ve metron (lme) kelimelerinden tretilmi olan bu terim uzaktan lme anlamna gelmektedir. Telemetri ilgilenilen herhangi bir parametrenin uzaktan alglanmas ve llmesine olanak tanyan bir teknolojiyi ifade etmektedir. Telemetri sistemleri eitli iletiim kanallaryla uzaktaki bilgi ve sinyallerin ilem birimlerine transferini salayan sistemlerdir. Bunlar telsiz telefonlar, radyo modemler, uydu balantlar, optik sistemler veya mevcut altyapy kullanan sistemler olabilir. Gnmzde elektrik, su sayalarnn okunmas, endstriyel tesislerdeki parametrelerin kontrol merkezine iletilmesi amacyla telemetri sistemleri kullanlmaktadr. Telemetri sistemi gelitiren ve kullanan pek ok irket bulunmaktadr. Herhangi bir internet arama motorundan telemetri anahtar kelimesini yazarak konuyla ilgili pek ok kaynaa ulaabilirsiniz.

2.2.2.2. Biyotelemetri Nedir?

ekil 2.7: Veri toplama amal bir biyotelemetri uygulamas

Biyotelemetri en basit tanmyla uzaktaki bir fizyolojik parametrenin lmdr. Biyotelemetri sistemlerinde, hasta vcuduna bal bulunan lm sistemleri elde ettikleri verileri n ilemden geirerek uzaktaki ilem birimlerine iletirler. Uzak ilem birimleri elde ettikleri bu sinyalleri detayl ilemlerden geirerek deerlendirir. 78

Biyotelemetri uygulamalarnn balangc, 1960l yllarn banda Amerikadaki Uluslararas Havaclk ve Uzay daresi (NASA)nn uzay almalaryla balamaktadr. D uzaya yaplan yolculuklarda, astronotlarn fizyolojik parametrelerini, yeryznde bulunan salk alanlarna, grnt yolu ile aktarmaya olanak salayan cihaz retimi iin bir ok aratrma yapld. Balangta uzay almalarnda kullanlmak zere NASA tarafndan gelitirilen bu sistemler ileriki yllarda teknolojik geliim ve yaplan aratrmalarn yaygnlamasyla, zel irketlerin de aratrmalara katlmyla, gnmzde sivillerin de salk bakmlarnda kullanlr hle gelmitir. Bylelikle telemetrinin biyomedikal uygulamalar artm ve gelimitir.

2.2.2.3. Telemetrinin Klinik Kullanmlar

nsanlarn salk aratrmalarnda ve salk kontrollerinde kullanlan telemetrinin kullanld balca cihazlar unlardr: ECG EEG ZPG Blood pressure (kan basc) pH Telemetrinin biyomedikale uygulanmasndaki esas ama hastalarn hareketlerini ve davranlarn kstlamadan ve engellemeden uzaktan kontrolle verilerin alnmasdr. Biyotelemetri uygulamalar fizyolojik parametreleri grntleme, elektrokardiyografik veri, scaklk, oksijen doymas, kan basnc ve solunumu ierir. Biyotelemetri sistemleri genellikle zel kalp bakm nitesi hasta grntleme sistemleridir. Grntleme fonksiyonlar uzak bir yerden gerekletirilir. Telemetri sistemlerinin iki basit ekli vardr: Radyo telemetri ve yer hatt telemetresi. Radyo ekli, kalp bakm niteleri step-down (kademeli izleme azaltma) nitelerinde kullanlan tiptir ve hastaya takl olan kk radyo vericileri kullanr ve merkezi grntleme istasyonundaki bir alcya radyo dalgalar yaynlar. Yer hatt eklindeki telemetri telefon hatt ile merkez ofise ileten dzenee sahiptir.

79

ekil 2.8: GSM Telemetri Sistemi

2.2.2.4. Radyo Telemetri Sistemleri

Birok hastane hastalar izlemede radyo telemetri sistemini kullanr. Bu yntemin en bilinen kullanm artan kalp hastalarna ynelik olandr. Bu niteler bazen post-kalp bakm nitesi diye de anlr. Dier bir ad da step-down kalp bakm nitesidir. Bu nitelerde hasta zerindeki izleme daha az youndur.

80

ekil 2.9: UHF telemetri alc vericileri

Telemetri nitesi kk bir VHF ya da UHF radyo vericisidir (ekil 14.12). Bu verici hastaya ya bir kemer ya da hastann boynuna taklan bir kese yoluyla ilitirilir. Birok verici bir analog ECG birimi ierir. Bu ECG birimi sinyalleri elde eder ve radyo vericisi frekans modlasyonunu gerekletirir. Merkez istasyonu, vericilerle ayn frekansa ayarlanm radyo alclaryla donatlmtr. Alc frekans modlasyonlu sinyali (FM) demodle eder ve ECG dalga eklini tekrar elde eder. Dalga ekli daha sonra dier grntleme sistemlerindeki gibi osiloskopta grntlenir, istenirse yazdrlabilir. Sinyal ayrca bir bilgisayarl grntleme sistemine giri olarak da kullanlabilir. Genel uygulama, zel radyo frekanslar kullanmak ya da kullanlmayan televizyon kanal frekanslarn kullanmaktr. VHF ve UHF frekans yerleimleri, telemetri sistemi tasarlayanlara, medikal sistemler iin sinyalleri ilemede kablolu TV ya da normal kablosuz (antenli) TV pazarnda ticari olarak bulunan eleman ve cihazlar kullanma imknn tanr.

81

ekil 2.10: Bir analog ECG telemetri sistemi blok diyagram

ekil 2.10 tipik bir analog ECG telemetri sisteminin blok diyagramn gstermektedir. Birok hasta (A, B, C) ECG dalga eklini toplayp daha sonra da VHF ya da UHF radyo frekanslar zerinden ileten minyatr vericiler tar. Her iki durumda da radyo alcs sinyali alr demodle eder ve analog dalga eklini tekrar oluturur. Bu dalga ekli bir osiloskoba ve darbe oranlere girdi yaplr ve grntlenir. Darbe oranlerin yksek oranl (taikardi) alarm ve dk oranl (bradikardi) alarm oluumu vardr. Analog sinyal ayrca hastann seim anahtar zerinden geirilerek bir yazc cihazna balanabilir. Gnmzde baz telemetri sistemleri verici iinde A/D dntrcler kullanrlar. Bundaki ama analog sinyalleri iletime uygun forma getirmektir. Verici ikili koddaki sfr ve birlerden oluan bir dizi tonlar gnderir ve bu tonlar bir bilgisayarn bal olduu alc tarafndan alglanr. Pratik bir analog telemetri sistemi ekil 2.11de gsterilmektedir.

82

ekil 2.11: Pratik analog telemetri sistemi

Hemire istasyonu etrafndaki koridorlarda hasta odalar vardr. Bununla beraber hastaya ulamak iin katedilecek mesafe ile ilgili kurallar da mevcuttur. Baz hastaneler bu blmlerin duvarlarn hastanenin dier birimlerinden farkl renklere boyatrlar. Baz hastaneler ise farklla gitmez sadece hastalara gezinebilecekleri son noktalar syler ve bu noktalarn tesine gememeleri tembih edilir. Hasta tarafndan tanan vericilerin g niteleri ok kktr. Sonu olarak, kk ubuk biimli antenler nite iinde stratejik noktalara yerletirilmitir. Bu antenler genellikle duvarlara tutturulmu biimde aslrlar (ekil 14.14b). Birok anten yerletirilmi olsa bile sistemdeki kayplar dk gl orijinal sinyale eklenirler. Sonuta ykselteler her anten blgesine yerletirilmitir. 60 dBe kadar kazanlar talep edilir. ok eitli saydaki ykseltelerin klar standart bir VHF/UHF TV balayclar ile kartrlrlar. Bu uygulamalarda sradan TV alc balayclar kullanlabilir. Bu aletler pasiftirler ve bu nedenle 2 ile 9 dB aras bir kayplar vardr. Baz modern ECG telemetri sistemleri dijital telemetri olarak snflandrlrlar. Bu sistemler analog sistemlerden ok daha karmaklardr ve insan kaynakl hatalardan daha az etkilenirler. Dijital teknoloji verici ve alc iin frekans sentezine olanak salar. Bu, frekansn her bir nite iin ayr ayr ayarlanabilmesi anlamna gelir (Birbirinin yerine kullanlabilir olmas salanr.). Ek olarak, kompleks hata dzeltimi ve ema kontrol, uygun iletimi salamak iin olaya dahil edilebilir. Baz sistemler hcresel radyolar gibi bir yapya sahiptir. 83

2.2.2.5. Telemetri Sistemlerinde Sorun Giderme

ECG telemetri sistemleri btn dier donanmlar gibidir. yle ki, belli bir zaman sonra hatalar ba gsterebilir. Hatalarn bazlar dorudan kullanc tarafndan alt edilebilirken bazlar ise teknik servis ofisinde halledilebilir. Hemireler, acil durum medikal teknisyenleri ve dier medikal personel birok ufak apl sorun giderme testlerini yapabilirler. lk nce hasta elektrotlar ve balant kablolar bu kiiler tarafndan deitirilebilir. Bu ekilde bir niteyi tamamen servis dna almadan nce kontrol etme anslar olur. kincisi, bitmi pilin operatr tarafndan deitirilmesidir (ok karlalan bir durumdur.). Ayrca arjl piller de kullanlabilir. Son olarak ise, kullanc telemetri verici ve alclarn deitirmeyi deneyebilir (ok kanall sistemlerde). Tek kanall sistemlerdeki bu tip bir problem kullanc tarafndan halledilemeyecektir. En kullanl telemetri sistemi servis cihaz spektrum analizrdr. Bu alet deitirilmi bir frekans alcsdr. Bu sinyal alcsnda verici sinyalleri genlik-frekans tablosu hlinde grntlenir. Spektrum analizr k sinyali glln, harmonik ieriini, iki nite arasndaki hareketleri gsterir. Gnmzde bu aletler eskisi kadar pahal deildir. Alclardaki sorun giderimi frekans operasyonu ieren bir sinyal jeneratr gerektirir. Seilen alet harici modlasyon yeteneine sahip bir FM sinyal jeneratr olmaldr. Bu jeneratr en azndan 25 kHz sapma yeteneine sahip olmal ve tercihen sistemdeki tm sapma aralklarna yetebilmelidir. Eer hi FM jeneratr bulunamyorsa sradan bir srekli dalga jeneratr tecrbeli bir teknisyen tarafndan kullanlabilir. Telemetri vericisi ayrca sinyal kayna olarak da kullanlabilir. Ama bu yaklam bir takm skntlar nedeniyle verici ya da alcda sorun olduu durumlarda tedirgin edicidir.

ekil 2.12: ECG telemetri vericisini kontrol etmekte kullanlan bir alan gc ler

84

2.2.2.6. Portatif Telemetri Sistemleri

Telemetri sistemlerindeki sorunlar tespitte ayrca DC multimetreler ve osiloskoplar topluluunun kullanm da olaan bir yntemdir. Bununla beraber, birok hatann bozuk pil balantlar, ak anahtarlar ve dier elemanlardan kaynakl olduu dnlmelidir. Acil servis medikal teknisyenleri bizlere travmalar ve hastane dndaki kalp rahatszl eken hastalar iin ok kullanl ekipmanlar verirler. Yksek seviyede eitimli olmalarna ramen, medikal teknisyenler hekim deillerdir. Bu nedenle baz durumlarda hekimlerden (psikolojik sorun durumlar gibi) yardm almalar gerekir. Ek olarak, iki yollu ses balantlar medikal teknisyenler iin kurulmaldr. Bu sayede hastane iinde hekimden gelen direktifleri dorudan alp abucak ilem yapabilir. Bu amala zel balant ekipmanlar kullanlr. ekil 2.13 hastane ile ambulans personeli/medikal teknisyen arasnda balant kurabilecek yeterlie sahip bir portatif telemetri sistemini gstermektedir. Verici zel bir nite olmaldr ya da normalde polis ve itfaiyenin kulland telsizlerin modifiye edilmi bir hli olmaldr. Modlasyon sinyali ya analog ya da basamaklandrlm ECG olmaldr. Ortam zerinden yaynlanan sinyal hastanede mevcut istasyondaki alcya ular. Buradan demodlasyon yaplarak dier telemetri sistemlerindeki gibi grntlenir.

ekil 2.13: Portatif telemetri sistemi

El telsizleri boyutlar nedeniyle telemetri ve ses iletimi alanlarnda kullanlrlar. Radyo frekans gleri de dktr. Sonu olarak bu niteler iin aralk ksadr. Daha yksek alma aral talep edildiinde tekrarlayc sistem kullanlabilir. ehrin kritik noktalarnda alc birimleri el telsizlerinden bir miktar etkilenebilir. Bir dier metot ekil 2.14de verilmitir. Bu metotta kurtarma aracnn/ambulansn zerine bir tekrarlayc nite kuruludur. El nitesi sadece F1 frekansnda yayn yapar. Bu sinyal ara zerindeki istasyon tarafndan yakalanr ve tekrar daha yksek bir F2 frekansnda hastaneye gnderilir. 85

ekil 2.14: Hastane ambulans ve teknisyen arasndaki telemetri sistemi

2.2.2.7. Yer Hatt Telemetrisi

ECG sinyallerini telefon hatlar zerinden yaynlamak da olanakldr (Yer hatt diye anlmas bundandr.). Hem analog hem de dijital ECG sinyalleri tanabilir/yaynlanabilir. Bu tr telemetri bir ok amala kullanlr. rnein, evrilmi bir ECG dalga ekli uzaktaki bir mesafede bulunan bir bilgisayar ya da uzman kii tarafndan yorumlanmak zere tanabilir. Dier durumlarda, baz hastalarn ECG dalga ekilleri periyodik bir ekilde gnderilir. rnein, baz klinikler kalp at dzenleyicilerini izlemek amacyla hastaya dalga ekillerini birka ay sonra gndermeleri iin sorarlar. nk, bilinir ki bir pil sorunu genellikle kalp atlarndaki yavalama ile belli olur. Pilin yaklak beklenen mr istatistiklerle belirlenmitir ve izlenen hasta iin tehlikeli periyot bu sorunla balar. ekil 2.15 tipik bir yer hatt telemetri sisteminin blok diyagramn gstermektedir. Bu sistem iin temel yap radyo telemetrisinde olduu gibi bir voltaj kontroll osilatr (VCO) ya da dijital MODEMdir. Sinyal ECG elektrotlarndan ya da fotopletismograf (PPG) alglaycsndan alnr. Dalga ekli filtrelemesini de ieren sinyal ilemcisinin k FM ya da dijital sinyale dntrld modlatre uygulanr. Bundan sonra bu sinyal sradan bir ses band kaydedicisi ile ya da dijital bir kaydedici ile kaydedilebilir, ya da telefon hatlar zerinden hastane istasyonuna iletilebilir.

86

ekil 2.15: Analog bir yer hatt telemetri sisteminin blok diyagram

Dijital bir yer hatt telemetri sistemi ekil 2.16da gsterilmitir. Bu sistem, ECG dalga eklini doktorun ofisinden ya da hastane odasndan merkez bilgisayara okuma ya da tehis amal gnderilmesine benzer. Hastadan alnan analog dalga biimi ykseltilir ve daha sonra bir A/D eviricide dijitale dntrlr.

ekil 2.16: Dijital yer hatt telemetri sistemi

87

Bilgi, standart bir klavye ile deiik biimlerde girilebilir. Baz sistemler hastanenin kulland barkod okuyucularla bu ii gerekletirir. Hasta bilgileri alfanumeriktir ve bu sayede ECG sinyalleri ikili iken ASCII formatnda olabilir. Alfanumerik ve ikili bilgiler bir ilemcide toplanrlar. Bu ilemci gnmzde bir mikrobilgisayardr. Bilgi daha sonra bir MODEM aracl ile telefon hatlarna gnderilir. MODEM ikili bitleri telefon sistemi boyunca geebilen uygun ses tonlarna evirir. Bilgisayardaki dier bir MODEM ses tonlarn alr ve tekrar bilgisayarn okuyabilecei ikili sinyallere evirir. Bilgisayardaki yazlm ECG dalga ekillerini ve alfanumerik karakterleri sorumlu fonksiyon noktalarna gnderir.

88

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler

nternet veya lokal a zerinde Bu amala msn Messenger yahoo mesajlama programlarndan birini messenger, skype, netmeeting, beyaz tahta kullanarak yazl, sesli, grntl bir gibi uygulama yazlmlar kullanlabilir. telekonsltasyon oturumu dzenleyiniz. Bu uygulama hekimlerin uzaktaki kliniklere hizmet verirken kullandklar tekniklerle benzer zelliklerdedir.

89

KONTROL LSTES
Deerlendirme ltleri 1 nternet veya lokal a zerinde mesajlama programlarndan birini kullanarak yazl, sesli, grntl bir telekonsltasyon oturumu dzenleyebildiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Uygulama deerlendiriniz. faaliyetinde yapm olduunuz almay kontrol listesine gre

Yapm olduunuz deerlendirme sonunda eksiiniz varsa, faaliyete dnerek ilgili konuyu tekrarlaynz.

90

LME DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular cevaplaynz? 1. Aadakilerden hangisi bir PACS sunucusundan beklenen zelliklerden biri deildir? a) Yksek bant genilii b) Verimlilik c) Hz d) Gvenilirlik Medikal grntlerin saysal olarak arivlenmesi aadakilerden hangisinin nedeni olamaz? a) Doru tehis b) znrln yksek olmas c) Her yerden eriim d) Gvenilirlik Aadakilerden hangisi grnt sktrma tekniklerinden biri deildir? a) DPCM b) MAR c) CINT d) HINT Aadakilerden hangisi bir kaypsz veri sktrma teknii deildir. a) Huffman kodlamas b) Aritmetik kodlama c) Dictionary tabanl kodlama d) Alt bant kodlamas Teletp ve telesalk sistemlerinin genel hedefi aadakilerden hangisi deildir? a) Salk hizmetlerinin uzak mesafelere ulatrlmas b) Krsal blgelere uzman destei verilmesi c) Salk hizmetlerinin kalitesinin ykseltilmesi d) letiim profesyonellerine uygulama alan salanmas Kaytlara geen ilk teletp denemesi nerede gereklemitir? a) Norve b) Kanada c) ABD d) Almanya Web tabanl teletp sistemlerinin gelecek iin nemli bir ortam olmasnn nedeni nedir? a) Kullanmnn kolay olmas b) Anlalr olmas c) oklu ortam zellikleri d) Ucuz olmas Aadakilerden hangisi teletp sistemlerinin yararlarndan biri deildir? a) Hekimlerin seyahat masraflarnn azalmas b) Hastalarn seyahat masraflarnn azalmas c) Hastanede tedavi sresinin azalmas d) Hastanelerin daha etkin tedavi yntemleri kullanmas eitli iletiim kanallaryla uzaktaki bilgi ve sinyallerin ilem birimlerine transferini salayan sistemlere ne ad verilir? a) Telekomnikasyon sistemleri b) Biyotelemetri sistemleri c) Telemetri sistemleri d) Radyolink sistemleri Biyotelemetri nedir? a) Fizyolojik sinyallerin uzaktan alglanmas b) Uzaktan lm c) Sinyallerin uzak aygtlarda depolanmas d) lem birimleriyle alglayclarn entegrasyonu 91

2.

3. 4.

5.

6. 7.

8.

9.

10.

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Performans Testi
Bu modl ile standartlara uygun olarak hasta tanma elemanlarn kullanarak kayt Ama yapacak ve hasta verileri arivleme programlarn kullanarak veri girebileceksiniz.

rencinin Ad : Soyad : No : Snf :

. . . .

AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her biri iin altndaki ilgili kutucua X iaretini koyunuz. Gzlenecek Davranlar
Hasta tanma elemanlarn kullanarak kayt yapabilme Biliim kavramn tanmlayabilme Tbbi biliim kavramn tanmlayabilme Tp biliiminin kapsad alanlar tanmlayabilme Tpta bilgisayarlarn kullanld alanlar tanmlayabilme Hastane otomasyon sistemlerinin uygulama alanlarn tanmlayabilme Salk biliimi alannda kullanlan standartlar aklayabilme Tp biliiminde kullanlan iletiim ortamlarn aklayabilme Hastane ynetim sistemlerini tanmlayabilme Hastane bilgi sistemlerinin fonksiyonlarn aklayabilme Hastane bilgi sistemlerinin bileenlerini tanmlayabilme Elektronik salk kaytlarn tanmlayabilme Elektronik salk kaytlarnn temel fonksiyonlarn aklayabilme Barkodlar ve kullanm alanlarn aklayabilme Parmak izi tanma sistemlerini aklayabilme Salk kartlar ve ilgili teknolojileri aklayabilme Hasta verileri arivleme programlarn kullanarak veri girebilme Arivleme sistemlerinin amalarn aklayabilme PACS sistemlerinin genel zelliklerini tanmlayabilme Veri ve grnt sktrma tekniklerini aklayabilme Teletp ve telesalk sistemlerinin zelliklerini aklayabilme Telemetri ve biyotelemetri kavramlarn aklayabilme Biyotelemetri sistemlerinin uygulama alanlarn aklayabilme

0 1 2 3

TOPLAM PUAN
Not: Toplam puannz tam puann % 70in altnda ise, modl ile ilgili faaliyetleri tekrarlaynz.

92

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

LME DEERLENDRME1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C C D A D B D D B D

LME DEERLENDRME2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B B C D D A C D B A

93

KAYNAKA KAYNAKA
BAYHAN ., Teletp Sistemleri ve Uzaktan Hasta Takip Sistemi Tasarm, Yksek Lisans Tezi, Gebze 2001. DZDAR N., Hastane Bilgi Sistemleri Nasl Baarsz Olur?, Tp Biliimi Kongresi Antalya, Kasm 2005. GLER ., Biyomedikal Ders Notlar, www.baskent.edu.tr eriim Temmuz 2006. MUSOLU E., Salkta Tp Biliiminin nemi ve Dnyada Son Durum, Tp Biliimi Gz Okulu, 2003. SAKA O., Tp Biliimine Giri, Tp Biliimi Gz Okulu, 2003. SNCAN M., Birinci Basamak Salk Hizmetleri in Biliim Rehberi, STED, Aralk 2000. TURGAY T, Ayrdedici Kiisel Salk Bilgilerinin Mahremiyeti, Gizlilii, Gvenlii Trkiye Biliim uras Final Raporu, Nisan 2004. YARDIMSEVER M., Hastane Bilgi Sistemleri ve Mimarileri, Tp Biliimi Gz Okulu, 2003. Baheehir niversitesi Web Sitesi, www.bahcesehir.edu.tr, Temmuz 2006. Gazi niversitesi Tp Biliimi Anabilim Dal web sitesi http://www.med.gazi.edu.tr/akademik/bilisim/bilisim.htm eriim Temmuz 2006 e-Dnm Trkiye Projesi Ksa Dnem Eylem Plan, (2003 2004) Online nternet Ansiklopedisi, www.tr.wikipedia.org, Temmuz 2006. Tp Biliimi Dernei Web Sitesi, www.turkmia.org, Temmuz 2006. Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Bilgi Toplumu Dairesi Web Sitesi., (http://www.bilgitoplumu.gov.tr/kdep/rapor/KDEP_54_Rapor.pdf), Temmuz 2006.

94