You are on page 1of 19

1

CANLILAR DEPREM NCEDEN SEZNLEYEBLR M? Prof. Dr. Ali Demirsoy, Hacettepe niversitesi Biyoloji Blm

Evrimsel sre, canllarn hepsine kendine uygun ortamda beceri kazandrabilecek yap, fiziksel ileyi ve en nemlisi duyu organlar kazandrmtr. Var olan duyu organlarn o ortamda en iyi biimde kullanacak ekilde gelitirmitir. Baykuun gece ok daha baarl bir ekilde grmesi, yarasann azdan ve burundan karlan, kulaktan alnan spersonik dalgalarla yolu zerindeki nesneleri uzaktan bir eit grntleyebilmesi, bir kpekbalnn ok uzaklardan kan kokusunu alabilmesi ve benzer yzlerce rnek bu zellemeye tipik rneklerdir. Yerleik dzene geildiinden bu yana, zellikle uygarlklarn adeta fkrd Akdeniz, Orta Amerika ve Uzak Dou Kuanda depremler bilinen en byk ykmlar yapmtr. Anadolunun gney kylarn dolatnzda adm ba yklm, viraneye dnm bu uygarlklarn sonunu depremler getirdiini biliyoruz. Hem mal hem can kaybna neden olmas, nceden bir trl saptanamamas, tekrarlanabilir olmas, aniden ortaya kmas, birka saniye iinde yapacan yapmas, mdahaleye zaman brakmamas, doan zararn o anda ve daha sonra telafisinin hemen hemen olanaksz olmas depremi en ykc doa olay olarak tanmlamamz gerektirmitir. Bu ykc etkiyi baz canllarn olay ortaya kmadan belirli bir sre nce algladklarna ilikin gl kantlar bulunmaktadr. Bu yazda bu canllarn allagelmiin dndaki alglama yetenekleri ve bunun fizyolojik aklamalar ele alnacaktr.

Elektrik karan ve elektrik alann alglayanlar Dnyada yzlerce canlnn zellikle balklarn, llebilir miktarlarda elektrik rettikleri ve nemli bir ksmnn da elektrik alannn varln algladklar bilinmektedir; Yaklak 384 trn de elektrik rettii grlmtr. Bir elektrik bal elektrik alan retebiliyorsa Elektrogenik, eer elektrik alan alglayabiliyorsa da Elektroreseptiv olarak adlandrlr. Elektrii alglayan elektroreseptrler deriye gmlm durumdadr. Balklarn bir ksm her iki zellie sahiptir. rnein denizlerin altnda yaayan ok sayda balk, Gney Amerika nehirlerinde yaayan Gymnotiformes takmna ait balklar ve Afrika nehirlerinde yaayan Mormyridae familyasna ait balklar bu tiptir.

ekil: Gymnotiformes takmndan, Electrophorus electricus (elektrikli ylanbal).

Baz balklar da sadece elektriksel alan alglarlar: Kpekbalklar, yaynlar, kedibalklar (Siluriformis) ve Torpediniformes, vatozlar (Rajiformes). Bunlar avlarnn vcudundan kan ok zayf elektrii alglarlar. rnein kuma tamamen gmlm avlarn bile bu yolla bulabilirler Pasif Elektrolokasyon.

Canllarda elektrik akmlar nasl retilir? izgili kaslarn ilgin bir ekilde deimesiyle, zellikle balklarda, elektrik plakalar meydana gelir. ok ekirdekli sitoplazmalarnn ierisinde ilev gren miyofibril olmad iin kaslamazlar. Elektrik organlarnda, elektrik plakalar stunlar meydana getirir. Motorik sinir u plakalarnda olduu gibi, sinirler, plakalarn bir yzne balanmtr. br yz ise papiller (kk kntlar) eklindedir ve klcal kan damarlar ile temastadr. Bu asimetri, ilevsel bir potansiyel fark meydana getirir. Sakin durumda her plaka zarnda bu potansiyel fark, i taraf eksi olmak zere 84 mV (milivolt)'tur. Sinir impulsu geldiinde her plakann aadaki ekilde gsterildii gibi dz yzey taraf 67 mV daha yklenmi olur ve toplam potansiyel fark 151 mV'a ykselir. yleki tm plaka zarlar ayn ynde, ayn ekilde dizildii iin, her kas plakas (pili) 151 mV reten bir batarya elde edilmi olur.

ekil: Elektrikli ylanbalnn (Electrophorus electricus) elektrik organ, a) Morfolojik grn, b) Elektrik plakas, c) lev emas. stte iki elektrik plakas sakin durumda ve altta dearj halinde. eP) Elektrik plakas, eS) Elektrik veren stunlar, Kn) Kan damarlaryla donatlm zar (rostral), Su) Sinir ularnn girdii zar (kaudal), ISk) skelet (Demirsoy 1992ye gre Khn'den).

rnein, elektrikbalnn (Electrophorus) bir elektrik stununda (elektrik organ da birok stundan yaplmtr) 6.000 kadar elektrik plakas vardr ve elektrik stununlarnntoplamnda potansiyel 900 V'a (volta) kadar ykselebilir. Bu yksek gerilimli deniz balklarnn yan sra, tatlsularda yaayan baz balklarn (Gymnotidae ve Mormyridae) elektrik organnda ancak birka volt elektrik retilir. zel elektrik almalar ile dorudan doruya kendi rettikleri elektrik alannn farkna varrlar. Bazen bu elektrik boaltm bir antene ya da dokunaca bal olarak yaplr. Elektrik dearjndan kendilerinin nasl etkilenmedii bilinmemektedir. Dearj beyinden kan sinirlerle denetlenir.

Gl elektrik retenler: Elektrik deiiklie uram elektrosit denilen kas ve sinir hcrelerinin deiimi ve birbirine bir elektrik ifti gibi balanmas ile oluu. Elektrositler byk lde kas hcrelerine benzer. Bu kas hcrelerinin bir ucuna sinir ular balanmtr. Elektrik bu sinir balantlar araclyla dearj edilir. Her elektrosit yukarda izah edildii gibi yaklak 0.15 volt elektrik retir. Enine ve yksekliine stunlar 5.000-6.000 batarya eklinde dizilmi, yaklak 200.000 elektrik plakas bu yksek elektrii retir. Bir seri asimetrik balanm batarya gibidirler.

ekil: Elektrik organlar vcudun daha ok kuyruk ksmna toplanmtr ve vcudun yaklak 4/5ini oluturacak kadar byktrler (internetten).

Bir tarafnda kas bloklar dier tarafnda da sinir balantlar olan bir elektrik ifti eklinde ilev yapar. Elektrositler ate emrini beyinden alrlar. Bir seri balanm bloktan kan elektrik en az 10 volt ve frekans 25 Hzdir. Ancak vcuttan ktnda, avclarn algladklar frekans yzlerce Hz yksekliinde olur. Bataryalar ounluk kuyruk ksmlarnda bulunurlar. Dier canllar hareketsiz hale getirenler gl elektrik retir; elektrik dearj srasnda 10-500 volt ve bir amperin zerinde (yaklak 10-500 Wat gcnde) elektrik retebilirler. Bu gteki bir elektrik akm erikin bir insan ldrebilir). Vcudun ba ve kuyruk ksm farkl kutuplar halindedir; uyarlma srasnda akm plakalardan bir utan br yana doru olur. Bayltma, fel haline getirme ve kendini koruma iin farkl potansiyellerde elektrik de karlabilir. karm olduu dk voltajdaki elektrik yolunu bulmada kullanlr. Bir defa elektrik dearj olunca belirli bir sre beklenmesi gerekir; bu sre ounluk bir saten fazladr. l bir balk 8-9 saat sonra bile elektrik boalmas yaparak insan arpabilir. Nehri geen bir atn zerindeki insan 6 metre uzaktan arpabilir. Elektrik oku sinir sistemini ve kalbi etkilediinden nefes almada ve kalbin ritminde meydana gelen bozukluklar lme neden olur. En gl elektrii Electrophorus electricus, Malapteruridae ve Torpediniformes retir. Bu tip elektrik retenler ya srekli ve sinusoyidal (Apteronotus ve Eigenmannia) ya da kesik kesik, geni aralklarla puls eklinde verebilirler (Gnathonemus, Gymnotus ve Raja).

6 ekil: Baz elektrik balklar puls (nabz atmas gibi) kesik kesik elektrik retir (stte), bazlar da dalga eklinde srekli elektrik retir (altta).

Elektrik organlar vcudun arka ksmnda blok halinde ve vcudun yaklak 4/5ini oluturur. Alak gerilimli elektriin yan sra yksek voltlu elektrik de retir. Beyinden gelen emre gre hcrelerin pozitif sodyum kanallar alr ve ksa zamanda da tersine akm oluturulur. Voltajdaki bu ani deiiklik elektrik akmnn meydana gelmesini salar. Elektrik akmnn bykl baln ya (ve dolaysyla cssesi) ile artar. Dnyada elektriini reten, depo eden ve dearj yapan sistem yalnz bu hayvanlarda bulunur.

Zayf elektrik retenler: Dearj bir volt ve bir amperin zerinde deildir. Bunlar dier canllar uyuturmazlar; elektrik alann yer ve yn tayininde ve ayn elektrii karan dier bireylerle iletiim kurmada kullanrlar. Buna Elektrolokasyon denir. Bunlara en iyi rnekler Gnathonemus petersi, Apteronotus albifronstur. Elektrik alan vcudun zerine dalm duyarl tberkllerden alglanr.

7 ekil: Vcuttan karlan elektrik dalgalar evredeki manyetik ve paramanyetik nesnelerin alglanmasn salayarak bireyin yol bulmasn salar.

Nil ylanbalklar olarak bilinen Mormyridae ve Gymnotidae ancak 3-7 volt kadar elektrik retirler. Bu gerilimle avlanamazlar; bununla kendilerini de savunamazlar. Bu alak gerilim yanal organlarn bulunduu yerde bir elektrik almac tarafndan alglanr. yle ki bu almalar 0.01 mV/cm. elektrik alann alglayacak kadar duyarldrlar. Dk potansiyelli elektrik retenler, tadklar elektrik alan

almalaryla, bu yeteneklerini, yn (belki trdelerini ve zellikle kar eeylerini) bulmada kullanrlar. Nil elektrikli ylanbal voltaj deiimi olarak santimetrede 0.03 mikrovolt'luk (mikrovolt, volt'un milyonda biridir) ve akmda da cm3'te 0.04 mikroamperlik deiimlere tepki gsterirler. Aadaki ekilde grld gibi etrafndaki herhangi bir cismin elektrik iletiminin suyun iletiminden az ya da fazla olmasna gre, alan izgileri bir araya toplanr ya da dalr. Bu alan izgilerinin dalmas ya da toplanmas hayvann etrafndaki cisimler hakknda bilgi edinmesini salar.

8 ekil: Nil ylanbalnda (Gymnarchus niloticus) elektriksel alanla yer saptanmas, a) Elektrik alan izgileri, ortamda dzenli dalr. Kuyruk baa gre negatif ykldr, b) Herhangi elektrik ileten bir cisme rastladnda elektrik alan izgileri bu cisim araclyla biraraya toplanacaktr, c) Yaltkan bir cisimde elektrik alan izgileri datlacaktr. Bu geirgenlik ve yaltkanlk suya gredir (Demirsoy 1992ye gre Khn'den).

Zayf elektrik karanlar karanlkta ve amurlu, bulank sularda elektrik ile evrelerini bir eit grrler. evredeki manyetik nesneler bunlara nirengi noktas gibi yol gsterir. Her birey farkl frekansta elektrik retir. Ayn frekansta retilirlerse snme ya da giriim olaca iin yer bulma zorlar. Byle bir durumla karlatklarnda ekilde grld gibi frekanslarn ya ykseltir ya da drrler.

ekil: Bir tre ait elektrik karn iki birey rastlarsa, dalgalarda giriim ya da snme olmasn diye biri frekansn ykseltirken brs drr (internetten)

HANG CANLILARI DEPREM HABERCS OLARAK KULLANABLRZ?

Burada bir eyi bilmemiz gerekiyor. Birok canl, deprem ykc etkisini gstermeye balaynca allagelmiin dnda belirli bir davran

sergilemeye balar. Memeli hayvanlarn birounun (rnein koyunlarn, keilerin ve srlarn) akn bir ekilde donup kaldklar bilinmektedir. Uzakdouda oluan byk tsnunamide, tsunami balaynca birok evcil hayvann dalara doru kat, rnein fillerin zincirlerini krarak kydan uzaklatklar gzlenmitir. Yer altnda yaayan (krfare, tarlafareleri gibi) ya da oyuklarda yaayan (kirpi gibi) memeli hayvanlarn, keza karncalarn yeryzne ktklar birok gzlemle bilinmektedir. Deprem balaynca davran deiiklii gsteren hayvanlarn depremi nceden haber vermeleri sz konusu olamayaca iin bu yazda bunlara yer verilmeyecektir. Ancak depremin etkisi yeryznde birden bire ortaya kmasna karn, yer altnda belirli bir n hazrlk olduu da bilinmektedir. Depremin takredeki plakalarn hareketinden ya da ktlelerin kaymasndan kaynaklanmas nedeniyle baz yerlerde skmann baz yerlerde de almalarn ortaya kmas kanlmazdr. Bu hareketler srasnda insanlarn algladklar en son ortaya kan ykc etkilerdir ve yapacak fazla bir ey kalmamtr. Ancak birok canl daha nce balam olan; ancak fiziki ykc sonular henz ortaya kmayan depremleri alglama yeteneindedir. Bunlar:

Titreim ya da dalgalarla depremi alglama Plakalarn ya da ktlelerin henz byk krlmalar meydana gelmeden nce yer deitirmelerinden ya da baz blmelerin (kompartmanlarn) kmelerinden dolay ortaya kan dk salnml titreimleri (dalgalar) baz hayvanlarn alglad saptanmtr. Bu dalgalarn deprem balamadan en fazla 4-5 gn nceden zayf olarak ortaya kt ve zamanla glenerek ilerledii dnlmektedir. nsan kula ve aygtlar bu dalgalar alglayamaz; alglasa bile olan biteni tam olarak anlayamaz.

10

Birok canl, bizim u anda saptadmz kadaryla memeliler bata olmak zere bu sra d dalgalar alglayarak igdsel olarak huzursuz ve allagelmiin dnda davranlar gstermeye balarlar. ncelikle ksa sreli donup kalma, bir eyleri dikkatle dinleyecekmi gibi hareketsiz kalma, gizlenme, toprak iinde yayorsa toprak stne kma gibi allagelmiin dnda davranlar gsterebilir. Bunun iin canllarn vcudunda baz dzenlemeler meydana gelmitir. Bunlar bu denli duyarl klan sistem, ounluk ayak-parmaktan balayp i beyne kadar uzanan yolda kemiklerin birbirleriyle olan ilikilerindeki ya da balantlarndaki mkemmelliktir. Trnak ya da ayak kemikleri ile topraktan alnan uzun dalga boylu titreimleri (dalgalar), bacak, krek, omurga ve kafatas kemiinin birbirleriyle zel balant ya da ilikileri nedeniyle ayak kemiklerinden kafatas kemiiyle i kulak svsna aktarlmasn salar. Buradaki en nemli fiziki olay, byk bir olaslkla, ayaktan alnan uzun ve dk enerjili dalga boylarn, ksa salnml ve yksek enerjili (ampiltt ykseltilmi olarak) dalga boyu haline dntrmedir. Bylece kuvvetli dalgalarla i kulaktaki svnn harekete geirilmesi salanr. Bunu kemiklerin birbirine balant biimi gerekletirir. Aslnda byle bir yap yeri ve araclar farkl olsa da bizde de vardr. Birincil omurgallarda (yani suda olumu ve hep suda kalm olan; yani karaya kp da yeniden sulara dnmemi olan canllarda) vcut suda iletilen dalgalara bir eit saydamdr. Yani sudaki titreimler (dalgalar) vcudun bir yanndan girip br yanndan karak yoluna devam edebilir ayn zamanda canlnn vcudu iinde farkl ynlere doru da yol alabilir. nk bu canllarda vcut younluu neredeyse su younluuna eittir ve bir anlamda sv yapsndadr; dolaysyla dalgalar sndrlmeden, kesintiye uramadan yoluna devam edebilir. Bu dalgalar rnein

11

balklarda da akl olmayan duyma (iitme) organna yani i kulaa ve denge organna bu yolla iletilir. Yani balk havadaki ses dalgalar ile deil sudan gelip vcudundan geen dalgalar ile titreimleri duyar. Weber kemlikleri bu dalgalarn iletilmesinde glendirilmesinde rol oynar.

ekil: Bir Teleos hayvanda (sazan) yzme kesesi ve labirent (yarm daire kanallar) balants. 1 ve 2. Yarm daire kanallar, 3. Sinus endolymphaticus, 4. Perilenfatik boluun sinusu, 5. Claustrum, 6. Weber kemikleri, 7. Deiiklie uram kaburga; Weber kemikleri ve yzme kesesiyle balantl, 8. Weber hava odac (yzme kesesinin n ksm), 9. Yzme kesesi kanal, 10. Yzme kesesi, 11. Omurga ve 12. Alt kaburgalar (Demirsoy 1992ye gre Portmann'dan).

Suda yaayanlarn suyun bir zelliinden dolay iitme bakmndan bir anslar vardr. Suda dalga (titreim) meydana getirme havaya gre ok daha zordur; yksek g ister. rnein denize girip de karnmzn nnde vcudumuza demeden ellerimizi gbeimize doru uzaklatrp yaknlatrdmzda gbeimizin gl bir ekilde ileri geri gittiini grrz. Ancak ellerimiz suyu harekete geirmek iin byk bir g kullanr. Ayn hareketi havada yaptmzda karnmzn derisinin bu hareketi hi alglamadn grrz. nk havada titreim (dalga) meydana

12

getirme ok kolaydr; ancak buna karn bu dalgalar bir yere arptnda ortaya karacaklar etki ok zayftr. Suda dalga meydana getirme byk g ister; ancak dalga bir defa meydana getirilmise tad g byk olur; herhangi bir yere vurduunda da ykc etkisi o oranda byk olur. Bu nedenle dinamit atldnda bir nehir ya da gldeki balklarn tm denge organ ve i kula etkilendii iin baylarak su zerine kar ya da bu organlar tahrip olduu iin (patlad iin) lr. Ancak sudaki dalgalarn (titreimlerin) gc yksek olduu iin ok dk frekansl dalgalar bile tad yksek enerji nedeniyle hemen alglanr. Bu nedenle balklar saniyede 6 titreimi duyarken, insanlar ancak 20.000 titreim/saniyeyi alglayabilirler. Yine bu nedenle bir gle yavaa bir sopa soksak bile balklarn bu sopann hareketini hemen alglayarak (duyarak) katklarn grrz. Birincil su canllar karaya knca iitme organlarnda nemli deiiklikler meydana gelmesi kanlmaz olmutur. Artk dalgalar ya da titreimler sv ortamdan (evreden) sv ortama (i kulaktaki svya) aktarlma eklinde olmuyor, gaz (hava) ortamndan sv ortamna (i kulaa svsna) aktarlma biimine dnmt. Sudaki dalgalarn gc buna yeterliydi, ancak havadaki dalgalarn gc sv bir ortam (i kulaktaki svnn) harekete gemesi iin ok gszd. Bunun iin ilk olarak havadaki titreimleri alacak da dnk bir delik almalyd, bylece kulak delii ve bunu d ortamdan ayran kulak zar (timpanum) olutu.

13

ekil: Bir srngenin kulak blgesinden kesit. izgisi, i (A) ve orta (B) kula
birbirinden ayrr. 1. Beyin, 2. Beyin zar, 3. Foramen endolymphaticum, 4. Sacculus endolymphaticum, 5. Foramen perilymphaticum, 6. Sacculus perilymphaticus, 7. Utriculus ve yarm daire kanallar, 8. Sacculus, 9. Lagen, 10. Oval pencere, 11. Columella auris (ksmen stapes), 12. D columellann dorsal knts, 13. D columellann ventral knts, 14. Kulak zar (timpanum), 15. Orta kulak boluu, 16. staki borusu ve 17. Articulare zerinde quadratum noktalanm (Demirsoy 1992ye gre Portmann'dan).

Timpanum havadan ald ses dalgalarn balangta amfibilerde (kurbaagillerde) ve srngenlerde, keza kularda zara bal kolumella denenen sopa gibi, bir ucu kulakzarna dier ucu i kulaa alan bir zara deen bir ubukla ses dalgalarn d ortamdan i kulaa iletmeye balamtr. ubuun grevi havadan gelen genlii yksek (uzun dalgal) ve iddeti dk titreimleri, genlii dk (ksa dalgal) ve gc yksek dalgalara evirerek i kulan svsna iletmektir. Yani dalgalarn genlii deitirilir.

14

Daha sonra memelilerde, kkrdaklbalklardaki solunga yaylarnn bazlarnn deimesi ile oluan orta kulaktaki kulak kemikleri araclyla yani eki (Malleus), rs (ncus) ve zengi (Stapes) araclyla kulak kepesi ile d ortamdan toplanan byk genli ve zayf ses dalgalarn, kulak zarna deen eki kemiiyle alarak bir kaldra gibi, rs zerinden ve sonunda i kulan orta kulaa ald bir pencereyi (Oval Pencere = Fenestra Ovali) rten zara, yani oval pencereye deen zengiye aktarr. Kemikler bir kaldra gibidir. Geni ve gsz dalgalar bu kemikler araclyla ksa dalgal ve gl dalgalara dntrlr. kulan akln rten zara geldiinde genlii azalm (ksa dalga boyuna dnm), iddeti artm (amplitt ykselmi) dalgalara dnmtr. Dolaysyla bu dalgalar i kulaktaki svy harekete geirecek gce ulamtr. Svnn hareketi duyu almalarna iletilerek impulslarn meydana gelmesine bu da beyinde iitmeye ayrlm blmede iitme iinin gereklemesine neden olur. Kulak kemiklerinin buradaki grevini u ekilde aklayabiliriz. rnein baparmamzla bir tahtaya bassak tahtann eklini deitiremeyiz; ancak bir raptiye ile bu ilemi yapsak tahtay delebiliriz. nk raptiyenin bandaki alnan kuvvet, sivri bir uca toplanarak gc artrlmtr. D, orta ve i kulakta olan da budur.

15

zetle titreimleri alabilmek iin i kulaktaki svnn harekete geirilmesi gerekir. Bu ilem vcudun svdan olumas ve d ortamn da sv olmas nedeniyle dalgalar alglama suda kolay olmasna karn havada ses dalgalarnn gc zayf olmas edeniyle zor olmaktadr. Toprakla (yerle) eitli yerleriyle temas olan canllar bugn ok iyi incelememi olmamza karn- yerden allan titreimleri (bu bir canlnn admlar olabilir, deprem ncesi zayf titreimler olabilir) ayak, bacak, ncelikle omuz kemeri belki kala kemeri, omur, zellikle boyun omurlar, kafatas yoluyla alarak i kulaktaki svya iletebilir. Drt aya zerinde duran canllarda bu byledir. Ancak ylan gibi srnen ve enesini yere dayayan ylan gibi canllarda, ya da gsn yere dayayan timsahlarda ya da kirpi gibi diplerinde almalarn olduu bilinen kirpi gibi canllarda bu dalgalar farkl yollar izleyerek i kulan svsna ulatrlr. Hangi yolla alrnsa alnsn, genel kural, alnan dalgalarn, iletecek arac yaplar ile bir eit kaldra gibi ilev grerek dalgalarn genliinin azaltlmas ve gcnn oaltlmasna allr. Bu hayvanlar deprem henz yeryznde fiziki olarak grlmeden, yerin i katmanlarnda plakalarn, katmanlarn ya da blmelerin yer deitirmesi olduunun ile ortaya kan bu zayf ve genlii gizlenme, byk donup dalgalar kalma, alglayabilme yeteneine sahiptir. gdsel olarak farkl bir eylerin farkna varan canllar, kovuklarndan yer yzene kma ve birok beklenilmeyen davranla sinyal verebilirler.

Elektriksel alan deiiklii ile depremi anlama Sulardaki (tatlsulardaki ve denizlerdeki) elektrik balklarnn durumu biraz daha deiiktir. Depremi nceden haber veren en nemli canllardr denebilir. Bunlar grup halinde incelenir.

16

a) Canllarn vcudunda kas ve sinir ilevleri sonucu ortaya kan elektriksel alanlar uzaktan alglayarak onlar av iin kullananlar. Kendileri elektrik retmezler. Bunlarn elektrik alanlarn alglamas sadece avlarnn kardklar elektrik alanlarn alglamayla snrldr. Almalar daha ok bata bulunur ve yanal duyu organnn bir trevi olarak kabul edilir. Elektrik alanlarn alglama avlarn bulmaya yneliktir. rnein, kuma gml bir pisibalnn yerini saptayabilir. Dolaysyla deprem habercisi olarak kullanlmalar zor grnyor. b) ok yksek voltajl elektrik retenler. Bunlar kardklar yksek voltajl elektrii avlarn bayltmada ya da ldrmede kullanrlar. Elektrik alanlarn lme ya da yn bulma gibi bir amalar olmad iin deprem habercileri olarak kullanlmalar bugnk bilgilerimize gre mmkn deildir. c) Hem vcutlarndan zayf elektrik retenler hem de baka bir canl tarafndan retilen ya da kendi yaratt elektrik alann alglayan canllar. Bu canllarn hemen hepsi kural olarak denizlerin ya da gllerin dibinde (karanlk yerlerde) ya da ounluk gzn gremeyecei kadar bulank akan amurlu nehirlerde yaarlar. Bunlarn derdi yollarn bulabilme ve kendi hemcinsleri ile elektrik alanlar zerinden haberleebilmedir. Yollarn nasl bulurlar? evredeki nesnelerin manyetik (elektrik alanna duyarl) ya da paramanyetik (elektrik alanna duyarsz) oluuna gre, bu dalgalarn k ve alnn alglayarak bir eit yol haritas yaparak yollarn bulurlar. Kayalardaki zellikle silisli kristaller (ve keza baka kristaller de olabilir) sktrldklarnda atom yerlerinin kaymasndan dolay elektronlar hareketli hale geer ve zayf bir elektriksel alann domasna neden olur. Byk bir olaslkla bu elektrik alanlarnn glenmesi gece ya da gnz yeryznde deprem klar olarak bilinen allagelmiin dnda, mavi,

17

yeil ve krmz ldamalara da neden olur. Kayalarn zdirencinin srekli llmesi ile bu gerilmeleri nceden tahmin etme de sz konusudur. amur ve dip balklar, zayf elektriksel alanlar alglayabilmeleri nedeniyle yaadklar alanda ortaya kan elektrik alan deiiklilerini (anomalilerini) -byk bir olaslkla nevigasyon dediimiz yol bulma mekanizmasn sekteye uratt iin- alglayarak kendini gvenli bir yere atmaya alr; ounluk da bir yerlere siner ya da saklanr. nk radar sistemi parazitlenmi ya da fel edilmitir. Saklanan balklarn a ya da baka bir yntemle yakalanmalar zor olduu iin depremlerden nce bu balklarn avlanma miktarlarnda nemli dler meydana gelir. Japonyada bu nedenle balk hallerinde dip balklarnn avlanma miktarnn gn gnne kaytlar alnmaktadr. Deprem yaklatka avlanan balk miktarnda hzla azalma grlmektedir. Bu balklar depremleri haber verecek esas kaynak olmasa bile, gerek tutulan balk miktarndaki deimeler ya da zel akvaryumlarda gzlem alnan alnm olan bu cins balklarn standardize edilmi bu davranlarndaki sapmalar dikkatle izlenerek bir depremin yaklatn sezinlemek mmkn grnmektedir. Japonyadaki gzlemler balklarn deprem olmadan yaklak 5-6 gn nceden sinmeye baladklarn ve gittike artan bir oranda sindiklerini gstermitir. Son zamanlarda yaplan aratrmalarda, baz organizmalarn, yerin magnetik alann da algladklar saptanmtr. Belki arlarn ynlerini ya da yuvalarn bulmalar, termitlerin belirli bir alan saptamalar, birok knkanatlnn ve sinein gece ya da kulardan bulmalar bu Erithacus magnetik rubecula alann (kzlgerdan)'nn ynlerini

18

alglanmasyla olmaktadr. Fakat byle bir magnetik almacn fizyolojik mekanizmas konusunda hi bir bilgiye sahip deiliz. Depremden nce kaynak sularnda miktar olarak deimeler (azalma ya da artma), scaklnda artma ve kalitesinde deimeler; gl tabanlarndan kkrt ierii ve metan fazla olan hava kabarcklar kma; gllerin su seviyesinde deimeler; radon, helyum, karbondioksit gaz knda artma; yeryznde ve gkte baz ldamalar grlr. Su kular sulardan uzak durmaya alrlar; uularnda farkllklar grlr; yengeler, kk memeliler ortalkta dolar; byk ba memelilerde davran bozukluklar grlebilir. SONU: Yine de bir baln ya da koyunun davranna gvenmeyip, onun hayranlk verici yeteneklerine snmayp, binalarmz olmas gereken ekilde yapmamz herhalde akln gerei olmaldr.09.12.2011

Prof. Dr. Ali Demirsoy


Kaynak: Demirsoy, Yaamn Temel Kurallar Cilt I/I ve II, 1992-METEKSAN

Sayn Kardeim Benim altm ve uzman olduum konu biyoloji ve onun alt dal olan zoolojidir. Mesleim ise retim yeliidir. Bilimsel yenilikleri ve daha nce yaplm olan; ancak gnmzde kullanld zaman yarar getirecek olan bilgileri toplumun yararna sunma gibi bir sorumluluk isteyen meslek grubunun yesiyim. Ancak lkemiz gndemi o denli hzl deimekte ve gerek kurumsal bazda gerekse dnya gr asndan o denli kkl deiimler yaanmaktadr ki bilimsel yenilikleri topluma iletme grevi ikinci sraya dmektedir. Bu kadar sosyal bilimcinin, hukukunun, tarihinin, siyaset bilimcinin suskun kald bir lkede uzmanlk alan bcekler olan bir insann olmas gereken kesimlerin suskunluu nedeniyle- fikir

19 beyan etmeye ve olabilecek tehlikelere dikkat ekmeye yeltenmesi bir lke iin talihsizliktir. retimden, ynetime, gvenlik glerinin organizasyonundan, adalet kurumlarnn dzenlenmesine, cumhuriyetin temel ilkelerine ve cumhuriyeti kuranlara baka bir bak as getirilmeye allmasna, yakn tarih ile yzlemeye giriilmesine ve allageldiimiz onlarca kurum ve anlayn deitirilmesine sessiz kalnmasna ya da fikir beyan edilmemesine seyirci kalmann mesleimiz asndan ahlaki olmadn dnyorum. Bu nedenle size bilimsel yazlarla ulamam gerekirken, zamanmn ve gcmn byk bir ksmn doabilecek tehlikelere ve gelecekte yaayacamz sosyal skntlara dikkat ekmeye ayryorum. Bu sefer biraz zaman bulup sk sk yaadmz bir soruna belki zm getirir umuduyla, Depremi canllar nceden alglayabilir mi? adl bilimsel bir yaz ile bu canllar ve nasl bir fizyolojik ilevle alglayabildiklerini aklayan bir yazy okumanza sunuyorum. lkemizin gney ve bat kesimleri bata olmak zere en az be bin yldan bu yana depremle yklmadk hibir kenti kalmamtr denebilir. Erzincann 5.000 yldan bu yana en ge 60 ylda bir ykldn biliyoruz. Bu kadar sk yaanan bir olay felaket deil, bize biraz cmerte vermi olduu bir doa olaydr. Yaammzn bir paras olarak onu deerlendirmemiz ve onunla yaamay renmemiz en akll yol olacaktr. Her gn bir yenisini yaadmz deprem olaylarn ne yazk ki nceden saptayabilmemiz bu gnk aralarla istenen dzeyde baarlamad. Ancak depremlerle yz yze gelen canllk, evrimsel olarak, bazlarnda depremin ykc etkisi henz ortaya kmadan saptayabilecek baz yaplar gelitirdi. Bunlarn neler olduunu ve nasl evrimletiini renmek isterseniz okumanz neririm. Kim bilir canlln evrimleme srecindeki hayranlk veren bir baka serveni de bylece yakndan tanm olusunuz. Sevgilerimle

You might also like