Althusser ile ideoloji zerine Yaplamam Bir Sylei

Metin Kazanc

An Unrealized Conversation with Allthusser on Ideology

zet: Althusser'in ideoloji kavramsallatrmas, ideolojinin alardr srp gelen geleneksel tanmlarndan, alglanma biiminden tmyle farkldr. Oluumu, ileyii ve etkisi asndan Althusser'de ideoloji, bireyden nce kurgulanmtr. Belirli ara ve yntemlerle insan etkileyen en nemli toplumsal aralardan biridir, ideoloji hep vardr ve bir ortam ifade eder. Bu nedenle onun tarihi yoktur. Tpk estetik gibi. isim koymadan balayp, gelenek ve greneklerle devam eden ideolojik oluum ve etki, bireyi tm yaam boyu denetlemektedir. Yine ona gre, ideolojinin oluumu maddidir. Fakat onu basit maddi varlk dzeyine indirgemek yanl olur. Althusser'in deyimiyle ideoloji bir kaldrm ta deildir. Althusser'in yorumlar gnmzde de geerliini korumaktadr. Onun tezini rtmek isteyenlerin hibiri tutarl ve geerli gerekeyi henz bulamamtr. Kitle iletiimi ile uraanlarn Althusser'i sk sk yeniden dnmeleri, yeniden yazmalar ok yararl olacaktr. Abstract:

Althusser's conceptualization ofideology is completely different than conventional definitions, types of perceptions continuing since ages. The ideology in Altusser in terms of formation, functioning and effect is conceptualized before the individual. Ideology via certain means and methods is one of the most important means influencing the human beings. Ideology is almys omnipresent and means an atmosphere. That's why it has no history. Just like aesthetics. Ideology formation and influence starting mthout naming, continuing mth traditions and customs monitors the individual throughout his/her life. According to him, formation ofideology is matemi. But it is womg to reduce it to the material level. According to Althusser, ideology is not a curb stone. Althusser's interpretations maintain its validity on present day. Non of those vtho try to invalidate his thesis couldn't find yet any valid and reliable rationale. t mil be valuable for them to rethink and rewrite about Althusser.

:.-..

w - v .;/

- , ..-. .-^o-, , '.-, i\

iletiim : aratrmalar 2003 1(2): 37-54

38 iletiim : aratrmalar

Althusser ile deoloji zerine Yaplamam Bir Sylei

.?.-

.i-.-

;' v

.-.#

Louis Althusser'in (1918-1990) ideoloji ile ilgili almalar daha nceki bir yazda da belirttiimiz gibi son derece nemli ve kalc nitelik tamaktadr (Kazanc, 2002: 55-87). Yaklam, vard sonular irdeleme yntemi ve vizyonundaki genilik, onu zellikle iletiimle ilgili almalarda bir yana itmeyi nlemektedir. deolojinin oluumu ve toplumsal rol ile ilgili ortaya koyduu gerekler ve vard sonular bugn de tazeliini ve geerliliini korumaktadr. Ancak ideolojiyle bylesine nemli bir biimde uram olmasna karn Althusser'in kitle iletiim aralaryla ilgili grleri ve almalar son derece snrldr ve birka paragrafa indirgenecek kadar az, fakat zldr. Kendisiyle lmnden sonra sanal bir sylei yaptm. Yantlarn daha nce yazdklarn dikkate alarak hazrladm ve bu yantlara ben kendi grlerimi de ekledim. Sonunda aadaki satrlar ortaya kt. Syleiye gemeden nce, onun ideoloji ile ilgili grlerini ksaca zetleyelim:

Althusser'de ideoloji hayat pratiidir. Hayatla birlikte balar. deolojiyi bireye yklemenin yolu ve yntemi sistemin kendi iinde vardr. nsana ideoloji ykleme adeta otomatik yani kendiliinden alr. Marks'n Kapital'de ideolojiyi tanmlamak iin syledii "bilmiyorlar ama yapyorlar" cmlesi, ayn geerlii Althusser'de de bulmaktadr. Yine Marks, iilerin kendilerini, kendilerine ait olmayan dnceler araclyla anlamaya zorlandklarn, itildiklerini syler. Althusser'de bu durum bir sonu olarak dorudur. Ancak O'na gre sre farkl ilemektedir. nk ideolojinin oluumuna tm snflar katlr. rnein arma her snfa zgdr. Bylece yeniden tanmlanan ideoloji toplumsal sistem iinde dardan deil ieriden ilemekte ve sistemi temelinden yakalamaktadr (Fiske: 2003, 223). deolojinin oluumu ile ilgili neri ve saptamalar Althusser'de kendine ait ve zgndr. Egemen ideoloji varln ve srekliliini otomatik bilin yklemeye borludur. Ykleme alan tmyle egemen ideolojiye

Kazanc Althusser ile ideoloji zerine Yaplamam Bir Sylei 39

aittir. Kart ideolojiler kendiliinden ileyen ykleme alanlarnn dnda kalrlar ve kendilerine ancak d alanda yer tutmaya alrlar. nk baka seenekleri yoktur. Egemen ideoloji her eyi kaplar ve kapsar. rnein, egemen ideolojinin nemli bir oluum aya olan isim koyma, arma byledir. Bunlara gelenek ve grenekleri, dinsel kurallar da katabiliriz. Althusser'e gre her pratik ancak bir ideoloji araclyla ve zneler yolu ve bir ideoloji erevesinde var olabilir. Ve her ideoloji ancak bir zne araclyla ve zneler iin var olabilir. Yolda rastlayp tokalatmz bir dostumuzla karlkl bu hareketimiz hem bizim onu tandmz ve kabul ettiimizi hem de onun bizi tanyp kabul ettiini bildirdii anlamna gelir. nsanlar bu ekilde birbirlerini bir zne olarak grr ve ideolojik kabul etme kurallarn srekli olarak tekrar ederler. Bu, birlikte yaayabilmenin n kouludur. Bu pratik tekrar edilerek yaam iine girer, vazgeilmez kural olur. Bu durum Althusser'e gre bakalaryla kartrlmamann

gvencesidir. Ayrca belirli bir isimle arlmzla (Tamirci Ahmet Alkan, Mstear Ahmet Salih Korur gibi) yeri doldurulamaz, taklit edilemez zneler oluumuz hem teyit edilir hem gvenceye alnr. Bu durumda ideoloji bireylere isim vererek ve bu isimle onlara seslenmeyi, onlar armay salayarak sistemi gelecee yneltir ve kendiliinden kural koyar. Bu durumda insanlar artk sfatlar olan, sistemden beklentileri olan, ayn zamanda sistemin de kendisinden belirli beklentileri bulunan zneler durumuna gelmi olurlar. Bu ideolojik oluum srekli tekrar eder. deolojinin var oluuyla insanlara zne (sujet) olarak seslenilmesi bir ve ayn eydir. Althusser'in arma ve isim koymadan kast budur. arma srecinin yanna, ayn amaca dnk olan rituellerin (trenlerin, ayinlerin), geleneklerin, greneklerin etkisini de eklemek gerekir. Doacak ocua kendisini bekleyen zgl aile ideolojisinin etkisi ve basksyla, aile bir isim koyacaktr. zgl aile ideolojisi byle bir olay beklemektedir. ocuun bu

40 iletiim : aratrmalar

olayla evcillemesi yani ideolojik sarmaln iine girmesi iin ilk adm atlmaktadr. Daha sonra eitim, medya vb. bu sreci tamamlayacaktr. Yine Althusser'e gre ideoloji gerekliin bir temsili deil gereklikle ilikinin temsilidir. deolojik etkiye kaplm, ideolojik olarak biimlendirilmi birey, ki tm insanlar ayn durumdadr, gerekte kendileri ve varolu koullar arasndaki banty deil, kendi varolularyla kendileri arasndaki ilikiyi n planda tutarlar (Althusser,1968:210).' Burada bireyin znellii n plandadr. deolojide temsil edilen ey, ierik, ikinci derecede bir iliki, imgesel bir ilikidir. Bu durumda insan, gereklii ideolojik kopyalamasnn dnda alglayamaz. Gerekliin yansmas, ideolojik oluumu insan etki altnda tutar. nsanlar kendi ideolojilerini kendi dnyalar olarak yaarlar. Demek ki ideoloji kendi dnyalaryla yaanan ilikilerini ierir. Baka deyile, ideolojide insanlar kendi varlk koullarn deil, kendi varlk koullarn yaama tarzlarn ifade ederler. Bu hem gerek ilikiyi hem de yaanan hayali ilikiyi ierir. deoloji bylece insanlarn kendi dnyalaryla ilikilerinin ifadesidir (Althusser,1968:211).' Dolaysyla ideolojik aralarla etkilenmi ya da ilenmi kii, rneimizde bu belirli bir toplumun tm insanlardr, ne dnsel ne de pratik olarak onun dna taamaz, kamaz. deolojik erevenin dna kmas ok zordur. Bu sapma istisnai diye-

ceimiz koullara ve bu koullarn olumasna baldr. Yine bu demektir ki, ayn silahlarla egemen ideoloji ile mcadele, onu ykma ya da deitirme ok zor, hatta imkansz gibidir. Sisteme kar gelmeyi gze alann karsnda yine sistemin yaratt ve nemli bir blm ideolojik orijinli birok engel ve zorluk kar. Bu noktada bir baka deerlendirmeyi de dikkate almak gerekir. deolojik sistem ancak ve ancak bir baka ideolojik sistem tarafndan yklabilir. deolojiyle mcadele yine bir baka ideoloji ile mmkndr. Ancak Althusser bu konuda kurgulad sistemin bir gerei, baml bir sonucu olarak ideolojinin hayat pratii olmas nedeniyle deimesinin olanaksz olmasa bile ok zor olduunu belirtir. Sistemi olduu gibi reddeden ideolojilerin zora dayal, baskc olmadklar takdirde baarl olmalar, yani egemen ideolojinin yerine gemeleri olanakszdr. Var olan ideolojinin temelleri esas alnmak zere kurgulanan ideolojik aba daha abuk ve kolay tutunacaktr. Yllardr yaadmz siyasi olaylar, ekonomik mcadeleler, savalar bu gr kantlamaktadr. Ayrca yaayan ideolojik atmosfer, ortam her yeri kaplam ve tutmutur. Herhangi bir kiiye, kmeye ya da fraksiyona bu alanda bo yer kalmamtr. Bu durum sreklidir. Birey kendinden nce varolan ideolojinin etkisine mutlaka girmek zorundadr. deoloji bireyden nce vardr ve kendine tabi klaca, hkmedecei zneleri beklemektedir. Ege-

Kazanc Althusser ile ideoloji zerine Yaplamam Bir Sylei 41

men ideoloji isimlendirme,arma gibi yntemleri kullanarak; eitim, din, kitle iletiim aralar gibi aralarn gcnden yararlanarak bireyin zerine kmektedir. Ancak bu durumdan birey rahatsz deildir. Hatta memnundur. nk bireyin kendini evreleyen, iinde yaad ve varln srdrd ideolojik ortam, baka ideolojik ortamlarla karlatrma olana yoktur. Zaten toplumun nemli bir ounluuna gre de baka ideolojik ortam yoktur.

nomik yap iinde retim gerekletirilir. Szgelimi, buday ekip bimek, buday un haline getirip ekmek yapmak, onu satmak bir ekonomik ilev trdr. retim olay yani ekonomik aba belirli maddeleri toplumun gereksinmesini karlayacak baka bir madde haline dntrmek ve bunu toplumun kullanmna sunmak abasdr. Maddi bir olayn addr. Bu temel aba tm toplumsal sistemlere zgdr. Varln vazgeilmez kouludur. Yaamak iin retmek gerekir. Althusser'e gre ekonomik yap ve onun belirleyici gc toplumsal formasyon iinde tek bana belirleyici deildir. "Majesteleri Ekonomi" yalnzca kendi ayaklar zerinde durmaz. Ona gre belirlenme ilkesi, bir dzeyin, szgelimi ekonomik dzeyin, tm br dzeyler zerindeki belirleyicilii olarak deil, ayn zamanda deiik belirlenmelerin yaplam toplam, bunlarn etkilerinin yaps olarak dnlmelidir. Althusser pratiklerin greli zerklii ve son kertede belirleme kavramnn ancak stbelirleme yaklam ile aklanabileceini ileri srer. Farkl dzeyler arasnda bir kaynama ya da geici kopukluk olduu zaman, bunun nedeni ekonominin kendini ayr tutup, ayr gsterip ayaklar zerinde dikilip grnmesi deil, farkl dzeylerdeki elikilerin hepsinin tek bir sre iinde, konjonktr iinde birikmi olmasdr. yleyse bu konjonktr tm br kerteler ve etkiler tarafndan st belirlenmitir. ok daha nem-

Toplumsal Oluumun Ana eleri Nelerdir? Althusser, sistematiinde l bir ayrma itibar eder. ayr yap vardr. Her yapnn ayr bir ilevi ve ayr bir amac vardr. Ama birbirleriyle olan bantlar, zellikle ideolojiyle bantlar ilgin ve ok nemlidir. deolojinin stbelirleme gc ve misyonu vardr. Yani bir toplumsal formasyonda alt yap nemlidir belirleyicidir. Ancak daha sonraki aamalarda szgelimi ideoloji, kendi gcne dayanarak tm formasyonu etkiler, hatta onlarn oluumunu belirlemeye balar. deolojinin Althusser'e gre yorumunu grmek iin bu l ayrm, ayr yapy ana hatlaryla belirtmekte yarar vardr. a. Ekonomik Yap: Bu yap ekonomik faaliyetleri kapsar. Bir maddeyi baka bir madde haline dntrmek, madde zerinde almak ekonomik bir abadr. Eko-

42 iletiim : aratrmalar

lisi "egemen olarak" yaplamtr (Althusser, 1968:210). ;. ,.; " . - .... . b. Siyasal Pratik: retim sonucu yani ekonomik faaliyet sonucu ortaya kan rnn nasl paylalacann ilkelerini belirleyen uygulamadr. leimin ve ilkelerinin aklanp bunlara uyumun salanmas almasdr. Bu uygulamay siyasal sistem gzetir. Koyduu hukuki kurallarla blm sonucu kime ne kadar pay deceini belirler. Szgelimi, ii cretinin ne olacan, hukuk kurallarna uymamann cezasn bu alma belirler ve koyduu ilkelere uyulmasn, insanlara meru gelen, doal gelen kurumlaryla gzetir. Bunu gerekletirmek iin de elinde hukuk sistemi, kolluk gleri, mahkemeler vardr. Bu ilevler kimin adna yaplrsa yaplsn, zde anlam, paylamla ilgili kurallara, sistemin kalplarna uyumu salamann asl olduudur. lkenin siyasal sistemi, parlamentosu, hukuk sistemi, sendikacl, siyasi partileri, kolluk gc siyasal pratikle ykml kurumlardr. c. deolojik Dzey: Toplumsal formasyonun nc katmandr. Ekonomik yaplama ve ona bal pratikle, sistemin fiziki ve anlk gereksinmesi karlanr. Maddi gereksinmeler karlanr. Siyasal pratik de bu durumu ve statkoyu gzetir. Oysa sistemin bir dnemden teki dneme geiini salamak iin, daha dorusu sistemin srekliliini salamak iin ek bir yaplanmaya, abaya, oluuma ihtiya var-

dr. Bu oluum, ideolojik yap ve abadr. Sistemin btn zellikleriyle bugnden yarna aktarlmasn ideolojik sistem salamaktadr. Dnemler arasnda balanty ideoloji kurar. deoloji, sistemi zaman ve mekan bakmndan birbirine balayan adeta bir har dokudur. Bu har ayn zamanda eitli dzeyleri de birbirine balar. Hatta bu har, bir sre sonra sva roln de stlenerek tm dzeyleri birbirine balamakla kalmaz, ayn zamanda onlar rter. Bu sorun zellikle ve ilk defa Gramsci tarafndan incelenmitir (Gramsci,1986:14). Althusser, Gramsci'yi ncl olarak grr. Sivil toplumun kimi kurumlarn, ilevsel olarak Devletin kapsadn ilk kez Gramsci'nin dile getirdiini syler. Ama Althusser'e gre Gramsci belirledii yolda sezgilerini sistemletirememitir. Sorunun zn yakalayamamtr. Oysa Althusser'de konu farkl ele alnmaktadr. Ona gre ideolojinin ilk ilevi har doku olmak deildir. deoloji, oluum asndan farkl olmas nedeniyle yeri ok gerilerde olmak zere, -bu arada- har doku misyonunu da dolayl olarak yerine getirmektedir. Bir baka anlatmla Althusser'de ideolojinin dnemler ve kuaklar arasnda har doku rol oynamas gibi bir ana tema yoktur. Bu tema baka gerekliklerin ancak sonucu olarak ortaya kmaktadr. Dolayldr. Althusser'e gre ideolojilerin kendileri deil tayclar olan riteller (ayinler, dini trenler, gelenek ve grenekler, kitle iletiim aralar vb.) srekli-

Kazanc Althusser ile ideoloji zerine Yaplamam Bir Sylei 43

dir. deoloji belirli tayclara adeta otomatik olarak yklenmitir. Onlarla birlikte vardr. nk ideoloji onlarn pratiinin iindedir. Gelenekler, grenekler ve teki toplumsal alkanlklar yaad srece ideolojiler de yaar. Dolaysyla ideolojinin bir dnemi bir baka dneme balamas ideolojik gereklikten ziyade ideoloji tayanlarla ilgilidir. Gramsci'de ideolojinin oluumu ile ilgili tezler yoktur. O, ideolojiyi bir veri olarak ve grd gibi ele almaktadr. Oysa Althusser'de ideolojinin oluumu ile ilgili aklamalar ok geni ve nemli bir yer tutar. Bu ok nemli bir niteliktir. Bir toplumsal olay ya da veriyi nce, "niin?" ve "nasl?" sorusuyla karlamak, sonra zelliklerini aklamal, daha sonra da eletirmelidir. Yani, ideolojinin nce nasl olutuu aklanmal, sonra eletirisine geilmelidir. Althusser bu yolu ok doru biimde kullanan bir dnrdr. Gramsci'nin orijinal aklamalarna karn, ideolojik oluumla ilgili aklamalar son derece clzdr. Nitekim yazlarnda "hegemonya" kavramna, ok nemli olmasna karn, yeteri kadar derinlik kazandramad grlmektedir (Gramsci 1975: 85). O'nu Althusser "grlerinde s" bir dnr olarak nitelemektedir.2 Althusser'de ideoloji, yalnz kendini yeniden retmez. deoloji kendini yeniden retmekle sistemi de otomatik olarak yeniden kurgulamaktadr. deolojinin toplumsal ileviyle ilgili olarak denilebilir ki, Althusser'de ideolojik oluum, sis-

temi ok nemli sonulara gtrmektedir. zgn tarihi yoktur ama yaanlan ortam ve dnemin haritasn oluturmaktadr. Gramsci'de ideoloji hegemonyann bir arac iken, Althusser'de maddi pratiin ayrlmaz parasdr. Dolaysyla her yeri ve her eyi sarmtr. Baln iinde yaad su gibidir. O dnce sistemini deil ortam ifade eder. aran, egemen ideoloji her yerdedir. Bu yzden Althusser toplumun alt kesimlerinin kurtulular konusunda ok karamsardr. Bu saptamay lkemizin siyasal gerei ile ilikilendirdiimizde onunla rttn, st ste geldiini grrz. Nitekim ulusal seimlerde, bylesine fakirlik ve perianlk iinde olan formasyondan tepkici, sisteme kar olan oy oran yok denecek kadar az kmaktadr. Kukusuz burada saysz denecek kadar ok faktrn etkisi olabilir. Ancak Althusserci gr iin zn yakalamamz, semen davrann ve bu siyasal davrann sonularn net biimde anlamamz salamaktadr. nk Althusser yapt ideoloji kavramlatrmas ile radikal nitelikli siyasal mcadeleye, kar tepkilere yer brakmamaktadr. Bu tepkilerin ideolojik kaynaklar olsa bile baarya ulamalar ok zordur. deolojik arlk her e ve ilikinin zerine km gibidir. izdii harita ok yerde, ok lkede aslna uygun kmaktadr. Yine Althusser'e gre her toplumsal formasyonun ayrc nitelii ekonomik, politik ve ideolojik dzeylerin ya da kerte-

AA iletiim: aratrmalar

lerin bir araya gelmelerinde temellenir. Bu dzeyler farkl pratikler olmas nedeniyle birbirlerinden ayrld gibi, ayn zamanda dierlerini belirleme ve etkileme gleri bakmndan da farkllamlardr. Siyasal ve ideolojik sistemin konuland styapnn grece zerklii vardr. ok daha nemlisi o, toplumsal formasyonun varlnn vazgeilmez, gerekli koul ve pratiklerini ierir. Ayrca toplumsal formasyonun kendini yeniden retmesi iin mutlaka ideolojik abaya ihtiya vardr. Bu aba olmakszn ekonomik sitem iinde grev alm kiilerin kendilerine den grev ve ykmllkleri yerine getirmeleri ya da tekrarlamalar ve bu rolleri kendilerinden sonra gelecek kuaklara aktarmalar mmkn deildir. deolojik yaplama, dzenin srekliliini salayan, sistemi yeniden reten, vazgeilmez, olmazsa olmaz toplumsal pratikleri ierir. ; ^<w-\" ' ' !' . Yaadklarmzdan kan sonulara baklrsa altyapnn ideolojik sistem zerinde bire bir etkisi ve denetimi olduunu sylemek olduka zordur. Szgelimi, Hitler Almanya'snda faist siyasal akmn maddi temellerini grmek ok kolaydr. Bu rejimle Almanya'da daha ok silah, daha ok mal retilip satlmasnn sanayi ve ticaret burjuvazisine ok ey salad kesindir. Faist rejim sayesinde retilenlerin daha kolay satlmas, pazarlara alma ve en nemlisi bu pazarlarn silah zoruyla igali anlalabilir ve aklanabilir bir gerekedir. Ama byle bir rejimin durup durur-

ken, Yahudi dmanln ideolojik bir amblem haline getirip, milyonlarca insann lmne yol amasn altyapsyla ilikilendirmek doru olmasa gerek (Miliband vd.,1977).3 Daha fazla adam ldrmek iin bu rejimde yeni teknolojiler yaratlm olmas yeterli bir gereke olmaktan uzaktr. Yahudilerin elinden zenginliklerini almak iin onlar ldrmenin hibir ussal ve siyasal gerekesi yoktur. Bu olayda byk bir kurgulama yanl vardr, ama ayn zamanda altyapdan olduka bamsz bir ideolojik oluum sz konusudur. lerleyen aamalarda bu inan altyapy etkilemi hatta beklenmedik bir ynde deiiklie uratmtr. te yandan bu ideolojik oluumun nedenlerini daha nceki ideolojik kaynak ve dncelerde grmek mmkndr. deolojinin gcn ve oynad rol ok ak greceimiz bir baka rnek, yakn tarihimizdendir. Kurtulu Savanda yurdu savunan yz bin dolaynda yurtsever insann bu giriimini ideolojik ynelimleri n plana karmadan aklayamayz. Dumlupnar'da savaanlarn amac dman yenip ileride zengin olmak deildir. Kurtulu Savanda Trkleri gdleyen en nemli faktr dindir (Timur,1993:24). Bir baka anlatmla bu direniin znde madde yatmaz. Tarihte ve gnmzde bu kural dorulayan binlerce rnek bulunmaktadr. deolojik sarmal, bireyi batan ayaa kavramakta, hatta lme gtrmektedir. Demek ki, ister

Kazanc Althusser ile ideoloji zerine Yaplamam Bir Sylei 45

gnlk yaantda ister uzun soluklu dzenlemelerde, ister snf mcadelesinde olsun, ideoloji ihmal edilmemesi gereken nemli, hatta baz rneklerde zerk kalabilen bir alandr. Gnmz insan meruiyet iinde konulmu kamusal kurallara uymak zorundadr. Bunlara uymazsa devlet kendisine yaptrm uygular, fiziki bask uygular. Devlet, ynetileni belirli bir alan iinde tutar, bunun iin nce ikna gcn kullanr ve da kldnda fiziki gcn kullanarak bu sapmay dzeltir. Grlyor ki, devletin denetimi yalnzca fiziki gce dayal deildir. Bu konuda devlete yardmc nitelikte baka aralar ve uygulamalar vardr. Devletin btn aygtlar hem ideoloji hem de fiziki bask kullanarak iler. nsan devlet yannda sosyolojik olarak da biimlendiren, davranlarn denetleyen toplumsal oluumlar vardr. Bunlar devlet d ideolojik aralardr ve en nemlileri aile, toplumsal evre, gelenek ve grenekler, din kurallar ve kitle iletiim aralardr. Bu aralara devlet d dememize karn son tahlilde bunlar ideolojik oluumu salayan, oluuma katkda bulunan ama asl olarak devletin iini kolaylatran aralardr. Artk gnmzde ideolojik oluuma katkda bulunan aralar iin devlet d ya da devlet ii ayrm yapmann pratik bir yarar kalmamasna karn bu ayrmn akademik bir yeri ve nemi olduu bilinmektedir. Bu ayrmdan kendi grlerini kavramlatrmak ve rneklemek

asndan Althusser de yararlanmtr. Bu ayrm snflandrmay, analizi ve olaylar kavramay kolaylatrabilir. ok daha nemlisi devletin ne ie yarad konusundaki sorulara nemli yantlar da buradan kar. Bu aygtlar insan, ideolojik olarak yourup onun belirli bir biimi almasna yardmc olurlar. Bireyi istenilen biimde dnmeye ynlendirir, zorlar, hatta mecbur klarlar. Bu aba genellikle ok ynldr. Son ama retim ilikilerini, sistemin ana dayanaklarn yeniden retmektir. Bilinmelidir ki, ekonomik karlar savunmak politik eylemle olanakldr. Ama insanlarn politik eylemlere girimesi iin de ideoloji gereklidir (Miliband vd.1977: 47). Yine belirtmek gerekir ki, belirli bir dnemden sonra bireyi etkileme ya da denetleme grevini, baka ideolojik aygtlar yklenir. nsan okul anda okul, eitim sistemi ya da aile denetlerken, olgun yata bireyin ideolojik denetimi daha ok din ve kitle iletiim aralarna geer. Demek ki, toplumsal sistem iinde var olan gelenek ve grenekler, aile, okul, din sistemi ama en nemlisi geni anlamda kitle iletiimi, insan biimlendirip ynlendiren, denetleyen aygtlardr. Bunlarn temel misyonu ideoloji tamadr ve nce bu ynleriyle ele alnmaldr. Gnmzde baskc devlet ilevleri ikinci plana itilmitir. ada siyasal yaklamlar fiziki basky reddetmektedir. nsan nce ideolojik aba ile yorulup biimlendirilir. Gramsci "insan kafasndan

46 iletiim : aratrmalar

yakaladnz m, kol ve bacak kolay gelir" der. Dolaysyla birey, ideoloji ve iletiim ls yeni bir mecraya girmitir. Burada hemen belirtmek gerekir ki, baskc devlet ilevleri, yani polis ya da jandarmann gcnden yararlanma olana, ortadan kalkm deildir. Ama nemi geriye dmtr. Althusser bu konuda da orijinalitesini, zel oluunu kantlam, devletin baskc glerinin de bir btnsellik iinde ideolojik ilev grebildiklerini ne srp, ideolojiyle bantlarn aklamaya almtr. Althusser'e gre bu aralarn da aslnda ideolojik gleri vardr. Onun deyimiyle "Btnyle baskya dayal aygt yoktur." (Althusser,1970:35) Her maddi oluum bir ideolojik oluumla ilgilidir, bantldr. Kamu ynetiminde sk sk rnek olarak kullandmz gibi bir devlet kuruluu belirli bir amac gerekletirmek iin kurulur. Kurulu amac daha sonra ideolojik bir oluum haline gelir ve her eyi hem etkiler hem belirler. Daha sonraki tm arasal ve grevsel genilemeler, dzenlemeler bu ideolojik oluuma gre belirlenir. Althusser'in deyimiyle burada ideolojik pratikle aygtn pratii rtmektedir. Sistem bireyleri belirli bir kalba sokmakta, istedii modelde insan retilmesini ngrmekte, bunu yaparken de ideolojiden onun aralarndan ve kurulu gcnden olabildiince yararlanmaktadr. Althusser'in metodolojisi iinde kalarak syleyecek olursak, ideolojinin ynetilenin

zerine rtlmesinde devletin baka bir alternatifi de yoktur. Devlet baka bir ideolojiyi kullanamaz. Bu, fizik olarak da olanakl deildir. Egemen ideoloji toplumsal formasyonun btn katmanlarn sarp rtmtr. Althusser'in bu gr, her eyi egemen ideoloji kaplyor, dolaysyla eitli toplumsal oluumlara mcadele alan brakmyor, mcadele olanan yok sayyor diye ok eletirilmektedir. Ama gelin grn ki, uzaa gitmeye gerek yok, Althusser'in kuramn Trkiye pratii tmyle dorulamaktadr. Trkiye'de egemen ideolojinin kapsama alan hem derin hem yaygndr. Kar mcadele iin btn yollar kesilmitir. te size zelletirme rneg...! deolojinin kapsama alan dnda kalan bir insan (pratik olarak olanakszdr) yalnzca bir nesnedir. Yani "ey" olarak nitelendirilir. Her obje ve insan adlandrlr. nsann isimlendirilmesi, evresi tarafndan alglanmas ancak ideolojik alma ile mmkndr. Bu ideolojik alma hem bugnn hem de gemiin dolayl ya da dolaysz aktarmlarnn nda olur. Realitenin bir yansmasdr. Bu nedenle ideolojinin ne sonu gelir ne de nemi azalr. Her zaman n plandadr. Bilinli bilinsiz olarak btn formasyonlar onu kullanr ya da kendisinden yararlanlmasn zorunlu klar. Bir yandan ekonomik, siyasal dzeyler doal olarak kendisi arasnda har doku grevi grr, te yandan da dnemler arasnda uyumu salar. O bir d-

Kazanc Althusser ile deoloji zerine Yaplamam Bir Sylei 47

nemin bir baka dneme, yani izleyen dneme eklemlenmesinin (articulation) hem temel arac hem de ba mimardr. Tarihte birok uygarln yok olmasnn nedeni yalnzca yabanc glerin igali deil, ideolojiyi kullanarak kendi kltrlerini yeniden retememeleridir. Bu kural yllardan beri, alardan beri ayndr. te ideolojinin bir aparat olarak iletiimin nem ve gc de burada yatar. nk iletiim, kendisine ok nemli misyonlar yklediimiz ideolojinin bazen uygulama biimi, bazen bir tr olarak her yerde vardr ve ok eye gc yeter. Her mesajn, her haberin ideolojik bir etki ve balants vardr. Kimi kez insanlar savatrarak seve seve lme gtrr, kimi kez dnyasal her eyi unutturur, kimi kez de uyuturur ama kimi kez de uyandrr. letiim her ey deildir ama ok eydir. Kukusuz bizden ncekilerin yapt gibi toplumsal oluum ve gelimeyi yalnz bir eye balamak ve yklemek tpk ekonomik yapya atfedilenler gibi, yanltc olabilir. Bu nedenle, kitle iletiimi ile ilgili olarak da temkinli olmak; onun her eye gcnn yeteceini, her eyi belirleyeceini sylemek biraz abart olacaktr. Ancak kabul edilmelidir ki, iletiim ok ey ifade eder. Burada bir kez daha yineleyelim ki, toplumda her eyi ekonominin belirledii gereini mekanik bir biime sokarak, insanlar yalnzca ekonomik karlarn gdleyip ynlendirdiini sanmak yanl ve s bir yaklamdr. Gnmzn

iletiim ortamyla bu tr savlar kesinlikle badak deildir. Bir toplumsal formasyonu, ona etkide bulunan btn eler dikkate alarak incelemek ok daha doru sonular vermektedir.

deoloji Niin Kendiliinden Oluur? deoloji sistem iinde yerlemi gelenek, grenek, trenler, toplumsal ilikilerin, dinin, kitle iletiim aralarnn baml bir sonucu olarak ortaya kar. deoloji bunlarn bir bilekesidir. deoloji, toplumsal yaamla ezamanldr. Toplumsal yaamn ayrlmazdr. Bireyi kendi istedii ve belirledii kalplar iinde tutar. Bu nedenle, ne son bulur ne de kaybolur. Siyasal etkisi, sosyal etkisi vardr ama kendisini siyasal olan, sosyolojik olan diye blmlere ayrmak olanakszdr daha dorusu bu ayrmn bir yarar yoktur. nsann yaantsnn bir ayrlmaz olarak bireyi, ok odakl ve ok amal olarak srekli etkiler Ancak hemen belirtmek gerekir ki toplumun belirli aralar egemen ideolojiye yeni eklemeler yaparken bunun bilincinde deildir. Bu olay kendiliinden iler. rnein, eitim sistemi ocua okuma yazma retme amacndadr. evreyi tantma ve onu anlatmak iin vardr. Oysa bu amalarn ardnda dnsel bir oluum yatar. Bu oluum ender olarak n plana kar. Kendisi eitimin gerisinde gizlenmi gibidir. Gelenekler ve grenekler konusunda da durum ayndr. Bu ko-

48 iletiim : aratrmalar

nuda zellikle aile sistemi ocua ya da bireye byk bir snrlama getirir ve oluumu hem gerekletirir hem de kolaylatrr. Kitle iletiim aralar iin de ayn eyleri syleyebiliriz. Bu aralar artk daha etkili ve de etkisi ok daha uzun solukludur. nk gnmzde bu aralar insan doumundan lmne kadar izlemektedir. Adeta toplumsal propaganda ile birey topluma uygun den bir zne haline getirilir. Yemek yemesinden, giyim kuamna hatta yiyeceklerine kadar her eyi egemen ideoloji belirler ya da etkiler. Burada
eklemek gerekir ki kitle iletiim aralaryla yrtlen propagandadan ideoloji kmaz, propaganda ideolojinin bir somutlama biimidir.

1968:93).4 te yandan ideolojik sistem sreklidir, ara vermeksizin toplum ve bireyin her trl eylemini etkiler ve denetler. Sreklilik ok nemlidir. nk toplumsal formasyonun yarn da bugnk gibi olmasnn en nemli gvencesi ideolojidir. Toplumsal formasyonla ideoloji bants ve zellikle toplumsal formasyona verdii nem ve arlk, Althusser'in kuramsal aklamalarnn en ilgin ve en nemli yandr (McLennan vdv1978:77).

deolojinin oluumu maddidir diyorsunuz. Bunun anlam ve nemi nedir? Bu ok tartlan ve ok eyi yerli yerine oturtacak bir saptamadr. Eer ideoloji isimlendirme ile yani armayla, gelenek ve greneklerle (Althusser bu kavramlar riteller terimiyle karlamaktadr) ve teki yollarla oluuyorsa, bu oluum insann evresini saran, insan rten bir evre ve ortam yaratyor demektir. Dolaysyla ideolojiye biz hep, bir ortamn addr diyoruz. Bu ortam yaratlmtr ve bireyi adeta otomatik olarak etkilemektedir, ynlendirmektedir. Yine bu nedenle onsuz olunamayacan sylyoruz. .. ;, "Althusser ideolojisinin en basit anla-

deoloji olduu iin propaganda vardr. Ayrca ideoloji hep vardr, her yerde vardr ve olumas iin zel bir aba gerekmez. Toplumsal sistemin ileyii egemen ideolojiyi oluturur. Toplumsal formasyon iinde tek bir dominant ideoloji vardr ve her eye hakimdir. Bu ideolojinin yklmas iin ona vcut veren, onu yaratan btn toplumsal oluumlarn deimesi ve yeni bir ideolojik oluumun balamas gerekir ki, bu ok zordur. Maddi sistemlerin kp deimesinde ideolojik doku ve g, ok nemli bir rol oynar. deolojik g hem maddi ortam hem de gelecein ideolojik kurgusunun zn oluturur. nk ideolojik kurgu gelecein ideolojik yap ve ilevlerini belirler. Yine bu nedenle denebilir ki, bir ideolojiden baka hibir ey ideolojiyi deitiremez (Lefebvre,

tm iin "baln iinde yaad su" benzetmesini yapmak gerekir. Su baln ayrlmaz ya da varlk nedenidir. Su olduu iin balk vardr ama balk baka yerde olamad iin suyun iindedir. Balk iin

Kazanc Althusser ile ideoloji zerine Yaplamam Bir Sylei 49

su her yerdedir ve her yerdir. Ama o, iinde yaad suyun farknda deildir Onunla ilgili her ey ayn zamanda suyla da ilgilidir. Sanr ki, btn dnya sudur. Yalnz suyu bilir ve tanr. nk su kendisi ile birliktedir ve o, suyun iinde var olmutur. Var oluu suya baldr. Suyun dna ktnda suyun ne olduunu anlayabilir. Ama hibir zaman (karlmad srece) suyun dna kamaz. Yaamas suya baldr. Suda yaayabilmesi iin yaratlm, adlandrlmtr. Suyun dn-': da yaayabilmesi iin balktan baka, farkl bir ey olmas gerekir." (Kazanc,2003: 88) Bu aklamalardan ideolojinin oluumu maddidir sonucunu karmak kukusuz yanl olmayacaktr. Yeter ki, kavramlatrmasnn tm elerini yerli yerine oturtalm. Ayrca ideolojinin oluumunun maddi olmas, geleneksel ideoloji aklamalar dnda hibir eye ters dmez, yalnzca yeni yaklamlara yeni sosyal bilim terminolojilerine ihtiya gsterir. Bir baka anlatmla, daha ayrntl aratrlmas, farkl yaklalmas gereken bir konuda Althusser kapy aralayan kii olmaktadr. Maddeden maddeye gei iin ideolojik harca gerek duyulmaktadr. Bu rnekleme zellikle toplumsal formasyonu iyi anlamamz iin de bir lttr. retim ilikilerindeki deiiklik nce insanlarn dncelerini etkiler, sonra bu dnceler

yeni retim ilikilerini dourur ve onlarn varln pekitirir. Yani yeniden retimin temel talarndan birisi ideolojidir, ,-f. Sizin dnzda ideoloji konusunda .

dnen ve yazanlar ideolojinin siyasal arln ne karmakta, ideolojiyi terim yerinde ise insan davranlarn etkileyen siyasal motifli, younlam bir g olarak ele almaktadrlar. Bunlarn ideolojinin oluumu ile ilgili ileri srdkleri, sizin sylediklerinizden ok farkl. Daha dorusu, siz ncllerinizden btnyle farklsnz. Yakaladnz noktalar ok ilgin ve kalc. Bu konuda neler diyeceksiniz? deolojinin oluumu ve etkisi ile ilgili sylediklerimin bir blmn daha nce incelediim yazarlara borluyum. Spinoza'nn, (Spinoza'ya gre ideoloji "mukaddemi olmayan muhassaladr" yani balangc olmayan bir sonutur.) Eflatun'un yazdklarna ok itibar ettim. Ama zellikle Lacan'n grleri beni ok etkiledi. rnein, ideolojik arma ve isimlendirme kavramn onun syledikleri zerine ina ettim. Freud'dan "stbelirleme" kavramlarn alp ona yeni bir grnm verdim ve yeni bir misyon ykledim. Hi kukusuz ben Marksistim ve temel hareket noktam Marksizmdir. Size Paris'te anlattm gibi eskileri bilmeden yeni bir ey syleme olana yok. u sralarda beni asl ilgilendiren, lmmden sonra grlerimle il5

50 iletiim : aratrmalar

gili olarak yazlanlardr. zellikle yeni Amerikan sosyolojisi ya da siyaset bilimi srf beni eletirebilmek iin zel bir aba harcyor gibidir. Ancak eletirileri, kurduum sistemi ykamamtr. Byk bir ounluk, armann tarihinin ne zaman baladn merak etmektedir. Benim bir balang noktas sylememem, daha dorusu syleyememem bir eksikliktir ama bir yanllk deil. Ancak dz mantkla iin balangcn isim koymann olutuu dnem olarak belirlemek, soruyu cevaplamaya yetebilir. Baz yazarlar ideolojik devlet aygtlar ile arma arasndaki banty kuramadm, hatta bu ba dnemediimi yazmaktadr (Zizek, 2002:58). Bu aygtn en banda yer alan eitim sisteminin, ocuun okula balamasyla birlikte onun ismini kesinletirdii, yalnz verilen isim altndaki ocuu tand, eitim sisteminin ailenin ykledii ideolojik dozlara yeni katklar yapt aktr. deolojik ynlendirme, hem armann sre olarak tamamlanmasn gerektirmekte hem de devletin eitim sistemi araclyla bir eyler yapmasna izin vermektedir.
deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar adl ki-

lirlense de tpa tiplik yoktur." nermesi ile grlerini aklayan ve bu konuda nemli katklar yapm olan Poulantzas', E. Laclau'yu, Etien Balibar' mutlaka anmam gerekir. Ancak kimi yazarlarn nemli sorular vardr ve bunlarn yantlarnn benden sonra verileceine inanyorum. Yaplm kimi eletirilere hak vermemek de elde deil. Szgelimi "Hirst'in saptamas: Btn znelerin insan znesine indirgenmi olmas; Hall'da okuduumuz: Toplumda ezilen snflarn ideoloji retiminden yoksun braklm olmalar; Eagleton'm belirttii: Maddi szcnn adeta kutsallatrlarak her eyi rter ve kavrar hale getirilmesi. Bylece ideolojinin maddi olmas savnda maddilik nitelemesi ayrc zelliini yitirmitir." savlarnn zerinde durmak gerekir. Hirst'e verilebilecek en nemli yant, insan esinin nemli olmas, belirleyici olmas ve gnmzde ok eyin insan esine baml olmas ve onun araclyla deiebilmesidir. Kukusuz her ey deiir ancak insann girdii ve dokunduu nesnelerde deiim hz artar ya da gerekiyorsa azalr. Bunu insan ve onun yaratt g yapar. Bu nedenle kurguyu insan esine indirgemek yanl deildir. Ancak kurumlara zne grevi yklemenin Althusser'e mutlak ters decei savn kabullenmek de doru deildir. Aada greceimiz gibi, arma kurumlar arasnda da, iinde de olabilir ve bu temel teze aykr deildir. Hall'un eletirisi ise yaam pratiine ters dmek-

tapk ok ak ve anlalr olmasna karlk, ne yazk ki yeteri kadar kapsaml deil. Temel grlerimi daha uzunca anlatmalydm. Burada ilediim konulan ve verdiim balang noktalarn benden sonrakiler ayrntl olarak kukuya yer brakmakszn iliyorlar ve ileyeceklerdir. "deoloji temelde ekonomi tarafndan be-

Kazanc Althusser ile deoloji zerine Yaplamam Bir Sylei 51

tedir. Ezilen snflarn ideolojileri olabilir, ideolojiden yoksun deillerdir, ancak bunlarn Marks in adl kitabmda belirttiim gibi, yaanan koullarda egemen ideoloji haline gelmeleri ok zordur. Yalnz devletin baskc aygtlarn deil ideolojik aygtlar da yakalayp deitirmek gerekir. Olanaksz olmasa bile zor olan da budur. 20. Yzyl tarihi byle bir rnek yaamtr. Yetmi, seksen yllk bir tutunma giriiminden sonra bu ideoloji Sovyetler Birlii'nde yenik dmtr. (Toplumsal deiimin istenilen yne ekilmesini Marks zorunlu ve kanlmaz olarak nitelerken, Althusser bunu neredeyse olanaksz gibi grmektedir.) Eagleton'n itiraznda byk bir gereklik olduunu kabul etmeliyiz. "deolojinin oluumu maddidir" denildiinde tinsel alan ok daralmaktadr. Ayrca ideolojinin maddilii nitelemesi ile maddiliin snr kalmamakta, daha dorusu onu, snrszl nedeniyle tanmlamaya gerek kalmamaktadr. Belirtmek gerekir ki, Althusser'in kavramsallatrmasmda ideolojinin oluumu maddi olmakla birlikte kendisinin mutlaka madde olmas zorunlu deildir. Althusser ideoloji yalnzca maddedir dememitir. Hatta bu konuda abartlacan bildii iin "ideoloji kaldrm ta deildir" diye basite indirgemecilii nceden grp engellemek istemitir. Yalnzca oluumuna yol aan etmenler maddidir demektedir. Onun grne gre ideoloji bir ortam ifade ettiine gre ortamn maddilii

gibi ya da ortamn maddilii kadar ideoloji maddidir. Belki de Althusser maddimaddi olmayan ayrmna yeni bir boyut getirmekte, iki kategori arasna ideoloji gibi yeni bir oluum eklemektedir...! Ama en nemlisi "ideoloji bir ortamdr" demek suretiyle ideolojinin klasik ayrmlatrma, snflandrma tablosundaki yerini deitirmektedir. ,:
:

,,

Baskc Kurumlarn inde de deoloji Oluuyor. :. Slovak yazar Zizek'e gre "Althusser teorisinin en zayf noktas devletin ideolojik aralar ile ideolojik arma arasndaki banty aklayamam olmas ve bu konuyu dnmemi olmasdr. Althusser, sadece olay iselletirir ve yaln biimde armadan bahseder ve zne olmaya arlan birey, kavramsal olarak tanmlanmamtr. Birey, n varsaylmas gereken hipotetik (koullu) bir X'den ibarettir" (Zizek,2002:58). Althusser iin yaplacak en kolay eletirilerden biri budur ve bu eletiri emay, kavramlatrmay anlamak istemeyenlerden gelmektedir. Sk sk da dile getirilmektedir. Hemen belirtelim ki, birey isimlendirilmeden nce bir nesnedir. simlendirildikten sonra zne olur ve maddi varl ile bu isim beraber yrr. Sistemde bundan byle bireyin yani nesnenin bir ad vardr ve artk zne olmutur. Artk yalnz maddi varl deil ideolojik varl ile de sisteme katlmtr,

52 iletiim : aratrmalar

onun parasdr. Sistem onu bir adla ya da adlarla arr. Madde ile ideoloji i ie girmitir. Bu ada daha sonra yeni sfatlar ve nitelemeler eklenir. Bu olay her toplumda ayndr ve yzyllardr ayn biimde ilemektedir. Kukusuz bu nermeler iletiim biliminin matematiksel incelikteki analizleriyle her zaman ve her durumda st ste gelmeyebilir. nk Althusser'in iletiim konusunda zgn almas yoktur, iletiimle ilgilenmemitir. Ama elien noktalar, Althusser'in kavramlatrma alan dnda kalan noktalardr. Ayrca belirtelim ki, Althusser de arma olayn daha ayrntl olarak inceleyemediini kabul etmektedir. Ancak saptamalarnda yanlg yoktur. Toplumsal formasyonla ilgili ayrntya inen, titiz aratrmalarn sonular bile Althusser'in saptamalarna ters dmemektedir. Althusser'in nermeleri yerine yenileri hala konulamamtr. te yandan unutmamak gerekir ki, arma, yalnz bireyler iin deil kurumlar iin de geerlidir. Devletin karar veren kurumlar, bal kurulular isimlendirir ve onlara ayn zamanda ideolojik misyon da ykler. Szgelimi TRT, TBMM, Anadolu Ajans vb. gibi. Kendi eylem ve ilem alanlar iinde mutlaka ideolojik balamda yaptklar ve yapacaklar almalar bulunmaktadr. arma ilemi bireyden daha farkl bir dzeye, farkl bir lee yani rgt dzeyine tanmaktadr. Althusser'in nermelerinden hareket ederek armay ok geni bir alana yaymak ola-

nakldr. Bu alan tm toplumsal sistemdir ve aktrler tm kurumlar ve bireylerdir. deolojinin bylesine tutunmasnn nedenlerinden birini kendisine bilerek ya da bilmeyerek destek veren toplumsal sistem elerinin yaygnlnda aramak yanl olmaz. Dolaysyla, ideolojik sistemin toplumun her kesimine yaylm olmasnn bir nedeni de, toplumsal sistemin tm eleri eliyle yklenmekte olmasdr. Bu eler hem bireylerdir hem de kurumlar. Baskc ilev gren kurumlarn bile ideoloji alama grevleri bulunmaktadr (Althusser 1970:38). Hatta bu grev kimi kez belirgin biimde ne geer. Szgelimi, Emniyet Genel Mdrl'ne bal olarak alan Trkiye Polis Radyosu kuramsal olarak baskc misyonu bulunan bir devlet organn, ynetilenlere ideolojik seslenile n plana karmak amacndadr. Ve bu ama iin kurulmutur. Yukanda belirttiimiz kamusal kurulularn iinde asli grevi yasa yapmak olan Trkiye Byk Millet Meclisi'nin, bu grev yannda ideolojik amal ilevleri bulunduunu ve bu isimlendirme ad altnda ideolojik abalarnn kendi z abalarndan biri haline geldiini unutmamak gerekir. Szgelimi, verilen mesajlar, yaplan aklamalar halk iradesinin ortaya kt tek yer olan TBMM'nin, cumhuriyet rejimini yaatacan sk sk yinelemesi, demokrasiye ballk, halk isteinin her eyin stnde olduu gibi mesajlar, bu kurumun ideolojik etkinliklerinin en ba-

Kazanc Althusser ile deoloji zerine Yaplamam Bir Sylei 53

nda gelen ve sk sk yinelenen rneklerdir. 23 Nisan Ulusal Egemenlik ve ocuk Bayram nedeniyle TBMM'nin nderliinde yaplan kutlamalarda bu kurumun ideolojik etkinlii btn akl ile ortaya kmaktadr. Konumann, iletiimin olduu her yerde ideoloji vardr. Dolaysyla devletin ideolojik aralaryla devletin baskc aralar arasnda organik bir ba bulunsun bulunmasn, bunlarn grevleri ve ilevleri arasnda bir geime olduu grlmektedir. Siyasal yap ve ilevle, ideolojik ilev i ie girmektedir. Bu nedenledir ki, devletin ideolojik aralar ile devlet d ideolojik aralar ayrm nemini yitirmie benzemektedir. Ya da bu tartmann, sorunu iyi grebilmek iin ikinci derecede ve yalnz akademik ortamla ilgili arl vardr.

mevcut durumu adeta otomatik olarak yklemektedir. deolojisiz toplum yoktur ve ideoloji kendini yeniden reterek her toplumsal sistemin temel esini oluturmaktadr. Mevcut ideolojiyi ykmak ok zordur. Yeni bir ideolojik sistemin yerlemesi alt yapdaki gelimeler kadar egemen ideolojiyle varlacak uzlamaya da baldr. Hangi tr ideoloji olursa olsun, var olann, yani egemen ideolojinin izni olmadan ya da ok ender olarak rastlanld gibi var olan ideolojiyi andrmadan, yeni bir ideolojik kurgunun baat olmas olanaksz gibidir. Hem devletin ideolojik aralar hem devlet d aralar, hepsi yaanlan ideolojiyi pekitirmek iin ibirlii iindedir. ou kez de bilmeden yardmlarlar. Bu kurumlarn yalnzca eylemleri deil imajlar, topluma yolladklar mesajlar da ideolojinin yaamas iin toplumsal sisteme girdi salar. Althusser, bata Marks sonra Spinoza ve Lacan'm dncelerinden, saptamalarndan hareket ederek fakat kendine zg aklamalar ile ideolojiyi yeniden tanmlamakta, bireyin onunla birlikteliini aklamakta, bireyin ondan kurtulamayacan belirtmekte ve onu doal hayatn kendiliinden yryen nemli bir esi olarak grmektedir. Yaanlan tm pratikler Althusser'in grleri ile uyumaktadr. O'nu kydan keden ve srf eletirebilmek iin eletirmenin pek bir geerlilii
yoktur. __,;... ;;.::
tV

Sonu
Althusser'in ideoloji zerine sylediklerini dikkate aldmzda karmza yle bir tablo kmaktadr. deoloji siyaset bilimi terminolojisinde yer etmi olduu gibi yalnzca siyasal ierikli bir kavram deildir. deolojiyi topluma yalnzca bilginler, yazarlar ve kitle iletiim aralar deil sistemin btn eleri dikte etmekte, birey ve kurumlara yklemektedir. deolojinin yaamas iin zel bir abaya da gerek yoktur. arma ve yaanlan ideolojik ortam saysz denilecek kadar ok olanaklar kullanarak bireyi evrelemekte ona

;.

,-:v

54 iletiim : aratrmalar

Notlar 1 Althusser'in ideoloji ile ilgili somut bir saptamas yledir: Snfl bir toplumda ideoloji, insanlarn varlk koullaryla bantlarnn egemen snf yararna dzenlenmesini salayan hem aratr, hem de bu dzenlemenin iinde gerekletii elementtir. 2 Bu almada Gramsci'nin ideoloji ile ilgili aklamalar btnlkten uzak olup, aklayc ve didaktik hibir zellii bulunmamaktadr. Baknz: s . 85 vd. 3 Verilen rnek "nsz"den alnmtr. . .

Kaynaka

- - *.

Althusser, Louis (1968), PourMarx, Paris, v .: '.,-. Maspero. Althusser, Louis (1970)," Ideologie et Appareils Ideologiques d'Etat" La Pensee. Paris, 35-70. Fiske, John (2003), letiim almalarna iri, ev.:S.rvan, stanbul, Bilim ve Sanat Yay. Gramsci, Antonio (1986), Hapishane Defterleri, ev. : K.Somer, stanbul, Onur Yaynlar. Gramsci. Antonio (1975), Felsefe ve Politika Sorunlar, ev. : A.Cemgil, stanbul, Payel Yaynlar. Kazanc, Metin (2002), "Althusser, deoloji ve letiimin Dayanlmaz Arl" A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 57(1): 55-87. Lefebvre, Henri (1968), Marks'm Sosyolojisi. ev.: S.Hilav, stanbul, nc Yaynlar McLennan vd. "Althusser's Theory of Ideology", On Ideology, Londra, Hutchinson Press, R.Miliband, N.Poulantzas, E.Laclau (1977), Kapitalist Devlet Sorunu, ev.: Y. Berkman, stanbul, BirikimYaynlar. Timur, Taner (1993), Trk Devrimi Ve Sonras, Ankara, mge Yaym. Zizek, Slavoj (2002), deolojinin Yce Nesnesi, ev.:Tuncay Birkan, stanbul, Metis Yaynlar.

4 Bu ok nemli nerme klasik Marksizmle ada Marksistler arasnda nemli bir ayrm ifade eder. deolojinin oluumu ve gc ile ilgili alma yapanlar bu konuda artk farkl dnmeye baladlar. :.. . 5 Kendisini tanma olana bulduum Althusser'in bana aktard bir olay, benim iin en az ideolojiyi kavramsallatrmas kadar nemli olmutur. Bu olay anmsayabildiim hatlaryla zetliyorum : Althusser Fransa'nn igali srasnda tutuklanr ve Almanya'da hapse atlr. Hcrede bir kiiyle beraberdir. Birka gn sonra Althusser hastalanr ve hcredeki ot yataktan kalkamaz olur. Naziler tedavisine engel olurlar. Ancak hcre arkada kendilerine verilen snrl yiyecei ve suyu kendisi yemez, imez, Althusser'e verir. Althusser'in iyilemesi iin gnlerce elinden geleni yapar, hatta Althusser iin bir Nazi askeriyle dalamay bile gze alr ve bir sre sonra Althusser tam olmasa da iyileir. Althusser'e bylesine yaknlk gsteren ve yoldalk eden kii, Ankara yaknlarnda domu, Cezayir'den Fransa'ya gelmi ve kendisi gibi Nazilerce tutuklanm Hamit isimli bir Trktr. Batl toplumlarn alk olmad bu olay Althusser'i ok etkilemitir. Bir daha da Hamit'e rastlamamtr. Ancak Trklere kar sempatisinin nedeni, Hamit'in fedakrlnda, hmanist davrannda yatmaktadr.