NATONUN SLAMCILARI* Cihan Tual

gh

Trkiyede Hegemonya ve Amerikanlama u sralar Ortadouyu sarsan gerilimler (Batdan gelen askeri saldrlar, slamclam direni, ekonomik trblans, demografik altst olu) Trkiyede tuhaf ekilde Amerikanlam bir biim alm durumda.1 Kemal Atatrkn laik Cumhuriyeti, NATOnun uzun sreli kalesi, u anda inanl adamlar tarafndan ynetiliyor. Recep Tayyip Erdoann Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) -daha nce yasaklanan slamc hareketin vcut bulmu son hali- Mecliste yzde 60lk bir ounlua sahip olarak Ankarada on be yln ilk koalisyonsuz hk*) NLR (II) 44, Mart-Nisan 2007. 1) Bu metindeki fikirleri gelitirmeme yardmc olan Michael Burawoy, Dylan Riley ve Aynur Sadete teekkr ederim.

95

metini oluturdu. Babakan Erdoann bizzat kendisi cumhurbakan aday ve Cumhuriyetin, temsili olmaktan uzak olmakla mehur demokrasisinin vesayetinde olan meclisin verecei bir armaanla yedi yllna bu greve atanabilir. Byk ihtimalle, yoksullar -zellikle de u sralar Trkiyedeki ehirleri dolduran vasfsz ve kaytsz gen ii snf- tarafndan seildii halde, Erdoan hkmeti devlet harcamalarnda kesinti yaparak gelecek yl GSYHde yzde 6lk bir mali art hedefliyor. Ayn hkmet Mslman dnyayla olan dayanmasn srekli vurgulad halde, birliklerini Gney Lbnandaki BM igal birliklerine katlmas iin sevk etti ve Iraka asker gndermekten ancak Irakl Krt lider Celal Talabaninin srarl ricalar sonucunda geri durdu. Yine de AKPnin 2007 sonbahar seimlerini kazanmas geni oranda bekleniyor ve taral sermayedarlar, dindar kk burjuvazi, yeni ehirli yoksullar, polis iindeki nemli gruplar ve liberal, sol eilimli entelektellerden nemli bir destek grmeye devam ediyor. Trkiyedeki deiimlerin paradoksal yapsn kavrayabilmek iin, ncelikle Kemalist devlet iin laiklik kavramnn sahip olduu allmam anlam gz nnde bulundurmak gerekir. 1919 ila 1923 yllar arasnda tilaf gleri tarafndan etkin biimde paylalmakta olan malup Osmanl mparatorluunda, Kemalin birlikleri tarafndan yrtlen Trkiye Cumhuriyetinin kurulu savalar, yalnzca vatan ve zgrle dair ulusal kurtulu ryasna deil, ayn zamanda kfirlerin kuatmasna direnmeye dair Mslmanlk grevine de yaslanyordu. Dini homojenleme ulusal birliin nemli temel unsurlarndan biriydi; nitekim, 1915 ylndaki Ermeni katliamlarnn bir uzants olarak, Cumhuriyetin douuyla birlikte Ortodoks Rumlarn lkeden ihracna giriildi. Sorun daha ok din ile devlet arasndaki iliki zerineydi. Bu anlamda laiklik -devletin din zerindeki kontroln geniletmek olarak- 19. yzyl Tanzimat reformlarnn bir projesiydi. 1924 ylnda, Cumhuriyetin kurulu Anayasas Halifelik, fes, dini mahkeme ve okullar, vb. kurumlarn ortadan kaldrlp Latin alfabesi ve Bat yasalarnn takdim edilmesine ramen bile slam devlet dini olarak belirledi; bu madde 1928 ylnda anayasadan kartld. Laiklik, 1931 ylnda resmen Kemalist Cumhuriyet Halk Frkas programnn alt ilkesinden biri olarak telaffuz edildi ve nihayet 1937 ylnda Anayasaya dahil edildi. Birok Batl aratrmac tarafndan da yinelenen resmi gre gre, 1924-1925 modernlemesi Trkiyede dinin devletten ayrlmas96

na kesin kant oluturur.2 Bu gre gre, dinin btn resmi kamusal alanlardan karlmasyla, nfusun dindar kesimleri eninde sonunda hkim olan gereklie uyacaklar ve tamamen laikleeceklerdir. Ancak baka aratrmaclar da, Trk devletinin slam devletten ayrmaktan ziyade kontrol altna alp kurumsallatrdn ne srerler.3 Bu durumda (seimle gelmeyen) Diyanet leri Bakanl, lke apnda vaiz ve imamlarn atanmasnda tekel bir g uygular ve vaazlarn dzenlemesini kontrol eder. Bu adan devlet ile dinin derinden derine i ie getii Trkiye Cumhuriyeti ile Osmanl sistemi arasnda ak devamllklar vardr. Bununla birlikte, Trk laiklii, en iyi biimde, dinin ulusal birlik iin kamusal kullanmyla tanmlanan bir resmi slamn doas ve geliimi zerindeki mcadele olarak grlebilir. Evrenselci (ya da Osmanlya ait) bir mant yeniden retmek yerine, laiklik projesi srekli olarak yeniden retilmi, (ksmen kastsz olan) neticeleri farkl toplumsal gler tarafndan uygulanan bir dizi mdahale sonucunda gelimitir. Bu sre hem ge Osmanl dneminin ve Cumhuriyetin ilk yllarnn reformlarnca oluturulan egemen iktidar blounun, hem de bundan dlanan sosyal tabakalarn iinde elikilere yol amtr. 1930lardan bu yana, bu blok iindeki baskn kesimler -askeri liderlik, sivil brokrasinin modernlemi katmanlar, resmi olarak korunan endstriyel burjuvazi ve Bat odakl aydnlardinin kamusal alandan aa yukar otoriter bir biimde dlanmasna katkda bulunmulardr. Bloun madun kesimi -brokrasinin ve profesyonel orta snfn muhafazakr unsurlar, ihracata dnk burjuvazi, tccarlar, taral ileri gelenler- her ne kadar laik kontrol altnda olsa da slam daha geni biimde destekleme eilimindeydiler. Bu destekleme eilimi ayn zamanda daha geni halk katmanlarn -iiler, kyller, zanaatkrlar, isizler, kk tara giriimcileri, din grevlileri egemen kesime kar harekete geirdi ve genellik2) Batl versiyonlar iin bkz. Daniel Lerner, The Passing of Traditional Society: Modernizing the Middle East, New York, 1967; Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, New York, 1961. 3) zellikle bkz. Simon Bromley, Rethinking Middle East Politics: State Formation and Development, Cambridge, 1994; Metin Heper, The State Tradition in Turkey, Beverley, Yorkshire, 1985; Nikki R. Keddie, Secularism and the State: Towards Clarity and Global Comparison, NLR 1/226, Kasm-Aralk 1997, s. 300-332 ve erif Mardin, Religion and Politics in Modern Turkey, (der.) James Piscatori, Islam in the Political Process iinde, Cambridge, 1983.

97

le imtiyaz elde etme konusunda baarl oldular.4 Bu arada, g dengesinden dlanm olsa da, ok saydaki yar gizli slamc cemiyet gibi dinsel gruplamalar, eitim ve benzeri sorunlar etrafnda olduka gl pasif ya da aktif direniler sergilediler. Ayn zamanda laikleme srecini tanmlayan bu mcadeleler de ksmen Trk sosyo-ekonomik gelimesinin allmadk zellikleriyle belirlenmitir. Osmanl dneminin ounlukla Rum ve Ermenilerden oluan tccar burjuvalar sava, nfus mbadelesi ve toplu katliamlarla hemen hemen yok edilmiti.5 Trklerin byk ounluu -yzde 70ten fazlas- nispeten mstakil saysz kye yaylm olan iftilerdi. Bu da askeri ve sivil brokrasinin yeni ulusun toplum mhendislii iini stlenecek yegne etkin ve organize g olarak kalmasna sebep oldu. Kanlmaz olarak yarattklar ithal ikameci sanayilerin ilk ve ncelikli olarak ulusal karlara hizmet etmesini salamaya altlar. Bu amala, hem sanayiciler hem de fabrika alanlarna farkl devlet koruma biimleri nerildi, bunlarn iinde iiler iin sosyal gvenlik, toplu szleme, sendikalama ve grev hakk da vard. ve d rakiplere kar ykl devlet yardmlaryla korunan retim burjuvazisi, yerel bir pazarn gelimesine destek olduu iin, bu trden iilere ynelik imtiyazlara anlay gsterdi.6 Ancak 1960larn sonlarna gelindiinde, gittike kendi kendine organize olan ii snf, ksa zamanda devlet vesayetinden kurtulma konusunda gzda vermeye balad. Trkiye i Partisi 1965 ylnda Mecliste 15 sandalye kazand.7 Metal iilerinin byk apl grevleri devlet tarafndan desteklenen Trk- sendikas iinde yarlmalara ve Devrimci i Sendikalar Konfederasyonunun (DSK) kurulmasna yol at. 1970lerde solun gc artarken, devlet bu tehlikeye kar hem ar sac milliyeti fedaileri hem de slamc gruplar kulland. Nihayet 1980lerde askeri bir hkmet darbesi militan
4) Kemalist CHP uzun sredir bu bloun iinde egemen olan devleti sektrn siyasal aygt ilevini grrken, daha geleneksel-dindar kesimler 1950de tek parti dneminin sona ermesinden bu yana birok farkl parti tarafndan temsil edilmitir: 1950lerde Adnan Menderesin Demokrat Partisi, 1960larda Sleyman Demirelin Adalet Partisi, 1980ler ve 1990lardaysa Turgut zaln Anavatan Partisi. 5) Bkz. Taner Akam, From Empire to Republic: Turkish Nationalism and the Armenian Genocide, New York, 2004. 6) alar Keyder, Trkiyede Devlet ve Snflar, stanbul, 1993. 7) Dankwart Rustow, Turkish Democracy in Historical and Comparative Perspective, (der.) Metin Heper ve Ahmet Evin, Politics in the Third Turkish Republic iinde, Boulder, CO, 1994, s. 3-12.

98

solu yllk bir devlet terryle ba baa brakt; bu gnlerde idam, ikence ve hapis cezalar siyasal manzarada kalc deiikliklerle sonuland . slamn Radikallemesi 1980 ylnda ordunun ynetime el koymas ayn zamanda din, snf ve iktidar arasndaki ilikileri deitirecekti. 1970lerin balarnda, slamc politika temelde kk tara giriimcilerinin devletin sanayi politikalarna, ykselen ii militanlna ve hzl Batllamaya kar bir savunma olarak sndklar bir aland.8 stikrarl ticaret kurumlarnn ve partilerinin ithal ikameci sanayi dzeni iinde yok olmayla yzleen kk iletmelerin ihtiyalarna olan tepkisinin eksiklii, Odalar Birlii eski bakan Necmettin Erbakann 1970 ylnda Milli Nizam Partisini kurmasn salad.9 MNP, taral iadam ve tccarlarn haklarn koruduu kadar, onlarn dinsel duygularna ve Batl tketim kltrne ynelik tepkilerine hitap ediyordu. Bu tutum ayn zamanda Erbakann devlet tarafndan korunup dzenlenen ve topluca sahip olunan zel giriimlere dayal olduka kabataslak ekonomik kalknma programndan etkilenen muhafazakr kyl-ifti ve zanaatkrlarn da desteini kazand. 1971 ylnda ordu tarafndan kapatlan MNP, 1972 ylnda Milli Selamet Partisi (MSP) adyla yeniden kurulduunda, programnda hemen hemen hibir deiiklik yoktu.10 MSPnin 1970ler boyunca en belirgin kazanc, mezunlarnn ilerleyen onyllarda slamc hareketin belli bal eylemci ve liderlerini karaca mam Hatip okullarnn yaygn biimde eitim sistemine katlmas oldu. Bu okullar resmi olarak gelecekteki hatip ve imamlarn eitilmesi amacn tayordu. Ancak rencilerin normal devlet okullarnda slamn emirleri uyarnca bir hayat renip tecrbe etmeleri mmkn olmadndan, bu okullar mutlaka imam ya da ha8) slamcl devlet, ekonomi ve toplumu Kuranda ifade edildii ekliyle biimlendirmeye alan bir ideoloji olarak tanmlyorum. Dolaysyla slamclk, dindarl vurgularken dine daha kstl ve tali bir siyasal rol atfeden daha muhafazakr dinsel anlaylarla kyaslanmaldr. 9) Bugn Trkiyede milli kelimesi hem ulusal hem de dinsel kimlii ima etmektedir. slamclar resmi olarak tek meru, kolektif kimliin Trklk olduu bir lkede kendi semenleri iin Mslman kimliini daha ekici klmak amacyla bu kelimenin mulaklndan faydalanmaktadrlar. 10) Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Modernleme, Din ve Parti Politikas: Milli Selmet Partisi rnek Olay, stanbul, 1985.

99

tip olmas gerekmeyen ocuklarn eitimi asndan iyi bir alternatif olarak dindar ailelerden ciddi talep grd. Zaman iinde bu mamHatip mezunlar nesli nemli kamu mevkilerinde yer almaya baladlar ve ekonomik, kltrel ve siyasal alanlarda laik aydnlarla rekabet edebilecek dindar bir orta snf oluturdular. Aydnlarn daha nceden solla ve sol kltrle denk tutulduu bir lkede, bu yeni ve aka Mslman aydnlar, slamcln hegemonik bir alternatif olarak inaasnda belirgin bir faktr olabilirdi. 1979 ylndaki ran devrimi slamc hareket asndan bir dnm noktas oldu. Birok Mslmann zihninde blgedeki en baskc Bat destekli rejimlerden birini ykan bu kitlesel ayaklanma, slam ile itaat arasndaki allm zdeletirmeyi sarst ve slam politikasn mustazafnn -ezilenlerin- devrimci mcadelesi olarak yeniden tanmlad. Bu, ehirlerde i bulma umuduyla oradan oraya srklenen yoksullam gen iiler adna heyecan verici bir mesajd. Eitsiz koullarn giderek derinlemesi artlarna ramen, 1980 askeri yasaklarnn ardndan sol, siyasal ve ideolojik anlamyla yok olmutu. Neo-liberal dnemin gecekondu mahalleleri ve varolarda yaayan ve ehrin tketime dayal refahyla -onun bir paras olamadan- yzleen alt snflar, ne daha nceki nesilleri harekete geiren sosyaldevrimci seenee, ne de genilemekte olan endstriyel ii snfna dahil olma umuduna balanabiliyorlard. Bu ortam iinde militan ve sosyal olarak radikal bir slamcln sunacak ok fazla eyi vard. Dinsel tepkiler siyasal boluu doldurmak iin katland, gider kstlamalaryla delik deik olan resmi sosyal gvenlik sisteminin yerini inan tabanl sosyal yardmlama ald. MSP 1980 ylnda ordu tarafndan kapatlmt. Partilerin 1983 ylnda yeniden kurulmalarna izin verildiinde, Erbakann Refah Partisi bu dnme uram yeni slamcln cisimlemi hali oldu. Refah Partisi ayn zamanda Krt meselesi konusunda lafn saknmyor, Krt dili ve kltrn tanyacan vaat ediyordu; bu da RPye yalnzca lkenin gneydousunda deil, ayn zamanda merkezdeki ve bat ehirlerindeki Krt gmenler arasnda salam bir destek kazandrd. Pasif Devrimin lk Hamleleri 1980 darbesi, devletin slamla ilikisinde bir dnm noktasyd. Soldan gelen meydan okumay savuturan egemen blok, dinsel
100

gruplara ynelik, byk lde onlar denetim altnda tutmaya dayanan bir aklk politikas izlemeye balad. Evrim gibi bilimsel teorilere yaplan vurgu azaltlrken, dini eitim milli okul mfredatlarnn bir paras haline geldi. Daha nceden yar gizli olan belirli dinsel cemaatler artk aka daha grnr durumda ve devletin korumas altndayd. Cuntann yaratt 1982 Anayasasnda Trklk tanmlar, rneine rastlanmam slamc referanslar ieriyordu.11 Bu dnler, yurt iinde gerekletirilen bir pasif devrim araclyla ran devriminin ve sosyal radikal slamclnn ekiciliini frenlemek ve etkisiz hale getirmek adna bir giriim olarak grlebilir (klasik Gramscici anlayla, dardaki devrimlere tipik bir tepki olarak -muhtemel ya da mevcut- popler taleplerin kar-devrimci uygulamalarla savuturulmas). Bu srecin baka bir zellii, potansiyel devrimci glerin hizmet d braklmasyd. Gramscinin 1815 sonras balamnda Fransz Devrimine Avrupallarn verdii tepkilere ynelik ortaya koyduu ekilde bylesi bir devrim-restorasyon sreci, bir yandan halk kitlelerini ksmen tatmin ediyor, dier yandan hkim snf rejimlerini salam tutuyordu.12 1980-1983 askeri diktatrl srasnda Trk rejimi benzer biimde slamc talepleri yerine getirmeye ynelik kimi admlar att ve onun ayaklanma potansiyelini etkisizletirmeye alt. Ancak bu deiimlerin laiklii baltalamaktan ziyade salamlatrmas, beklendiinden yine de daha fazla elikiye yol at, zira bu politika, kendini laik diye tanmlayan bir ulusun iinde dinsel kesimlerin arln arttracakt. Ayn zamanda, diktatrlk dneminde balatlan yapsal reformlar slamcln bir karlk olarak grld gelir adaletsizlii ve sosyal yozlamay arttrmaya yarad. 1970ler boyunca, doasnda krizi barndran kalknmac modeli yeniden yaplandrmaya ynelik giriimler, seim politikalarnn poplist doas ve gl ii snf militanlyla engellenmiti.13 1980 askeri darbesi bu iinden klmaz duruma bir zm neriyordu; bu iki engelleyici unsurdan birini geici olarak askya alp, dierini iddetli biimde bask altnda tutacak, bylece neo-liberal reformu mmkn hale getirecekti. Bakaldrnn bastrlmas, grevlerin yasaklanmas, siyasal partilerin kapatlmas ve eylemcilerin tutuklanmasyla cret oranlar drlebi11) Taha Parla, Trkiyenin Siyasal Rejimi, stanbul, 1995. 12) Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks, New York, 1971, s. 114-120. 13) Joel Beinin, Workers and Peasants in the Modern Middle East, Cambridge, 2001.

101

lir ve mali otorite uygulanabilirdi. Tarm yardmlarnn azaltlmas kylerdeki krizi iddetlendirdi, bu da hzla sanayileen ehirlere toplu gleri arttrd. Bu srada polis gc iindeki sol unsurlar ayklanyor ve yerlerine kat milliyetilerle slamclar getiriliyordu. 1983 ylndan sonra, Erbakann Refah Partisi bu reformlarn faydasn grmeye balad; ancak slamclar blnm ve elikili snfsal basklara maruz kalmaya balamlard.14 1970lerde partinin itici gc olan tara tccarlar artk savunmada deildi. Kresel pazarlarn yaylmas, ucuz igc ve esnek retim, kk ve orta lekli ihracat odakl firmalar Anadolu kaplanlarna dntrd. Ancak parti tabannda ayn firmalarn alanlar vard. Refah Partisinin 1991 ylndaki program beyan, Adil Dzen, bu elikileri yanstyordu. zel giriimlerin faziletlerinin alt izilirken, ii haklar ve sosyal adalet vurgular ar basyordu. Adil bir slam ekonomisinde iilerin temsilcileri ok nemli bir rol stlenecekti, tam istihdam olacak ve cretler devlet tarafndan genel olarak belirlenecekti.15 Ancak seimde baarl olsa da -slamc oylar 1987den 1991e yzde 8den yzde 16ya ykseldi- bu program ksa sre sonra partinin iletmeci kolunun saldrsna urad. Bu giriimcilerin egemen iktidar blounda meruluk kazanabilmek iin kendilerini yoksullardan ayrmalar gerekiyordu; nitekim sosyal adalet vaatlerini azaltmas iin RP zerindeki basklarn arttrdlar, grevcilerle iddete bavurarak uratlar ve sendikalarn slama aykrln beyan ettiler. Ayn zamanda yeni oluan bir Mslman profesyonel alan tabakas, hareketin igc yanls ynelimine dair honutsuzluklarn dile getirip, iletme yanls politikalara daha scak bakmaya balad. 1994 ylnda Refah Partisi, Adil Dzen gerek zel sektr dzenidir iddiasyla yeni bir program yaynlad. Devletin grevleri artk kstlanmt ve ii istismar hakknda ok az eletiri vard; slamc dzende grev ve lokavtlarn olmayaca, buna gerek kalmayaca anlatlyordu.16
14) Daha fazla ayrnt iin bkz. Haldun Glalp, Globalization and Political Islam: The Social Bases of Turkeys Welfare Party, International Journal of Middle East Studies, Cilt. 33, no. 3, Austos 2001, s. 433448 [Trkesi iin bkz. Haldun Glalp, Kreselleme ve Siyasal slam: Refah Partisinin Toplumsal Taban, Kimlikler Siyaseti: Trkiyede Siyasal slamn Temelleri iinde, stanbul 2003]. 15) Necmettin Erbakan, Adil Ekonomik Dzen, Ankara 1991, s. 29, 65-66. Eletirel sol bir analiz iin bkz. Aye Bura, Political Islam in Turkey in Historical Context: Strengths and Weaknesses, (der.) Neecan Balkan ve Sungur Savran, Politics of Permanent Crisis iinde, New York 2002. 16) Refah Partisi, Adil Dzen: 21 Soru/21 Cevap, 1994, s. 1, 23.

102

Laisizm Bata Ancak slamclar, bu politika deiimiyle saa doru hzla kayarken, 1990lar srasnda hl anaakm partilerinin karclk ve beceriksizlikleri karsnda temiz bir alternatif olarak grnyorlard. alar Keyder Trk ekonomisinin on yl boyunca bir finansal ykmdan dierine (1994, 1999, 2001) sendeleyiini srekli olarak IMFden kredi akn gerektiren iflaslar, borlar, rvetler, enflasyon ve mali krizlerle tanmlamtr.17 Siyasal bakmdan 1990lar, bir dizi ksa mrl koalisyon hkmeti grmtr, d ve i politika esasen, 1982 Anayasasyla kurulan Milli Gvenlik Konseyince belirlenmitir. Kemalist ya da merkez sa anaakm partileriyse, neo-liberallemenin yol at skntlar dile getirme ya da yattrma konusunda yeterli olamamlar ve (u anda fena halde dn vermi olan) laik ulusal-kalknmac modelin yerine geebilecek herhangi bir tutarl ideolojik kimlik tesis edememilerdir. Sosyal eitsizlikler art arda gelen hkmetlerin mali tasarruf programlaryla ve Krtler zerinde uygulanan zorbalk ve mahrum brakmalarla daha da ktleti. 1983 ylnda dier yerlerde kaldrlrken askeri uygulamalar, yalnzca Krdistan i Partisiyle (PKK) sren savan 30 bin cana mal olduu Gneydouda younlamt. BM Gvenlik Konseyinin 1991 sonrasnda Kuzey Irakta bir uua yasak blge belirlemesi, kanlmaz olarak Trkiyede ok daha fazla sayda olan Krt nfusunu akla getirdi. Ksa sre sonra Cumhurbakan zal, PKKyle gizli mzakerelere balad, Krt dili zerindeki yasa hafifletmeyi teklif etti ve 1993 ylnda PKK atekes ilan etti. Ancak bu yaknlama Anavatan Partisi (ANAP) ile ordu arasndaki ilikilere zarar verdi. zal 1991den itibaren oy desteini durmadan kaybeden partisinin kontroln yitirdi. 1993 ylnda zaln lmnden sonra, ANAP Krtler konusundaki geleneksel sessizlik pozisyonuna geri dnd, gze batar bir ekilde zengin yanls politikalarn srdrd. Sosyal Demokrat Halk Parti ile merkez sadaki Doru Yol Partisinin kurduklar koalisyon hkmeti, neo-liberalleme srecini 1994 ylndaki ekonomik reformlarla iyice derinletirdi. Sosyal Demokratlar
17) alar Keyder, The Turkish Bell-Jar, NLR 28, Temmuz-Austos 2004 [Trkesi iin bkz. alar Keyder, Trk Fanusu, ev. Osman Aknhay, NLR 2004 Trkiye Sekisi iinde, stanbul 2005].

103

1980 darbesi sonrasnda artan youn polis istihbaratn, ikenceyi ve hapishane sistemini frenlemek iin hibir ey yapmadlar. Ayrca (1982 Anayasasnda tamamen Krt ve dier messes nizam d partileri engellemek amacyla getirilen) yzde 10 barajn geebilmek iin sosyal demokrat biletini kullanan Krt milletvekillerini savunma konusunda da baarsz oldular. Krt milletvekilleri 1994 ylnda etnik kimliklerini dile getirdikten sonra Meclisten karldlar ve bir ksm sonraki on yl hapiste geirdi. Bu olaylar silsilesi iinde Sosyal Demokratlarn pasiflii onlara Krt oylarna mal oldu, dier yandan belediyeler dzeyindeki yozlamaya dair kt hretleri Trkiyedeki reformcu solun gvenilirliinin azalmasna yol at. Sosyal Demokratlarn nihai deer kaybnn bir dier sebebi, slamc kimliin daha geni biimde savunulduu bir dnemde, daha nceki Cumhuriyet Halk Partisinin kat laiklik yanls pozisyonuna geri dnmesiydi. Bu ayn zamanda merkez solun tabannn ii snf/orta snf koalisyonu olmaktan kp laik profesyoneller, brokratik elitler ve ii aristokrasisine dnmesi anlamna geliyordu. 1990lar srasnda, kaytsz igc hzl biimde merkez solu terk etmeye balad, bir yandan da merkez sa, geleneksel kk ve orta lekli iletme tabannn bir ksmn kaybediyordu. Bunlar, gittike slamclara dnecek olan snflard. Belediye slamcl gerginliklerine ramen slamclar 1994 belediye seimlerinde birinci parti olarak birok anahtar ehrin ynetimini ele geirdiler. slamc belediyeler daha yoksul blgelere daha fazla hizmet gtrdler ve bedava kmr, yiyecek ve giysi dattlar. Bununla birlikte alkol tketimi zerine daha sk kontroller geldi ve kamusal alanlarda slamc ve geleneksel sembollere daha fazla yer verildi.18 zelletirme ganimetlerinin peinde partiler iinde kmelenen Trk siyasetilerin birounun aksine, Refah Partisinin ideolojik gc, buradaki siyasetilerin 1980 sonras ortamnda temiz kalmasn salad; yalnzca belediyelerdeki rvet ve yozlamay azaltarak slamclar, ehir hizmetlerinin kalitesinde gzle grlr bir art saladlar. Refah Partisi 1995 genel seimlerinden, byk oranda yerel ynetimlerdeki baars sonucunda en byk g olarak kt. Laisist
18) Alev nan nar, Refah Party and the City Administration of Istanbul: Liberal Islam, Localism and Hybridity, New Perspectives on Turkey, Cilt 16, lkbahar 1997, s. 23-40.

104

messes nizamn birka aylk direniinin ardndan Erbakan, Doru Yolla bir koalisyon hkmeti kurmay baard. slamclarn yn verdii koalisyon, ilk icraatlarndan biri olarak 1980den sonraki en yksek maa zammn yapt ve faiz kazanlarn snrlandrd. Belediyelerde Filistinlilerin mcadelesi ve slam davalarna ynelik sempatilerinin reklamn yapmak iin iyi organize edilmi etkinlikler dzenlediler. Erbakan, Mslman uluslarn Trk liderlii altnda ibirlii yapmasna dayal bir kresel demokrasiye ynelik almalar yapma niyetine dair sinyaller vermeye balad.19 Bununla birlikte Trk ordusunun basklar karsnda bu proje ksa srede kt, hatta sraille tarihe geecek bir askeri ibirlii anlamas imzaland. Gerekte, bir kez greve geldikten sonra Refah Partisi rotasn yitirmeye balad. Rvet ve yozlamayla savamak iin hkmet gcn kullanmak yerine, koalisyon orta -hem siyasal hem de ekonomik rvet batana saplanm olan- Doru Yolun bu trden faaliyetlerini rtbas etti ve ksa sre iinde kendi saflarnda da ayn hastalk belirtilerini gstermeye balad. Dinsel cemaat ve kurumlarn kampanya enerjisi de artk azalmt, nk ounluu dikkati makam sahibi olmann meyvelerini toplamaya ynelmiti. slamclar kendilerini neo-liberal sisteme entegre etmi gibi grnyorlard. Buna ramen, Refah Partisinin artk sesi kslm olan radikallii, geleneksel egemen bloun fkesini uyandrmaktayd. Erbakan sk sk, laiklik yanls askeri liderlerin balca korkularndan biri olan mam-Hatip okullarnn saysnn oaltlmas gerektiinden bahsediyordu ve babakanlkta nemli dini eyhlerin davet edildii bir yemee ev sahiplii yapmt. Bylesi bir toplant Cumhuriyet tarihinde bir ilkti ve kat Kemalistler bunu ilk Kemalist reformlardan bu yana yasakl olan dinsel tarikatlarn resmen tannmas eklinde yorumladlar. ubat 1997de ordu bir kez daha Trk siyasal hayatna mdahalede bulunarak, Erbakan hkmetinden mam-Hatip okullarna snrlama getirmesini, zorunlu laik eitimin be yldan sekiz yla karlmasn ve dinsel tarikatlar kontrol etmesini talep ettiinde genel tablo aa yukar byleydi. Refah Partisi fikir ayrlklaryla iddetli biimde blnm olduu iin etkin bir direni gsteremedi ve hkmet istifa etti. Generaller ii partiyi kapatmaya, Erbakana siyaset ya19) Bkz. Elizabeth zdalga, Necmettin Erbakan: Democracy for the Sake of Power (der.), Metin Heper ve Sabri Sayar, Political Leaders and Democracy in Turkey iinde, New York, 2002.

105

sa getirmeye kadar vardrdlar ve 1980lerdeki lekte olmasa da yeni bir ikence ve bask dalgas balattlar. Bu aamada ordu saflarndan slamclar arndrmak zere kapsaml bir abaya giriildi. Bununla birlikte, dikkat ekici biimde -baskcl ve gaddarlyla mehur- polis gleri iinde benzer bir yeniden dzenlemeye gidilmedi. Kresel Akmlar 1997-1998 krizinin ardndan slamclar, resmi otorite tarafndan ayn ekilde yakndan gzetlenen Fazilet Partisi ad altnda yeniden toplandlar. Bu aamada artk, Trkiyedeki insan haklaryla ilgilenen STKlara youn destek alar salayan Avrupa Birliinden biraz d destek umut edebilirlerdi; lke Aralk 1999da katlm adayl stats kazand.20 slamclar messes nizama dair eletirilerini hafiflettiler, ancak bartl bir kadn parlamento aday olarak ne srme giriiminde bulundular. Devlet binalarndaki barts yasa Trkiyede laikliin temel talarndan biriydi ve Refah Partisi sk sk bu yasan kaldrlmas gerektiini ima etse de, iktidarda olduu dnemde bu konuda somut bir adm atmaya cret etmedi. Artk akl hocalar, ABnin onlarn yerine mdahale edecei beklentisi iinde, bartsn dinsel bir zorunluluk olarak deil, insan haklar meselesi olarak yeniden erevelendiriyorlard. Oysa ksa vadede bu taktikleri geri tepecekti. Bartl vekilleri Merve Kavak, yemin treninden nce Meclisi terk etmek zorunda kalmt, nk laik-messes nizam partileri davetsiz misafiri knama uruna eski kavgalarn unutmutu.21 Ancak 1997 ila 2001 arasndaki dnem slamclar adna bir gerileme olarak grnse de, Trkiyenin pasif devriminin ikinci aamasn getirecek olan artlar ina ediliyor, slamn ulusal ideolojideki rol geniliyordu. Genel politikada etraflar sarlm olsa da slamclar yerel dzeyde geni destek toplamay srdryorlard; bir yandan da art arda gelen laik koalisyonlar, ksa mrl Refah hkmeti esnasnda ksmen yarda kesilen neo-liberal reformlar hzlandrdndan ekonomi daha derin biimde borca batmaktayd. 2001 krizi yzde 50ye yakn bir devalasyona ve lkenin siyasal liderleri arasnda karkla yol at.
20) ABnin Trkiyeye ynelik ilgisine dair daha fazla ayrnt iin bkz. Keyder, The Turkish Bell-Jar, s. 78. 21) Bkz. Mge Gek, To veil or not to veil: The contested location of gender in contemporary Turkey, Interventions, Cilt 1, no. 4 (1999), s. 521-535.

106

Uluslararas adan daha geni ll yeniden ekillendirmeler yoldayd. Trkiyede slamclk 1980lerin ve 1990larn ilk yllarnn kresel balamnda ykselmiti; o dnemde ksmen militan slamc rejimlerce tevik edilen Mslman dayanmas dnya sahnesinde bamsz bir slam kutbu ina etme umutlarn arttracakt. Bununla birlikte, 1990larn ikinci yarsnda, ran ve Afganistandaki slamc rejimlerin yozlam, verimsiz ya da zorlayc bir yapda olduu ortaya kyordu; uluslararas slam bankalar ve kredi kurumlarysa skandallarla cebellemekteydi. Cezayir, Msr ve baka yerlerde devlet basksyla yzleen slamc direni hareketleri, geliigzel iddete bavurarak destekilerini kendilerinden soutuyorlard. Gerekten var olan kkten slamclk geni apta gzden dmt. Mslman dnyadaki dinsel militanlkla ilgili bu hayal krkl, Washingtonn izgi deitirmesiyle hzla derinleti. Souk Sava srasnda komnizm kart en ilkel slamc gruplar silahlandrmaya hazr olan, General Ziyann Pakistan gibi lm saan din devletlerine arka kan ABD, kktenci ve lml slam ayrm yapmaya balamt. kincisi, yani lml slam, Bat hegemonyasyla ibirlii yapan dinsel hareketlere tekabl ediyordu; kktenci slam taraftarlarysa terrist olarak tekrar tanmlanmlard. Trkiyede, kkten slamcln tehlikelerini fark etmenin etkisi Avrupa Birliine ynelite grld. Mslman dnyadan uzun sreli destek alamaynca, dindar eylemciler, artk ancak insan haklar ve demokrasi sylemleriyle ABnin onlar laiklik yanls Cumhuriyetin elitizmi ve basksndan kurtarabileceini dnr olmulard. Oysa ABD politikalarn izleyerek ve gittike artan Mslman nfuslar zerinde denetime dayal bir bask kurarak Bat Avrupa elitleri, kktendincileri hedef aldklar mddete otoriter devlet rejimlerine gz yummakta bir saknca grmyorlard. Bylece Refah Partisinin Avrupayla olan ilk yaknlamas ok az meyve verdi. slamclarn btn radikal taleplerinden vazgetiklerini ve iyi lml Mslmanlar olduklarn Batnn tatmin olaca derecede ortaya koymalar gerekiyordu. AKP Ayrl G dengelerindeki bu deiim, slamclarn tam anlamyla bir Amerikanlamaya ynelik deiimlerinde can alc bir belirleyici etkendi. Buradaki terim yalnzca Washingtona ve kresel kapitalist
107

dzene verilen siyasal destek iin deil, ayn zamanda ekonomik, sosyal ve dinsel Amerikan modellerine sadk davranma iin kullanlmtr. Eer bunlarn ilk ikisi Trkiyedeki messes nizam elitleri iin her zaman kymetli olmusa, slamclarn atlm her nn yeni bir versiyonunu ok daha geni tabakalarda kabul ettirmek olacaktr. Egemen elitlerin hogrsn kazanmak iin daha byk dnler gerektiinin anlald 1997 krizinden sonra, yeni nesil slamclar Erbakann liderliine meydan okumaya baladlar. 1980lerin sonlaryla 1990larn balarnda bu nesiller aras eliki, cokulu gen radikaller ile daha muhafazakr bir anaakm arasndaki atma olarak ifade ediliyordu. 1997 sonrasnda eski radikaller serbest bir piyasaya, lml Mslman pozisyonuna abuk uyum saladlar. Bunlarn nde gelenleri R. Tayyip Erdoan, Abdullah Gl ve Blent Arnt; bu siyaseti de profesyonellikleri, medyay idare etmedeki ustalklar ve i dnyasnn gndemine ynelik hassaslklaryla eski muhafazakrlardan ayrlyorlard. Rizeli olan Erdoan, 1957 ylnda stanbulun kenar mahallelerinden Kasmpaada domu ve orada mam-Hatip okuluna devam etmiti. niversite mezunu bir kadro ve eski bir futbolcu olarak, eylemci ve rgt grevlerle halka yakn alt yllarda karizmasn arttrmt. Abdullah Gl, kresel piyasalarla btnlemi bir Anadolu ehri olan Kayseridendi. 1950 ylnda domu, 1983 ylnda stanbul niversitesinden doktora derecesi alm ve ngilterede almalar yapmt. Tam zamanl bir politikac olmaya karar verdii 1991 ylna kadar, slami Kalknma Bankasnda iktisat olarak almt. Avukat olan Arn, 1948 ylnda sanayinin kalesi olan Marmara blgesindeki muhafazakr bir ehir olan Bursada domu ve genliinden itibaren etkin siyasal faaliyetler yrtmt. Arn hl eski slamc partisiyle balarn korurken, Gl slamclar ile uluslararas i dnyas, Trkiyenin hkim eliti ile liberal entelijansiya arasnda kpr grevi gryordu. Bu yeni nesil politik giriimciler, Batyla ibirlii yapma hususunda ok daha ak grlydler. Bylece 1997nin grnrdeki kmazndan yeni bir gruplama kt. slamclar arasndaki ideolojik ve snfsal farkllklarn tek bir parti iinde snrl kalamayacak kadar keskin olduu aklk kazand. Liberalleen i dnyas kanad ile daha muhafazakr ve ii snfndan olan kesimler arasnda zlemez gerilimler vard. Partinin otoriter yaps, hevesli gen eylemcilerin alnan kararlarda sz sahi108

bi olmasna izin vermiyordu. 2001 ylnda isyankrlar kendi rgtlerini, Adalet ve Kalknma Partisini (AKP) kurdular, ancak nemli bir parti kongresinde var olan yaplar devralmay beceremediler. Erdoan ve dier AKP liderleri abucak asker ve medya kurumlarn dinin siyasal amalar dorultusunda kullanlmayacana ve AKPnin barts yasana kar koymayacana ikna etmeye giritiler. Ayn zamanda iddetli biimde Avrupa yanlsydlar. Sk sk ABDye yolculuk ediyor, gndemleri gizli tutulan toplantlar dzenliyorlard. Gl Amerikan takipilere AKPyi Trkiyenin WASPlar [Beyaz Anglosakson Protestan] olarak takdim etti. Bu yeni liderliin Trk politikasndaki merkez san snrlarn yeniden dzenlemeye alt anlalyordu; aslnda amalanan, egemen iktidar blounun ikincil kesiminin geleneksel olarak arzulad, ancak radikal slamcln ykseliiyle imknsz hale gelen taral iadamlar, dindar aydnlar ve devlet elitleri arasndaki ittifakn gncellenmi bir uyarlamasyd. Artk bu ittifak, ayn zamanda Trk sermayesinin neo-liberal ve ihracat odakl sektrlerinin elini kuvvetlendirmeyi de teklif edebilirdi. Bu minvalde ok sayda merkez sa politikac, aydn ve desteki ksa srede AKPnin saflarn doldurdu. Belki de artc biimde, laik merkez sa entelijansiya bu yeni ittifakn inaasnda gl bir rol oynad. Trkiyenin en byk merkeze yakn gazetesi Hrriyet, AKPnin kuruluunu slamclara ve klmekte olan merkezi politikaya bir are olarak destekledi. Hem ke yazarlar hem de yaz ileri kadrosu, yeni partinin kendisine Mslman demokrat demek yerine muhafazakr demokrat dediinin altn izdi; bu ikinci seenek 1999-2000 yllar civarnda tartlyordu, ancak ard ardna gr belirtmeler ardndan bu ifadeden vazgeilmiti. Benzer zihniyetteki medyayla beraber Hrriyet, yalnzca Erdoan ve AKPyi deil, ayn zamanda onlarn alamet-i farikas olan muhafazakr demokrasiyi de merulatrmak iin sistemli bir gayret gsterecekti. Daha da ilgi ekici olan, liberal ve demokrat sosyalist entelijansiyann AKPye desteiydi. Liberallerin savunduu nokta, ekirdek partilerin devlet brokrasisine olan yaknlnn aksine, AKPnin bir sivil toplum hareketine kklerini dayandrarak bir istisna tekil ettiiydi. stelik bu hareketin otoriter yanlarn trplemiti ve slam anlaylar artk kiisel zgrlklere tehdit iermiyordu. Sonu olarak AKP, Trkiyeyi liberalleen ve demokratikleen dnyayla b109

tnletirecek, bunun tesinde ABye girmesini salayacak yegne siyasal temsilciydi. Bu gr yalnzca Radikal gibi liberal gazetelerde deil, ayn zamanda nceki slamclar, otoriter devlet-sivil toplum kartl balamnda grmeyi ortak bir fikir olarak paylaan Trkiyenin elit niversitelerindeki sosyal bilimcilerce de dile getirilmekteydi. Demokrat sosyalistler bu cokuya hibir ekilde dahil olmazlarken, gazeteleri AKPyi demokratikleme ve Avrupa Birliine dahil olma yolunda ilerleme kaydetmeye en yatkn parti olarak sunuyordu ve bu yndeki her aba, bunun dndaki yegne alternatif olan ar milliyetilikten ok daha tercih edilebilirdi. Bu srada Erdoan, ii snf gemii, militan kkenleri ve ak konumayla belirlenen poplist yeteneiyle, onda kendi dilini konuan ve dertlerini anlayan birini gren milyonlarca kiinin desteini elde etti. AKP ayn zamanda Krt blgelerinden gl bir destek ald. Sonuta btn temel snflar AKPde kendileri iin bir eyler buldular; bu da klasik anlamda potansiyel olarak hegemonik bir kapitalist projeydi. Kasm 2002 genel seiminde AKP oylarn yzde 34n ald, Cumhuriyet Halk Partisi yzde 10 barajn geebilen dier tek partiydi; bu durumda Meclisteki sandalyelerin yzde 60 AKPnin oldu. lk Snavlar Yeni AKP hkmetinin ilk snav ay sonra Irak gndemiyle birlikte geldi. Birbiri ardna yaplan anketler Trk vatandalarnn yzde 90-95inin ABDnin komularn igal etmesine kar olduunu ve Trkiyenin bylesi bir atmada herhangi bir rol oynamasna daha da fazla itiraz ettiini ortaya koyuyordu. AKP yelerinin ou da bu grle ayn fikirdeydi. Bununla birlikte, partinin liderleri ve parlamento destekileri Trkiyenin Amerikan taleplerine uygun davranmas gerektii konusunda srarcydlar, aksi takdirde en stratejik mttefiklerini kaybetme riskleri vard. Meclis Trkiyenin Irak savana dahil olmasn aamada oylad. lk olarak ubat 2003te AKP vekillerinin ounluu devletin, ABDnin lkedeki askeri slerini modernletirmesine izin verdi. Amerikan birliklerinin Irakn igali iin Trk slerini kullanmasna izin vermeye ynelik ikinci bir oylama Mart aynda yaplacakt. Partinin ikinci adam Gl, kabineyi kapal olarak olumlu oy vermeye ikna etti. Lakin Parlamentoya an110

cak 10 Martta girebilecek olan Erdoann yokluunda AKP vekillerinin neredeyse yars harekt reddetme konusunda muhalefetle (CHP) birlik oldu.22 nc oylama Erdoann otoriter mevcudiyeti altnda yapld: AKP vekillerinin ezici ounluu bu kez Iraka birlik gnderme lehine olumlu oy kullandlar. gal gerekletiindeyse geici Irak hkmetindeki Krt yelerin itirazlaryla, Beyaz Saray Trkiyenin igal glerinden biri olmasn engelledi; kimilerine gre bu, Bush ynetiminin Marttaki oylama sonucuna duyduu kzgnlktan kaynaklanyordu. Daha uzun vadede oylamalar, AKPnin uluslararas sava meselelerinde Trk vatandalarnn yzde 90na baskn kacan gsterdi. Onlarca yllk slamc eylemciliin miras, Mslman dnyadaki Anglo-Amerikan igali desteklemek adna kullanlmt. Ancak bir yandan da bu, arpc biimde, semeni olan ii snfnn AKPnin emperyalizm yanls d politikasn kabul ettiini gsteriyordu. Burada Vakit gibi poplist slamc gazeteler araclyla, kahvehane dzeyinde bile Erdoann uzun, derin bir oyun oynad, Amerikallara verilen bu dnlerin imdilik, bizim pozisyonumuzu glendirmek amacyla verildii, ancak liderin ne yaptn bildii tekrar ediliyordu. Bu kadar sayda insan arasnda bylesi kantlarn huzurunda bu derece hakl grnmek gerekten de bir hegemonya gstergesidir. Pasif bir devrimin salamlamasnn nihai snav, onun kitleleri demobilize etme kapasitesidir. Dindar nfusun ou artk partilerinin iktidarda olduunu dndnden -genellikle Mslmanlara ynelik savalara kar bir protesto frsat olan- Cuma namazlar da genellikle grltsz patrtsz gemekteydi.23 2003 sonrasnda sava kart protestolar gereklese de, bunlar genellikle soldan geriye kalan glerce desteklenmekteydi. slamc gruplar arasnda yalnzca AKPnin ayrlnn ardndan, geride kalan slamc parti olan Erbakann Saadet Partisi, birka insan haklar kuruluu (Mazlum-Der ve zgr-Der) ve az
22) Erdoan, (szde) slamc bir iiri kamuya ak bir toplantda okuduu iin 1998de hakknda verilen bir karardan dolay 2002 seimlerinde yasaklyd. Irakn Anglo-Amerikan igaline kar grltl Avrupa muhalefetine ramen Meclisteki bu ksa direni alevi, Trkiyeyi maddi talebi reddeden tek devlet haline getirdi. Fransa hava sahasn USAFRAF bombaclarna aarken, Almanya cephe hastanelerini Bushun hizmetine sundu. 23) ubat 2006da gerekletirilen karikatr gsterileri buna bir istisna tekil etmektedir. Fakat 1990larda gerekletirilen slamc gsterilerin aksine bu protestolarn herhangi ulusal bir amac veya aikar bir hedefi olmadn belirtmek yerinde olur.

111

sayda radikal grupuk nispeten zayf protestolar yrtt. AKP hkmeti, 2002 ncesinde slamc hareketle seferber olan dindar kitleleri yattrmay baarmt. Yurtiindeyse bu yeni muhafazakr demokratlar -yukarda belirtildii zere yzde 6 kr hedefleyerek- kamu harcamalarn ksmak ve hem kamusal kurulular hem de doal kaynaklar zelletirmek iin IMFyle yakn alma iine girdiler. AKP youn olarak kamu ormanlarn zelletirmeye giriti; bu politikasn da yalnzca orman vasfn yitirmi alanlar satacan iddia ederek savundu. Emlak speklatrleri mesaj nasl yorumlayacaklarn biliyorlard: 2003n ilk yedi aynda kan 829 yangnda 1.755 hektar orman yand ve zelletirme iin uygun hale geldi. IMF tarafndan ynlendirilen dier hkmetler gibi AKP de cretleri kontrol etmeyi, sendikalar engellemeyi ve grevleri snrlandrmay hedefliyordu.24 Buna ramen, gerek cretler klmeye, isizlik ykselmeye ve yoksulluk snrnn altnda yaayanlarn says artmaya devam ederken, eitsizlie dair Gini katsays ok az azalmtr; bunun muhtemel sebebi, kayt d alma alanndaki iyiletirmeler ve en yoksul tabakalara yaplan yardmlardr. Bu da AKPnin bu snflar arasnda devam eden poplerliinin sebeplerinden bir dierini tekil eder. Dnmler Daha genel olarak, AKPyi Trkiyenin dier neo-liberal partilerinden ayran ey, molekler seviyede ekonominin piyasalatrlmasna ynelik tutumlar dntrebilme becerileriydi. nceki slamc programlar halihazrda sosyal eitlik talebinden uzaklam olmasna ramen, bu yine de hareketin destekileri asndan nemliydi. Neo-liberalizme ynelik diren artk kalkmt ve popler sektrler arasnda piyasa gereklerine ynelik daha geni bir kabullenme sz konusuydu. Deiimin sebeplerinden birisi, Trk tarihinde ilk kez, dindar Mslmanlarn ekonominin liberallemesine nclk etmeleriydi; kitlelerin onayn kazanmalarn da dinsel hayat tarzlar salyordu. Eer laiklik dinin kamu hayatndan arndrlmas olarak deil de, dinsel olann siyasal ve ekonomik katmanlardan ayrlmas olarak anlalyorsa, AKP nihaye24) AKP hkmeti ulusal gvenlii tehdit ettii gerekesiyle nemli bir grevi iki kere yasaklamtr.

112

tinde kesinlikle laik bir partiydi.25 AKP liderleri camilere giderken grnrlerken, ayn zamanda politika ve ekonominin dinsel etkilerden korunmas gereken, kendini ayarlayan mantklar olduunun altn izmektedirler. Bu duru da, AKPnin ii snfndaki yandalar tarafndan istemeyerek de olsa desteklenmitir; nk artk, dindar Mslmanlarn iktidara geldiklerinde bu admlar atmalar gerekse bile, bu durumda laiklik ve Washington yanls politikalarn bir ekilde modern devletin mant iinde yatyor olmas gerektii dorultusunda fikir yrtmektedirler. AKPnin halk snflar arasnda kk salmasnn bir dier sebebi, corafya meselesine yaklamlardr. Gramsci bir keresinde talyan solunun, tpk burjuvazi gibi, talyann geride olmasnn sebebinin Gney blgesi olduuna inandna iaret etmitir: gneyliler tembel ve doutan suluydular.26 Bu aa yukar Trkiyedeki hkim bloun ve sol entelijensiyann Anadolu, Karadeniz blgesi ve (zellikle) douya bakyla ayndr. lkenin bu blgelerinin sakinleri, aksanlarn ve blgesel stat sembollerini kozmopolit alanlarda yukarya doru hareketi engelleyen bir damga gibi tarlar. Batllam elit Trkiyenin bu blgelerini ve buralardan genleri medenilememi ve geri, yani Trkiyenin yava ve sorunlu modernlemesinin gerek sebepleri olarak grrler. Avrupadaki birok kii bu gr paylar ve Trkiyenin Avrupa Birliine kabul edilmemesinin gerekesi olarak bu insanlara iaret ederler. Trk solunun byk ksm tarihi iinde bu klieleri tekrarlam ve baarszlklarn taradakilerin cahillikleri ve tepkileriyle aklamtr. 1980ler ve 1990larda slamclar bu blgeleri -merkez san Trkiyede hep yapt ekilde- yalnzca muhafazakar deerleri ykselterek deil, ayn zamanda eski taral kitleleri genilemekte olan ehir merkezlerine entegre ederek, ehirlerin kendilerini bu sre iinde dntrerek kazandlar. AKP krsal gmenler ve taraya olan yaklamnda slamc seleflerinin stratejilerini benimsedi. Ancak ayn zamanda 1980lerden beri yrrlkteki bir sre olan Anadolu sermayedarlarnn dnya piyasalarna entegre olmas iin daha tutarl biimde alt. Sonu olarak her iki grup da AKPyi Batl Trk
25) Bu zel tanm iin bkz. Jos Casanova, Public Religions in the Modern World, Chicago, 1994. 26) Hatta Sosyalist Parti bu bayal ispat eden bilimsel metinleri dolama sokmutur. Gramsci, Selections from Political Writings, 19211926, New York 1978, s. 441462.

113

elitizmi karsnda doal liderleri olarak gryor ve bu sayede herhangi bir hkmet politikasn daha kolay affedebiliyorlard. Dou Atlm ve Geri ekilme AKP hegemonyas altnda harekete geen ok snfl koalisyon zaman snavna nasl direndi? Krt destei 2002 ounluu iinde nemli bir e olmutu. AKP ilk olarak Krtlere kar RPden daha elikili bir pozisyon almt. Erdoan 2002 seim kampanyasnda Allahn yaratt btn canlarn eit olduuna belli belirsiz deinmiti, ancak bylesi bir eitlii gerekletirecek bir programsal vaat yoktu. Bununla birlikte greve geldiklerinde, ABye giri iin demokratikleme normlarn gerekletirme basks altnda AKP tarihi, ama yine de olduka lml ayarlamalar yapt: Krte televizyon programlarnn (belirli zaman snrlamalaryla) yaynlanmasna, zel Krte kurslarnn almasna izin verdi, ancak bunlar devlet okullarnda hl yasakt. Austos 2005te Erdoan ilk kez bir Krt sorunu olduunu beyan etti; bu ulusal-laik taban iin yasaklanm bir ifadeydi, nk terrizm ve yoksulluktan daha byk bir sorunu ima ediyordu. Btn bu admlar Refah Partisinin Krtlere ynelik olumlu tavrna pheyle yaklaan liberal ve demokrat sosyalist aydnlarca scak karland. Zira RPnin tavr, AKPnin AB yanls liberalizminin aksine honutsuz kitleleri dinle uyarmak eklinde alglanyor ve tehditkr bulunuyordu. 2006ya gelindiinde, greceimiz zere, bu meseleler byk lde kuzey Iraktaki Krt devletiinin gittike daha fazla dikkat ekmesiyle ve AB mzakerelerinin yavalamasyla byk lde yeniden ekillenmitir. ABye uyum kriterleri Krtler adna birok siyasal vaat ierirken, ayn ey sosyo-ekonomik durum iin sylenemez. Brkselden emredilen reformlar piyasalamann yaratt dengesizlikleri iyiletirmeyi deil, piyasalamann daha gvenli biimde devam edebilecei bir ortam oluturmay amalar. Krsal alandaki Krtler ekonomik reformlarla en ar darbeyi yiyenlerdir; on be yl sren askeri mdahaleler ve gerilla sava da geleneksel geim yollar olan hayvancln ortadan kalkmasna yol am ve onlar dou ya da bat ehirlerine g etmeye mahkm klmtr. Diyarbakr, stanbul, Adana ve Mersin artk yoksul Krt ailelerle doludur; bu insanlarn ocuklar dilencilik, ayakkab boyacl ya da kk sularla geime katkda bulunmaktadrlar. Fakat bu tablo Krtlerle Trkler arasndaki gerginlii iddetlendirmektedir.
114

Ayrca, daha yapsal bir sorun vardr: Devlet ulusal-kalknmac safhada Krt blgelerine fazla harcama yapmamken, 1980lerin liberallemesinden bu yana daha da az yatrm yaplmtr. Serbest piyasa ekonomisine geilmesi halihazrda dezavantajl olan blgeler iin kt bir haberdi; sermayedarlarn yatrm iin tevikleri azd ve Krt blgesindeki risk faktr phelerini arttryordu. Anadoludaki dier blgeler de sknt ekmektedir, ancak ekonomik liberallemenin en byk corafi kaybedenleri Krt nfuslu dou ve gneydoudur. AB destekli bir kltrel yardm ak byk lde yzeysel kalmtr. Ekonomik koullarnn daha da ktlemesiyle Krtler, AKPye ynelik karlkl ihtiyatl iyimserliklerini yitirmeye balamlardr. Demokratikleme mi? AKPnin 2002 ylnda liberallere ve aydnlara ekici grnmesi nin dayana temelde demokrasi ve Avrupa yanls duruuydu. Ne var ki demokrasi konusunda parti hibir zaman formalite icab bir vaatten teye gidemedi. Erdoan otorite yanls eilimleriyle bilinir ve 1994 ile 1998 yllar arasnda stanbulun azimli belediye bakan olarak demir yumrukla yneticilik yapmtr.27 Kurulu kongresinde AKP liderlii parti ii demokrasi rejimi iin sz verdii halde, bu yndeki ilk hamleler ksa srede tersine dnd. 2003te AKPnin Kurucular Kurulu, Merkez Komite seimlerini iptal etti ve parti bakan Erdoan Merkez Komite yelerini atamak ve grevden almaya yetkili tek otorite olarak belirledi. Bu otorite yanls hamlelerin partinin halka kar tutumu asndan da rnekleri vard. Erdoan hkmeti AB tevikiyle bir dizi demokratik reformu yasalatrrken, ayn zamanda semenleri nezdindeki en temel temsil ve sorumluluk normlarn umursamyordu (bu en ak biimde Irak meselesinde grlmt). Halkn skntlarn dikkate almak yerine Erdoan, kendisine alktan, isizlikten ya da iskan sorunlarndan bahseden kiileri herkesin nnde azarlamaya koyuldu. Parti toplantlarnda da yoksullara devletin kendileri adna bir eyler yapmasn beklemek yerine, kendilerini toplayp kendileri iin bir eyler yapmalar gerektiini sylyordu.28
27) Mehmet Metiner, Dnden Bugne Tayyip Erdoan, Radikal ki, 6 Temmuz 2003. 28) Yoksulluklar nedeniyle yoksullar sulamak, AKPnin Amerikanclnn baka bir boyutudur; yoksulluu bir kader olarak gren geleneksel slam ve yoksullarn iinde bulduklar durumdan dolay sekler-kapitalist sistemi sulayan slamclktan bir koputur.

115

Daha ileri bir demokratikleme snav -ve ABye giriin nndeki bir dier engel- 1915teki Ermeni katliamlar konusundaki resmi tutumdur. Askeri elitler bu lmlere dair sorumluluu her zaman reddetmilerdir ve soykrm iddiasnda bulunmak Trkiyede cezalandrlmay gerektiren bir sutur. 2005 ylnda, demokratiklemenin derinlemesi umuduyla, uluslararas bir akademisyenler topluluu soykrm tezinin aka tartlabilecei bir konferans dzenleme giriiminde bulundular. AKP iileri bakan Cemil iek konferans dzenleyenler iin, Milleti srtndan baklyorlar, diyerek tepki gsterdi. Organizasyonu dzenleyenler nce konferans iptal ettiler, ardndan konferans baka bir niversiteye tand. Bylesi bir toplanty dzenlemek nceki hkmetlerden birinde de muhtemelen imkansz deil, ama daha zor olacaksa da, bu vaka AKP iindeki iekin ban ektii milliyeti-otoriter eilimlerin arlnn keskin bir hatrlatcs oldu. AKPnin yeni liberal-demokrat destekileri asndan demokratiklemenin yan sra dier bir nemli sorun, hkmetin slamclk adna bir ey yapp yapmayacayd. Fakat imdiye dein bundan endie etmek iin herhangi bir gereke ortaya kmad. AKP, ordunun 1997 ylnda getirdii mam-Hatip mezunlarnn laik niversitelere girme snrlamalarn kaldrmaya almad, bunun yerine onlar ilahiyat fakltelerine ynlendirdi. Ordu ayn zamanda dinsel olmayan okullara sekiz yllk zorunlu eitim getirmiti. O srada dindar Mslmanlar arasnda protesto dalgalar gzlenmiti, ancak mam-Hatip okullarna kaytlar ilerleyen yllarda kayda deer oranda dt. Eylemcilerinin ou bu okullardan ktndan bu slamc harekete ciddi bir darbe vurdu. AKPnin mam-Hatip rencilerinin niversitelerin btn blmlerine girmesine izin vermeye ynelik tasars, laik tabann kimi kesimlerince fkeyle karland; onlara gre bu, partinin gizli slamc gndemini ortaya karyordu. Ordu bunun laik Cumhuriyet adna bir tehdit oluturduunu ima etti ve tasar (bir nceki meclis tarafndan 2000 ylnda atanan) cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer eliyle veto edildi. 2002 ylnda AKPyi destekleyen ve yalnzca birka hkmete olan desteklerini ekmi anaakm gazetecileri ve yorumcular bu tavrn izgiyi amak anlamna geldii kansndaydlar. Bylesi tepkiler en azndan abartlyd. AKPnin btn eitim sistemini slamiletirmek gibi bir gndemi yoktu. Bu yalnzca -tpk Katolik Kilisesinin uzun sredir yapt gibi- din odakl btn projeleri yrtmek iin nemli bir kayna toparlamaya ynelik bir abayd.
116

Asl mesele, AKPnin Amerikanlama formlnn Mslman olan her eyi reddetmiyor oluuydu; dinsel mfredata sahip okullar Amerikan sistemi iinde gayet rahat geliebilirdi. Daha ziyade risk altnda olan, Trk kamusal alannda dinin yeni snrlar zerine olan tartmalard. Evrim teorisinin ders kitaplarnda nemsiz olarak gsterilmesi gibi dier deiiklikler, snrlarn slamc taleplerden ziyade Amerikan muhafazakrlna yakn bir erevede tanmlandnn iaretleriydi. En nemlisi Erdoan hkmeti, slamcln d politikada hibir rol oynamayacann en ak sinyallerini vermitir. Bush ynetiminin gya Byk Ortadou Giriiminde lider rol oynamay hedeflemektedir. AKP liderleri ve onlarn medya aralar, bu projeyi kendi dindar tabanlarna Trkiyenin blgede daha fazla sz sahibi olmas asndan bir frsat olarak tantmlardr; bu frsat slam lkeleriyle daha yakndan ilikiler kurma ile ABD kontrolndeki bu davadan daha geni ekonomik ve siyasal faydalar elde etme ansn bir araya getirmektedir. AKP slamc d politika salvolar savurmaktadr, ancak dikkatli bir okuma bunlarn genellikle Washingtonn taleplerini Mslmanlara zg ifadelerle dile getirdiini ortaya karacaktr. AKPnin 2005 Filistin liderlik seimlerindeki zaferinden sonra HAMASa yaklam, militan slamc dayanma sinyalleri vermekten ziyade, Batnn mesajn (Silahszlanma!) iletmek zere tasarlanmt. HAMAS temsilcileri Ankaray ziyaret ettiinde, ABD bykelisi derhal AKPnin Irak politikalarna bir destek beyan yaynlad; bu aklama, tabann Filistinlilerin ziyaretlerine ynelik Amerikan tepkisine dair endielerini yattrd. Abdullah Gl blgede dilediince seyahat eden bir temsilci oldu, 2006 Haziran aynda Tahrana giderek Batnn nkleer meselesindeki en son taleplerini iletti. Bu ziyaret hem Trkiyenin laiklik yanls nyarglarn yenip komularna deer vermesine sevinen slam devletlerini, hem de mesajlarnn mollalara dmanlarndan ziyade din kardeleri tarafndan iletilmesini salayan Bat glerini memnun etmiti. Benzer biimde Gl, ama, Lbnandaki Hizbullah zerinde lml bir etki uygulamas iin bask yapt. Bu d politikann sonularndan biri, parti ile 2006 ylna kadar Genelkurmay Bakanl yapan Hilmi zkk ynetimindeki ordunun daha liberal kanad arasndaki ilikilerin kayda deer bir gelime gstermesiydi.
117

Meydan Okumalar 2002deki koalisyonun desteini elinde tutma konusundaki btn baarlarna ramen AKPnin nnde, yeterince ciddi olursa, belirli kesimler zerindeki hegemonyasna meydan okuyacak olan bir dizi zorluk vardr. Grevde olduklar ilk yl boyunca Erdoan hkmeti, o yl meydana gelen arpc devalasyonu takip eden 2001 sonras iyilemeden faydaland. Ar borlar zerine kurulan byme, mali nlemlerle darbe alm kesimler arasnda bile ekonomik reformlarn onay ilevi gryordu. Bymekte olan bir cari bte a ieriye doru sabit sermaye aklar gerektirir ve AKPnin bunu salamak iin yrrle koyduu zelletirme program, yasal sorunlarla, rvetle, kamu hizmetinin ve altyapsnn harap durumuyla altst olmutur. Trkiye kresel pazarlara alnca 1980lerde Anadoludaki bymenin temeli olan ve geleneksel bakmdan gl tekstil ve giyim endstrileri, ucuz igcne sahip lkeler, zellikle de in karsnda kayplara uramtr. Trk sermaye yatrm artk temel olarak finans, turizm ve inaat alanlarna ynelmitir ki bu sektrlerin her biri kresel ekonomideki deiikliklere yksek oranda baldr. Dolaysyla, dnya hisse senedi piyasalarnda meydana gelebilecek bir sarsnt ok ciddi sonular dourabilir. Mays-Haziran 2006da Trkiye, AKP ynetiminde ilk ciddi finansal okunu yaad. ABD Merkez Bankas faiz oranlarn ykselttikten sonra ksa vadeli yatrmlarda ani bir ka oldu. Lirann deeri dt ve daha pahal ithalatlarla enflasyon ciddi biimde ykseldi. Ekonominin zayf sektrleri -tekstil, giyim, tarm- sert bir darbe ald; faiz oranlar, kiralar ve yiyecek fiyatlar finansal kriz ortam durulduktan sonra bile ykselmeye devam etti ve Trk liras, kresel sahnedeki her hafif oynamada deer kaybetmeyi srdrd. Temmuz 2006da AKP, ekonomi politikalarna ynelik ilk kitlesel protestoyla yz yze geldi: Karadeniz blgesindeki 80 bin fndk reticisi, hkmetin retici kooperatiflerinin mahsulleri satn alamaz hale gelmesine yol aan tarm yardmlarn kesmesini protesto etmek zere Samsun yolunu trafie kapattlar. Protestocular, Erdoann yakn danman olan ve dk fiyatlar sayesinde kazanc olduka artan ihracatlar birlii bakan Cneyd Zapsuyu hedef almlard. Byk ihtimalle bu iiler seimlerde AKPye oy vermilerdi. Austos sonunda, kamu alanlar sendikas reel cretlerdeki de
118

kar kmak iin byk apl grevler yapma tehdidinde bulundu. Ekonomik gerilimler byrken, anketler sa kanattaki Milliyeti Hareket Partisinin yeniden rabet kazandn gsteriyordu. Geen yl milliyeti eteler Trkiyenin bat ehirlerinde yaayan Krt vatandalara ynelik bir dzineden fazla lin giriiminde bulundular ve milliyeti bir toplant sonrasnda AKP yelerini taladlar. Bunun sonucu olarak, Trkiyeyi yabanc yatrmclara bir ykselen piyasa baar hikyesi olarak satmak her gn biraz daha zorlamaktadr. AKPnin yzletii ikinci bir problem de AByle sendeleyerek srdrlen kabul grmeleridir. Kbrs Cumhuriyetinin Nisan 2004te Annan Plann ezici bir oranla reddetmesi Batnn ada iin ngrd zme darbe vurmutu ve zellikle 1995 ylnda AByle yaplan Gmrk Birlii anlamasnn, ilerinde Kbrsn da bulunduu yeni yeleri ierecek ekilde geniletilmesi dnldnde, Trkiyeyi Kbrs Cumhuriyetini tanma mecburiyetiyle yz yze getirecekti. Temmuz 2005te Erdoan protokolleri imzalad, ancak bir yandan da bunun Kbrs hkmetinin tannmas anlamna gelmediini duyuruyordu. Bunun zerine kabul grmeleri ksmen askya alnd ve Brksel, Trkiyenin ilerleme denetimlerini daha geni bir zamana yayd. Ayn zamanda Trk Ceza Kanununun devlet eletirisini su haline getiren 301. maddesinin dzeltilmesine ynelik talepler konusunda Ankarann ayak srmelerinden ikyeti olmay srdryordu. Muhalifler Bu belirsizliklerin ortasnda AKP hl kendi ynetimine btn alternatiflerin tamamen gzden dm olmas avantajna sahiptir. Ancak AKP hkmetinin ktleen ekonomiyle ihtiamn yitirmesi halinde eli glenebilecek muhalifler yok deildir. Bunlarn iinde en dikkat ekici olanlar arasnda devlet iindeki kat hizipler, ykselmekte olan milliyeti tepkiler ve kkten slamclk saylabilir. Resmi evreler arasnda, yargnn ve ordunun milliyeti kanatlar da dahil olmak zere, hl AKPyi pheyle izleyen ve sendelediini grmek isteyen birok kii bulunuyor. Cumhuriyet Halk Partisinin lideri ve bu evrelerin siyasal temsilcisi Deniz Baykal, sk sk AKPye kar askeri tedbirlerin ve sokak eylemlerinin devreye sokulmas gerektiini ima ediyor. Bu tepkilere somut biim verebilecek derin devlet unsurlar da hl etkindir.
119

2005 ylnda Trkiyenin en yoksul yerlerinden olan Hakkarideki Krt kasabas emdinlide patlayan bir dizi bomba sonucu ok sayda kii ld. Resmi kaynaklar patlamalar PKKya ve 2004 ylnda atekesin sona ermesinden bu yana gneydouda gittike artan gerilime atfettiler. Ancak Kasm 2005te bombaclardan biri sust yakaland. Yoldan geenler onu bir kitapnn nne bir anta brakrken grmlerdi. Bombac antay braktktan sonra beklemi ve ardndan gelen -bir kiinin ld- patlamay izlemiti. fkeli halk bunun zerine bombacnn etrafn sarnca, bombac panikleyerek yle barmt: Durun, ben polisim! Lin edilmekten ancak gvenlik gleri tarafndan kurtarlmt. Devletin gizli unsurlarnn dier emdinli bombalamalarnn da ardnda olduu phesi -messes nizam basnnca bile dile getirilen bir pheydi bu- Genelkurmay 2. Bakan Yaar Bykant tarafndan neredeyse onaylanmt; Bykant sz konusu bombacdan aknla mahal vermeden sz etmi ve Tanrm, iyi ocuktur demiti. Buna tepki olarak ve Erdoann btn sorumlularn cezalandrlacana dair sz verdii srada, Vandaki bir yerel savc Bykantn gneydouda paramiliter eylemler dzenlediini ima eden bir soruturma balatacakt. Savc hemen, kendisinin gizli bir dinsel cemaate mensup olduunu ve Bykanta ynelik sulamalarnn ar tutuculukla mcadele eden orduya ynelik bir karalama kampanyasnn paras olduunu -ellerinde herhangi bir kant olmadan- iddia eden egemen medyann saldrsna urad. Savc ksa srede hatal itham gerekesiyle barodan kovuldu ve ok gemeden emdinli vakasn soruturma giriiminde bulunan herkes pheli konumuna dt. Bu davada en sonunda iki dk rtbeli subay mahkm edilirken, dier yasal takipler sonusuz kald. lk bata savcya arka kan AKP sessiz kald bu da onun liberal destekileri adna yeni bir hayal krklyd. Austos 2006da, zkkten sonraki Genelkurmay Bakannn kim olaca speklasyonlarndan aylar sonra, AKP bu greve Bykant atad. Derin devletin AKPnin slamc destekilerini hedef alan kampanyasnn baka kantlar, Mays 2006da yksek bir idari mahkeme olan Dantay bakanna yaplan suikast sonrasnda ortaya kt. Birka ay nce Dantay, bir anaokulu retmeninin terfisini, alma saatleri esnasnda ban at halde eve gidi dnlerde rtt gerekesiyle durdurmutu. Bu messes nizam medyas tarafndan bile ar bir irtica nlemi olarak grlmt ve popler slamc medya120

da fkeli tepkilere neden olmutu, Vakit, Dantay yelerinin fotoraflarn n sayfadan yaynlad. Dantayn en st hkiminin grnte gen slamc bir avukatn suikastyla ldrlmesi laik bir fke frtnasna yol at ve yargnn st dzey yeleri liderliinde, slamclar ve AKPyi protesto eden byk gsteriler dzenlendi. Ancak bununla birlikte birka gn sonra muhafazakr ve AKP yanls Zaman gazetesi, suikastla birlikte ortaya kmakta olan askeri nitelikli, ar milliyeti bir ebekeye ye birtakm emekli subaylarla bu saldr arasndaki balanty ortaya kard. Bu subaylarn da grne gre devletle balantlar vard: Polis, evlerinde gizli resmi belgeler bulmutu. Planladklar ey, AKP hkmetini ypratmak ve belki de drmekti. lk bata keyfi kaan egemen medya, ksa sre sonra btn bunlarn slamclar eliyle hazrlanm bir oyun olduunu duyurarak misilleme yapt: Gizli dosyalar polisin iindeki muhafazakr dindar unsurlar tarafndan hazrlanm ve Zamana verilmiti. emdinli bombalamalarna Bykant dahil eden savcyla birlikte bu yeni komplo teorisi, slamcln kollarnn devletin en uzak yerlerine ulat vehmini vurguluyordu. Gelgelelim, ne laiklik yanllar ne de slamclar iddialarna dair kesin kantlar ortaya koyabildiler. Ancak bu olaylar dizisi ordu ile polis arasnda imdiye kadar rtl kalan atmay ortaya kard. Ordudaki ar laik milliyeti kmelenme ile polis saflarndaki dindar muhafazakr yaplanma, sivil nfusun yan sra gvenlik gleri arasnda da dk seviyeli komplo savalar balama ihtimalini gsterir. Uluslararas Af rgt, AKP ynetimi sresince devlet eliyle yaplan ikencede d olduuna dair bir rapor yaynlad; ancak emdinli ve Dantay olaylar gvenlik glerinin basit ikence ve bask yerine daha karmak kontrol yntemlerine bavurup bavurmad sorusunu gndeme getiriyordu. Hrant Dink suikastyla bu meseleler bir kez daha keskin biimde gzler nne serildi. Trke-Ermenice ift dilli yayn yapan Agos gazetesinin editr olan Dink, soykrm tartmasna odaklanmak yerine demokratikleme ve Trk-Ermeni diyalogunun altn izen uzlatrc bir figrd. Bu uyarlarna ramen birok kez, Erdoann Trkiyesinde yaklak elli aydnn 301. madde uyarnca dava edildii Trkle hakaretle sulanmt. Dierlerinin aksine Dink 2005 ylnda mahkm edilmi ve cezas ertelenmiti. Ayn zamanda sk sk paramiliter milliyeti rgtlerden tehdit alyordu. 19 Ocak 2007de Dink, gazete brosunun nnde Trabzonlu isiz bir gen tarafndan bandan
121

vuruldu. Katil tutukland, ancak birka gn iinde soruturmalar, yalnzca suun organize edilmesine bir polis muhbirinin de dahil olduunu deil, ayn zamanda polis tekilatnn baz st dzey yelerinin planlanan suikast nceden bildiklerini ortaya kard. Bu detaylarn ortaya kmasndan ksa bir sre sonra soruturma aniden durdu. Dinkin ldrlmesine duyduklar fkeden -cenaze treninde 100 bin kii yrmt- cesaret alan eitli sivil ve siyasal rgtler cinayetin ardndaki glerin tamamen ortaya karlmas iin kampanyalar balattlar. Yine de 2007 Mart aynn banda olduu gibi her ey askda kald. Nisandaki cumhurbakanl seimlerinden nce zaten gerilmi olan atmosferde, Dink suikast atmal ortamn hararetini ykseltti ve AKPnin devam etmekte olan bu bask ve terr seferberliklerine kar eyleme geme konusundaki gszln gsterdi. slamc Sknet mi? Erdoan hkmetine ynelik -zellikle AKPnin Amerikanlamasyla geride kalanlar tarafndan bavurulan- ikinci bir muhalefet hatt da radikal slamclktr. Yerel AKP eylemcileri daha militan slamc din kardelerine hl ayn ilkeleri paylatklarn, ancak artk uzun vadeli yntemler gerektiini anlatan gizli notlar datarak gven vermeye altlar. Kimi AKP liderleri -rnein, Mart 2003te Meclisin Irak savana kar oy vermesinde liderlik eden Blent Arn- hl geleneksel slamc Saadet Partisiyle temaslarn srdryorlar. Dierleri ballklarn kamuya ak alanlarda namaz klarak gsteriyorlar. Genelde, yukarda bahsedildii zere, radikal slamclar hkmeti eletirme konusunda isteksizler. Danimarkadaki Peygamber karikatrlerine ynelik -zellikle radikal slamcln blgede yeniden rgtlendiinin ipucunu verecek biimde douda ve gneydouda- byk boyutlu protestolar oldu, ancak bunlar siyasal nitelii ar basmayan klard. slamclar adna nemli bir snav, 2006 Ekim aynda Trk birliklerinin Lbnandaki BM glerine katlmasyd. Irakta olduu gibi Lbnanda da nfusun byk ounluu sraillilerin igaline ve srail Savunma Gcnn Beyrutun gneyindeki ykmlarna iddetle kar kyordu. 1701 sayl kararla BM glerine verilen -ve Litani nehrinin gneyinin silahszlandrlmas abalarna yardm etmeyi ngren- konulanma hakk, aka srailin baarl olamad grevi, yani Hizbullah yenip silahszlandrmay amalyor gibi grnyordu. Tipik bir
122

tutumla AKP, esas askeri ortaklar olan ABD ve sraille ortak hareket etmeye ve tabann da bu tutumun mazlumun tarafnda yer almak anlamna geldiine ikna etmeye alt. 2006 Temmuzunda Erdoann Kuala Lumpurdaki slami rgtlenme Konferansnda sraili lanetlemesi Mslman dnyada scak karland, oysa ki bu temsili k, G8 Zirvesinin ar tepki formlnden ok az farklyd. 1701 sayl kararn yrrle girmesinin ardndan, hem Gl hem de Erdoan, Trk birliklerinin strapl bir hayat sren Lbnan halknn yardmna komas gerektiini ileri srdler. AKP liderleri Osmanl mparatorluunun ulusun atalar geleneini hatrlatmt: Trkiye, nceki seksen yl boyunca yapt zere komularnn skntlarna ilgisiz kalmamal ve Ortadouyu yok saymamaldr. Ya da Amerikanlama dilinde sylendii ekliyle: Trkiye kresel bir oyuncu olabilmek iin blgeye mdahale etmelidir. Ayn zamanda bir yanl bilgilendirme sava vard: Asker gnderme yanls olan slamc medya, ayn zamanda Hizbullahn Trkiyeyi Lbnana davet ettiini yazd. Oysa bu, Erbakan tarafndan 1996 ylnda imzalanan srail ile Trkiye arasndaki askeri anlama dnldnde olduka ihtimal d grnyordu. Askeri ortakln boyutu bir sr olsa da karlkl anlamalarn ortak eitimleri, istihbarat paylamn, ayaklanma kart operasyonlarda birbirine yardmc olmay ve ekipman dzenlemelerini ierdii herkese biliniyor bu da Trkiyenin srailli silah reticilerinden silah satn ald anlamna geliyor. AKP elbette, bu iddialar rtmek dorultusunda herhangi bir adm atmaya kalkmayacakt. Yine de Trk birliklerinin Lbnana girmesine kar, lkenin dousunda biraz daha fazla gzlenen slamc protestolar sona ermiti. ronik biimde Cumhuriyet Halk Partisi ve AKP milletvekillerinin desteini alan milliyeti san bu konulanmaya ynelik daha planl bir kartl vard. 2006 Austos aynn sonunda, kat biimde laiklik yanls Cumhurbakan Sezer -dindar muhafazakrlarn lanetledii kii- Lbnana birlik gndermek yerine Trkiyenin kendi i sorunlaryla, yani gneydouda yeniden dirilen PKKyle uramas gerektiini ifade etti. Bu tutum, AKPli parlamenterleri muhafazakr demokrasi dmanlarnn hkmeti asker gndermekten alkoymaya almak zere birletikleri konusunda ikna etti. Cumhurbakannn aklamasndan hemen sonra kabine topland ve Lbnana asker gnderilmesi karar alnd; halkn yzde 80inin bu nleme kar olduunu syleyen anketlere ramen, 5 Eylldeki olaanst
123

Meclis toplantsnda 340a kar 192 oyla bu karar benimsendi. Sz konusu karar elbette AB, Bat medyas ve Trkiyedeki Bat yanls liberallerce de ho karland; kimi Avrupal yorumcular bunu AB mzakerelerini hzlandrmann iyi bir gerekesi bile saydlar. Kaygan Zemin AKPye ynelik nc bir muhalefet hatt, Trkiyede ykselen ve Krt asilere kar daha sert bir tutum alnmas, piyasalar zerinde daha fazla kontrol kurulmas ve Batyla ilikilerde daha ihtiyatl davranlmas gibi taleplere sahip milliyeti atmosfere dayanyor. ABye verilen destek getiimiz yl gzle grlr derecede azald. Kuzey Irakta bir Krt devletinin kurulma ihtimali, bunun daha geni bir Krdistana ynelik bir ilk adm olabileceini, bunun da kanlmaz olarak lkenin paralanmasna yol aacan dnen milliyetileri alarma geirdi. Bu da getiimiz yllarda ok sayda rk ve etnik ayrmc grubun kurulmasna yol at. Bir ksm silahlanm olan ve emekli subaylar tarafndan ynetilen bu gruplar, zellikle de geni Krt gmen nfusuna sahip olan bat blgelerinde yaygnlayor. Ayn ekilde, Krt devletinin kurulmas ihtimali Krt milliyetilerini de cesaretlendirdi. 2004 ylnda PKK, liderleri Abdullah calann 1999 ylnda yakalanmasnn ardndan balattklar atekesi, AKP hkmetinin toplu aff kabul etmemesi gerekesiyle sona erdirdi. Silahlar ellerine alan gerillalar, kanlmaz olarak hem bir gvenlik kstlamasna hem de milliyeti tepkiye yol atlar. PKK 2006 Eyll ay sonunda yeni bir atekes ilan ettiyse bile, bu da tekrar gz ard edildi. ki yl nce Erdoan hkmeti -itiraf edildii zere AB zorlamasyla- Krt kimliinin tannmas gerektiinin altn izmiken, u anda PKK liderlerini yakalama konusunda amansz bir saplant sergilemektedir. 1990lardan bu yana aina olduumuz ekilde, hkmet doudaki her sivil gsteriyi terrist eylem olarak yaftalamakta ve gvenlik glerinin burada on sivili ldrmesine ynelik eletirileri batan savma aklamalarla geitirmektedir. 2006 Haziran aynda AKP, terr yasasnda, mevcut sivil haklar ciddi biimde kstlayan dzenlemeler yapt. Gzaltndaki pheliler artk tutuklanmalarnn ilk yirmi drt saatinde avukatla gremiyor, bu da ikence ihtimalini arttryor. Artk yasad rgtlerin aklamalarn yaynlamak, hatta grlerine yaknlk gstermek bile bir su eylemi saylyor. Bu slamclara ve solun baz kesimlerine de zarar verebilir, ancak byk ihtimalle bu uy124

gulamann madurlar oklukla Krt rgtlerinin destekileri olacak. AKP zellikle Krtler sz konusu olduunda daha otoriter bir tutum taknarak milliyeti dalgaya kaplyormu izlenimi uyandryor. Ayn zamanda -ki bunlar baml devlet milliyetiliinin elikileridir- birok egemen figr Trkiyenin, Washington Krdistann herhangi bir ekilde kurulmasna snrlama getirmeye ikna etmek iin kendisini Amerikann gznde daha da vazgeilmez klmas gerektiini ne sryor. Bu, Lbnandaki BM glerine katlma yanls laikmilliyeti gazeteciler, siyasi danmanlar ve aydnlar tarafndan dile getirilen grlerden biriydi (onlara gre, ABDnin Kuzey Iraktaki PKK slerini kertmesini salamann tek yolu buydu). Iraktaki kt durumlar dnldnde Amerikallar Krtleri kkrtacak durumda deiller, ancak emekli bir Amerikan generalini Trklerin endielerini azaltmak ve Ankara ile Krtler arasnda grmeler yapmak zere grevlendirdiler. ronik biimde, AKPnin bu son dm kendi bana zmedeki baarszlna ramen, ykselen Trk milletiliinin mant bu durumda Amerikanlamay pekitirmeye yol ayor. Sonu olarak, Trk egemen blou uzun zamandr devam eden pasif devrimlerden sonra i politikada hegemonyasn yeniden hissettirmeye balad; zerlerindeki kontroln kaybetmeyerek tara burjuvazisi ile dinsel cemaatleri bir araya getirdi ve demobilize etti. lk kapsaml ounluunu elde ettiinde iki yandan kk olan yeni-kurulmu AKP, bu devrim-restorasyonun ana temsilcisi oldu. Parti liderleri 1980lerin radikal slamc bakaldrlarnn vehelerini zmsemiler ve bunun stne, dev irketleri, Pentagonu ve Yeni Dnya dindarln ne karan gl bir anlay eklemilerdir. Bu model ihra edilebilir mi? 2006da Hamas, Filistin ynetimine geldiinde AKPyi rnek alacan duyurdu.29 Ancak AKPnin u anki hegemonyas, grdmz zere, deiken snf gleri, devlet yaplar ve kltrel geleneklerin ok belirgin bir konjonktr zerine kuruludur. Ortadoudaki dier Mslman liderler Erdoann rneini takip etmeye ne kadar hevesli olurlarsa olsunlar, Trkiyenin slamlam Amerikanlama formlnn baka yerlerde kolayca kopyalanp kopyalanamayacan zaman gsterecek. (Trkesi: Emine Duygu Dlek)
29) Ankara Hamas Uyaryor: iddeti Brakn ve Uzlan, Zaman, 17 ubat 2006, Hkmet Kurarken AKPyi rnek Aldk, Tempo, 23 Mart 2006.

125