FRANSIZ DEVRMNDE BREY -DEVLETLKs

(1789-1794)

Do. Dr. Mehmet Ali AGAoGULLARI

Fransz Devrimi, genellikle bireyciliin byk zaferi olarak kabul edilir. XVII. ve XVIII. yzyl boyunca eitli dnrler tarafndan ortaya konan bireycilik, "geleneksel toplumun zerinde yapland topluluk ii balarn ve bamllk ilikiier inin yklmas ve ayn zamanda siyasal iktidarn karsnda bireysel br zerklik alannn tannmas"l dncelerini ierir. Bu dncelerin ulat nokta ise, devletin prensin mallarnn ynetimi olmaktan kp, ortak iyiliin ve karn gzetildii kamusal alana dnmesidir. Fransz Devrimine b;] adan yzeysel bir biimde yaklalrsa, onunbreycilik projesinin gereklemesi olduu ileri srlebilir. nk Devrim, bireylere hibir zerk alan tanmayan ve egemene uyruklarnn yaamlar ve mlkiyetleri bakmndan ahlaksal engeller dnda bir baka engel getirmeyen mutlak monariden kesin bir kopuu ifade eder. Bu siyasal yapnn ve feodal hukuk sisteminin sona ermesi, bireyin nnde yeni ufuklarn almas demektir. Bylece geleneksel bamllk ilikilerinden kurtulan birey, doal' haklara sahip zgr bir varlk olarak belirir. XVIII. yzyl filozoflarnn dile getirdikleri modern doal hukuk anlay dorultusunda kaleme alnan 789 nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi, ayrcalklar ve eitsizlikler zerine kurulu Ancien Regime'in ykl ile "kendinde akl barndran ve kendi kendine yeterli olan insann"2 ortaya knn bir belgesi niteliindedir. leride daha ayrntl bir biimde inceleyeceimiz bu metin, bir yanda bireye kamusal alann dnda doasna ikin haklardan oluan zerk bir alan tanmakta, te yanda bu haklarn siyasal topluma gre ncelliini vurgulayp devleti insana zg niteliklerden kaynaklandrmaktadr. Bir bakma Fransz Devrimi, bireylerden yola karak Rousseaucu bir toplum szlemesi yapm, siyasal toplumu temelden yeniden kurmu olmaktadr.3 Dolaysyla ama
TAifio Mastropaolo, "L'Etat ou l'ambiguitl", Revue Franaise de Selence Politique, Paris, Aot 1986,S. 481. 2 Louis Dumont, Essais sur l'individualisme - Une perspective anthropologique sur l'ideologie moderne, Paris, Seuil, 1983,s. 81. 3 Devrime etkin bir biimde katlm ve bu konudaki temel yaptn 1791ve 1792 yllarnda yaymlam olan Paine'e gre, "Fransa'da halihazrdaki Ulusal MeC'-

196

MEHMET AL AGAOGlfLLARI

bireydir, bireyin zgrl, mutluluudur; devlet ise, bu amac salamaya ynelik bir aratanbaka bir ey deildir a.rtk. Bununla birlikte, ayrntl bir gzlem VE: inceleme, Devrimin birey ile devlet arasndaki ilikinin belirlen~p saptanmasnda epey ikircikli ve bulank, bir yol izlediini gsterir. Gerekt~n Fransz burjuva devrimcileri, bireyci kayglardan hareket ederler; fakat gerek iktidar ele geirmi olmalar, gerekse modern hukuk kuramclarndan, zellikle de Rousseau'dan aldklar dnsel kategorileri kullanmalar nedeniyle, siyasal toplumun birlii, btnl dncesine de sk skya balanrlar.4 Bunun sonucunda bireye, devrimciler tarafndan kart iki anlam birden yklenir: O, hem siyasal iktidarn arlklarndan korunmas gereken mutlak bir deerdir, hem de denetlenmesi, hatta bastrlmas gereken bireysel ya da zel karlarn kaynadr. Bu son ynyle birey, genel karn ya da genel istencin (iradenin) gereklemesinin, dolaysyla toplumsal ve siyasal birliin olumasnn nndeki en byk engelolarak grlmektedir. Bylece devrimciler, besleridikleri eitli dnsel kaynaklarn da etkisiyle, kendilerini birey-devlet ikilemi kar~.snda bulurlar. Bir baka deyile, bireysel haklarn mutlak deerinin tannp korunmas istenci ile pozitif yasalarn mutlak gcnn kurulmas istei arasnda kanlmaz bir srtme belirir. Bu ikilemin dourduu J~;erilimingiderilmesinde bavurulan temel zm yolu, soyutlamalarn yaplmasdr. Burdeau'nun da dedii gibi, soyut bir birey ile soyut bir halk (ya da ulus) tasarlandnda, bunlar kurarnda uyum iine sokmak hi ce g olmaz.5 stelik bu soyut "btn" egemenlikle zdeletirilince, birey kendiliinden kamusal g ile badam olur. Soyutlama ilemini ger;e:detiren devrimci metinler ve bunlardan yansyan devrimci ideoloji, "halk (ulus) egemenliini bir yanda bireysel haklar, te yanda hkmet ile uzlam iine"6 oturtma ilevini stlenirler.
lis, kelimenin kesin anlam:>,la ifade etmek gerekirse, kiisel, toplumsal anlama denen eydir," Burada sz edilen meclis, kendisini Anayasa yapmakla yetkilendirmi ve bu nedenle adna "kurucu" szc.!tUl de eklemi olan Kurucu Ulusal Meclis'tir (Assemblee Nationale Constituante), Thomas Paine, nsan Haklar (LKitap), stanbul, Belge Yaynlar, 1985, s, !16. 4 Hobbes'tan Rousseau'ya dein btn modern doal hukuk kuramclarnn baat amac, "doal insan"dan yola kp siyasal toplumun birliini kurmaktr. Ulalan son nokta, devletin gerekliliinin, neminin vurgulanmasdr. lerinde en "liberal" saylan Locke bile, bireye devlet karsnda kesin bir stnlk tanmadndan baka, bireyin birok bakmda.n devlete borlu olduunu aka ortaya koyar. 5. Georges Burdeau, Traite de science politique, Paris, Librairie Generale de Droit et de Jurisprudence, Cilt V, 953, s. 362. 6 Claude Nicolet, L'idee republicaine en France, Paris, Gallimard, 1982, s. 409.

DEVRMDE BREY VE DEVLET

197

Demek ki, her iki yana da belli bir arlk tanma kaygs gden Fransz devrimcilerinin birey-devlet ilikisi sorununa yaklamlar, epey karmak bir nitelik gstermektedir. Bu ilikinin dzenlenmesinde "karl" kan tarafn hangisinin olduunun saptanmas amacyla, ilk nce Devrimin, 1789 Bildirisi balamnda, bireysel h?klara ilikin anlayn ortaya koymaya alacaz. Sonra, devrimcilerin birlik tutkular dorultusunda yeniden yaplanan siyasal iktidar, ya da daha dorusu egemenlik olgusunun birey bakmndan ne anlama geldiiniaratracaz. Devrimin gerek haklar, gerek iktidar anlaynn incelenmesi, bize, devletin stnl dncesine ynelik nemli bir eilimin (soyutlamalar iinde dolayl bir biimde de yer alsa) bulunduunu gsterecektir. Bu eilimin Jakobenler (Jacobins) dneminde ak seik ortaya kp byk boyutlar almas, almamz n son blmnn konusunu oluturacaktr. Burada Jakoben tutumu belirleyen btn tarihselolgularn ve ideolojik-politik gdlerin aa kartlmasn amalamayp, yalnzca J akobenlerin bireyi devlet isteneine baml klmaya, hatta bunun iinde eritmeye varan ideolojik sylemlerini ve baz uygulamalarn incelemekle yetineceiz. I. 1789BLDRs VE BREYSEL HAKLAR SORUNU 26 Austos 1789 tarihinde Kurucu Ulusal Meclis tarafndan kabul edilen nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi, kendi trnn ilk rnei deildir. 1776 Amerikan Devrimi srasnda bireylerin hak ve zgrlklerini ilan eden bu tr bildiriler hazrlanm ve yrrle konmutu. an liberal zihniyetinin izlerini tayan Amerikan bildirileri, somut ve pratik ierikleriyle belli haklar siyasal otoritelere kar gvence altna almay ama edinmilerdi. Oysa, soyut ve metafiziksel bir yaklamn rn olan 1789 Bildirisi, btn insanla seslenen evrensel bir yapt olarak belirir. Bu metni hazrlayan ve onaylayan Meclis yeleri, insan doasndan hareketle ortaya karlan temel haklarn (ya da bir anlamda temel ilkelerin), insanln btn zaman ve mekanlarnda geerli olduu, dolaysyla rasyonel siyasal toplumun ancak bu ilkeler zerinde temellendirilecei kansndadrlar. Bildiri, bu ynyle bir eit felsefi ve siyasal dogmalar btn niteliindedir.7
7

-Georg;;-3urde~u, Traite de science politique, Cilt III, 1950, s. 114-116; Jean-Jacques ChevaUier, Histoires .des institutions politiques de la France mode"lle 11789-9151. Paris, Librairie Dalloz, 1958, s. 26-28; Murat Sarca, Fransz htilali, stanbul, Gerek Yaynevi, 1970, s. 86-87. Tnomas Paine, 1789 Bildirisi'nin btn insanlk iin mutlak bir deer tadn yle dile getirmektedir: "Ynetimin, varln bu haklardan almad ve bunlar saf olarak korumad hibir lkeye zgr denemez, dolaysyla Haklar Bil. dirisi dnya iin imdiye kadar kabul edilmi yasa ve statlerden ok daha deerlidir ve onlardan daha yararl olacaktr" (s. 144).

198

MEHMET AL AGAo{;ULLARI

Bir giri ile 17 maddeden meydana gelen 1789 Bildirisi'nin Amerikan bildirilerinden etkilendii aktr; fakat onun asl esin kaynan, XVIII. yzyl filozof ve yazarlarnn mutlak monari rejimi altnda canla bala savunmu olduklar dnceler oluturur. Bunlarn banda, insann kendiliinden bir deer olduu ve doalolarak iyilii iinde barndrd anlay yer almaktadr. nsana ynelik bu olumlu yaklam, Bildiri'nin hemen ilk satrlarnda insana ikin "doal, zaman amna uramaz, devredilmez ve kutsal" haklarn bulunduunur.. aklanmasyla dile getirilir.8 Bireyin bu haklara z varlnn nitelikler, olarak sahip olmas, onun her trl toplumsal ya da siyasal yaplanmalllI dnda bir deer ifade ettiinin en belirgin gstergesidir. Demek ki haklara ilikin bu aklama, ("yurtta" deil, "insan" olarak ele alnan) bireye zg bir zerk alann varlna iaret etmektedir.9 Bu alan, 2. maddede belirtildii zere, "zgrlk, mlkiyet, gvenlik lle baskya kar direnme"yi ierir. Ayrca bunlara . maddede "insann en deerli haklarndan" biri olarak kabul edilen "dncelerin ve kanlarn zgrce aklanmas" da eklenebilir. o
i

1789 Bildirisi, modern doal hukuk kuramnn temel savlarn benimsemi grnmektedir. Bu kuram, bireyi in:ian olarak ele alr ve onun z gerei en azndan bir temel hakknn, ya.1i varlw koruyup srdrme hakknn (yaam hakknn) bulunduunu ileri srer. Yaam hakkndan .gereince yararlanlmas, bireysel doal zgrln (ya da dier doal haklarn) uygulanmaya konulmasyla olasdr. Bu uygulama bakmndan bakalarna gereksinim duymayan rasyone:. insan, iinde haklarn kulland zel bir alan oluturur, ya da daha dorusu bu ayrcalkl alanyla kendisini bir bireyolarak var klar. e~?i1li urarnclarn farkl gerekek lerle zorunluluunu akladklar siyasal 10plumun kurulmas, bu alann ortadan kalkmasna yol amaz. nk siyasal dzen, bireylerin aralarnda anlamalar, szleme yapmalar sonucuda, yaamla ilgili birincil hak
Gerek 1789 nsan ve Yurtta Haklan Bildirisi'nden, gerek eitli Fransz Anayasalarndan yaplan alntla.rda, Les Constitutions de la France d~puis 1789 (Paris, Garnier-Flammarion, 970) adl yapt kullanlmtr. a Lucen Jaume, "Le public et le prive chez [tlS Jacobins", Revue Franaise de Science Politique. Paris, Avril 1987,s. 231. LA H] Bildirisi'nin yaam hakkna yer vermemj olmas ilk bakta yadrganabilir. Ancak bu eksikliin nedeni unutkanlk ya da. dncesizlik deil, fakat bu hakkn byle bir belgede belirtilmesine gerek duyulmayacak denli temel ve ncel olmasdr. Bahri Savc'ya gre, "Temel hakla.r korumaya ynelmi dzenlemelerin banda yer alan yaam hakknn bu nemi, o kadar aktr ki, o kadar ncedir ki, -ve bu durumo kadar temel h:r durumdur ki, birok hak ve zgr~ lkler listesi, onu vurgulanaya bile gerek ~;nneyebilir." te bunlardan birisi de 1789 nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi'dir. Prof. Bahri Savc, Yaam Hakk ve Boyutlar. Ankara, A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No: 449, 1980,
8

s.

7-8.

DEVR~E

BREY VE DEVLET

199

zerinde temellendirilir. rnein Locke iin insanlarn siyasal toplum durumuna gemelerinin nedeni, "temel, kutsal ve deimez bir yasa olan kendini koruma"nn gvence altna alnmas ve buradan hareketle, bata mlkiyet olmak zere, dier doal haklann her trl saldrya kar korunmasdr. Demek ki devlet, zel alanlardan oluan sivil toplumun yadsnmas deildir; tersine, devlete yklenen ilev, zel alanlar gzetmek, bir baka deyile, bireysel haklarn kullanlmasnda belirebilecek olas engelleri ortadan kaldrmaktr. Ksacas modern doal hukuk, devleti -dnrlerin ona yaktrdklar siyasal rejim ne olursa olsun- bireyin, bireylerin hizmetine koulmu bir ara olarak tasarlar. Bu devlet anlay, devrimci metnin 2. maddesinde "Her siyasal topluluun amac insann doal ve zaman amna uramaz haklarn korumaktr" eklinde yer alr. Buradaki "korumak" szc, bir yanda bireysel haklarn toplumdan ya da devletten nce olduklarn, te yanda bu haklarn -Bildiri'nin giri blmnde daha nce belirtildii gibi- "ihmal edilme ya da hor grlme" olaslnn bulunduunu ifade etmektedir. Bireysel haklarn z ve kken bakmndan toplumla hibir balantlarnn olmamas ,devlete bunlar zerinde herhangi bir tasarrufta bulunma hakknn tannmamas demektir. Meru devletin yapaca tek ey, insan haklarn tanyp korumaktr.
12

1789 Bildirisi, balnda da grld zere, insandan baka yurtta da ele alr. Metinde ilk nce insan haklarnn, "yurttalarn isteklerinin ak ve sade ilkelerden kaynaklanmalarn; daima anayasann korunmasna ve genel mutlulua ynelmelerini" salad belirtilir. Fransz devrimeilerinin yurttalk lt olarak bu tr bir davran kabul ettikleri gz nnde bulundurulduunda, yurttan insan tarafndan yaratld anII

John Locke. Demdeme traite du gouvemement

civil. Paris, Vrin, 977, s. 29, 146

ve

176~

12

Bu gr paylaan Hobbes'a gre de, bir hakkn szlemeyle terkedilmesi ya da devredilmesindeki ama, gerek yaamn, gerekse yaamn srdrlmesi iin gerekli olan aralarn korunmasdr. stelik mutlak iktidarn ideologu olduu kabul edilen Hobbes, bu dncesiyle tutarllk gstererek, bireyin yaam tehlikeye girdii anda szlemenin balayclnn kalmadn, dolaysyla bireyin egemene kar olan boyun ene ykmllnn sona erdiini aka vurgular. (Thomas Hobbes, Leviathan. Paris, Editions Sirey, 971. s. 132 ve 230-235). Hobbes'un kuramnda bireylere zel yaam alan brakldna ve devletin karmad sivil toplumun bulunduuna ilikin sav iin: Lucien Jaume. Hobbes et l'Etat rcpresentatif moderne, Paris, PUF, 1986, s. 146-48; Pierre Manent, Histoire intellectucile du liberalisme. Paris, Calman Levy, 1987, s. 63-e5. 1789 devrimcileri, Bildiri'de toplum szlemesi kavramna yer vermemi olmalarna karn, "toplum"u organik toplumsal birlik anlamnda universitas deil, oluturulmu topluluk anlamnda societas olarak' anlamlardr. (Louis Dumont, s. 82), Aynca toplum ile devlet arasnda herhangi bir aynm gzetmemilerdir.

200

MEHtvrnT AL AGAOGULLARI

lalr. Bir baka deyile, birey, insan doanna ikin haklara uygun bir tutum iine girerek yurtta olma zelliini kazanr. yleyse yurttan grevi, insann ilke olarak kabul edilen haUarn korumaktr. Bu bakmdan, (doal haklaryla, zel alanyla var olan) insan, yurttatan ncedir; hatta "yurtta insan tarafndan ve insan iin vardr."13 Daha sonra yurttaa ait haklarn "kabul ve ilan" edilmesiyle, insan ile yurtta arasnda, yurtta bakmndan ,:orunlu bir ban bulunduu aa kar. nk yurttan grevi insan k)rumak, insan haklarna uyulmasn salamaya ynelik isteklerde bulunnak olduuna gre, bu yurttalk grevi tam anlamyla yurtta haklan denen eyi karlar. Birey, insann doal haklarn savunarak kendini bir hak sjesi yapar; daha akas, giri blmnde dile getirilen yurttalk haklarna hak kazanr, yani yurttaa dnr. Bu bakmdan, 3. maddede ulusa ait olduu belirtilen egemenlik, yurttalk statsnn araclyla insann doal haklarndan kaynaklanyor demektir. Bu da, hukuk sjesi olan bireylerin aralarnda anlaarak ve hatta bireysel i:;t?nlerini biraraya toplayarak egemenliin birliini (ya da devleti) gerekletirmi olduklar anlamna gelir. Bildirisi'nin 4. maddeye kadar olan ksmnda, bireysel haklara ncellik ile mutlak bir deer tanyan ve siyasal toplumu bu haklardan treten bireyci bir zihniyetin hakim oldu:u grlmektedir. Fakat bundan sonraki maddelerde bu zihniyetten uzaklalr ve devletin stnl dncesi ar basmaya balar. nk Frans:~ devrimcileri, bireyi yalnzca doal z balamnda ele almakla yetinmeyip toplumsal ilikiler iine yerletirirler ve bylece kaqlarna kan dO,alinsan-toplumsal insan ikilemi sorununa yeni bir perspektiften yaklwiarak zm ararlar. "nsanlar haklar asndan zgr ve e t olarak doarlar" (madde ) eklindeki aklama, bireyin doal zne iLkindir. Buradaki soyut insan anlamnda birey, bata zgrln bulundui~u haklarn kendi iinde tar, yoksa bunlar dardan elde edip kendine mal etmez. yleyse insann zgrl, onun kiiliine zg bir niteliktir, ayrlmaz bir parasdr. zgrlk, koulsuz ve metafi?iksel olmasndan dolay, yaratlmay deil, fakat tannp korunmay 'gerektirir. Bir balm deyile, insann doutan zgr olmas, belli haklara sahip bulunmas ile bunlara toplumsal yaam iinde ilerlik kazandrlmas farkl eylerdir. Rousseau'nun "nsan zgr doar, oysa her yerde zincire vurulmutur"14 anlayn benimseyen Fransz devrimcileri, insanlk tarihinin bireysel :1aklar "bilmemezlikten gelen, ihmal eden ya da hor gren" siyasal toplum rnekleriyle dolup tat
13 14

789

Lucien Jaume. 1986. s. 167. Jean-Jacques Rousseau, Du Contrat Kitap I, Blm 1. s. 236.

Social, Paris, Editions Garnier

Freres.

1954,

DEVRMDE BiREY VE DEVLET

201

dncesindedirler. Onlara gre, Capet hanedannn mutlak monari rejimi bunlardan biridir. Bu dzeyde temel sorun, insann doal haklarnn uygun koullar iine oturtularak geerli klnmasdr. Devrimin de gtt ama bundan baka bir ey deildir; yani zincirleri krp "zgrlk, eitlik, kardelik" ilkeleri zerinde ykselecek yeni bir toplumsal ve siyasal yapy gerekletirmek. Bylece Ancien Regme'in ykln ilan eden 789 Bildirisi, ilk olarak doal haklarn varln ortayakoyar; ardndan bunlarn -mekanizmalar belirtmeden- devletin korumas altnda bulunduunu aklar. iS Ancak devrimci burjuvalar bakmndan sorun tmyle zme kavumu deildir; ayrca doal haklarn kullanm konusunun gndeme getirilmesi ve bu kullanmn gerektirdii koullarn belirlenmesi gerekmektedir. nk bu haklar kullanacak olan birey, dierleriyle iliki iinde olan toplumsal insandr. Doal haklar soyut insan doasna ikin olduklarndan tr, her birey bu haklar dier bireylerle birlikte kullanma durumundadr. Ksacas insan haklar, her ne kadar zleri gerei bireysel bir nitelik tayarlarsa da, kullanmlar bakmndan bireyselliin tesinde birliktelii de zorunlu klmaktadrlar. te bu yzden Bildiri'nin 4. maddesi, hakl~rn kullanmlar durumunda snrlarnn bulunduunu aka ifade eder: "Her insann doal haklarnn kullanmnn, toplumun dier yelerinin de ayn haklar kullanmasn salayan snrlardan baka snr yoktur." Bakalarn bireyin karsna bir snr olarak diken bu maddenin insana olumlu bir biimde yaklat kesinlikle sylenemez. nk bu tmcenin ardnda, her insann 'kendi doal haklarn kullanrken dierlerinin haklarn ezdii, bunlarn kullanlmasn engelledii anlay yatmaktadr. Devrimcilerin gznde, doal haklarn unutkanhktan, horgrden kurtarlmas insanln mutluluu ynnde atlm nemli bir admdr; fakat yeterli deildir. Bunun nedeni doal insann kendisidir. Kendi balarna braklan insanlar, doal olarak, bata zgrlk olmak zere doal haklarn kullanmalar yznden, birbirleriyle sonu gelmeyen bir atma iine girmektedirler. Her insan, hemcinsleri iin bir tehlikedir, zararl bir varlktr. Kurucu Meclis yesi Langres piskoposunun deyiiyle, doal zgrlk bakalarna zarar veren her eyin yaplabilmesine yol aar.16 Devrimcilerin buna kar aldklar nlem, zgrlk ile dier haklarn doal, yani snrsz bir biimde kullanlmalarnn engellenmesidir, bunlara snrlar getirilmesidir.
IS

16

Bana nsan ve Yurtta Haklan Bildirisi'nin yerletirildii 1791 Anayasas, "Anayasa Tarafndan Gvence Altna Alnan Temel Hkmler" baln tayan 1. blmnde, doal haklar ile yurttalk haklannn Anayasaca korunduunu belirtmekte. fakat bu korumann hangi mekanizmalar yoluyla gerekletirilecei konusunda pek bir aklama getirmemektedir. Lucien Jaumc, 1986,s. 178.

202

MEHMET AL AGAOGlJLLARI

nsann hemcinsleriyle doalolarak a1ma iinde olduu dnc~si, , Bildiri'nin zgrlk tanmnda da varsaylmaktadr. 4. maddede yer alan zgrlk tanm, ayn zamanda zgrln bir snrnn bulunduunu ya da daha dorusu zgrln snrl olduu;1u ortaya koyar: "zgrlk, bakalarna zarar vermeyen her eyi yapabilmedir." Langres piskoposunun yukardaki deerlendirmesi gz nne alndnda, burada tanm verilen zgrln doal deil, toplumsal zgrlk olduu anlalr. stelik Lucien Jaume'un da belirttii gibi, doal zgrlktm sz edilmek istenseydi, "yapabilmek" yerine "yapmak" szc kullamlrd. 7 Ayrca 3. maddeden bu yana artk ulus, egemenlik, otorite, ksa.ca siyasal toplum dzeyinde bulunulmaktadr. yleyse tanmlanan igrln mantksalolarak bu dzeye ilikin olmas gerekmektedir. Demek ki 4. madde, doal zgrkten farkl bir zgrl ortaya karr. Daha a:kas, doal haklarn banda yer alan zgrln snrlandrlmasyla toplumsal nitelik tayan bir zgrlk, yani yurtta zgrl belirir. Fransz devrimcilerinin, zgrlk konusunda, zaman zaman Meclis tartmalarnda nefretlerini dile getirdikleri Thomas Hobbes'tan pek de farkl dnmedikleri anlalmaktadr. Habbes, "doalolarak zgrl seveninsanlarn", 8 zellikle kendi aralarndaki ilikilerde bireysel zgrlklerine snrsz bir anlam vererek ve herkesin her ey ve her kii zerinde mutlak bir zgrle sahip olduu anlayn srdrerek, zgrl ortadan kaldrdklarn ileri srer. Daha d()i~rusu snrsz bireysel zgrlklerin birbirleriyle atmas, insana ikin zgrln kullanlamamas sonucunu dourup genelolarak zgrln toplumdan dlanmasna neden olur. Hobbes'a gre bu durumdan kurtulmak, Leviathan'n yaratlmasyla olasdr: Kendilerini egemen erkin yasalarnn karsnda ykmllk altna sokan bireyler, hukuksal bir kiilik kazanarak "gerek zgrle" ularlar.g Bu adan ele alnan zgiirlk, bireyci bir kavram deildir; yalnzca isel deil, fakat dsal bil' nitelie de sahip olabilmesi iin siyasal topluma gereksinimi vardr.o Birey, siyasal toplumun bir yesi, yani bir yurtta olarak kendini devl~tin yasalarnn hkm altna sokmakta ve bylece zgrle kavumaktadr.
l7

18 LO 20

bid. s. 69. "zgrlk, bakalarna zarar vermeyen her :ieyi yapmadr" eklindeki bir tanm, ancak doal ya da tansal yasalarn bulunduunun varsaylmas duru. munda bir anlam ierir. rnein bu yaklam. benimseyen Locke'a gre doal durumdaki zgrlk, doal yasalarn snrlar i(;inde bulunur: "nsann doal zgrl .... doal yasalardan baka kural tanmadan yaamaktr" (s. 87-88>. Hobbes, s. 173. bid. s. 229. Mehmet Ali Aaoullan, ....Halk ya da Ulus Egemenlii"nin Kuramsa. Temelleri zerine Birka Dnce", A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Ankara, Cilt XLI, Say 1-4, Ocak-Aralk 1986,s. 143.

DEVRMDE BREY VE DEVLET

203

nsann yurttal, 1789 Bildirisi'nde de, zgrln ve dier doal haklarn zorunlu koulu olarak belirir. nk modern doal hukuk kuram, sonuta insann toplumsal ve siyasal ykmlln ortaya koymakta ve bylece insann bir hukuk sjesine, bir yurttaa dnmesine yol amaktadr. Artk bireysel haklar ve zgrlkler, yurttan yesi olduu siyasal toplumun yasalar iine yerletirilmi olmaktadr. Yasalarla dzenlenmemi bir toplumda haklarn -ilerlik kazanarakolgusal anlamda var olmalarnn olanaksz oluu, devleti artrnaktadr. Gerard Mairet'nin de belirttii gibi, Fransz Devriminin insann zgrln dile getirmesi, gerekte devletin gerekliliinin aa kartlmas iindir.z1 Yasa kavram, lk nce Bildiri'nin 4. maddesinde karmza kar. Burada doal haklarn kullanmnn snrlarndan sz edildikten sonra, "bu snrlar ancak yasayla saptanr" ibaresine yer verilir. Yasann byle bir ilevle donatlmas, doal zgrlklerden, doal haklardan geriye ne kaldnn, bireyin bunlardan ne lde yararlandnn ~iyasal toplum tarafndan saptanmas demektir. Daha nce doal haklarn korunmas zerinde durulurken, imdi yasalarn (devletin) bu haklar yeniden dzenleyip ieriklerini belirlemeleri gndeme gelmektedir. stelik bu belirleme ileminde gz nnde bulundurulan deer, birey deil, toplumdur ya da Fra,psz devrimcilerinin toplumla zdeletirdikleri devlettir: "Yasa, yalnzca topluma zararl ,olan eylemleri yasaklayabilir" (madde 5). Artk burada bireyin sz konusu edilmemesinden baka, siyasal toplumun iyilii doal haklarn snrlandrlmasnn, ya da daha dorusu bunlarn ieriklerinin belirlenmesinin lt olarak ele alnmaktadr. Bundan sonra iin iine genel isten (irade) kavramnn sokulmas, bireysel doal haklar sorununu daha da karmaklatrr. Fransz devrimcileri, Rousseau'dan esinlenerek, Bildiri'nin 6. maddesinde yasay "genel istencin ifadesi" olarak tanmlarlar. "Yasalar genel istencin ilemleridir''22 diyen Rousseau'nun kuramnda egemenlik ile zdeleen genel isten, bireylerin topluma devrettikleri doal haklardan ne lde yararlanabileceklerini belirleyen tek gtr.n Gerekte toplum durumunda bireysel kullanma ak olan bu haklar, yasalar tarafndan dzenlenmi olmalarndan tr, yurttalk haklarna dnm olmaktadr. Rousseau'nun zgrlk anlay, yukardaki bu gre aklk getirmektedir. nk ona gre zgrlk, bireyin yasalara boyun emesi, bir baka deyile kendini tmyle
21

23 23

Gerard Mairet, "Liberte ,Egalite", Histoire. des ideologfes. (s. dir. Franois CM.telet), Paris, Hachette, Cilt 3, 1978,.s. 84. Rousseau, Kitap II, Blm 6. s. 259. "Her kiinin toplum szlemesiyle gcnn, mallarnn, zgrln n yalnz topluluka nemli olan parasndan vazgetii kabul edilir; ancak bu nem konusunda egemenin tek sz sahibi olduunu da- kabul etmek -gerekir" (Rousseau, Kitap II. Blm 4, s. 253.254). .

204

MEHMET AL AGAOGUI..LARI

genel istence, yani devlet isteneine uygun klmasdr. Buradaki zgrln kesinlikle doal bir nitelii yoktur; tersine birey, genel istence katlan bir yurtta konumuna gelerek zgrle (zgrlk hakkna) kavumaktadr. Bu bakmdan siyasal toplum, nCEden var olan bir zgrln koruyucusu deil, fakat bir zgrlk yarate:;;dr.24 yleyse gerek zgrlk, gerekse dier haklar, insan doasnn znde bulunuyorlarsa da, toplumsal ilikilerde bireylerce kullanlabilmeleri iin devlet tarafndan yeniden "yaratlmay" gerektirmektedirler.

Bildirisi'nin 2. maddesi bireysel haklar topluma devreden Rous789 seaucu anlay yadsr. Fakat Kurucu Meclis yeleri, daha sonra haklar genel istenein izdii snrlar iine oturtarak, Rousseau'nun dncelerinden pek farkl olmayan bir sonuca ularlar. meyes'in ulusal egemenlik kuramnn dourduu temsil sistemi!1i benirmemeleri ise, onlar genel istenein ulusun temsilcilerince dile getirildii dncesine gtrr.25 Bunun anlam, yasama erkiyle donatlm olan, temsileilerin, yaptklar yasalarla doal haklara snrlar getirmeleri, daha akas bunlarn ieriklerini belirlemeleridir. Bu, ayrca, birey-yurttan uymak zorunda bulunduu pozitif yasalar araclyla somut hak ve ;~grlklere sahip olmas demektir.
Bu noktada, bireysel haklarn ieriinin belirlenmesinin bu haklarn toplumdan nce var olmalar gereini ortadan kaldrmad ileri srlebilir. Bu itiraz kabul edilse bile, ncellik savnn bu dzeyde bir anlam ifade. etmedii aktr. nk 789 Bildirisi, bireysel zgrl siyasalhukuksal bir ierikle donatti,r gibi, mlkiyet hakkn snrlaryla yeniden tanmlar (madde ve gvenlik hakknn gerektirdii nlemlerin yasa 7) tarafndan alnacan vurgular (madde 7, B ve 9). Dnce hakknn nnde .de toplum dzenine zarar vermeme, :<tye kullanlmama gibi yasalarca saptanan snrlar bulunur (madde 10 ve 11). lk bakta devlete dzenlenmesinin olanaksz olduu izlenimini veren tek doal hak, direnBurdeau, Traite de science politique, Cilt IV, 1952, s, 179. Rousseau'nun devletinin zgrl "yaratmasi,", insan doasna ikin bir zgrln var olmad anlamna gelmez. Ama insann yine "eskisi kadar zgr olmasdr," (Kitap I, Blm 6, s, 243), Fakat z(irln doal durumundaki bi. imiyle ortaya kmasnn olanaksz olmas nedeniyle, devlet, zgrln do'.sn deitirerek onu yeniden yaratr, yani yurttalk zgrln gerekletirir. :s Kurucu Meclis yeleri, 1789 Bildirisi'nde egemenlii ulusa vermekle birlikte, kesin bir yargya varamayp genel istencin olu'muna yurttalarn hem kiisel, hem temsilcileri araclyla katlabileceini kabul ederler. Fakat iki yl sonn~ hazrladklar 1791 Anayasas'nda bu ikircikli tutumlarn brakarak, ulusun egemenliini yalnzca (Yasama Meclisi ile kraldan oluan) temsilcilerin kuanacan aka ifade ederler. lIII. blm, 2. madde).
:N Georges

DEVRMDE BREY VE DEVLET.

205

me hakkdr. Ancak bireyin zerinde bir bakasnn basks sz konusu olduunda, bunun ulusun egemenliine yneltilmi bir darbe olduu, dolaysyla devletin bu hakkn kullanlabilmesi iin uygun ortam hazrlamas gerektii eklinde bir yorum getirilerek devletin bu .hak alan iine girmesi salanabilir.26 Ayrca, direnme hakknn birey tarafndan haksz, baskc olarak nitelendirilen bir siyasalotoriteye kar kullanlabilmesi, 7. maddenin ierdii "yasa uyarnca arlan ya 'da yakalanan her yurtta buna hemen uymak zorundadr, buna kar direnirse sulu durumuna der" ibaresiyle olanaksz klnm gibidir. Son olarak Bildiri'nin doal haklardan saymad, fakat insann doutan zellii olarak yer verdii eitlik ele alndnda, bunun tam anlamyla hukuksal bir ereve iine oturtulduu grlr (madde 6). Demek ki Bildiri'nin 3. maddeden sonra szn ettii haklar, doal-deimez haklar olmayp, devletin yasalarnca belirlenip gerektiinde yeniden dzenlenebilecek olan haklardr. Sonu olarak, buraya kadar yaptmz aklamalarn nda, bu devrimci metnin bireyci bir anlaytan hareket etmekle birlikte bunu srdremediini, tersine birey karsnda devlete arlk tanyan dnceleri gndeme getirdiini syleyebiliriz. Bunlar ksaca zetleyelim: Her eyden nce Bildiri'nin doal insana olumlu bir biimde yaklamamas, bireyin haklarn kullanabilme bakmndan devlete gereksinim duymasna neden olur. Devletin bireysel haklar koruma ilevini stlenmesi, elaude Lefort'un belirttii gibi, onun koruyucu tarafsz yarg izlenimi vermesini salayp glenmesine yol aar.27 Ardndan devlet, genel istenle bezenerek, doal haklarn kullanm koullaryla ieriklerini belirleyip onlara bir dnm geirtir ya da daha dorusu onlar yurtta haklarna dntrr. Bu durumda birey, insan deil, yurtta olarak bir deere sahip olur. Bir bakma insann yurtta iinde erime olasl belirir. Lucien Jaume'un deyiiyle, insan dncesine ieriini veren, (doal haklar deil) yasalarca snrlar belirlenmi olan yurtta statsdr.28 Bylece Bildiri'nin banda yer alan sav ters yz olur; artk insan yurtta deil, yurtta insan yaratr. Bireyin yurtta olarak varln devlete borlu olmas ve insan olma zelliine devletin yasalar araclyla kavumas, onu oluturduu varsaylan siyasalotoriteye baml klar. "Bireysel hak ve zgrlkler" szcklerini dillerinden drmeyen 1789 devrimcilerinin bilinli bir ekilde bu dncelere yol atklar ve bylece Jakoben ideolojisine kaynaklk ettikleri dnlmemelidir. Onlarn insan haklarndan yola kp bu noktaya varmalarnn ardnda yatan temel neden, aristokrasiye ve aristokratik dzene kar verdikleri savata,
26 27 28

Claude Lefort, Essais sur le politique. bid. . Lucien Jaume, 1986, s. 171.

Paris, Editions

du SeuH, 1986, s. 43.

206

MEHMET AL AGAoGUJ..LARI

yengiyi ulusun, ulusal (genel) istencin btnlnn liginin salanp korunmasnda grn olmalardr. II. BRLK TUTKUSU VE SYASAL t]{TOAR

ve yurttalarn

bir-

Aydnlanma filozoflarnn ocuklar olan Fransz burjuva devrimcileri, snfsal ideolojilerinin gerei olarak, bir~yi Ancien Regime'in karanlklarndan kurtarp her bakmdan zgr klmay amalarlar. Kurucu Ulusal Meclis, 4 Austos 1789'da feodal rejimin ortadan kalkt n ilan eder ve ardndan yaamn eitli alanlarn "liberalletirneye' 'ynelik bir dizi karar alp uygulamaya koyar. Bunlarn sonucunda burjuvazinin insan ideali gerekleir, yani dierleriyle eit hakl;;.'a sahip olarak zgr istenci dorultusunda kendi yazgsn kendi elinde bulund,uran birey belirir. Devrimin yaratt bu insan, bireyselliini, kendine zg kiisel karlaryla ve bu karlarn gzetip gerekletirnesiyle aa karr. Bunlar yaparken herhangi bir dsal gce, ne bakalarna, ne de kamusalotoriteye baml deildir. Feodal yaplarn nne dikti.i engellerden, snrlardan kurtulan birey, zel yaamnn nemli bir blmn oluturan ekonomik etkinlikler alannda, artk yaratmak ve retmekte, kazan, kar salayp bunu dilediince kullanmakta zgrdr. Bireylere kamudan bamsz bir zerk alan tanyan bu (bireyci) liberal zih niyet, 1791 Anayasasnn hazrlannda etkisini aka gsterir ve Devrimin bu ilk anayasas, Albert Soboul'un deyiiyle, "laisser faire, laisser pa:ser" (braknz yapsnlar, braknz gesinIer) ilkesi zerine oturtulur.29
\

1789'un hakim dncesi" burjuva insannn bir izdm olarak ortaya karlan bireyi devletin karsna bir rE'.kipya da bir hasm gibi dikmeye kalkmaz. Kukusuz, siyasal iktidara l:ar dmanca duygular besleniyordu ve bu dmanlk, Devrimin ilk gnlerinde, eitli biimlerde aa vurulmaktayd. Fakat devrimcilerin savatklar devlet, bireysel zerklii bastran mutlakiyetti, yoksa kendilerinin kurmay tasarladklan devlet deildi.30 1789 Bildirisi'ni onaylayan devrimcilere gre, toplum szlemesinden kaynaklandrlp insanlarn ona devrettikleri erklerle donatlan doal dzene saygl bir devletin bireyler iin bir tehlike oluturmas olanakszd. stelik bu devletin tek amac bireysel hak ve zgrlkleri korumak deil miydi? yleyse, bireyin ondan ekinmesine hi gerek yoktu. Devrimden nce byle bir devlete zlem duyan ve Bastille'in alnnn ardndan bu zlemlerini gerekletirneye koyulan Fransz devrimcii

29

so

Albert Sobaul, Histoire de la Revolutfon franaise, Paris, Gallimard-tdees, Cilt i. 1962, s. 212. Georges Burdeau, Le IiberalJsme, Paris, Editions du SeuiI, 1979, S. 45.

DEVRMDE BiREY VE DEVLET

207

leri, bireyci eilimlerine karn, birey ile devlet arasnda uyumun salanmasnda sorun karabilecek tarafn bireyolduu inancndadrlar. nk bireylerin salt kendi karlarn gzetmeleri ve ortak hibir noktada birlememeleri durumunda, devlet-birey uyumu yle dursun, bir siyasal toplumun varlndan bile sz edilemeyecei aktr. Bu, olsa olsa Hobbes'un betimledii doa durumuna uygun debilir ancak. te bu noktada Devrimin karlat sorun, eitli bireyselliklerden yola karak ve bireysel zgrlkleri kollayarak kamusal dzeyde genel istenci, ortak kan yaratmak ve bylece siyasal toplumu salam temeller zerine oturtmaktr. Bireyin zgr olmasn feodal rejimin ierdii ayrcalklarn ve katmansal ya da snfsal blnmelerin ynklmasna balayan ve bu amala amansz bir sava veren Fransz devrimcileri, iinde doup bydkleri dzenin bir deerlendirmesini yaparak, farkllklardan ortak iyiliin oluamayacan kabul ederler. Bu yzden onlar, Anglo-Sakson devrimcilerden ayrlarak, ortak iyilii ifade eden genel istenein, (bireysel .ya da snfsal anlamda) zel istenlerin ya da karlarn rekabetinden, atmasndan doduu dncesini tmyle yadsrlar. Devrimcilerin tiranlkla bir tuttuklar Ancien Regime, toplumun bir yanda kral-uyruklar, te yanda eitli katmanlar, tabakalar (etats) arasnda blnml zerine kuruludur. Bu nedenle farkl karlara blnmlk, her trl ktln kayna olarak grlmektedir. kar yol, toplumun btnlnn ya da daha dorusu toplumu oluturan paralarn birliinin salanmasdr. Bunun iin ise, bireylerin -kamusal dzeyde 'bireyselliklerinden arndrlarakbir isten ya da kar birlii iine sokulmalar zorunlu olmaktadr. Sorunun bu ynde bir zme kavuturulmas, birbirinin iine gemi bir dizi soyutlama ileminin yaplmasn gerektirir. Rousseau'nun, zellikle de Sieyes'in dncelerinden esinlenerek gerekletirilen soyutlamalardan ilki insann yurttaa dntrlmesidir. Jean-Jacques Rousseau, toplumsal yaama geen insanlarn ,zgrlklerini snrszca kullandklar ve aralarnda bir ba kuramadklar srece ktlkten kurtulamayacaklar dncesindedir. Bunu, Toplum Szlemesi adl yaptnn ilk biiminde yle dile getirir: "Yetkin bamszlk ile kuralsz zgrlk, her ne kadar Antik safla bal kalm olsa da, bizim en iyi niteliklerimizin gelimesine zararl olan bir temel ktl ierecektir hep; bu ktlk, btn oluturan paralar arasndaki balantnn yoksunluudur."31 Bu balantnn yaratlmas, herkesin yurtta olmasyla olasdr.32 Bir bak~ deyile, yurttalk ba, insanlar biraraya
s Louis Dumant, s.
97.

:z Rousseau'ya gre. toplum szlemesiyle siyasal toplumu kuran insanlar. buna

ikin olan egemen gcn birer yesi olarak teker teker yurtta adn alrlar lDu Contrat Social,Kitap i, Blm 6, S. 245).

----

208

MEHMET AL AGAOGULLARI

getirerek onlar birbirlerine balar ve bir btn oluturur. Yurttaln birletirici bir zelliinin olmas, yurttalar 3.rasnda ortak karlarn bulunmasndan, her yurttan (insan olarak sahip olduu bireysel isteneinin tesinde) genel istence ynelmesinden dolaydr. Fransz devrimcilerinin nemle zerinde durduklar "yurttan birletirici erdemi", Kurucu Ulusal Meclis yes~ Target'nin 10 Kasm 1789'da YQ)t sylevinde aka ifade edilmektedir: "Blnmlk durumunda doi~nu olan dmanlklar, birlik iinde yok olmak zorundadrlar ... , insanlar birbirinden ayrarak deil, yaklatrarak, birbirlerini sevmeye zorlayarak aristokrasi ldrlr ve yurttalar yaratlr. Eer byle bir amacmz yoksa, kamusal canlandrma iin bouna urayoruz demektir. Artk herkes, btn askerler, kilise mensuplar, hukukular, tccarlar, iftiler, nyarglarn brakp yalnzca yurtta olmaldrlar".33 Herkesin yasa nnde eit bireyler an mnda yurttalar olmas, soyut bir btnn, yani trde bir halkn ya da bir ulusun "domasna" yol aar. Bu konuda burjuva devrimcilerin dncelerini yanstm, hatta bu dncelerin oluumuna katkda bulunmu olan Sieyes'in "halk", "ulus" ve "siyasal toplum" arasnda hibir ayrm gzetmemesi, Devrimin' bu kavram da ayn dnsel yapy, bir baka deyile bireylerin iinde btnletikleri soyut "birHi belirtmek iin kullandn gsterir. Modern doal hukuk Kuramnn ierdi~:i bireyci zihniyet, siyasal toplum ya da ulus adndaki btnn bireyler, bireysel istenler tarafndan oluturulduunu varsayar. Rousseau'nun toplum szlemesi kuramnn temelinde yer alan bu gre, 1789'un en nemli ideologu olan ve 1791 Anayasasnn hazrlannda etkin bir roloynayan Kurucu Meclis yesi Emmanuel Sieyes de katlr. SE~yes,Devrimden bir yl nce yaYlnlanp byk ilgi uyandran nc Tabaka Nedir? (Qu'est-ce que le tiers etat?) adl kk kitapnda, siyasal toplumun oluumunda eitli aamalarn bulunduunu yazar. Ona gre ilk aama, ayr bireylerin kendi istekleri dorultusunda toplanarak ulusu ortaya karmalarn ierir. Bu dzeyde belirleyici olan tek g bireydir; birlii gerekletiren bireysel istenlerdir. Ancak siyasal toplum, bireysel istenlerden oluuyorsa da, tam anlamyla varlk kazanmas iin bir genel isten::e sahip olmaldr. nk bireylerin oluturduklar siyasal toplum bir btndr. Buna gre ulus, k~ndisini meydana getiren bireylerin bir toplam deil, bir sentezi olmaktadr. Kimyada biraraya gelen, birleen birok ~adde nasl bir yeni madde meydana getirirse, ulus da bireylerin toplamndan farkl, onu aan bir sentezdir.34 Dolaysyla, ulusun genel ya da ortak denilen kendine zg bir
B3 34

Georges Burdeau, 1953, s. 363. Murat Sarca, Fransa ve ngiltere'de Emredici Vekiletten Yeni Temsil Anlayna Gei, stanbul, 1.. Hukuk Fakltesi Yaynla.n, No. 318, 1969, s. 104.

___

I'

DEVRMDE BREY VE DEVLET

209

istenci vardr. Sieyes'in deyiiyle, "isten birlii olmadka topluluk isienli ve hareketli bir btn olma niteliini kazanamaz."35 te ikinci aamada ortak isten belirir ve iktidar kamuya ait olur. "Bireysel istenler, her ne kadar iktidarn kayna ve temel eleri olmaya devam ediyorlarsa da, ayr ayr ele alndklarnda artk birer hitirler."36 Ulus ile yurtta arasndaki belirleyicilik ilikisi sorununa bu adan yaklaldnda ,ulusun, kendini oluturan bireylerden bamsz bir btn olmasndan tr, ncelolduu, yurttalar yaratt sylenebilir. Ancak bireyler, genel istence uygun bir davran iine girerek hem kendilerini yurtta yaparlar, hem de nesnel genel istenci ortaya karrlar. Bylece yurttalar, ulusa "gerekliini" vermi, bir anlamda onu "dourmu" olmaktadr. Bu bakmdan ncel ve belirleyici olanlar yurttalardr.37 Devrim, ideologu Sieyes gibi her iki anlay kullanmakla birlikte ,ilk yllarnda ikincisine daha arlkl bir yer verir. rnein, lkenin drt bir yanndaki devrimciler, bireyleri ortak isten altnda birletirip Fransz ulusunu tam anlamyla yaratmak amacgttklerini belirterek snfsal ayrcalklardan sonra her trl blgesel ve yerel ayrcalklar yadsdklarn ilan etmeye koyulurlar.38 "Yurtta", "ulus" gibi soyutlamalarla bireylerin birbirlerinden farkllamayacaklar bir temelin bulunmas ve bu temel zerinde birlikteliin kurulmas salanr. Bu temel, genel ya da ulusal isten tarafndan ifade edilen bireylerin ortak kardr. 1791 Anayasasnn hazrlanmas dneminde yapt bir konumada "Bir toplumda ancak bir tek genel kar bulunabilir; eitli karlarn peinden gidilecek olursa dzeni salamak 0lanakszlar"1o diyen Sieyes'e gre ortak kar, herkesin kamusal alann varlndan kar olmas demektir. Her birey, kamusal yasalar nnde bir yurtta olarak, dierleriyle ayn gvenlie, ayn zgrle, ayn haklara kavuur. Bylece yurttalarn birbirlerinin benzeri olmas sonucunda,
35

36

37

38

Emmanuel Sieyes, "Tiers Etat Nedir?", Ankara Hukuk Fakltesi Dergisi, Cilt VIII. Say 1-2, 1951, s. 183. bid, s. 182. Sieyes'e gre nc aama, ileride greceimiz temsil mekanizmasnn ileyie gemesini ve genel istencin temsilciler araclyla ortaya konmasn iermektedir. Bu konuda Sieyes'in kendisi de kesin bir yargya varm deildir. rnein, Qu'est-ce que le tiers etat? adl yaptnn bir yerinde "Ulus her eyden nce vardr, her eyin kkenidir" (s. 184) diye yazmakta, buna karlk yine ayn yaptnn bir baka yerinde "bir ortak temsil, bir ulusu ulus yapan ite budur" (s. 154) diyerek ulusun yalnzca yurttalardan deil, dahas yurttalann temsil edilmesi ileminden kaynaklandn vurgularnaktadr. Daha ayrntl bilgi iin Lucien Jaume, 1986, s. 205-206. Franois Furet ve Denis Riyhet, La Revalutian franaise, Paris, Editions Maraoout, 1973, s. 112.

210

MEHMET AL AGAOCrULLARI

trde bir kamusal alan ortaya kar.40 Yurttalarn tmnn ortak kara uygun olarak yasalarn belirledii lde ve yasalar tarafndan zgr klnp eitli haklarla donatlmas, eitlik ilkesine ilerlik kazandrlmasdr. Bunun anlam, her insann yalnzca. doal z gerei deil, fakat siyasal toplumun bir yesi olarak da di~rleriyle ayn deere sahip olmasdr. Demek ki birey, ortak kara, genel istence katlarak, bir baka deyile kendini devletin yasalarna baml klarak, doal zgrlk ve eitliIne toplumsal bir nitelik verebilmekle, yani toplumsal zgrlk ile eitlie ve bunlarn ierdii haklara hak kazanabilmektedir. Her ne kadar birey (yine kendi kar iin) yurttaa dnp ortak kar izlemek zorundaysa da, bireysel ya da zel karlarn tmyle ortadan kalkmas sz konusu deildir. 1789 d.evrimcilerinin eitletirme ilemini toplumun bttin alanlarnda uygulayarak her eyi ortak klmak gibi bir tasarlar yoktu. Onlar, kamusal alann dnda zel alanlarn (ya da sivil toplumun) bulunduunu ve her bireyin kendi istenci dorultusunda zel amalar gtmekte zgr olduunu kabul ediyorlard. Sieyes, 1792'de yazd Contre la ri~-totale adl kitabnda ortak kar kavramndan ne anlalmas gerektiini ~;yle a:klannktadr: "nsanlar bir ortak kar iin birleirler;' bu, onlarn btn karlarn ortak kldklar anlamna gelmez. nsanlar, herkesin ulamak istedii bir ama iin biraraya gelirler ... Yoksa biraz nce belirttiimiz gibi btn eylemlerini ortak klmazlar."-ll Buna gre her birey, kazan elde etmek, mallarn arttrmak, kendi mutluluunu gnlnce dzenlemek gibi zel karlarn peinden gider. Bireylerin kendi zel alanlarnda farkl etkinliklerde bulunup, farkl so. nular almalarndan tr, yurttalar mutlak bir eitlik iinde bulunmazlar. Ancak, "yurttalar arasndaki stnl'{ farklar yurttalk niteliinin tesindedir. Mal ve sanat eitsizlikleri, ya, cinsiyet, boy vb. eitsizlikleri gibidir. Bu eitsilzikler kamusal eitlii h bozmaz."42
40

Sieyes,bu konudaki grlerini. yle dile getirmektedir: "Yasay ok byk bir krenin merkezinde tasarlyorum; btn ytuitalar istisnasz olarak krenin stnde eit yerlerde bulunuyorlar; hepsi e:;it olarak yasaya bamldr, hepsi zgrlklerini ve mallarn korumak zere yasaya emanet ederler. te buna ben yurttalarn ortak haklar adn veriyorum, btn yurttalar bununla birbirlerine benzerler... Hep birlikte tartlp belirtilebilecek karlar, yalnz yurttalarn birbirlerine b"nzemelerini salayan <;karlardr. Yalnz bu karlardan tr ve bu karlar adna yurttalar, siy~;aJ haklar elde etmek, yani toplumsal yasann oluumunda etkin bir rol oynama,k isteyebilirler; dolaysyla yurttaa 'semen niteliini kazandran etmen yalnzca bu karlardr" (s. 202-203).

41

Pasquale Pasquino, "Emmanuel Sieyes, Benjmnin Constant et le gouvernement des modernes. Contributions a I'histoire qu concept de representation politique", . Revue Franaise de Science Politique. AYriI ]987, s. 227-228. Sieyes, s. 202.

42

DEVRMDE BREY VE DEVLET

211

Bununla birlikte, bireylere braklan zel alanlar siyasal toplum tarafndan belirlenmitir; yani trde bir kamusal alann yaratlmasyla insanlar gvenlik iinde bireyselliklerini gelitirebilecek bir zel etkinlik alanna kavumulardr. Dolaysyla bireysel karlar genel kar ile uyum iinde olmal ve bireysel zgrlkler yasalarn izdii snrlar amamaldr. Yoksa byle bir durumda, ne siyasal toplum varln srdrebilir, ne de onun koruma altna ald (yada daha dorusu yeniden yaratt) bireysel hak ve zgrlkler ayakta kalabilir. rnein, Kurucu Meclisteki "Yurtseverler" grubunun nderlerinden biri olan Barnave'n 15 Temmuz 1791'de yapt sylevinde yer alan "zgrlk iin bir admn daha atlmas kralln (yani .devletin), eitlik iin bir admn daha atlmas ise mlkiyetin ykl olacaktr"43 eklindeki szleri, burjuva devrimcilerin bu ift ynl kayglarn ifade etmektedir: Eitlik zel alanlar kapsayacak bir boyut almayacak, ancak zel alanlar da yasalarn koyduu snrlar ap birlii (devleti) tehlike iine sokmayacaktr. zel alanlarn snrlarnn belirlenmesi, bireysel karlarn kesinlikle kamusal dzeyde yer almamalar demektir. "Toplumsal birlik ancak ortak noktalar sayesinde gereklemi olduu iin"44,her yurtta btn toplumu ilgilendiren konularda bireyselliinden arnp yalnzca ortak kar, genel yarar isteyip gzetmelidir; zaten yurtta olmann koulu da budur. Bir insann toplumsal zgrlkler ve haklar bakmndan kendini farkl, ayrcalkl klmaya kalkmas, Ancien Regime'in ierdji snfsal ayricalklar savunmas, onun yurtta olmadn gsterir. Sieyes'e gre, kendi zel karlarna saplanp kalan soylular yurtta deildir ve bunlar yurtta yapmak da ok zordur.45 Ulusun trde bir btn oluu, soylular gibi ayrcalklarn dlanmasndan baka, belli kesimlerin zel karlarn gndeme getirerek birlii bozacak her trl gruplamann ya da snflamann yadsnmasna yol aar. Yurttan yalnzca ortak (ulusal) kar,ama edinmesi gerektii dncesinin hukuksal yapya geirilii, 14 Haziran 1791 tarihli Le Chapelier yasasnn kabul edilmesiyle olur. Gerekesi bireysel zgrl korumak olan bu yasa, paradoksal bir biimde bireylerin rgtlenme zgrlklerini engelleyip mesleki kurulular ve sendikalar yasaklar.46
... -

43 (4

4s

46

Albert Sobaul, cm . s. 264. Sieyes, s. 203. Aynca Sieyes, temsil edilme ile yurtta olma arasnda dorudan bir ba bulunduunu ileri srerek u dncelere yer verir: "Ayrcalkl, ancak yurtta olma niteliiyle temsil edilebilir; fakat onda bu nitelik ykma uramtr; o, yurttaln dndadr, ortak haklarn dmandr" (s. 203). Burada, Rousseau'nun zel kar gruplarnn kamu yararn ortadan kaldracana. ilikin dncesinin izlerini grmek mmkndr. Ona gre, "Genel istencin Irendini iyice dile getirebilmesi iin, devlet iinde ayn ayr birlemeler, grup.

-----

212

MEHMET AL AGAO(;ULLARI

Devlet aygtn ele geiren burjuva c1(~vrimcilerininideolojik sylemlerini ulusal birlik dncesi zerinde ternellendirmeleri, yurttan, ulusun istenci olduu varsaylan genel istenc~n dna karnamas sonucunu dourur. nk bireyin ancak yurtta olarak zgr olduu ve yurttan zgrln n de ortak karn gzetilme~ine bal bulunduu savndan hareket edildiinde, Rousseau'mn bireyle]~j.kamusal gcn mutlak hkm altna sokan dncesine ulamak hi; de zor olmaz. Her yurttan istenei, ortak kar salamaya y;elik olmasndan tr, genel istenten farkl bir ey deildir. Dolaysyla, "kim ,genel istence itaat etmeyi reddederse, btn toplum onu saygya zorlayacaktr; bu da, o kimsenin yalnzca zgr olmaya zorlanaca demektir; :nk siyasal aygtr dzenini ve ileyiini salayan bu koul, her yurttwi yurda mal etmekle onu her trl kiisel bamllktan korur."47 Bu 5;::.erin ardndaki mantk, devlettn gerektiinde zor kullanarak bireyi zgr klmas, yani yurttaa dntrmesidir.oI8 Bireyin kendi zgrIi~n genel iste~lce bamllk olarak alglayp bundan rahatszlk duymanasnda etkili olan en nemli neden, siyasal toplumun halk-ulus egemenliiyle bezenmi olmasdr. Fransz Devrimi, monariyi ykarken gerek devletin, gerek onun siyasal-hukuksal zrhn oluturan egemenliin yok ,olmasn hibir zaman gndeme getirmez.49 Tersine devrimciler, devletin btnln salayp korumay kendilerine ama edinirler ve bu btnln gvencesi olarak grdkleri egemenlik kuramn Ancien Regime'den devralrlar. 3u balamda gerekletirilen ilem, egemenliin monarktan alnp trde bir btn olan yurttalarn halkna ya da ulusa verilmesidir. Egemenliin halk-ulus adna yeniden dzenlenmesi, devleti ulus ile zdeletirerek ("ulus-devlet"i yaratarak) devlet gcnn daha gvenli bir sreklilik kazanmasn salar. Ayrca, siyasal iktidarn halktan kaynaklanmaktan da te halkn kendisi olduu50 mitosuyla beslenen devlet, yasall n plana kararak kendini demokratik merulukla donatp glendirir.
,

Her ne kadar halk-ulus iktidar ise de, gerekte iktidar, zellikle temsil mekanizmas yoluyla, devletin iine yerletirilir vc kendini yasalarda
lamalar olmamal ve her yurtta kendisine gre kanlann aklamaldr" (Kitap II, Blm 3, s. 253>. Aynca baknz: Yahya Kazm Zabunolu, Devlet Kudretinin Snrlanmas, Ankara, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlan, 1963, s. 215. 47 Rousseau, Kitap I, Blm 7, s. 246. ~ Son blmde grlecei zere, bu mantn gerek sylemsel, gerek olgusal dzeyde hakim klnmas Jakobenler dneminde gerekleecektir. ,u Jean-Jacques Chevallier, "L'idee de nation et !'idee d'Etat", L'idee de nation. Paris, PUF, 1969, s. 53. 50 Claude Lefort, s. 131.

DEVRMDE BREY VE DEVLET

213

gsterir.51 Egemen ulusun isteneini (genel stenci) darya vurup ifade edebilmesinin yasalar araclyla gerekletiini belirten Fransz devrimcileri,52kraln istenci yerine ulusun isteneini koyarak yasalar iktidar yaparlar, bir baka deyile iktidar kiisizletirirler. Yasa biimini alm olan siyasal iktidar, bireylere hem isel, hem dsaldr. seldir, nk her birey egemeni n yesi, yani yurtta olarak, dorudan ya da dolayl. bir biimde yasay yapandr; yasa her yurttan isteneini yanstmaktadr. Fakat iktidar, ayn zamanda bireylerin dndadr da; nk yasa, bireysel karlardan, bireysel istenlerden ohmayp, yalnzca geneli amalamakta, trde bir btn olan ulusun isteneini dile getirmektedir. ktidarn bireylerle ilikisindeki bu ift ynll, bireyin bir yanda zerk insan, te yanda yurtta olarak ikiye blnmln karlamaktadr. Bu soyutlama ilemi, iktidar olgusunun ierdii ynetenler-ynetilenler ilikisinin bir kartlk ilikisi olarak alglanlmasn engeller. nk birey, hem yneten, hem ynetilendir; Rousseau'nun deyiiyle, uyruk olarak devletin yasalarna boyun eer, yurtta olarak da egemenlie katlp buyurur.53 Bylece, kamusal gce itaat ile zgrlk badatrlarak, devletin bireyler' zerinde kolayca hkm srmesi salanr. Devletin yasalarna itaat ederek kendine itaat ettii, dolaysyla zgr olduu inancn tayan bireyin, haklar yeniden tanmlayp belirleyen ve hibir yasaya baml olmayan bu stn g54karsnda bir rahatszlk duymasna ne.., den yoktur. Ne de olsa birey, ulusla zdeletirilerek laik bir kutsallkla donatlan devleti, kendisi gibi yurtta olan dier insanlarla ortaklaa sahip olduu bir devlet olarak grmektedir. Ayrca, siyasal iktidarn yasalarea dzenlenip kiisizletirilmesi, devletin btn bireyler iin ve onlarn gelimesi dorultusunda var olduunu garanti eder.55 Modern doal hukuk kuramclarnn bu konudaki grlerini benimseyen 1789 devrimeileri, siyasal toplumun amacnn halkn, halk oluturanbireylerin mutluluu olduunu dillerinden drmezler. Ancak, bir ara olduu varsaylan devlet, paradoksal bir biimde, grd ya da grmesi gereken bu ilevden tr, bir amaca dntrlr. Bireyin, mutluluunun koullar olan gerek gvenliini, hak ve zgrlklerini, gerekse iyi yurtta oluunu devlete borlu olmas, devletin bireylere gre
51

Bu ilemin nasl gerekletirildiine

ilikin aynntl

bilgi iin: Mehmet Ali Aa-

52

53 54

55

oullan, s. 148-149. 1789 nsan ve Yurtta Haklan Bildirisfnin 6. maddesi, daha nce de belirttiimiz gibi, yle dzenlenmitir: "Yasa, genel istenein ifadesidir." Rousseau, Kitap 1, Blm 6, s. 244-245. Rousseau'ya gre, "egemenin bozamayaca bir yasann buyruu altna girmesi, siyasal bedenin doasna aykn der ... Halkn bedeni iin hibir zorunlu temel yasa yoktur" (Kitap I, Blm 7, s. 245). Alfio Mastropaolo, s. 491.

214

MEHMET AL AGAOCULLARI

daha nemli bir konum kazanmasna yol aar. Devletin varl belirleyici olunca, onun korunmasnn, srdrlmesinin yurtta haklarndan nce gelmesi kanlmaz olur. Bu mantn sonucu olarak, burjuva devrimciler, -kendi snfsal iktidarlarn da pekitirmek amacyla- kamusal dzeyde eit olmalar gereken yurttalarn arasna :;i.yasal haklar bakmndan eitsizlii sokarlar ve bunu devletin kar (dolaysyla ulusal kar) gerekesiyle dorularlar. rnein, Kurucu Mecli:: yesi Mounier, 4 Eyll 1789'da Anayasa Komitesi adna yapt konumasnda oy hakknn kstlanmasn u ekilde aklar: "Btn yurttalarn hic;bir ayrm gzetilmeksizin semen ve seilebilir olarak kabul edilemeyecei aktr. Yoksa devletin geleceinin tecrbesiz ellere teslim edilmesi ve bunlarn da ksa srede devletin ykmna yol amalar tehlikesiyle kar karya kalnr."56 Bu gr dorultusunda kaleme alnan 1791 Anayas:s,57bireyin bir yurtta olarak sahip olduu deerin devlet ,tarafndan saptandn aka ortaya koyar. Demek ki Fransz Devrimi, toplumsal birlii salamak amacyla "kendine zg istenci ve eylem yetisi olan"58 organik bir btn oluturur ve devleti bu btn ile zdeletirerek, bireyi. devlete baml klar. Daha dorusu birey, zel istenciyle var kld devlet karsnda yurttaa dnerek, kendini devlet istencine (genel istt~nce) itaat etme ykmll altna sokar. Devrimle beliren devlet, yin ~ Levathan'dan bakas deildir; hatta halk ya da ulus egemenlii mitowyla bezenmi olmasndan tr daha da glenmi, etkinlii daha da a:rtmtr. 1789'da' balatlan halkn, ulusun birlii. adna devletin kapsamnn geniletilmesi sreci Jakobenler dneminde tamamlanacak ve insann yeniden yaratlmas projesiyle bireyin kamusal alan iinde eritilme!; sonucuna ulalacaktr. III. JAI{OBEN DENEY

1790'da Fransz siyasal toplumunu dannadaan eden anarik bireyci zihniyetten yaknan Edmund Burke, alt y sonraki bir yazsnda bu duGeorges Burdeau, 1953, s. 365. Sieyes'in de katklar sonucu oluturulan 171ll Anayasas, etkin yurtta-edilgen, yurtta aynm yaparak Franszlarn byk ',ounluunu seme ve seilebilme haldarndan yoksun brakr. Ancak oy.hakkmn kstlanmas ile ulusal egemenlik kuram arasnda bir eliki yoktur. nk bu kurarnn yaratcs olduu varsaylan Sieyes'in yurttalk lt olarak temsil edilebilmeyi benimsedii gz nnde bulundurulduunda, temsilcilerin se:I1enleri deil de, btn (ulusu) temsil etmelerinden dolay, btnn iinde yer alan edilgen yurttalarn da temsil edildikleri, dolaysyla egemen ulusun yeleri olduklar kabul edilmektedir. Oy hakknn kstlanmasn dorulamak iin, ayrca seme ve seilebilmenin et. kin haklardansaylmalan gerektii ya da bunlarn hak deil, yalnzca birer grevolduklar da ileri srlmektedir. . sa Sieyes'in deyii. Aktaran: Lucien Jaurne, 1986, s. 175.
58 57

DEVRMDE BREY VE DEVLET

215

rumun tmyle ortadan kalkp yerini bir baka anlk olan kapsayc devlet anlayna braktn belirtir: "Bireysellik (Fransz devrimcilerinin) ynetim planlarndan dlanmtr. Devlet her eydir, her yerdedir."59 Burke' 1796 Fransas iin biraz da abartl byle. bir yargda bulunmaya iten olay, Jakoben "deneyi"dir ve bu deneyin Directoire dnemine brakt mirastr. Hi kimsenin kendi karna tam olarak denetleyemedii olaylar zinciri eklinde karmak bir sre izleyen Fransz Devrimi, belli. bir aamasnda J akoben deneyine yol amtr. Robespierre'in nderliini yapt bu kk grubun deneyi, Ancien Regime'in yklndan kaynaklanan eitli glere kar koyarak birlii salama ve bunu yaparken ortaya kan her yeni durumu sylem dzeyinde ussallatrma giriimidir. 1789'un dnsel kategorilerini kullanan Jakobenlerin, ilk devrimci kadronun amaya alt bireysel haklar-ortak iyilik (ya da zel alankamusal alan) ikilemi ile karlamamalar olanakszd. Kendilerinden ncekilerin uzlatrc abalarn yetersiz bulan ve bu ikilemi ortadan kaldracak kesin bir zm aray iine giren Jakobenler, bu amala Rousseau'dan esinlendikleri "erdem" kavramn ideolojik sylemlerinin temel ta yaparlar ve bylece doal hukuk anlayndan byk lde uzaklarlar. Erdemin gerek insan, gerek siyasal toplum bakmndan temel deer olarak kabul edilmesi, bireysel (zel) alanlarn kamusal alana baml klnmasna, hatta devletin bireyi kendi gereklerine gre yeniden biimlendirmesine olanak verir. Burke'n kaygyla szn ettii bireysel1ii ldren bu devlet anlay, Jakoben syleminde ve uygulamalarnda aka ortaya kar. Ancak Jakobenler, Lucien Jaume'~n da belirttii zere, bir btn olarak algladklar halkn haklarn insann haklar karsna dikmeye kadar ii ileriye gtrmezler. Bu ynde eilimleri olmakla birlikte, bu noktaya ulamamalarnn nedeni, XVIII. yzyla hakim olan bireyci zihniyetin izlerini tayor olmalardr.60 Aynca Jakobenler, genellikle tmyle kendilerine maledilen kapsayc devlet anlayn, nceden tasarlayp bir program erevesi iinde ve sistemli bir biimde gerekletirmi deillerdir. rnein Saint-Just, 26 ubat 1794'te Konvansiyon'da (Convention) yapt konumasnda "Nesnelerin gc belki bizi dnmediimiz sonulara gtryor"61 diyerek, bir ideale deil, fakat zamann zorunluluklarna gre davrandklarn aklar. Bu bakmdan devrimci burjuvazinin "radikal" kanadn oluturan Jakobenlerin ideolojisinin, Devrimin alkantlar
59

60 61

J.L. Talnon, Les origines de la. democratie totalitaire. Paris, CaImann-Levy, 966, s. 168. Lucien Jaume, 1987,s. 235. Albert Ollivier, Saint-Just et la force des choses. Paris, Gallimard-Livre de Poche, 1966,s. 387.

216

MEHMET AL AGAOG.1JLLARI

iinde, olaylarn zorlamasyla (yani bunlar denetleyerek ya da aklarna kaplarak) biimlendiini kabul etmek gerekir. Her ne kadar Jakobenler btnn, halkn62 gzetilmesini kendilerine ilke edinirlerse de, iinde yorulduklar kltrelortamdan tr dncelerinin k noktasn birey ile bireysel hak ve zgrlkler oluturur. Kurucu UlusalMeclis'te de yer alm olan Robespierre, bu dnemde, bireysel haklara ve zellikle dnce zgr.rine hibir snrlama getiri lmemesini savunan ender yelerden biridir. Cumhuriyetin ilanyla siyaset sahnesinde arlklarn hissettirmeye balayan J akobenler, devrim dmanlarna kar halk egemenliinin ve ,~enel istenci yanstan kamusal gcn koruyuculuunu stlenmelerine ramen, bireysel haklarn ve zel yaam alanlarnn gvence altna alnmas gerektiini de dillerinden drmezler. Robespierre, 10 Mays 1793 tarihli sylevinde, bireysel zgrln gereklemesinin siyasal iktidarn h::!reye karmamasna bal olduunu ileri srer: "Fazla ynetmek tutkusundan kannz; bireylerle ailelere, bakalarna zarar vermeyecek her ~;eyiyapma hakkn tanynz ... Tek kelimeyle, doalolarak kamusalotoriteye ait olmayan her eyi bireysel zgrle braknz."GJ Saint-Just'n lmnden sonra bulunup Institutions RepubIicaines (Cumhuriyeti Kurumlar) ad altnda toplanan elyazmalarnda da bu ynde dnceler varclr: "Halkn zgrl, onun kendi zel yaam iindedir; bunu kesinlikle rahatsz etmeyiniz ... Sz konusu olan, halk mutlu klmaktan ok onun mutsuz olmasn nlemektir. Bask yapmaynz, hepsi bu. Her kii kendi mutluluunu elde etmeyi baaracaktr. Mutluluunu ynetenIere bor lt:'. olduu nyargsna kaplm olan bir halk, bu mutluluu uzun sre koruyamaz."6~ Grld zere bu metinler, bireyci bir zihniyeti yanstmaktacrlar: Birey devletten bamsz ve hatta ncelolan kendine zg bir alana (sivil topluma) sahiptir ve devlet bununla snrlanm bulunmaktadr. Bu anlayn temelinde insann doal iyiliine olan inan yatmaktadr. Ancak bu noktada Lbcke'tan uzaklap HOlJs.seau'nun doal iyiliini yiti62

63 64

1789 devrimcileri gibi Jakooonler iin de haJI!, zgrlk, eitlik, kardelik gibi yce deerler peinden giden ya da gitmesi gereken trde bir btndr. rnein Robespierre'in, halkn yiyecek skntsn protesto eden gsterileriyle ilgili olarak 25 ubat 1793'te yapt konumas. somut halk ile Jakooonlerin dledikleri soyut halk arasndaki fark aka ortaya karmaktadr: "Halkn sulu olduunu, eylemlerinin bir suikast olduunu siiylemiyorum; fakat halk ayakland zaman kendine yarar bir amac olmalt zorunda deil midir? Yoksa nemsiz mallar m onun ilgiSini ekmelidir?" (F. Fu'et ve D. Richet, s. 194). Robespierre, Textes choisis, Paris, Editions Sociales, Cilt II, 1973, s. 149. Saint-Just, Oeuvres choisies, Paris, Gallmard-1dees, 1968, s. 328-329. Institutions Republicaines, deiik tarihlerde yazlm birok elyazmasndan olutuu iin, birbirinden ok farkl, hatta kart dnceler iermektedir.

DEVRtMDE BREY VE DEVLET

217

rip yozlam insan sav benimsendiinde, siyasal yapnn bireysel mutluluk alanlar zerindeki belirleyiciliine varmak hi de zor olmaz. Jakobenler de bu yolu izlerler. Onlara gre, "doutan kt olmayan .., mutluluk ve zgrlk iin doan insan, kt yasalar nedeniyle .., klelemi, yozlam ve mutsuzlamtr." Dolaysyla, "insann zne uygun yasalarn yaplmas!.., insanlar arasnda adalet ilikilerinin kurulmas ve bylece her kiinin sarslmaz ve kararl karnn adalet olarak belirmesi sonucunda, insan yeniden zgr ve mutlu olacaktr."65 Demek ki, siyasal toplumun yesi olan birey (yani yurtta), ancak toplumsal adaleti salayan, bir baka deyile herkesi eit klan "gl ve meru" devletin yasalar sayesinde insanlk doasn gerekletirip kiisel mutlulua ulaabilmektedir. Bu bakmdan Jakobenlerin bireysel mutluluk dncesi, SaintJust'n "cumhuriyeti kurumlar" olarak adlandrd devleti ve bunun yaratt halkn mutluluunu artrr. Yurttalarn organik btn anlamndaki halkn mutlu klnmad, ortak mutluluun salanmad bir durumda, herhangi bir bireyin mutlu olmas, hatta "mutluluk" kavramnn insanlarn kafasnda olumas olanakszdr. Saint-J ust, 3 Mart 1794'te Konvansiyon'a sunduu raporunda "mutluluk, Avrupa'da yeni bir dncedir"66 diyerek Jakobenlerin bu grn dile getirir. Mutluluk konusu balamnda btnn paralarna gre nemini ve ncelliini vurgulayan bir baka ifade, 1793 nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi'nin 1. maddesinde yer alr: "Toplumun amac ortak mutluluktur." 1789 devrimcileri gibi bireyden yola kp yurttaa, oradan da yurttalar toplumu olan halka ulaan Jakobenler, btn eylemlerini Devrimin srdrlmesinin gereklilii zerine oturturlar. Onlara gre, sonul ama gereklemedike, "kamusal zgrln ve mutluluun yetkinlik derecesine varlmadka" ,67 Devrimin sona erdirilmesi sz konusu deildir. Gerekte bu ama, herkesin ayn mutluluu, ayn kar paylat bir birliin kurulmas, trde ve bileik bir toplumun yaratlmas demektir. Sa intJust, 15 Nisan 1794'te Konvansiyon yelerine "Sizin bir Site kurmanz, yani birbirlerinin dostu, kardei olan konuksever yurttalar yaratmanz gerek" diye seslendikten sonra, birliin yalnzca ynetim dzeyinde deil, ~akat btn karlarda, yurttalar arasndaki btn ilikilerde bulunmasnn zorunlu olduunu belirtir.6B Devrimin dour:cana inanlan toplum, iinde hibir atma esi barndrmayan bir dzendir;69 dol.aysyla, farkl grlerin ya da karlarn varlnn toplumsal uyumu n oluma65 66 67 68 89

Robespierre. Cilt II, s. 141; Saint-Just. s. 115 ve 329. Saint-Just, s. 206. bid. s.. 330. bid. s. 253 ve 256. Philippe Braud ve Franois Burdeau, Histoire des idees politiques volution, Paris, Editions Montchrestien, 1983, s. 62.

depuJs la

Re-

218

MEHMET AL AGAOGULLARI

sn engellemeleri kanlmazdr. Bu nedenle Jakoben ideolojik sylem, srekli olarak zel ya da bireysel karlarn halkn birliini bozucu, Devrimi yolundan saptrc etkisi zerinde sra rla durur. Ancak J akoben nderlerin "ktledikleri", ortadan kalkmasn istedikleri zel karlarn genellikle kamusal alan iinde yer alanlar olduklar anlalmaktadr. rnein Robespierre, 25 Aralk 1793 tarihli konumasnn bir yerinde zel karlarn kendilerini kabul ettirmelerinin byk bir felaket olacan belirttikten sonra, devrimci ynetimin gereksiz yere zel karlar incitmemesini salk verir.70 Bunun anlam, bireyin kamusal dzeyin dnda zel karlara sahip olduunun, bir baka deyile devletten ayr zel yaam alanlarnn bulunduunun kabul edilmesidir. Bununla birlikte, Jakoben ideoloji, "erdem"i temel dnsel kategori olarak kullanp bireyi salt kamusal insan, yani yurtta olarak alglamas ve erdemi lt alarak toplumu ikiye blmesi nedeniyle, zel alan.-kamusal alan ayrmn ikincinin lehine ortadan kaldrmaya doru ynel ir. Daniel Guerin'in burjuvazinin bir i hesaplamas olarak aklad Konvansiyon'daki Girondins-Montagnards atmas,71 iktidarn kapsn ikinci grup iinde yer alan Jakobenlere aar. Hemen bunun ardndan, Robespierre'in 1789'da kullap.maya balad:i{ erdem kavram, Haziran 1793'te virondinlerin tasfiye edilmesiyle hirlikte tarada patlak veren ayaklanmalarn bastrlmasn dorulamak amacyla n plana karlr. Bylece, doalolarak iyilii ve erdemi iinde barndran halk anlay, yerini halkn erdemli klnarak yeniden yaratlmas dncesine brakr.72 Jakoben sylem, Montesquieu'y andrrcas:na "demokrasinin temel ilkesi" olarak tanmlad erdeme iki anlam birden ykler: O, hem yurt sevgisi, eitlik sevgisi, ortak .karn her eye yelenmesi vb. eklindeki yurttaa zg davran biimidir, hem de d,nceleri, duygular, treleri ve hatta ekonomik yaam ynlendiren kuraldr.7J Bylesine kapsayc bir ierikle donatlm erdemin gerekliliinin vurgulanmas sonucunda, hal70 71

72

73

Robespierre, Textes choisis, Paris, Editions Sociales, Cilt III, 974, s. 01 ve 103. Daniel Guerin, La luttc de classes sous la Prerrere R.epublique, Paris, Gallimard, Cilt I, 1968,s. 114-119. Montagnard Anayasas olarak bilinen ve devrimci Paris halknn (sans-culottes'. isteklerini yanstan 1793 Anayasas, "egemenliin halkta bulunduunu" belirte: rek, halkn doalolarak iyilii ve erdemi i(;inc!e barndrd anlayn benim:, ser. Oysa Jakobenler, Anayasay yrrle koymayarak, daha dorusu yrrle girmesini bir sre iin erteleyerek, halkn kendi bana egemenlii kullanabilecek erdem dzeyine gelmedii dncesir.de olduklarn gsterirler. Rousseau'nun dedii gibi, "halk iyiyi ister, ama gremez" (Kitap II, Blm 6, s. 260); dolaysyla halk elde etmek istedii iyiye, erderne doru yneltmek gerekir. te Jakobenler, kendilerini bu "misyon"u gerekletirecek kiiler olarak ortaya koyarlar. Robespierre'in 5 ubat 17!A tarihli konumasndan (Cilt III, i. 114-115>.

DEVRMDE BREY VE DEVLET

219

kn birlii ile yurttalarn eitlii dnceleri, herkesin eitlik ile birlie zorlanmasna yol aarlar. Erdem adna, yurttalarn ve yurttalar topluluu olan halkn erdemli klnmas amacyla denilerek bask ve iddet uygulamalar meruluk zemini zerine oturtulur ya da oturtulmaya allr. Jean-Jacques Rousseau, M. de Franquieres'e yazd mektubunda er~ deme ilikin u dncelerine yer verir: "Bu erdem kavram gc ifade eder. Mcadele olmazsa, yengi olmazsa erdem de olmaz. Erdem yalnzca doru olmak deil, fakat kiisel tutkularn yenerek kendi yrei zernde hakimiyetini kurup doru olmak demektir."74 Rousseau'nun bireyin isel dman uzerindeki yengisi olarak gsterdii erdem, Jakoben sylem~ de, birey-yurttan dsal dmanlarnn (halk dmanlarnn) yenilmesine, dahas fiziksel adan yok edilmesine dnr. Herhangi bir birey, eer Jakobenler tarafndan halkn dman olarak riitelendiriliyorsa, artk onun en temel bireysel hak olan yaam hakkna bile sahip olamayaca aktr. . Toplumun "halk ve halk dmanlar:' eklinde ikiye blnml dncesinin temelinde, 1791 yl sonlarnda Girondinlerin sava rtkanlna kar Jakobenlerin ortaya attklar "i dman" temas bulunur. lke snrlar iindeki dmanlarn dardakilerden daha kalabalk, daha tehlikeli olduunu savunan J akobenler, Konvansiyon iindeki iktidar mcadelesinin kzmasyla birlikte bu konuyu arlkl bir biimde ilemeye koyulurlar. Robespierre'in Ekim 1792'de bir gazetede yaymlanan yazs, toplumun ikiye blnml zerinde durup i dman kavramndan ne anlalmas gerektiini aklar: "Cumhuriyetin iinde yalnzca iki parti (grup) vardr: yi yurttalar ile kt yurttalarn, yani bir yanda Fransz halknn, te yanda tutkulu ve agzl insanlarn partileri. .. Eer kamuoyu, insanlar hala eski adlandrmalara gre snflandrmaya kalkarsa, bugnn zgrlk dmanlarnn kimler olduklarn bilemez; onlar en~rikalarndan ve yurttalk d tutumlarndan tanmaldr".7l; Eski adlandrmalarn terkedilmesi iin yaplan bu ar, artk yalnzca "aristokrat" sfatnn tehlikeli insanlar saptamada yeterli olmadn gsterir. Devrimi (ve Cumhuriyeti) tehdit edenler, halk dmanlardr, yani "yozlam, kokumu" btn insanlardr. Halk ile halkn dmanlar arasndaki fark belirleyen temel lt ahlaksal niteliklidir, erdemli olup olmama zelliidir. Robespierre'in deyiiyle, "Halkn yannda olmayan halka kardr ... Bir yanda yozlam (corrmpus), te yanda erdemli insanlardan oluan yalnzca iki parti vardr: nsanlar servetleri ve toplumsal konumlar bakmndan deil, fakat karakterleri asndan
N

75

Myriam Revaut d'Al1ones, "Le Jacobinisme ou les apories du politique", Franaise de Science Politique. Paris, Aot 1986, s. 524, Lucien Jaume, 1987, s. 236.

Revue

220

MEHMET AL AGAOGUL1..ARI

ayrdedin."16 Jakobenler, "yozlam insan", "halkn dman" gibi sulamalarn ilk nce Girordinlere, sonra da btn siyasal rakiplerine (fkelilere, Hebertistlere ve Dantonistlere) kar ynetirler ve Cumhuriyetin, ortak karn ve hatta insan haklarnn korunmasiin bu "erdemsiz insanlarn" giyotine yollanarak yok edilmesini kanlmaz bir zorunluluk olarak gsterirler.77 Jakoben sylemin sk sk halkn dmanlar temasna bavurabilmesinin nedeni, J akobenleri n kendilerini byk lde halkla zdeletirebilmi olmasdr. ktidar iin meru sylemin ele geirilmesinin nemini kavrayan Jakobenler, "halk egemen olduuna gre iktidar onun adna konuanlardadr" mantndan hareket ederek, halkn sesini, halkn istencini yansttklarn ileri srerler. Robespierre':in "nalkn yanks"78 olarak nitelendirdii Jakobenler ile halk, iktidarn e:e geirilmesinden sonra da bunlarla Konvansiyon ve Kamusal Selamet Komitesi (Comite du Salut Publie) arasnda dorudc.n bir koutluk kunJur: Buna gre, iktidar organlarnn ald kararla] halkn istencinin somut bir biimde dile getirilmesinden baka bir ey deildir.79 . Bu anlayn benimsenmesi, egemenliin kullanmna yurttalar olarak katldklar varsaylan bireylerin (1793 Anayasas, madde 7), devleti yneten Jakobenlerin istencine kendi istenleriymicesine boyun emeleri SOl'lucunu dourur. Ayn zamanda Jakobenler, toplumdaki dncelerin, kanlarn (bir bakma kamuoyunun) zerinde denetim uygulayarak bu sonucu zorunlu klarlar. Daha dorusu, kamuoyunun halkn istenci anlamna geldiinin vurgulamnasyla, birey ile devlet arasnda ,bir arac anlamndaki kamuoyu ortada:1 kaldrlr: nk hibir dncenin kayna belirsiz olamaz; konuan ya halktr ya da onun dmanlardr. Halkn sesini yanstmayan (yani Jakobenlerle ayn di::nceleri paylamayan) kiilerin, gruplarn konumas halkn zgrln tehdit etmektedir. Dolaysyla, dncelerin, kamlarn birlii adna gdirilen her trl kstlama ya da sansr, halkn kendisinin uygulad denetim ve temizleme ilemi olarak grlmelidir. te hu tr gerekeleri ne sren Jakobenler, 4 Aralk 1793 ,kararnamesinin ardndan bir yanda merkezi bir devlet yaps oluturmaya (daha dorusu bunu glendirmeye), te yanda halk derbid, s. 237. Yurtsever. ve erdemli devr.'mciler olarak bilinen bu kiilerin giyotine yolIanmalarm dorulamak pek kolayolmamtr. rnein Robespierre, Danton ve yandalannn Konvansiyon'da lme mahkum edilmesini, ancak burada yapt konumasnda aka Konvansiyon yelerini tehdit ederek salayabilmitir. Bu konuda baknz: elaude Lefort, s. 78-81. 78 Lucien Jaume, 1987, s. 240. '9 Michele Ansart-Dourlen, "L'utopie politique de Rousseau et le jacobinisme", Le discours utopique. Paris, Union ~nerale d'Editions, 1978, s. 275.
YO 77

DEVRiMDE BREY VE DEVLET

221

neklerini, devrimci blge ve semt komitelerini ya kapatmaya ya da komnler (belediyeler) gibi ilerinde tasfiyeler yaparak denetimleri altna almaya koyulurlar. Bu, dnce zgrln yadsyan ve yalnz devlete konuma hakk tanyan tek sesli bir topluma doru giden bir yoldur. Kendilerini halkla zdeletiren Jakobenlerin toplumun ikiye blnmln vurgulayp erdemde birleilmesi arsnda bulunan sylemi, kamusal alan-zel alan ayrmn ortadan kaldrmaya ynelik bir nitelik tar. nk toplumda erdemli ve erdemsiz olmak zere iki tr insann bulunduunun varsaylmas, insan ve yurtta haklarnn korunmasnn devlet karsnda ikinci plana itilmesine yol aar. Daha dorusu bu varsaym, kamusal gcn baz insan ve yurttalara kar koyabilmek iin glendirilmesini ve bireysel haklarn bu balamda yeniden gzden geirilmesini gndeme getirir. Henz 1793 Anayasasnn hazrlan aamasnda Devrimin srdrlmesinin gl bir ynetimin varlna bal olduu dncesini ileyen J akobenler, 10 Ekim 1793'te Anayasay askya alp "devrimci ynetim"i, yani J ean-J acques Chevallier'nin80 yalnzca adnn bile insan haklarn dladn ileri srd Kamusal Selamet Komitesi'nin "diktatrln" kurarlar.81 Robespierre, 25 Aralk 1793 tarihinde Konvansiyon'da yapt konumasnda, olaanst koullarn rn olan devrimci ynetimin ne anlama geldiini yle aklar: "Anayasal ynetimin amac Cumhuriyeti srdrmek, devrimci ynetimin amac ise Cumhuriyeti kurmaktr. .. Anayasal rejimde bireyleri kamusal gcn amlklarna kar savunmak yeterli oluyor; oysa devrimci rejimde kamusal gcn kendisi, saldrgan hiziplere kar kendini korumak zorundadr. Devrimci ynetim, iyi yurttalara ulusal gvenliin btn olanaklarn salar; fak~t halk dmanlarna verebilecei tek ey lmdr."82 Bu metinden de anlald zere, devletin bireyin kar koyamayaca denli byk bir gle donatlmas, Anayasa ile Devrim arasndaki kesin uyumazln dile getirilip yasallktan yasadlla83 ya da yasalln
80 8t

J.J. Chevallier, s. 81. Konvansiyon'da Kamusal SelametKomitesi adna bir rapor sunan Saint-Just, devrimci ynetimin gerekliliini u szeriyle aklar; "Adaletle ynetilemeyecek' olanlan klla ynetmek gerekir. Tiranlar ezmek gerekir .. , Cumhuriyetin iinde bulunduu bu koullarda Anayasa uygulanamaz ... (Yoksa) bu anayasa, zgrle yneltilen saldrlann gvencesi olacaktr; nk bu saldrlan ezecek gerekli iddetten yoksundur ... Eer ynetimin kendisi devrimci olarak kurulmazsa, devrimci yasalarn uygulanmas mmkn deildir" (s. 169 ve 176). Robespierre, Cilt III, s. 99. rnein, henz 5 Kasm 1792'de, Robespierre, yasadln devrimin znde bulunduunu syleyerek dorulama yoluna gider: "10 Austos ile bunun ncesi ve sonrasndaki btn olaylar yasaddr; tpk Devrimin, kralln yklnn, Bastille'in alnnn ve zgrln kendisinin yasad olmas gibi. Davrimsiz bir devrim isternek bounadr" (J.J. Chevallier, s. 80).

82 83

222

MimMET AL! AGAoGULI.ARl

tesine gen gereklilinin vurgulanmasyla dorulanmaktadr. Gerek zgrl kuraca varsayldndan tr "zgrln despotizmi"84 olarak adlandrlan devrimci ynetim, ne bir anayasaya, ne de bir hukuk sistemine bal olmaman n getirdii rahatlk iinde, insan haklarn i~ neyen (gmenlerin mallarnn zoralm, olaanst devrimci mahkemelerin kurulmas, kukulu kiilerin yakalanp somut deliller olmakszn yarglanmas gibi) kararlar almaya ve terr bir devlet politikas durumuna getirmeye koyuluI'. 1793 baharnda Danton'un "halkn rkn olmasn engellemek iin bir rkn olmalyz"85 diyerek koullarn zorlamasna getirilmesi gerekm bir yant, olarak gsterdii devlet terr, ksa sre iinde, Devrim srecini engelleyen herkesi (yani erdemsiz insanlar) yok eden ve bylece "vaadedilmi ste"nin yolunu aan korkun bir silaha dnr. Terr sistematik bir biimde uygulayan devrimci ynetirnde varlan aama, artk devletin insann doasna ikin haklar yeniden tanmlamas deil, fakat pozitif yasalarla snrlar izilen bu haklar "kamusal selamet" adna askya almasdr. Jakoben sylem, anayasal ynetim-devriffil~i ynetim ayrm zerinde srarla durmasna karn, bu olaanst ynetimin yine de demokratik bir nitelik ierdiini, demokrasinin gereklemesi anlamna geldiini vur~ gulamaktan geri kalmaz. Burada yrtlen mantk udur: Halk egemen olduuna ve Jakobenler de halkla zdeletiklerine gre, devrimci ynetim bir halk ynetimidir ve terr uygulayan halkn kendisidir; demek ki terr demokrasinin bir fOnucudur. Terr ile demokrasi arasndaki ba, Robespierre'in 5 ubat 1'/94 tarihli konumasnda aka ortaya konulur: "Bar iindeki halk ynftiminin ilkesi erdemse, devrimde olan halk ynetiminin ilkesi, hem erd,~m, hem de terrdr ... Terr, hzl, kat ve acmasz adaletten baka bir ey deildir; bu bakmdan o, erdemin ortaya kQr. Terr, .. yurdun ivedi gereksinimlerine uygulanan demokrasinin genel ilkesinin, bir sonuc'ldur."86 nsan haklarnn ve gerek zgrln Devrimin baanya ulamasyla gerekleecei inancn tayan Jakobenler, bireylerin devletin anlklarna kar korunmasnn da ancak bu d~ zeyde mmkn olacan kabul ederler. nk onlara gre, erdemsiz kiilerin, halk dmanlarnn bulunduu bir ortamda insan haklarndan sz edilmesinin tek amac, Devrimi baltalamak ve halk yeniden kul-kle klmaktr. Bylece Jakoben ideoloji, bu noktada bir paradoksa ulamaktadr: Devlet, belli kiilere kar yrtt sava~1taterr uygulad, birey84

85 'l6

tlk nce Ma.rat tarafndan dile getirilen "zgrln despotizmi" kavram, daha sonra Jakoben nderlerin, zellikle de Robespierm'in sylevIerinde yer alr. Ornein Robespierre. 5 ubat 1794 tarihli konumasnda, devrimci ynetimi "tiranla kar zgrln despotizmi" olarak tanmlar (Cilt III, s. 119). A. Sobaul, Cilt I, s. 357; F. Furet ve D. Richet, s. 195. Robespierre, Cilt III, s. llB. i

DEVRMDE BREY VE DEVLET

223

sel hak ve zgrlkleri inedii iindir ki, bu hak ve zgrlkleri tam anlamyla gerekletirecektir. Dolaysyla bireyin, bu haklarn devlet tarafndan kendisine tannmasn beklemekten baka yapaca bir ey yoktur; ya da daha dorusu yapaca tek ey,. devletin belirledii ekilde erdemli olmaktr. Bireyin erdemli olmas, gerekte bireyselliini yitirmesi, yani devletin kendisini dierleriyle birlikte ve ayn ekilde yourup yeniden biimlendirmesi demektir. Rousseau gibi demokrasinin gereklemesini her kiinin egoizmden arnp halkla btnlemesine ya da btnn iinde erimesine balayan Jakobenler, sorunun ahlaksal dzeyde zme kavuturulaca inancndadrlar. "Ahlak d olan her ey siyaset ddr" ya da "toplumun tek bir temeli vardr, o da ahlaktr"87 diyen Robespierre iin, toplumsal yaamn btn alanlarnn ahlaklatrlmas kanlmaz bir zorunluluktur. nk zel erdemler kamusal erdemlerin kouludur. Bir baka deyile, zel yaamnda erdemli olmayan bir insann kamusal erdeme sahip olmas, yani yu'rtta olma zelliine ulamas 0Ianakszdr ..R8 Demek ki, cumhuriyetin, demokrasinin kurulabilmesi, hatta lkenin yurttalardan oluan bir yurt (vatan) olabilmesi iin, insanlarn yzyllarn etkisiyle iine itildikleri ktlklerden kurtarlp yi'ye, Doru'ya, "ahlaksal gerekler"e yneltilmesi gerekmektedir. Bunu yapacak olan, cumhuriyeti kurumlardr, erdemli yneticiler, yasamaclar, yasalardr, ksacas devletin ta kendisidir. Saint-Just'n deyiiyle, "cumhuriyeti kurumlarn amac, aileler iinde birlii, yurttalar arasnda dostluu salamak; btn dier (zel) karlar yerine kamusal kar koymak; doall ve safl btn yreklerin tutkusu klmak ve bylece bir yurt kurmaktf."R9Artk zel (bireysel) alan-kamusal alan ayrmndan sz etmek olanakszdr; zel, kiisel gibi grnen davranlann ve tutumlarn toplumsal-siyasal boyutlar vardr. yleyse devletin, btn zel alanlar, kiisel ilikileri denetleyip kendi gereklerine gre dzenlemesi kanlmazdr.90 Devrimci ynetim, toplumda tek seslilii hakim klma abalarn ahlaksal gerekelerle dorulad gibi, ekonomik alana yapt mdahalelerin de insanlar erdem e yneltme amac gttn leri srer. Ekono87 BB

bid. s. 115 ve 159, rnein, Aralk 1793'te Danton'la balamay tasarlayan Robespierre'in onun hakknda '~zel treleri daha basit, daha saf, dolaysyla daha cumhuriyeti bir baka ins~ yoktur" eklindeki szleri, zel erdemler ile kamusal erdemler arasuidaki dorudan balanly aka ade etmektedir (L, Jaume, 1987, s, 243),

B9 BO

Saint-Just, s. 308. rnein Saint-Just'n topyasnda (s. 344'te) her insan, arkadalarnn kimler olduklarn ve bir arkadam terkettii zaman bu davrannn nedenlerini aklamak zorundadr.

224

M1:HMET

L AGAOGULLARI

mik eitliin bir d olduunu elirten Jakobenler, devleti bir politikay savunmalarna karn, fi~7atlarnltavann belirieyerek ya da belli mal ve mlklere el koyarak ekonomik etkinlikler alannn tmyle babo braklamayacan aka or;;aya kotarlar. Onlarn bu tutumlarn belirleyen faktr, sans-culotte'larn zorlayd etkisi kadar, ekonomi ile trelerin birbirinden soyutlanamayaca dlncesini benimsemi 0lmalardr.91 Jakoben nderlerin zaman zanan k~ln burjuvaziden, yani bu snfa zg egoist eilimlerden, lks ve seJvet tutkumndan kaynaklandn sylemelerinin92 bir nedeni de bUdUl' rnein Robespierre, zenginlere "eitliin gzelliklerinden ve ,!rdemi hazIarndan tat almasn reniniz" diye seslendikten sonra, devlejn eko omiye karmasnn yine kendileri yararna olduunu tehditkar bir ton i aklar: "Ben, onlarn elinden hibir namuslu kazanc, hibir meru mlkiyeti almyorum; aldm yalnzca bakalarnn haklarn ineme hakkdr. Ticareti deil, fakat tekelciliin haydutluunu ykyorum. .. OnlJr iin bundan daha yararl bir ey olamaz; yasamacnn insanlara yap bilecei er byk hizmet, onlar namuslu insanlar olmaya zorlamaktr." 3
i

Jakobenler, bireylerin aile i i ilikilerinde, ekonomik etkinliklerinde ve benzeri kiisel balantlarn a ahlaksal normlara uygun davranabilmeleri iin, btn halkn geni apsaml bir eitimden geirilmesi gerektii dncesindedirler. L2pelleti~r'nin hazrlad Ulusal Eitim Plan'nn ve Robespierre'in ortaya koydug.u cumhur:yet klt ile ulusal bayramlarn amac, insanlar devletin gheklerine gre eitip yetitirmektir. Bu konuda 7 Mays 794'te Konvandiyon'a bir rapor sunan J akobenlerin nderine gre, bayramlarla biraray toplanp eoturulan insanlarn yce ahlaksal ve siyasal deerlere dor ynlendirilmesi ok kolaydr. Devlete denetlenen dinsel inanlar da a n ilevi grmektedirler: "Yce Varlk ile ruhun lmszlc'nce i, adalete yaplan srekli bir ardr; dolaysyla bu dnce, toplums 1 ve cumhuriyetidir ... Toplumun ba yapt, insanda ahlaksal Eyler ba mndan iyilik yapmasn ve ktlkten kanmasn salayacak bir sezi yaratmak olacaktr."94 eitli yollardan
9l 92 93

94

Saint-Just, s. 333. Furet ve Richet, s. 222-223;toboul, C lt II, s. 24. Lucien Jaume, 1987,s. 245. i Bu noktada Jakobcnlerin c!ledii (ve sans-eulottes idealini dile getirdii) topya, erdemli insanlarn (yani gerek! yurttalarn) mlk sahibi olduu, dolaysyla kk mlklerden oluan ve ne zehgin ne de yoksulolan bir toplumdur. Burada ayrca devletin zel servetleri deneemesi sz konusudur (Saint-Just, s. 337-355). Robespierre, Cilt III, s. 168-169. Jrgcn Habernas'a gre, yeni klt le ulusal bayramlar Sorel'in siyasal mitosunu andnnaktadrlar. "Bunlar n pl~a karde~lii karrlar ve giyotinin glgesi altnda devrimci duygular uyandrrlar" (Theorie et pratique. Paris, Payot, Cilt 1. 1975, s. 130).

DEVRMDE BREY VE DEVLET

225

yrtlen bu eitim sayesinde, bireyleri iyilii istemeye, halk da iyilii grmeye ynlendirmek mmkn grnmektedir.9s Gerekte J akobenlerin ahlaklatrc ideolojilerinin yneldii sonui ama, insan doasna bir dnm geirtilerek yeni bir insann ve buna bal olarak yeni bir halkn yaratlmasdr. Devletin nasl yaparsa insamn da yle olaca grn benimseyen Jakobenler, Rousseau'nun yasamac iin ngrd ilevi' stlenirler.96 Billaud-Varenne, Jakobenlerin bu konudaki dncesini yle dile getirir: "zgr klmak istediimiz halk yeniden yaratmalyz; nk eski nyarglar ykmak, eski alkanlklar deitirmek, bozuk duygular dzeltmek, yersiz gereksinimleri kstlamak ve yerlemi ktlkleri skp atmak zorundayz. Dolaysyla, yurttalk erdemlerini gelitirecek ve agzllk, entrika, ykselme hrs gibi tutkular bastracak gl bir eylem, iddetli bir atlm gerekmektedir."97 Devletin eitli yntemlerle insan ahlaklatrmas, yani insann doasn deitirip onu yeniden yaratmas sonucunda, artk kendine zg istenci olan bireyden ve siyasal toplumdan bamsz zel (bireysel) alanlardan sz edilemeyecei aktr. Ya da Rousseau'nun dedii gibi zel alanlarn devletin denetimi altna girmeleri ve nemlerinin de en aza indirgenmeleri kanlmazdr: "Devlet ne kadar iyi kurulmu olursa, yurttalarn kafasnda kamu ileri zel ilere kyasla o kadar stn bir yer tutar. Hatta, zel iler daha da azalr, nk ortak mutluluktan her bireyin payna kendi kiisel mutlulundan daha by der ve dolaysyla zel abalardan bekleyecei fazla bir mutluluk kalmaz".98 Sonuta Jakoben ideoloji, bireysellikleri btnn iinde eritmeye ve bireyleri tek "bir"e dntrmeye varr. "Her yurttan devlete ait olduunu" syleyen Saint-Just'e gre, "genel iyilik aka ortaya konulma95

Colette Ganochaud, "Opinion publique et changemont social chez Jean-Jacques Rousseau", Revue Franaise de Science PoIitique. Paris, Octobre 1978, s. 923. 96 Rousseau'ya gre, "Bir halka kurumlar vermeye kalkan kimse, nce insan doasn deitirecek gc, sonra asinda tam ve bal bana bir btn olan bireyi, bir bakma yaamn ve varln borlu olduu daha byk btnn bir paras durumuna sokabilecek yetiyi bulmaldr kendinde. Yine o kimse, insan yapsn glendirmek iin ceitirecek, hepimizin doadan aldmz maddesel ve bamsz varlmz ahlaksal bir varla dntrecek gte olmaldr. Ksacas, insandan kendi glerini alp, bakasnn yardm olmakszn kullanamayaca yeni gler vermes gerekir nsann doal gleri ortadan kalkarsa, elde edilen gler srekli, kurum da bir o kadar salam ve yetkin olur. yle ki, her yurtta tek ba. na bir hise, ancak br yurttalarla birlikte bir ey yapabili~ yorsa ve btnn elde etti'i g btn bireylerin doal glerinin toplamna eit ya da ondan stnse, i~te o zaman yasama ulaabilecei en yksek o!gunlua varm demektir" (Kitap II, Blm 7, s. 261). 97 Lucien 'Jaume, 1987,s. 243. 9B Rousseau, Kitap III, Blm 15, s. 301.

226

MEHMET AL AGAOGULLARI

ldr ki, herkes kurulu dzen dorultusunda ve onun belirledii erevede dnsn, davransn ve konusun."99 Bu, insanlar arasnda hibir farklln bulunmamas ve yurttan kendini yaratan devlete tam anlamyla baml olmas demektir. yleyse, "bireyin nereye kadar insan, yurtta, uyruk, baba, ocuk olacan ve ne zaman yaayp leceini bilmek iin genel istence bavurmak zorunda oluu"loo kanlmaz sondur.

Fransz Devrimi, bireyci kayglardan yola kp egemenlii insanlardan kaynaklandrmasna karn, paradoksal bir biimde insan .doasna bir dnm geirterek bireyi kendi iine alp eriten bir egemenlik anlayna ular. Birlik tutkusu, devlet dnda bamsz bir sivil toplum zihniyetinin gelimesini engeller ve yurttaa dnen irisan, varln devlete borlu olur. JakobEnlerin ykl, egemen devletin znde bir deiiklie uramasna yol maz. Ancak burjuvazi, kendi elleriyle monariden miras alp halk-ulus egemenliiyle donatarak bireyin karsnda stn bir konuma otUrttU bu merkezi devletten yaknmalda gecikmeyecektir: "nsanlarn stnde onlarn yazglaryla ilgilenmeyive huzurlarn salamay zerine alan muC.~zamve koruyucu bir iktidar yer alr .. Bu iktidar, insanlar daima bir. O( ukluk durumunda tutmaya alr; sevinmekten baka bir eyi dnmEoffieleri kouluyla sevin iinde olmalar onu ok tatmin eder. Byle bir ynetim, onlarn mutluluu iin gnll olarak urar, fakat mutlulutm tek yargc ve arac olmak ister; gvenliklerini salar, gereksinimlerini nceden hesapIayp temin eder, hazIarna olanak verir, ilgilendikleri baLca eyleri ynetir, sanayilerini ynlendirir. mlkiyeti dzenler ve miraslarn datr; onlar yaamak zahmetinden ve dnmek skntsndan kurtarmann dnda geriye ne kalyor ki? Bylece, her gn bireyin, zgr :stencini kullanmasn biraz daha seyrekletirir ve daha faydasz duruma fetirir; istenci daha dar bir ereve ile snrlar ve gittike bireyi btn olanaklarndan yoksun brakr."IQI

99 100

Saint-Just, s. 331. Rosseau'nun Toplum Szlemesi yaptnn

1986, S. 163.

ilk biiminden Ankara,

aktaran

Lucien Jaume,

101

Alexis de Tocqueville, A merika'da nei Yaynlan, 1962. s. ge.

Demokrasi,

Trk Siyasi limler Der-

DEVRMDE BREY VE DEVLET KAYNAKA

227

AGAOGULLARI Mehmet Ali, "Ha~ya da Ulus Egemenlii"nin Kuramsal Temelleri zerine Birka Dnce", A Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, Ankara, Cilt XLI, Say 1-4, Ocak-Aralk 1983. ANSART-DOURLEN Michele, "L'utopie politique de Rousseau Le discours utopique, Paris, Union Generale d'Editions, 1973. BRAUD Philippe, BURDEAU Franois, Histoire volution, Paris, Editions'Montchrestien, 1983. BURDEAU Georges, Le liberalisme, et 13 jaccbinisme", depu's la Re-

des irlees politiques

Paris, Editions cu Seuil, 1979. Librairie de Droit et de

BURDEAU Georges, Trait6 de sc1ence politique, Paris, Jurisprudence, Cilt: III (19W), IV (1952), V (1953).

CHEVALLIER Jean-Jacques, Histoire des institutions politiqUl~s de la Fra.nce modeme 11789-19451, Paris, Librairie Dalloz, 1958. CHEVALLiER Jean-Jacques, "L'idee de natian et !'idee d'Et.at", L'idee de nation, Paris, PUF, 1969. DUMONT Louis, Essais sur l'individualisme-Une perspective anthropologique sur l'ideologie moderne, Paris, Seuil, 1983. FURET Fmnois, RtCHET Denis: La Revolution fra.naise, Paris, Editions M:arabout.
1973.

GANOCHAUD Rousseau",

Colette, "Opinion Revue Franai!;e

publique et changement social chez Jean-Jacques ile Science Politique, Paris, Octobre 1978.
SGUS

GUERtN Daniel, La.luttc

de classes

la Premiere

Republiquc,

Paris, Gallimal'd,

2 Cilt, 1968. HABERMAS Jrgcn, Theorie et pratique, HERMET Guy, Aux fronti:rcs HOBBES Thomas, Ikviathan,

Paris, Payot, 2 Cilt, 1975. Paris, PUF, 1983.

de la democratle,

Paris, Editions Sirey, 1971.

JAUME Lucicn, Habbes et l'Etat represento.tif morlerne, Paris, PUF, 1986. JAUME Lucien, "Le public et le prive ch ez les Jacobins", Revue Fran~;sc de SC':mce Politique, Paris, Avril 1987. civil, Paris, Vrin, 1977. (s. d. Francis 01a.telet), H!87.
POJi-

LEFORT Claude, Essais sur le pnlitique, Paris, Editions du Seuil, 1986. LOCKE John, Deuxieme traiOOdu geuvernement MAtRET Gerard, Paris, Hachette, Cilt III, 1978. MANENT Pierre, Histoire intellectuelle MASTROPAOLO NtCOLET Claude, Alfio, "L'Eta; tique, Paris, Aaut 1986. L'idee republicaine en France, Paris, Gallimard,
1982. 1006.

"Liberte, Egaiite ", Histoire des ideologies, du liberalisme, Revue

Paris,

Calmann-Ikvy, de Scicnce

cu l'ambigulte",

Franaise

OLLtVtER Albert, Saint-Just PANE Thomas,

1985.

et la force des choses. Paris, Gallimard, (ev. Hseyin Sarca), stanbul,

nsan

Haklan,

Belge yaynlar,

PASQUNO Pasquale, "Ernmanuel Sieyes, Benjamin Constant et le gouvernement des modernes. Contribution iI. l'histoire du coneept de representation politiqw~", Revue Franaise de Science Politique, Paris, Avril 1987.

228

MEHMET AL AGAOGULLARl du politique".

REVAULT D'ALLONNES Myriam, "Le jacobinisme au les apories Revue Franaise de Science Politique, Paris, Aot 1986. ROBESPERRE
1974.

Maximilien

de, Textes choisis, Paris, Editions Du contrat social, Pais, Editions

Sociales, 3 Cilt, 1973Garnier

1968.

ROUSSEAU SANT-JUST SANT-JUST

1963.

Jean-Jacques, Louis'de,

Freres,

1954.

Oeu vres choisies, Paris, Gallirnard-dees,

Louis de, L'es:,rit de la Revolution,

Paris, Union Generale

.d'Editions,

SARICA Murat, Fransa ve [ngiltere'de Emredici Vekfletten Yeni Temsil Anlayna Gei, stanbul, . Hukuk Fakltesi Yaynlar, No. 318, 1969. SARlCA Murat, Fransz htilali, stanbul, Gerek Yaymevi, 1970. Ankara, A. Siyasal Derbill, Bilgiler Ankara Fakltesi Hukulc Fa1969. 1966.

SA VCl Bahri, Yaam Hakk Yaynlar, No. 449, 1980.

ve Boyutlar,

SEYES Emmanuel, "Tiers Etat Nedir?", (ev. Sheyp kltesi Dergisi, Cilt VIII, Say 1-2,1951. SOBOUL Albert, Histoire de la Revolution franaise, TALMON J.L., Les crigines de la democratie totalitaire,

Paris, Calmann-Levy, (ev. Taner Timur),

Paris, Calman-Levy,

TOCQUEVLLE Alexis de, Amerika'da Demokra'ii, Trk Siyasi limler Dernei Yaynlar, 1962. ZABUNOGLU Yahya Kazm, Devlet Kudretinin Fakltesi Yaynlar, 196:3. Les Constitutions de la France depuis

Ankara,

!:,nrlanmas,

Ankara,

A. Hukuk
19,'0.

1789, Pa.ns, Garnier-Flammarion,