Sava ve lksel Toplumlar

4 Austos 2006
Mustafa Cemal, Sanat ve Hayat Dergisi, 23 Eyll 2002 Pazartesi Sava borazan bar borazanndan nce alar. Tarihte de byle mi oldu, sava tamtamlarnn meum sesinin gecenin gzel karanln param para datt ayrt edilebilir bir ilk aama var mdr? Yoksa hep savap kydk m birbirimizi? Bu yaz ilksel, yani zamanda olduumuz ama retim kuvvetleri ve ilikileri bakmndan insan tarihinin ocukluk gnlerini andran toplumlar ele alarak sava konu ediyor.

Bu tr sorular, kendi ilerinde eitli dallara ayrlmakla birlikte ya insann biyolojik doasna ya da toplumsal doasna ilikin temel varsaymlarla yantlana gelmitir. nsan doas bakmndan rnek K. Lorenz. Lorenz, Darwinci tezlerden farkl olarak ya da onlar yanl yorumlayarak, hayvanlarda trdalarn ldrmeye kar ketleme olmasna karn, bundan yoksunluuyla insann yaradltan bir garabet ve sapkn olduu grndedir. Sava igds, saldrganlk igds, dvme igds, ykm igds, gibi eitli adlarla insann trnden veya hayvan oluundan gelen bakasna zarar vermeyi ve ldrmeyi istediini ileri sren akmdr bu. Yallk dnemindeki Freud da, saldrganl, cinsel igdnn (libido veya eros) ztt olarak dnd lm igdsn [destrudo veya thanatos] dsallatrlmasyla ilikilendiren gryle bu akmn iinde bulunuyor. Hobbes da bu ereveye alnabilir ama onda, davurulan bir saldrgan i deildir savaa yol aan. Ona gre insanln doal durumu, herkesin kendi beklenti ve karlar iin keyfi kuvvete bavurmasnn dourduu herkesin herkese dmanldr. Bar, bu ba bozuk kuvvet kullanmnn kolektif bir iradeye yani devlete dntrlmesiyle salanr. Benzer bir gr Gney Amerikada Paraguayda yaayan son derece dv bir halk olan derleyici avc Guayakiler zerine aratrmalaryla nl Clastres ileri sryor. Ona gre ilksel toplumlar, kendi farkllklarn ortaya koymak ve yaatmak iin dalmay isteyen toplumlardr. Kck olaylar bile bu farkl olma istei zemininde (onun deyimiyle) savaa meydan verebilir. Sava, eitler arasndaki dengeyi srekli bozan bir simetri krcdr. Gerek Hobbes gerek Clastres, benci bir perspektifi benimsiyorlar. kisinde de alma esastr. yle ki, Clastres, her almann bir vermeyle karland mbadeledeki simetrinin bu toplumlarn lm olacan dnr. Ama, bar tesis eden devlet, Hobbesun dndnden farkllkla rasyonel bir zm olmayp, bu savalar boyunca srekli glenen

birinin, tekilere boyun edirmesiyle belirir. Bylece bir yandan balangtaki simetri hiyerarileme yoluyla dnszce krlm, ama te yandan balangtaki farkllk istei olumsuzlanm olur. Devlet, Hobbes iin iyi, Clastres iin kt bir ey olarak bar demektir. Onlara kartlkla, nceli Mauss gibi antropolog Lvi-Strauss da bar mbadelede grr. Her vermenin, u ya da bu zaman ve yerde, u ya da bu nitelikte ve nicelikte almayla telafi edildii armaanlama olsun, her almann hemen veya sresi belirlenerek ertelenmi bir vermeyle karland meta mbadelesi olsun barla olanakldr. Bu iki kutup yaklam, devlet ile sava mbadele ile bar balantlandrarak saflamaktadr. Oysa, bildiimiz toplumlarda hem armaanlama, bey ve uyruklar arasndaki bir yeniden datm formu olarak hem mbadele, zel mlkiyetin gvencelenmesinin kuvveti ngerektirmesi yznden, kurlamayla ve dolaysyla devletle uyumludur. zel mlkiyetsiz bir devlet olanakldr ama devletsiz bir zel mlkiyet, taraflarn en azndan birbirlerini caydrabilecekleri lde silahlanmlklarn nvarsayar. Gebe Derleyici Avc Toplumlar ve Sava Ya armaanlama? zel mlkiyet ve devlet, eitsizliin ve dolaysyla herkesin herkesle savann kesin kabuldr. Armaanlama ise, zel mlkiyete kapal olmakla birlikte kurlama yoluyla devlete aktr. Bu yzden bilinen ilk devlet oluumlarnn hepsi aslnda zel mlkiyetsizdir. Ba savatan kurtulmu devlet hi olmamtr. Savalar devletleri pekitirmi, devletler savalar kkrtmtr. Bildiimiz tarih, devletlerin giderek glendii ve yaygnlat, savalarn giderek yeinletii ve lmcletii bir sreci anlatmaktadr. Bu tarih okunduunda ilkel insann sava, uygar insann bar olduu inanc hi doru grnmyor. yleyse nasl? Arkeolojik bulgulardan, ok, mzrak sapl iskeletlere, balta kesiklerine rastlama sklnn kabile toplumlaryla birlikte byk bir art gsterdiini reniyoruz. Antropoloji de bunu destekler grnyor: Henz kabilelememi avc ve derleyici (toplayc da deniyor) toplumlar, gemiin kalntlar deildir. Kendi evrimleri ve dolaysyla tarihleri vardr ama bir lde de olsa gemite olup biteni kestirmeye olanak tanyabilirler. Konumuz erevesinde nde gelen karakteristiklerini yle sralayabilirim: Bu toplumlar eitlikidir. Bu gn de sren eitlik etiinin kurucusu belki onlard. Kullandklar mallarn byk ksmn armaanlama yoluyla edinirler. Ama et, zellikle byk hayvan eti, ortaklaa bllr; Kadn aslnda derleyicidir, erkek aslnda avcdr. ounda, derleyici kadn, toplumun geimine besin deeri olarak avc erkee gre daha byk katk salar. Aslen gebe bir yaam srdrrler. Tanmlanabilir ama hudutsuz bir arazi zerinde yirmi otuz kiilik nfuslar halinde dolanrlar; Ana toplumsal btnlk oba olmakla birlikte aile dzeyinde salabilirler. Ama yansra mevsimlere ve doal kaynaklarn dalmna bal olarak yzlerce oba bir araya toplanabilir ve i ie geebilir. Obalar kapal btnlkler deildir, ye kompozisyonu deikendir; Beysiz toplumlardr. Szne itaat edilen bir bey yoktur, kadn veya erkek szne itimat edilen saygn kiiler vardr;

Avustralya derleyici avclar (aborjin denilen) dnda kadn erkek eitsizlii ve yaa dayal kat stat farkll varsa da zayftr; Yetikinler ile ocuk ve genler arasndaki iliki zgrlkdr. Evlilik ncesi cinsel yaama yaklamlar baskc deildir; Obalar karde birlikleri olarak devlilik yaplardr ama soya dayal bir rgtlenme deildir. teki obaya giden kadn da olabilir erkek de. Evlilikler krlgandr ve aborjinler dnda bu toplumlar genellikle iki yerlidir; Bolluun da alnda paylald, devletsiz ve mbadelesiz (zel mlkiyetsiz), savasz ve barsz toplumlardr. Bar, savan olmamasdr, savan yokluu deildir. Sava da barn olmamasdr, barn yokluu deildir. Savan yokluu barn yokluudur; barn yokluu da savan. Baka bir anlatmla bar, sadece sava ilikilerde anlaml bir kavramdr ve o ilikilerde savan srmediini anlatr. Her bar savaa gebedir. Bar halindeki lkelerin ordular terhis edilmez, sava eitimi ve silahlanma, yenileme, aratrma ve gelitirme srer. ttifaklar korunmaya, mttefikler oaltlmaya allr ve yeni ittifaklar denenir. Caydrma ve olas bir savaa hazrlk bar dediimiz srecin zsel vehesidir ve barn, sava yoluyla, sava tehdidiyle veya sava tehdidine kar srdrldn gsterir. Su uyur dman uyumaz denir. Kapy pencereyi ak brakp tatile kmay dnmek ne kadar zorsa, savaa hazrl ertelemek de o kadar olanakszdr gnmz toplumlarnda. in setti anmsanabilir burada. Berlin duvaryla simgelenen souk sava, dilenirse scak bar denilebilecek bir bar formudur. Savan ztt olarak bar, bir atekes veya brakmann ardndan girilen sresini kimsenin tanmlayamayaca savalmayan dnemdir. Ama savan yok olduu deil, olmad bir dnemdir. Bar da telef edicidir, sava kadar olmasa da. Marx, Grundrissede Sava bartan nce meydana kmtr. yazar. Peki ne zaman kmtr? Arkeoloji ve antropoloji bunu komnal toprak mlkiyetiyle, yani toplumlarn kendi aralarnda bir yolla ortak olduklar araziyi, baka toplumlar karsnda zel mlk gibi sahip ktklar durumla ilikilendiriyor. Bu, ayn zamanda art emein art rn olarak cisimletii duruma tekabl ediyor. Oysa avc derleyici toplumlarn doadaki deikenliin peini sren gebe karakteri belli bir araziye it ekip sadece bizim demelerine izin vermez. Savan gerektirdii bir odaktan davranmay salayacak beyli bir rgtlenmeleri yoktur. Dvler grup dvlerine dnse bile nceden tasarlanmad gibi, bir kiinin yaralanmas veya lmesi halinde hemen bitebilmektedir. Sava iin tasarlanm zel ara gere bulunmad gibi, gre futbol gibi sava andran oyunlar bile bulunmaz.

Derleyici avc toplumlarda sava ve bar yoktur ama atma ve uzlama vardr. Uzlamalar akrabalk ilikilerine yani kardelie, atmalar dvlere ve sert kavgalara dnebilir. Bununla birlikte bu toplumlar atmalara izin vermeyecek kimi toplumsal dinamikler gelitirmilerdir. rnein Kanadann Kuzey batsnda yaayan Utku Eskimolarnda fkeli tavr ve davranmlar ayptr. Sk kzsa da fkesi abuk snen kiilere kar hogrl olabiliyorlar ama fke besleyen kiiyi sevmiyorlar. Saldrgan duygu ve davranlar erdemsizlik olarak gryorlar. Bunun yannda, atmalarn dvlere dnmesine kar da uygun toplumsal iliki biimleriyle nlem alnyor. rnek, Zairenin yamur ormanlarnda eskiden pigme denilen Mbutiler. ki kii arasnda meydana gelen mnakaaya evresindekiler kaytsz kalmyorlar. Uzlama salamann gl lsnde giderek bakalarnn da katlmasyla hemen herkesin yer ald kolektif tartmalar yaplyor. Bu tartmalar boyunca, utandrma ya da cezalandrma tehdidiyle deil, elenceli atmalarla, esprilerle, glmelerle havay yumuatmaya alarak uzlama yollar aranyor. Kendine yetmezlik elbirliinin olduu kadar rekabetin; uzlama ve uyumun olduu kadar atma ve dvn de temelindedir. Kendine yetmezlik, eretilemeli bir anlamda srekli ktlk demek. Ak sistemler iin kaynaklar hep kttr. Kendilerini yeniden retmeleri, srekli eylem halinde olmalarn gerektirir. Dolaysyla ayn kaynaktan yararlananlar arasnda rekabetin ve ayn zamanda ayn kayna dntrmek iin elbirliinin zemini hep vardr. Derleyici avc toplumlar iin bata gelen kendine yetmezlik kk gruplar halinde yaamalarndan dolay, cinsiyet orannn ska bozulmasdr. Yani, obalarda bazen dii bazen er fazla olur. Cins ktln savala gidermek lmler yoluyla ktl derinletirerek sorunu daha da arlatrr. Bu gn de sren devlilik bu toplumlarn kurucu atsdr ve bir uzlama biimi olarak grlebilir. Benzer bir dn biyolojik bir igd olarak grlen saldrganlk iin de yaplabilir. br hayvan trlerinde tanml bir d neden olmakszn saldrganlk baskn bir davran deildir. Gl hayvanlar bile kolayca saldrgan davranmazlar. Kk yaralanmalar enfeksiyonla lme gtrebilir veya yksek eviklik ve hassaslk gerektiren avlanma, alkla sonulanacak derecede aksayabilir. Sava ve sava olmayan kltrler zerinde bir karlatrlma Savaln baskn olduu 34 kltr - yerleim yeri sabit (oturgan) - eitli tarm trlerinden biri - metal ileme ve dokuma var

- kent veya kasaba var; veya topluluun ortalama nfusu elli kii veya stnde - politik btnlenme dzeyi devlet - karmak bir hiyerarileme var - snfsal tabakalama var - klecilik var - hasetlendirici bir servet sergileme tavr var - toplumsal yaptrm dzeyi tanabilir mallar zerinde kamu yaptrm - alt aydan fazla sren gebelik sonras tabu - erken yata cinsel iliki potansiyeli zayf - Askeri ana vurgu yksek - ar savakanlk - yksek bir narsisim belirtisi - ar bbrlenme - ocuklukta kayg ve baarya ynelik eitim yksek rnekler: Abipon, Albanians, Araucarrians, Ashanti, Aztec, Chukchee, Creek, Crow, Dieri, Fang, Fon, Haida, Hano, Hebrews, Iban, Inca, Jivaro, Kazak, Kung, Kutenai, Kwakiutl, Lango, Maori, Mota, Nama, Navaho, Omaha, Rwala, Samoans, Seri, Shilluk, Trobriand, Witoto, Yakut. Savaln sk veya kronik olduu kltrler yle listelenmi: Abipon, Creek, Goajiro, Jivaro, Maricopa, Murngjn, Papago, Tupinamba. Savaln baskn olmad 9 kltr - oyun ve sporlar yenimeci yerleim yeri sabit deil (gebe) - tarm yok - metal ileme ve dokuma bilinmiyor - kent veya kasaba yok, ortalama nfus ellinin altnda - politik btnlenme dzeyi zerk topluluk veya aile - basit bir kurlama var - snfsal tabakalama yok - klecilik yok - servet pek sergilenmiyor veya kt karlanyor - toplumsal yaptrm dzeyi kiisel mallara veya zel yerleim zerinde kamu yaptrm - gebelik sonras tabu snrl veya bulunmuyor - erken yata cinsel iliki potansiyeli yksek - askeri ana vurgu zayf - savakanlk az veya yok denilebilir - dk bir narsisim belirtisi - bbrlenme az veya yok denilebilir - ocuklukta kayg ve baarya ynelik eitim dk - sadece beceri oyunlar rnekler: Ainu, Andamanese, Aranda, Lapps, Semang, Toda, Vedda, Yahgan, Yukaghir. Savaln ender grld veya sk rastlanmad kltrler yle listelenmi: Ainu, Andamanese, Apinay, Balinese, Carib, Cayapa, Choroti, Chukchee, Cuna, Gond, Hano, Huichol, Kazak, Khalka, Lamba, Lepcha, Naskapi, Samoyed, Tanala, Tarahumara, Tehuelche, Toda, Yakut, Zui.

Kaynak: Dennenin, Textorden yapt derleme (Textor, R.B., 1967. A Cross-Cultural Summary). Saygn kiinin yerine beyin gemesi, arkl trkl armaan retimin yapld serbest zamann yerini art rn birikimine brakmas, kiisel mlkiyetin yerini komnal ambarn ve/veya komnal toprak mlkiyetinin almas, tek eli ve krlgan aile yapsnn ok karl ve zellikle babasoylu geni aileye evrilmesi, yatay armaanlamann efe verilen armaanlarn enlik ve bayramlarda efin armaan olarak geri dnd yeniden datma ve takasa dnmesi, gelge kavgalarn yerini kan davalarnn almas devletin ve savalarn yolunu ar ar deyen nde gelen toplumsal dnmlerdir. nsann kan dkcl, biyolojik doasndan deil toplumsal doasndan gelir. Eski bir Nazi olan Lorenz, insandaki saldrganla ve lmce iaret ederken hakldr ama bunu igdye dayandrmas kendi gemiini aklama altn akla getiriyor. Hobbesun, devletle bar arasnda kurduu nedensel iliki yerinde grnyor. Devlet gerekten bireysel zorun yerini alr ama topyekn bir toplumsal rgtlenme biimi olarak ilk oluan komnal devletler bile, zel bir kesimin, ailenin, soyun, zmrenin toplumu ynetebilirliinin maddi nkoulu olarak reten kesimin art emeine elkoymasna dayanr. Kurlamayla birlikte doal ktlk toplumsal ktla dnr. Zenginliin ister bireylerin ister bir grup veya zmrenin tek elinde topland her durumda varsllar ve yoksullar ayrm doar. Gebe derleyici avc toplumlar bolluu da yokluu da blrler. Toplumsal ktlk bolluun ve yokluun eitsiz dalmdr. Rousseunun Hobbesa kar ileri srd gibi, sava, doal ve toplumsal zenginlii sahiplenme ve art-emee elkoyma biiminin ortaya kard bu srecin rndr. Haset, nefret, kin ve utkuyla dnp duran sava/bar ikiliinin yerini dostluk, sevecenlik, hogr ve neenin ald oyun tadnda bir toplumsal durum onca kanl bir tarihin ardndan acaba hala olanakl mdr? Bavuru
Cemal, M. 1996. Eitliki Toplumlar: Smrsz bir Toplum iin Antropolojik nceleme. stanbul: Belge Yaynlar Clastres, P. 1991 [1974]. Devlete Kar Toplum. ev. M Sert, N. Demirta. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Dennen, Johan M.G. van der. 1995. The Origin of War. Groningen: Origin Press. Marx, K. 1981 [1857-58]. Grundrisse. Harmondsworth, Middlesex: Penguin Books. Wayda A. P. 1976. War in Ecological Perspective. London: Lenum Press