KAMRAN MMMDOV, ZAKR MUSAYEV AQL MRSLOV, VSAL MMMDOVA

NEFTYIILAN, NQL EDN MHNDS QURULARI V AVADANLIQLARI

Azrbaycan RespublikasThsil Nazirliyinin 312 sayl 17 mart 2009-cu il tarixli mri il drslik kimi tsdiq edilmidir.

BAKI -2009

UOT 621.65. 621.071.1. Ry vernlr: Hacyev Telman Muxtar olu t.e.d., HTQ v hidravlika kafedrasnn professoru Aslanov Ltif Firudin olu t.e.n., Neftqazlayih institutunun Dniz hidrotexniki qurularn tdqiqi laboratoriyasnn ba elmi iisi. Elmi redaktor: Zrbliyev Mansur Sabir olu t.e.n., HTQ v hidravlika kafedrasnn dosenti

Mmmdov K.M., Musayev Z.S., Mrslov A.., Mmmdova V.V. Neftylan, nql edn mhndis qurular v avadanlqlar. Drslik, Bak,Thsil NPM, 2009, 214 sh.
Drslikd neftylan v neftsaxlayan terminallarn nvlri, onlarn hidravliki v statiki hesablanmas, neft boru kmrlrinin layihlndirilmsi verilmidir. Relyefdn asl olmayaraq rast glinn razilrdn boru kmrlri trassasnn keirilmsi rtlri inaat normalar v qaydalar sasnda myyn edilmi, yerst v yeralt, fza boru kmrlrinin mhkmliy v dayanqla hesablanmas geni rh edilmidir. Neft snayesind ttbiq olunan hidravliki manlarn tiplri, ttbiq sahlri, nasosun ii arxnn yonulma drcsinin myyn edilmsi z hllini tapmdr. Qazn sxlma v nqlolunma proseslri n kompressorlarn hesabi gstricilrinin tyin olunma metodikalar izahl olaraq verilmidir. Drslikdn T 37.01.00 Dniz neft-qaz hidrotexniki qurular tikintisi ixtisas zr thsil alan tlblr, elc d elmi - tdqiqat v layih institutlarnda alan mtxssislr istifad ed bilrlr.

GR Azrbaycanda zngin neft v qaz yataqlarnn kf lunmas, nun mnimsnilmsi, istehsal, kmki byektlrin yerldirilmsi v tikilmsi byk tarixi kemi malikdir. Bu xrnlgiya aadak kimidir. Yunan tarixisi Plutarx (b.e. 50 120 ci il), rb tarixilri hmd l-Blazuri, Msud bdl Hseyn, Mhmmd Brkan, Venesiya syyah v taciri Mark Pl (1254 - 1324) qeyd etmilr ki, Abern yarmadasnda qara v a neft (kersin) xarlr ki, bu da iqlandrma, tibb, isitm mqsdlri n istifad lunur, dv karvanlar il rq lklrin danr. Balaxan kndind 35 metr drinliyind quyudan taplm da zrindn hkk lunmu yazya gr hmin quyu Allahyar Mmmd Nurlu trfindn 1594 c ild qazlmdr. 1636 1683 c illrd Alman diplmat v syyah Adam leari v svein randak sfirliyinin katibi Engelbert Kaempfer Bakdak neft quyularn tsvir etmilr v 1803 c ild Bibiheybt buxtasnda sahildn 18 v 30 m aralda iki quyudan xam neft xarlmdr. 1820 1830 c illrd neftin snaye sulu il emal edilmsin balanmdr v kersini ld etmk n ilk df Bakda distill man ixtira edilmidir. 1837 ci ild Balaxanda ilk neftayrma zavdu i dmdr. Bibiheybt yatanda 1846 c ild 21 metr drinliyind ilk neft quyusu qazlmdr. 1859 1870 ci illrd dalam neftdn (kir) kersin istehsal etmk n Suraxan qsbsind zavd, neftin saxlanmas, llmsi v tchiz lunmas n ilk n ina lunmudur. Arxiv sndlri gstrir ki, bu mddtd Abern yarmadasnda 218 neft quyusu lmudur.

Balaxan, Sabunu, Ramana, Bibiheybt qsblrinin neft yataqlarnda kfiyyat ilrin 1871- 1877 ci illrd balanmdr v xarla biln mumi karbhidrgen ehtiyatlar 500 milyn tndan x ehtimal lmudur. 1873 c il qdr Nbel v Rtild qardalar bir sra neft mdnlrinin, neft emal zavdlarnn, neft dayan tankerlrin v s. sahibi lmudur. Neftin danmas n Ldviq Nbel trfindn dnyann ilk plad tankeri Zrastr sved hazrlanmas sifari lk neft mdnlrind i prsesi edilmidir. 1878-1907 ci illr. 12 km uzunlua malik lan v neft yatan neft emal zavdu il birldirn ilk neft bru kmri tikilmidir. 1889 cu il qdr is Baknn neft emal zavdlarn neft yataqlar il birldirn btn bru kmrlrinin mumi uzunluu 230 km- atmdr. Bu bru kmrlri il ild 1milyn tn neft nql lunmu v benzin istehsal etmk n ilk byk zavd inaa Kemi neft mdnlrinin edilmidir. Bu illr rzind mumi grn Bak v Batum arasnda Zaqafqaziya dmir ylunun tikintisi baa atmdr. Bu dmir ylu neftin danmas v neft mhsullarnn Avrpaya ixrac 4

lunmasnda hmiyytli rl ynamdr. Hminin 833 km uzunluuna v 16 nass stansiyasna malik lan Bak Batum bru kmrinin tikintisin 1897 ci ild b alanm v 1907 ci ild tamamlanmdr. Bu dvrd Rusiya imperasiyasnda istehsal lunan neftin 95% - i Azrbaycann neft yataqlarndan hasil lunudur. 1899 1901 ci illrd Bak ild 11,5 milyn tn neft istehsal edirdi ki, bu da dnyann neft hasilatnn 50% - ni tkil etmidir. 1918 1928 ci illrd Avrpa v Asiyada neft snayesi zr mtxssislr hazrlayan ilk ali thsil mssissi Bak Plitexnik nstitutu yaradlm v ilk sualt quyu Bibiheybt buxtasnda qazlm v hmin quyudan neft hasil lunmaa balanmdr. 1941-1946 c illrd SSR d dvr n n drin neft quyusunun (3200-3400 m) qazlmasna Hvsan kndind neft hasilatnn n yksk gstricisi qeyd balanm, alnmdr ki, bu da ild 23,5 milyn tn tkil etmidir. II Dnya Mharibsi rzind SSR d xarlan neftin 75% -i Azrbaycann payna drd v cbhnin yanacaqla tmin lunmasnda, faizm zrind tam qlbnin qazanlmasnda bu byk hmiyyt ksb etmidir. Dniz neft yataqlarnn ilnmsi n ilk taxta platfrma da bu illrd ina edilmidir. 1949 1968 c illr. 7 nyabr 1949 cu ild Neft Dalarnda ilk quyuda 1100 m drinlikdn neft fntan vurmu v hmin quyudan gndlik hasilatn hcmi 100 tn lmudur. Neft dalar trafnda sni ada yaratmaq qrara alnm v metal estakadalar zrind nadir bir dniz hrciyi inaa lunmudur. 1958 ci ild Bak hrindn 110 km msafd aq dnizd yerln Neft Dalarnda nhng tikinti ilri aparlmdr. Bu dvrlrd DnizNeftQazLayih nstitutu zn qazma qurusunun layihsini hazrlam, ilv adasndan sahil 18 km uzunluunda sualt qaz kmri kilmi, Bak neft emal zavdu tikilmi v Krsngi neft qaz yata kf edilmidir. 5

1977-1990 c illrd dnizin drin sulu hisssi n nzrd tutulmu ilk stasinar dniz platfrmas suyun 84 metr drinliyind quradrlm v 1985-ci ild Drin zllr Zavdu ina lunmudur. 19942008ci illr. 20. 09. 1994ci il tarixd Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti H.. liyev srin mqavilsi kimi mlum lan Azri raq Gnli yataqlarnn ilnmsi n Azrbaycann ilk hasilatnn pay blgs saziinin imzalanmas mrasimin sdrlik etmidir. 1996-c ild Sngal terminalnn tikintisin balanm, 1997 ci ild bu terminal raq1 platfrmasndan ilk nefti qbul etmidir. 1999 cu ild Bak Tbilisi Ceyhan ixrac bru kmrinin layihsi hazrlanmdr, 2003 c ild 1768 km uzunluqda lan bu ixrac bru kmrinin tikintisin balanmdr. 25.05.2005 ci il tarixd Bak Tbilisi Ceyhan ixrac bru kmrinin tntnli al mrasimi lmudur. 20052006 ci illrd Azri platfrmas quradrlmdr v hminin Cnubi Qafqaz Bru kmri istismar lunmaa balanmdr. Yuxarda qeyd ediln xrnlgiyadan v lkmizin neft snayesinin masir inkiaf tarixindn grndy kimi rllespublikamzda, elc d dnyann digr lklrind neft v neft mhsullarnn istehsal snayenin n vacib sahlrindn biri hesab lunur. str suda, istrs d quruda xarlan ilkin neftin danmas, emal edilmsi v tlbatlara atdrlmas n 6

nqliyyat vasitlri il yana mhndisi qurular v texnlji avadanlqlar mhm rl ynayr. Qeyd ediln bu msllr hsr lunmu Neftyan, nqledn mhndis qurular v avadanlqlar drsliyi neftyan (saxlayan) yerst v yeralt terminallar, bru kmrlri v nlarn hesablanmas, neft snayesind nass v nass stansiyalar, kmpressrlar, magistral bru kmrlrinin tikintisi v istismar dvrnd traf mhitin mhafizsi adlandrlmaqla be fsild yazlmdr. Bu fsillrin hr biri haqqnda qsaca aadaklar qeyd etmk lar. Neftylan v neft saxlayan terminallarn nvlri gstrilmkl, nlarn sasn metal v digr materiallardan dzldilmi nlrinin knstruksiyalar trafl rh edilmi, hidravliki v statiki hesablamalar verilmidir. Bu hesablama qaydalar axn byu ndn vvlki v snrak elementlrin hesablanmas n lverili imkanlar yaradr. Bru kmrlrinin layihlndirilmsi msllri gstrilmkl brabr, nlarn relyefindn asl lmayaraq rast glinn razilrdn keirilmsi n hans rtlrin dnilmsi v hans mhndisi tdbirlrin grlmsi inaat nrmalar v qaydalar sasnda myyn edilmidir. Bru kmrlrini isti v syuq vaxtlarda ba ver bilck thlkli defrmasiyalardan qrumaq n mhndis tcrbsind ttbiq lunan kmpensatrlarn hesablanmas verilmidir. Yerst, yeralt v fza bru kmrlrinin mhkmliy v dayanqla hesablanmas geni rh lunmudur. Neft snayesind ttbiq lunan nasslardan sasn mrkzdnqama nasslarnn tiplri, texniki gstricilri, knstruksiyalar v ttbiq sahlri verilmidir. Nefti nql edn nass stansiyalarnn hesabi basqsnn tyin lunmas v bu basqya sasn nassun ii arxnn ynulma drcsinin myyn edilmsi nassun lazm lan srfd v basqda ilmsi n drslikd hmin msllr z hllini tapmdr.

Qaz snayesind geni ttbiq lunan kmpressr qurularnn tiplri, texniki gstricilri, knstruksiyalar gstrilmkl nlar ttbiq lunma raiti myyn edilmidir. Qazn sxlma v nql lunma prseslri n kmpressrlarn hesabi gstricilrinin drslikd tyin lunma metdikalar aydn kild verilmidir. Magistral bru kmrlrinin tikintisi v istismar dvrnd mhafiz lunmas, elc d atmsfer tsirlrindn qrunmas n brularn xarici sthin mxtlif izlyasiya tbqlrinin kilmsi, bya v laklarn vurulmas, katd mhafiz metdunun ttbiqi drslikd geni iqlandrlmdr. Bru kmrlrinin katd mhafiz hesablamalar nzri sullarla saslandrlm kild verilmidir. Hesab edirik ki, Neftylan, nqledn mhndis qurular v avadanlqlar drsliyi T 37.00.00 Neft qaz snayesind mhndis qurular tikintisi istiqamtind T 37.01.00 Dniz neft-qaz hidrtexniki qurular tikintisi ixtisas zr thsil alan tlblrin bilik sviyysinin yksldilmsin byk kmklik edck v Azrbaycan Respublikasnn Neft strategiyasnn myyn sahlrind elmi texniki trqqinin inkiaf etdirilmsin z thvlrini verckdir.

I FSL NEFTYIILAN V NEFTSAXLAYAN TERM NALLAR 1.1. Neft nlrinin tsnifat v istismar xsusiyytlri Neft nlri mhkmlik v uzun mrllk rti il yana, buxarlanma itkilrinin az lmas tlblrini d dyirlr. Neft nlri materialna gr dmir betndan, pladdan, metaldan v qeyri metal materiallardan mxtlif knstruksiyalarda hazrlanr. Plad neft nlri qaz fazalarndak lav tzyiq gr: kiik (2000Pa qdr), yksk (70000Pa qdr) v atmsfer tzyiqli lurlar. Knstruksiyasna gr plad neft nlri aquli silindrik, hrizntal silindrik, damckilli v xndktipli lurlar. aquli silindrik neft nlri n geni yaylmdr v sasn knusvari rtkl, sferik rtkl, pantnlu, zn qapaql lurlar. aquli silindrik neft nlri. Bu nlr rtklrinin knstruksiyasna v hcmlrin gr frqlnirlr. Nrmal sral aquli silindrik neft nlrinin hcmlri: 100, 200, 300, 400, 500, 700, 1000, 2000, 3000, 5000, 10000, 20000, 30000 v 50000 m3- dir. Hcmi 50000m3 lan neft ni istisna lmaqla qalan btn hcmli nlr snaye metdu il tiikilir. 50000m3 lan neft ni is hm snaye, hm d tbq metdu il tikilir. Hazrda xarici lklrd neft nlri parknda byk hcmli (100000, 150000 , 200000 m3) neft nlri yerldirilir ki, bu da tikinti v quradrma xrclrini v neft itkilrini xeyli azaldr. 100000m3 lik neft nlrinin mnfi chti nun quralarnn qalnlqlarnn hesabat zr 28 35mm lmasdr 9

ki, bu da quraqlarn rulnladrlmasna imkan vermir. Bel neft nlrini tbq sulu il tikmk lverilidir. Hcmi 5000m3 lan aquli silindrik neft ni (kil 1.1) sasn gvddn, dibdn v knusvari rtkdn ibartdir.
4

kil 1.1 Hcmi 5000m3 lan aquli silindrik neft ni.

1- dibi; 2- mrkzi dayaq; 3- gvdsi; 4 qapan pri; 5 axta tipli nrdivan; 6 qapaq.

nin diametri 22800mm, gvdsinin hndrly 11920mm, ktlsi 89231 kq dr. Dibi ruln kilind buraxlr. Hazrda ttbiq lunan aquli silindrik neft nlrinin ptimal llri cdvl 1.1-d gstrilmidir.

10

Damckilli neft nlri. Bu nlrin btn nqtlrind lav tzyiqdn ml gln dartlma grginliyi eynidir. Damckilli neft nin (kil 1.2) ekvatr zr diametri 18500mm, turacan n yksk nqtsin qdr lan msaf 10850mm, rtyn qalnl 5-6 mm, dayaq hlqsinin xarici diametri 16494 mm, daxili diametri 13364 mm, eni 1665 mm, tbqsinin qalnl 10mm dir. Cdvl 1.1. aquli neft nlrinin ptimal llri nin hcmi, m3 1000 5000 10000 20000 30000 50000 Mvcud llri, mm Diametr, Hndr., D H 123330 8940 22800 11920 34200 11920 45600 11920 45600 17880 60700 17880 ptimal llri, mm Diametr, D Hndr., H 10430 11920 20920 14900 28500 17880 39900 17880 45600 17910 60700 17910

kil 1.2. Damc killi neft ni.

1- nrdivan; 2- gvd; 3- dib

11

Dayaq hlqsinin 810 mm qalnlql tbqdn hazrlanm radius v hlq istiqamtlrind srtlik qabralar vardr. Qabralarn say 40dr. nin daxilind qalnl 8mm lan qabra dibin knarlarnda dayaq hlqsinin yuxar hisssin qdr gedir. Damckilli neft nlri St.3 markal marten pladdan hazrlanr. Bel neft ninin hazrlanmasna 64 tn metal srf edilir. Hmin metaln 63,4% - i nin gvdsin; 12,8% - i daxili karkasna, 21,1 % - i dayaq hisssin v 2,7% -i nrdivana, pr v s. srf edilir. Hrizntal silindrik neft nlri. Bu nlr tsrrfatn mxtlif sahlrind ttbiq lunur. Bu tip nlrd neft adtn lav tzyiq altnda saxlanlr (kil 1.3). Yerst hrizntal silindrik neft nlrinin ptimal parametrlri cdvl 1. 2 verilmidir.

kil 1.3. Hrizntal silindrik neft ni. nin daxilind iki bucaq v be aralq srtlik hlqlrindn ibart iki diafraqma quradrlmdr. Srtlik hlqlri 75 50 5 mm ll bucaqdan hazrlanm nin gvdsin v bir birindn 1,8 m msafd qaynaq edilmidir. Diafraqmann dayaq hlqlri 120 80 8 mm ll bucaqdan hazrlanm v nin gvdsin qaynaq edilmidir. n dirk tipli dayaqlar zrin qyulmudur. 12

Xndk tipli neft nlri. Bu nv nlrin qaz fazasnda temperaturun dyim amplitudu x azdr. Bundan lav yann thlksi az lduu n nlr aras msafni azaltmaq lur (kil 1.4). Cdvl 1.2. Hrizntal silindrik neft nlrinin ptimal parametrlri Nminal hcmi, m 5 10 10 25 25 50 50 75 100 100 500 1000 Diametri, m 1,9 2,2 2,2 2,8 2,8 2,8 2,8 3,2 3,2 3,2 6,0 6,0 Uzunluq, m 2 3,3 2,8 4,8 4,3 9,6 9,0 9,7 9,0 12,7 18,0 35,8 Diblrinin kntsruksiyas. Yast Knusvari Yast Knusvari Yast Knusvari Yast Knusvari Yast Knusvari Yast Yast Daxili tzyiq, MPa 0,04 0,07 0,04 0,07 0,04 0,07 0,04 0,07 0,04 0,07 0,04 0,02

13

kil. 1.4. Xndk tipli neft ni:

1- nrdivan; 2- rtk; 3 ferma; 4- dayaq dirk; 5 yan divar rty; 6 dibi.

Bu tip nlr yarmqaya, qumlu v gilli qruntlarda tikilir v bu qruntlarda suyun maksimal sviyysi nin dib sviyysindn az 1,5 2,0 m aada lmaldr. nin divar v dibinin metal rtynn qalnl 5mm lur. Metal rtk 30006000 mm ll plad tbqlrdn hazrlanr. ndki mayenin tsir qvvsi metal rtk vasitsi il nin dibin v divarna trlr. nin rty plad fermaya syknir, fermann uclar betn zl dirnir. nin dib mailliyi 0,005 dir.

kil. 1.5. Hcmi 600m3 lan krkilli n.

nfsalma klapan; 2 aquli sviyyln; 3- mayeni sviyyni, temperatura il lmk n kamera qapa; 4 siyirtm; 5paylayc bru; 6 drenaj.

14

Krkilli nlr. sasn neft mhsullarn v ya maye qazlar 0,25; 0,6; 1,0; 1,8 MPa lav tzyiq altnda saxlamaq n ttbiq edilir. 0,20 MPa tzyiqdn aa tzyiqlrd bu nlrin ttbiqi iqtisadi chtdn lverili deyildir. Krkilli nlr leqirlnmi pladdan hazrlanr (kil 1.5). Krkilli nlr gvdlrin qaynaq edilmi bru dayaqlarn vasitsi il betn zllr zrind yerldirilir. Krkilli nlrin hcmlrinin diametrlrdn asl laraq dyimsi aadak cdvld gstrilmidir. Diametri, m Nminal hcm, m3 9 300 10,5 600 12 900 Cdvl 1.3. 16 20 2000 4000

Sualt neft nlri. Bu nlr dniz neft bazalarnda knkret raitdn asl laraq ttbiq luna bilr. Sualt neft nlri: plad, dmirbetn, elastik sintetik v ya rezin materiallardan hazrlanr. Sualt neft nlrinin i prinsipi neft v neft mhsullarnn sxlqlarnn suya nisbtn az lmasna v nlarn su il praktik laraq qarmamasna saslanr. na gr d, sualt neft nlrinin alt aq lur. nin aasnda su qat, nun stnd is neft yerlir. Nefti ndn xardqda, n su il dlur v ksin ni neftl dldurduqca su dniz sxdrlr. Neft n tzyiq altnda nassla vurlur, ndn is su sutununun basqs il gtrlr. Sualt nlr suya batrlma drcsin gr dnizin dibind, stasinar v dyin zm qabiliyytin malik zn nlr blnrlr. Btn sualt neft nlrind neftin sxladrlmas suyun hidrstatiki tzyiqi hesabna lur. nlr dnizin dibin lvhlr vasitsi il brkidilir. Suyun sthindki siqnal szgci elastik qbul paylayc bru xtti vasitsil n v gmi il laqlndirilir. Bzi nlrin hcmi 400m3- atr. Stasinar metal sualt 15

nlrin hcmi 82000m3 atr. zn sualt plad n (kil 1.6) dibsiz silindrik gvd, rtk v qapaqla srt birlir. Bu zaman qapaq eyni zamanda szgc rlunu ynayr v ni zn vziyytd saxlayr. ni neftl dldurduqda n su sthind myyn qdr batm vziyytd zr. nin qapana qyulmu nass vasitsil btn texnlji mliyyatlar aparlr. Bu nv sualt neft nlrinin hcmi 10000m3 atr.

kil 1.6.Sualt plad neft ni Neftylan silindrik metal nlr. Neftyan terminallar xarlan neftin lazm lan vaxta qdr saxlanlmasna v nun nql lunmasna xidmt edir. Neft terminallar yerst v yeralt lmaqla iki nv blnr. Yerst neft terminallar aadak sas hisslrdn ibartdir: nefti n vuran fqi bru kmri (1), nefti nin yuxar hisssin qaldran aquli bru (2), neftyan silindrik metal n (3), siyirtm (balayc) dyn (4), nefti nql edn (tlbatya atdran) bru kmri (5) v bru kmri zrind quradrlm nass stansiyalar (6). Neftyan silindrik metal nin knstruktiv hisslri is aadaklardr: nin yeralt dmir betn dib tavas (6), dm (7), daxili divar (8), 16

divarlar aras izlyasiya qat (9), xarici divar (10), rtk qapa (11), szgc (filtr) brusu (12), ni atmsferl laqlndirn aerasiya (hava) brusu (13), nin rtk qapan hat edn mhccr (14), yer sthi il nin rtk qapa arasnda laq yarat -

17

kil 1.7. Neftylan silindrik metal nin knstruksiyas v hidravliki hesablama sxemi 14

maq n pillknlr (15). str yerst terminaln, istrs d neftyan nin knstruktiv hisslrinin hr birinin z funksiyalar vardr. Neftyan yerst terminallarn uzununa ksik v plan zr aadak sxem (kil 1.7) sasn hidravliki hesabatlar aparlr. 1.2. Neft bazalar v sas mliyyatlar Neft mhsullarnn qbulu, thvili v saxlanmas mliyyatlar texniki qurular kmpleksindn ibart neft bazalarnda aparlr (kil 1.8).

kil.1.8. Neft bazasnn ba plan.

1,18- neft nlri park; 2- siyirtmlrin idarlunma binas; 3- nass binas;
4- ehtiyat elektrik stansiyas; 5- dldurma-baltma estakadas; 6- elektrik stansiyas; 7 qazanxana; 8- dispeer mntqsi; 9 qab anbar; 10 - istehsalat blku; 11 ya anbar; 12- ya dldurmaq n klnka; 13- mayetkn; 14- avtsistemlr dldurmaq n klnka; 15,17 yuma mntqsi; 16 yann depsu; 19- subasq qllsi; 20 yan karxanas; 21- sututumu; 22- neft tutucusu; 23- tmizlyici qurular; 24-mhafiz pstu.

18

Yann thlksizliyi qaydalarna v istismar tlblrin uyun laraq neft bazasnn razisi aadak zanalara ayrlr: 1. Dmirylu stansiyas znas. Burada sasn dmirylu xtlri, yklm-baltma estakadas v meydanas, texnlji bru kmrlri v siyirtmlr mntqsi, nass stansiyas, peratr binas v labratriya yerldirilir. Bu znada dmirylu il danan neftin yklnib balmas zr mliyyatlar aparlr. 2. Su mliyyat znas. Burada sasn yanalma qurular, krp, nassxana, texnlji bru kmrlri v peratr binas yerlir. Bu znada su nqliyyat il danan neftin yklnib baldlmas zr mliyyatlar aparlr. 3. Saxlama znas. Burada sasn neft nlri park, texnlji bru kmrlri, siyirtmlrin yerlm mntqsi, yann sndrmk n su nlri v kpk xtlri yerlir. Bu znada saxlama mliyyatlar aparlr. 4. Kmki texniki qurular. Burada sasn mexaniki v qaynaq emalatxanas, qazanxana, elektrik stansiyas, material v yanacaq anbarlar yerlir. 5. nzibati-tsrrfat znas. Burada idar, yann depsu, mhafiz binas v qaraj yerlir. 6. Tmizlyici qurular znas. Burada kdrclr, neft tutucular, tkrar kdrclr v fltatr qurusu yerlir. Znada snaye axnlarnn v ya sularnn tmizlnmsi zr mliyyatlar aparlr. Btn qurular, neft bazasnn nrmal istismarn tmin etmk rti il nmunvi layih zr tikilir. Neft bazasndak mliyyatlar aparmaq v qurular idar etmk n bazann razisind avtmbil yllar, yannsndrm texnikas n giri v x yllar vardr. stehsalat v kmki byektlrin meydanalar prlnmlidir. Yaay v mumi binalar (yemkxana, tibb mntqsi v s.) prlnmnin xaricind qalmaldr. Neft bazasnda qurular yerldirrkn yllarn, texnlji bru kmrlrinin, 19

su, kanalizasiya v elektrik xtlrinin uzunluqlar mmkn qdr az lmaldr. Neft bazasnn sas istehsalat gstricisi yk dvriyysidir, yni qbul edilmi v thvil verilmi neftin miqdardr. Neft bazalar hrdn v yaay mnqlrindn knarda yerlir, dmirylu v sahil qurular il laqlndirilir. Neft bazarlarnn istismar zaman dmirylu sisternlrin sasn iki sulla: nass vasitsil v srbst axnla neft dldurulub baldrlr (kil 1.9). Birinci sldan yerin relyefi v raiti, neft nlrinin yerlm vziyyti v bru kmrlri sxemi srbst axnn ttbiqin imkan vermdikd, istifad lunur.

kil 1.9. Dmirylu sistemlrinin dldurub - baldlmas sxemlri.

a-c nassla; b- srbst hermetik axnla; d- srbst aq axnla;1-n; 2- nass; 3- bru; 4- kllektr; 5- baldc dayaq; 6- baldc bru; 7 baldc cihaz; 8 elastik lanq; 9 sistern; 10 vakuum brusu; 11 vakuum kllektru; 12- nv; 13 aq nv; 14 kanal; 15- baldc cihaz; 16- qapal nv; 17 qazayrc bru.

20

Srbst axn sulu zr neftin neft baltma - dldurma prsesi kil 1.9 b, d d gstriln sxemlr zr aparlr. Bu sul lav tzyiq altnda da ttbiq luna bilr. Dmirylu baltma dldurma estakadasnn say aadak dstur il tyin lunur:

ne =

nmT 24

(1.1)

burada ne estakadann say; nm- gn rzind neft bazasna daxil lmu marutla rn say; T dmirylu marrutunun estakadada lma vaxt. Baltma dldurma qurular neftin dmirylu sisternlrin dldurulub baldlmas vaxtnn mmkn qdr minimum lmasn tmin etmlidir. zlly v dnma temperaturu yksk lan neft v neft mhsullarnn baldlb dldurulmasn srtlndirmk n nlar ilin syuq aylarnda qzdrlr. Dmirylu estakadasnn uzunluu aadak dsturla tyin edilir:

Le = nc aili
i =1

(1.2)

burada nc marrutdak sistemlrin say; ai marruta daxil lan sistemlrin nvlri zr say; li mxtlif nvl sisternlrin uzunluu. Dmirylu estakadalar bladc dldurcu v kmbin edilmi lurlar (kil 1.10a,b). Su nqliyat gmilrindn nefti baltmaq- dldurmaq n dniz sahilind liman v digr qurular tikilir. Yanalma vasitlri dnizin sahilin paralel, krplr is perpedikulyar v ya myyn bucaq altnda yerldirilir.
21

kil 1.10a. Baldc dldurucu dmirylu estakadas

1- sas kllektr; 2dayaqlarn brkildilm elementlri; 3 hidravliki sistemin dasql, baldc v drenaj bru xtlri; 4-NC v avtmatika xtlri; 5kmki brularn brkidil-msi n qruu; 6 qaz hava qarn knar etmk n bru xtlri; 7yuxar xidmt meydanas; 8 keid krps; 9 avtmatik dldurma daya ASN-2; 10,11- dmir ylu sisternlri; 12 nasaz sisterndn neftin baldlmas n kllektr.

Limann su akvatriyas gcl klkdn, buz v digr tsirlrdn mhafiz lunmu yerd lmaldr. Bzn bu mqsdl xsusi dambalar v digr mhafiz divarlar v dalayaranlar tikilir. Knkret ay v dniz raitinidn asl laraq zn yanalma qurusundan istifad lunur (kil 1. 11). 22

Bu quru saddir v sasn lvbrlrdn, yklrdn elastik lanqlar birldirici qvadan, sualt neft kmrini szgcl birldirn elastik lanqlardan, zgcdn, tankerin brusunu zgcl birldirn elastik lanqlardan v tankerdn ibartdir. Sualt neft kmri dnizin dibi il kilir v dala tsirindn mhafizsi v suda zmmsi n dnizin dibin brkidilir.

1.10.

kil 1.11. zn yanalma qurusu

1- lvbrl brkitm; 2- lav yklnm; 3 elastik lanqlarn birldirici qva; 4- zgcli sualt neft kmri il birldiriln elastik lanq; 5 zgc; 6- zgci tankerl birldirn elastik lanq; 7 tanker.

23

Dniz tankerlrinin (ykqaldrma qabiliyyti 80000 tn) dldurulub baldlmasn avtmatladrmaq mqsdil ASN -6A tipli quru ttbiq lunur. Bu qurunun neft buraxma qabiliyyti 3800 m3/saat v bru kmrinin diametri is 400mm dir. Quru sasn yarmavtmatik z zn mrkzldiriln hidravlik idar lunan dldurucu dayaqdan, elektrik v hidravlik idaretm pultu lan peratr kabinsindn, idaretm blkundan v elektrik idar lunan siyirtmdn ibartdir. z hrkti il gedn gmilr n rta sutkalq srti 350 km/sutka qbul etmk lar. z hrkt etmyn barjlar n yedklrin zruru say: K j = CjN j burada Cj yedyin vahid gcn dyri; Nj btn yedklrin gcdr:

N j = Pj
burada Pj vahid ykn dartlmas n lan gc: Pj=0,060,12kVt/m; verilmi yk axn n btn barjlarn mumi ykqaldrmasdr.
1.3. Neft nlri park v nlarn avadanlqlar

Neft nlri park neft bazasnn v magistral neft kmrlri stansiyasnn sas v baza qurusudur. Parkn tikilmsin srf lunan vsaitin 60 70% -i bu quruya srf lunur. Neft nlri parknn texniki iqtisadi chtdn qiymtlndirilmsi aadak gstricilr saslanr: nin 1m3 hcminin qiymti; neft nlri parknn 1m3 tutumunun (hcminin) mumi qiymti. Buraya trpaq ilri, texnlji bru kmrlri, su xtlri, kanalizasiya, yllar, iqlandrma v s. daxildir; sas tikinti materiallarnn parkn 1m3 tutumlu srfi. 24

Neft nlri park n nlrin nvnn seilmsi aadak kriteriyalara saslanr: neft nlri parknn tlb lunan mumi tutumunun qbul lunan v ya thvil veriln neftin gndlik (dekadalq, aylq) hcmi il mqayissi. Bir nin tutumu el seilir ki, saxlama prsesind tam dlsun; eyni tipli neft v neft mhsullarn saxlamaq n eyni tipli nlr seilir; nin knstruksiyas nun ykdvriyysi msalndan asl laraq seilir, yni neftin saxlanmas zaman buxarlanma itkilri maksimum azalmaldr. Neft nlri parknn razisind nlr qruplarla yerldirilir v nlarn arasndak msaf yann thlksizliyi tlblrin uyun laraq tyin edilir. Neft nlri park, nun bndlnmsi razisindn knarda drlarda qyulmu lampalar vasitsi il iqlandrlr. Neft nlri parknda yanna qar siqnalizasiya bksi mvcuddur. Qza hallarnda neftin btn razi zr yaylmasnn qarsn almaq n nlr v ya nlr qruppu trafnda trpaq bndlnmsi tikilir. Bndlnmnin mumi hcmi nin v ya nlr qrupunun mumi hcmin brabr lmaldr.
1.4. Silindrik metal nlr haqqnda mumi mlumat. n tsir edn yklr

nlr neft mhsullarn, sxlm qazlar, suyu, maye ammiyak, turular, texniki spriti v baqa mayelri saxlamaq n istifad edilir. Metal nlrin sas elementlri plad tbqdn hazrlanm divardan, dib tavasndan, rtk tavasndan ibartdir. nin istismar avadanlqdar mayeni dldurmaq, lmk v axtmaq n qurulardan, qruyucu klapanlardan ibart lur. nin dib tavas mayenin tsirindn grginliy mruz 25

qaldndan, dib tavasn hesablamaq tlb lunur. nun qalnl knstruktiv laraq, metaln krrziyaya uramasn v qaynaq ilrinin tlblrini nzr almaqla qbul edilir. Dib tavas plad tbqlrdn qaynaq vasitsi il birldirilrk hazrlanr. Plad vrqlr ruln halnda meydanaya gtirilir, vrqlrin qraqlarn bir birinin zrin turtmaqla nlar qaynaq edilir ki, bunlarn da iki trfli qaynaq edilmsi mmkn lmur. nin divar bir ne quraqdan ibart lur. Hr quran hndrly plad tbqnin enin brabr lur. nin rty dartlan knusvari metal knstruksiyas qbul edilir. rtk trapesiya killi tbqlrdn ylr. Tbqlr mrkzi plad halqann v nin divarnn zrin yerldirilrk brkidildikdn snra, mrkzi halqann mvqqti qayna sklrk xarlr. Silindrik metal nin statiki tsirlr hesablanmas n aadak ilkin mlumatlardan istifad edilir: nin sasnn fiziki mexaniki gstricilri. Bura sas qruntunun hcm kisi n (t/m3), sasn qruntunun daxili srtnm buca v srtnm msal cn; nin hcmi V(m3); nin hndrly H (m); nin daxili hisssinin radiusu R=D/2 (m); nin rtk hisssinin hndrly f (m); nd neftin maksimal driliyi h (m); Nrmativ qar rtynn yk aadak kimi hesablanr: S = S0 . rtyn maillik buca 250 dn az lduundan = 1,0 qbul edilir. Hesabi qar yk is aadak dsturla hesablanr:

S = S 0 f
burada f qar yknn etibarllq msaldr: f =1,4.
26

Qar ykndn baqa n aadak yklr tsir edir: klk, hidrstatik tzyiq, nin rtk, dib tavas sthin dn yklr (daimi v mvqqti). Klk yknn tyini. Klk yknn rta nrmativ qiymti hndrlkdn asl laraq aadak dsturla tyin lunur: Wm = W0 kC burada: W0 klk tzyiqinin nrmativ qiymti lub, nin yerldiyi rayna uyun laraq tyin edilir. C aerdinamiklik msal lub SNiP 2.01.07-85d 4- c lavdn kil sasn tyin edilir (kil 1.12).

kil 1.12. Dairvi silindrik sthli neftyan nin klk tsirin hesablanma sxemi.

Aerdinamiklik msalnn sxemd gstriln qiymtlri aadak kimi tyin edilmidir: Ce2=- 0,8; Ce1=-0,48; Sxemdki Ci msalnn qiymtlri, nin elementlrind rtk knstruksiyas lmayan yerlrd gtrlr v Ce2 msalnn qiymtin brabr qbul edilir: Ci = Ce2. razinin tipindn asl laraq k msalnn qiymti qbul lunur. 27

Klyin nrmativ yan v aquli yklri aadak ifadlrl tyin edilir.

Wm = W0 kCe1 ;

aq Wm = W0 kCe 2

Klyin aktiv hesabi tzyiqinin fqi v aquli qiymtlri aadak dsturlarla tyin edilir.

Wufuq = Wm

aq Waq = Wm

Burada klyin etibarllq msal lub 1,4 gtrlr. n yuxardan aaya v aadan yuxarya dru tsir edn qvvlr. n yuxarndan aaya dru tsir edn aquli yklrin v aadan yuxarya tsir edn yklrin nrmativ v hesabi qiymtlri uyun laraq cdvl 1.4 d v cdvl 1.5 d verilmidir.
Cdvl 1.4 Hesabi yk, kq/m2 70,0

1 2 3 4 5

Ykn nv Qar yk stilik izlyasiya qat Vaakum Plad vrq rtyndn rtyn knstruksiyasndan

Nrmativ yk kq/m2 50 45 25 20 25

Ykln. msal 1,4 1,1 1,1 1,1 1,1

49,5 27,5 22,0 27,5

nin mumi kisi: P = (22,0 + 27,5)R 2 + 2RH div met + R 2 div met dsturu il hesablanr.

Ykn nv

Nrmativ
28

Ykln.

Cdvl 5 Hesabi

yk, kq/m2 1 2 Qaz bluunda yaranan izafi tzyiq Klyin srma tzyiqi -200 -36,0

msal 1,2 1,4

yk, kq/m2 -240 -50,4

Qaldrc qvv is aadak ifad il tyin lunur. N = q2R 2 nin kisini nzr almaqla ankerlri qaldrc qvv N an = N P Bir anker dn yk aadak dsturla tyin lunur. N Pan = an n Burada n nin traf zr ankerlrin saydr. Bir anker milinin en ksik sahsi aadak kimi taplr. P s Aan = an Ran Burada Ran hesabi mqavimtdir. Ankerin AI sinifli plad mil n Ran=2350kq/sm2-dir.
1.5. nin divarnn mhkmliy hesablanmas

Neftyan nin yan divar elementi aadak sxem zr hesablanr (kil 1.13). nin divar mhkmliy hesablanarkn, mmentsiz nzriyyy sasn divar silindrik qabq kimi mayenin (neft, yaxud neft mhsulunun) hidrstatik tzyiqindn v qazn izafi tzyiqindn dartlmaya ilyir.

29

kil 1.13. nin yan divarlarnn mhkmliy hesablanma sxemi

nin dib tavasndan x msafd lan hesabi tzyiq aadak dsturla tyin lunur:
Px = g (h x )n1 + Piz .n2

burada, neftin sxl = 878 kq/m3; n1hidrstatik tzyiqin yklnm msal: n1=1,1; n2buxar hava qarnda izafi tzyiqin yklnm msal; n2=1,2; Pizbuxarhava qarnn izafi tzyiqi Piz=200kq/m2. x=0 lduqda, hesabi tzyiq maksimal qiymt alr. Neftyan nin yan divarnn qalnln knstruktiv laraq d = 4 10 mm qbul etsk, divarn dartlmasnda maksimal tzyiqin tsirindn yaranan grginliyi aadak dstrula hesablamaq lar. P r = max

Qaynaq tikiinin dartlmaya qar davamll aadak rtl yxlanlr: Pmax r 0,8Rq d 30

burada: Rq qaynaq tikiinin dartlmaa hesabi mqavimtdir: Rq=15000kq/m2. Divar nin dib tavas il birlm yerind yici mment yaranr. Birlm yerind defrmasiyann ksilmmzliyini, dib tavasna dn tzyiqin p = H lduunu nzr alsaq, nda srhd yici mmenti
2 r 1 gH , [Nsm/sm] M 0 = 1 k k H r

yaxud k 1,3

il vz etsk alarq:

M 0 = 0,3gH n r d
yici mmentin birlm yerindn sfra brabr lduu msaf aadak dsturla taplr:
h0 = 0,6 r Neftyan nin divarnn dib tavasna birlmsini elastiki qbul etsk, yici mment aadak dsturla hesablanar: M 0 e 0,1H n r d

Qaynaq tikiind yaranan grginlik aadak dsturla tyin edilir v qaynaq tikiinin dartlmaya qar davamll rtind yxlanlr: 6M 0e 6M 0e qt = = Wqt bn 2 n divarnn dartlmasndan yaranan grginliyin v qaynaq tikiind yaranan grginliyin vektrlar bir birin perpendikulyar lduundan bu grginliklr cmlnmir. Dib tavasnn divarndan bayra xmas 50mm artq lmamaldr. 31

na gr ki, birlmd yaranan qvvlr nzr alnacaq drcd artmaa balayr. Sn nticd divarla dib tavasnn birln hisssinin qalnl artmaa balayr ki, bu da knstruksiyann qeyri effektivliyini artrr.
1.6. n rtynn statiki yklrin tsirin hesablanmas

Neftyan nin rtk knstruksiyasnn sas hndsi llri kil 1.14 d gstriln sxem sasn tyin edilir.

kil 1.14. nin rtk qapann hndsi llrinin tyin edilm sxemi

Bel ki, nin rtk qapann fq nzrn meyl bucann tangensi tg = 0,125 qbul lunarsa, rtk kntsruksiyasnn hndrlyn nin daxili radiusuna (R) sasn aadak kimi tapmaq lar: f = Rtg nin rtk qapann yrilik qvsnn radiusu kil 1.14- sasn aadak dsturla taplr:
2 Rm = R 2 + (Rm f ) ; 2

32

2 2 Rm = R 2 + Rm 2 Rm f + f 2 ; 2 Rm f = R 2 + f 2

R2 + f 2 Rm = 2f

rtyn mrkzi v knar hisslrinin radiuslar R arasndak bucaq sin = ifadsindn taplr. Rm Planda rtyn knik sthini 18 hissy blsk (kil 3600 = 20 0 lik bcaqla lan qvs 1.15) hr bir hiss 18 sektrunu hat edr. Bu qvslri snq xtlrl birldirsk, Dc xbucaqlnn hr bir trfinin uzunluu lar. 18

kil1.1.15. rtk qapann1/18 hisssi.

nin rty dartlan knstruksiya lduundan, hesabat 1 df statik hll lunmayan sistem gr aparlr. Diametral ks istiqamtd yerln tbqnin tirlri nin divarna syknn btv snq tir kimi qbul edilir (kil 1.16). fqi RH reaksiya qvvsinin snq tir tsirini yxlayaq. Bunun n inaat mexanikasndan mlum k msaln tyin edk. 1 15 Jn k= ; = , 1 + 8 Ff 2

33

burada: f snq tirin qalxma hndrly; J tirin talt f f mmenti; F tirin en ksik sahsi; n msal lub, = l Dc nisbtinin qiymtin gr cdvldn taplr.

kil 1.16. Snq tir frmal rtk knstruksiyasnn statiki yklrin tsirin hesablanma sxemi

Snq tird yaranan maksimal yici mment aadak dsturla tyin lunur: M x = M 0x RH y , burada: M 0x yici mmentin mrkzdki qiymti:

ql 2 ; 8 qyuxardan aaa dru ynlmi rty tsir edn yklr; l- snq tirin arm: l=Dc; yreaksiya qvvsinin maksimal qlu: y=f . Bu halda dayaqda yaranan fqi reaksia qvvsi M 0x =

34

RH = RHa = RHb =

ql 2 k 8 f

lar. Taplm bu qiymtlri yerin yazlaraq, maksimal yici mment hesablanr. Tirin en ksiyind yaranan grginlik aadak dsturla hesablanr v alnm qiymt sasn tirin material, yni pladn markas seilir. M = x W
1.7. Neftylan nin bnvrsin tsir edn yklrin tyini

Silindrik neftyan nin divar byu bnvry dn brabr yaylm yklr aadaklardr: 1. Divarn kisindn (kil 1.17):

P1 = H div met
2. rtyn kisindn: 2 qD 1 P2 = = qD 4D 4 3. Divar v rtyn birg kisindn: P = P + P2 1 Dib tavasnn sthin aadak yaylm yklr tsir edir (kil 1.18): 1. Mayenin (neftin) hidrstatik tzyiqi: q1 = H n 2. Dib tavasnn kisi: 35
kil 1.17. Divar v rtk knstruksiyalarnn tsirindn bnvrnin yklm sxemi.

3. zafi tzyiq: Btn yklrin cmi:

q2 = n1 dib met q3 = Piz q = q1 + q2 + q3

kil 1.18. Bnvr sthinin yklnm sxemi

Bnvry dn quradrma (mntaj) nun hat yklri sahsin uyun laraq tyin edilir.
1.8. sasn hesabi mqavimtinin tyini

Bnvr qruntunun fiziki - mexaniki gstricilrin aadaklar aiddir: qruntun daxili srtnm buca: ; daxili srtnm msal: cn; qruntun hcmi kisi: n ; Bnvrnin turacann sahsi v eni aadak ifadlrl taplr: A = R 2 ; b = A sasn hesabi mqavimti aadak dsturla tyin lunur:

R=

c1 c 2
ke

M y k z b n + M q d1 n + M q d b n + M c cn

burada: ke etibarllq msaldr. ke=1,1; c1, c 2 qruntun xarakteristika msallar lub, qrun36

tun nvndn asl laraq qbul edilir v adtn c1, = 1,3 ,

c 2 = 1,35 gtrlr.
d1 v db bnvrnin qyulma drinliklridir.
1.9. Silindrik metal nin hidravliki hesablanmas

Hidravliki hesablamalar sasn drd xarakterik ksik zr aparlr. Nefti n vuran (1)bru kmrinin snunda v n yaxn birinci nass stansiyas istisna lmaqla, digrlrin yaxn ksiklrd axnn yaratd tzyiq P=(3 4) atm. tz. (3 4)105Pa lmaldr. aquli kmrl (2) qalxan neft axnn n daxil lma ksiyind tzyiqini Bernulli tnliyin sasn tyin etmk lar. Axn brunun daxili en ksiyini btvlkd hat etdiyindn (brudan ken axn basql rejimd lduundan) 1-1 v 2-2 ksiklrind srt 1 = 2 = lur. Mqayis mstvisini 1-1 ksiyi zr gtrmkl, Bernulli tnliyini aadak kimi yazmaq lar (kil 1.7).
z1 + P 12 P 2 1 + = z2 + 2 + 2 + hw1 2 g 2 g g 2 g

(1.3)

burada: z1=0; z2=H1; P1 neft vuran fqi brunun snunda axnn yatard tzyiq: P1 (3 4)105Pa; P2 axnn neftyan n daxil lma ksiyind yaratd tzyiq; hw1-2 1-1 v 2-2 ksiklri arasnda basq itkisi lub, aadak dsturla tyin edilir.

hw1 2 = (1

H1 2 + ) . D1 2g

Bunlar (1.3) tnliyind yerin yazsaq, alarq: 37

2 P1 P H = H 1 + 2 + ( 1 1 + ) g g D1 2g

(1.4)

(1.4) istifadsind aquli bru il neftin qaldrlma srtinin

1 =
v 900lik iki df dnm

Q1

4Q1 D12

(1.5)

( 90 = 0,23 ), nzr alsaq, alarq:

il = 2 90 0 lduunu

P = gH1 + P2 + (1 1

H1 8 Q 2 + 2 90 0 ) 2 14 D1 D1

(1.6)

(1.6) ifadsindn P2 ni taprq:

H1 8 Q12 P2 = P gH1 + (1 + 2 90 0 ) 2 4 1 D1 D1

(1.7)

burada: 1 bruda neftin axnnn hidravliki mqavimt msal lub, D1<4,0m lan brular n N.N. Pavlvski dsturu il hesablanr:

4 1 = 8 gn D 1
2

3 n

Burada n bru materialnn kl ktrlk msaldr: n=0,015; D1 nefti n vuran brunun daxili diametri lub, D1= (1,52)D2 qbul edilir; 38

D2 nefti nql edn brunun daxili diametri lub, il rzind nql lunan neftin miqdarna sasn mlumat cdvlindn seilir. Yerst terminallardan magistral bru kmrlri il axnn hidravliki hesablanmas sad bru kmrlrinin hidravliki hesablama sxemin saslanr. Birinci nass stansiyas neftyan n yaxn yerldiyindn, neftin ndki sviyysini dyimz qbul etmk lar. nda brunun birinci nass stansiyasna n yaxn ksiyind axnn tzyiqini Bernulli tnliyindn istifad edrk aadak kimi tyin etmk lar (3-3 v 4-4 ksiklri zr): H2 +
2 P3 3 P 2 2 l + = 4 + 4 + ( 2 2 + ) 4 , (1.8) D2 2g g 2 g g 2 g

P3 =Pa 105Pa; 3 0 ; 4 =

Q2

4Q 2 ; D 22

8 Q 2 l P4 = Pa + gH 2 + 2 2 + 2 2 , D4 D2 2

(1.9)

burada: H2 nass stansiyasna yaxn ksikd brunun mrkzi xtti il ndki maksimal sviyy ara sndak hndrlk (kil 1.7); Krilis msal: = 1,1 ;

4 2 hidravliki mqavimt msal: 2 = 8 gn D 2 l2 nefti nql edn brunun nass stansiyasna q dr lan uzunluu; yerli itgilrin cmi: = g + s + k ;
2

3 n

g girid itgi msal:

39

g =0,5;

 s siyirtmd itgi msal: s =0,26; k knfuzrda itgi msal k =0,10.

Q1 v Q2 uyun laraq neftin n vurulma v nql lunma srflr:
Q1 =

1,5 G ; n1Tsut ( san )

Q2 =

G ; n2T sut( san )

(1.10)

Vurma v nqletm brularnn daxili diametrlri (D1 v D2) ild nql lunan neftin miqdarna sasn mlmat cdvlindn gtrlr. n1 v n2 neftin uyun laraq il rzind n vurulma v ndn nql lunma sutkalarnn saydr: n2= (1,5 2)n1; G ild nql lunan neftin miqdar (tnla); neftin sxl: =878 kq/m3; Tsut(san) sutkadak saniylrin saydr: Tsut(san)= 243600 = 86400 san. Neftyan nin ilk hisssinin hcmi v nun daxili diametri aadak qaydada tyin lunur. vvlc ndn bir sutkada xaric lunan neftin miqdar tyin edilir:

Gs =

G , tnla n1 Gs

Bu miqdarda lan neftin hcmi taplr: Vs =

nin ilk hisssinin hcmi is V=1,5Vs qbul edilir. Baqa szl: G G V = 1,5 s = 1,5 (1.11) n1 nd nqletdirici brunun mrkzi xttin nzrn minimal v makmisal drinliklri ild nql lunan neftin miqdarndan (G) asl laraq Hmin= (3 6)m v
40

Hmax =(12 20)m hdudunda gtrmk mqsd uyundur. nda neftyan nin daxili diametri aadak kimi tyin lunar:
V =

(H max H min ) 4 Snuncu ifadd (1.11) dsturunu nzr alsaq, nin daxili diametrinin tyini n aadak ifadni alarq:
Dc = 6G n1 (H max H min )

D 2

(H max

H min ) ;

D =

4V

(1.12)

nin ilk hcminin dlma mddti (1.5) v (1.13) ifadlrindn istifad edilmkl aadak dsturla tyin edilir: G 1,5 V 6G n1 tc = = = (1.13) 2 D1 Q1 n11D12 1 4
1.10. Silindrik metal nin divar knstruksiyasnn qalnlnn hesablanmas

Neftyan silindrik metal nlrin divar knstruksiyalar tcrbd rast glinn drd halda yilmy hesablanmaldr. Bu hallarn hr birind nin divar knstruksiyasnn qalnl tyin edilir. Birinci halda yerst terminallarn silindrik metal nlrinin divar knstruksiyas yalnz daxildn neftin hidrstatik tzyiqin mruz qalr. Bu halda divar knstruksiyas neftin maksimal sviyysindn h1 v h2 drinliklri zr iki hissy blnrk, hmin hisslrin qalnlqlarn ayr ayrlqda hesablanr (kil 1.19).

41

Hr bir hiss n nin divar elementinin qalnl aadak dsturla tyin edilir: P , [sm] (1.14) =a 2(1+ n2 ) [] burada: nin divar knstruksiyasnn elementlrinin knturlar byunca qaynaqlanmasn xarakteriz edn msal: =0,12; [ ] divarn evik 1.19. plad materialnn buraxlabiln yilm grginliyi: [ ] =180 kPa=180103 Pa; a neftin maksimal sviysindn balayaraq drinlik zr divar elementlrinin hr birinin hndrlynn 0,1 hisssi: a1=0,1h1 ; a2=0,1h2 , [sm] (1.15)

h1 v h2 drinliklri aadak ifadlrl tyin edilir: H h1 = n + h , [m] (1.16) 5 (1.17) h=(0,130,18)Hn, [m] h2=Hn - h1; [m] (1.18)

P hr bir lementin rta hisssind (ksiyind) neftin hidrstatik tzyiqi lub, aadak dsturlarla taplr: P= 1

1 gh1 2

[kPa] ,

(1.19)

42

h P2 = g h1 + 2 2

[kPa]

(1.20)

n divar elementlrinin hndrlyndn asl lan msal lub aadak kimi tyin edilir: n1=a1/700 ; n2=a2/700

(1.21)

(1.15) (1.21) ifadlri il tyin ediln kmiyytlri z dsturlarnda gstriln vahidlri il (1.14) ifadsind nzr alsaq, nin divar knstruksiyasnn hr bir elementinin qalnln (sm-l) tapm luruq. kinci halda neftyan n yan divarlarnn aa hisssi daxilind qrunt mhitind (hq h2 ) yerlir (kil 1.20). Bel lduqda nin yuxar hisssinin qalnl vvlki halda lduu kimi aadak dsturla hesablanr:
1 = a1
2 2 1 + n1 [ ]

1.20
P1

(1.22)

nin yan divarnn aa hisssinin qalnl is aadak dsturla tyin edilir:

P2 2 = a2 ak
2 2

2 1 + n [ ]

(1.23)

43

burada: a2 nin divarnn aada yerln hisssinin hndrlynn 0,1 hisssi: a2=0,1h2, (sm); P2 nin divarnn aa hisssin tsir edn neftin hidrstatik tzyiqinin bu hisssinin rta ksiyinksiyindki qiymtidir v (1.20) dsturu il taplr; ak yerin tbii sviyysindn (YTS) nin dibin qdr lan drinlikdki (hq) qruntun aktiv tzyiqinin maksimal rdinat lub, aadak dsturla hesablanr:

ak = qr hqtg 2 450

, 2

(1.24)

qr qruntun hcmi kisi, kN/m3,

hq qruntun aktiv tzyiqinin tsiretm hndrly, m, q qruntun nvndn asl laraq, nun daxili sr -

tnm bucadr; n2 nin divarnn aa hisssinin hndrlyndn (a2) asl lan msaldr v (1.21) dsturu il tyin lunur. nc halda neftyan n st rtk qapana qdr qrunt mhitind ( h2 hq H ) yerlmidir (kil 1.21). nin divar elementinin yuxar hisssinin qalnl aadak dsturla taplr: 1 P ak1 1 2 , (1.25) 1 = a1 2(1 + n12 )[ ] burada: P1 divarn yuxar hisssind tsir ednneftin hid rstatik tzyiqinin rta qiymtidir v (1.19) dsturu il taplr; 44

 ak1 nin divarnn yuxar v aa hisslrinin

srhdlrind qruntun aktiv tzyiqi lub aadak kimi tyin edilir. ak1 = qr (hq a2 )tg 2 450 ; (1.26) 2 n1 divarn yuxar hisssinin a1 hndrlyndn asl msaldr v (1.21) dsturu il taplr. nin divarnn aa hisssinin qalnl is aadak dsturla tyin lunur:
P2
1 ( ak1 + ak 2 ) 2 (1.27) 2 2 1 + n2 [ ]

2 = a2

ak1 nin divarnn yuxar

v aa hisslrinin srhdlrind kil 1.21 qruntun aktiv tzyiqi lub (1.26) ifadsi il tyin edilir. ak 2 nin dmsi sviyysind qruntun aktiv tzyiqidir : ak 2 = qr hqtg 2 450 (1.28) 2 (1.26) v (1.28) ifadlrindn istifad etmkl alrq:

45

1 ( ak 1 + ak 2 ) = 1 qr tg 2 45 0 (2 hq h2 ) = 2 2 2 h = hq 2 qr tg 2 45 0 2 2 nda (1.27) ifadsi aak kil dr:

P2 qr hq 2 = a2

h2 2 0 tg 45 2 2 2 2 1 + n2 [ ]

(1.29)

Drdnc halda neftyan n st rtk qapa da daxil lmaqla tamamil qrunt mhitind yerlmidir. Yni yerin tbii sviyysindn (YTS) nin dm sviyysin qdr lan qruntun drinliyi hq>(H+k) rtini dmlidir (kil 1.22).

kil 1.22

k nin rtk qapann yan divarlarnn yuxar hisssindn lan hndrlydr.

46

n divarnn yuxar hisssinin qalnl aadak dsturla hesablanr:

1 = a1 P 1
1 ( ak1 + ak 2 ) 2 2 1 + n12 [ ]

(1.30)

burada: ak1 v ak 2 qruntun aktiv tzyiqinin divarnn yuxar hisssinin srhd ksiklrind qiymt lridir v aadak dsturla tyin edilir:

2 2 ak 2 = qr hq 3 tg 2 45 0 = qr (hq h2 )tg 2 45 0 (1.32) 2 2 (1.31) v (1.32) ifadlrini (1.30)- da yerin yazsaq alarq:

ak 1 = qr hq 1tg 2 45 0 = qr (hq H )tg 2 45 0 (1.31)

1 = a1

P qr hq 1

1 (H c + h2 )tg 2 450 2 2 2 1 + n12 [ ]

(1.33)

Neftyan nin yan divarnn aa hisssinin qalnl is aadak dsturla taplr:

2 = a2

P2

1 ( ak 2 + ak 3 ) 2 2 2(1 + n2 )[ ]

(1.34)

burada: ak 3 nin dmsi sviyysind qruntun yan di vara gstrdiyi aktiv tzyiqdir v aadak dsturla tyin lunur: (1.35) ak 3 = qr hqtg 2 450 2

47

(1.32) v (1.35) ifadlrini (1.34) d nzr alsaq, hmin dstur aadak kil dr:

(1.36) 2 2 1 + n2 [ ] 1.11. nin rtk knstruksiyasnn qalnlnn tyini

2 = a2

P2 qr (hq 0,5h2 )tg 2 450

Yeralt nlrin st rtk knstruksiyas nun zrindki qruntun arlndan yaranan daimi v digr mvqqti yklrin tsirin mruz qalr. Mvqqti yklrin tsiri x kiik lduundan, nlarn nzr almasaq da lar. Simmetrik kild maili frmal rtk knstruksiyasnn hesablanma sxemin sasn mrkz qdr uzunluu
l = D 2/ 4 + k 2

(1.37)

lan hr bir hissnin uc nqtlrin mxtlif qiymtlr malik yklr tsir edir. Bu yklrin qiymtlri hmin nqtlr tsir edn uyun 1 v 2 tzyiqlrin sasn aadak kimi taplr: q1 = 1 l ; q2 = 2 l (1.38) Burada: (1.39) 1 = qr hq 1 = qr (hq H )

2 = qrhq2 = qr[hq (H + k)]

(1.40)

rtyn hr bir hisssind uc nqtlrind yaranan reaksiya qvvlrini tsir edn qeyri mntzm yk mntzm yk frmasna gtirmkl (nki n rtynn mailliyi x kiikdir) taprq: q l (q1 + q2 )l (1.41) = R1 = R2 = 2 4 48

(1.38) (1.40) ifadlrini (1.41) d yerin yazsaq alarq: 1 1 R 1 = R 2 = qr l 2 ( hq H ) k = 4 2 (1.42) 1 = qr l 2 [2(hq H ) k ] 4 Materiallar mqavimtindn mlum lduu kimi qeyd ediln frmada yklnmi knstruksiyann rta ksiyind maksimal yinti alnr v hmin yinti aadak dsturla taplr: 5 qr l 5( hq H 0 ,5 k ) 5ql 4 = f = (1.43) 384 EJ 384 EJ Knstruksiyann qalnl dartlmaya qar N1=N2 yekun reaksiya qvvlrindn v dalmaya qar Run mqavimt qvvsinin qiymtindn asl laraq taplr. Bel ki, knstruksiyann zruri en ksik sahsi aadak dstrula hesablanr: N1 (1.44) Ac = 1,6 10 6 Run burada: N1 yekun reaksiya qvvsi:

N1 = R12 + H12 H1 fqi reaksiya qvvsi: l M 1 2 H1 = f

(1.45)

(1.46)

l M 1 knstruksiyann rta ksiyin nzrn yici 2 mment:

49

l l2 1 l M 1 = R1 q = qr l 3 (hq H c 0,5k ) (1.47) 2 8 8 2 (1.43) v (1.47) ifadlrini (1.48) yerin yazsaq, alarq: 1 H 1 = qr l 3 (hq H 0 ,5 k ) 8 (1.48) 384 EJ EJ = 9 ,6 2 5 qr l 5 (hq H 0 ,5 k ) l E plad materialn elastiklik mdulu: E=2,1106 Pa=2,1MPa, J talt mmenti: l3 (1.49) J= d 12 (1.49)- n (1.48) d nzr alsaq: EI l 3 H1 = 9,6 2 d = 0,8E d l (1.50) l 12 knstruksiyaya dadc tsir gstrn qvvnin azalmasn nzr alan msal: =0,75 0,85; Run knstruksiyann dalmaya qar mvqqti hesabi mqavimtidir: Run =1078; 1176; 1274; 1372MPa. Neftyan metal nin st rtk knstruksiyasnn qalnl aadak dsturla taplr: A N (1.51) d = c = 1,6 10 6 1 l lRun (1.42), (1.45) v (1.50) dsturlarndan istifad etmkl (1.51) ifadsini aadak kimi yazmaq lar: 1 2 4 2 qr l [2(hq H ) k ] + 0 ,64 E 2 d2 l 2 (1.52) d = 1,6 10 6 16 lR un

50

2 2 d2 l 2 ( 2 R un 1,64 10 12 E 2 ) = 0 ,16 10 12 qr l 4 [2(hq H ) k ]

=
2 d

2 0 ,16 10 12 qr l 2 [2(hq H ) k ] 2 2 R un 1,64 10 12 E 2

d = 4 10 7 qr l

2(hq H ) k
2 2 R un 1,64 10 12 E 2

(1.53)

1.12. Silindrik metal nin dm (dib) knstruksiyasnn qalnlnn tyin edilmsi

Silindrik metal nin evik dm knstruksiyasnn xarici evr knturu zr ikinci nv dayaq frmasnda yan divar elementin brkidildiyini nzr alaraq, dayan fqi reaksiya qvvsini hesabat sxemin sasn rta ksikd yici mmentin ifadlrindn taprq (kil 1.23): D D D (1.54) M 0 = F q 2 2 4

M0=Fhf

(1.55)

burada: F dayan aquli reaksiya qvvsi: 1.23. qD ; (1.56) F = 2 D silindrik metal nin daxili diametri, m; q dmnin sthin tsir edn mntzm intensivlikli 51

yk lub, sahsi 1m2 lan diametr byunca b=1/D, m enind v D uzunluunda dzbucaql dm zlana tsir edir:

q=pDc,

(1.57)

pdmnin sthin dn Hn drinlikli neftin tzyiqi p=

2 Gn 0 ,25D H n g = = gH n ; S 0 ,25D 2

(1.58)

f dmnin mrkzi xtti zr yintisi lub, dmir betn zl zrind turan metal lvhlr n f= (0,15 0,25)10-12D hdudlarnda dyiir; Fh dayan fqi reaksiya qvvsi lub, (1.56) (1.58) ifadlrini (1.54) dsturunda nzr almaqla (1.54) v (1.55) ifadlrinin birg hlli nticsind taplr: Fh f =
1 1 1 gH n Dc3 gH n Dc3 = gH n Dc3 , 4 8 8

1 gH n Dc3 . (1.59) Fh = 8 f Qalnl td lan dmnin en ksik sahsi knstruksiyann balanc ksiyind nu yilmi xu zr byna istiqamtd dartan N qvvsinin (dayan yekun reaksiyasnn) v elementin dalmaya qar mvqqti Run mqavimt qvvsinin qiymtindn asl laraq aadak dsturla hesablanr: N , [sm2] (1.60) Aca = 1,6 10 6 Run burada: N dayan yekun reaksiya qvvsi:

52

N = Fh2 + F2 ,

[N]

(1.61)

(1.56) v (1.59) ifadlrini (1.61) d yerin yazsaq, alarq:

gH n D 3 N = 8f = gH n D 2 + 2
2

gH n D 3 16 f 2 = 1+ = 8f D c2

gH n D 3
8f

1 D 2 + 16 f D 2

)=

gH n D 2
8f

D 2 + 16 f
2

N =

gH n D 2
8f

D 2 + 16 f

(1.62)

f in yuxarda gstriln ifadsindn istifad etmkl, N- i aadak dsturla tyin etmk lar: gH n D 3 (1.63) N 8f knstruksiyann dalmasn nzr alan msaldr v qapal ykgtrn knstruksiyalar n = 1,0 qbul edilir; Run dmnin dalmaya qar mvqqti mqavimtidir: Run= 1176; 1372; 1568; 1666; 1764; 1863; 1960 MPa. (1.63) ifadsini (1.60) dsturunda nzr alsaq:
A ca = 1,6 10
6

gH n D 3 gH n D 3 7 = 2 10 , 8 f R un f R un

[sm ]
2

(1.64)

Neftyan silindrik nin dm elementinin qalnl aadak dsturla tyin edilir: 53

gH n D 2 A ca 7 td = = 2 10 , D f R un neftin sxldr: =878kq/m3.

[sm ]

(1.65)

(1.65) dsturundak parametrlr z ifadlrind gstriln vahidlri il nzr alnaraq hesablama aparlmaldr.

54

II FSL BORU KMRLR V ONLARIN HESABLANMASI 2.1.Boru kmrlrinin trassasnn seilmsi v ona gstriln sas tlblr Neft nql edn kmrlrin trassasnn seilmsi optimallq kriteriyas il yerin yetirilmlidir. Optimallq kriteriyasnda aadaklar gzlnilmlidir: neft nql edn mhndisi qurularn tikintisin kiln rclrin (kapital qoyuluunun) miqdarnn normalar hdudunda olmas; traf mhitin qorunmasna nzarti salamaqla istismar dvr boru kmrind tmir ilrinin v teniki idmtin yerin yetirilmsi; srf olunan neft hcminin myyn edilmsi; boru kmrinin yerldirilmsinin konstruktiv semlri zr thlksizliyinin tmin olunmas v tikintinin nzrd tutulan vatda baa atmas. Trassann seilmsind daha effektiv, iqtisadi chtdn lverili v quradrlma ilrind yksk istehsall metodlara saslanan tikinin aparlma raiti nzr alnmaldr. Neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlri yaay mntqlri v snaye obyektlrinin yanlndan kedikd 700mm qdr diametrli borularn yerlm msafsi 500m-dn, 700mm dn o diametrli boru kmrlrinin yerlm msafsi is 1000mdn az olmamaldr. Boru kmrinin aa trfindn kveyt tikilmlidir ki, onlar da qza vat adlm neft tullantlarnn razisindn aric olunmasn tmin edir. Bel kveytlrin tikintisi is yerli yaay mntqlri n thlksiz olmaldr. Dalq razilrd neft tullantlar atan kveytlrin trassas yerli relyef uyun boru kmrlrinin trassasna tminn paralel formada tikilir. Kveytlr tikilrkn onlarn kotlavanndan arlan qrunt prizma klind aa trf

54

tklr ki, bu da boru kmrlrindn szma zaman onlarn lav mdafi olunmasna idmt edir. Boru kmrlrinin dalq razidn ken yuar trfindn byk bir sahni hat edn ya leysan sularndan yaranan an aa trf keirmk n leysantrn v kanal qurularnn tikilmsi zrurti yaranr. Magistral boru kmrinin trassas il 110kV grginlikli elektrik ttinin kism yerind boru kmri hr iki trfindn 600- dn az olmayan bucaq altnda yeralt hissdn keirilmlidir. 2.2. Boru kmrlrin qoyulan sas konstruktiv tlblr Neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlrin qoyulan konstruktiv tlblr aadaklardr: boru kmrinin diametri teniki layih normalar sasnda hesablanmaldr; boru kmrind ks istiqamtd neft v neft mhsullarnn nqlinin itirak olmadan boru kmrinin uzunluu boyunca ii tzyiqin aa dmsindn v istismar raitindn asl olaraq divarnn qalnl mtlif olan borulardan kmri layihlndirmk lazmdr; balayc armaturu flanslarn kmyi il quradrlmaldr, boru kmrinin halqa v balayclar (ventillri) yanmayan materiallardan hazrlanmaldr; boru kmrinin buralabiln yilm radiusu fqi v aquli, mstvilr zr mhkmlik, boru kmrinin divarnn yerli dayanql rtlrin gr hesabatla taplmaldr; boru kmrinin minimal yilm radiusu onun diametrinin 5 mislin brabr olan qiymtdn az olmamaldr. Magistral boru kmrlrinin birlm v dyn yerlrind kompressor v nasos stansiyalar tikildiyindn, boruya daildn yaranan tzyiqin v boru metalnn temperatur dyimsi nzr alnaraq bu dyn hisslrinin uzununa yerdyimsinin qiymti tyin edilmlidir. Hesabat zaman

55

uzununa yerdyimd boru kmrin birldiriln konstruktiv elementlrin olmas nzr alnmaldr. Uzununa yerdyimnin azaldlmas mqsdi il boru kmrlri zrind susi tdbirlrin grlmsi lazm glir. O cmldn, qruntda yerdyimyn P formal aq kompressorlar v qruntda dayaqlar zrind yerldiriln hmin konfiqurasiyal Z formal yeralt kompensatorlar boru kmrlrin birlm yerind uzununa yerdyimnin azalmasnda mhm rol oynayr. 1000 mm diametrin qdr v 1000mm dn byk diametrli borular qrunta az salndqda boru kmrinin dayanqln tmin etmk n layihd susi qrarlar arlmasna balmaldr. Neft qaz boru kmrlrinin trassas boyunca ara msaflri 1km dn az olmayan, yer sthindn 1,5 2 m hndrlklrd dmir betondan, yaud aacdan iar dirklri v zrind uzaqdan ya grnn yazl gstrilri olan lvhlr vurulmaldr. 2.3. Boru kmrlrind balayc v digr armokonstruksiyalarn yerldirilmsi Boru kmrlrind trassa boyunca 30km dn o olmayan msaflrd balayc armaturlar quradrlmaldr. Balayc armaturlarn quradrlmasnda aadak msllr balmaldr: neft v neft mhsullar nql edn kmrlrin hr iki, yaud bir sonluu hr v digr yaay mntqlri yerln razilrdn yuar sviyylrd kers, yerli relyefdn asl olaraq layih sasnda borunun hmin yerlrind balayc armaturlar quradrlmaldr; neft boru kmrlrinin tarssas suaparc qurularla ksidikd balayc armaturun yerldirilm yeri, bu halda yer sthinin relyefindn asl olaraq qbul edilir; balayc armaturlar avtomobil krplrinin hr

56

iki trfi il 250m dn az olmayan msaflrd ken boru kmrlrind yerldirmk olar; qaz boru kmrlrinin giriind v nda balayc armaturlar quradrldqda, onlarn diametrindn asl olaraq ba qurulardan yerlm msafsi aadak kimidir; 1400 mm diametrli boru kmrlri n 1000m dn, 10001400mm diametrli boru kmrlri n 750m dn, 1000 mm dn az diametrli boru kmrlri n 500m dn az olmamaldr; III tip bataqlqlarn hr sahillrind 500m msafd yuarya trf olan razilrdn boru kmrlri kedikd, onlarda balayc armaturlar yerldirmk olar. Birtli qaz boru kmrlrinin sualt kiliind balayc armaturlar zruri hallarda yerldilir. Diametri 400 mm v ondan o olan boru kmrlrind balayc armaturlar sladrlm sasda bnvr tavas zrind quradrlmaldr. Neft v neftmhsullar nqledn boru kmrlrind v qazlarn kmr zr slan yerlrind quradrlm balayc armaturlar uzaqdan idaretm avadanl il tchiz olunurlar ki, bu da grln ilrin, yni mhsulun nqlinin avtomatladrlmasna imkan verir. 2.4. Neft v neft mhsullar nqledn yeralt boru kmrlrinin layihlndirilmsi Boru kmlrinin st sthin qdr yerlm drinliyi, onlarn diametrindn asl olaraq aada gstriln qiymtlrdn az olmamaldr: borunun diametri 1000 mm dn az olduqda 0,8m; borunun diametri 1000 mm v o (1400 mm qdr) olduqda 1,0m; qurudulmas mmkn olan bataqlq, yaud torflu qruntlarda 1,1m;

57

qumlu baranlarda, baranlararas sasn aa sviyysind 1,0m; qayal qruntlarda, avtonqliyat v knd tsrrfat manlarnn keid yollarnda 0,6m; suvarma v kin sahsi torpaqlarnda 1,0m; suvarma v qurutma meliorasiya kanallar il ksimd (kanaln dibindn balayaraq) 1,1m. Neft v neft mhsullar nqledn boru kmrlrinin yerlm drinliyi, mvcud tenoloji layih normalarna gr vurulan neftin zllyn v optimal rejimini nzr almaqla hesablanr. Boru kmrinin yerlm drinliyi yer sthindn v ballastl konstruksiyann st hisssindn olan msaflr sasn taplr. Boru kmrinin ndyinin dibdn enini diametri 700mm qdr olan borular n D+300mm, diametri 700 mm- brabr v ondan o olan borular n is 1,5D qbul etmk lazm glir. Boru kmrlrinin diametri 1200 v 1400 mm olduqda, onlarn ndklri yer sthindn 1 5,0yamacl il st enindn balayaraq qazlaraq, bu ndklrin dibdn eni D+500mm qdr azalr. Burada D boru kmrinin rti diametridir. Yklnmi ballastl boru kmrlrinin ndyinin divar il yk arasndak msaf 0,2 m- dn az olmamaldr. 700mm diametrli boru kmrlrinin layihlndirilmsind uzununa profil zr yer sviyylri kimi layih sviyylri d gstrilmlidir. Boru kmrlrinin sas qayalql, iri qrmadal v nqll olan qruntlar zrind (ndyin irisind) dmsindn sonra, qalnlyumaq qruntdan 20sm olan izolyasiya qat v qazmada arlan qruntun ks tkmsil borularn ndyi doldurulur. ks tkm proseslri iin mrkkb raitind grlmsini nzr alaraq, susi manlar, yaud avadanlqlarla yerin yetirilir.

58

2.5. Da raitind boru kmrlrinin kilii Neft boru kmrlrinin trass kskin dyikn relyefli, dayanqsz yamaclar olan da raitindn; da aylarnn uzunluu boyunca onlara paralel v suayrc olan sahlrdn ke bilr. Bel mrkkb razilrdn ken boru kmrlrinin dayanqlnn v onlarda normal i rejiminin tmin olunmas n hesablama v layihlndirm proseslrin mhndisi nqteyi nzrdn diqqt yetirilmlidir. Qeyd olunan raitlrd boru kmrlri layihlndirilrkn p da silsillri el seilmlidir ki, onlarn fq nzrn meyilliyi 80 110 olsun. p da yamaclarnda trassann uzunluu boyunca maillik 120180olduqda yamac qruntlarnn srmy meyilli olmas, yaud srmnin zif halda gizli ba vermsi v onun n vat tam dayanmas msllri olduqca ciddi aradrlmaldr. ks halda bu cr razilrd boru kmrlrinin kiliindn sonra ar fsadlar ba ver bilr. p dalarn yamaclarnn uzununa mailliyi 180 dn byk olduqda, hmin razinin qruntlar ksilmkl boru kmrinin kilii yerin yetiril bilr. Btn hallarda istehsalat dvr tikinti - quradrma v sonrak istismar ilrind tkm qruntlar aadak rtin gzlnilmsi il gedi gli yollarnn dzldilmsi n istifad olunur:

tg k

tg qr ny

(2.1)

burada: k p da silsilsi yamacnn fq nzrn yer lm buca, drc il; qr tkm qruntun daili srtnm buca, drc il; ny srmy qar istifad olunan tkm qruntun dayanqlnn ehtiyat msal olub, ny=1,4 qbul edilir.

59

p da yamaclarnn mailliyi 350 dn o olduqda, boru kmrlrinin trassasnn hmin razidn kilmsi n istinad divarlarnn tikilmsi zrurti yaranr ki, bu da mhz srmnin qarsnn alnmas n ttbiq ediln mhndisi bir tdbir hesab olunur. Dalq razilrd iki v daha o neft mhsullar nql edn boru kmri tlrinin bir ndyin irisi il kilii zaman onlarn mrkzi tlri arasndak msaflr uyun sasnamlr gr 3m qdr azaldla bilr. Bu halda btn boru kmrlri II kateqoriyaya aid olmaldr. IV sinif aid olan neft v neft mhsullar nql edn iki boru kmri ttinin kiliin yol vermk olar. Bu onlarn diametrlrinin II kateqoriyal kmrlrin diametrlrin nisbtn kiik olmas il izah olunur. Boru kmrlrinin layihlndirilmsind dar qal suayrclar olan razilrd yamac mailliklrinin bir, yaud hr iki trfind 2% tminatllq gzlnilmkl, qruntun ksilmsi 812 m enind icra oluna bilr. gr bel razidn neft boru kmrinin uzunluu boyunca kabel tti kers, onda qruntun ksilm enini 15m qdr artqmaq lazmdr. Ayr ayr hallarda neft boru kmrlrinin dalq razilrd kiliind o ciddi tinliklrd rastladqda, onlar susi tikilmi tunellrdn keirilir. Iqtisadi bamdan bu variant layihd saslandrlmaldr. Tunelin sni vetilyasiya il tmin olunmas layihd ancaq susi saslandrma olduqda yerin yetirilir. Tunelin ventilyasiyasnn tbii olmas daha mqsduyun hesab edilir. 2.6. Faydal qaznt atalar olan yerlrd boru kmrlrinin layihlndirilmsi Faydal qazntlar olan da raitind boru kmrlrinin layihlndirilmsind, tikinti razisind mvcud normalar v tlblr gzlnilmlidir. Yer sthinin deformasiyalarnn

60

boru kmrlrin tsiri onun mhkmliyin hesablanmasnda nzr alnmaldr. Boru kmrlrinin tikintisin faydal ata qazntlar olan istniln razid icaz verilir v bu tikinti ilrin razicd deformasiya proseslrinin tam dayanmasndan sonra balamaq olar. ata meydanalar il boru kmrlrinin ksim yerlrind aadaklar gzlnilmlidir: atann asan qazlan zonalarnn st almaldr; atann brk qazlan zonalarndan arlan qrunt neft qaz boru kmri tlri ken raziy yaylmalrdr. Yeralt boru k mrlrinin da qaznt ilrinin tsirindn qorunmas n konstruktiv tdbirlr kimi, mhkmliy gr aparlm hesabatlarn nticlrin sasn kmrin uzununa istiqamti zr kompensatorlar quradrmaqla onun deformasiyaya uramas qabiliyyti artrlr. Bu kompensatorlar qrunta brkidilmkl, susi yerlrd quradrlr. Kompensatorlar aras msaf hesablama aparmaqla mvcud normalara sasn tyin edilir. Yeralt boru kmrlrinin kilii zaman hminin onlarn kediyi dalq razilrin geoloji quruluu, oradan, avtomobil v dmiryolu tunellrinin keib - kemmsi drindn yrnilmlidir. gr faydal qaznt atalar olan rayonlarda boru kmrlrinin kilii zaman tektonik atlara v qayda pozuntularna rast glinirs o halda btn tikinti ilri dayandrlmal v kmrin trassa ttinin yeri dyidirilmlidir. 2.7.Tbii v sni manelrdn boru kmrlrinin keirilmsi Boru kmrlrinin kilii zaman rast glinn tbii v sni manelr aadaklar ola bilr: ay, su anbar, kanal, glmlr, bataqlqlar, avtomobil v dmir yollar. Su manesindn boru kmrlrinin sualt keirilmsi. Boru kmrlrinin su manesindn sualt keirilmsinin layihlndirilmsi hidroloji, hidrogeoloji, mhndisi geoloji

61

mlumatlar v tikinti rayonunda istismar raitind topoqrafik atar ilri sasnda yerin yetirilir. Mvcud v layihlndiriln hidroteniki qurular boru kmrlri il ksidikd su manesinin rejiminin tsirini nzr almaqla, keid yerind bu qurularn dib drinldirilmsi ilrinin grlmsinin mmknly v balq ehtiyatlarnn qorunmasna qoyulan tlblr gzlnilmlidir. Sualt kili zaman boru kmrinin taplm uzunluu boyunca keid hissnin srhddi aadak qaydalarla mynldirilir: o tli keidlr n sahillrd boru kmrlri zrind balayc armaturlar hat srhddi dailind quradrlmaldr; birtli keidlr n yksk su horizontu (YSH)il hat olunma sahsi, manenin su sviyysindn n az 10% tminatla yuarda olmaldr. Boru kmrinin aylardan keirilm stvoru aybasarn minimal eni boyunca yuyulmayan dayaqnql yerlrdn dz tt zr keirlmlidir. Sualt keid ttini ann dinamik ouna perpendikulyar qbul etmkl, boru kmrinin kiliini qaya qruntu olmayan yerlrdn keirmk lazmdr. Keid stvorunun seilmsind hr bir sututarn hidroloji morfoloji arakteristikasnn v istismar dvrnd sualt kmrinin kilmi trassasna bu arakteristikalarn dyimsinin tsiri optimal layihlndirm sullarnda nzr alnmaldr. Boru kmrlri ay mcralar il ksirkn, onlarn ayn dibindn ken hisssind layih sviyysi, ay mcralarnn deformasiyaya uramasnn 25 il aparlan tdqiqatlarna sasn ay mcrasnn proqnozladrlan yuyulma dibindn 0,5m aada qbul edilmlidir. Tikinti ilri baa atdqdan sonra is boru kmrinin sututarn dib sviyysindn yerlm drinliyi 1,0m dn az olmamaldr. Avtomobil v dmir yollarndan neft boru kmrlrinin yeralt v yerst keidlrinin layihlndirilmsi. Avtomobil

62

v dmir yollarndan neft boru kmrlrinin keirilmsi n ksim yerindn qruntun qazlaraq arlmas saslandrlmaldr. Boru kmrinin planda avtomobil v dmir yolu il ksimsi 900 lik bucaq altnda olmaldr. Keid hisslri mhafiz konstruksiyalar metal v dmir betondan olan tunellrdn ibart olur ki, bu da diametri 200mm dn az olmayan boru kmrlri n tunelin mhafiz konstruksiyasnn sonu yolun knarndan myyn rtlr sasnda aadak msalrd yerlmlidir: a) neft v neft mhsullar nql edn boru kmri dmir yolunun altndan keirildikd: mhafiz konstruksiyasnn sonu knar yolun mrkzindn 50m, yol knar tkm qrunt yamacnn dabanndan 5m, qazma yamacn qandan 3m dn az olmayan msafd olmaldr; mhafiz konstruksiyasnn sonu torpaq yolun knar il ken suaparc qurudan (kveyt, da kanalndan) 3m msafd olmaldr; b) neft v neft mhsullar nql edn boru kmri avtomobil yolunun altndan kedikd mhafiz konstruksiyasnn sonu yol knar qazma torpaq yamacn qandan 25m, tkm qrunt yamacnn dabanndan is 2m dn az olmayan msafd olmaldr. Qaz boru kmrlri is magitral yollarn altndan tunellrl keirildikd, bu tunellrin mhafiz konstruksiyasnn sonundan knar yolun ouna qdr olan msaflr aadak rtlr sasnda seilmlidir. Mhafiz konstruksiyasnn sonu: mumi mqsdlr n istifad olunan knar dmir yolunun oundan 40m; snaye mqsdi n istifad olunan dmir yolunun oundan 25m; avtomobil yolunun knarndak tkm qrunt yamacnn dadabanndan 25m msafd yerlmlidir.

63

Hr bir konkret halda boru kmrlri avtomobil v dmir yollarndan o zaman yerst keirilir ki, teniki iqtisadi hesablamalara gr saslandrlsn, iqtisadi effektivliyi z tsdiqini tapsn v boru kmrinin bu keid hisssinin etibarl tmin olunsun. Boru kmrlri yerst keirilrkn layih sasnda arlan qrara gr kmrin uzununa yerdyimsi kompensasiya olunmaldr. Elc d sni v tbii manelrdn boru kmrlrinin yerst keirilmsi hallarnda kmrin znn ykgtrm qabiliyytindn istifad olunur. Baqa szl boru kmrinin ykgtrm qabiliyyti tyin olunmaldr. Ayrca hallarda boru kmrinin yerst keirilmsi n saslandrlm uyun layihy sasn susi krplrdnistifad olunur. Bel krplrin dayaqlarnn arm qbul edilmi hesablama semi sasnda tyin edilir. Boru kmrinin yeralt hissdn yerst hissy keid zonasnn balanc v son sahlrind borunun trafna hndrly 2,2m dn az olmayan metal tordan ibart prlr kilir ki, bu trafdan ken piyada v avtomobillrin mvcud thlkdn qorunmasna idmt edir. Layihlndirm ilrind kmrin qruntdan an yerind borunun uzununa yerdyimsi hkmn nzr alnmaldr. Bu yerdyimni azaltmaq n boru kmri hmin yerlrd yanmaya v slmaya gr davaml materiallardan hazrlanm dayaqlar zrind oturdulur v boru kmri elektroizolyasiya qat il dayaqdan yarana bilck thlklr qar mhafiz olunur. Yerst keiriln boru kmrdri n planda kmrin knar dayaqlardan yerlm msaflri: tkm qrunt yamacn dabanndan 5m, qazma qrunt yamacn qandan 3m, dmir yolunun knar relsindn 10m- d olmaldr. Btn qeyd ediln msllrl yana bir ne tt sistemi il kiln boru kmrlrinin istilik v meaniki tsirlr nticsind bir ttind partlay ba ver bilcyini

64

nzr alb, bu tlr aras minimal msaf qbul edilmi norma qiymtlri il gtrlmlidir. 2.8. Boru kmrlrinin mhkmlik v dayanaqla hesablanmas Boru kmrlrinin hesablama semlri v hesablama sullar EHM dn istifad olunma nzr alnmaqla seilmlidir. Materiallarn hesabi arakteristikalarnn tyini. Metal borularn v qaynaq birlmlrinin dartlmaya (slmaya)gr R1n
n v R2 normativ mqavimtlrini, uyun olaraq mvqqti mqavimtin v ama hddinin minimal qiymtlrin sasn qbul etmk lazmdr. Bu qiymtlr borunun teniki i raiti rtlrin v dvlt standartlarna gr qbul olunur. Dartlmaya (slmaya) gr R1 v R2 hesabi mqavimtlri aadak dsturlarla hesablanr:

R1 =

R1n m k1ke

(2.2)

n R2 m R2 = k2ke

(2.3)

burada: m i raiti masaldr, boru kmrinin v onun sahsinin kateqoriyasndan asl olaraq aadak kimi tyin edilir: Cdvl 2.1 Kateqoriya I raiti msal, m B 0,60 I 0,75 II 0,75 III 0,90 IV 0,90

65

k1, k2 materiala gr etibarllq msal olub, cdvl 2.2 v 2.3- dki qiymtlr sasnda qbul edilir: Cdvl 2.2 Borunun arakteristikalar Azperilotlu qaynaqlanm Normal qaynaqlanm v termiki mhkmlndirilmi Ikitrfli qvsvari qaynaqlanm Qalan tikisiz borular Materiala gr etibarllq msal, k1 1,34 1,40 1,47 1,55 Cdvl 2.3 Boru arakteristikalar Tikisiz azkarbonlu poladdan olan borular Azkarbonlu polad v alaqlegirlnmi poladlar n
n R2

Materiala gr etibarllq msal, k2 1,10

R1n

0,8 nisbtind

1, 15

dztikili v spiralvari tikili qaynaqlanm borular n

n R2

R1n

0,8 nisbti il yksk

1,20

mhkmlikli poladdan qaynaqlanm borular n

ke cdvl 2.4 dn qbul ediln, boru kmrlri n etibarllq msal.

Cdvl 2.4

66

Boru kmrinin tyinatna gr etibarllq msal, ke Boru kmrlrinin rti diametri Neft v neft mhsullar nqledn boru kmrlri n 1,0 1,0 1,05

Daili tzyiqdn (P) asl olaraq qaz boru kmrlri n

p5,4MPa p55kq/sm2 1,0 1,0 1,05 1,05

500 v az 600 - 1000 1200 1400

5,4<p7,4MP a, 55<p75 kqq/sm2 1,0 1,0 1,05 1,10

7,4<p9,8MPa, 75<p100 kqq/sm2 1,0 1,05 1,10 1,15

Polad boru kmrlri n sas fiziki akarteristikalar cdvl 2.5 -dn gtrlr. Cdvl 2.5 Polad boru kmrlrinin fiziki Qiymt v llr arakteristikalar Slq, 7850 kq/m3 206000 MPa Elastiklik modulu, E0 (2100000 kq/sm2) tti genilnm msal, 0,000012 (drc)-1 Metaln ilm raitindn asl olaraq uzununa deformasiya Puasson msal: elastiki, 0 0,3 plastiki, Dsturla hesablanr. Qruntlar (boru kmrlrinin sasndak) arakteristik qiymtlri, istismar dvrnd onlarn proqnozladrlan zllyn nzr almaqla mhndisi atar ilri sasnda qbul edilir.

67

2.9. Boru kmrlrin tsir edn yklr Hesabi yklr, tsirlr v onlarn nzr alnmasn SNiP 2.01.07-85-in tlblrin uyun qbul etmk lazmdr. Boru kmrlri hesablanarkn, onlarn snaqdan keirilm v istismar dvrlrind qarlql laqd olduqlar qurularn tsirlri nzr alnmaldr. Ii normativ tzyiqi n byk izafi tzyiqdir ki, bu da boru kmrlrinin istismar dvr onlarn lazmi i rejimini tmin edir. Neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlri n ii tzyiqin taplmasnda, nql olunan neft mhsulunun tenoloji semi nzr alnmaldr. Bu halda qbul olunan ii tzyiq, boru kmrinin balan hisssind maksimal hesabi temperaturda nql olunan neft mhsulunun yaranm buarnn elastikliyindn az olmaldr. Boru kmrinin 1m uzunluunda nql olunan qazn normativ kisi (qqaz, N/m), aadak dsturla hesablanr:

qqaz

2 Pa Dd = 0,215 qaz g , zT

(2.4)

burada: qaz qazn sl (00C temperaturda 1013hPa); g srtbst dm tcili: g=9,81 m/san2; Pa qaz boru kmrind qazn mtlq tzyiqi, kPa; Dd borunun daili diametri, sm; z qazn slma msal; T qazn mtlq temperaturu T=273+t, K; t- qazn 0C il temperaturudur. susi kini tbii qaz n aadak kimi qbul etmk olar: 2 qqaz = 102 pDd , (2.5) burada: p ii (normativ) tzyiqidir, MPa

68

Boru kmrinin 1m uzunluundan ken neftin v ya neft mhsulunun kisi (qn.m, N/m) aadak dsturla hesablanr:

qn.m. = 10 4 n g

Dd2
4

(2.6)

burada: nnql olunan neft v ya neft mhsulunun sl dr, kq/m3. Boru kmrinin 1m uzunluuna dn normativ klk yk (qk,, N/m), tk boru n onun ouna perpendikulyar olan mstvi zr tsir gstrib, aadak dsturla tyin edilir:
c d qk = qn + qn Dx.i . , c burada: qn klk yknn statiki normativ qiymti, N/m2; d qn klk yknn dinamiki normativ qiymti, N/m2; D.i. izolyasiya rtyn v futerlnmsini nzr alan boru kmrinin arici diametridir, m.

(2.7)

2.10. Boru kmrlrinin divarnn qalnlnn tyini Boru kmrinin divarnn hesabi qalnl aadak dsturla tyin edilir:

npDx 2( R1 + np )

(2.8)

Boru kmrlrinin ou boyunca sc grginliyi nzr almaqla, onun divarnn qalnln aadak dsturla hesablamaq olar:

69

npDx 2( R1 1 + np )

(2.9)

burada: n boru kmrind daili ii tz yiqindn yaranan yk etibarllq msal; p ii (normativ) tzyiq,MPa; D borunun arici diametri, m; R1 dartlmada, yaud slmada hesabi mqavimt; 1 borunun ikiolu grginlikli vziyytini nzr alan msal olub, aadak dsturla taplr:

1 = 1 0,75 uz. N R 1

0,5 uz. N , R1

(2.10)

Burada uz.N o boyunca sc grginliklidir, MPa, qbul olunmu konstruktiv qrarlardan asl olaraq metal borunun elastiki plastiki iini nzr almaqla hesabi yk gr taplr. (2.8) v (2.9) dsturlar il taplan boru kmrinin divarnn qalnln

1 D x dn az qbul etmmk mslhtdir. Bel ki, 140

rti diametri 200mm v ondan az olan boru kmrinin divarnn qalnln 3mm dn, rti diametri 200mm dn o olan borular n is onun divarnn qalnln 4mm dn az qbul etmmk mslht grlr. O boyunca sc grginliyin tsirini nzr almaqla borunun divarnn taplan qalnl, (2.8) dsturu il alnan nticy gr mqayisd artarsa, konstruktiv qrarlar v nql olunan neftin (neft mhsulunun) temperaturunu nzr almaqla divarn qbul olunan qalnl teniki iqtisadi saslandrlmaldr (TI). Borunun divarnn alnm hesabi qalnl dvlt standartlarna, yaud teniki rtlr gr myyn edilmi yan qiymtlr qdr artrlr. Bu halda divarn qalnln

70

standartdan, borunun divarnn taplm qalnlna yan v ondan az olan qiymti gtrmk (qbul etmk) yolverilmzdir. Qeyd ediln bu rtlr sasnda layihlndiriln mhm hmiyyt malik neft qaz boru kmrlrinin teniki thlksizliyi tmin olunur. 2.11. Yeralt v yerst (tkmd) boru kmrlrinin mhkmlik v dayanqla yolanmas Yeralt v yerst (tkmd) boru kmrlrini uzununa istiqamtd mhkmliy, deformasiyaya, mumi dayanqla v srmy yolamaq lazmdr. Tkmd (yeralt v yerst) boru kmrlrinin mhkmliy yolanlmas. Tkmd yeralt v yerst boru kmrlri uzununa istiqamtd mhkmliy yolanarkn aadak rt dnilmlidir:

uz. N 2 R1 ,
burada: uzN boru kmrinin ou boyunca uzununa isti qamtd hesabi yklr v tsirlrdn yaranan grginlik; 2 metal borularn ikiolu grginlikli vziyytini nzr alan msal olub, o zr uzununa dartlma grginlikli vziyytind ( uzN 0 ) vahid brabr ( 2 =1) qbul edilir, slma grginlikli vziyytinind ( uzN <0) is aadak dsturla tyin edilir:

(2.11)

2 = 1 0,75 d R 1

0,5 d R1

(2.12)

R1 slmada (dartlmada) hesabi mqavimt:

71

R1n m ; k1k n m, k1, kn msallardr: m=0,6 0,9; k1=1,34 1,55; kn=1,0 1,10; R1n borunun dartlmada, yaud slmada normativ R1 =
mqavimti olub, onun materialnn nvndn asl olaraq dvlt standartlar sasnda qbul edilir; d boruda daili hesabi tzyiqin tsirindn yaranan dairvi grginlikdir v aadak dsturla taplr:

npDd 2 n n- yk gr etibarllq msal: n=1,05 1,4; p ii

d =

(2.13)

(normativ) tzyiq, MPa; Dd borunun daili diametri, sm; n borunun divarnn nominal qalnldr, sm ( kil 2.3). O boyunca uzununa istiqamtd yaranan grginlik ( uz .N , MPa) metaln elastiki plastiki iini nzr almaqla, yklr v tsirlr gr taplr. Hesablama semi boru kmrinin i rait gr onun qruntla qarlql laqd olmasn znd ks etdirmlidir. susi hallarda tkmd yeralt v yerst boru kmrlrinin dztli v elastiki yilm hisslrind enin v uzununa yerdyimlri, elcd qruntun kmsini nzr almadqda o boyunca uzununa istiqamtd yaranan grginlik aadak dsturla hesablanr:

uz . N = Et +

npDd 2 n

(2.14)

burada: metal borunun tti genilnm msal, drc-1

72

E elastikliyin (Yunq modunun) dyiknlik para metri:

i i E= 1 2 0 i 1+ 3E 0 i

(2.15)

t hesabi temperatur dyimsi olub, istilm ba

vern vziyytd qbul edilir;

1 1 2 0 i 2 3E 0 i = 1 2 0 i 1+ 3E 0 i

(2.16)

i ba grginliklrdn taplan grginlik intensivliyi

olub, mlum susi halda aadak dsturla tyin edilir:
2 2 i = d uz. N d + uz. N

(2.17)

i deformasiyann intensivliyidir v normativ diaqramn nzr almaqla, grginlik intensivliyin gr deformasiya diaqramna sasn aadak dsturlarla taplr: i = , uyun

i =

1 2 0 3E0

(2.18)

0 elastiki oblastda enin deformasiya msal;

E0 elastiklik moduludur, MPa.

73

Maksimal temperatur dyimsinin msbt t(+), yaud mnfi t(-) qiymtlrin gr boru divarnn qalnl daili tzyiqdn asl olaraq

npDx 2( R1 + np )

dsturu il hesablandqda balan susi hal n uyun olaraq aadak dsturlarla taplr.

t ( + ) =

R1 ; E

t ( ) =

R1 (1 ) . E

(2.19)

2.12. Da raitind (tkmd) yeralt v yerst boru kmrlrind lav dartlma grginliyinin hesablanmas Dalq razilrdn ken boru kmrlri n da qazlmalarnn tsirindn qruntun fqi istiqamtd deformasiyaya uramas nzr alnmaqla, o boyunca yaranan lav dartlma grginliyi aadak dstrula hesablanr:
f uz .N = 1,57

E 0 0 lm
urad sahlrd

(2.20)

burada: 0 qruntun deformasiyaya kmrinin maksimal yerdyimsidir:

boru

2 1 2 3,75 hed .l 0 = 1 0 2 E 0 n

(2.21)

Burada lm boru kmrinin mulda srmlrindn knarda olan iini d nzr almaqla, onun deformasiyaya urayan hisssinin uzunluu, sm; mulda razisind srm v yerdyimlrin hesabi cmi:

74

 = 0 + 0,2umax +

hed .l 2 1 , E0 n

(2.22)

hed boru kmrinin uzununa istiqamtd deformasiyas

zaman qruntun hddi mqavimti; l yarmmuldada boru kmri il ksin yer sthinin bir istiqamtli deformasiyaya urayan hissnin uzunluu,sm; 1 deformasiyaya urayan yer sthinin qeyribrabrliyini nzr alan msaldr v aadak dsturla tyin olunur:

1 = 0 ,9 0 ,65 sin

l 0 ,5 ; lm

(2.23)

0 yarmmuldada boru kmri il ksin yer sthinin maksimal yerdyimsi, sm; uma hddi mqavimt ( hed ) yerdyimdir, sm. 2.13.Yeralt v yerst boru kmrlrinin (tkmd) plastiki deformasiyaya uramas zaman mhkmliy yolanlmas Yeralt v yerst boru kmrlrinin (tkmd) plastiki deformasiyalarnn buralabiln qiymtindn o olmasnn qarsn almaq n aadak rtlr dnilmlidir:
n uz 3

m n R2 ; 0,9k n

(2.24)

n d

m n R2 , 0,9k n

(2.25)

n burada: uz normativ yklr v tsirlrdn uzununa isti -

75

qamtd yaranan maksimal grginliklrin cmi olub, aadak dsturla hesablanr:

n n uz = d Et

-boru kmrinin ounun elastiki yilmsinin mini mal raduisu, sm;

n d normativ (ii) tzyiqin tsirindn yaranan dai -

EDx 2

(2.26)

rvi grginlikdir:
n d =

pDd 2 n

(2.27)

3 metal borunun ikiolu grginlikli vziyytini nzr alan msal olub, uzununa dartlma grginlikli ( uz. N 0) vahid brabr ( 3 =1) qbul edilir, uzununa slma grginlikli vziyytd ( uz. N <0) is aadak dsturla tyin edilir:
n n d d 0 ,5 3 = 1 0 ,75 m m n n R2 R2 0.9 k n 0.9 k n
2

(2.28)

burada: m v kn uyun olaraq i raitini v etibarll nzr alan msallardr: m=0,60,9; kn =1,01,1; n R2 metal borunun qaynaql birlmsinin normativ mqavimtidir, teniki rait v boru materialnn nvn gr dvlt standartndan qbul edilir.

76

2.14.Yeralt v yerst boru kmrlrinin (tkmd) mumi dayanqla yolanlmas Tkmd yeralt v yerst boru kmrlri mstvi sth zr uzununa istiqamtd mumi dayanqla yolanlarkn aadak rt dnilmlidir.

S mN boh ,

(2.29)

burada: So boyunca boru kmrinin en ksiyi zr boyu na ekvivalent qvvsi, N; m i raiti msal m=0,6 0,9; Nbohboyuna bhran qvvsi olub, boru kmrinin uzununa istiqamtd dayanqlnn itirilmsi il myn edilir. Nboh ni inaat meanikasnn qaydalar sasnda qbul edilmi konstruktiv qrarlara, boru kmrinin yerlm drinliyindn asl olaraq balangc yintisin, qruntun fiziki meaniki arakteristikalarna, brkidilm qurularna v gr razid qrunt sular mvcud olarsa onlarn hidrostatiki tsirlrini nzr alnmasna gr tapmaq olar. Boru kmrlrini ksr hallarda mstvi sthli razilrdn ken yritli hisslrind uzununa istiqamtd yilmsi zaman dayanqla yolamaq lazm glir. Boru kmlrinin yeralt (tkmd) dztli ken hisssini is onun balanc hisssinin yuar sthinin radiusu 5000m brabr v ondan o olduu hallarda dayanqla yolamaq lazmdr. Boru kmrininen ksiyi zr o boyunca uzununa S (Nyutonla) ekvivalent qvvsi, inaat meanikasnn qaydalar sasnda tyin ediln borunun enin v uzununa istiqamtlrd yerdyimlrini nzr almaqla hesabi yklr v tsirlr gr taplr. susi hallarda boru kmrlrinin dztli v elastiki yiln hisslrind uzununa istiqamtd qruntun yerdyimsi,

77

kmsi v damas kompensasiya olunmadqda S(Nyutonla) qvvsi aadak dsturla taplr:

ekvivalent

S = 100[(0,5 ) d + Et ]F

(2.30)

burada: , d , , E , t vvlki ifadlrd olduu kimi tyin edilir; Fborunun en ksik sahsidir, sm2. Boru kmrinin qalmaya qar dayanqla yolanlmasnda tikinti ilrinin aparlmas raitindn asl olaraq ayrca razilr n aadak rt dnilmlidir:

Qy

1 Qa , k q .e

(2.31)

burada: Qy boru kmrinin srbst yilmsi zaman ona tsir edn yuarya doru ynlmi hesabi yklrin cmi, N; Qa boru kmrinin z kisini d nzr almaqla aaya doru ynln hesabi yklrin cmi, N; kq.e. boru kmrinin qalmaya qa dayanqlnn etibarllq msal olub, keid razilri n aadak kimi qbul edilir: boru kmri bataqlqdan, aybasar, gl, su anbar v s. razilrdn kedikd 1,05 kmr orta mejen dvrnd 200m qdr enind olan ay mcrasndan kedikd 1,10 kmr eni 200m dn o olan ay, da aylar v su anbarlarndan kedikd 1,15 neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlrinin mmkn amalarnda v neft mhsulunun hava il qarmasnda 1,03 susi halda srbst formada yiln, dnmi boru kmrlrinin balan uzunluunda brabr balanslam normativ n intensivliyi, yni havada kisi qbal ,N/m aadak dsturla taplr:
n qbal =

m 1 ( k q .e .q s + q qb qn ) , (2.32) nb m w k q .e

78

burada: nb yk gr e etibarllq m msal olub, d dmir beto yklr on n nb =0,9, uqunlu y yklr n i nb =1,0 qbul edilir; is qsb boru kmri in tsir edn (onu itlyn) suyu hesabi un yk, N/m; qey boru kmrinin s ; srbst yilm msin qar elastiki mqavimt yknn in ntensivliyi o olub (N/m-l), aadak dsturla tyin edilir: qabarq yilmd ( q kil 2.1): q =

32 E 0 J 10 4 2 3 9 8E0 J 10 4 2 3 9

(2.33)

k (kil 2.2): q = k yilmd (

(2. .34)

k 2.1. kil

k 2.2. kil

E0 elastiklik mo odulu, MPa; J b borunun en k ksiyini tal momenti; t n un yilm radius v tam su , borunun ounun uy olaraq y dnm buca a; qb borunun kisindn yar ranan hesabi yk, N/m;

79 9

qn boru kmrinin yiln hisssind onun irisindki neft, yaud neft mhsulunun kisindn yaranan hesabi ykdr v aadak kimi tyin edilir:

qn =

Burada n neft v yaud neft mhsulunun orta sl:

2 1 n gD d l 1 2 = n gD d , N/m; 4 4 l

(2.35)

n =878 kq/m3; m yklm materialnn hcmi kisi, N/m3; w - suyun hcmi kisi: w = 104 N / m3 .
Tkm qruntun kisi boru kmrinin ay mcralarndan v su anbarndan keid zonalarnda nzr alnmr. Neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlrinin olduu vziyyt gr dayanqla hesablanmasnda qruntun iliknli salayclq qabiliyytinzr alnr. Boru kmrlrin slan mil kimi baldqda, onlarn uzununa istiqamtd dayanqla yolanlmasnda tkm qruntun 1,0m qalnlnn kisinin nzr alnmasna o rtl yol verilir ki, borunun yerlm drinliyind onun dibindn aa olan hissd tkm qruntun qalnl 1,0m dn az olmasn. 2.15. Boru kmrlrinin anker qurusunun ykgtrm qabiliyytinin tyini Anker qurusunun hesabi ykgtrm qabiliyyti aadak dsturla taplr: [N] (2.36) burada: Bank anker qurusunun mumi ykgtrm qabi liyyti, N; z bir anker qurusundak ankerlrin say; mank anker qurusunun i raiti msal olub, z=1, yaud z

Bank = zmank Pank ,

2 v

D Dx 3 olduqda, m=1,0 qbul edilir; z 2 v 1 x 3 Dank Dank

olduqda is mank aadak dsturla hesablanr:

80

 D m ank = 0 ,25 1 + x D ank

(2.37)

D boru kmrlrinin arici diametri, sm; Dank bir ankerin fqi mstviy proyeksiyasnn qabaritinin maksimal tti lsdr, sm; Pank bir ankerinin hesabi ykgtrm qabiliyyti olub, bnvr qruntunun ykgtrm qabiliyyti rtindn aadak dsturla taplr:

Pank =

ank
ke

(2.38)

Burada ankerin ykgtrm qabiliyytidir v hesabatla, yaud SNiP 2. 02. 03 85- sasn aparlm l tdqiqatlarnn nticlrin gr taplr, N; ke ankerin etibarllq msaldr v gr ykgtrm qabiliyyti hesabatla taplarsa ke=1,4, gr ankerin ykgtrm qabiliyyti statiki yklrin tsirindn l tdqiqatlarnn nticlrin sasn taplrsa ke=1,25 qbul edilir. 2.16. Fza boru kmrlrinin mhkmlik v dayanqla yolanlmas Fza boru kmrlrini mhkmliy, uzununa istiqamtd dayanqla, klk tsirindn rqsi hrkt yolamaq lazmdr. Fza boru kmrlri mhkmliy yolanlarkn aadak rt dnilmlidir:

uz 4 R2

(2.39)

burada: uz boru kmrind hesabi yk v tsirlrdn uzununa istiqamtd yaranan maksimal grginlik, MPa;

81

 4 metal borunun ikiolu grginlikli halnda ( 1 , 2 ) vziyytini (kil 2.3) nzr alan msal olub, uzununa dartlma grginlikli ( uz. N 0) vahid brabr ( 4 =1) qbul edilir, uzununa slma grginlikli vziyytind ( uz. N 0) is

kil 2.3. aadak dsturla tyin edilir:

4 = 1 0,75 d R 2

0,5 d R2

(2.40)

R2 hesabi mqavimt olub, R2 = edilir, MPa.

n R2 m dsturu il tyin k2 kn

n R 2 -normativ mqavimt olub, (2.28) dsturunda olduu

kimi tyin, MPa; m, k2, kn msallardr v aadak kimi qbul edilirlr: m=0,6 0,9; k2=1,1 1,2; kn=1,0 1,1; d boruda dairvi grginliklrdir v (2.13) dsturu il taplr. Fzada kilmi tir sistemli boru kmrlrin klk annn tsiri zaman rezonansl rqslr ba vermdikd oarml, hminin birarml dztli keidlri olan boru kmrinin uzunluu boyunca yaranan deformasiyalar kompensasiya olunmadqda, onlarn hesablanmas aadak rtlrin dnilmsi sasnda yerin yetirilir: hesabi yklr v tsirlrdn

uz. N 4 R2

(2.41)

82

 uz .M 0,635 R2 (1 + 4 ) sin
normativ yklr v tsirlrdn
n uz 3

( uz . N + 4 R2 ) (1 + 4 )R2

(2.42)

m n R2 , 0,9k n

(2.43)

burada: uz. N hesabi yk v tsirlrdn o boyunca uzununa istiqamtd yaranan grginlik olub (yilm grginliyini nzr almadan), dartlmada dayanma vziyytin gr qbul edilir, MPa; 4 msaldr v (2.40) dsturu il hesablanr; R2 (2.40) dsturundak kimi taplr; uz.M maksimal yilm grginliyinin mtlq qimti olub, o boyunca yaranan grginlik nzr alnmadan hesabi yk v tsirlr sasnda tyin edilir; 3 msaldr, (2.28) dsturu il taplr; m, kn,
n R2 (2.40) ifadsind olduu kimi qbul edilir.

gr hesabi mqavimtlrd R2 >R1 olarsa, onda (2.39) v (2.42) ifadlrind R2 nin yerin R1 i yazb gtrmk lazm glir. Drd armdan o olmayan fza boru kmrlrinin kompensatorsuz keidlri n (2.39), (2.41) v (2.43) dsturlar il hesablamar aparlarkn 4 n yerin (2.28) dsturu il tyin ediln 3 qbul olunur. Uzununa yerdyimli v srbst-yerdyimli dayaqlar olan sistemli fza boru kmrlrind aquli yklrin v fqi qvvnin birg tsirini, yaud hesabi yerdyimlri (boru kmrlri dayaa trpnmz brkidildikd, dayan yilmsi hesabna onda ba vern yerdyimlri) nzr almaq lazmdr. Yerdyimli dayaqda fqi qvvnin taplmasnda srtnm msalnn maksimal qiymti qbul edilmlidir.

83

Dztli tir sistemli uzununa deformasiyalar kompensasiya olunmayan boru kmrlrind mmkn yilmlr nzr alnmaldr. Boru kmrinin dayaqlar arasnda onun ouna perpedikulyar olub, temperatur v daili tzyiq tsirindn yaranan qvvni, maksimal ekvivalent boyuna qvvnin 0,01 hisssi qdr qbul etmk mslhtdir. Boru kmrlrinin fzada kilii zaman tavari sistem, asma anker sistemi v digr sistem dayaqlar n hesablama ama v srm mmknlyn gr aparlmaldr. 2.17. Seysmiki aktiv rayonlarda boru kmrlrinin kilmsi v onlarn hesablanma susiyytlri Seysmiki aktiv rayonlarda boru kmrlri kilrkn dm formasndan (yeralt, yert, yaud fzada) asl olmayaraq, onlarn hesablanmasnda seysmiki tsiri d nzr almaqla hesabi yklr SNiP II-7-81* sasnda tyin edilir. Boru kmrlrin v seysmiki rayonlarda onlarn dm (kilm) elementlrin aadak yklrin tsir etmsini nzr almaq lazmdr: seysmiki tsirlri nzr almaqla rti statiki yklr; seysmometrik stansiyann yazmalarnn analizin saslanan seysmiki tsirlr. Bu tsirlr seysmiki raiti nzr almaqla vvllr zlzl ba vermi tikinti rayonlarnda daha o qeyd alnr. Akseleroqrammn gstricilrin sasn qbul olunan maksimal hesabi tcilin qiymtlr aadak cdvld gstriln qiymtlrdn az olmamaldr. Zlzlnin Riter kalas il gc, balla Seysmiki tcil ac, sm/san2 Cdvl 2.6. 7 8 9 10 100 200 400 800

84

Hesablama aparlarkn konstruksiyaya tsir edn n thlkli seysmiki yklr nzr alnmaldr. Bu tsirlr boru kmrlrini qeyri elastiki deformasiyaya radr v onlarda qalq deformasiyas yaradaraq lokal dyiikliklr sbb olur. Dztli yeralt, yaud yerst (tkmd) boru kmrlrind ou istiqamtd ynln zlzl qvvsinin tsirindn yaranan grginlik aadak dsturla tyin edilir:

uz .N =

0 ,04 m 0 k 0 k n ac E 0T 0 cp

(2.44)

burada: m0- boru kmrlrinin qrunta salnmasn nzr alan msal; k0 boru kmrinin etibarllq drcsini nzr alan msal; kn zlzlnin tkrarlanma msal; ac seysmiki tcil olub, rayonlama v mikrorayon lama mlumatlarn nzr almaqla cdvl 2.6 dan taplr; E0 elastiklik modulu, MPa; T0 qrunt massivinin seysmiki rqs periodudur v atarlma yolu il taplr, san; cp uzununa seysmiki dalann boru kmrinin uzunluu zr ou boyunca yaylma srti olub, qrunt qrunt massivinin nvndn asl olaraq taplr, sm/san. Boru kmrinin qrunta salnmasn nzr alan m0 masal, seysmiki uzununa dalann boru kmrinin ou boyunca cp yaylma srti qrunt massivinin nvndn asl olaraq cdvl 2.7-dn tyin edilir. Boru kmrinin etibarllq drcsini nzr alan k0 msaln kmrin arakteristikalarndan asl olaraq aadak cdvl 2.8-dn tapmaq olar.

85

Qruntlar Su il doymu qruntlardan baqa, tkm, rda qum, qumlucalar, gilliclr v digr qruntlarda Az nmlnmi qruntlarda Orta nmlikli qruntlarda Su il doymu qruntlarda Qumluca v gilliclrd Nm v plastiki gillrd Lyoss v lyossa bnzr qruntlarda Yarmbrk v brk qruntlarda Torfda Alaq temperaturlu donan (qumlu, gilli v tkm) qruntlarda Yksk temperaturlu donan (qumlu, gilli v tkm) qruntlarda nql, qrmada v iridal qruntlarda hngda, slants v qumlu qruntlarda (azklkli, adi klkli v gcl klkli gtirmlrd) Qaya cinsli monolit qruntlarda

Cdvl 2.7. cp, m0 km/san 0,12 0,15 0,25 0,35 0,30 0,50 0,40 2,0 0,10 2,20 1,50 1,10 1,50 2,20 0,50 0,50 0,45 0,45 0,60 0,35 0,50 0,70 0,20 1,0 1,0 0,50 0,45 0,70

Cdvl 2.8. Boru kmrinin arakteristikalar k0 Ii tzyiqi 2,5 MPa-dan 10 MPaa qdr olan (25100 kqsan/sm2) qaz, rti diametri 10001200 mm 1,50 olan neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlri; gzg sthinin eni 25m v o olan su manesindn ken boru kmrlri n Ii tzyiqi 1,22,5 MPa (1225 kqsan/sm2) olan 1,20 qaz, rti diametri 500800mm olan neft v mhsullar nql edn boru kmrlri n rti diametri 500mm- dn az olan neft boru 1,0 kmrlri n

86

Seysmikliyi 9 bal v yuar olan rayonlarda k0 msalnn qiymti cdvl 2.8 dki qiymtlrin 1,5- vurulmas il tyin edilir. Zlzlnin tkrarlanma msal kn onun ne ildn bir ba vermsindn asl olaraq cdvl 2.9 dak qiymtlr sasn taplr: Cdvl 2.9. Zlzlnin ne ildn bir tk100 il 1000 il 10000 il rarlamas Zlzlnin tkrarlanma msal, kn 1,15 1,0 0,9 2.18. Boru kmrlrinin birldirici detallar

d , sm hesabi qalnl aadak dsturla taplr:

Daili tzyiqin tsirindn boru kmrinin detalnn divarnn

d =

npDd b 2(R1(d ) + np )

(2.45)

sas borunun trfli paylaycnn d , sm qalnl (2.45) dsturu il taplr, buna birldiriln borunun divarnn qalnl is aadak dsturla hesablanr:

0 = M

R1( M ) D0 R1(0 ) DM

(2.46)

Birldirici detaln sonunda boruya qaynaqlanan divarn qalnl aadak rt sasn taplr:

k .d .

npDd 2(R1(d ) + np )

(2.47)

burada: n (2.13) dsturunda olduu kimi qbul edilir;

87

p ii (normativ) tzyiq, MPa; Dd birldirici detaln arici diametri, sm; b detaln ykgtrm qabiliyytini nzr alan msal olub, aadak kimi qbul edilir: meyl buca < 12 0 olan konik formal v kk dibli keid detal n b =1, baqa hallar n aadak cdvldn qbul olunur: Cdvl 2.10. yilmnin orta radiusunun arici diametr nisbti Detaln ykgtrm qabiliyytinin msal, b 1,0 1,30 1,5 1,15 2,0 1,0

R1(d ) detal materialnn hesabi mqavimti (trfli

paylayc detal n R1(d ) = R1( M ) ), MPa; R1(0 ) , R1( M ) uyun olaraq birldirici borunun v trfli paylayc magistraln hesabi mqavimti, MPa; D0 birldiri borunun arici diametri, sm; DM trfli paylaycnn sas borusunun arici diametridir, sm. Keid hisssinin divarnn qalnln onun n byk diametrli olan yerindki kimi qbul etmk lazmdr. trfli paylaycl birdmlrd boruya daili tzyiqdn baqa eyni zamanda yici moment v boyuna qvv tsir edrs, yolverilmz deformasiyann qarsnn alnmas n aadak rt dnilmlidir:
2 12 1 2 + 2 + 3 t2 R2n

(2.48)

burada: 1 , 2 , t uyun olaraq trfli paylaycnn bir lm nqtlrind normativ yklr v tsirlr

88

gr taplan dairvi, uzununa (kil 2.3) v tounan grginliklr; n R2 (2.28) dsturanda olduu kimi qbul edilir. 2.19. Neft v qazn birg hrkti zaman boru kmrlrinin hidravliki hesablanmas Hesablama dsturlar imkan verir ki, neft v qazn srf arakteristikalar taplsn v nql olan bu qarn fiziki trkibin gr orta tzyiq v orta temperatur myyn edilsin. Hesabi parametrlrin taplma ardcll aadak kimidir: 1. Neft v qazn birg nqlind orta tzyiq v orta temperatur tyin olunur:

Por =

P + P2 1 ; 2

Tor =

T1 + T2 2

(2.49)

burada: P1,P2 vT1,T2boru kmrinin balacnda v so nunda uyun olaraq nql olunan qarn (neft v qazn) temperaturudur. 2. Neftin 1m3 hcmind yaylm qazn miqdar: a) qazn pillvari dalmasnn verilmi parametrlrin sasn blnm yrisindn taplr; b) qazn doymu tzyiqindn onun yaylma msal yrisin gr tmini olaraq tyin edilir:

Q p = k or ,
burada:

(2.50)

k=

Qf

(2.51)

Qp neftin 1m3 hcmind qazn yaylma miqdar,m3/m3; Qf qaz faktoru, m3/m3;

89

 n neftin sl, kq/m3; or neft- qaz qann orta

sl, k qazn yaylma msaldr. 3. Neftin hcm msal bn, qazn neftin hcmin yaylmasnn hesabna qarn hcminin artmasn nzr alaraq amerikal tdqiqat M.N. Standinqin tklifin gr nomoqramdan taplr. 4. Nql olunma raitind qazla qarm neftin srfi: Qnq =Qbn, m3/sut (2.52)

Q neftin nql olunma srfi, m3/san. 5. Qazn slma msal (z) aadak kimi taplr: a) evrilmi tzyiq v temperaturdan asl olan diaqramma sasn; b) Por v Tor dan asllq qrafikin gr. 6. Nqlolunma raitind qazn srfi:

Qq = Q nq (Q f Q p )

p0T or z , porT o

(2.53)

P0 v T0 uyun olaraq standart tzyiq v temperatur, MPa v K; z qazn slma msaldr. 7. Qazla qarm neftin sl aadak dsturla ifad olunur:

nq = n + q

Qp bn

, kq/m3

(2.54)

v tminn srbst qazn (p0 tzyiqind v T0 temperaturunda) s.q slna brabr qbul oluna bilr. 8. Nql olunma raitind srbst qazn sl:

q = sq

porT or , kq/m3. p0T or z

(2.55)

9. Qazsalayc qarn hcmi srf msal:

90

1 bn p T 1+ or 0 z (Q f Q p ) p0T or

(2.56)

10. Neft qaz qarnn orta srti:

uqar =

86400(1 )d 2

4Q nq

m/san.

(2.57)

d boru kmrinin daili diametridir, m. 11. Neftlqaz qarnn dinamiki zlly nq , Pasan yaylm qazn miqdar v qazlam neftin dinamiki zllyndn ( nq , Pasan) asl olaraq taplr. Qazlam neftin dinamiki zlly temperaturdan asl olaraq taplr. 12. Nqlolunma raitind qazla qazlm neftin kinematik zlly:

nq =

nq , nq

m2/san

(2.58)

13. Neft qaz qarnn an rejimi aadak dsturla taplr:

Re qar = uqar

qar

(2.59)

burada: qar qarn srti kinematik zllydr:

qaz =

n (1 ) + q n (1 ) + q

(2.60)

Tcrbi hesablamalar n - nn <0,98 qiymtlrind qar = n qbul etmk olar. 14. Neft v qaz qarnn boru kmrind hrkti zaman tzyiqin mumi dmsi aadak tnlikl taplr:

91

Pum = Psur + Pg + Pn ,

(2.61)

burada: Psr srtnm qvvsi hesabna tzyiq dmsi, MPa; Pgarlq qvvsi hesabna tzyiq dmsi, MPa; Pn kinetik enerjinin itkisi hesabna tzyiq dmsi dir, MPa. 14. Neft v qazn birg ann hidravliki mqavimtindn yaranan tzyiq dmsinin tnliyi, bircinsli maye n alnm tnliy analoji taplr:

Psur =

2 qar uqar L

(2.62)

L- boru kmrinin hesabi hisssinin uzunluudur, m. 15. Qarn sl aadak tnlikl taplr:

qar = n (1 ) + q

(2.63)

16. Qarn ikifazal annn hidravliki mqavimt msal iki funksiyann hasili kimi qbul olunur:

qar = (Reqar , ) ( , , , Frqar )

(2.64)

17. Birfazal an n hidavrliki mqavimt msal (Reqar, ) hidravlikann aadak dsturlar il hesablanr: hamar srtnm zonasnda Reqar<2300 olduqda, Re qar =

64 ; Re qar

(2.65)

Reqar 2300 olduqda, Re qar = yaud

1,0 ; (2.66) (1,8 lg Reqar 1,5)2

(2.67)

(Re qar ) =

0,3164 ; Re0, 25 qar

92

 kl -ktr srtnm zonasnda:

(Re

qar ,

2k ) = 0,17

d
m

0 , 25

(2.68)
0 , 25

Burada : nisbi klktrlk msal: =km/dm mm; km borunun dai sthinin mtlq klktrlk msal olub, km=0,014 0,016 qbul edil bilr. 18. Birfazal maye n mumilmi korelyasiya msal , , , Frqar - nin qiymti aadak ifad il taplr:

2k 68 (Re qar , ) = 0,17 m + d Re qar

(2.69)

nq q gd ( , , , Frqar ) = 1 + 2 1 + qar 4uqar

0 , 75

(2.70)

19. Arlq qvvsi v kinetik enerji itkisi hesabna tzyiq dmsi uyun olaraq aadak dsturla hesablanr: Pg = H qal g qal H en gen , MPa (2.71)

Pn =
burada:

qal

1 2 2 ( enen + qalqal ), 2

(2.72)

en

uyun olaraq qalma v enmd basq

itgilrinin cmi, m;

qal ,en , qal , en kmrd qarn uyun olaraq qalan v

enn hisssindki srtlri v slqlar olub, aadak dsturlara tyin edilir. qal = n 1 qal + q qal ; en = n (1 en ) + qen , (2.73)

qal

1 = 1 + u qar

1 en = 1 (1 )1 + u qar

(2.74)

93

20. Sn naye boru kmrlri raitind kinematik enerjini dy yimdn qor rumaq olar. 21. G nli - raq adna nef q ft-qaz arm yatanda dnizd ma a mv vcud sualt s snaye boru kmrlrini istismarn riyazi u in nda ev vrilmlr sa asnda nql olunan nef qaz qa ft arnn opti imal srti aadak ds sturla taplr:

uqar .op =

1900

qar

(2.75)

.63) dsturu imkan verir ki, tmiz susi halda = 0 olduqda (2. da z nn optimal srtini l neftin v = 1 olduqd is tmiz qaz an hesablamaq mmkn ol q lsun. 22. Dn nizd sualt qalma v dmd boru km v mrlgrinin opti imal i rejimindki par rametrlrinin tyin olun n nmasnda tzy yiq dmsinin tsiri aydn kil ld yrnm mk n qraf foanalitik s tklif ed sul dilir. Ona g d mum tzyiq r mi d msinin neft qaz qar t nn srfin gr A(Qqa Pm), ar, B(Qqar, Pm) v C(Qqar, Pm) nqtl Q v rindn ke asllq n qraf qurulur ( fiki (kil 2.4).

kil 2 2.4.

94 4

A nqtsi sfra brabr qarma srfin uyundur. Bu nqtdn 1 v 2 yrilri il tzyiq dmlri balayr v aadak tnlikdn taplr:

Pqar .opt = H qal g qal H en g q ,

(2.76)

B nqtsi tzyiqin minimal itgisin uyun olan qiymtini gstrir (3 yrisi). C nqtsi seilmi nqlolunma srfin uyun glir v bu srfin qiymtini (1,5 3,0)Qqar.min intervalnda qbul etmk olar. C nqtsinin nzri vziyytin uyun tzyiq dmsi (2.62) v (2.75) ifadlrini nzr almaqla aadak tnlikl tyin etmk olar.

Pum.opt = qar

L 1900 L = 950qar d 2 d

(2.77)

gr neft qaz qarnn istniln srfin uyun tzyiq dmsi Pm.opt- dan byk olarsa i rejiminin parametrlrini tapmaq n koordinat balancndan mumi tzyiq dmsi yrisin (3) tounan keirilir v tounma nqtsi srf v tzyiq dmsinin optimal qiymtlrin uyun olur. 2.20.Neft nqledn boru kmrlrind tam basq itgisinin tyini Boru kmrlrind tam basq itgisi aadak dsturla taplr: H=h+hy+ z, (2.78) burada: h boru kmrlrinin uzunluu boyunca yaranan itgi:

h=

L 2 D 2g

(2.79)

hy boru kmrinin tti hisssind yerli mqavimtlrdn (siyirtm, dnm, kran v s.) yaranan itgisi:

95

hy =

2
2g

(2.80)

z boru kmrlrinin balanc v son nqtlrinin sviyylr frqi: z=z1-z2 (2.81)

z1 v z2 uyun olaraq balanc v son nqtlrin geodezik hndrlklridir. Tam basq itkisini aadak kimi ifad etmk olar:
2 L H = + + z , 2g D

(2.82)

Burada v lr Re qiymtin sasn tyin edilir. Re =

Reynolds ddi; neftin kinematik zllk msal =0,99710-4 m2/san; hidravliki mqavimt msal olub, Reynolds ddinin Re 2320 qiymtlrind laminar an rejimind =64/Re Stoks; turbulent an rejimind: hidravliki hamar borular zonasnda: 2320<Re<ReI qiymtlrind =0,3164/Re0,25 Blazius, qarq srtnm zonasnda (keid zonada): ReI < Re< ReII qiymtlrind

68 = 0,11 + Re
yaud

0 , 25

Altul

68 1,11 = 1,8 lg + Isayev Re 3,7

kvadrvtik srtnm zonasnda: Re>ReII qiymtlrind = 0,1 0, 25 ifrinson v yaud

96

= 1,14 2 lg Nikuradze

dsturlar il hesablanr. ReI v ReII Reynolds ddinin keid qiymtlri olub, aadak dsturla tyin edilir: ReI=

10

ReII=

500

borunun nisbi kl ktrlrly: =km/D(mm); km borunun daili sthinin mtlq kl ktrlk msal olub, hamar sth n km=0,015 qbul edilir; yerli mqavimt msallarnn cmidir:

= n (

dif

+ k .kl . + suz + ven + d ) + cix

(2.83)

nnasos stansiyalarnn qabaqcadan qbl edilmi say; dif =0,25 diffuzorda;

k .kl =45,0 krvi klapanda; suz neft msullar n szgcd suz =1,7- aq tipli olduqda, suz =2,2 tutqun tipli olduqda; ven =2,5 5 adi ventild; d = 0,32 - boru kmrinin 450 900- li dnglrind; c =0,25- boru kmrinin nda turbulent an rejimi
n yerli mqavimt msallardr. (2.83) dsturunda dnglrin say nasos stansiyalarnn say qdr gtrlmdr. Bu msallarn hr biri laminar an rejimind lam = tur (2.84)

97

dsturu il tyin edilir; Reynolds ddinin qiymtindn asl olaraq mlumat cdvlindn gtrln laminar an n dzlndirici funksiyadr. Bu ifadlrd v -nin taplm qiymtlrini (2.82)

dsturunda yerin yazmaqla tam basqn (Htam) tyin edilir. 2.21. Magistral boru kmrlrinin tenoloji hesablanmas Neft boru kmrlrinin saatlq v saniylik maye burama qabiliyytini tyin etmk n aadak dsturlardan istifad edirlr:

Qsaat =

Burada:G illik ktlvi srf, t/il; slqdr. Neftin hesabi temperaturu, ba nasos tansiyasndak balanc temperaturu, ann srtnmsi nticsind ayrlan istiliyin torpaa trln temperaturu nzr alnmaqla hesablanr. Istniln an n torpan orta temperaturu aadak kimi hesablanr.

G ; 8400

Qsan =

Qsaat 3600

1 n Tor = liTi , L i =1
burada: li temperaturu Ti olan kmrin i-sahsinin uzunluu; n sahlrin say; L neft kmrinin tam uzunluudur. Neft mhsullarnn istilikkeirm msal

H = 0,1 0,16

Vt mK

intervalnda dyiir. sasn hesabatlarda

istilikkeirm msalnn orta qiymtindn H = 0,13

Vt mK

98

istifad edilir v daha dqiq hesabatlar aparmaq n Kreqo Smit dsturunu ttbiq edirlr ki, bu da 273- 4730K intervalnda zn doruldur.
1 H = 156,6(1 0,00047T ) 293

Neft mhsullarnn zlly sas susiyytlrdn biridir v temperatur dyimsi il kskin dyiir. Teniki hesablamarlarda o vat kinematik zllkdn ( ) istifad edilir. Bu zaman laboratoriya gstricilri kifayt etmirs, onda aadak dsturlardan birini istifad etmk olar: Valter dsturu: lg lg( + 0,8) = a + b lg T Burada:

kinematik zllk;

a = lg lg( 1 + 0 ,8 ) b lg T 1 ; lg ( 1 + 0 ,8 ) [lg(T 1 / T 2 )]1 ; b = lg lg ( 1 + 0 ,8 )

T mtlq temperaturdur. Reynolds Filonov dsturu: = exp U T T , burada Uviskoqramn diklik msaldr; itiyari mlum temperaturda kinematik zllkdr. U nu tapmaq n kifaytdir ki, hr hans T = T v 1 mlum olsun. Onda

[ (

)]

U = ln T1 T 1

Kinematik zllyn temperaturdan aslln tyin etmk n bir sra digr dsturlar da mvcuddur, lakin neft v neft mhsullarnn hesabat n Valter dsturu n dqiq hesab olunur. Neft kmrlrinin materialnn meaniki asslri cdvl 2.12 gstrilmidir. Boru kmrinin diametri v divarnn

99

qalnlndan asl olaraq mmkn burama qabiliyyti v tzyiqi, nasos v elektrik mhrriklrininteniki arakteristikalar da uyun olaraq cdvl 2.12 v cdvl 2.13 verilmidir. Boru kmrlri n ttbiq edlin poladlarn asslri Cdvl 2.11. Poladn markas 10 20 10 Q2 13M St 2 St 3 St 4 St 5 10 Q2SD(MK) 14QS 14QN 15QN 17QS 19Q Ama hddi, MPa 210 250 270 230 210 230 250 270 360 350 330 340 350 340 Mhkmlik hddi, MPa 340 420 480 440 340 380 420 500 500 500 480 500 500 480 Nisbi uzanma, % 24 21 21 21 24 22 20 17 18 18 20 18 18 18

Boru kmrinin diametri v divarnn qalnlndan asl olaraq mmkn burama qabiliyyti v tzyiq arici diametr v divarn qalnl, mm 219 (4-7) 273 (4-8) 325 (4-8) 377(4-9) 426(4-9) 529(4-10) Ii tzyiq, MPa 9-10 7,5-8,5 6,7-7,5 5,5-6,5 5,5-6,5 5,5-6,5 Cdvl 2.12 Neft burama qabiliyyti mln. t/il 0,7-0,9 1,3-1,6 1,8-2,2 2,5-3,2 3,5-4,8 6,5-8,5

100

529(4-10) 630(5-12) 720(6-14) 820(7-16) 920(8-16) 1020(9-18) 1220(11-20)

5,4-6,5 5,2-6,2 5-6 4,8-5,8 4,6-5,6 4,6-5,6 4,4-5,14

6-8 10-12 14-18 22-26 32-36 42-50 70-78

Nasos v elektrik mhrriklrinin teniki arakteristikalar Cdvl 2.13. Elektrik mhrriki Grginliklik. kV 6 6 Kytlsi, T Gc, MVT F.I.. % Nv (tipii) Ktl, T 2 4,6 8 4,4 1

HM 225-550 HM 230-500 HM 230-475 HM 360460 HM 500-300 HM 710-280

HM tipli magistral (seksiyal) Ukra ina 0,035 550 50 4 68 II3/2 1,95 1,9 5 0,05 0,069 0,1 0,139 0,197 500 475 460 300 280 50 50 50 50 50 5 6 8 12 14 70 72 76 78 80 AzP 360 AzP 500

Son lav ehtiyat kavitasiyas, m

Nasosun markas

Frlanma tezliyi

Srf, m3/san

Basq, m

3,3

101

500

3,0 6

360

3,2 4

320

HM tipli magistral (sprirall) HM 1250-260 HM 1800-240 HM 2500-230 HM 3600-230 HM 5000-210 HM 7000-210 HM 10000-210 HM 10000-210 0,347 260 50 20 80 STD 1250 -2 STD 2000 -2 STD 2000 -2 STD 3200 -2 STD 5000 -2 STD 6300 -2 STD 8000 -2 12 5012 50 20 0020 00 25 0025 00 32 00 50 00 63 00 80 00 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 2,865 7,156

4,3

0,3

240

50

25

83

4,65

0,694

230

50

32

86

7,166

1,0

230

50

40

87

5,11

10,30

1,389

210

50

42

88

8,87

12,47

6,60

1,944

210

50

52

89

15,00

3,472

210

50

65

89

8,68

20,60

3,472

210

50

89

87

8,76

21,47

2.22. Boru kmrlri sistemlrind ttbiq olunan kompensatorlarn hesablanmas Boru kmrlrind borularn divarlarnda temperatur dyimsindn, daili tzyiqdn, digr yk v tsirlrdn yaranan boyna yerdyimlr zaman, bel sistemlrd ttbiq olunan konmpensatorlarn hesablanmas aadak rtin dnilmsi il yerin yetirilir:

102

 k + M R2 0,5 d

(2.85)

burada: k boru kmrinin uzunluu boyunca neft, yaud neft mhsulunun daili tzyiqinin dyim tsirindn v borunun divarnda temperatur dyimsindn kompensatorda yaranan uzununa hesabi grginlik, MPa; M inaat meanikasnn qaydalar sasnda kompensatorun hesabi en ksiyind uzununa v enin yklrin (qvvlrin) tsirindn yaranan yilmd, kompensatordak lav boyuna grginlikdir, MPa; R2 (2.3) ifadsind olduu kimi tyin edilir; d (2.13) ifadsi il hesablanr. Az temperatur rejimi dyimsind ilyin boru kmrlrind ttbiq olunan kompensatorlarn hesablanmasnda (qaz, nft v neft mhsullar nql edn boru kmrlrinin tti hisssind), (2.85) n ifadsind R2 hesabi mqavimtinin yerin R 2 normativ mqavimtini qbul etmk lazmdr. Kompensatorda k uzununa hesabi grginliyinin qiymti, srtliyin ks azalma msaln v uzununa grginliyin mk artma msaln nzr almaqla inaat meanikasnn mumi qaydalar sasnda taplr. susi halda P, Z v Q formal kompensatorlarn hesablanmas aadak dsturlarla yerin yetirilir: P formal n:

k =
A=

1 k l k2 2 ,28 k2 l k + 1,4 k3 + 0 ,67 l k3 + ks

2 k k 2 k k 3 k

0,5 E0 Dxlk mk k A

(2.86)

(2.87)

+ l l 4 l + 2 l 1,33
2 n n

Z formal n:

k =

E0 Dxlk mk k , B

(2.88)

103

B=

1 k l k2 2 ,28 k2 l k + 1,4 k3 + 0 ,67 l k3 ks 2 l + 2 l 1,33

2 k k 2 k k 3 k

(2.89)

Q formal n:

k =

1,5 E0 Dx k lk2

(2.90)

burada: E0 (2.15) ifadsind olduu kimi taplr, MPa; D borunun arici diametri, sm; lk kompensatorun uzunduu, sm; k temperatur v daili tzyiqin kompensatora tsir etm yerind boru kmrind uzununa yerdyimlrin cmi, sm; lnkmrin kompensatorla laqlnmi hisssinin eni, sm. Srtliyin ks azalma masal v grginliyin mk artma msal kompensatorlarda k parametri k < 0,3 olduqda, aadak dsturlarla hesablanr:

ks =

1,65
mk = 0,9
2

(2.91) (2.92) (2.93)

k =

3 n k
rc2

burada: n boru divarnn nominal qalnl, sm; rc yilmnin orta radiusu, sm. Yerst boru kmrlrind uzununa yerdyimlr ba verdikd kompensatorlarn Hk dayaq resaksiyas aadak dsturlarla hesablanr:

104

 P v Z formal kompensatorlar n

Hk =

200W k ; mk lk

(2.94)

Q formal kompensatorlar n

Hk =

100W k ; lk

(2.95)

burada: W borunun en ksiyinin mqavimt momenti, sm3; k , mk, lk (2.86), (2.88), (2.90) ifadlrind olduu kimi tyin edilir. Kompensatorun llrinin azalmas mqsdi il onlarn slmasna v dartlmasna nail olmaq olar. Ona gr d temperaturdan asl olaraq qaynaqlama ilri aparlarkn, dartlma v slmann ba verm ehtimal cizgilrind z ksini tapmaldr.

105

III FSL NEFT SNAYESND NASOS V NASOS STANSYALARI 3.1. Neft snayesind ttbiq olunan mrkzdnqama nasoslar Neftxarma, neft emal v neft kimya snayesi n mrkzdnqama nasoslar ttbiq olunduu sahlr uyun seilirlr. Ona gr d bu nasoslar nql olunan neft mhsulunun temperaturuna gr aaak sas qruplara blmk olar: soyuq nasosun vurduu mayenin temperaturu 2200C y qdr olduqda; isti mayenin temperaturu 2200C 4000C olduqda; sxlm neftli qazn nqli n; gilli v sementli mhlulunvurulmas n; suyun vurulmas n. Btn bu nasoslar alaqbasql (birpillli), ortabasql (iki v oxpillli) v ykskbasql (oxpillli) seriyalara blnr. z nvbsind bu nasoslar qrupu az srfli 0,0278m3/san (100m3/saat), orta srfli 0,0278 0,278m3/san (100 1000m3/saat) v byk srfli 0,278 m3/san dn (1000 m3/saat- dan) ox olurlar. Orta v byk srfli ykskdvrl nasoslar az srfli nasoslardan ii arxnn birinci drcli ikitrfli sormaya malik olmas il frqlnir ki, bu da mrkzdnqama nasoslarnn sorma qabiliyytinin yaxnladrlmas zrurtindn irli glir. Mrkzdnqama nasoslarnn korpusunun konstruksiyas sas faktora gr myyn edilir: nql olunan mayenin temperaturu, tzyiqi v fiziki mexaniki trkibi. Nasoslardan ken mayenin 2200C dn byk temperaturda detallarnn v boru kmrlrinin genilnmsi, onun korpusunun fqi ksik mstvisi zr mhkmliyinin tmin olunmasnda tinlik yaradlmasna rait yaradr. Ona gr d mayenin temperaturunun 2200C dn byk olan 106

hallarnda nasosun korpusunun birlmlri aquli mstvi zr yerin yetirilir. Bu birlmlrd alminium, asboalminium yaxud legirlnmi polad aralq qatdan istifad olunur. Bununla laqdar olaraq yksk tzyiq v temperaturda ilyn mrkzdnqama nasoslarda korpusun mrkkb konfiqurasiyaya malik hisssind tkm poladn tlb olunan mhkmliyini ld etmk olmur. Bel hallarda nasosun konstruksiyas ikiqat korpusdan dzldilir. Bel korpuslarn daxili hisslri ksr hallarda bir biri il flansl aquli mstvi zr, bzi hallarda is fqi mstvi zr birlirlr. 3.2. sti neft mhsullar n nasoslar Neft emalndan termiki sobalarn yklnmsi n kerosinli distilyatn v mazutun 350 4000C temperaturda nqlind 8MPa tzyiqin qdr bu mayelri vura biln mrkzdnqama nasoslar geni ttbiq olunur. sti neft mhsullarn yksk tzyiql vuran masir nasoslarnn hesablanmas v konstruksiyasnn seilmsi n aadak msllri hll etmk lazmdr: neft mhsullarnn 2200C 4000C temperaturunda nqlind nasoslar ba ver bilck yann v partlaydan qorumaq n txaclar tam hermetiklnm il tmin edilmlidir; nasosun material el seilmlidir ki, onun korpusu tzyiq, temperatura v korroziyaya qar davaml olsun; nasosun rotorunun mrkzlmi hrkti pozulmadan ayr ayr detallarnn temperatur genilnmsi tmin olunmaldr; nasosun detallarnn i prosesi balanandan 45 sutka rzind (neftnqledn avadanlqlarda ardcl tmir olunmalar aras minimal mddt) montaj v demontaj lverili olmal v tez baa glmlidir.

107

sti neft mhsullar nqledn nasoslara 2 4 sutka rzind proflaktiki bax keirilmlidir v btn nasazlqlar aradan qaldrlmaldr. Hal hazrda bu nasoslar 4000C temperatura qdr isti neft mhsulunun nqlind geni ttbiq olunur v mxtlif ii parametrlri il buraxlr (cdvl 3.1). Btn masir isti neft mhsulu nql edn nasoslar yksk tzyiql ildifindn, onlarn konstruksiyas iki korpusdan ibart olur: xarici poladdan silindrik, hermetik txacla tchiz olunmu; daxili btn axdc kanallarla laqlnmi. Nasosun daxili korpusunun konstruksiyasn drd tip blmk olar. Birinci tip. Nasosun daxili korpusu seksiyalardan tkil olunub, seksiyalar nasosda pilllrin say qdr gtrlr. Seksiyalar ycamdr v xaric korpusu mrkzldirir. Bu konstruksiyalar hazrlanmasna gr saddirlr. kinci tip. Daxili korpus hminin seksiyalardan tkil olunub, birinci tipdn btn seksiyalarn bir mumi dynd birlmsi il frqlnir. Daxili korpusda sonrak i prosesi adi seksiyal nasoslarda olduu kimidir (kil 3.1). nc tip. Daxili korpus iki yarmhorizontal ksikli hissln ibart olub, xarici korpusu mrkzldirir. Rotorlu daxili korpus xaricl asanlqla laq yaradr. Drdnc tip. Daxili korpus hminin iki yarmhorizontal ksikdn ibartdir. Bunu nc tipdn frqlndirk cht daxili v xarici korpuslarn bir biri il pilyok vasitsil brkidilmsidir. Daxili korpusun ks trfli temperatur tsiri il genilnmdn srbst yerdyimlr etmsi imkanna malikdir. sti neft mhsulu nql edn nasoslarn zrind qoyulmu tlbatlar: nasosun ildiyi v ondan vvlki vaxtlarda istismar dvr mrkzldirilmsi, neft mhsulunun nasosa daxil olmas v xmas; txaclarn v krkcikli tkrlrin etibarl ilmsi; nasosun byk temperatur dyimlrindn qorunmasdr. Cdvl 3.1. 108

Temperaturu 400C y qdr olan isti neft mhsulunu nql edn nasoslarn texniki xarakteristikalar srf
45 50 40 70 80 75 70 70 90 80

109

Neft mhsulunun nqli zaman nasosun enerjisinin myyn hisssi istiliy ayrlr. Msln, tlb olunan nasosun gc 270 kVt v faydal i msal = 0,63 olarsa, onda bu gcn 100 kVt istilik enerjisi ayrlmasna srf olunur. Bir df nasosdan ken neft mhsulunun qzdrlma temperaturu aadak dsturla hesablanr:

t = 12,9 10 3

N (1 ) g , cG 100

(3.1)

burada: t neft mhsulunun temperatur qalxmasnn orta qiymti, 0C; N tlb olunan nasosun verilmi srfin gr C gc Vt; c istilik miqdar, ; G vahid zamanda ken neft kqK mhsulunun ktlsi, kq/san; nasosun f.i..; neft mhsulunun hcmi kisi, kq/m3; g srbst dm tcilidir, m/san2. sti neft mhsulu nql edn nasoslar is balamamdan vvl 8 saata yaxn mddt rzind temperaturu 400C ydk olan maye il qzdrlmaldr. Bu nasosun normal i rejimini tmin edir.
3.3. Magistral neft boru kmrlri n nasoslar

Neft v qaz snayesinin yksk templi inkiaf neft, neft mhsullar v qazn boru kmrlri il tez nql olunmas zrurtin gtirib xarmdr. Neft mhsullar boru kmrlri il iki kateqoriyada nql olunur: xam neft v neft mhsullar. 1971 1975 ci illrd nql olunan neft v neft mhsullarnn hcminin 2 dfdn ox artrlmasna v 27 min km uzunluunda boru kmrlrinin tikintisinin tmin olunmasna baxlmdr.

110

kil 3.1. sti neft mhsulu KBH 55-120 tipli nasosun konstruksiyas

103

Neft v neft mhsullarnn boru kmri il uzaq msaflr nqlind nasoslar 6 7 MN/m2=6 7 MPa tzyiqd normal ilyirlr. Tzyiqin miqdar borunun mhkmliyin gr mhdudlar. Nasoslarn srfi boru kmrlrinin diametrlrindn asll olaraq 0,0278 1,15m3/san 3 (100 4000m /saat) tkil edir. Bir nasos stansiyasnn nefti nqletdirm msafsi 100km- atr v bir qdr d ox ola bilir. Mdnlraras xam neftin nqlind kiik srfli nasoslar ttbiq edilir. Magistral neft boru kmrlri n iqtisadi baxmdan n lverili quru aqreqatlardr ki, bunlar da iki yaxud nasosdan ibart olub, eyni markal olmaqla xtt ardcl v lav (ehtiyatda olmaqla) qoularaq ilyirlr. Neft v neft mhsullar nql edn masir nasoslarn texniki gstricilri aadak cdvld gstrilmidir. Neft mhsullarnn nql edilmsi n mrkzdnqama nasoslar CTM tipli sinxron v ATD tipli asinxron elektrik mhrriklri il i qoulur. Sinxron elektrik mhrriklri yanna gr thlklidir. Bu sbbdn d bel mhrriklri nasos korpusundan germetik rtklrl ayrmaq lazm glir. Neft v neft mhsullarnn nql olunmas n nasoslara byk miqdarda elektrik enerjisi tlb olunur ki, buna gr d aadaklarn olmas zruridir. neftin verilmsinin ii diapozonunda konstruksiyann maksimal faydal i msaln semk; neftin zllynn ilin mxtlif vaxtlarnda dyimsind nasoslarn effektiv nizamlanmasn tmin etmk, ilin soyuq vaxtlarnda neftin kinematik zllk msal 0,510-4 m2/san y atqda v ox olduqda nefti boru kmrlrin vurmazdan vvl qzdrmaq.

112

Cdvl 3.2
Gstricilr Srf, m3/san (m3/saat) Basq, m Frlanma tezliyi, dvr/ dq. Pilllrin say F. .. Sorma borusunun diametri, mm Vurma boru. diametri, mm Ktl, kq Ardcl qoulan nasoslarn say 8MB92 0,11 (400) 300 Nasoslarn markalar 10H12H14H84 10 4 12 2 0,139 0,208 0,304 (400) (750) (1100) 370 740 740 3000 4 0,73 250 3000 4 0,75 300 3000 2 0,75 350 16HD10 1 0,610 (2200) 230

3000 2 0,74 200

3000 1 0,86 400

150 1875 2

200

250

300

300

3800 1

5000 1

4900 2

4200 3

3.4. Neft v neft mhsullar saxlanlan drinlik rezervuarlar n nasoslar Drinlik rezervuarlar neft v neft mhsullar saxlamaq n istifad olunur. Onlar mxtlif hcmd v mxtlif drinliklrd dzldilir (10m drinliy qdr). Drinlik rezervuarlarndan nef v neft mhsullarn vurmaq n zrind partlaya qar davaml olan elektrik mhrriki

113

yerln aquli yklnmi artezan tipli nasoslar geni ttbiq olunur. Mlum raitd bu tip nasoslar aadak stnlklr malikdir: daimi axn altnda ilyir, nasos binasnn tikilmsi tlb olunmur, xidmti personaln thlksizliyi tmin olunur. Nasos aqreqat nasos korpusundan, radial brkidilmi balqdan v basql kolonkadan ibartdir. arxn vtulkasnn sverlo formal hisslrindki dliklr 20H-22X3 tipli nasoslarn ii arxn ox boyunca yaranan qvvnin tsirindn yklyir. arxnn diametri kiik olan nasoslar n ii arx ox boyunca yaranan tzyiql yklnmir v rotorun ktlsi d daxil olmaqla btn yklri krcikli tkrlr z zrin qbul edir. Nasosun bu hisslrinin hams paslanmayan v termoeidlnmi poladdan hazrlanr. Krcikli tkrlrin yalanmas nql olunan neft mhsulu il yerin yetirilir. Nasosun ii arx is srtlmdn qorunmas n brnc, yaxud uqun metallarndan dzldilir. Val nasosun daxilind birqatlq qrafit v sormaitl brkidilir. Krcikli tkrlrin kameras vurulan mayenin dvr etmsi, yaxud su boru kmrindn suyun verilmsi il soyudulur. Drinlik rezervuarlarnn yerlm drinliyindn asl olaraq nasosun basql kolonkasnda hlqlrin say dyiir. Bel tipli nasoslar 0,5 m3/san y qdr srf verimi il buraxlr.
3.5. Neft tullantlar nql edn nasoslar

Neft tullantlarnn nql olunmas n sinxron elektrik mhrrikli N-150 tipli mrkzqama nasoslar buraxlr. Bu nasoslar fqi, seksial, ii arx birtrfli yerln birkorpuslu olmaqla, hidravliki qanunlara tabe olan, kombinasiya tipli v krcikli tkrlri yalana bilm xsusiyytlrin malikdir. Yalanma HM-32 tipli burulanl nasoslarla yan 0,001m3/san srfi, n=3000 dvr/dq. dvr 114

tezliyi il 0,4MN/m2 tzyiql vurulmas il yerin yetirilir. Ya axnn 20% - dn 100% - qdr nominal verilmsind bu nasoslarn z aralarnda paralel ilmsi tmin olunur. Neft tullantlar nql edn mrkzdnqama nasoslarnn (MN) texniki xarakteristikalar aadak cdvld verilmidir.
MN tipli nasoslarn texniki xarakteristikalar Cdvl 3.3.
Gstricilr Srf, m3/san Nominal srfd basq, m Sormann buraxlabiln hndrly, m Frlanma tezliyi dvr/dq Tlb olunan gc, kVt Nasosun f.i.. Nasosun ktlsi, kq MN150-200 150 2000 4 3000 1420 0,7 5570 MN150-175 150 1750 4 3000 1230 0,7 5210 MN150-150 150 1500 4 3000 1060 0,7 4810 MN150-125 150 1250 4 3000 880 0,7 4450 MN150-100 150 1000 4 3000 710 0,7 4080

Hndsi llr
uzunluq, mm en, mm hndrlk, mm 3300 1430 1485 3110 1430 1485 2920 1510 1501 2730 1430 1415 2540 1430 1415

115

3.6. Neft mhsullar vuran porenli nasoslar

Porenli nasoslar poren v plunjer hisslrindn ibartdir. Bu qrup nasoslarda ii orqan (poren v plunjer) geri qaydan axn ii arxa daxil ed bilir. Porenli nasoslarn sas orqanlar silindr, yax dzldilmi ii sthi v irli geri hrkt etmk qabiliyytin malik olan porendn ibartdir. kil 3.2d porenli nasoslarn ilm sxemi kil 3.2. Porenli nasoslarn Nasosun gstrilmidir. sxemi silindr (6) hisssi klapanl qutu (3) il birlmidir. Sorma (2) v vurma (4) klapanlar, qutunun yuvalarnda yerldirilmidir. Poren geriy hrkt etdikd sorma nticsind (2) klapan alr, (4) klapan balanr v qutuya sorma (1) borusundan neft daxil olaraq qutunu doldurur. Poren irliy hrkt etdikd is (3) qutusuna dolm neft porenin gstrdiyi tzyiq nticsind (2) klapan balanr, (4) klapan alr v neft axn (5) vurma borusuna daxil olur. Poren hrkt elektrik mhrriki, yaxud dizell ilyn yri dili srg qolu mexanizmindn (10) yri formal di, srg qolu (9), srngc (8) v tok (7) vasitsi il trlr. Porenin srti yaranan talt qvvsinin tsiri nticsind mhdudlar. Bu sbbdn poreni ks trmlrl birldirmk olduqca tindir. Porenin hrkt srti sabit olmadndan nasosun silindrindn vurulan neftin (5) borusuna daxil olmas qeyri mtzm olacaqdr.

116

Bel tipli nasoslar yax sorma v vurma borusunda (5) yksk tzyiq yaratmaq qabiliyytin malikdirlr. Porenli manlar sahsind bu tip nasoslarn ttbiqi neft rxarmada, neft qaz snayesind onlarn emalnda v neft kimya snayesind geni yaylmdr. Son illrd porenli nasoslarn konstruktiv formalar 10 illik mddt rzind tkmillmi v yksk hidravliki gic malik modifikasiyalar alnmdr. Neftxarma snayesind porenli nasoslar qazmada quyuya gil mhlulunun vurulmasnda v sementlnmsind ttbiq edilir. Bu nasoslardan elc d drinlik nasoslar kimi neftin xarlmasnda, myyn laylarn hidravliki dalmasnda v neft snayesind bzi daxili ilrin grlmsind istifad olunur. Porenli nasoslar neftayrma zavodlarnda neftin nql edilmsi, distillsi v neft mhsullarnn emal edilmsind byk rol oynayr. Bu nasoslar z ttbiqini magistral neft boru kmrlrind, kimyvi zavodlarda, keyfiyytli texnoloji i proseslrinin yaradlmasnda, hminin su tchizatnda v kanalizasiyalardan irkab sularnn axdlmasnda tapmdr.
3.7. Neft mhsullarn vuran porenli nasoslarn tsnifat

Porenli nasoslarn neft mhsullarnn nql etdirilmsind aadak tsnifatlar vardr: trm sullarnda onlarn bir ne trmlr blnmsi; nql olunan neft mhsulunun nvn gr nasoslarn tyinat; yerldirilmsin gr porenli nasoslarn fqi v aquli olmasn bir birindn frqlndirmk; porenin tipinin myyn edilmsi, yni xsusi porenli v plunjerli olmas; bir, iki, silindrli porenli nasoslarn bir birindn frqlndirilmsi; 117

 yaradlan tzyiq gr nasoslarn yksk, orta v aa xarakteristikallnn myyn edilmsi, yni dqiqd porenin gedilrinin sayna (dvrlr tezliyin) gr sakit, orta iti gediliyinin tyini; porenli nasoslarda klapanlarn bir trfli v iki trfli yerldirilmsinin zruriliyi. kigedili porenli nasoslarn sxemi kil 3.3 d gstrilmidir. Bu nasoslarda i prosesi bir gedili nasoslarla mqayisd daha lverilidir. Differensial nasoslarn konstruksiyalar frqlidir, bu nasoslar sorma v vurma klapanl iki kameral hisslrdn v vurma borusundan ibartdir (kil 3.4)

3.3.
1,5 ; 2,4

3.4.

Neft mhsullarnn nql etdirilmsind porenli v plunjerli nasoslar n aadak hidravliki v hndsi kmiyytlrdn istifad olunur: D porenin diametri, m; F plunjer porenin en ksik sahsi, m2; S porenin gediinin uzunluu, m; n dqiqd porenin ikitrfli gedilrinin say; V porenin bir gediind silindrin faydal hcmi, m3; Q nasosun hqiqi srfi, m3/t (t- zamann 1san, 1 dq 118

v 1 saat ola bilr); Qt silindrin 100% dolmasnda nasosun nzri srfi. Nasosun poren v klapan hisslri arasnda qalan fza ii kamerasdr v onun hcmi porenin vziyytindn asl olaraq dyiir. Kamerann maksimal hcmi V0, silindrin V faydal hcmi il v neft mhsulunun vurulmas zaman klapanla porenin n knar vziyytd durduu halda orada qalan Vk zrrli hcmin cmin brabrdir: V0=V+Vk Zrrli Vk hcminin nisbi qiymtinin f = (3.2) Vk olduunu V nzr alsaq, (3.2) dsturunu aadak kimi yazmaq olar:

V0 = (1 + f )V

(3.3)

Grndy kimi Vk hcminin azaldlmas nasosun effektiv ilnmsi hesabna ola bilr. Zrrli fzann tsiri hesabatlarda zrrli fza msal (k) il nzr alnr: Vk + V (3.4) V Qazma ilrind ttbiq olunan masir nasoslar n k=2 5 qbul olunur. Porenli nasoslarda porenin bir trfli gediind nasosun silindrinin nzri hcmi olar: V=FS (3.5) Onda nzri srf is aadak dsturla tyin olunar: FSn Qt = (3.6) 60 i sayda ii zolaqlar olan nasoslar n is nzri srf aadak kimi olar: k=

119

Qt = i

FSn 60

(3.7)

Porenli ikitrfli hrkt edn nasoslar n srg qolunun son llri nzr alnmaqla, porenin hr trfind hcm V1=FS v V2=(F-f)S oldundan, nasosun nzri srfi aadak dsturla hesablanar: Qt = V1 + V2 Sn n = (2 F f ) 60 60 (3.8)

kisilindrli nasosun nzri srfi is aadak kimi tyin olunur: (2 F f )Sn , Qt = (3.9) 30 burada: f porenin ks trfd kiilmi sahsidir, m2. Diferensial porenli nasoslarda sorulan neft mhsulunun hcmi V=FS (3.10) vurulan neft mhsulunun hcmi is (3.11) arxaya hrktd V1 = FS ( F f ) S = fS (3.12) irliy hrktd V2 = ( F f ) S dsturlar il tyin olunur. Bir dvrd diferensial nasoslarn verdiyi neft mhsulunun tam hcmi olar: V = V1 + V2 = FS (3.13) Neft mhsullarn vuran porenli nasoslarn hqiqi srfi aadak dsturla tyin olunur. Q = Qn , (3.14) burada porenli nasoslarn srf msal olub, nasosun llri v konstruksiyasna sasn = 0,85 0,95 qbul edilir. Energetik mqsdl 120

 = 1 2

(3.15)

dsturu il taplr. 1 klapann balanmasnda gecikmni nzr alan msal 1 = 0 ,90 0 ,95 ; 2 yksk tzyiqd mayenin sxlmasn nzr alan msaldr: 2 = 0 ,95 0 ,98 ; Qnnzri yolla taplan srfdir, m3/san.
3.8. Nasos stansiyasnn hesabi basqsnn v saynn tyini

Nasos stansiyasnn hesabi basqs iki qonu stansiyalar (1 -li v 2-li) arasnda taplr. 1-1 v 2-2 ksiklri arasnda yazlan Bernulli tnliyin sasn (kil 3.5.)
z1 + P 2 P1 12 + = z 2 + 2 + 2 + hw12 g 2 g g 2 g

(3.16) (3.17)

1 = 2 = ;

H st = z 2 z1 + hw1 2

olduunu nzr alsaq, bir nasos stansiyasnn hesabi basqs P P2 H st = 1 (3. 18) g dsturu il tyin olunar. Bel olduqda stansiyalarnn say aadak kimi dqiqldirilir:
n=

nasos

H tam gH tam , (3. 19) = H st P P2 1 burada: Htam neftin boru kmrinin btn uzunluu boyu

121

 P2 boru kmrinin sonunda qalq tzyiq olub, P2 = (0,14 0,18) MPa qbul edilirlr.

P nasos stansiyasnn yaratd tzyiq: 1 P =(2,35 4,85)MPa; 1

nql olunmasnda tam basq;

kil 3.5. Nasos stansiyasnn hesabi basqsnn tyin edilm sxemi

Aparlan bu hesablama sulu nasos stansiyalarndak nasosun, yaxud nasoslarn tipini, markas v ilm prinsiplrini tyin etmy imkan verir.
3.9. Neft v neft msullar nql edn mrkzdnqama nasoslar, onlarn ilm prinsiplri Mrkzdnqama nasoslarnn markas yerldiyi stansiya dynnd hesabi basqya v neftin (neft mhsullarnn) nql olunma srfin gr seilir. Bu tip tk nasoslarn normativ sndlrindn gtrlm xarakteristikalarna gr hr bir nasosun basqs (210 550)m, srfi is (0,035 3,472)m3/san

122

intervalnda dyiir. Nasoslarn stansiyada ilmsind aadak hallara rast glinir. Birinci halda nasosun markasn serkn vvlc (3.18) dsturu il tyin olunan bir nasos stansiyasnn Hst basqsna gr H Hst rti daxilind H basqs v Q nominal srfli nasos seilir. Bu halda, gr Q<Q2 olarsa, onda nasoslar stansiyada iki daha ox gtrlrk boru kmrin paralel birldirilirlr (kil 3.6). Q2 boru kmrind neft axnnn hqiqi srfidir. Stansiyada nasoslarn say (n) el gtrlmlidir ki, nQ Q2 rti dnilsin. Paralel birln iki eyni tipli nasosun srfi, yaxud bu halda 3.6 Q=f(H) xarakteristika yrisin sasn mumi srf Q(I+II)=2Q olur (kil 3.7).

kil 3.7.

123

kinci halda, H<Hst v Q>Q2 olduqda, hr bir stansiyada nasoslar iki v daha ox gtrlrk, boru kmrin ardcl birldirilir (kil 3.8). Nasoslarn say el gtrlmlidir ki, nH > Hst olsun. Onda ardcl birln iki eyni tipli nasoslarn Q=f(H) xarakteristika yrisin gr mumi srf QI+II=QI=QII=Q, mumi basq is HI+II=HI+HII=2H olar (kil 3.9). nc halda, H<Hst v Q<Q2 olduqda, nasoslarn stan 3.8. siyada yerlm sxemi bir qdr mrkkblir. Bel ki, nasoslar eyni sayda qrup tkil edrk vvlc paralel kild, sonra is bu qruplar z aralarnda ardcl formada birlirlr (kil 3.10).

124

kil 3.9.

kil 3.10.

kil 3.11

Hr bir qrupda nasoslarn say eyni olmaqla el gtrrmlidir ki,

n1Q=n2Q Q2 v H+H++H=n1H=n2H Hst

rtlri dnilsin. Hr bir qrupda paralel birlmi eyni tipli iki nasos ardcl birldikd, bu iki qrup zr Q=f(H) xarakteristikas yrilrindn istifad etmkl mumi srf
Q1+2=QI+II=QIII+IV=2Q,

mumi basqs is H1+2=HI+II+HIII+IV=H+H=2H olur (kil3.11). n1 v n2 kil 3.9 da gtrln sxem sasn uyun olaraq I v II qrupda mrkzdnqama nasoslarnn saydr. Gstriln sxem zr n1=n2=2 qbul edilmidir. Nasos stansiyalar, kil 3.6da gstriln sxem zr bir nasosun srfi kifayt etmdikd; kil 3.8 d gstriln sxem zr bir nasosun yaratd basq kifayt etmdikd; kil 3.10 da gstriln sxem zr is bir nasosun hm srfi, hm d yarada bilcyi basq kifayt etmdikd qurulur. Ancaq bir nasosun 125

yaratd basq v srfi tlbat dyirs, onda hr bir stansiyada da el bir nasos quradrlr.
3.10. Nasosun ii arxnn zruri yonulma drcsinin (faizinin) tyini

Mrkzdnqama nasosunun ii arxnn zruri yonulma drcsi, nasos stansiyasnda yerln bir nasosun hmn=a-bQ2 xarakteristikasna sasn bu yridn istifad etmkl tyin edilir. Bu zaman hr bir nasosun ii arxlar el yonulmaldr ki, basqn hmn hmn qdr azaltmaq mmkn olsun. i arxlar yonulduqda nasosun srfi v yaratd basq azalr (kil 3.12). hmn v hmn nasosun ii arxnn yonulmadan vvlki v sonrak vziyytlrind, srfin uyun olaraq Q v Q qiymtlri il (Q > Q ) tyin olunan basqlardr.

kil 3.12. i arxnn yonulmadan vvlki v sonrak vziyytlrind mrkzdnqama nasosunun hmn=f(Q) xarakteristikalar

Nasosun ii arxnn zruri yonulma drcsi aadak ifadlrl tyin edilir: 126

 d2 = d2

d 2 Q hmn = , , yaxud d2 Q hmn

(3.20)

burada: d2 v d 2 uyun olaraq ii arxn yonmadan vvlki v sonrak diametrlri; Q v Q ii arxn yonulmadan vvl v sonrak vziyytlrind nasosun srflridir. Mrkzdnqama nasoslarnn yonulmadan vvl v sonrak xarakteristikalar aadak tnliklrl ifad edilir:

hmn = a bQ 2 hmn = a b(Q) 2

(3.21)
(3.22)

Yonulmaya kimi nasosun xarakteristika yrisind iki nqtni qeyd etmkl (3.21) dsturundan a v b sabitlrinin qiymtini tapmaq n aaadak ifadlr alnr: hmn1 = a bQ12 ; buradan,
2 hmn 2 = a bQ2 ,

2 hmn 2 = h mn1 +b Q12 Q2

)
(3.23)

b =

h mn 2 h mn 1 ; Q 12 Q 22
a = hmn1 +

hmn1 = a

hmn 2 hmn1 2 Q1 ; 2 Q12 Q2

hmn 2 hmn1 2 Q1 2 Q12 Q2

127

2 hmn 2Q12 hmn1Q2 (3.24) 2 Q12 Q2 (3.23) v (3.24) ifadlrini (3.21) dsturunda yerin yazsaq, alarq:

a=

hmn =

2 hmn 2Q12 hmn1Q2 (hmn 2 hmn1 )Q 2 = 2 Q12 Q2

h Q 2 hmn 2Q12 (hmn1 hmn 2 )Q 2 = mn1 2 2 Q2 Q12

(3.25)

hmn in (3.25) ifadsi il taplm qiymtini (3.20) dsturunda nzr alsaq, nasosun ii arxnn yonulma drcsini tapmaq n aadak ifadni alarq:
2 d2 hmn (Q2 Q12 ) = , 2 d2 hmn1Q2 hmn 2Q12 (hmn1 hmn 2 )Q 2

(3.26)

burada: Q seilmi bir nasosun mlumat cdvlindn gtrln srfi (m3/san il); hmn nasosun bu srfin uyun olan yonmadan sonrak basq olub aadak kimi taplr:
fak hmn = H st fak H tam H tam , n

(3.27)

fak H st bir nasosun stansiyasnda faktiki basq olub, mlumat cdvlindn gtrlr; fak H tam faktiki tam basq:
fak fak H tam = nH st

(3.28)

Htam neftin boru kmri il btn uzunluu boyunca nqlin tlb olunan basq;
128

n nasos stansiyalarnn saydr. (3.28)- i (3.27) d yerin yazsaq, alarq: hmn =

fak fak nH st nH st + H tam H tam = ; n n

hmn =

H tam n

(3.29)

d Nasosun ii arxnn yonulma drcsini 2 ni d 2 (3.26) dsturu il tapdqdan sonra (3.20) dsturunun ikincisin sasn ii arxnn yonulmadan sonrak srfi halnda aadak kimi tapmaq olar: d Q = 2 Q (3.30) d2

Neft nql edn mrkzdnqama nasoslarnn ii arxnn yonulma faizi is aadak dsturla tyin edilir: Q d2 d2 d d2 Q 100% = (% ) = 2 100% = d2 d2
Q d 2 1 Q 100% = 1 Q 100% ; = d2 Q

Q (% ) = 1 100% Q

(3.31)

Neft v neft mhsullar nql edn mrkzdnqama nasoslarnn ii arxnn diametrin 10% - qdr yonulmaya icaz verilir. Bel ki, yonulma 10% - dn ox olduqda nasosun faydal i msal azalr. 129

IV FSL KOMPRESSORLAR 4.1. Kompressorlar. Qazn slma arakteristikalar. Kompressor qurularnda enerji balans 4.1.1. Kompressorlar haqqnda mumi mlumat Kompressorlar qazn slmas v yerdyimsi ilrind ttbiq olunan manlardr. Qaza olan tlbata, susild slm qaza indiki dvrd byk ehtiyac vardr. Neftarma prosesind nasoslarn geni ttbiq olunma dvrn qdr kompressor sulundan daha o istifad olunurdu. Aq qazarma yataqlarnda, qazn arlmas v yaay mntqlrin atdrlmas n kompressorlar mhm rol oynayr. Qaz boru kmrlri zrind hr 100 -150 km- dn bir kompressor stansiyas quradrmaq lazmdr ki, bu da qazn sutkada bir ne milyon kub metr hcmd nql olunmas demkdir. Snayed kompressorlarn mtlif mqsdlrl ttbiqi aadak istiqamtlrd aparlr: 1. Slm qaz akkumlyator enerjisinin alnmasna sbb olur v bu enerjinin trlmsi mtlif man v meanizmlri hrkt gtirir. Qazn slm vziyyt gtirilmsi is kompressorlarn hesabna ba verir. 2. Kompressor manlar boru kmri il qazn yerdyimsind istifad olunur. Adtn kompressor manlarn ttbiqi myyn tzyiq yaradr ki, bu da ancaq qazn yerdyimsi il laqdar olur. Qazn nql etdirilmsi n istifad olunan kompressorlar tlb olunan srfin atdrlma rtini dmlidir. 3. stehsalat tenologiyasnda qazn adlmas prosesi il laqdar olaraq kompressorlar sistem n lazm olan 130

tzyiqi yaradr v tlb olunan miqdarda vurulan qazn yaylmasna rait yaradr. Masir dvrd snayed mtlif fiziki trkibli qazlarn slmas n kompressor manlarnn byk miqdar istifad olunur. Bu halda onlarn konstruksiyalar bir ne susiyyt malik olmaqla aadak detallardan tkil olunur: silindrlr, ii klapanlar, poren v s. 4.1.2. Qazn slma arakteristikalar Qazlar kompressor manlar sldqda izafi tzyiq p>0,2 MN/m2 olmaldr. Slm qazn vurulma tzyiqi z nvbsind qrupa blnr: alaq tzyiq (p=0,2 1,0 MN/m2); orta tzyiq (p=1,0 10,0MN/m2); yksk tzyiq (p=10 300MN/m2). Kompressor manlar iki yer ayrlr: 1) hava kompressor manlar (hava ventilyatoru v hava kompressoru); 2) qaz kompressor manlar (qaz ventilyatorlu v qaz kompressorlar). Bu kompressor manlar oksigendn baqa, qalan btn qazlarn slmas n nzrd tutlmudur. Oksigenin slmas n ildiln kompressorlar is oksigen kompressorlar adlanr. Bu kompressorlarn ayr ayr qruplara blnmsind hava v oksigenin susiyytlri nzr alnmdr. Bu is oksigen kompressorlarnn bir ne dyn hisslrinin v ii orqanlarnn susi materiallardan hazrlanma zrurti yaratmdr. Qazlarn sorulmasnda is kompressor manlar susi qruplara blnr. Bu manlar vakuum nasos adlanr. 4.1.3. Kompressor qurularnda enerji balans Slm qaz meaniki tsir proseslrind onlarn V hcminin v T temperaturunun dyimsi il arakteriz olunur. Bu halda p tzyiqi V v T dn asl funksiya 131

kilind ifad olunur:

p = f (V , T ) .

(4.1)

kil 4.1. Kompressor qurularnda enerji balans semi

Qazn slmasnn balangc v son proseslrind (kil 4.1) enerji balans aadak kild ifad olunur:
E1 = E2 Q L

(4. 2)

burada: E1,E2 balan sistemin tam enerjilri; L srtnmy itiriln meaniki ilrin miqdar; Q istilik miqdar: Q=Q2-Q1. Sistemin tam enerjisi aadak ifadd verildiyi kimi olacaq:

E = Ekin + E pot + U ,

(4. 3)

burada: Ekin,Epot v U uyun olaraq kinetik, potensial v daili enerjilrdir.

m 2 ; E pot = mgz + pV , (4.4) 2 m v balan sistemd qazn ktlsi v srtidir. Sistemin tam enerjisinin balanc v son proseslr arasndak (4. 2) dsturuna gr asllq ifadsini aadak kimi yazmaq olar: Ekin = E1kin + E1 pot + U1 = E2 kin + E2 pot + U 2 Q L ,
(4. 5)

132

Sonuncu ifad enerji balansnn mumi tnliyi adlanr. Bu ifadni enerjinin vahid ktly dn qiymti n yazsaq alarq:

e1 pot + e1kin + u1 = e2 pot + e2 kin + u2 q l gz1 + p1V1 +

(4. 6)

12
2

+ u1 = gz 2 + p2V2 +

22
2

+ u 2 q l (4. 7)

Vahid ktly dn meaniki ilrin miqdar is aadak kimi tyin edilir:

+ (4.8) 2 2 2 + ( p2V 2 p1V 1) + (u 2 u1 ) q (4.8) ifadsini diferensial formada aadak kimi yazmaq olar: ) + d ( pV ) + du dq (4.9) 2 Slma n termodinamikann I qanununun mumi tnliyin sasn: du = dq + dl , (4.10) burada: dl slma prosesind srtnmy itiriln meaniki ilrin susi miqdardr: dl = pdV . Onda (4.9) dsturu aadak kil dr: dl = gdz + d ( ) + d ( pV ) + pdV . (4.11) 2 (4.11) tnliyi slan qazlar n istniln tip kompressorlada dnilir. Bununla laqdar qazn susi hcmi, 1 yni vahid ktly dn hcm V = olduundan, (4.11) dl = gdz + d (

l = g ( z 2 z1 ) +

22 12

tnliyini bel yaza bilrik:

133

P ) + d + pdV (4.12) 2 (4.12) dsturunda hndsi hndrlyn dyimsi dz, P pyezometrik hndrlk dyimsi d ( ) , qaz annn srt dl = gdz + d (

2 basqsnn dyimsi d v qazn slma prosesi, yaud 2g p, V, T kmiyytlrinin dyimsi pdV il ifad olunur. (4.12) ifadsi il kompressorun i dvr qazn vahid ktlsin dn tam enerjisini tapmaq olar. Nasosun tam basqsna analoji olaraq kompressorlarda basq dyimsi (4.12) ifadsinin hr trfini g y blmkl aadak ifad il tyin edilir: 2 P pdV dl (4.13) = dz + d dH = 2 g + d g + g g

dz kmiyyti dH- la mqayisd o kiik olduundan dz dH , dz i nzr almamaqla (4.13) ifadsi aadak kil dr: P 2 pdV dH = d (4.14) g + d g + g (4.14) tnlii mrkzdnqama kompressorlarnda enerji balansn ifad edir. Porenli kompressorlarn balancnda v sonunda qaz annn srtlri tminn brabr olduundan 1 2 , (4.11)
2 d 0 olar. dz o kiik qiymt malik 2 olduundan (4.11) ifadsind gdz hddini nzr almasaq, bu ifadni bel yaza bilrik:

ifadsind

134

dl = d ( pV ) + pdV ,

(4.15) (4.16)

yaud
dH = P pdV dl = d g + g g

z1=z2 v 1 = 2 rtlrini nzr almaqla, (4.7) tnliyini aadak kimi yazmaq olar:
u1 + p1V1 = u 2 + p 2V2 q l

(4.17)

Termodinamikann I qanununa sasn

u1 + p1V1 = i1 ; u 2 + p 2V2 = i2 ,

(4.18)

burada: i1v i2 slma prosesinin uyun olaraq balan cnda v sonunda sistemin entalsiyasdr. (4.18) ifadlrini (4.17) d yerin yazsaq istinin dail olmas il qazn slmas n alarq:
l = i 2 i1 q , yaud diferensial formada:

(4.19) (4.20)

dl = di dq ,

burada: di = i2 i1 Kompressordan istinin d halda qazn slmasnda (4.20) dsturu aadak kil dr:
dl = di + dq

(4.21)

Termodinamikadan mlum olduu kimi entropiya aadak dsturla tyin olunur: dq ds = T Buradan 135

dq = Tds

(4.22)

(4.22) ni (4.20) v (4.21) ifadlrind yerin yazsaq, alarq: istinin dail olmas il qazn slmasnda
dl = di Tds

(4.23) (4.24)

istinin aric olunmas il qazn slmasnda

dl = di + Tds

(4.15), (4.23) v (4.24) ifadlrini kompressorun balanc v son hisslri intervalnda inteqrallasaq alarq:

l = p2V2 p1V1 + pdV ;

V1

V2

(4.25) (4.26) (4.27)

l = i2 i1 Tds ;
S1

S2

l = i2 i1 + Tds ;
S1

S2

(4.25) tnliyi porenli kompressorlarda balanc v son hisslrd slan qazn srti eyni olduqda (4.26) v (4.27) ifadlri is bu kompressorlarda istinin dail olmas v aric olmas il qazn slmada enerji balans tnliklridir. Sonuncu iki ifad porenli kompressorlarda slan qaz n uyun olaraq entalpiya v entropiya sistemlrini arakteriz edir.
4.2. Kompressor qurularnda qazn slma prosesi

Qazn slma prosesi n analitik asllqlarn meaniki v istilik formalar uyun olaraq aadak kild ifad olunur:

136

ls =

V2

V1

pdV ;

(4.28) (4.29)

l s = Tds .
S1

S2

Qazn tzyiqi (p), susi hcmi (V) v temperaturu (T) bir birindn asl funksiyalar kild ifad olunduundan (4.28) v (4.29) inteqral tnliklri almr. Oar inteqral ancaq qazn konkret slma prosesi n gtrlr. Qazlarn slmasnda drd proses balr izotermik, adiobatik, politropik v izobarik. Qazlarn konkret slma prosesind ideal qaz n Klapeyron tnliyindn istifad etmk olar: pV = RT (4.30) (4.30) tnliyini tzyiqin 10MPa dan yuar qiymtlrind neftarma v neft kimyas tcrbsind ttbiq etmk olar. bu tnlikd Runiversal qaz sabitidir: C R = 8,31 . K mol Sonuncu ifadni aadak kild yazmaq olar. PV (4.31) = R = const T Termodinamikadan mlum olduu kimi sistemin istilik miqdar olar: dq c= . (4.32) dT
Termodinamikann birinci qanununa balancna sasn du dl (4.33) c= + dT dT dsturu il tyin olunan istilik miqdar iki lamtin gr bir birindn frqlnir:

137

1) izoorik prosesd qazn hcmi sabit olduqda (dV=0), (4.33) dsturunda dl=pdV=0 olduundan, istilik miqdar aadak kimi tyin edilir: du c = cV = (4.34) dT 2) sabit tzyiqd (p=const) istilik miqdar olar: du (4.35) c = cp = +R dT Klapeyron tnliyin sasn:

dl = pdV = RdT ifadsi (4.33) d nzr alnmdr. zotermik prosesd temperatur sabit qbul olunun (T=const) v dT=0 rtini (4.30) dsturunda yerin yazsaq alarq: pV= const (4.36)
(4.36) dsturu Boyl Mariott qanununu ifad edir v bu qanunu arakteriz edn kmiyytlrin dyimsi kil 4.2 d tsvir edilmidir.

kil 4.2. Qazn slmasnda izotermik proses: a) p-V koordinatlar; b) T-s koordinatlar zr.

138

Slma prosesind srf olunan iin miqdar (4.30) dsturuna sasn aadak kimi olur: V2 V1 V P dV l = pdV = RT = RT ln 1 = p1V1 ln 2 ; (4.37) V V2 P1 V1 V2 Ayrlan istilik midar is aadak dsturla tyin edilir: q = Tds = T ds = T ( s 1 s 2 )
S1 S2 S2 S1

(4.38)

Adiobatik prosesd slan qazdan istilik ayrlmr:

dq = Tds = 0 (4.39) dq Hans ki, entropik prosesd ds = , adiobatik prosesd T qazn slmas ds=0, yaud S= const olur. Adiobatik prosesd qazn slmasnn p=f(V) v T=f(s) asllqlar 12 tti zr gstrilmidir (kil 4.3.a,b).

kil 4.3, a,b.Qazn slmasnda adiobatik proses: a) P-V; b)T-S koordinat sistemlrind

Adiobatik prosesi arakteriz edn tnlik aadak kimi ifad olunur:

139

d ( pV ) = RdT ,

yaud

pdV + Vdp = RdT .

(4.40)

Bu prosesd qazn slmas aadak tnlikl ifad edilir:

dl=-du. cV = du v pdV = cV dT dT
dT = pdV cV

(4.41)

olduunu nzr alsaq: (4.42)

(4.40) v (4.41) tnliklrindn alarq:

pdV + Vdp = pdV R, cV
+ Vdp = 0

yaud
R pdV 1 c V

(4.43)

(4.43) ifadsinin hr trfini pV-y blsk, alarq

dV R dp (1 )+ =0 V CV p (4.34) v (4.35) ifadlrin sasn:

(4.44)

c p = c + R , yaud R = c p cV
olduundan, (4.44) tnliyinin sol trfind birinci hddi aadak kimi yazmaq olar:

C p CV dV dV C p (1 + )= . V CV V CV
140

(4.45)

Onda (4.44) tnliyi aadak kil dr: dV dp k + = 0, (4.46) V P Cp adiobatik gstrici adlanr. buruda: k = CV (4.46) ifadsini inteqrallasaq, alarq: 1 1 k dV + dp = const; V p k ln V + ln p = const; ln p + ln V k = const; pV k = const (4.47) (4.47) ifadsi adiobatik prosesin tnliyi, yaud Puasson qanunu adlanr. Adiobatik prosesd meaniki i olar: pVk pV k = p1V1k = const , p = 1 k1 V olduundan,
l ad = =
V2

V1

pdV = pdV =
V2 k 1

V1

V1

V2

p1V 1k pV k dV = 1 1 V k 1 Vk
k 1

V1 ( k 1) V2

p1V 1 1 pV 1 1 k 1 k 1 = 1 k 1 k 1 k 1 V1 V 2 k 1 V 2 V1

yaud p1V1k = p2V2k = pV k = const olduunu nzr alsaq:

p Vk pVk l ad = 2k 2 1k 11 V 1 V 1 2 1 1 k 1 = k 1 ( p2V2 p1V1 ).

(4.48)

p1V1 = RT1 v p 2V2 = RT2 ifadlrini nzr almaqla (4.48) tnliyi aadak kil dr:

141

l ad =

R (T2 T1 ) k 1

(4.49)

Politropik prosesd adiobatik proses analoji olaraq sistemin tnliyi aadak kimi yazlr: pV n = const , (4.50) burada: n politropik gstricidir. Adiobatik proses analoji olaraq politropik prosesd meaniki i aadak dsturlarla tyin olunur: 1 (4.51) l= ( p2V2 p1V1 ) ; n 1 R l= (T2 T1 ) . (4.52) n 1

Slmada termiki i olar:

Tds = dq Digr trfdn is slmada termiki il politropik prosesin istilik miqdar (Cn) arasnda aadak laq vardr: dq = C n dT . Sonuncu iki ifaddn alrq: Tds = C n dT dT ds = C n T

(4.53)

(4.53) ifadsinin hr iki trfini srhdlri dailind inteqrallasaq: S2 T2 1 ds = C n dT T S1 T1

S 2 S1 = ln T2 ln T1

142

T2 (4.54) T1 (4.50) ifadsindn n politropik gstricisi aadak kimi tyin edilir: p1V 1n = p2V 2n ; lg p1V 1n = lg p2V 2n ; S 2 S1 = ln lg p1 + lgV 1n = lg p2 + lgV 2n ; n lgV 1 + lg p1 = n lgV 2 + lg p2 ; n(lg V 1 lgV 2 ) = lg p2 lg p1 ; p lg 2 lg p2 lg p1 p1 (4.55) n= = V1 lgV 1 lgV 2 lg V2 Politropik prosesin qrafiki tsviri kil 4.4- d gstrilmidir. Politropik prosesd istilik miqdar Cn aadak kimi taplr: nk C n = CV (4.56) n 1

kil 4.4. Qazn slmasnda politropik proses: a) p-V koordinatlar; T-s koordinatlar zr; 1-2- n k olduqda; 1 2 n> k olduqda; 1 2 n = k olduqda (adiobatik proses).

143

kil 4.4 dn grndy kimi politropik prosesd qazn slmasnda n < k olduqda entropiya azalr ( q < 0 ), n > k olduqda is entropiya artr ( q > 0 ). deal kompressorlarda silindrin qazla doldurulmas, hminin silindrdn qazn boaldlmasnda, qazn slmasndan sonra bu proseslr p1 v p2 sabit tzyiqlrind aparlmaldr. zobarik prosesd Klapeyron tnliyindn Gey Lssak qanununa sasn V = const (4.57) T burada da R/p =const olur. kil 4.5, a,b d p V v T- s koordinatlar zr izobarik prosesin qrafiki tlri kilmidir.

kil 4.5. zobarik prosesd qazn slmas: a) p - V koordinatlar; b) T-s koordinatlar zr

kil 4.5.a dan grndy kimi qazn slmasna srf olunan i aadak dsturla hesablanr:
l = p(V2 V1 ) .

(4.58)

144

Bu halda tzyiqi qalm qazn susi slmas ba vermir. gr sabit tzyiqd qazn boaldlmas prosesind susi hcm V2 dn V1- qdr azalrsa, onda hmin proses entropiya sisteminin azalmas istiqamtind gedir. zobarik prosesd entropiyann azalma miqdar (4.54) dsturuna analoji olaraq, aadak kimi taplr:
T2 (4.59) T1 burada: CP qazn slma prosesi zaman izobarik orta istilik miqdardr. Ona gr d izobarik prosesd istilik parametri (q) aadak ifad il tyin olunur: S 2 S 1 = C P ln

q = di = C P ( T 2 T 1 )
T1

T2

(4.60)

4.3. Kompressorlarda qazn genilnm prosesi

Kompressorlarda i dvr qazn genilnm prosesi ba verir. Yni balanc P0, V0 v slmada ii parametrlr olan p,V dyiilir. Msln, hcmi kompressorlarn silindrlrind qalq qazn genilnm prosesi kompressorlara ylm qazn boru kmrlrin vurulmas zaman ba verir. Qazlarn genilnmsi prosesi kompressorlarda sladrc hisslrdn szma zaman da ola bilr. Kompressorlarn konstruksiyalarnn iqtisadi chtdn effektli olmasnn saslandrlmasnda sas rolu hcmi kompressorlarn silindrlrind qalq qaznn genilnmsi prosesi, hminin sorma ttin geriy qaytm qazlar oynayr. Qazlarn slmas prosesind olduu kimi genilnmsind d izotermik, adiobatik v politropik proseslr ola bilr ( n k v n k olduqda). Qazlarn genilnmsind srf

145

olunan ilrin miqdarnn ifadlri slma prosesindki (4.37), (4.48) v (4.51) dsturlarna analoji olaraq alnr.

kil 4.6. Kompressorlarda qazn genilnm prosesi: a) p -V koordinatlar; b) T-s koordinatlar zr 3 4 v 34 tti politrop prosesd n > k v n < k olduqda; 3 4 tti adiobatik prosesd n=k olduqda; 3 4 tti izotermik prosesd n=1 olduqda. Qazlarda yuarda gstriln genilnm proseslrin uyun olaraq p=f(V) v T=f(s) diaqramma tlri kil 4.6 da gstrilmidir. 4.4. Kompressor qurularnn sas i arakteristikalar Hcmi v prli kompressorlar porenli v mrkzdnqama kompressorlardan ilm prinsipi il frqlnir. Kompressorlar i gstricilrinin (arakteristikalarnn) qiymtlrin sasn layihlndirilrk istismara buralr ki, bunlar da z ttbiq olunma raitini tapmaldr. Bu gstricilr aadaklar aiddir: 3 kompressorlarn mhsuldarlq srfi (Q, m /san), tzyiq (p, Pa); tlb olunan gc (N, kVt), faydal i

146

msal ( ,% ); slma drcsi ( =

temperaturu (t,0C). Klapeyron tnliyin sasn kompressordan an v mhsuldarlq srflri arasnda aadak laqni yaratmaq olar: P t Q = Q S V , (4.61) PV t S burada: Q kompressordan an qazn srfi, Ps, ts v Pv, tV uyun olaraq qazn kompressorlara sorulmas, elc d oradan vurulmas zaman tzyiq v temperaturdur. Kompressorlarda qazn slmas prosesin politrop rejimd baldqda Q v n arasndak asllq ifadsini aadak kimi tyin etmk olar:

Px ); komprimirovka Pd

pV

= RT ; P1V1n = RT1 v P2V2n = RT2 ;

(4.62)

Q=QS (sorma rtin sasn srf); Ps=P1, PV=P2, tS=T1, tp=T2 qbul etsk, (4.61) ifadsindn:
Q Qs = PS tV ; PV t S PS Q t S = PV Q s t

P1 Q T 1 = P2 Q T 2

(4.63)
V 2n T2

(4.62) ifadlrind Q sn =

V 1n T1

v Q n =

olduunu

nzr alsaq: P1Q sn = R ; P2Q n = R ; P1Q sn = P2Q n

Q Q P1 Q xn Q = n = = P2 Q s Q s Qs Qs
n n 1

(4.64)

147

(4.63) v (4.64) ifadlrinin sol trflri brabr olduundan, sa trflrinin brabrliyini yazsaq:
Q T1 Q = Qs T2 Qs Q Q s
n 1

Q ; Q s

n 1

T1 Q T ; = n 1 1 ; T2 Qs T2

Q = Q s n 1

T1 . T2

(4.65)

Kompressorlarn mhsuldarlq srfi olar:

T Q = Qs = Q ! T 2

1 n 1

(4.66)

Sorma raitin gtirilmi vahid zamanda kompressorun vurma boru kmrin verdiyi qazn mhsuldarl, hmin qaz ktlsinin miqdarna brabr olur. gr kompressora dail olan qazn sl S olarsa, onda ktlni ifad edn mhsuldarlq aadak kimi tyin olunar:
M = S Q, kq san .

(4.67)

Neft emal edn v kimyvi snaye mssislrind qazn ki mhsuldarlndan istifad olunur ki, kompressora qbul ediln qazn hcmi kisini S gtrmkl, bu kmiyyt aadak kimi taplr:
G = S Q, N san .

(4.68)

148

4.5. Kompressorlarn yaratd basq (tzyiq)

Qaz annn kompressorlarn giri v ksiklrindki basqs Bernulli tnliyin sasn aadak kimi ifad olunur:
H 1 = z1 + p1V1 +

12
2g

(4.69)

gr z1=z2 v 1 2 olarsa, (4.71) dsturu aadak kl dr: H tam = p2V2 p1V1 (4.73) Tcrbd kompressorlarn ii onlardan sonrak qaz boru kmrlrindki P2 tzyiqi il arakteriz olunur. Bu halda (4.73) tnliyindn P2 v Htam arasnda aadak asll almaq olar: 149

(4.70) 2g Kompressorlarn yaratd tam basq qaz annn enerjisini arakteriz 4.7. edir. Kompressorun tam bas qs, ona dail olan v ondan an qazlarn basqlar frqin brabr olur: 1 2 H tam = H 2 H 1 = (z 2 z 1 ) + ( p2V 2 p1V 1 ) + 2 12 2g (4.71) gr qazn komprimirovkasna srf olunan btn enerji basqsn H adlandrsaq, onda tam basq olar: H tam = H H , (4.72) burada, H qazn slmas prosesin srf olunan enerji basqsdr: H = pdV

H 2 = z 2 + p2V2 +

22

H tam + P1V1 (4.74) V2 susi halda (4.74) ifadsi il kompressorlar n izafi tzyiqin qiymti tyin edilir. zafi tzyiq manometrik tzyiq brabr olduqda, kompressora giridki tzyiqi atmosfer tzyiqin brabr gtrmkl (P1=Pa), manometrl lln tzyiq olar: H P2 man = P2 Pa = tam = 2 gH tam , (4.75) V2 buradan P (4.76) H tam = 2 man . 2 g P2 =
(4.50) tnliyini slmann mumi hal n ttbiq etsk, alarq:
V P2 = P1 1 V 2 = P1 2 1
n

(4.77)

Bundan baqa Klapeyron tnliyindn aadak ifadni almaq olar: P1V1 P2V2 P2V2 P1V1 ; = R; = R; = T1 T2 T2 T1 VT (4.78) P2 = P1 1 2 V2T1 (4.77) ifadsindn aadak asllq alnr:
V1 P =n 2 V2 P1

(4.79)

(4.79) ifadsini (4.78) d yerin yazsaq alarq: 150

P2 V1 T2 P T = =n 2 2 P1 V2 T1 P1 T1

(4.80)

(4.80) tnliyini
P2 = P 1 1 P2 P 1
1 n

P2 nisbtin gr hll etsk: P1

T P P 2 ; 2 2 T1 P1 P1
1 n

T = 2 T1

P ; 2 P 1

n 1 n

T2 (4.81) . T1

(4.81) tnliyindn st gstricisini ifad edn n kmiyyti aadak kimi taplr:

P lg 2 P 1
n 1 n

= lg

T2 n 1 lg P2 = lg T2 ; ; n P1 T1 T1

n 1 lg T2 lg T1 lg T2 lg T1 = ; n 1 = n ; n lg P2 lg P1 lg P2 lg P1 P lg 2 P1 1 n= = (4.82) P2 T2 lg T2 lg T1 1 lg lg P1 T1 lg P2 lg P1
4.6. Kompressorlarn tlb olunan gc

gr kompressorlarn mhsuldarl (srfi) Q, qazn vahid hcmin dn gc l olarsa, onda kompressorun gc olar: lQ [kVt ] N= , (4.83) 102 151

Hcmi kompressorlar n slmann tam tsiklind l aadak kimi tyin edilir: l = l sor + l + lV (4.84) Burada: lsor sormada i: lsor=p1V2; ls qazn susi slma prosesin srf olunan i:
l = pdV , mnfi iarsi hcmin V1- dn V2 y
V1 V2

doru azalmasn gstrir, ona gr d inteqraln srhdlrini dyik :

l =
V1 V2

pdV ; lV qazn kompressordan vurma borusuna

verilmsind srf olunan i: lV = P2V2 . Prli kompressorlarda srf olunan tam i aadak dsturla tyin olunur:
l = Vdp
P 1 P2

(4.85)

Mlum olduu kimi kompressorda qazn slmasnda dl=didq olur. Digr trfdn d

pdV = d ( pV ) Vdp, dq = du + pdV

olduundan:
dq = du + d ( pV ) Vdp = d (u + pV ) Vdp, olduunu nzr alsaq: dq = di Vdp . u + pV = i

(4.86) (4.87)

Harada ki,

dl = Vdp.

Kompressorlarda tlb olunan gcn yekun ifadsini almaq n srf olunan susi iin miqdarn bilmk lazmdr. 152

4.7. Kompressorlarn faydal i msal

Kompressorlarn faydal i msal aadak dsturla hesablanr: N lQ = , (4.88) = Nh Nh burada: N v Nh komperssorlarn uyun olaraq tlb olunan nzri v hqiqi gclridir. gr tlb olunan lav gc N l iar etsk: N = N h N , faydal i msal olar: N N N N = = h = 1 . (4.89) Nh Nh Nh lav gc aadaklardan tkil olunmudur: N = N 0 + N hid + N mex , (4.90) burada: N 0 qazn slmasnda Q srfin uyun olaraq gc srfiyyat; N hid qazn rastlad hidravliki mqavimt srf olunan gc; N mex qaz ann meaniki srtnmsin srf olu nan gcdr. Kompressorlarn hcmi faydal i msal mhsuldarlq (Q) v nzri srflr (Qn) gr aadak kimi tyin edilir: Q Q Qn Q 0 = = = 1 (4.91) Qn Qn Qn Basq itkisinin H , tam basqnn Htam v kompressorun yaratd basqnn H olduunu nzr almaqla, hidravliki faydal i msal aadak dsturla taplr: 153

h =

H H H H = tam = 1 H tam H tam H tam

(4.92)

(4.76) ifadsini (4.92) d nzr almaqla kompressorun ildiyi vat P1=Pa halnda hidravliki faydal i msal olar:

h = 1

P V H H H = 1 = 2 man 2 H tam P2 manV2 P2 manV2

(4. 93)

H = P2 olduunu nzr alsaq: V2 P P2 h = 2 man . P2 man

(4.94)

(4.91) v (4.92) ifadlrin analoji olaraq kompressorlarn meaniki faydal i msal aadak kimi tyin edilir:

m =

N h N mex N mex = 1 Nh Nh

(4.95)

Kompressorlarn mumi faydal i msal hcmi, hidravliki v meaniki faydal i msallarnn hasili kimi taplr: = 0 h m ; yaxud (4.96) P2 N mex Q 1 1 = 1 Q n P2 man Nh

154

4.8. Porenli kompressorun konstruksiyas v tiplri

Porenli kompressorlar hcmi kompressorlar tipin aid olub, kompressorlarda hcmin dyimsi hesabna bal fzada qazn slmas v yerdyimsi ba verir. Porenli kompressorlarda bel fzada ii silindr yerldirilir ki, bu da qaza tsir etmk mqsdi il hcmin dyimsind mhm rol oynayr. Porenli kompressorlarn prinsipial semi kil 4.8 d gstrilmidir. Semdn grndy kimi kompressorun sas hisslri silindr (1), poren (2), ii qbul klapan (3), ii vurma klapandr(4). Poreni hrkt gtirn yri dili surgu sistemi aadak hisslrdn ibartdir: silindrin pistonunu srgu qolu il birldirn o (5), kreyskop (6), srg qolu (7), yri di (8). Bu sistem porenin irliy v geriy hrktini tmin edir, bununlada qazn kompressora qbul olunaraq, orada slmas il tzyiq altnda nql olunmasna rait yaradr.

kil 4.8 Sad hrkt malik porenli kompressorun semi

Porenin iki knar vziyyti arasndak msaf (A-A v B-B mstvilri zr) srti n = 0 olmaqla, porenin gedii S adlanr. 155

Porenli kompressorlar aadak qaydada ilyirlr. Porenin (2) saa hrkti il ii silindrin hcminin bymsi nticsind oraya 3 qbul klapannn almas hesabna boru kmrindn qaz dail olur (kil 4.8). Bu proses sorma prosesi adlanr. Porenin knar B-B mstvisin atdqda 3 klapan balanr. Porenin hrkti BB mstvisindn CC mstvisin atdqdan sonra qazn silindr dailind slma prosesi baa atr v bu vziyytd 4 aric etm klapan alr. Sonra is qazn vurulmas balayr ki, bu da slma prosesi vasitsi il nql olunan qazn 4 klapanndan kerk tzyiqli (basql) boruya dail olmas il nticlnir. Bellikl, qazn poren dail olma prosesind 3 klapan alr, 4 klapan is balanr v ksin qaz porendn aric olduqda 3 klapan balanr, 4 klapan alr. Bu prosesin periodik olaraq tkrarlanmas il porenli kompressorlar vasitsil boru kmrinin tti zrind qazn tzyiqi artrlr. Porenli kompressorlar birbirindn silindrlrinin tiplrin v onlarn fzada yerldirilmlrin gr frqlnirlr. Bu kompressorlarn mumi klassifikasiyas aadaklardr: 1. lm (hrkt etm) prinsipin gr sad (kil 4.8) v ikiqat hrktli (kil 4.9, a) silindirli hminin diferensial silindirli, kompressorlar (kil 4.9, b); 2. Pilllrinin sayna gr birpillli (kil 4.8), ikipillli (kil 4.9, b, e, f, k), pillli (kil 4.9, c) v opillli. Mvcud kompressorlarda pilllrin say adtn yeddidn o olmur. 3. Silindlrin sayna gr birsilindrli (kil 4.8, 4.9, a, b) ikisilindrli (kil 4.9, c, d, , k), silindrli (kil 4.9, e) v osilindirli; 4. Silindrin yerlm sralarnn sayna gr bircrgli (kil 4.9, f), ikicrgli (kil 4.9, d) v ocrgli; 5. Silindrlrin mstvid arientasiyasna gr kncl (kil 4.9, ), U formal (kil 4.9, e); 156

6. Bir biri il ks mvqeli hrktd olan porenli kompressorlar (kil 4.9, k). Bundan baqa kompressorlar su v hava anl olurlar. Su anl kompressorlar byk mhsuldarlql buralrlar.

kil 4.9. Porenli kompressorlarn mvcud semlri

157

4.9. Porenli kompressorlarn tbii qazn mayeldirilmsind ilm susiyytlri

Masir neftarma v neft kimyas tenologiyasnda, slm havann arakteristikasndan frqli olaraq qazn slmas prosesi byk hmiyyt malikdir. Tbii qazn v neftarmada alnan qazn mayeldirilmsi susi il geni yaylmdr. stismar dvr bel qazlarn kompressorlarda slmasnda aadak susiyytlri nzr almaq lazmdr. Mayeldirilmi qazn trkibind metan, etan, etilen, propan, propilen, butan, butilen v s. qazlarn qarqlar vardr. Neftli qazn trkibind ayrca C3, C4, C5 v daha yuar komponentlr vardr ki, bunlar da yngl kondensasiya etmk qabiliyytin malikdirlr. Kondensasiya prosesi kompressorlarn silindrind v soyuducusunda termodinamiki raitd zn susi il bruz verir. Bu halda kompressorlarn srfi 15 20 % azala bilr. Kompressorlarda i dvr qazl neft mayesi tzyiq (p)v temperaturunun (T) dyisin sbb olur ki, bu da silindrd ayrayr komponentlrin kodensasiya olmasna balamasna rait yaradr. Mayelmi qazn buarlanmasnda silindrd quru srtnm mahid olunmas n vvlcdn kompressora qazn dail olmas, porenin ilk vziyytd olmas v silindrin daili sthi zr hrktin dayandrlmamas o vacib msllrdn biridir. Bu mayelmi qazn vurma boru kmrin buarlanm vziyytd dail olmas n sas rt hesab olunur. Kompressorlarn pillli, aquli v stasionar nvu neft mhsulunun piroliz olunmas il alnm qazlarn slmas n nzrd tutulmudur. Sni neftli qazlarn nql olunmas n 2CQ-50 markal kompressorlarndan istifad olunur. Tbii neftli qazn kompressordan kemsi zaman onun az miqdarda bir hisssi mayelmi vziyyt dr. Qazn mayelmi bel hisssinin 158

kompressordan knarladrlmasn tkil etmk n orada komprimirovka sisteminin quradrlmas byk hmiyyt ksb edir v bu sistem hmin prosesd hlledici rol oynayr.
4.10. Mrkzdnqama kompressorlar haqqnda mumi mlumat v onlarn konstruksiyalar

Mrkzdnqama kompressorlar neft kimyas v qaz snayesi mssislrind ttbiq olunan kompressor manlarnn 70% - qdrini tkil edir. Mrkzdnqama kompressorlarnn mtlif grnlrd olmas, onlarn ventilyator v ii parametrlrinin bir biri il frqli olmas il myyn edilir. Mrkzdnqama kompressorlarnda tzyiqin nisbi arakteristikas = 2 ,5 3,0 olduqda onun qiymti 1,2 MPa dan 3,0 MPa a qdr artr. > 1,1 olduqda bu kompressorlar qaz nqli ilrind, < 1,1 olduqda is ventilyasiya ilrind ttbiq olunur ki, bel kompressor manlarnda tzyiq 0,015MPa a qdr qalr. Mrkzdnqama kompresslorlar birpillli v opillli olurlar. Qazn bel kompressorlarda slmas pilllr zr ardcl yerin yetirilir. kil 4.10 da mrkzdn 4.10. qama kompres sorlarnn ksiyi zr orada qazn hrkt semi gstrilmidir. Qazn kompressorda hrkt prosesi aadak kimidir: qaz 1ii arndan kerk diffuzora (2) dail olur, oradan ks istiqamtlndirici apparata 159

(3) doru ynlir. Sonra is qaz 5 ii ar ylaraq, diffuzordan (4) kemkl vurma kamerasna trr ki, oradan da qaz nql olunmaq n yksk tzyiq altnda boru kmri ttin verilir. Mrkzdnqama nasoslarnda sas ilk hisslri n aadak sistem kompleksi vardr: ii ar diffuzor ks istiqamtlndirici apparat. Qazn basqs v yerdyimsi mrkzdnqama nasoslarnda mann korpusu dailind qaz hissciyinin ii arnn prlrind frlanmas hesabna yaranr. Bu zaman qazn slmas prosesind termodinamiki parametrlrin fasilsiz dyimsi vziyyti z tsirini tzyiq (p) v temperatura (T) gstrir.
4.11. Mrkzdnqama kompressorlarda qazn basqs, srfi v gc

Mrkzdnqama kompressorlarnda qazn bir pilld susi enerjisi, yaud vahid ktlsin dn i:
e = g ( z 2 z1 ) +
p2

2 dp 2 12 + + eq 2 p1

(4. 97)

(4.97) tnliyind z 2 z1 frqinin qalan hdlrl mqayisd o olmasn v h = e / g olduunu nzr alsaq, bir pilld tam basq aadak kimi olar:
h=
p2

p1

dp

2 2 12

2g

+ hq

(4.98)

Onda kompressorda yaranan tam basq aadak dsturla tyin olunar: ps dp s2 b2 H= + + Hq , (4. 99) 2 pb 160

burada: 1 , b v 2 , s komrpessorun uyun olaraq pillsinin, yaud znn balancdak srtlr; eq Eq hq = , H q = uyun olaraq pilld v kompressorun g mg znd yaranan hidravliki mqavimti df etmk n enerji itgisi, yaud basqdr. Mrkzdnqama kompressorda sonsuz sayda prlri olan ii ar n basq aadak ifad il tyin olunur: 1 h = (u 2 c2u u1c1u ) . (4.100) g Basq byk olduqda c1u = 0, u1c1u = 0 olur. Onda sonuncu ifad aadak kild olar:
h=

1 u 2 c2u . g 1 2 2u 2 . g (4.101)

2 = c2u / u 2 olduundan:
h=

i arnda prlrin say sonlu olduqda:

2 = k z

c2 r ctg 2 . u2

Bu halda ii arnn basqs n tnlik bel yazlar:

h= c 1 2 (k z 2 r ctg 2 )u 2 , g u2 kz = 1

(4.102)

burada: kz Stedola gr dzli msaldr:

sin 2 ;

(4. 103)

161

z ii arnn prlrinin saydr. gr ii arnda qazn srtini c2 r , ii arn ndak kanaln enini b, prlrin sayn z, da prlrin qalnln v arn diametrini D2 gtrsk, onda ii arndan an qazn srfi Q = (D2 b z )c2 r . (4.104) i arn ndak sahnin azalmas 2 , qazn

slmasna dzli k =

msallar il nzr alnarsa, onda b

b c2 r 2 D2 u 2 . D2 u 2

bir pilld qaz ann srfi aadak dsturla taplar:

Q = 2 k 2 bD2 c2 r = 2 k 2 u2 =

(4.104)

olduunu (4.104) tnliyind nzr alsaq, 60 60 srf n yekun dsturu alarq:

c2 r 3 D2 n (4.105) u2 Kompressorlarn gc aadak dsturlarla tyin olunur: k 1 G k ps k (4.106) N = RT b 1 ; p ad k 1 b Q = A 2 k 2 b N = GH , burada: H kompressorun basqsdr. Kompressorun faydal i msal aadak dsturla tyin olunur: H Hd H = = tam , (4.107) H tam H tam

D22 n

; A=

yaud

162

burada: Hd ii arn dailind qaz annn hrkti zaman baa atmam qazodinamiki basq itkisidir:
Hd=Htam H

(4. 106) v (4.107) ifadlrin sasn mrkzdnqama kompressorlarnda faydal i msal aadak dsturla tyin etmk olar: p lg b ps = . (4.108) Ts k lg k 1 Tb
4.12. Mrkzdnqama kompressorlarn dyn elementlrinin konstruktiv arakteristikalar i ar. Mrkzdnqama kompressorlarnn ii arnn prlri araya yilmi formadadr. i ar n 2 buca 40 50 0 , prlrin say is z = 14 28 olur. Masir kompressorlarda ii arn n v ara disklrinin hr ikisi baldr. Mrkzdnqama nasoslarnda ii arnn prlrinin saynn tyin olunmas n aadak dsturlardan istifad olunur: + 2 6 ,8 sin 1 2 . (4.109) z2 = D2 lg D1 i arnn nda dairvi srt u2=250 300 m/san olur (kil 4.11). Dairvi srti tyin etmk n Ma kriteriyasndan istifad olunur:

M=

c2 , a2

163

burada: c2 ii ardan da qazn mtlq srti; a2 qazda ssin srtidir.

kil 4.11. Mrkzdnqama kompressorlarda ii ar

Tcrblr sasn myyn edilmidir ki, Ma ddi 0,55 1,0 intervalnda dyiir. Diffuzor. Prsiz diffuzorlar kanal v iki paralel divardan ibartdir (kil 4.12). Bu diffuzorlarda hissd srt:
c=

k 4D4 b3 sin

(4.110)

Diffuzorda mumilikd hidravliki itgi aadak dsturla taplr:

hg = g
2 c2 , 2g

(4. 111)
kil 4.12.Prsiz diffuzor

burada: g prsiz diffuzorda yerli mqavimt msal: 164

 g = 0,147 0,0046( 12 0 );

(4.112)

diffuzorun genilnm buca olub, aadak ifaddn tyin edilir: b3 D3 (4.113) sin . tg = 2 2 D4 1 D3
Prli diffuzorda prlr ii fzasnda trpnmz vziyytd brkidilmidir (kil 4.13).

kil 4.13. Prli diffuzor

1 diffuzor; 2 ii ar; 3 korpus; 4val.

Prli diffuzorlarn nda srt:

c=

D4 4b4 k 4 sin 4

(4.114)

burada: 4 diffuzora girid bucaq olub, c4 v u4 srt vektorlar arasnda qalan bucaqdr. Bel kompressorlarda yritli prlrin say 165

z=

6 ,8 sin

3 + 4
2

D lg 4 D3

(4.115)

dztli prlrin say is: 360 z= il tyin olunur.

Haradak = 10 0 diffuzor bucadr. ks istiqamtlndirici apparat. Qazn diffuzora trlmsi n ks istiqamtlndirici apparatda say z = 12 18 kil 4.14. ks olan prlrdn istifad olunur istiqamtlndirici apparat (kil 4.14). ks istiqamtlndirici apparata girid knc buca aadak dsturla taplr:
c tg 5 = 5 c 4
2

D 5 (1 + tg 2 4 ) 1 . D 4

(4.116)

Tcrb yolu il myyn olunmudur ki, maksimal faydal i msalnda 5 = 30 0 v 5 = 4 (4.117) olur. ks istiqamtlndirici apparatn eni aadak dsturla hesablanr: tg 4 girid: , (4.118) b5 = b4 tg 5 yaud (4.117) ifadsin sasn b5=b4; 166

Q , (4.119) 6 k 6 c6 D6 burada: 6 , k 6 , c6 ks istiqamtlndirici apparat n uyun olaraq sahsinin azalmasn nzr alan, slma k 6 = 6 msallar v qazn srtidir. b ks istiqamtlndirici apparatda hidravliki mqavimt msal .i .a = 1 2 olur. Vurma kameras. Kompressorun sonuncu pillsindn qazn ylmas n vurma kamerasndan istifad olunur. kil 4.15 d vurma kamerasnn sas hisslrinin ksiklr zr konstruksiyas gstrilmidir. Vurma kamerasnn diffuzorlu hisssind genilnm buca 0 0 = 50 60 , dffuzorsuz hisssind is 450 y yan olur. Qazn vurma kamerasna dail olma bucandan ( ) asl olaraq hidravliki mqavimt msal = 0 ,1 1,0 hdudlarnda kil 4.15. Vurma kamerasnn en ksiyinin formas: dyiir. a dail olmann radial ksiyi; Sladrma. Mrkzb prli diffuzordan sonra ; c dnqama kompressorlarnda diffuzorsuz; d daili en ksiyin sladrma sasn daralmas. kompressorun pilllrind labirint sladrma il aparlr (kil 4.16; kil 4.17). da: b6 =

167

kil 4.16. Mkkzdn qama kil 4.17. Mrkzdn qama kompresorlarnn pilllpressorlarnda labirint sxladrma rind sxladrmann sxemi nn sas sxemlri

Labirint sladrmadan sonra qazn srfi Stadol dsturu il tyin edilir. 2 p , (4. 120) Gl = D m z m burada: sladrmada srf msal; m qazn orta sl; z qa elementlrinin say; p = p1 p 2 - tzyiq dmsidir. Tzyiq dmsi aadak dsturla tyin edilir:
2 2 u2 u1 3 p = m , 4 2

(4. 121)

burada: u1 v u2 uyun olaraq sladrmadan vvl v sonrak hisslrd qazn srtidir. 168

4.13. Mrkzdnqama kompressorlarn konstruksiyalar

Bir ne mrkzdnqama kompressorlar aaadk kimi arakteriz olunurlar: Vurma tipli 1053-13-1 (kil 4.18) birtkrli, birpillli, birtrfli girili v diffuzorsuzdur. i tzyiqi 0,03 MPa, faydal i msal 0,95, ii arnn frlanmasnn dvrlr say n=180dvr/san-dr. Vurma tipli 1200-25-1 (kil 4.19) birpillli, ikitrfli girilidir, srfi Q= 108 m3/san, sonunda tzyiq ps=0,15 MPa dr. Diffuzorun prinin meyllik bucann dyimsini tnzimlmk n komrpessorlarn srfini Q=42 m3/sandk azaltmaq olar. Tipi K10061 62 olan kompressor (kil 4.20) soyuducu il tmin olunub, srfi Q=1,5 m3/san, sonunda tzyiq pk4=0,8MPa kil 4.18. Vurma tipli 1050-13-1 dr. kompressorunun mumi grn Kompressorlar iki crgli v ikitrfli anl ola bilr ki, bunlarn da bepillli nvnn konstruksiyas kil 4.21 d verlmidir.

169

kil 4.19. Vurma tipli 1200- 25-1 markal kompressor

kil 4.20. K-100-61-2 tipli kompressorlar

170

kil 4.21. kitrfli anl, bepillli kompressorlarn konstruksiyas 4.14. Rotasiyal kompressorlar. Rotasiyal lvhli kompressorlarn ilm prinsiplri

Rotasiyal komrpessorlar qaz nql edn manlarn geni yaylm bir ne sinfinin birlmsind susi rol oynayr v bu tip kompressorlar korpusdan, iki rotordan ibart olur. Ona gr d bu kompressorlar hcmi tipli olurlar. Rotasiyal kompressorlarn aadak nvlri vardr: rotasiyal lvhli, mayeli hlqvari, ikirotorlu v vintli kompressorlar. Masir rotasiyal komrpessorlarn sonunda qazn tzyiqi 1,2 MPa a qalr ki, bu da onlarn ttbiq olunma diapazonunu myyn qdr mhdudladrr. Buna bamayaraq rotasiyal kompressorlar neft kimya tenologiyasnda, kimya v qaz mssislrind, soyutma ilrind v vakuum tenikasnda z ttbiqi geni tapmdr. 171

Rotasiyal lvhli kompressorlarn konstruksiyas kil 4.22 d gstrilmidir.

4.22.

4.23. : 1- ; 2- ;

Bu kompressorlarn ilm prinsipi aadak kimidir: kompressorlara qaz 1 sorma borusu il dail olur, 2 rotorunun frlanmas il 4 ii lvhsin atlan qaz an mrkzdnqama qvvsi tsirini yaradr. Qazn slmas iki yritli lvh il hat olunmu a aralnda, komrpessorun korpusu (3) v rotorun sthi arasndak zonada ba verir. Vurma borusuna is slm qaz (5) borucuundan kerk dail olur. Rotasiyal lvhli mrkzdnqama kompressorlarnn nzri srfi aadak dsturla taplr: 2e(D zS )l s n , (4. 122) Qn = 60 burada: e eksentrisitet; D silindrin diametri; z lvhlrin say; 172

ls silindrin uzunluu; S lvhlrin uzunluu; n dvrlr saydr. Kompressorun hqiqi srfi is Qh = Qn =

2e(D zS )l s n m3/san 60

(4. 123)

olar. Rotasiyal lvhli kompressorlar n srf msal

pv , (4.124) ps dsturu il tyin edilir v ya kil 4.23 d gstriln yrilrdn taplr. (4. 122) tnliyindn mlum olur ki, lvhlr kompressorun nzri srfini 2ezSl s n ezSl s n Q = = , (4.125) 60 30 qdr azaldr. Birpillli rotasiyal lvhli kompressorlarn konstruksiyas kil 4.24 d verilmidir. Bu kompressorlarda son tzyiq 0,4 0,5 MPa intervalnda dyiir. kipilli PCK 50 7 markal rotasiyal lvhli kompressor aadak arakteristikalara malikdir: sorma rtin gr srf: Q=0,83 m3/san, son tzyiq pk=0,7MPa, frlanma tezliyi n = 8,3 dvr /san, gc Nb=273 kVt.

= 1 0,005

4.15. Mayeli hlqvari kompressorlar

Mayeli hlqvari kompressorlar rotasiyal kompressorlarn baqa nvdr. Bu kompressorlarn konstruksiyasnn dailind yerldirilmi prli (1) ii arnn (rotorun) frlanmas il maye 5 hlqsin dail olur (kil 4.25). 173

kil 4.24. Birpillli rotasiyal lvhli kompressor

1-krvi tkrcik; 2- sladrlm halqa; 3- qapaq; 4 korpus; 5 sladrlm ara halqa; 6 frlanan halqa; 7- rotor; 8 salnikin qapa; 9 rotorun lvhlri.

kil 4.25. Mayelihlqvari rotasiyal kompressorun konstruksiyas

174

3 borucuu il kompressora dail olan qaz an 5 hlqvari korpus dailind sldqdan sonra 4 borucuu vasitsi il vurma borusuna verilir. Mayeli hlqvari rotasiyal kompressorlarda nzri srf aadak dsturla hesablanr: 2 2 D lpn D1 2 Q n = , (4.126) a zS ( S a ) 2 2 60 burada: D1 v D2 prlrin uyun olaraq vvlind v so nundak dairlrin diametrlri; a prlrin hlqd minial yklnmsi; z prlrin say; D D1 S prlrin enidir: S = 2 ; 2 lp prlrin uzunluudur; z frlanma tezliyidir. Bu kompressorlarn hqiqi mhsuldarl Qh = 0Qn , m3/san (4. 127) dsturu il tyin olunur, 0 hcm gr faydal i msal: 0 = 0,96 . kitrfli hrkt malik su il ilyn rotasiyal kompressorlarn ttbiq sahsi 98% - atr (kil 4.26). Bu kompressorlarn kil 4.26. Su il ilyn, ikitfrli faydal i msaln hrktli komrpessorlarn semi artrmaq n prlr araya yilir v kompressorun korpusu is ellips klind dzldilir. 175

4.16. kirotorlu rotasiyal kompressorlar

kil 4.27 d ikirotorlu rotasiyal kompressorlarn mtlif formalarda dzldilmi tiplrinin konstruksiyalar verilmidir.

kil 4.27. Mtlif formal ikirotorlu rotasiyal kompressorlarn konstruksiyalar

Rotorlarn eyni zamanda hr ikisinin d hrkt glmsi il qaz borudan sorulur, sonra slr v yksk tzyiq altnda vurma borusuna trlr. Porenli komrpressorlar n anoloji p-V diaqramndan frqli olaraq ikirotorlu rotasiyal kompressorlarda 12 tti zr V=const, 1 2 tti zr V const olur (kil 4.28).

176

kirotorlu rotasiyal kompressorlarn hqiqi srfi aadak dsturla tyin edilir: D 2 l s nk (4. 128) Qh = 2 burada: D v ls uyun olaraq silindrin diametri v uzunluu, m; kil 4.28. kirotorlu n rotorun frlanma kompressorlarn i tsikli tezliyi, dvr/san; k silindrin en ksiyindn faydal istifad olunma msal: k = 0,5 0,95; srf msaldr: = 0,65 0,85 Bu kompressorlarn hqiqi gc is aadak dsturla taplr:
Nh = Q h( pV p s ) , kVt m 3600 102

(4. 129)

burada: m meaniki faydal i msal: m = 0,8 0,9 ; pv v ps uyun olaraq kompressorun vurma v sor ma hisssindki tzyiqlrdir. Hal hazrki dvrd ikirotorlu rotasiyal kompressorlarn alttrfli laqlndirilmi nv d qaz snayesind z ttbiqini tapmdr. Bu kompressorlarn ilm prinsipi iki rotorun prlrinin bir birinin ksin frlanmasna saslanmdr (kil 4.29).

177

4.17. Vintli kompressorlar

Vintli kompressorlar Lisolm tipli buralrlar (kil 4.30). Bu kompressorlar aparc vint (1), kmki vint (2) v korpusdan (3) ibartdir. Kmki vintin hrkt glmsi il aparc vint frlanaraq qazn slmas mliyyatn yerin yetirir. Kompressora qbul olunan qazn slmas il onun vurma borusuna tzyiqli trlmsin nail olunur. gr vintli kompressorun kanal hisssinin en ksik sahsi F, uzunluu lk, kanallarn say z, rotorun frlanma tezliyi n olarsa, onda srf aadak dsturla hesablanar:

kil 4.29. Alttrfli laqlndirilmi ikirotorlukompressorun semi

Q = Fl k zn , m3/san

(4.130)

Aparc v kmki vintlrin yerldiyi kanallarda nzri v hqiqi srflri uyun olaraq aadak ifadlrl tyin etmk olar: Qn = F1l k 1 z1n1 + F2 l k 2 z 2 n2 , m3/san (4.131)
Qh = z1n1l k ( F1 + F2 ) , m3/san

(4.132)

burada: vintli kompressorlar n srf msaldr: = 0 ,85 0 ,92 ; (4.132) ifadlrind is z1n1=z2n2 v lk=lk1=lk2 olur. 178

Vintli kompressorlarda sondak tzyiq 0,3 MPa olduqda, srf Q = 0,06 0,4 m3/san olur. Rotorun frlanma tezliyi is 50 200 dvr/san intervalnda dyi bilr. Vintli kompressorlar da hminin ikirotorlu olurlar. prinsipin gr bu rotorlarn frlanmas bir birinin iini tamalayr.
4.18. Olu kompressorlar, onlarn i prinsipi v sas parametrlrinin tyini

kil 4.30. Lisxolmtipli vintli kompressorun 179 konstruksiyas

Olu kompressorlar hal hazrki dvrd snayed ttbiq tempin gr geni yaylmdr. Olu kompressorlar aadak sas hisslrdn ibartdir: korpus (1), ii ar (2), olu rotor (3). i arnn frlanmas nticsind qaz prlr vasitsi il kompressorlarn dailin sorulur v qazn slmas nticsind onun tzyiqi artr (kil 4.31). Bu zaman dairvi srtlr sabit qalr u1=u2. Kompressorlarda srtin

bucaqlar diaqramndan istifad parametrlri taplr (kil 4.32).

etmkl

onun

sas

kil 4.31.Oxlu kompressor

kil 4.32. Srtin bucaqlar diaqram: ii

arxnn giriind; bii

Dairvi srtlr brabr olduundan olu kompressorlarda qazn hrkt tnliyini aadak kild yazmaq olar: p2 2 dp 2 12 + + hitgi = 0 g 2g p1 (4.133) yaxud p2 2 dp 2 12 = hitgi g 2g p1 Kompressorun giriind I-I, nda is IIII ksiyi gtrrk, frlanma anndan r msafd elementar dF sahsi n srfin dyimzlik (ksilmmzlik) ifadsindn aadaklar almaq olar (kil 4.31):

1dFc1a = 2 dFc2 a ; c1a 2 = . c 2 a 1

180

(4.134)

Qazn slnn dyimz olduunu 1 2 nzr alsaq c1a = c2 a olar. Kompressorun nda qaz annn susi enerjisi tnliyi, yaud basqs aadak dsturla ifad olunur: 2 2 2 pv c 2 pv u 2 2 + = + + (4.135) H = H st + H d = v 2g v 2g 2g Statiki basqnn H st =

pv

artrmas n dairvi

2 u2 2g

srt basqsnn azaldlmas hesabna dinamiki basq

Hd =
2 2 u2 2 + 2g 2g

azalr. Mrkzdnqama nasoslar n Eylerin mlumat tnliyindn istifad etmkl, olu kompressorlarn basq tnliyini aadak kild almaq olar: Hn = c2 cos 2 = c2 a u 2 c2 cos 2 u1c1 cos 1 g v c1 cos 1 = c1a vzlmsi il alarq: Hn = (4.136)

u 2 c2 a u1c1a g c2u = u c2 a ctg 2 ; c1u = u c1a ctg1 olduundan Hn =

u (c1a ctg1 c2 a ctg 2 ) . (4.137) g (4.137) tnliyi sonsuz sayda prlri olan olu kompressorlar n nzri basqnn sas tnliyi adlanr.

181

Olu kompressorlarda ventilyatorlarn ildiyi raitd 1 = 2 v c1a = c2 a = ca olur. Bu halda nzri basqnn tnlyi aadak kil dr. Hn = uca (ctg1 ctg 2 ) . g
p2

(4.133)tnliyindn statiki basq,

p1

dp

inteqralnn gs-

tricisinin n qiymtin gr aadak tnlikdn taplr:

n 1 2 2 p2 n n 1 = 1 (1 ) 1 2 (4.138) RT1 p1 2g n 1 1

burada yerli mqavimt msaldr. Olu kompressorlarn sas gstricilrindn biri basq msaldr v bu msaln qiymti statiki basqnn kompressorda yaranan nzri basqya nisbtn brabr olur:

H =

H st . Hn

(4.139)

Olu kompressorda yaranan hqiqi basq (4.137) dsturu il tyin olunan nzri basqdan H = hi.c + hi.a qdr v bu basqlarn frqi (H ) kompressorda basq itgisi olub, ii arndak v istiqamtlndirici apparatdak basq itgilrinin cmindn ibartdir. Bu basq itgilrinin miqdar hidravliki faydal i msal il taplr: H n (hi.c + hi.a ) Hn Olu kompressorlarn gc is aadak dsturla hesablanr:

h =

182

N=

GH 102

burada: H basq; G vahid hcmi kiy dn qazn srfidir.

4.19. Olu kompressor manlarnn arakteristikas

Olu komrpessor manlarna olu kompressor, ventilyator v qaz nqledicilr aiddir. Bunlardan snayed daha o yaylan ventilyasiya v su annn dvr etmsini tmin etmk n istilikana (qazanana) sistemind ttbiq olunan olu ventilyatorlardr. Olu kompressorlar v qaz nqledicilr mlum olduu kimi opilllidirlr. Olu kompressorlarn pilllrinin maksimal say 20 dir. Pilllr mann statoruna yerdyimsiz vziyytd brkidilmi ii arndan v istiqamtlndirilmi aparatdan tkil olunmudur. Bel olduqda opillli kompressorlarn pilllrind qaz an ii arna qdr istiqamtlndiyi kimi, elc d ii arndan sonrak hissy d hmin qaydada trlr. i arnn prlrinin say olu kompressor manlarnn iinin effektivliyin tsir edir. Tcrblr gstrir ki, ventilyatorlarda prlrin say artdqca, faydal i msal azalr. Bel ki, iki prli ar n = 79% olduu halda, alt prli ar n = 68% olur. Olu kompressorlarda is prlrin say arn diametrindn asl olaraq myyn qdr o olur. Bel kompressorlar n hesabat sasnda prlrin say iki dd olduqda, ii arnn diametrini 25mm gtrmk lazm glir. Olu kompressor manlarnn arakteristikalar p=f(Q), N=f(Q) v = f (Q) asllq yrilri il ifad olunur. kil 4.33 d olu ventilyatorun arakteristikalar gstrilmidir. Bu manlarn arakteristikalarnn susiliyi 183

ondadr ki, p=f(Q) yrsind dmni nzr alr v bu halda (4.135)tnliyi il taplan enerjinin mumi balansnda kiik srflrd qaldrc qvvnin dmsi hesabna statiki basqnn azalmas ba verir. Olu ventilyatorlarn seilmsind daha o stabil v iqtisadi bamdan lverili i susiyytin malik ventilyatorlar srfin mlum Q qiymtind = 0,9 max olur, p=f(Q) yrisi zrind A nqtsindn sa kil. 4.33. Olu trfd bu yrid dm mahid ventilyatorun olunur (kil 4.33). Buradan arakteristikalar mlum olur ki, olu kompressorlar n ii arakteristikas zr srfin (Q) artd halda, mann valnn gc azalr. Bununla laqdar olaraq, bu ventilyatorlarda aq vurma v sorma sistemlri yaradlmdr.

kil. 4.34. Alt pillli olu kompressorlarn arakteristikalar

184

kil 4.34-d alt pillli olu kompressorlar n p H = f (Q) v = f (Q) klind asllqlar verilmidir. Bu qrafiklrd = 0 ,85 0 ,60 intervalnda kompressorlarn ancaq ilk hisssi n arakteristikalar tsvir edilmidir.
4.20. Olu kompressor manlarnn konstruksiyalar

M seriyal 4 sayl olu ventilyatorlar isitm ventilyasiya sistemind istifad olunur. Bu ventilyatorlar tk aqreqatl v elektrik mhrrikli dzldilir. Bel ventilyatorlar aadak hisslrdn tkil olunmudur: 1- ii ar; 2- korpusun daili hisssi; 3 elektrik mhrriki; 4 prlr; 5 birlmi metal lvhlr; 6 elektrik mhrrikinin birldiyi dayaqlar; 7 quradrma rivilr (kil 4.35). Ventilyatorlarn bu 4.35. seriyasnn 4,5.6,7,8,10,12 4 sayl nvlri 1,8 65 m3/san srfi, 470 320 Pa ii tzyiqi, 17 25 dvr/san frlanma tezliyi il ii arnn diametri 400 1200 mm intervalnda dyimkl ilyir. kil 4.36 da ikipillli BOKD 1,0 markal ventilyatorun semi gstrilmidir. Bu ventilyatorlarda stvolun v qalereyalarn klklnmsi n atal ventilyasiya sistemindn istifad olunur. 185

kil 4.36. ikipillli BOKD 1,0 markal ventilyator BOKD 1,0 markal ventilyatorlar 5 korpusu dailind yerln 2 mumi valna birldirilmi 1 elektrik mhrriki, iki dd tkr 4, srt mufta 7, say 12 dd olan prlrdn ibartdir. Ventilyatorun 3 korpusu 6 diffuzorunda baa atr. ri ventilyatorlarla mqayisd bu seriyal ventilyatorlarn srfi 500m3/san y, n = 6 25 dvr/san frlanma tezliyind tzyiqi 4000 Pa a atr. i prlri 15 0 45 0 hdudalrnda dn bilir. Bir ne olu komressor manlarnn konstruksiyalarnda an bir birinin ksin ynlmi ii arnn frlanmas hesabna birbaa pilllrin arasnda dail olur. Bel konstruksiyal ventilyatorlar kil 4.37 d gstrilmidir. Bu ventilyator aadak hisslrdn ibartdir: 1turbin; 2- sancaq; 3- flans; 4- basql borucuq; 5- ii arnn brkidildiyi val; 6 valn ounun balq elementi; 7- ii ar; 8turbin buarn dail olduu dlikli borucuq. Bel ventilyatorlarn srfi 1,1 1,6 m3/san, ii arnn frlanma tezliyi 87 dvr/san olduqda tzyiqi 2200 Pa olur. Mlum konstruksiyada hava ann keirn hissnin semi gstrilmidir.

186

kil 4.37. Prlri bir birin qar frlanan olu vetilyator

kil 4.38-d Klark firmasnn hazrlad opillli olu kompressorun konstruksiyas tvir edilmidir. Bu kompressorlar n dd pillli olub, giri hisssind, isiqamtlndirici apparatdan v hisssindn ibartdir. da ynldici apparat v diffuzor yerlir.

kil. 4.38. Klark firmasnn hazrlad opillli olu kompressor

187

Kompressorun dailindki borucuun daili diametrinin (dda) artmas v arici diametrinin (d) azca azalmas hesabna oymaqlarn say artr. Olu kompressorlar qazn slmas n quradrlaraq qaz nqlind kmr ttinin zrind ttbiq edilir, hminin gmilr v aviasiya qazoturbinlrinin mhrriklrinin ildilmsind bu kompressorlar istifad olunur.
4.21. Kompressor qurular. Kompressor stansiyalar v kompressor qurularnn avadanlqlar

Kompressor qurularkompressorlardan tkil olunmaqla boru kmrlri, qoruyucu armaturlar, hminin lc nzart apparatlar vasitsi il verilmi parametrlrdn istifad etmkl, slm qaz almaq n bir sistemdir. Avadanlqlarn ii arakteristikalar (tzyiq, temperatur, gc v llr), onlarn tipi, quradrlmas v yerldirilmsi, kompressor qurularnn gcndn, nql olunan qazn zllyndn v s. amillrdn asldr. kil 4.39 da kompressor qurusunun tenoloji semi gstrilmidir. Bu qurulardan mayeldirilmi qazn slmas n istifad olunur v 13 elektrik mhrriki partlay thlksindn qorunmaq n ayrca yerldirilir. Kompressoru i salmaq n hrktverici trck uzun olu vala v 9 krcikli tkri vasitsi il yerin yetirilir. Valn ounun divardan kediyi yer salnikl (11) sladrlr. Kompressor qurusunu ilk vziyyt gtirmk n sas avadanlqlardan biri olan isalma qurusu (14) elektrik mhrriki n nzrd tutulan otaqda quradrlr. Kompressor mann yerldiyi otaqda is ba ver bilck hacdislrin qarsn almaq v kompressoru dayandrmaq n 10 dymsi qoyulur.

188

kil 4.39. Kompressor qurusunun tenoloji semi

1- sorucu kollektor; 2- basql kollektor; 3- szgc; 4- II drcli seperator; 5 I drcli seperator; 6 I drcli soyuducu; 7 ikipillli kompressoro; 8 boru tti zrind yerldiriln ll ab balamaq n frlanc; 10 isalma dymsi; 11- salnik v sladrc; 12birldirici mufta; 13- elektrik mhrriki; 14 isalma qurusu; ts,tv v t1 sorma, vurma v I pilldn sonra td temperatur; Ps / , Pv / , P / - sorma, vurma v I pilld tzyiq ln 1 manometrlr

Kompressorun i rejimin nzart etmk n sorma, vurma v hr bir pilllrdn sonrak boru tti zrind manometr v termometr quradrlr. Sorma boru tti zrind kompressorun srfini lmk v soyuducu termometr sisteminin iini nzartd salamaq n srfln cihazdan istifad olunur. Byk snaye mssislri n avtomobil hrkti yolunun yanlqlarnda PKS-18/8 v PKS-5 tipli kompressor stansiyalar tikilir. Bel kompressor qurularnn srfi 0 ,3 0 ,33 m3/san, yaratd tzyiq is 0,7 MPa-a qdr olur. kil 4.40 da avtonom sirkulyasiyal su tti il tchiz olunmu kompressor stansiyasnn semi tsvir edilmidir. Alt kompressor (1-6) stansiyas man zalnda yerlmkl, sorma prosesi sorma kollektoru (14), qazn slmas is basql kollektor (13) vasitsi il hyata keirilrk sonda qaz an 189

suvarma tipli soyuducudan (20) keir ki, bu ba ver bilck qza halnn qarsnn alnmasna idmt edir.

kil 4.40. Kompressor stansiyasnn semi

Kompressor stansiyalar v kompressor qurularnn sas avadanlqlar aadaklardr: tmizlyici; qaz v ya adclar, separatorlar, qazyclar (reziverlr), boru kmrlri. Tmizlyicilr sorulmu qaz toz v digr meaniki qarqlardan tmizlmy idmt edir. Bu yad qarqlar kompressora ddkd myyn zrr verir. Qaz kompressorlarnda meaniki qarqlar dedikd brk hisscik, tam yanmayan neft v ya qaz mhsulu v s. baa dlr. Hava kompressorlarnda brk hisscik kimi atmosferd 4,5 mq/m3- qdr hcmi kiy malik olan toz nzrd tutulur. Qaz meaniki trkibli qarqdan v tozdan tmizlmk n quru szgclrdn istifad olunur. Bu tmizlyicilrd qaz quru paradan kerk toz hissciklrindn tmizlnir v kompressora dail olur. Yuyulma szgclrind is

190

qaz zllkl maye prdsindn kerk, z il dad toz hissciklrindn azad olub tmizlnrk, kompressora v oradan is qaz kmri ttin verilir. Bu szgclrin srfi 1m2 sahli szgc n 0,33 m3/san y qdr olur. Qaz v ya adclar borucuqlu soyuducularn modifikasiyas sasnda dzldilir, qaz, yaud ya boru v borular aras fza il adlr (buralr). Bu ilrin grlmsi n su tchizat sistemi borulara suyun verilmsind 1,5 2 ,0 m/san, borularla suyun adlmasnda 1,0m/san srtin hesablanr. Soyuducu sisteminin ilm tcrbsi gstrir ki, qaz v yan adlmasnda effekt ld etmk n balanc v son temperaturlar aadak kimi olmaldr. qaz n tba=1000C v tson=350C; ya n tba=450C 500C v tson=300C 350C Separatorlar. Kompressorlarda separatorlama prosesind kondensatlama v ya ayrma ilri grlr. Bu proses zaman qazn 10MPa tzyiqdn yuar olduu hallarda, qaz szgcdn keirilir. Ona gr d qazn srti, kiik tzyiqli olduqda 1,0m/san, orta tzyiqli olduqda 0,5 m/san v yksk tzyiqli olduqda is 0,3 m/san dn o olmamaldr. Qazyclar (resiverlr) kompressordan sonra quradrlr v qeyri mntzm srtl verilmi qazn mntzm srtili halna gtirilmsin idmt edir. Bundan baqa resiverlr kompressorlarn arnc pillsind yaayrlma ilrini d hyata keirir.

191

Resiverlrin yerldirilmsinin seilmsi kompressorlarn srfindn asldr. Kompressorlarn Q 0,1 m3/san v Q = 0 ,1 0 ,5 m3/san v Q 0,5 m3/san srfind resiverlr nzrd tutulmu hissd yerldirilmkl, uyun olaraq 12Q, 9Q v 6Q srfind ilyirlr. Boru kmrlri qazn nqli n istifad olunan sas avadanlqlardan biridir v qazn kiliind n o nqlolunma msllri n ttbiq edilir. kil 4.41. Qaz boru kmri kil 4.41- d qaz boru n istismar prosesind kmrlri n effektivlik effektivlik msalnn dyim msalnn dyimsini qrafiki arakteriz edn yrilr istismar prosesind yksk tzyiqli boru kmrlri n (1 yrisi il) v alaq tzyiqli boru kmrlri n (2 yrisi il) qurulmudur. Bu msal aadak dsturla tyin olunur: Q fak hes = , (4.140) k ef = Qhes fak burada: Q fak , Qhes , fak , hes , uyun olaraq srfin v hidravliki mqavimt msalnn qaz boru kmrind faktiki v hesabi qiymtlridir. Tdqiqatlar gstrir ki, qaz boru kmrind kl ktrlyn artmas il 10 13 il rzind srf 25 30 % azalmdr.

192

V FSL MAGSTRAL BORU KMRLRNN TKNTS V STSMARI DVRND TRAF MHTN MHAFZS 5.1.Boru kmrlrinin yeralt v atmosfer korroziyalarndan qorunmas Boru kmrlrinin layihlndirilmsi, kilmsi (tikintisi) zaman, kmrin qurularnn v borularn zllrinin traf mhitin tsirindn qorunmas msllri z hllini tapmaldr. Boru kmrlri yeralt v yerst (tkmd) kilrkn erroziyaya qar mbariz tdbirlri kimi yeralt materiallardan istifad olunur. Yeralt boru kmrlri il ksim yerind subasmayan sahillrin brkidilm sviyysinin qa, 50 ildn bir ba ver bilck daqn sviyysindn v elc d sahil rplan dalalarn tsirindn 0,5m yuxarda olmaldr. Su basan sahillrin yamaclarndan baqa digr hisslrind 1-5m uzunluunda yamaclara birln sahlr brkidilmlidir. Sahillrin brkidiln zolaqlarnn eni geoloji v hidrogeoloji raitdn asl olaraq layih sasnda taplr. Boru kmrlrinin trassas srm rayonlarndan kers, traf mhitin v kmrin mhafizsi n borular dayaq st (alnma, qazma alnma svaylar v dirklrl) keirilmlidir. Boru kmrinin trassasna yaxnlqdak razilr erroziyaya uram v atlarla hat olunmu haldadrsa, hmin sahlr kmrin kiliindn qabaq mhkmlndirilir. Bununla da glckd traf mhitin qorunmas n qabaqlayc tdbirlr grlm olur. Boru kmrlrinin konkret kilm v istismar raitindn asl olaraq onlarn korroziyadan mdafi rtklri iki tipd ttbiq olunur: gclndirilmi v normal. Mdafi 193

rtynn gclndirilmi tipi 1020 mm diametrli v istniln diametrli dnm boru kmrlrind aadak qaydada ttbiq edil bilr: kmr ken trassa cnubdan imala doru 500 li bucaq altnda ynldikd; zr lknin istniln rayonun razisind mnbit torpaq hisssi oranladqda v oraktlid; bataqlq, qara torpaq v suvarlan razidn kedikd; sualt keid, ay mcras, avtomobil v dmir yollar il ksidikd; digr boru kmrlri trassas il ksidikd hr iki trfdn 20m msafd rtkl mdafi olunur; snaye v mit irkab sular axan v zibil tullantlar atlan razilrl ksidikd; 313 K (400C) temperaturunda maye nql edn boru kmri xtti il ksidikd; ay, kanal, gl, su anbar, hminin yaay mntqsi yerln razidn 1000 m-dn az msafd olduqda. Yerst kiln boru kmrlrini atmosfer korroziyasndan qorumaq n lakl boya, emal olunmu li pambq, metal, yaxud konsistentli srtg rtklrdn istifad olunur. Lakl boyann mumi qalnl 0,2mm dn az, cryan keiriciliyi is 1 kV dan ox olmamaldr. Lak rnglmd nzart qalnlqln MT-41N, TU 25-06.2500-83 v Krona -1R tipli TU 25-06.251583 cihazlar il yerin yetirilir. Emal olunmu li pambq boru kmrin OCT 2601-1-90 avadanl il 0,5 mm dn az olmayan qalnlqda sarnr. li pambq boru trafna hminin yuxarda adlar kiln avadanlqlarla da rtl bilr. Boru kmrlrinin atmosfer korroziyasndan qorunmas n temperaturu (600C) dn aa v +400C dn yuxar olan razilrd konsistentli srtgu rtyndn istifad olunur. Onun trkibind kisin gr 20% tkil edn PAK -3 v 194

PAK-4 alminium tozlu qarq vardr. Bu srtgnn qalnl boru kmrinin sthindn razid havann temperaturundan asl olaraq 0,2 -0,5 mm qbul edilir. Yerst boru kmrlrinin atmosfer korroziyasndan mdafi olnmasnda metal rklrdn SNiP III- 23- 81*- in tlblrin uyun olaraq istifad olunur. 5.2. Neft-qaz qurularnda metaln korroziyasna tsir edn amillr. Metaln korroziyas onun traf mhitin tsiri il dalma prosesidir. Neft- qaz qurularnn korroziyas onlarn vaxtndan vvl sradan xmasna, texnoloji proseslrin pozulmasna sbb olur. mumiyytl, metaln korroziyas kimyvi v elektrokimyvi olmaqla iki yer ayrlr. Kimyvi korroziya zaman metal il aqressiv kimyvi komponentlr arasnda gedn reaksiya nticsind metaln anmas v ya dalmas ba verir. Msln, neft nlrinin v ya boru kmrlrinin korroziyas kkrdl neft v qazn saxlanmas v nqli zaman ba verir. Kimyvi korroziyadan frqli olaraq elektrokimyvi korroziya zaman metaln sthind mxtlif drinlikli v formal lk v kha kilind lokal (yerli) dalmalar ml glir. Bu halda korroziya prosesi mikro v makro korroziya proseslrin ayrlr. Metal konstruksiyann korroziyas havann oksigeni v atmosferin nmliyi nticsind ba verirs, buna atmosfer korroziyas deyilir. Bu nv korroziya boru kmrlrinin yerst v ya hava keidlrind, hminin yerst neft nlrind yaranr. Yeralt qurularn (nlrin, boru kmrlrinin v s.) korroziyadan mhafiz vasitsind v metodunda mhitin v torpan korroziya qabiliyytlri nzr alnmaldr. 195

Torpan elektrik mqavimti n qdr yksk olarsa, cryan da bir o qdr az olacaq v bununla laqdar metaln korroziyas dalmas azalacaqdr. Torpan korroziya fall onun xsusi elektrik mqavimti zr aadak gstricilrl xarakteriz olunur. Torpan xsusi elektrik mqavimti, Om.m Torpan korroziya fall

<5

5 10

10 20

20 100

> 100

ox yksk

Yksk

Artrlm

Orta

Aa

Torpan xsusi elektrik mqavimtini tyin etmk n mxtlif metod v cihazlardan istifad olunur. Bu metodlar irisind drd elektrodlu metod daha geni yaylmdr. Bu metodla xsusi elektrik mqavimtini lmk n MS-08 tipli potensiometrdn istifad olunur. 5.3. Korroziyaya qar qoruyucu rtk Neft qaz kmrlrini v nlrini mhafiz etmk n mxtlif konstruksiyal materiallardan ibart qoruyucu rtk ttbiq olunur ki, bu da passiv mhafiz metodu adlanr. Yeralt magistral polad boru kmrlrini korroziyadan mhafiz etmk n iki nv qoruyucu rtkdn normal v gclndirilmi rtklrdn istifad olunur. Diametri 1000mm v daha byk olan neft qaz kmrind yalnz gclndirilmi qoruyucu rtk ttbiq edilir. Btn hallarda qoruyucu rtklr aqressiv raitd yksk kimyvi dayanqla, neytralla, mexaniki mhkmliy, istiliy davamlla, dielektriklik xasssin, boru sthin

196

yax yapmaq v hidroizolyasiya qabiliyytin malik olmaldrlar. Metal neft nlrinin dibinin xarici sthlri bitum rty il mhafiz olunmaldr. ksr hallarda boru kmrlrinin v neft nlrinin istismar mddtini artrmaq v normal thlksizliyini tmin etmk n onlarn xarici v daxili sthlri hm qoruyucu rtkl, hm d elektrik suli il mhafiz olunurlar. Qoruyucu rtyn zd v nasaz yeri P 1-60 tipli zdaxtarc cihazla akar edilir. Bu cihazn i prinsipi, onun iki nqtsi arasndak potensiallar frqinin llmsin saslanr. Bu gstricinin maksimal qiymtini bilavasit zd zrindki elektrod gstrir. Minimal mhafiz potensialn aadak dstur il tyin etmk olar: U min t = U min 18 (1 + u t ) burada, Umin-t t0C temperaturda minimum mhafiz potensial; Umin-18 180C temperaturda mhafiz potensial; u potensialn temperatur msal 0-180C temperatur n u =0,003; 18 300C temperatur n u =0,01;
t = tr 18 ; tr boru kmrinin divarnn yaxnlnda temperaturdur. Magistral boru kmrlrinin korroziyadan mhafizsi katod protektor v elektrodrenaj qurular vasitsi il mhafiz olunur. Elektrik mhafiz metodu srbst mhafiz tdbiri kim ayrlqda ttbiq olunmur, nki qurunun gc ox artar v kmrin mhafiz olunan sahsinin uzunluu ox srt qsalr. Ona gr d bu nv mhafiz elektrokimyvi sulu tamamlayr. Katod mhafiz sulunda boru kmrinin sthind mnfi potensial yaradlr v onun sthindn elektrik cryannn xmasnn qars alnr. Bu mqsdl boru kmri katoda evrilir v ona daimi cryann mnfi qtb, msbt qtb is anoda yni boru kmrindn knarda torpaa

197

basdrlm xsusi elektrod vasitsil birldirillir (kil 5.1). Nticd cryan xsusi elektroddan boru kmrinin korroziyasnn qarsn alr.

kil 5.1. Boru kmrinin katod mhafizsinin sxemi 1- daimi cryan mnbyi; 2- anod; 3- boru kmri. Protektor mhafiz sulu boru kmrlrini v digr qurular, katod mhafiz sulunu ttbiq etmk mmkn olmayan hallarda, ttbiq olunur. Bu sul mhafiz olunan qurularn yaxnlnda torpaa basdrlm elektrodlar protektorlar vasitsil hyata keirilir. Protektor mzhafiz qurusunun i prinsipi elektrolit batrlm iki elektrodun qapanmas zaman dvrd ml gln cryann az mnfi potensiall elektroddan (anoddan) daha ox mnfi potensiall elektroda (katoda) doru hrktin saslanr. 198

Metal boru kmrlrind korroziyaya qar UPDU -57 tipli elektromaqnit drenay qurusu daha geni ttbiq olunur. 5.4. Boru kmrlrinin katod mhafizsinin hesabat Katod mhafizsinin hesabatnn sas elementlri aadaklardr: katod stansiyas (daimi cryan mnbyi), anodun torpaa laqlndirilmsi v drenaj elektrik xtti. Katod mhafizsinin hesabat aadak ardcllqla aparlr. 1. Iki qonu katod qurusu arasndak msaf (L) tyin edilir: 4,6 U L= lg max (5.1) a 0,5U min

burada, a boru kmrinin elektrik parametridir, [m-1]

a= R1 ; Rn

(5.2)

Rt boru kmrinin mqavimti, [ Omm ];

Rt =

(10 d n )
3

(5.3)
Cdvl 5.1.

Rt nin qiymti cdvl 5.1 dn gtrlr. Kmrin llri D ,mm Rt10-6, Omm

325 6

529 6

720 6

1020 8

16,94

13,69

10,03

7,061

199

t boru kmrinin xsusi mqavimti: t = 0 ,135

Om mm 2 m

dn kmrin xarici diametri, mm; kmrin divarnn qalnl, mm; Rn boru kmrinin 1m uzunluuna dn qoruyucu rtyn mqavimti, Omm; Umax sxurlarn vziyytindn asl olaraq drenaj nqtsindki potensiallar frqi, V (nm suxur lar n Umax=-0,627V; quru suxurlar n Umax=-0,95V); Umin boru v torpaq arasnda potensiallar frqi, V (Umin=-0,32V). 2. Katod mhafizsi iin balanc periodunda drenaj nqtsind cryan qvvsinin qiymti (Jn) aadak dstur il tyin edilir: U max , (5.4) Jn = qaz + z0 2y burada, qaz cryann katod qurusuna kediyi zonada suxurun xsusi mqavimti, suxurlarn v ziyytindn asl olaraq qaz = 10 100 Om m

intervalnda dyiir; y anodun yerl birlm nqtsindn mhafiz olunan boru kmrin qdr olan msafdir v y=100200m qbul edilir; z0 boru kmrinin giri mqavimti, Om: Rt Rn (5.5) z0 = 2 3. Elektrodlarn mumi say:
200

n=

Rh RAe

(5.6)

Burada: Rhor horizontal elektrodun mqavimti Om;

RA =

Rcx 2

qbul edilir. Rcx katod stansiyasnn mhafiz sxemasnn mumi mqavimtidir v hesablamalarda Rcx=0,3 Om gtrlr; e qonu elektrodla birlikd ilyn elektrodun istifad msaldr e = 0,7 . Drenaj xttinin (kabelinin) en ksik sahsi, mm2;
S=

l n
Rk

(5.7)

burada,

drenaj xttin (kabelin) materialnn xsusi

Om mm 2 ; m le drenaj xttin (kabelin) uzunluu, le =100 200m qbul edilir. Rk drenaj xttinin mqavimti olub, tcrb olaraq Rk=RA qbul edilir. gr drenaj xttinin en ksiyi dairvi olarsa onda hmin xttin tlb olunan minimal diametri 4S d=

mqavimti

olacaqdr. 4. Anodun yerl birlmsinin ilm mddti

201

G , (5.8) kgJ H Burada: G yerl birlm materialnn ktlsi (G=1000-1200 kq qbul edilir); k istismar mddti n anodun yerl birlmsinin normal iini tmin etmk n ehtiyat m sal k=11,3 qbul edilir. gkriybiln (hllolabiln) yerl birlm material nn ktlsidir. 5. Mhafiz sxemind grginlik dgs: T=

U cx = J k RA + RK + z0 + qaz J k Rcx 2y
6. Katod stansiyas bksinin tlb olunan gc:
W= W

(5.9)

(5.10)

burada, W katod stansiyasnn xnda gc; katod stansiyasnn faydal i msal: = 0,8 0,85 .

5.5. Metaln korroziyasna qar inhibitorlar

Neft qaz qurularnn metal hisslrini korroziyadan mhafiz etmk n ttbiq olunan inhibitorlarn su neft mhitind mhafiz qabiliyyti elektrometrik v qravimetrik sulla myyn edilir. Inhibitorlarn mhafiz qabiliyytini mqayis etmk n eyni raitd (mhit, inhibitorun qatl, rejim), eyni metal nmunlri snanlmaldr. 202

Elektrometrik metodla tdqiq, elektrodun potensial, cryan sxl arasnda polyarizasiya yrilrinin qurulmasna saslanr. Snaq mhiti inhibitorlu v inhibitorsuz su neft mhitidir. Snaq n nmun korroziyaya mruz qalan qurunun materialndan hazrlanr. Tdqiq olunan elektrodun mqavimti 107 Om dan artq olmaldr. Qravimetrik metod metal nmunnin kisinin myyn vaxt mddtind inhibitorlu v inhibitorsuz su neft mhitind dyimsin saslanr ki, bu da korroziya srtin tsir edir. Korroziya srti aadak dsturla tyin edilir: m m2 k = 1 , (5.11) s Burada, k korroziya srti, qrm-2saat-1; m1 v m2 mvafiq olaraq, nmunnin snaqdan vvlki v sonrak ktllri, qr; s nmun sthinin sahsi, m2; snaq mddti, saat. nhibitorun mhafiz d rcsi (z, %) aadak dstur il tyin edilir:
Z=

0 i 100 % 0

(5.12)

Burada 0 , i uyun olaraq inhibitorsuz v inhibitorlu mhitlrd nmunnin korroziya srtidir.

203

II FSL BORU KMRLR V ONLARIN HESABLANMASI 2.1.Boru kmrlrinin trassasnn seilmsi v ona gstriln sas tlblr Neft nql edn kmrlrin trassasnn seilmsi optimallq kriteriyas il yerin yetirilmlidir. Optimallq kriteriyasnda aadaklar gzlnilmlidir: neft nql edn mhndisi qurularn tikintisin kiln rclrin (kapital qoyuluunun) miqdarnn normalar hdudunda olmas; traf mhitin qorunmasna nzarti salamaqla istismar dvr boru kmrind tmir ilrinin v teniki idmtin yerin yetirilmsi; srf olunan neft hcminin myyn edilmsi; boru kmrinin yerldirilmsinin konstruktiv semlri zr thlksizliyinin tmin olunmas v tikintinin nzrd tutulan vatda baa atmas. Trassann seilmsind daha effektiv, iqtisadi chtdn lverili v quradrlma ilrind yksk istehsall metodlara saslanan tikinin aparlma raiti nzr alnmaldr. Neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlri yaay mntqlri v snaye obyektlrinin yanlndan kedikd 700mm qdr diametrli borularn yerlm msafsi 500m-dn, 700mm dn o diametrli boru kmrlrinin yerlm msafsi is 1000mdn az olmamaldr. Boru kmrinin aa trfindn kveyt tikilmlidir ki, onlar da qza vat adlm neft tullantlarnn razisindn aric olunmasn tmin edir. Bel kveytlrin tikintisi is yerli yaay mntqlri n thlksiz olmaldr. Dalq razilrd neft tullantlar atan kveytlrin trassas yerli relyef uyun boru kmrlrinin trassasna tminn paralel formada tikilir. Kveytlr tikilrkn onlarn kotlavanndan arlan qrunt prizma klind aa trf

54

tklr ki, bu da boru kmrlrindn szma zaman onlarn lav mdafi olunmasna idmt edir. Boru kmrlrinin dalq razidn ken yuar trfindn byk bir sahni hat edn ya leysan sularndan yaranan an aa trf keirmk n leysantrn v kanal qurularnn tikilmsi zrurti yaranr. Magistral boru kmrinin trassas il 110kV grginlikli elektrik ttinin kism yerind boru kmri hr iki trfindn 600- dn az olmayan bucaq altnda yeralt hissdn keirilmlidir. 2.2. Boru kmrlrin qoyulan sas konstruktiv tlblr Neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlrin qoyulan konstruktiv tlblr aadaklardr: boru kmrinin diametri teniki layih normalar sasnda hesablanmaldr; boru kmrind ks istiqamtd neft v neft mhsullarnn nqlinin itirak olmadan boru kmrinin uzunluu boyunca ii tzyiqin aa dmsindn v istismar raitindn asl olaraq divarnn qalnl mtlif olan borulardan kmri layihlndirmk lazmdr; balayc armaturu flanslarn kmyi il quradrlmaldr, boru kmrinin halqa v balayclar (ventillri) yanmayan materiallardan hazrlanmaldr; boru kmrinin buralabiln yilm radiusu fqi v aquli, mstvilr zr mhkmlik, boru kmrinin divarnn yerli dayanql rtlrin gr hesabatla taplmaldr; boru kmrinin minimal yilm radiusu onun diametrinin 5 mislin brabr olan qiymtdn az olmamaldr. Magistral boru kmrlrinin birlm v dyn yerlrind kompressor v nasos stansiyalar tikildiyindn, boruya daildn yaranan tzyiqin v boru metalnn temperatur dyimsi nzr alnaraq bu dyn hisslrinin uzununa yerdyimsinin qiymti tyin edilmlidir. Hesabat zaman

55

uzununa yerdyimd boru kmrin birldiriln konstruktiv elementlrin olmas nzr alnmaldr. Uzununa yerdyimnin azaldlmas mqsdi il boru kmrlri zrind susi tdbirlrin grlmsi lazm glir. O cmldn, qruntda yerdyimyn P formal aq kompressorlar v qruntda dayaqlar zrind yerldiriln hmin konfiqurasiyal Z formal yeralt kompensatorlar boru kmrlrin birlm yerind uzununa yerdyimnin azalmasnda mhm rol oynayr. 1000 mm diametrin qdr v 1000mm dn byk diametrli borular qrunta az salndqda boru kmrinin dayanqln tmin etmk n layihd susi qrarlar arlmasna balmaldr. Neft qaz boru kmrlrinin trassas boyunca ara msaflri 1km dn az olmayan, yer sthindn 1,5 2 m hndrlklrd dmir betondan, yaud aacdan iar dirklri v zrind uzaqdan ya grnn yazl gstrilri olan lvhlr vurulmaldr. 2.3. Boru kmrlrind balayc v digr armokonstruksiyalarn yerldirilmsi Boru kmrlrind trassa boyunca 30km dn o olmayan msaflrd balayc armaturlar quradrlmaldr. Balayc armaturlarn quradrlmasnda aadak msllr balmaldr: neft v neft mhsullar nql edn kmrlrin hr iki, yaud bir sonluu hr v digr yaay mntqlri yerln razilrdn yuar sviyylrd kers, yerli relyefdn asl olaraq layih sasnda borunun hmin yerlrind balayc armaturlar quradrlmaldr; neft boru kmrlrinin tarssas suaparc qurularla ksidikd balayc armaturun yerldirilm yeri, bu halda yer sthinin relyefindn asl olaraq qbul edilir; balayc armaturlar avtomobil krplrinin hr

56

iki trfi il 250m dn az olmayan msaflrd ken boru kmrlrind yerldirmk olar; qaz boru kmrlrinin giriind v nda balayc armaturlar quradrldqda, onlarn diametrindn asl olaraq ba qurulardan yerlm msafsi aadak kimidir; 1400 mm diametrli boru kmrlri n 1000m dn, 10001400mm diametrli boru kmrlri n 750m dn, 1000 mm dn az diametrli boru kmrlri n 500m dn az olmamaldr; III tip bataqlqlarn hr sahillrind 500m msafd yuarya trf olan razilrdn boru kmrlri kedikd, onlarda balayc armaturlar yerldirmk olar. Birtli qaz boru kmrlrinin sualt kiliind balayc armaturlar zruri hallarda yerldilir. Diametri 400 mm v ondan o olan boru kmrlrind balayc armaturlar sladrlm sasda bnvr tavas zrind quradrlmaldr. Neft v neftmhsullar nqledn boru kmrlrind v qazlarn kmr zr slan yerlrind quradrlm balayc armaturlar uzaqdan idaretm avadanl il tchiz olunurlar ki, bu da grln ilrin, yni mhsulun nqlinin avtomatladrlmasna imkan verir. 2.4. Neft v neft mhsullar nqledn yeralt boru kmrlrinin layihlndirilmsi Boru kmlrinin st sthin qdr yerlm drinliyi, onlarn diametrindn asl olaraq aada gstriln qiymtlrdn az olmamaldr: borunun diametri 1000 mm dn az olduqda 0,8m; borunun diametri 1000 mm v o (1400 mm qdr) olduqda 1,0m; qurudulmas mmkn olan bataqlq, yaud torflu qruntlarda 1,1m;

57

qumlu baranlarda, baranlararas sasn aa sviyysind 1,0m; qayal qruntlarda, avtonqliyat v knd tsrrfat manlarnn keid yollarnda 0,6m; suvarma v kin sahsi torpaqlarnda 1,0m; suvarma v qurutma meliorasiya kanallar il ksimd (kanaln dibindn balayaraq) 1,1m. Neft v neft mhsullar nqledn boru kmrlrinin yerlm drinliyi, mvcud tenoloji layih normalarna gr vurulan neftin zllyn v optimal rejimini nzr almaqla hesablanr. Boru kmrinin yerlm drinliyi yer sthindn v ballastl konstruksiyann st hisssindn olan msaflr sasn taplr. Boru kmrinin ndyinin dibdn enini diametri 700mm qdr olan borular n D+300mm, diametri 700 mm- brabr v ondan o olan borular n is 1,5D qbul etmk lazm glir. Boru kmrlrinin diametri 1200 v 1400 mm olduqda, onlarn ndklri yer sthindn 1 5,0yamacl il st enindn balayaraq qazlaraq, bu ndklrin dibdn eni D+500mm qdr azalr. Burada D boru kmrinin rti diametridir. Yklnmi ballastl boru kmrlrinin ndyinin divar il yk arasndak msaf 0,2 m- dn az olmamaldr. 700mm diametrli boru kmrlrinin layihlndirilmsind uzununa profil zr yer sviyylri kimi layih sviyylri d gstrilmlidir. Boru kmrlrinin sas qayalql, iri qrmadal v nqll olan qruntlar zrind (ndyin irisind) dmsindn sonra, qalnlyumaq qruntdan 20sm olan izolyasiya qat v qazmada arlan qruntun ks tkmsil borularn ndyi doldurulur. ks tkm proseslri iin mrkkb raitind grlmsini nzr alaraq, susi manlar, yaud avadanlqlarla yerin yetirilir.

58

2.5. Da raitind boru kmrlrinin kilii Neft boru kmrlrinin trass kskin dyikn relyefli, dayanqsz yamaclar olan da raitindn; da aylarnn uzunluu boyunca onlara paralel v suayrc olan sahlrdn ke bilr. Bel mrkkb razilrdn ken boru kmrlrinin dayanqlnn v onlarda normal i rejiminin tmin olunmas n hesablama v layihlndirm proseslrin mhndisi nqteyi nzrdn diqqt yetirilmlidir. Qeyd olunan raitlrd boru kmrlri layihlndirilrkn p da silsillri el seilmlidir ki, onlarn fq nzrn meyilliyi 80 110 olsun. p da yamaclarnda trassann uzunluu boyunca maillik 120180olduqda yamac qruntlarnn srmy meyilli olmas, yaud srmnin zif halda gizli ba vermsi v onun n vat tam dayanmas msllri olduqca ciddi aradrlmaldr. ks halda bu cr razilrd boru kmrlrinin kiliindn sonra ar fsadlar ba ver bilr. p dalarn yamaclarnn uzununa mailliyi 180 dn byk olduqda, hmin razinin qruntlar ksilmkl boru kmrinin kilii yerin yetiril bilr. Btn hallarda istehsalat dvr tikinti - quradrma v sonrak istismar ilrind tkm qruntlar aadak rtin gzlnilmsi il gedi gli yollarnn dzldilmsi n istifad olunur:

tg k

tg qr ny

(2.1)

burada: k p da silsilsi yamacnn fq nzrn yer lm buca, drc il; qr tkm qruntun daili srtnm buca, drc il; ny srmy qar istifad olunan tkm qruntun dayanqlnn ehtiyat msal olub, ny=1,4 qbul edilir.

59

p da yamaclarnn mailliyi 350 dn o olduqda, boru kmrlrinin trassasnn hmin razidn kilmsi n istinad divarlarnn tikilmsi zrurti yaranr ki, bu da mhz srmnin qarsnn alnmas n ttbiq ediln mhndisi bir tdbir hesab olunur. Dalq razilrd iki v daha o neft mhsullar nql edn boru kmri tlrinin bir ndyin irisi il kilii zaman onlarn mrkzi tlri arasndak msaflr uyun sasnamlr gr 3m qdr azaldla bilr. Bu halda btn boru kmrlri II kateqoriyaya aid olmaldr. IV sinif aid olan neft v neft mhsullar nql edn iki boru kmri ttinin kiliin yol vermk olar. Bu onlarn diametrlrinin II kateqoriyal kmrlrin diametrlrin nisbtn kiik olmas il izah olunur. Boru kmrlrinin layihlndirilmsind dar qal suayrclar olan razilrd yamac mailliklrinin bir, yaud hr iki trfind 2% tminatllq gzlnilmkl, qruntun ksilmsi 812 m enind icra oluna bilr. gr bel razidn neft boru kmrinin uzunluu boyunca kabel tti kers, onda qruntun ksilm enini 15m qdr artqmaq lazmdr. Ayr ayr hallarda neft boru kmrlrinin dalq razilrd kiliind o ciddi tinliklrd rastladqda, onlar susi tikilmi tunellrdn keirilir. Iqtisadi bamdan bu variant layihd saslandrlmaldr. Tunelin sni vetilyasiya il tmin olunmas layihd ancaq susi saslandrma olduqda yerin yetirilir. Tunelin ventilyasiyasnn tbii olmas daha mqsduyun hesab edilir. 2.6. Faydal qaznt atalar olan yerlrd boru kmrlrinin layihlndirilmsi Faydal qazntlar olan da raitind boru kmrlrinin layihlndirilmsind, tikinti razisind mvcud normalar v tlblr gzlnilmlidir. Yer sthinin deformasiyalarnn

60

boru kmrlrin tsiri onun mhkmliyin hesablanmasnda nzr alnmaldr. Boru kmrlrinin tikintisin faydal ata qazntlar olan istniln razid icaz verilir v bu tikinti ilrin razicd deformasiya proseslrinin tam dayanmasndan sonra balamaq olar. ata meydanalar il boru kmrlrinin ksim yerlrind aadaklar gzlnilmlidir: atann asan qazlan zonalarnn st almaldr; atann brk qazlan zonalarndan arlan qrunt neft qaz boru kmri tlri ken raziy yaylmalrdr. Yeralt boru k mrlrinin da qaznt ilrinin tsirindn qorunmas n konstruktiv tdbirlr kimi, mhkmliy gr aparlm hesabatlarn nticlrin sasn kmrin uzununa istiqamti zr kompensatorlar quradrmaqla onun deformasiyaya uramas qabiliyyti artrlr. Bu kompensatorlar qrunta brkidilmkl, susi yerlrd quradrlr. Kompensatorlar aras msaf hesablama aparmaqla mvcud normalara sasn tyin edilir. Yeralt boru kmrlrinin kilii zaman hminin onlarn kediyi dalq razilrin geoloji quruluu, oradan, avtomobil v dmiryolu tunellrinin keib - kemmsi drindn yrnilmlidir. gr faydal qaznt atalar olan rayonlarda boru kmrlrinin kilii zaman tektonik atlara v qayda pozuntularna rast glinirs o halda btn tikinti ilri dayandrlmal v kmrin trassa ttinin yeri dyidirilmlidir. 2.7.Tbii v sni manelrdn boru kmrlrinin keirilmsi Boru kmrlrinin kilii zaman rast glinn tbii v sni manelr aadaklar ola bilr: ay, su anbar, kanal, glmlr, bataqlqlar, avtomobil v dmir yollar. Su manesindn boru kmrlrinin sualt keirilmsi. Boru kmrlrinin su manesindn sualt keirilmsinin layihlndirilmsi hidroloji, hidrogeoloji, mhndisi geoloji

61

mlumatlar v tikinti rayonunda istismar raitind topoqrafik atar ilri sasnda yerin yetirilir. Mvcud v layihlndiriln hidroteniki qurular boru kmrlri il ksidikd su manesinin rejiminin tsirini nzr almaqla, keid yerind bu qurularn dib drinldirilmsi ilrinin grlmsinin mmknly v balq ehtiyatlarnn qorunmasna qoyulan tlblr gzlnilmlidir. Sualt kili zaman boru kmrinin taplm uzunluu boyunca keid hissnin srhddi aadak qaydalarla mynldirilir: o tli keidlr n sahillrd boru kmrlri zrind balayc armaturlar hat srhddi dailind quradrlmaldr; birtli keidlr n yksk su horizontu (YSH)il hat olunma sahsi, manenin su sviyysindn n az 10% tminatla yuarda olmaldr. Boru kmrinin aylardan keirilm stvoru aybasarn minimal eni boyunca yuyulmayan dayaqnql yerlrdn dz tt zr keirlmlidir. Sualt keid ttini ann dinamik ouna perpendikulyar qbul etmkl, boru kmrinin kiliini qaya qruntu olmayan yerlrdn keirmk lazmdr. Keid stvorunun seilmsind hr bir sututarn hidroloji morfoloji arakteristikasnn v istismar dvrnd sualt kmrinin kilmi trassasna bu arakteristikalarn dyimsinin tsiri optimal layihlndirm sullarnda nzr alnmaldr. Boru kmrlri ay mcralar il ksirkn, onlarn ayn dibindn ken hisssind layih sviyysi, ay mcralarnn deformasiyaya uramasnn 25 il aparlan tdqiqatlarna sasn ay mcrasnn proqnozladrlan yuyulma dibindn 0,5m aada qbul edilmlidir. Tikinti ilri baa atdqdan sonra is boru kmrinin sututarn dib sviyysindn yerlm drinliyi 1,0m dn az olmamaldr. Avtomobil v dmir yollarndan neft boru kmrlrinin yeralt v yerst keidlrinin layihlndirilmsi. Avtomobil

62

v dmir yollarndan neft boru kmrlrinin keirilmsi n ksim yerindn qruntun qazlaraq arlmas saslandrlmaldr. Boru kmrinin planda avtomobil v dmir yolu il ksimsi 900 lik bucaq altnda olmaldr. Keid hisslri mhafiz konstruksiyalar metal v dmir betondan olan tunellrdn ibart olur ki, bu da diametri 200mm dn az olmayan boru kmrlri n tunelin mhafiz konstruksiyasnn sonu yolun knarndan myyn rtlr sasnda aadak msalrd yerlmlidir: a) neft v neft mhsullar nql edn boru kmri dmir yolunun altndan keirildikd: mhafiz konstruksiyasnn sonu knar yolun mrkzindn 50m, yol knar tkm qrunt yamacnn dabanndan 5m, qazma yamacn qandan 3m dn az olmayan msafd olmaldr; mhafiz konstruksiyasnn sonu torpaq yolun knar il ken suaparc qurudan (kveyt, da kanalndan) 3m msafd olmaldr; b) neft v neft mhsullar nql edn boru kmri avtomobil yolunun altndan kedikd mhafiz konstruksiyasnn sonu yol knar qazma torpaq yamacn qandan 25m, tkm qrunt yamacnn dabanndan is 2m dn az olmayan msafd olmaldr. Qaz boru kmrlri is magitral yollarn altndan tunellrl keirildikd, bu tunellrin mhafiz konstruksiyasnn sonundan knar yolun ouna qdr olan msaflr aadak rtlr sasnda seilmlidir. Mhafiz konstruksiyasnn sonu: mumi mqsdlr n istifad olunan knar dmir yolunun oundan 40m; snaye mqsdi n istifad olunan dmir yolunun oundan 25m; avtomobil yolunun knarndak tkm qrunt yamacnn dadabanndan 25m msafd yerlmlidir.

63

Hr bir konkret halda boru kmrlri avtomobil v dmir yollarndan o zaman yerst keirilir ki, teniki iqtisadi hesablamalara gr saslandrlsn, iqtisadi effektivliyi z tsdiqini tapsn v boru kmrinin bu keid hisssinin etibarl tmin olunsun. Boru kmrlri yerst keirilrkn layih sasnda arlan qrara gr kmrin uzununa yerdyimsi kompensasiya olunmaldr. Elc d sni v tbii manelrdn boru kmrlrinin yerst keirilmsi hallarnda kmrin znn ykgtrm qabiliyytindn istifad olunur. Baqa szl boru kmrinin ykgtrm qabiliyyti tyin olunmaldr. Ayrca hallarda boru kmrinin yerst keirilmsi n saslandrlm uyun layihy sasn susi krplrdnistifad olunur. Bel krplrin dayaqlarnn arm qbul edilmi hesablama semi sasnda tyin edilir. Boru kmrinin yeralt hissdn yerst hissy keid zonasnn balanc v son sahlrind borunun trafna hndrly 2,2m dn az olmayan metal tordan ibart prlr kilir ki, bu trafdan ken piyada v avtomobillrin mvcud thlkdn qorunmasna idmt edir. Layihlndirm ilrind kmrin qruntdan an yerind borunun uzununa yerdyimsi hkmn nzr alnmaldr. Bu yerdyimni azaltmaq n boru kmri hmin yerlrd yanmaya v slmaya gr davaml materiallardan hazrlanm dayaqlar zrind oturdulur v boru kmri elektroizolyasiya qat il dayaqdan yarana bilck thlklr qar mhafiz olunur. Yerst keiriln boru kmrdri n planda kmrin knar dayaqlardan yerlm msaflri: tkm qrunt yamacn dabanndan 5m, qazma qrunt yamacn qandan 3m, dmir yolunun knar relsindn 10m- d olmaldr. Btn qeyd ediln msllrl yana bir ne tt sistemi il kiln boru kmrlrinin istilik v meaniki tsirlr nticsind bir ttind partlay ba ver bilcyini

64

nzr alb, bu tlr aras minimal msaf qbul edilmi norma qiymtlri il gtrlmlidir. 2.8. Boru kmrlrinin mhkmlik v dayanaqla hesablanmas Boru kmrlrinin hesablama semlri v hesablama sullar EHM dn istifad olunma nzr alnmaqla seilmlidir. Materiallarn hesabi arakteristikalarnn tyini. Metal borularn v qaynaq birlmlrinin dartlmaya (slmaya)gr R1n
n v R2 normativ mqavimtlrini, uyun olaraq mvqqti mqavimtin v ama hddinin minimal qiymtlrin sasn qbul etmk lazmdr. Bu qiymtlr borunun teniki i raiti rtlrin v dvlt standartlarna gr qbul olunur. Dartlmaya (slmaya) gr R1 v R2 hesabi mqavimtlri aadak dsturlarla hesablanr:

R1 =

R1n m k1ke

(2.2)

n R2 m R2 = k2ke

(2.3)

burada: m i raiti masaldr, boru kmrinin v onun sahsinin kateqoriyasndan asl olaraq aadak kimi tyin edilir: Cdvl 2.1 Kateqoriya I raiti msal, m B 0,60 I 0,75 II 0,75 III 0,90 IV 0,90

65

k1, k2 materiala gr etibarllq msal olub, cdvl 2.2 v 2.3- dki qiymtlr sasnda qbul edilir: Cdvl 2.2 Borunun arakteristikalar Azperilotlu qaynaqlanm Normal qaynaqlanm v termiki mhkmlndirilmi Ikitrfli qvsvari qaynaqlanm Qalan tikisiz borular Materiala gr etibarllq msal, k1 1,34 1,40 1,47 1,55 Cdvl 2.3 Boru arakteristikalar Tikisiz azkarbonlu poladdan olan borular Azkarbonlu polad v alaqlegirlnmi poladlar n
n R2

Materiala gr etibarllq msal, k2 1,10

R1n

0,8 nisbtind

1, 15

dztikili v spiralvari tikili qaynaqlanm borular n

n R2

R1n

0,8 nisbti il yksk

1,20

mhkmlikli poladdan qaynaqlanm borular n

ke cdvl 2.4 dn qbul ediln, boru kmrlri n etibarllq msal.

Cdvl 2.4

66

Boru kmrinin tyinatna gr etibarllq msal, ke Boru kmrlrinin rti diametri Neft v neft mhsullar nqledn boru kmrlri n 1,0 1,0 1,05

Daili tzyiqdn (P) asl olaraq qaz boru kmrlri n

p5,4MPa p55kq/sm2 1,0 1,0 1,05 1,05

500 v az 600 - 1000 1200 1400

5,4<p7,4MP a, 55<p75 kqq/sm2 1,0 1,0 1,05 1,10

7,4<p9,8MPa, 75<p100 kqq/sm2 1,0 1,05 1,10 1,15

Polad boru kmrlri n sas fiziki akarteristikalar cdvl 2.5 -dn gtrlr. Cdvl 2.5 Polad boru kmrlrinin fiziki Qiymt v llr arakteristikalar Slq, 7850 kq/m3 206000 MPa Elastiklik modulu, E0 (2100000 kq/sm2) tti genilnm msal, 0,000012 (drc)-1 Metaln ilm raitindn asl olaraq uzununa deformasiya Puasson msal: elastiki, 0 0,3 plastiki, Dsturla hesablanr. Qruntlar (boru kmrlrinin sasndak) arakteristik qiymtlri, istismar dvrnd onlarn proqnozladrlan zllyn nzr almaqla mhndisi atar ilri sasnda qbul edilir.

67

2.9. Boru kmrlrin tsir edn yklr Hesabi yklr, tsirlr v onlarn nzr alnmasn SNiP 2.01.07-85-in tlblrin uyun qbul etmk lazmdr. Boru kmrlri hesablanarkn, onlarn snaqdan keirilm v istismar dvrlrind qarlql laqd olduqlar qurularn tsirlri nzr alnmaldr. Ii normativ tzyiqi n byk izafi tzyiqdir ki, bu da boru kmrlrinin istismar dvr onlarn lazmi i rejimini tmin edir. Neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlri n ii tzyiqin taplmasnda, nql olunan neft mhsulunun tenoloji semi nzr alnmaldr. Bu halda qbul olunan ii tzyiq, boru kmrinin balan hisssind maksimal hesabi temperaturda nql olunan neft mhsulunun yaranm buarnn elastikliyindn az olmaldr. Boru kmrinin 1m uzunluunda nql olunan qazn normativ kisi (qqaz, N/m), aadak dsturla hesablanr:

qqaz

2 Pa Dd = 0,215 qaz g , zT

(2.4)

burada: qaz qazn sl (00C temperaturda 1013hPa); g srtbst dm tcili: g=9,81 m/san2; Pa qaz boru kmrind qazn mtlq tzyiqi, kPa; Dd borunun daili diametri, sm; z qazn slma msal; T qazn mtlq temperaturu T=273+t, K; t- qazn 0C il temperaturudur. susi kini tbii qaz n aadak kimi qbul etmk olar: 2 qqaz = 102 pDd , (2.5) burada: p ii (normativ) tzyiqidir, MPa

68

Boru kmrinin 1m uzunluundan ken neftin v ya neft mhsulunun kisi (qn.m, N/m) aadak dsturla hesablanr:

qn.m. = 10 4 n g

Dd2
4

(2.6)

burada: nnql olunan neft v ya neft mhsulunun sl dr, kq/m3. Boru kmrinin 1m uzunluuna dn normativ klk yk (qk,, N/m), tk boru n onun ouna perpendikulyar olan mstvi zr tsir gstrib, aadak dsturla tyin edilir:
c d qk = qn + qn Dx.i . , c burada: qn klk yknn statiki normativ qiymti, N/m2; d qn klk yknn dinamiki normativ qiymti, N/m2; D.i. izolyasiya rtyn v futerlnmsini nzr alan boru kmrinin arici diametridir, m.

(2.7)

2.10. Boru kmrlrinin divarnn qalnlnn tyini Boru kmrinin divarnn hesabi qalnl aadak dsturla tyin edilir:

npDx 2( R1 + np )

(2.8)

Boru kmrlrinin ou boyunca sc grginliyi nzr almaqla, onun divarnn qalnln aadak dsturla hesablamaq olar:

69

npDx 2( R1 1 + np )

(2.9)

burada: n boru kmrind daili ii tz yiqindn yaranan yk etibarllq msal; p ii (normativ) tzyiq,MPa; D borunun arici diametri, m; R1 dartlmada, yaud slmada hesabi mqavimt; 1 borunun ikiolu grginlikli vziyytini nzr alan msal olub, aadak dsturla taplr:

1 = 1 0,75 uz. N R 1

0,5 uz. N , R1

(2.10)

Burada uz.N o boyunca sc grginliklidir, MPa, qbul olunmu konstruktiv qrarlardan asl olaraq metal borunun elastiki plastiki iini nzr almaqla hesabi yk gr taplr. (2.8) v (2.9) dsturlar il taplan boru kmrinin divarnn qalnln

1 D x dn az qbul etmmk mslhtdir. Bel ki, 140

rti diametri 200mm v ondan az olan boru kmrinin divarnn qalnln 3mm dn, rti diametri 200mm dn o olan borular n is onun divarnn qalnln 4mm dn az qbul etmmk mslht grlr. O boyunca sc grginliyin tsirini nzr almaqla borunun divarnn taplan qalnl, (2.8) dsturu il alnan nticy gr mqayisd artarsa, konstruktiv qrarlar v nql olunan neftin (neft mhsulunun) temperaturunu nzr almaqla divarn qbul olunan qalnl teniki iqtisadi saslandrlmaldr (TI). Borunun divarnn alnm hesabi qalnl dvlt standartlarna, yaud teniki rtlr gr myyn edilmi yan qiymtlr qdr artrlr. Bu halda divarn qalnln

70

standartdan, borunun divarnn taplm qalnlna yan v ondan az olan qiymti gtrmk (qbul etmk) yolverilmzdir. Qeyd ediln bu rtlr sasnda layihlndiriln mhm hmiyyt malik neft qaz boru kmrlrinin teniki thlksizliyi tmin olunur. 2.11. Yeralt v yerst (tkmd) boru kmrlrinin mhkmlik v dayanqla yolanmas Yeralt v yerst (tkmd) boru kmrlrini uzununa istiqamtd mhkmliy, deformasiyaya, mumi dayanqla v srmy yolamaq lazmdr. Tkmd (yeralt v yerst) boru kmrlrinin mhkmliy yolanlmas. Tkmd yeralt v yerst boru kmrlri uzununa istiqamtd mhkmliy yolanarkn aadak rt dnilmlidir:

uz. N 2 R1 ,
burada: uzN boru kmrinin ou boyunca uzununa isti qamtd hesabi yklr v tsirlrdn yaranan grginlik; 2 metal borularn ikiolu grginlikli vziyytini nzr alan msal olub, o zr uzununa dartlma grginlikli vziyytind ( uzN 0 ) vahid brabr ( 2 =1) qbul edilir, slma grginlikli vziyytinind ( uzN <0) is aadak dsturla tyin edilir:

(2.11)

2 = 1 0,75 d R 1

0,5 d R1

(2.12)

R1 slmada (dartlmada) hesabi mqavimt:

71

R1n m ; k1k n m, k1, kn msallardr: m=0,6 0,9; k1=1,34 1,55; kn=1,0 1,10; R1n borunun dartlmada, yaud slmada normativ R1 =
mqavimti olub, onun materialnn nvndn asl olaraq dvlt standartlar sasnda qbul edilir; d boruda daili hesabi tzyiqin tsirindn yaranan dairvi grginlikdir v aadak dsturla taplr:

npDd 2 n n- yk gr etibarllq msal: n=1,05 1,4; p ii

d =

(2.13)

(normativ) tzyiq, MPa; Dd borunun daili diametri, sm; n borunun divarnn nominal qalnldr, sm ( kil 2.3). O boyunca uzununa istiqamtd yaranan grginlik ( uz .N , MPa) metaln elastiki plastiki iini nzr almaqla, yklr v tsirlr gr taplr. Hesablama semi boru kmrinin i rait gr onun qruntla qarlql laqd olmasn znd ks etdirmlidir. susi hallarda tkmd yeralt v yerst boru kmrlrinin dztli v elastiki yilm hisslrind enin v uzununa yerdyimlri, elcd qruntun kmsini nzr almadqda o boyunca uzununa istiqamtd yaranan grginlik aadak dsturla hesablanr:

uz . N = Et +

npDd 2 n

(2.14)

burada: metal borunun tti genilnm msal, drc-1

72

E elastikliyin (Yunq modunun) dyiknlik para metri:

i i E= 1 2 0 i 1+ 3E 0 i

(2.15)

t hesabi temperatur dyimsi olub, istilm ba

vern vziyytd qbul edilir;

1 1 2 0 i 2 3E 0 i = 1 2 0 i 1+ 3E 0 i

(2.16)

i ba grginliklrdn taplan grginlik intensivliyi

olub, mlum susi halda aadak dsturla tyin edilir:
2 2 i = d uz. N d + uz. N

(2.17)

i deformasiyann intensivliyidir v normativ diaqramn nzr almaqla, grginlik intensivliyin gr deformasiya diaqramna sasn aadak dsturlarla taplr: i = , uyun

i =

1 2 0 3E0

(2.18)

0 elastiki oblastda enin deformasiya msal;

E0 elastiklik moduludur, MPa.

73

Maksimal temperatur dyimsinin msbt t(+), yaud mnfi t(-) qiymtlrin gr boru divarnn qalnl daili tzyiqdn asl olaraq

npDx 2( R1 + np )

dsturu il hesablandqda balan susi hal n uyun olaraq aadak dsturlarla taplr.

t ( + ) =

R1 ; E

t ( ) =

R1 (1 ) . E

(2.19)

2.12. Da raitind (tkmd) yeralt v yerst boru kmrlrind lav dartlma grginliyinin hesablanmas Dalq razilrdn ken boru kmrlri n da qazlmalarnn tsirindn qruntun fqi istiqamtd deformasiyaya uramas nzr alnmaqla, o boyunca yaranan lav dartlma grginliyi aadak dstrula hesablanr:
f uz .N = 1,57

E 0 0 lm
urad sahlrd

(2.20)

burada: 0 qruntun deformasiyaya kmrinin maksimal yerdyimsidir:

boru

2 1 2 3,75 hed .l 0 = 1 0 2 E 0 n

(2.21)

Burada lm boru kmrinin mulda srmlrindn knarda olan iini d nzr almaqla, onun deformasiyaya urayan hisssinin uzunluu, sm; mulda razisind srm v yerdyimlrin hesabi cmi:

74

 = 0 + 0,2umax +

hed .l 2 1 , E0 n

(2.22)

hed boru kmrinin uzununa istiqamtd deformasiyas

zaman qruntun hddi mqavimti; l yarmmuldada boru kmri il ksin yer sthinin bir istiqamtli deformasiyaya urayan hissnin uzunluu,sm; 1 deformasiyaya urayan yer sthinin qeyribrabrliyini nzr alan msaldr v aadak dsturla tyin olunur:

1 = 0 ,9 0 ,65 sin

l 0 ,5 ; lm

(2.23)

0 yarmmuldada boru kmri il ksin yer sthinin maksimal yerdyimsi, sm; uma hddi mqavimt ( hed ) yerdyimdir, sm. 2.13.Yeralt v yerst boru kmrlrinin (tkmd) plastiki deformasiyaya uramas zaman mhkmliy yolanlmas Yeralt v yerst boru kmrlrinin (tkmd) plastiki deformasiyalarnn buralabiln qiymtindn o olmasnn qarsn almaq n aadak rtlr dnilmlidir:
n uz 3

m n R2 ; 0,9k n

(2.24)

n d

m n R2 , 0,9k n

(2.25)

n burada: uz normativ yklr v tsirlrdn uzununa isti -

75

qamtd yaranan maksimal grginliklrin cmi olub, aadak dsturla hesablanr:

n n uz = d Et

-boru kmrinin ounun elastiki yilmsinin mini mal raduisu, sm;

n d normativ (ii) tzyiqin tsirindn yaranan dai -

EDx 2

(2.26)

rvi grginlikdir:
n d =

pDd 2 n

(2.27)

3 metal borunun ikiolu grginlikli vziyytini nzr alan msal olub, uzununa dartlma grginlikli ( uz. N 0) vahid brabr ( 3 =1) qbul edilir, uzununa slma grginlikli vziyytd ( uz. N <0) is aadak dsturla tyin edilir:
n n d d 0 ,5 3 = 1 0 ,75 m m n n R2 R2 0.9 k n 0.9 k n
2

(2.28)

burada: m v kn uyun olaraq i raitini v etibarll nzr alan msallardr: m=0,60,9; kn =1,01,1; n R2 metal borunun qaynaql birlmsinin normativ mqavimtidir, teniki rait v boru materialnn nvn gr dvlt standartndan qbul edilir.

76

2.14.Yeralt v yerst boru kmrlrinin (tkmd) mumi dayanqla yolanlmas Tkmd yeralt v yerst boru kmrlri mstvi sth zr uzununa istiqamtd mumi dayanqla yolanlarkn aadak rt dnilmlidir.

S mN boh ,

(2.29)

burada: So boyunca boru kmrinin en ksiyi zr boyu na ekvivalent qvvsi, N; m i raiti msal m=0,6 0,9; Nbohboyuna bhran qvvsi olub, boru kmrinin uzununa istiqamtd dayanqlnn itirilmsi il myn edilir. Nboh ni inaat meanikasnn qaydalar sasnda qbul edilmi konstruktiv qrarlara, boru kmrinin yerlm drinliyindn asl olaraq balangc yintisin, qruntun fiziki meaniki arakteristikalarna, brkidilm qurularna v gr razid qrunt sular mvcud olarsa onlarn hidrostatiki tsirlrini nzr alnmasna gr tapmaq olar. Boru kmrlrini ksr hallarda mstvi sthli razilrdn ken yritli hisslrind uzununa istiqamtd yilmsi zaman dayanqla yolamaq lazm glir. Boru kmlrinin yeralt (tkmd) dztli ken hisssini is onun balanc hisssinin yuar sthinin radiusu 5000m brabr v ondan o olduu hallarda dayanqla yolamaq lazmdr. Boru kmrininen ksiyi zr o boyunca uzununa S (Nyutonla) ekvivalent qvvsi, inaat meanikasnn qaydalar sasnda tyin ediln borunun enin v uzununa istiqamtlrd yerdyimlrini nzr almaqla hesabi yklr v tsirlr gr taplr. susi hallarda boru kmrlrinin dztli v elastiki yiln hisslrind uzununa istiqamtd qruntun yerdyimsi,

77

kmsi v damas kompensasiya olunmadqda S(Nyutonla) qvvsi aadak dsturla taplr:

ekvivalent

S = 100[(0,5 ) d + Et ]F

(2.30)

burada: , d , , E , t vvlki ifadlrd olduu kimi tyin edilir; Fborunun en ksik sahsidir, sm2. Boru kmrinin qalmaya qar dayanqla yolanlmasnda tikinti ilrinin aparlmas raitindn asl olaraq ayrca razilr n aadak rt dnilmlidir:

Qy

1 Qa , k q .e

(2.31)

burada: Qy boru kmrinin srbst yilmsi zaman ona tsir edn yuarya doru ynlmi hesabi yklrin cmi, N; Qa boru kmrinin z kisini d nzr almaqla aaya doru ynln hesabi yklrin cmi, N; kq.e. boru kmrinin qalmaya qa dayanqlnn etibarllq msal olub, keid razilri n aadak kimi qbul edilir: boru kmri bataqlqdan, aybasar, gl, su anbar v s. razilrdn kedikd 1,05 kmr orta mejen dvrnd 200m qdr enind olan ay mcrasndan kedikd 1,10 kmr eni 200m dn o olan ay, da aylar v su anbarlarndan kedikd 1,15 neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlrinin mmkn amalarnda v neft mhsulunun hava il qarmasnda 1,03 susi halda srbst formada yiln, dnmi boru kmrlrinin balan uzunluunda brabr balanslam normativ n intensivliyi, yni havada kisi qbal ,N/m aadak dsturla taplr:
n qbal =

m 1 ( k q .e .q s + q qb qn ) , (2.32) nb m w k q .e

78

burada: nb yk gr e etibarllq m msal olub, d dmir beto yklr on n nb =0,9, uqunlu y yklr n i nb =1,0 qbul edilir; is qsb boru kmri in tsir edn (onu itlyn) suyu hesabi un yk, N/m; qey boru kmrinin s ; srbst yilm msin qar elastiki mqavimt yknn in ntensivliyi o olub (N/m-l), aadak dsturla tyin edilir: qabarq yilmd ( q kil 2.1): q =

32 E 0 J 10 4 2 3 9 8E0 J 10 4 2 3 9

(2.33)

k (kil 2.2): q = k yilmd (

(2. .34)

k 2.1. kil

k 2.2. kil

E0 elastiklik mo odulu, MPa; J b borunun en k ksiyini tal momenti; t n un yilm radius v tam su , borunun ounun uy olaraq y dnm buca a; qb borunun kisindn yar ranan hesabi yk, N/m;

79 9

qn boru kmrinin yiln hisssind onun irisindki neft, yaud neft mhsulunun kisindn yaranan hesabi ykdr v aadak kimi tyin edilir:

qn =

Burada n neft v yaud neft mhsulunun orta sl:

2 1 n gD d l 1 2 = n gD d , N/m; 4 4 l

(2.35)

n =878 kq/m3; m yklm materialnn hcmi kisi, N/m3; w - suyun hcmi kisi: w = 104 N / m3 .
Tkm qruntun kisi boru kmrinin ay mcralarndan v su anbarndan keid zonalarnda nzr alnmr. Neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlrinin olduu vziyyt gr dayanqla hesablanmasnda qruntun iliknli salayclq qabiliyytinzr alnr. Boru kmrlrin slan mil kimi baldqda, onlarn uzununa istiqamtd dayanqla yolanlmasnda tkm qruntun 1,0m qalnlnn kisinin nzr alnmasna o rtl yol verilir ki, borunun yerlm drinliyind onun dibindn aa olan hissd tkm qruntun qalnl 1,0m dn az olmasn. 2.15. Boru kmrlrinin anker qurusunun ykgtrm qabiliyytinin tyini Anker qurusunun hesabi ykgtrm qabiliyyti aadak dsturla taplr: [N] (2.36) burada: Bank anker qurusunun mumi ykgtrm qabi liyyti, N; z bir anker qurusundak ankerlrin say; mank anker qurusunun i raiti msal olub, z=1, yaud z

Bank = zmank Pank ,

2 v

D Dx 3 olduqda, m=1,0 qbul edilir; z 2 v 1 x 3 Dank Dank

olduqda is mank aadak dsturla hesablanr:

80

 D m ank = 0 ,25 1 + x D ank

(2.37)

D boru kmrlrinin arici diametri, sm; Dank bir ankerin fqi mstviy proyeksiyasnn qabaritinin maksimal tti lsdr, sm; Pank bir ankerinin hesabi ykgtrm qabiliyyti olub, bnvr qruntunun ykgtrm qabiliyyti rtindn aadak dsturla taplr:

Pank =

ank
ke

(2.38)

Burada ankerin ykgtrm qabiliyytidir v hesabatla, yaud SNiP 2. 02. 03 85- sasn aparlm l tdqiqatlarnn nticlrin gr taplr, N; ke ankerin etibarllq msaldr v gr ykgtrm qabiliyyti hesabatla taplarsa ke=1,4, gr ankerin ykgtrm qabiliyyti statiki yklrin tsirindn l tdqiqatlarnn nticlrin sasn taplrsa ke=1,25 qbul edilir. 2.16. Fza boru kmrlrinin mhkmlik v dayanqla yolanlmas Fza boru kmrlrini mhkmliy, uzununa istiqamtd dayanqla, klk tsirindn rqsi hrkt yolamaq lazmdr. Fza boru kmrlri mhkmliy yolanlarkn aadak rt dnilmlidir:

uz 4 R2

(2.39)

burada: uz boru kmrind hesabi yk v tsirlrdn uzununa istiqamtd yaranan maksimal grginlik, MPa;

81

 4 metal borunun ikiolu grginlikli halnda ( 1 , 2 ) vziyytini (kil 2.3) nzr alan msal olub, uzununa dartlma grginlikli ( uz. N 0) vahid brabr ( 4 =1) qbul edilir, uzununa slma grginlikli vziyytind ( uz. N 0) is

kil 2.3. aadak dsturla tyin edilir:

4 = 1 0,75 d R 2

0,5 d R2

(2.40)

R2 hesabi mqavimt olub, R2 = edilir, MPa.

n R2 m dsturu il tyin k2 kn

n R 2 -normativ mqavimt olub, (2.28) dsturunda olduu

kimi tyin, MPa; m, k2, kn msallardr v aadak kimi qbul edilirlr: m=0,6 0,9; k2=1,1 1,2; kn=1,0 1,1; d boruda dairvi grginliklrdir v (2.13) dsturu il taplr. Fzada kilmi tir sistemli boru kmrlrin klk annn tsiri zaman rezonansl rqslr ba vermdikd oarml, hminin birarml dztli keidlri olan boru kmrinin uzunluu boyunca yaranan deformasiyalar kompensasiya olunmadqda, onlarn hesablanmas aadak rtlrin dnilmsi sasnda yerin yetirilir: hesabi yklr v tsirlrdn

uz. N 4 R2

(2.41)

82

 uz .M 0,635 R2 (1 + 4 ) sin
normativ yklr v tsirlrdn
n uz 3

( uz . N + 4 R2 ) (1 + 4 )R2

(2.42)

m n R2 , 0,9k n

(2.43)

burada: uz. N hesabi yk v tsirlrdn o boyunca uzununa istiqamtd yaranan grginlik olub (yilm grginliyini nzr almadan), dartlmada dayanma vziyytin gr qbul edilir, MPa; 4 msaldr v (2.40) dsturu il hesablanr; R2 (2.40) dsturundak kimi taplr; uz.M maksimal yilm grginliyinin mtlq qimti olub, o boyunca yaranan grginlik nzr alnmadan hesabi yk v tsirlr sasnda tyin edilir; 3 msaldr, (2.28) dsturu il taplr; m, kn,
n R2 (2.40) ifadsind olduu kimi qbul edilir.

gr hesabi mqavimtlrd R2 >R1 olarsa, onda (2.39) v (2.42) ifadlrind R2 nin yerin R1 i yazb gtrmk lazm glir. Drd armdan o olmayan fza boru kmrlrinin kompensatorsuz keidlri n (2.39), (2.41) v (2.43) dsturlar il hesablamar aparlarkn 4 n yerin (2.28) dsturu il tyin ediln 3 qbul olunur. Uzununa yerdyimli v srbst-yerdyimli dayaqlar olan sistemli fza boru kmrlrind aquli yklrin v fqi qvvnin birg tsirini, yaud hesabi yerdyimlri (boru kmrlri dayaa trpnmz brkidildikd, dayan yilmsi hesabna onda ba vern yerdyimlri) nzr almaq lazmdr. Yerdyimli dayaqda fqi qvvnin taplmasnda srtnm msalnn maksimal qiymti qbul edilmlidir.

83

Dztli tir sistemli uzununa deformasiyalar kompensasiya olunmayan boru kmrlrind mmkn yilmlr nzr alnmaldr. Boru kmrinin dayaqlar arasnda onun ouna perpedikulyar olub, temperatur v daili tzyiq tsirindn yaranan qvvni, maksimal ekvivalent boyuna qvvnin 0,01 hisssi qdr qbul etmk mslhtdir. Boru kmrlrinin fzada kilii zaman tavari sistem, asma anker sistemi v digr sistem dayaqlar n hesablama ama v srm mmknlyn gr aparlmaldr. 2.17. Seysmiki aktiv rayonlarda boru kmrlrinin kilmsi v onlarn hesablanma susiyytlri Seysmiki aktiv rayonlarda boru kmrlri kilrkn dm formasndan (yeralt, yert, yaud fzada) asl olmayaraq, onlarn hesablanmasnda seysmiki tsiri d nzr almaqla hesabi yklr SNiP II-7-81* sasnda tyin edilir. Boru kmrlrin v seysmiki rayonlarda onlarn dm (kilm) elementlrin aadak yklrin tsir etmsini nzr almaq lazmdr: seysmiki tsirlri nzr almaqla rti statiki yklr; seysmometrik stansiyann yazmalarnn analizin saslanan seysmiki tsirlr. Bu tsirlr seysmiki raiti nzr almaqla vvllr zlzl ba vermi tikinti rayonlarnda daha o qeyd alnr. Akseleroqrammn gstricilrin sasn qbul olunan maksimal hesabi tcilin qiymtlr aadak cdvld gstriln qiymtlrdn az olmamaldr. Zlzlnin Riter kalas il gc, balla Seysmiki tcil ac, sm/san2 Cdvl 2.6. 7 8 9 10 100 200 400 800

84

Hesablama aparlarkn konstruksiyaya tsir edn n thlkli seysmiki yklr nzr alnmaldr. Bu tsirlr boru kmrlrini qeyri elastiki deformasiyaya radr v onlarda qalq deformasiyas yaradaraq lokal dyiikliklr sbb olur. Dztli yeralt, yaud yerst (tkmd) boru kmrlrind ou istiqamtd ynln zlzl qvvsinin tsirindn yaranan grginlik aadak dsturla tyin edilir:

uz .N =

0 ,04 m 0 k 0 k n ac E 0T 0 cp

(2.44)

burada: m0- boru kmrlrinin qrunta salnmasn nzr alan msal; k0 boru kmrinin etibarllq drcsini nzr alan msal; kn zlzlnin tkrarlanma msal; ac seysmiki tcil olub, rayonlama v mikrorayon lama mlumatlarn nzr almaqla cdvl 2.6 dan taplr; E0 elastiklik modulu, MPa; T0 qrunt massivinin seysmiki rqs periodudur v atarlma yolu il taplr, san; cp uzununa seysmiki dalann boru kmrinin uzunluu zr ou boyunca yaylma srti olub, qrunt qrunt massivinin nvndn asl olaraq taplr, sm/san. Boru kmrinin qrunta salnmasn nzr alan m0 masal, seysmiki uzununa dalann boru kmrinin ou boyunca cp yaylma srti qrunt massivinin nvndn asl olaraq cdvl 2.7-dn tyin edilir. Boru kmrinin etibarllq drcsini nzr alan k0 msaln kmrin arakteristikalarndan asl olaraq aadak cdvl 2.8-dn tapmaq olar.

85

Qruntlar Su il doymu qruntlardan baqa, tkm, rda qum, qumlucalar, gilliclr v digr qruntlarda Az nmlnmi qruntlarda Orta nmlikli qruntlarda Su il doymu qruntlarda Qumluca v gilliclrd Nm v plastiki gillrd Lyoss v lyossa bnzr qruntlarda Yarmbrk v brk qruntlarda Torfda Alaq temperaturlu donan (qumlu, gilli v tkm) qruntlarda Yksk temperaturlu donan (qumlu, gilli v tkm) qruntlarda nql, qrmada v iridal qruntlarda hngda, slants v qumlu qruntlarda (azklkli, adi klkli v gcl klkli gtirmlrd) Qaya cinsli monolit qruntlarda

Cdvl 2.7. cp, m0 km/san 0,12 0,15 0,25 0,35 0,30 0,50 0,40 2,0 0,10 2,20 1,50 1,10 1,50 2,20 0,50 0,50 0,45 0,45 0,60 0,35 0,50 0,70 0,20 1,0 1,0 0,50 0,45 0,70

Cdvl 2.8. Boru kmrinin arakteristikalar k0 Ii tzyiqi 2,5 MPa-dan 10 MPaa qdr olan (25100 kqsan/sm2) qaz, rti diametri 10001200 mm 1,50 olan neft v neft mhsullar nql edn boru kmrlri; gzg sthinin eni 25m v o olan su manesindn ken boru kmrlri n Ii tzyiqi 1,22,5 MPa (1225 kqsan/sm2) olan 1,20 qaz, rti diametri 500800mm olan neft v mhsullar nql edn boru kmrlri n rti diametri 500mm- dn az olan neft boru 1,0 kmrlri n

86

Seysmikliyi 9 bal v yuar olan rayonlarda k0 msalnn qiymti cdvl 2.8 dki qiymtlrin 1,5- vurulmas il tyin edilir. Zlzlnin tkrarlanma msal kn onun ne ildn bir ba vermsindn asl olaraq cdvl 2.9 dak qiymtlr sasn taplr: Cdvl 2.9. Zlzlnin ne ildn bir tk100 il 1000 il 10000 il rarlamas Zlzlnin tkrarlanma msal, kn 1,15 1,0 0,9 2.18. Boru kmrlrinin birldirici detallar

d , sm hesabi qalnl aadak dsturla taplr:

Daili tzyiqin tsirindn boru kmrinin detalnn divarnn

d =

npDd b 2(R1(d ) + np )

(2.45)

sas borunun trfli paylaycnn d , sm qalnl (2.45) dsturu il taplr, buna birldiriln borunun divarnn qalnl is aadak dsturla hesablanr:

0 = M

R1( M ) D0 R1(0 ) DM

(2.46)

Birldirici detaln sonunda boruya qaynaqlanan divarn qalnl aadak rt sasn taplr:

k .d .

npDd 2(R1(d ) + np )

(2.47)

burada: n (2.13) dsturunda olduu kimi qbul edilir;

87

p ii (normativ) tzyiq, MPa; Dd birldirici detaln arici diametri, sm; b detaln ykgtrm qabiliyytini nzr alan msal olub, aadak kimi qbul edilir: meyl buca < 12 0 olan konik formal v kk dibli keid detal n b =1, baqa hallar n aadak cdvldn qbul olunur: Cdvl 2.10. yilmnin orta radiusunun arici diametr nisbti Detaln ykgtrm qabiliyytinin msal, b 1,0 1,30 1,5 1,15 2,0 1,0

R1(d ) detal materialnn hesabi mqavimti (trfli

paylayc detal n R1(d ) = R1( M ) ), MPa; R1(0 ) , R1( M ) uyun olaraq birldirici borunun v trfli paylayc magistraln hesabi mqavimti, MPa; D0 birldiri borunun arici diametri, sm; DM trfli paylaycnn sas borusunun arici diametridir, sm. Keid hisssinin divarnn qalnln onun n byk diametrli olan yerindki kimi qbul etmk lazmdr. trfli paylaycl birdmlrd boruya daili tzyiqdn baqa eyni zamanda yici moment v boyuna qvv tsir edrs, yolverilmz deformasiyann qarsnn alnmas n aadak rt dnilmlidir:
2 12 1 2 + 2 + 3 t2 R2n

(2.48)

burada: 1 , 2 , t uyun olaraq trfli paylaycnn bir lm nqtlrind normativ yklr v tsirlr

88

gr taplan dairvi, uzununa (kil 2.3) v tounan grginliklr; n R2 (2.28) dsturanda olduu kimi qbul edilir. 2.19. Neft v qazn birg hrkti zaman boru kmrlrinin hidravliki hesablanmas Hesablama dsturlar imkan verir ki, neft v qazn srf arakteristikalar taplsn v nql olan bu qarn fiziki trkibin gr orta tzyiq v orta temperatur myyn edilsin. Hesabi parametrlrin taplma ardcll aadak kimidir: 1. Neft v qazn birg nqlind orta tzyiq v orta temperatur tyin olunur:

Por =

P + P2 1 ; 2

Tor =

T1 + T2 2

(2.49)

burada: P1,P2 vT1,T2boru kmrinin balacnda v so nunda uyun olaraq nql olunan qarn (neft v qazn) temperaturudur. 2. Neftin 1m3 hcmind yaylm qazn miqdar: a) qazn pillvari dalmasnn verilmi parametrlrin sasn blnm yrisindn taplr; b) qazn doymu tzyiqindn onun yaylma msal yrisin gr tmini olaraq tyin edilir:

Q p = k or ,
burada:

(2.50)

k=

Qf

(2.51)

Qp neftin 1m3 hcmind qazn yaylma miqdar,m3/m3; Qf qaz faktoru, m3/m3;

89

 n neftin sl, kq/m3; or neft- qaz qann orta

sl, k qazn yaylma msaldr. 3. Neftin hcm msal bn, qazn neftin hcmin yaylmasnn hesabna qarn hcminin artmasn nzr alaraq amerikal tdqiqat M.N. Standinqin tklifin gr nomoqramdan taplr. 4. Nql olunma raitind qazla qarm neftin srfi: Qnq =Qbn, m3/sut (2.52)

Q neftin nql olunma srfi, m3/san. 5. Qazn slma msal (z) aadak kimi taplr: a) evrilmi tzyiq v temperaturdan asl olan diaqramma sasn; b) Por v Tor dan asllq qrafikin gr. 6. Nqlolunma raitind qazn srfi:

Qq = Q nq (Q f Q p )

p0T or z , porT o

(2.53)

P0 v T0 uyun olaraq standart tzyiq v temperatur, MPa v K; z qazn slma msaldr. 7. Qazla qarm neftin sl aadak dsturla ifad olunur:

nq = n + q

Qp bn

, kq/m3

(2.54)

v tminn srbst qazn (p0 tzyiqind v T0 temperaturunda) s.q slna brabr qbul oluna bilr. 8. Nql olunma raitind srbst qazn sl:

q = sq

porT or , kq/m3. p0T or z

(2.55)

9. Qazsalayc qarn hcmi srf msal:

90

1 bn p T 1+ or 0 z (Q f Q p ) p0T or

(2.56)

10. Neft qaz qarnn orta srti:

uqar =

86400(1 )d 2

4Q nq

m/san.

(2.57)

d boru kmrinin daili diametridir, m. 11. Neftlqaz qarnn dinamiki zlly nq , Pasan yaylm qazn miqdar v qazlam neftin dinamiki zllyndn ( nq , Pasan) asl olaraq taplr. Qazlam neftin dinamiki zlly temperaturdan asl olaraq taplr. 12. Nqlolunma raitind qazla qazlm neftin kinematik zlly:

nq =

nq , nq

m2/san

(2.58)

13. Neft qaz qarnn an rejimi aadak dsturla taplr:

Re qar = uqar

qar

(2.59)

burada: qar qarn srti kinematik zllydr:

qaz =

n (1 ) + q n (1 ) + q

(2.60)

Tcrbi hesablamalar n - nn <0,98 qiymtlrind qar = n qbul etmk olar. 14. Neft v qaz qarnn boru kmrind hrkti zaman tzyiqin mumi dmsi aadak tnlikl taplr:

91

Pum = Psur + Pg + Pn ,

(2.61)

burada: Psr srtnm qvvsi hesabna tzyiq dmsi, MPa; Pgarlq qvvsi hesabna tzyiq dmsi, MPa; Pn kinetik enerjinin itkisi hesabna tzyiq dmsi dir, MPa. 14. Neft v qazn birg ann hidravliki mqavimtindn yaranan tzyiq dmsinin tnliyi, bircinsli maye n alnm tnliy analoji taplr:

Psur =

2 qar uqar L

(2.62)

L- boru kmrinin hesabi hisssinin uzunluudur, m. 15. Qarn sl aadak tnlikl taplr:

qar = n (1 ) + q

(2.63)

16. Qarn ikifazal annn hidravliki mqavimt msal iki funksiyann hasili kimi qbul olunur:

qar = (Reqar , ) ( , , , Frqar )

(2.64)

17. Birfazal an n hidavrliki mqavimt msal (Reqar, ) hidravlikann aadak dsturlar il hesablanr: hamar srtnm zonasnda Reqar<2300 olduqda, Re qar =

64 ; Re qar

(2.65)

Reqar 2300 olduqda, Re qar = yaud

1,0 ; (2.66) (1,8 lg Reqar 1,5)2

(2.67)

(Re qar ) =

0,3164 ; Re0, 25 qar

92

 kl -ktr srtnm zonasnda:

(Re

qar ,

2k ) = 0,17

d
m

0 , 25

(2.68)
0 , 25

Burada : nisbi klktrlk msal: =km/dm mm; km borunun dai sthinin mtlq klktrlk msal olub, km=0,014 0,016 qbul edil bilr. 18. Birfazal maye n mumilmi korelyasiya msal , , , Frqar - nin qiymti aadak ifad il taplr:

2k 68 (Re qar , ) = 0,17 m + d Re qar

(2.69)

nq q gd ( , , , Frqar ) = 1 + 2 1 + qar 4uqar

0 , 75

(2.70)

19. Arlq qvvsi v kinetik enerji itkisi hesabna tzyiq dmsi uyun olaraq aadak dsturla hesablanr: Pg = H qal g qal H en gen , MPa (2.71)

Pn =
burada:

qal

1 2 2 ( enen + qalqal ), 2

(2.72)

en

uyun olaraq qalma v enmd basq

itgilrinin cmi, m;

qal ,en , qal , en kmrd qarn uyun olaraq qalan v

enn hisssindki srtlri v slqlar olub, aadak dsturlara tyin edilir. qal = n 1 qal + q qal ; en = n (1 en ) + qen , (2.73)

qal

1 = 1 + u qar

1 en = 1 (1 )1 + u qar

(2.74)

93

20. Sn naye boru kmrlri raitind kinematik enerjini dy yimdn qor rumaq olar. 21. G nli - raq adna nef q ft-qaz arm yatanda dnizd ma a mv vcud sualt s snaye boru kmrlrini istismarn riyazi u in nda ev vrilmlr sa asnda nql olunan nef qaz qa ft arnn opti imal srti aadak ds sturla taplr:

uqar .op =

1900

qar

(2.75)

.63) dsturu imkan verir ki, tmiz susi halda = 0 olduqda (2. da z nn optimal srtini l neftin v = 1 olduqd is tmiz qaz an hesablamaq mmkn ol q lsun. 22. Dn nizd sualt qalma v dmd boru km v mrlgrinin opti imal i rejimindki par rametrlrinin tyin olun n nmasnda tzy yiq dmsinin tsiri aydn kil ld yrnm mk n qraf foanalitik s tklif ed sul dilir. Ona g d mum tzyiq r mi d msinin neft qaz qar t nn srfin gr A(Qqa Pm), ar, B(Qqar, Pm) v C(Qqar, Pm) nqtl Q v rindn ke asllq n qraf qurulur ( fiki (kil 2.4).

kil 2 2.4.

94 4

A nqtsi sfra brabr qarma srfin uyundur. Bu nqtdn 1 v 2 yrilri il tzyiq dmlri balayr v aadak tnlikdn taplr:

Pqar .opt = H qal g qal H en g q ,

(2.76)

B nqtsi tzyiqin minimal itgisin uyun olan qiymtini gstrir (3 yrisi). C nqtsi seilmi nqlolunma srfin uyun glir v bu srfin qiymtini (1,5 3,0)Qqar.min intervalnda qbul etmk olar. C nqtsinin nzri vziyytin uyun tzyiq dmsi (2.62) v (2.75) ifadlrini nzr almaqla aadak tnlikl tyin etmk olar.

Pum.opt = qar

L 1900 L = 950qar d 2 d

(2.77)

gr neft qaz qarnn istniln srfin uyun tzyiq dmsi Pm.opt- dan byk olarsa i rejiminin parametrlrini tapmaq n koordinat balancndan mumi tzyiq dmsi yrisin (3) tounan keirilir v tounma nqtsi srf v tzyiq dmsinin optimal qiymtlrin uyun olur. 2.20.Neft nqledn boru kmrlrind tam basq itgisinin tyini Boru kmrlrind tam basq itgisi aadak dsturla taplr: H=h+hy+ z, (2.78) burada: h boru kmrlrinin uzunluu boyunca yaranan itgi:

h=

L 2 D 2g

(2.79)

hy boru kmrinin tti hisssind yerli mqavimtlrdn (siyirtm, dnm, kran v s.) yaranan itgisi:

95

hy =

2
2g

(2.80)

z boru kmrlrinin balanc v son nqtlrinin sviyylr frqi: z=z1-z2 (2.81)

z1 v z2 uyun olaraq balanc v son nqtlrin geodezik hndrlklridir. Tam basq itkisini aadak kimi ifad etmk olar:
2 L H = + + z , 2g D

(2.82)

Burada v lr Re qiymtin sasn tyin edilir. Re =

Reynolds ddi; neftin kinematik zllk msal =0,99710-4 m2/san; hidravliki mqavimt msal olub, Reynolds ddinin Re 2320 qiymtlrind laminar an rejimind =64/Re Stoks; turbulent an rejimind: hidravliki hamar borular zonasnda: 2320<Re<ReI qiymtlrind =0,3164/Re0,25 Blazius, qarq srtnm zonasnda (keid zonada): ReI < Re< ReII qiymtlrind

68 = 0,11 + Re
yaud

0 , 25

Altul

68 1,11 = 1,8 lg + Isayev Re 3,7

kvadrvtik srtnm zonasnda: Re>ReII qiymtlrind = 0,1 0, 25 ifrinson v yaud

96

= 1,14 2 lg Nikuradze

dsturlar il hesablanr. ReI v ReII Reynolds ddinin keid qiymtlri olub, aadak dsturla tyin edilir: ReI=

10

ReII=

500

borunun nisbi kl ktrlrly: =km/D(mm); km borunun daili sthinin mtlq kl ktrlk msal olub, hamar sth n km=0,015 qbul edilir; yerli mqavimt msallarnn cmidir:

= n (

dif

+ k .kl . + suz + ven + d ) + cix

(2.83)

nnasos stansiyalarnn qabaqcadan qbl edilmi say; dif =0,25 diffuzorda;

k .kl =45,0 krvi klapanda; suz neft msullar n szgcd suz =1,7- aq tipli olduqda, suz =2,2 tutqun tipli olduqda; ven =2,5 5 adi ventild; d = 0,32 - boru kmrinin 450 900- li dnglrind; c =0,25- boru kmrinin nda turbulent an rejimi
n yerli mqavimt msallardr. (2.83) dsturunda dnglrin say nasos stansiyalarnn say qdr gtrlmdr. Bu msallarn hr biri laminar an rejimind lam = tur (2.84)

97

dsturu il tyin edilir; Reynolds ddinin qiymtindn asl olaraq mlumat cdvlindn gtrln laminar an n dzlndirici funksiyadr. Bu ifadlrd v -nin taplm qiymtlrini (2.82)

dsturunda yerin yazmaqla tam basqn (Htam) tyin edilir. 2.21. Magistral boru kmrlrinin tenoloji hesablanmas Neft boru kmrlrinin saatlq v saniylik maye burama qabiliyytini tyin etmk n aadak dsturlardan istifad edirlr:

Qsaat =

Burada:G illik ktlvi srf, t/il; slqdr. Neftin hesabi temperaturu, ba nasos tansiyasndak balanc temperaturu, ann srtnmsi nticsind ayrlan istiliyin torpaa trln temperaturu nzr alnmaqla hesablanr. Istniln an n torpan orta temperaturu aadak kimi hesablanr.

G ; 8400

Qsan =

Qsaat 3600

1 n Tor = liTi , L i =1
burada: li temperaturu Ti olan kmrin i-sahsinin uzunluu; n sahlrin say; L neft kmrinin tam uzunluudur. Neft mhsullarnn istilikkeirm msal

H = 0,1 0,16

Vt mK

intervalnda dyiir. sasn hesabatlarda

istilikkeirm msalnn orta qiymtindn H = 0,13

Vt mK

98

istifad edilir v daha dqiq hesabatlar aparmaq n Kreqo Smit dsturunu ttbiq edirlr ki, bu da 273- 4730K intervalnda zn doruldur.
1 H = 156,6(1 0,00047T ) 293

Neft mhsullarnn zlly sas susiyytlrdn biridir v temperatur dyimsi il kskin dyiir. Teniki hesablamarlarda o vat kinematik zllkdn ( ) istifad edilir. Bu zaman laboratoriya gstricilri kifayt etmirs, onda aadak dsturlardan birini istifad etmk olar: Valter dsturu: lg lg( + 0,8) = a + b lg T Burada:

kinematik zllk;

a = lg lg( 1 + 0 ,8 ) b lg T 1 ; lg ( 1 + 0 ,8 ) [lg(T 1 / T 2 )]1 ; b = lg lg ( 1 + 0 ,8 )

T mtlq temperaturdur. Reynolds Filonov dsturu: = exp U T T , burada Uviskoqramn diklik msaldr; itiyari mlum temperaturda kinematik zllkdr. U nu tapmaq n kifaytdir ki, hr hans T = T v 1 mlum olsun. Onda

[ (

)]

U = ln T1 T 1

Kinematik zllyn temperaturdan aslln tyin etmk n bir sra digr dsturlar da mvcuddur, lakin neft v neft mhsullarnn hesabat n Valter dsturu n dqiq hesab olunur. Neft kmrlrinin materialnn meaniki asslri cdvl 2.12 gstrilmidir. Boru kmrinin diametri v divarnn

99

qalnlndan asl olaraq mmkn burama qabiliyyti v tzyiqi, nasos v elektrik mhrriklrininteniki arakteristikalar da uyun olaraq cdvl 2.12 v cdvl 2.13 verilmidir. Boru kmrlri n ttbiq edlin poladlarn asslri Cdvl 2.11. Poladn markas 10 20 10 Q2 13M St 2 St 3 St 4 St 5 10 Q2SD(MK) 14QS 14QN 15QN 17QS 19Q Ama hddi, MPa 210 250 270 230 210 230 250 270 360 350 330 340 350 340 Mhkmlik hddi, MPa 340 420 480 440 340 380 420 500 500 500 480 500 500 480 Nisbi uzanma, % 24 21 21 21 24 22 20 17 18 18 20 18 18 18

Boru kmrinin diametri v divarnn qalnlndan asl olaraq mmkn burama qabiliyyti v tzyiq arici diametr v divarn qalnl, mm 219 (4-7) 273 (4-8) 325 (4-8) 377(4-9) 426(4-9) 529(4-10) Ii tzyiq, MPa 9-10 7,5-8,5 6,7-7,5 5,5-6,5 5,5-6,5 5,5-6,5 Cdvl 2.12 Neft burama qabiliyyti mln. t/il 0,7-0,9 1,3-1,6 1,8-2,2 2,5-3,2 3,5-4,8 6,5-8,5

100

529(4-10) 630(5-12) 720(6-14) 820(7-16) 920(8-16) 1020(9-18) 1220(11-20)

5,4-6,5 5,2-6,2 5-6 4,8-5,8 4,6-5,6 4,6-5,6 4,4-5,14

6-8 10-12 14-18 22-26 32-36 42-50 70-78

Nasos v elektrik mhrriklrinin teniki arakteristikalar Cdvl 2.13. Elektrik mhrriki Grginliklik. kV 6 6 Kytlsi, T Gc, MVT F.I.. % Nv (tipii) Ktl, T 2 4,6 8 4,4 1

HM 225-550 HM 230-500 HM 230-475 HM 360460 HM 500-300 HM 710-280

HM tipli magistral (seksiyal) Ukra ina 0,035 550 50 4 68 II3/2 1,95 1,9 5 0,05 0,069 0,1 0,139 0,197 500 475 460 300 280 50 50 50 50 50 5 6 8 12 14 70 72 76 78 80 AzP 360 AzP 500

Son lav ehtiyat kavitasiyas, m

Nasosun markas

Frlanma tezliyi

Srf, m3/san

Basq, m

3,3

101

500

3,0 6

360

3,2 4

320

HM tipli magistral (sprirall) HM 1250-260 HM 1800-240 HM 2500-230 HM 3600-230 HM 5000-210 HM 7000-210 HM 10000-210 HM 10000-210 0,347 260 50 20 80 STD 1250 -2 STD 2000 -2 STD 2000 -2 STD 3200 -2 STD 5000 -2 STD 6300 -2 STD 8000 -2 12 5012 50 20 0020 00 25 0025 00 32 00 50 00 63 00 80 00 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 6 v ya 10 2,865 7,156

4,3

0,3

240

50

25

83

4,65

0,694

230

50

32

86

7,166

1,0

230

50

40

87

5,11

10,30

1,389

210

50

42

88

8,87

12,47

6,60

1,944

210

50

52

89

15,00

3,472

210

50

65

89

8,68

20,60

3,472

210

50

89

87

8,76

21,47

2.22. Boru kmrlri sistemlrind ttbiq olunan kompensatorlarn hesablanmas Boru kmrlrind borularn divarlarnda temperatur dyimsindn, daili tzyiqdn, digr yk v tsirlrdn yaranan boyna yerdyimlr zaman, bel sistemlrd ttbiq olunan konmpensatorlarn hesablanmas aadak rtin dnilmsi il yerin yetirilir:

102

 k + M R2 0,5 d

(2.85)

burada: k boru kmrinin uzunluu boyunca neft, yaud neft mhsulunun daili tzyiqinin dyim tsirindn v borunun divarnda temperatur dyimsindn kompensatorda yaranan uzununa hesabi grginlik, MPa; M inaat meanikasnn qaydalar sasnda kompensatorun hesabi en ksiyind uzununa v enin yklrin (qvvlrin) tsirindn yaranan yilmd, kompensatordak lav boyuna grginlikdir, MPa; R2 (2.3) ifadsind olduu kimi tyin edilir; d (2.13) ifadsi il hesablanr. Az temperatur rejimi dyimsind ilyin boru kmrlrind ttbiq olunan kompensatorlarn hesablanmasnda (qaz, nft v neft mhsullar nql edn boru kmrlrinin tti hisssind), (2.85) n ifadsind R2 hesabi mqavimtinin yerin R 2 normativ mqavimtini qbul etmk lazmdr. Kompensatorda k uzununa hesabi grginliyinin qiymti, srtliyin ks azalma msaln v uzununa grginliyin mk artma msaln nzr almaqla inaat meanikasnn mumi qaydalar sasnda taplr. susi halda P, Z v Q formal kompensatorlarn hesablanmas aadak dsturlarla yerin yetirilir: P formal n:

k =
A=

1 k l k2 2 ,28 k2 l k + 1,4 k3 + 0 ,67 l k3 + ks

2 k k 2 k k 3 k

0,5 E0 Dxlk mk k A

(2.86)

(2.87)

+ l l 4 l + 2 l 1,33
2 n n

Z formal n:

k =

E0 Dxlk mk k , B

(2.88)

103

B=

1 k l k2 2 ,28 k2 l k + 1,4 k3 + 0 ,67 l k3 ks 2 l + 2 l 1,33

2 k k 2 k k 3 k

(2.89)

Q formal n:

k =

1,5 E0 Dx k lk2

(2.90)

burada: E0 (2.15) ifadsind olduu kimi taplr, MPa; D borunun arici diametri, sm; lk kompensatorun uzunduu, sm; k temperatur v daili tzyiqin kompensatora tsir etm yerind boru kmrind uzununa yerdyimlrin cmi, sm; lnkmrin kompensatorla laqlnmi hisssinin eni, sm. Srtliyin ks azalma masal v grginliyin mk artma msal kompensatorlarda k parametri k < 0,3 olduqda, aadak dsturlarla hesablanr:

ks =

1,65
mk = 0,9
2

(2.91) (2.92) (2.93)

k =

3 n k
rc2

burada: n boru divarnn nominal qalnl, sm; rc yilmnin orta radiusu, sm. Yerst boru kmrlrind uzununa yerdyimlr ba verdikd kompensatorlarn Hk dayaq resaksiyas aadak dsturlarla hesablanr:

104

 P v Z formal kompensatorlar n

Hk =

200W k ; mk lk

(2.94)

Q formal kompensatorlar n

Hk =

100W k ; lk

(2.95)

burada: W borunun en ksiyinin mqavimt momenti, sm3; k , mk, lk (2.86), (2.88), (2.90) ifadlrind olduu kimi tyin edilir. Kompensatorun llrinin azalmas mqsdi il onlarn slmasna v dartlmasna nail olmaq olar. Ona gr d temperaturdan asl olaraq qaynaqlama ilri aparlarkn, dartlma v slmann ba verm ehtimal cizgilrind z ksini tapmaldr.

105

III FSL NEFT SNAYESND NASOS V NASOS STANSYALARI 3.1. Neft snayesind ttbiq olunan mrkzdnqama nasoslar Neftxarma, neft emal v neft kimya snayesi n mrkzdnqama nasoslar ttbiq olunduu sahlr uyun seilirlr. Ona gr d bu nasoslar nql olunan neft mhsulunun temperaturuna gr aaak sas qruplara blmk olar: soyuq nasosun vurduu mayenin temperaturu 2200C y qdr olduqda; isti mayenin temperaturu 2200C 4000C olduqda; sxlm neftli qazn nqli n; gilli v sementli mhlulunvurulmas n; suyun vurulmas n. Btn bu nasoslar alaqbasql (birpillli), ortabasql (iki v oxpillli) v ykskbasql (oxpillli) seriyalara blnr. z nvbsind bu nasoslar qrupu az srfli 0,0278m3/san (100m3/saat), orta srfli 0,0278 0,278m3/san (100 1000m3/saat) v byk srfli 0,278 m3/san dn (1000 m3/saat- dan) ox olurlar. Orta v byk srfli ykskdvrl nasoslar az srfli nasoslardan ii arxnn birinci drcli ikitrfli sormaya malik olmas il frqlnir ki, bu da mrkzdnqama nasoslarnn sorma qabiliyytinin yaxnladrlmas zrurtindn irli glir. Mrkzdnqama nasoslarnn korpusunun konstruksiyas sas faktora gr myyn edilir: nql olunan mayenin temperaturu, tzyiqi v fiziki mexaniki trkibi. Nasoslardan ken mayenin 2200C dn byk temperaturda detallarnn v boru kmrlrinin genilnmsi, onun korpusunun fqi ksik mstvisi zr mhkmliyinin tmin olunmasnda tinlik yaradlmasna rait yaradr. Ona gr d mayenin temperaturunun 2200C dn byk olan 106

hallarnda nasosun korpusunun birlmlri aquli mstvi zr yerin yetirilir. Bu birlmlrd alminium, asboalminium yaxud legirlnmi polad aralq qatdan istifad olunur. Bununla laqdar olaraq yksk tzyiq v temperaturda ilyn mrkzdnqama nasoslarda korpusun mrkkb konfiqurasiyaya malik hisssind tkm poladn tlb olunan mhkmliyini ld etmk olmur. Bel hallarda nasosun konstruksiyas ikiqat korpusdan dzldilir. Bel korpuslarn daxili hisslri ksr hallarda bir biri il flansl aquli mstvi zr, bzi hallarda is fqi mstvi zr birlirlr. 3.2. sti neft mhsullar n nasoslar Neft emalndan termiki sobalarn yklnmsi n kerosinli distilyatn v mazutun 350 4000C temperaturda nqlind 8MPa tzyiqin qdr bu mayelri vura biln mrkzdnqama nasoslar geni ttbiq olunur. sti neft mhsullarn yksk tzyiql vuran masir nasoslarnn hesablanmas v konstruksiyasnn seilmsi n aadak msllri hll etmk lazmdr: neft mhsullarnn 2200C 4000C temperaturunda nqlind nasoslar ba ver bilck yann v partlaydan qorumaq n txaclar tam hermetiklnm il tmin edilmlidir; nasosun material el seilmlidir ki, onun korpusu tzyiq, temperatura v korroziyaya qar davaml olsun; nasosun rotorunun mrkzlmi hrkti pozulmadan ayr ayr detallarnn temperatur genilnmsi tmin olunmaldr; nasosun detallarnn i prosesi balanandan 45 sutka rzind (neftnqledn avadanlqlarda ardcl tmir olunmalar aras minimal mddt) montaj v demontaj lverili olmal v tez baa glmlidir.

107

sti neft mhsullar nqledn nasoslara 2 4 sutka rzind proflaktiki bax keirilmlidir v btn nasazlqlar aradan qaldrlmaldr. Hal hazrda bu nasoslar 4000C temperatura qdr isti neft mhsulunun nqlind geni ttbiq olunur v mxtlif ii parametrlri il buraxlr (cdvl 3.1). Btn masir isti neft mhsulu nql edn nasoslar yksk tzyiql ildifindn, onlarn konstruksiyas iki korpusdan ibart olur: xarici poladdan silindrik, hermetik txacla tchiz olunmu; daxili btn axdc kanallarla laqlnmi. Nasosun daxili korpusunun konstruksiyasn drd tip blmk olar. Birinci tip. Nasosun daxili korpusu seksiyalardan tkil olunub, seksiyalar nasosda pilllrin say qdr gtrlr. Seksiyalar ycamdr v xaric korpusu mrkzldirir. Bu konstruksiyalar hazrlanmasna gr saddirlr. kinci tip. Daxili korpus hminin seksiyalardan tkil olunub, birinci tipdn btn seksiyalarn bir mumi dynd birlmsi il frqlnir. Daxili korpusda sonrak i prosesi adi seksiyal nasoslarda olduu kimidir (kil 3.1). nc tip. Daxili korpus iki yarmhorizontal ksikli hissln ibart olub, xarici korpusu mrkzldirir. Rotorlu daxili korpus xaricl asanlqla laq yaradr. Drdnc tip. Daxili korpus hminin iki yarmhorizontal ksikdn ibartdir. Bunu nc tipdn frqlndirk cht daxili v xarici korpuslarn bir biri il pilyok vasitsil brkidilmsidir. Daxili korpusun ks trfli temperatur tsiri il genilnmdn srbst yerdyimlr etmsi imkanna malikdir. sti neft mhsulu nql edn nasoslarn zrind qoyulmu tlbatlar: nasosun ildiyi v ondan vvlki vaxtlarda istismar dvr mrkzldirilmsi, neft mhsulunun nasosa daxil olmas v xmas; txaclarn v krkcikli tkrlrin etibarl ilmsi; nasosun byk temperatur dyimlrindn qorunmasdr. Cdvl 3.1. 108

Temperaturu 400C y qdr olan isti neft mhsulunu nql edn nasoslarn texniki xarakteristikalar srf
45 50 40 70 80 75 70 70 90 80

109

Neft mhsulunun nqli zaman nasosun enerjisinin myyn hisssi istiliy ayrlr. Msln, tlb olunan nasosun gc 270 kVt v faydal i msal = 0,63 olarsa, onda bu gcn 100 kVt istilik enerjisi ayrlmasna srf olunur. Bir df nasosdan ken neft mhsulunun qzdrlma temperaturu aadak dsturla hesablanr:

t = 12,9 10 3

N (1 ) g , cG 100

(3.1)

burada: t neft mhsulunun temperatur qalxmasnn orta qiymti, 0C; N tlb olunan nasosun verilmi srfin gr C gc Vt; c istilik miqdar, ; G vahid zamanda ken neft kqK mhsulunun ktlsi, kq/san; nasosun f.i..; neft mhsulunun hcmi kisi, kq/m3; g srbst dm tcilidir, m/san2. sti neft mhsulu nql edn nasoslar is balamamdan vvl 8 saata yaxn mddt rzind temperaturu 400C ydk olan maye il qzdrlmaldr. Bu nasosun normal i rejimini tmin edir.
3.3. Magistral neft boru kmrlri n nasoslar

Neft v qaz snayesinin yksk templi inkiaf neft, neft mhsullar v qazn boru kmrlri il tez nql olunmas zrurtin gtirib xarmdr. Neft mhsullar boru kmrlri il iki kateqoriyada nql olunur: xam neft v neft mhsullar. 1971 1975 ci illrd nql olunan neft v neft mhsullarnn hcminin 2 dfdn ox artrlmasna v 27 min km uzunluunda boru kmrlrinin tikintisinin tmin olunmasna baxlmdr.

110

kil 3.1. sti neft mhsulu KBH 55-120 tipli nasosun konstruksiyas

103

Neft v neft mhsullarnn boru kmri il uzaq msaflr nqlind nasoslar 6 7 MN/m2=6 7 MPa tzyiqd normal ilyirlr. Tzyiqin miqdar borunun mhkmliyin gr mhdudlar. Nasoslarn srfi boru kmrlrinin diametrlrindn asll olaraq 0,0278 1,15m3/san 3 (100 4000m /saat) tkil edir. Bir nasos stansiyasnn nefti nqletdirm msafsi 100km- atr v bir qdr d ox ola bilir. Mdnlraras xam neftin nqlind kiik srfli nasoslar ttbiq edilir. Magistral neft boru kmrlri n iqtisadi baxmdan n lverili quru aqreqatlardr ki, bunlar da iki yaxud nasosdan ibart olub, eyni markal olmaqla xtt ardcl v lav (ehtiyatda olmaqla) qoularaq ilyirlr. Neft v neft mhsullar nql edn masir nasoslarn texniki gstricilri aadak cdvld gstrilmidir. Neft mhsullarnn nql edilmsi n mrkzdnqama nasoslar CTM tipli sinxron v ATD tipli asinxron elektrik mhrriklri il i qoulur. Sinxron elektrik mhrriklri yanna gr thlklidir. Bu sbbdn d bel mhrriklri nasos korpusundan germetik rtklrl ayrmaq lazm glir. Neft v neft mhsullarnn nql olunmas n nasoslara byk miqdarda elektrik enerjisi tlb olunur ki, buna gr d aadaklarn olmas zruridir. neftin verilmsinin ii diapozonunda konstruksiyann maksimal faydal i msaln semk; neftin zllynn ilin mxtlif vaxtlarnda dyimsind nasoslarn effektiv nizamlanmasn tmin etmk, ilin soyuq vaxtlarnda neftin kinematik zllk msal 0,510-4 m2/san y atqda v ox olduqda nefti boru kmrlrin vurmazdan vvl qzdrmaq.

112

Cdvl 3.2
Gstricilr Srf, m3/san (m3/saat) Basq, m Frlanma tezliyi, dvr/ dq. Pilllrin say F. .. Sorma borusunun diametri, mm Vurma boru. diametri, mm Ktl, kq Ardcl qoulan nasoslarn say 8MB92 0,11 (400) 300 Nasoslarn markalar 10H12H14H84 10 4 12 2 0,139 0,208 0,304 (400) (750) (1100) 370 740 740 3000 4 0,73 250 3000 4 0,75 300 3000 2 0,75 350 16HD10 1 0,610 (2200) 230

3000 2 0,74 200

3000 1 0,86 400

150 1875 2

200

250

300

300

3800 1

5000 1

4900 2

4200 3

3.4. Neft v neft mhsullar saxlanlan drinlik rezervuarlar n nasoslar Drinlik rezervuarlar neft v neft mhsullar saxlamaq n istifad olunur. Onlar mxtlif hcmd v mxtlif drinliklrd dzldilir (10m drinliy qdr). Drinlik rezervuarlarndan nef v neft mhsullarn vurmaq n zrind partlaya qar davaml olan elektrik mhrriki

113

yerln aquli yklnmi artezan tipli nasoslar geni ttbiq olunur. Mlum raitd bu tip nasoslar aadak stnlklr malikdir: daimi axn altnda ilyir, nasos binasnn tikilmsi tlb olunmur, xidmti personaln thlksizliyi tmin olunur. Nasos aqreqat nasos korpusundan, radial brkidilmi balqdan v basql kolonkadan ibartdir. arxn vtulkasnn sverlo formal hisslrindki dliklr 20H-22X3 tipli nasoslarn ii arxn ox boyunca yaranan qvvnin tsirindn yklyir. arxnn diametri kiik olan nasoslar n ii arx ox boyunca yaranan tzyiql yklnmir v rotorun ktlsi d daxil olmaqla btn yklri krcikli tkrlr z zrin qbul edir. Nasosun bu hisslrinin hams paslanmayan v termoeidlnmi poladdan hazrlanr. Krcikli tkrlrin yalanmas nql olunan neft mhsulu il yerin yetirilir. Nasosun ii arx is srtlmdn qorunmas n brnc, yaxud uqun metallarndan dzldilir. Val nasosun daxilind birqatlq qrafit v sormaitl brkidilir. Krcikli tkrlrin kameras vurulan mayenin dvr etmsi, yaxud su boru kmrindn suyun verilmsi il soyudulur. Drinlik rezervuarlarnn yerlm drinliyindn asl olaraq nasosun basql kolonkasnda hlqlrin say dyiir. Bel tipli nasoslar 0,5 m3/san y qdr srf verimi il buraxlr.
3.5. Neft tullantlar nql edn nasoslar

Neft tullantlarnn nql olunmas n sinxron elektrik mhrrikli N-150 tipli mrkzqama nasoslar buraxlr. Bu nasoslar fqi, seksial, ii arx birtrfli yerln birkorpuslu olmaqla, hidravliki qanunlara tabe olan, kombinasiya tipli v krcikli tkrlri yalana bilm xsusiyytlrin malikdir. Yalanma HM-32 tipli burulanl nasoslarla yan 0,001m3/san srfi, n=3000 dvr/dq. dvr 114

tezliyi il 0,4MN/m2 tzyiql vurulmas il yerin yetirilir. Ya axnn 20% - dn 100% - qdr nominal verilmsind bu nasoslarn z aralarnda paralel ilmsi tmin olunur. Neft tullantlar nql edn mrkzdnqama nasoslarnn (MN) texniki xarakteristikalar aadak cdvld verilmidir.
MN tipli nasoslarn texniki xarakteristikalar Cdvl 3.3.
Gstricilr Srf, m3/san Nominal srfd basq, m Sormann buraxlabiln hndrly, m Frlanma tezliyi dvr/dq Tlb olunan gc, kVt Nasosun f.i.. Nasosun ktlsi, kq MN150-200 150 2000 4 3000 1420 0,7 5570 MN150-175 150 1750 4 3000 1230 0,7 5210 MN150-150 150 1500 4 3000 1060 0,7 4810 MN150-125 150 1250 4 3000 880 0,7 4450 MN150-100 150 1000 4 3000 710 0,7 4080

Hndsi llr
uzunluq, mm en, mm hndrlk, mm 3300 1430 1485 3110 1430 1485 2920 1510 1501 2730 1430 1415 2540 1430 1415

115

3.6. Neft mhsullar vuran porenli nasoslar

Porenli nasoslar poren v plunjer hisslrindn ibartdir. Bu qrup nasoslarda ii orqan (poren v plunjer) geri qaydan axn ii arxa daxil ed bilir. Porenli nasoslarn sas orqanlar silindr, yax dzldilmi ii sthi v irli geri hrkt etmk qabiliyytin malik olan porendn ibartdir. kil 3.2d porenli nasoslarn ilm sxemi kil 3.2. Porenli nasoslarn Nasosun gstrilmidir. sxemi silindr (6) hisssi klapanl qutu (3) il birlmidir. Sorma (2) v vurma (4) klapanlar, qutunun yuvalarnda yerldirilmidir. Poren geriy hrkt etdikd sorma nticsind (2) klapan alr, (4) klapan balanr v qutuya sorma (1) borusundan neft daxil olaraq qutunu doldurur. Poren irliy hrkt etdikd is (3) qutusuna dolm neft porenin gstrdiyi tzyiq nticsind (2) klapan balanr, (4) klapan alr v neft axn (5) vurma borusuna daxil olur. Poren hrkt elektrik mhrriki, yaxud dizell ilyn yri dili srg qolu mexanizmindn (10) yri formal di, srg qolu (9), srngc (8) v tok (7) vasitsi il trlr. Porenin srti yaranan talt qvvsinin tsiri nticsind mhdudlar. Bu sbbdn poreni ks trmlrl birldirmk olduqca tindir. Porenin hrkt srti sabit olmadndan nasosun silindrindn vurulan neftin (5) borusuna daxil olmas qeyri mtzm olacaqdr.

116

Bel tipli nasoslar yax sorma v vurma borusunda (5) yksk tzyiq yaratmaq qabiliyytin malikdirlr. Porenli manlar sahsind bu tip nasoslarn ttbiqi neft rxarmada, neft qaz snayesind onlarn emalnda v neft kimya snayesind geni yaylmdr. Son illrd porenli nasoslarn konstruktiv formalar 10 illik mddt rzind tkmillmi v yksk hidravliki gic malik modifikasiyalar alnmdr. Neftxarma snayesind porenli nasoslar qazmada quyuya gil mhlulunun vurulmasnda v sementlnmsind ttbiq edilir. Bu nasoslardan elc d drinlik nasoslar kimi neftin xarlmasnda, myyn laylarn hidravliki dalmasnda v neft snayesind bzi daxili ilrin grlmsind istifad olunur. Porenli nasoslar neftayrma zavodlarnda neftin nql edilmsi, distillsi v neft mhsullarnn emal edilmsind byk rol oynayr. Bu nasoslar z ttbiqini magistral neft boru kmrlrind, kimyvi zavodlarda, keyfiyytli texnoloji i proseslrinin yaradlmasnda, hminin su tchizatnda v kanalizasiyalardan irkab sularnn axdlmasnda tapmdr.
3.7. Neft mhsullarn vuran porenli nasoslarn tsnifat

Porenli nasoslarn neft mhsullarnn nql etdirilmsind aadak tsnifatlar vardr: trm sullarnda onlarn bir ne trmlr blnmsi; nql olunan neft mhsulunun nvn gr nasoslarn tyinat; yerldirilmsin gr porenli nasoslarn fqi v aquli olmasn bir birindn frqlndirmk; porenin tipinin myyn edilmsi, yni xsusi porenli v plunjerli olmas; bir, iki, silindrli porenli nasoslarn bir birindn frqlndirilmsi; 117

 yaradlan tzyiq gr nasoslarn yksk, orta v aa xarakteristikallnn myyn edilmsi, yni dqiqd porenin gedilrinin sayna (dvrlr tezliyin) gr sakit, orta iti gediliyinin tyini; porenli nasoslarda klapanlarn bir trfli v iki trfli yerldirilmsinin zruriliyi. kigedili porenli nasoslarn sxemi kil 3.3 d gstrilmidir. Bu nasoslarda i prosesi bir gedili nasoslarla mqayisd daha lverilidir. Differensial nasoslarn konstruksiyalar frqlidir, bu nasoslar sorma v vurma klapanl iki kameral hisslrdn v vurma borusundan ibartdir (kil 3.4)

3.3.
1,5 ; 2,4

3.4.

Neft mhsullarnn nql etdirilmsind porenli v plunjerli nasoslar n aadak hidravliki v hndsi kmiyytlrdn istifad olunur: D porenin diametri, m; F plunjer porenin en ksik sahsi, m2; S porenin gediinin uzunluu, m; n dqiqd porenin ikitrfli gedilrinin say; V porenin bir gediind silindrin faydal hcmi, m3; Q nasosun hqiqi srfi, m3/t (t- zamann 1san, 1 dq 118

v 1 saat ola bilr); Qt silindrin 100% dolmasnda nasosun nzri srfi. Nasosun poren v klapan hisslri arasnda qalan fza ii kamerasdr v onun hcmi porenin vziyytindn asl olaraq dyiir. Kamerann maksimal hcmi V0, silindrin V faydal hcmi il v neft mhsulunun vurulmas zaman klapanla porenin n knar vziyytd durduu halda orada qalan Vk zrrli hcmin cmin brabrdir: V0=V+Vk Zrrli Vk hcminin nisbi qiymtinin f = (3.2) Vk olduunu V nzr alsaq, (3.2) dsturunu aadak kimi yazmaq olar:

V0 = (1 + f )V

(3.3)

Grndy kimi Vk hcminin azaldlmas nasosun effektiv ilnmsi hesabna ola bilr. Zrrli fzann tsiri hesabatlarda zrrli fza msal (k) il nzr alnr: Vk + V (3.4) V Qazma ilrind ttbiq olunan masir nasoslar n k=2 5 qbul olunur. Porenli nasoslarda porenin bir trfli gediind nasosun silindrinin nzri hcmi olar: V=FS (3.5) Onda nzri srf is aadak dsturla tyin olunar: FSn Qt = (3.6) 60 i sayda ii zolaqlar olan nasoslar n is nzri srf aadak kimi olar: k=

119

Qt = i

FSn 60

(3.7)

Porenli ikitrfli hrkt edn nasoslar n srg qolunun son llri nzr alnmaqla, porenin hr trfind hcm V1=FS v V2=(F-f)S oldundan, nasosun nzri srfi aadak dsturla hesablanar: Qt = V1 + V2 Sn n = (2 F f ) 60 60 (3.8)

kisilindrli nasosun nzri srfi is aadak kimi tyin olunur: (2 F f )Sn , Qt = (3.9) 30 burada: f porenin ks trfd kiilmi sahsidir, m2. Diferensial porenli nasoslarda sorulan neft mhsulunun hcmi V=FS (3.10) vurulan neft mhsulunun hcmi is (3.11) arxaya hrktd V1 = FS ( F f ) S = fS (3.12) irliy hrktd V2 = ( F f ) S dsturlar il tyin olunur. Bir dvrd diferensial nasoslarn verdiyi neft mhsulunun tam hcmi olar: V = V1 + V2 = FS (3.13) Neft mhsullarn vuran porenli nasoslarn hqiqi srfi aadak dsturla tyin olunur. Q = Qn , (3.14) burada porenli nasoslarn srf msal olub, nasosun llri v konstruksiyasna sasn = 0,85 0,95 qbul edilir. Energetik mqsdl 120

 = 1 2

(3.15)

dsturu il taplr. 1 klapann balanmasnda gecikmni nzr alan msal 1 = 0 ,90 0 ,95 ; 2 yksk tzyiqd mayenin sxlmasn nzr alan msaldr: 2 = 0 ,95 0 ,98 ; Qnnzri yolla taplan srfdir, m3/san.
3.8. Nasos stansiyasnn hesabi basqsnn v saynn tyini

Nasos stansiyasnn hesabi basqs iki qonu stansiyalar (1 -li v 2-li) arasnda taplr. 1-1 v 2-2 ksiklri arasnda yazlan Bernulli tnliyin sasn (kil 3.5.)
z1 + P 2 P1 12 + = z 2 + 2 + 2 + hw12 g 2 g g 2 g

(3.16) (3.17)

1 = 2 = ;

H st = z 2 z1 + hw1 2

olduunu nzr alsaq, bir nasos stansiyasnn hesabi basqs P P2 H st = 1 (3. 18) g dsturu il tyin olunar. Bel olduqda stansiyalarnn say aadak kimi dqiqldirilir:
n=

nasos

H tam gH tam , (3. 19) = H st P P2 1 burada: Htam neftin boru kmrinin btn uzunluu boyu

121

 P2 boru kmrinin sonunda qalq tzyiq olub, P2 = (0,14 0,18) MPa qbul edilirlr.

P nasos stansiyasnn yaratd tzyiq: 1 P =(2,35 4,85)MPa; 1

nql olunmasnda tam basq;

kil 3.5. Nasos stansiyasnn hesabi basqsnn tyin edilm sxemi

Aparlan bu hesablama sulu nasos stansiyalarndak nasosun, yaxud nasoslarn tipini, markas v ilm prinsiplrini tyin etmy imkan verir.
3.9. Neft v neft msullar nql edn mrkzdnqama nasoslar, onlarn ilm prinsiplri Mrkzdnqama nasoslarnn markas yerldiyi stansiya dynnd hesabi basqya v neftin (neft mhsullarnn) nql olunma srfin gr seilir. Bu tip tk nasoslarn normativ sndlrindn gtrlm xarakteristikalarna gr hr bir nasosun basqs (210 550)m, srfi is (0,035 3,472)m3/san

122

intervalnda dyiir. Nasoslarn stansiyada ilmsind aadak hallara rast glinir. Birinci halda nasosun markasn serkn vvlc (3.18) dsturu il tyin olunan bir nasos stansiyasnn Hst basqsna gr H Hst rti daxilind H basqs v Q nominal srfli nasos seilir. Bu halda, gr Q<Q2 olarsa, onda nasoslar stansiyada iki daha ox gtrlrk boru kmrin paralel birldirilirlr (kil 3.6). Q2 boru kmrind neft axnnn hqiqi srfidir. Stansiyada nasoslarn say (n) el gtrlmlidir ki, nQ Q2 rti dnilsin. Paralel birln iki eyni tipli nasosun srfi, yaxud bu halda 3.6 Q=f(H) xarakteristika yrisin sasn mumi srf Q(I+II)=2Q olur (kil 3.7).

kil 3.7.

123

kinci halda, H<Hst v Q>Q2 olduqda, hr bir stansiyada nasoslar iki v daha ox gtrlrk, boru kmrin ardcl birldirilir (kil 3.8). Nasoslarn say el gtrlmlidir ki, nH > Hst olsun. Onda ardcl birln iki eyni tipli nasoslarn Q=f(H) xarakteristika yrisin gr mumi srf QI+II=QI=QII=Q, mumi basq is HI+II=HI+HII=2H olar (kil 3.9). nc halda, H<Hst v Q<Q2 olduqda, nasoslarn stan 3.8. siyada yerlm sxemi bir qdr mrkkblir. Bel ki, nasoslar eyni sayda qrup tkil edrk vvlc paralel kild, sonra is bu qruplar z aralarnda ardcl formada birlirlr (kil 3.10).

124

kil 3.9.

kil 3.10.

kil 3.11

Hr bir qrupda nasoslarn say eyni olmaqla el gtrrmlidir ki,

n1Q=n2Q Q2 v H+H++H=n1H=n2H Hst

rtlri dnilsin. Hr bir qrupda paralel birlmi eyni tipli iki nasos ardcl birldikd, bu iki qrup zr Q=f(H) xarakteristikas yrilrindn istifad etmkl mumi srf
Q1+2=QI+II=QIII+IV=2Q,

mumi basqs is H1+2=HI+II+HIII+IV=H+H=2H olur (kil3.11). n1 v n2 kil 3.9 da gtrln sxem sasn uyun olaraq I v II qrupda mrkzdnqama nasoslarnn saydr. Gstriln sxem zr n1=n2=2 qbul edilmidir. Nasos stansiyalar, kil 3.6da gstriln sxem zr bir nasosun srfi kifayt etmdikd; kil 3.8 d gstriln sxem zr bir nasosun yaratd basq kifayt etmdikd; kil 3.10 da gstriln sxem zr is bir nasosun hm srfi, hm d yarada bilcyi basq kifayt etmdikd qurulur. Ancaq bir nasosun 125

yaratd basq v srfi tlbat dyirs, onda hr bir stansiyada da el bir nasos quradrlr.
3.10. Nasosun ii arxnn zruri yonulma drcsinin (faizinin) tyini

Mrkzdnqama nasosunun ii arxnn zruri yonulma drcsi, nasos stansiyasnda yerln bir nasosun hmn=a-bQ2 xarakteristikasna sasn bu yridn istifad etmkl tyin edilir. Bu zaman hr bir nasosun ii arxlar el yonulmaldr ki, basqn hmn hmn qdr azaltmaq mmkn olsun. i arxlar yonulduqda nasosun srfi v yaratd basq azalr (kil 3.12). hmn v hmn nasosun ii arxnn yonulmadan vvlki v sonrak vziyytlrind, srfin uyun olaraq Q v Q qiymtlri il (Q > Q ) tyin olunan basqlardr.

kil 3.12. i arxnn yonulmadan vvlki v sonrak vziyytlrind mrkzdnqama nasosunun hmn=f(Q) xarakteristikalar

Nasosun ii arxnn zruri yonulma drcsi aadak ifadlrl tyin edilir: 126

 d2 = d2

d 2 Q hmn = , , yaxud d2 Q hmn

(3.20)

burada: d2 v d 2 uyun olaraq ii arxn yonmadan vvlki v sonrak diametrlri; Q v Q ii arxn yonulmadan vvl v sonrak vziyytlrind nasosun srflridir. Mrkzdnqama nasoslarnn yonulmadan vvl v sonrak xarakteristikalar aadak tnliklrl ifad edilir:

hmn = a bQ 2 hmn = a b(Q) 2

(3.21)
(3.22)

Yonulmaya kimi nasosun xarakteristika yrisind iki nqtni qeyd etmkl (3.21) dsturundan a v b sabitlrinin qiymtini tapmaq n aaadak ifadlr alnr: hmn1 = a bQ12 ; buradan,
2 hmn 2 = a bQ2 ,

2 hmn 2 = h mn1 +b Q12 Q2

)
(3.23)

b =

h mn 2 h mn 1 ; Q 12 Q 22
a = hmn1 +

hmn1 = a

hmn 2 hmn1 2 Q1 ; 2 Q12 Q2

hmn 2 hmn1 2 Q1 2 Q12 Q2

127

2 hmn 2Q12 hmn1Q2 (3.24) 2 Q12 Q2 (3.23) v (3.24) ifadlrini (3.21) dsturunda yerin yazsaq, alarq:

a=

hmn =

2 hmn 2Q12 hmn1Q2 (hmn 2 hmn1 )Q 2 = 2 Q12 Q2

h Q 2 hmn 2Q12 (hmn1 hmn 2 )Q 2 = mn1 2 2 Q2 Q12

(3.25)

hmn in (3.25) ifadsi il taplm qiymtini (3.20) dsturunda nzr alsaq, nasosun ii arxnn yonulma drcsini tapmaq n aadak ifadni alarq:
2 d2 hmn (Q2 Q12 ) = , 2 d2 hmn1Q2 hmn 2Q12 (hmn1 hmn 2 )Q 2

(3.26)

burada: Q seilmi bir nasosun mlumat cdvlindn gtrln srfi (m3/san il); hmn nasosun bu srfin uyun olan yonmadan sonrak basq olub aadak kimi taplr:
fak hmn = H st fak H tam H tam , n

(3.27)

fak H st bir nasosun stansiyasnda faktiki basq olub, mlumat cdvlindn gtrlr; fak H tam faktiki tam basq:
fak fak H tam = nH st

(3.28)

Htam neftin boru kmri il btn uzunluu boyunca nqlin tlb olunan basq;
128

n nasos stansiyalarnn saydr. (3.28)- i (3.27) d yerin yazsaq, alarq: hmn =

fak fak nH st nH st + H tam H tam = ; n n

hmn =

H tam n

(3.29)

d Nasosun ii arxnn yonulma drcsini 2 ni d 2 (3.26) dsturu il tapdqdan sonra (3.20) dsturunun ikincisin sasn ii arxnn yonulmadan sonrak srfi halnda aadak kimi tapmaq olar: d Q = 2 Q (3.30) d2

Neft nql edn mrkzdnqama nasoslarnn ii arxnn yonulma faizi is aadak dsturla tyin edilir: Q d2 d2 d d2 Q 100% = (% ) = 2 100% = d2 d2
Q d 2 1 Q 100% = 1 Q 100% ; = d2 Q

Q (% ) = 1 100% Q

(3.31)

Neft v neft mhsullar nql edn mrkzdnqama nasoslarnn ii arxnn diametrin 10% - qdr yonulmaya icaz verilir. Bel ki, yonulma 10% - dn ox olduqda nasosun faydal i msal azalr. 129

IV FSL KOMPRESSORLAR 4.1. Kompressorlar. Qazn slma arakteristikalar. Kompressor qurularnda enerji balans 4.1.1. Kompressorlar haqqnda mumi mlumat Kompressorlar qazn slmas v yerdyimsi ilrind ttbiq olunan manlardr. Qaza olan tlbata, susild slm qaza indiki dvrd byk ehtiyac vardr. Neftarma prosesind nasoslarn geni ttbiq olunma dvrn qdr kompressor sulundan daha o istifad olunurdu. Aq qazarma yataqlarnda, qazn arlmas v yaay mntqlrin atdrlmas n kompressorlar mhm rol oynayr. Qaz boru kmrlri zrind hr 100 -150 km- dn bir kompressor stansiyas quradrmaq lazmdr ki, bu da qazn sutkada bir ne milyon kub metr hcmd nql olunmas demkdir. Snayed kompressorlarn mtlif mqsdlrl ttbiqi aadak istiqamtlrd aparlr: 1. Slm qaz akkumlyator enerjisinin alnmasna sbb olur v bu enerjinin trlmsi mtlif man v meanizmlri hrkt gtirir. Qazn slm vziyyt gtirilmsi is kompressorlarn hesabna ba verir. 2. Kompressor manlar boru kmri il qazn yerdyimsind istifad olunur. Adtn kompressor manlarn ttbiqi myyn tzyiq yaradr ki, bu da ancaq qazn yerdyimsi il laqdar olur. Qazn nql etdirilmsi n istifad olunan kompressorlar tlb olunan srfin atdrlma rtini dmlidir. 3. stehsalat tenologiyasnda qazn adlmas prosesi il laqdar olaraq kompressorlar sistem n lazm olan 130

tzyiqi yaradr v tlb olunan miqdarda vurulan qazn yaylmasna rait yaradr. Masir dvrd snayed mtlif fiziki trkibli qazlarn slmas n kompressor manlarnn byk miqdar istifad olunur. Bu halda onlarn konstruksiyalar bir ne susiyyt malik olmaqla aadak detallardan tkil olunur: silindrlr, ii klapanlar, poren v s. 4.1.2. Qazn slma arakteristikalar Qazlar kompressor manlar sldqda izafi tzyiq p>0,2 MN/m2 olmaldr. Slm qazn vurulma tzyiqi z nvbsind qrupa blnr: alaq tzyiq (p=0,2 1,0 MN/m2); orta tzyiq (p=1,0 10,0MN/m2); yksk tzyiq (p=10 300MN/m2). Kompressor manlar iki yer ayrlr: 1) hava kompressor manlar (hava ventilyatoru v hava kompressoru); 2) qaz kompressor manlar (qaz ventilyatorlu v qaz kompressorlar). Bu kompressor manlar oksigendn baqa, qalan btn qazlarn slmas n nzrd tutlmudur. Oksigenin slmas n ildiln kompressorlar is oksigen kompressorlar adlanr. Bu kompressorlarn ayr ayr qruplara blnmsind hava v oksigenin susiyytlri nzr alnmdr. Bu is oksigen kompressorlarnn bir ne dyn hisslrinin v ii orqanlarnn susi materiallardan hazrlanma zrurti yaratmdr. Qazlarn sorulmasnda is kompressor manlar susi qruplara blnr. Bu manlar vakuum nasos adlanr. 4.1.3. Kompressor qurularnda enerji balans Slm qaz meaniki tsir proseslrind onlarn V hcminin v T temperaturunun dyimsi il arakteriz olunur. Bu halda p tzyiqi V v T dn asl funksiya 131

kilind ifad olunur:

p = f (V , T ) .

(4.1)

kil 4.1. Kompressor qurularnda enerji balans semi

Qazn slmasnn balangc v son proseslrind (kil 4.1) enerji balans aadak kild ifad olunur:
E1 = E2 Q L

(4. 2)

burada: E1,E2 balan sistemin tam enerjilri; L srtnmy itiriln meaniki ilrin miqdar; Q istilik miqdar: Q=Q2-Q1. Sistemin tam enerjisi aadak ifadd verildiyi kimi olacaq:

E = Ekin + E pot + U ,

(4. 3)

burada: Ekin,Epot v U uyun olaraq kinetik, potensial v daili enerjilrdir.

m 2 ; E pot = mgz + pV , (4.4) 2 m v balan sistemd qazn ktlsi v srtidir. Sistemin tam enerjisinin balanc v son proseslr arasndak (4. 2) dsturuna gr asllq ifadsini aadak kimi yazmaq olar: Ekin = E1kin + E1 pot + U1 = E2 kin + E2 pot + U 2 Q L ,
(4. 5)

132

Sonuncu ifad enerji balansnn mumi tnliyi adlanr. Bu ifadni enerjinin vahid ktly dn qiymti n yazsaq alarq:

e1 pot + e1kin + u1 = e2 pot + e2 kin + u2 q l gz1 + p1V1 +

(4. 6)

12
2

+ u1 = gz 2 + p2V2 +

22
2

+ u 2 q l (4. 7)

Vahid ktly dn meaniki ilrin miqdar is aadak kimi tyin edilir:

+ (4.8) 2 2 2 + ( p2V 2 p1V 1) + (u 2 u1 ) q (4.8) ifadsini diferensial formada aadak kimi yazmaq olar: ) + d ( pV ) + du dq (4.9) 2 Slma n termodinamikann I qanununun mumi tnliyin sasn: du = dq + dl , (4.10) burada: dl slma prosesind srtnmy itiriln meaniki ilrin susi miqdardr: dl = pdV . Onda (4.9) dsturu aadak kil dr: dl = gdz + d ( ) + d ( pV ) + pdV . (4.11) 2 (4.11) tnliyi slan qazlar n istniln tip kompressorlada dnilir. Bununla laqdar qazn susi hcmi, 1 yni vahid ktly dn hcm V = olduundan, (4.11) dl = gdz + d (

l = g ( z 2 z1 ) +

22 12

tnliyini bel yaza bilrik:

133

P ) + d + pdV (4.12) 2 (4.12) dsturunda hndsi hndrlyn dyimsi dz, P pyezometrik hndrlk dyimsi d ( ) , qaz annn srt dl = gdz + d (

2 basqsnn dyimsi d v qazn slma prosesi, yaud 2g p, V, T kmiyytlrinin dyimsi pdV il ifad olunur. (4.12) ifadsi il kompressorun i dvr qazn vahid ktlsin dn tam enerjisini tapmaq olar. Nasosun tam basqsna analoji olaraq kompressorlarda basq dyimsi (4.12) ifadsinin hr trfini g y blmkl aadak ifad il tyin edilir: 2 P pdV dl (4.13) = dz + d dH = 2 g + d g + g g

dz kmiyyti dH- la mqayisd o kiik olduundan dz dH , dz i nzr almamaqla (4.13) ifadsi aadak kil dr: P 2 pdV dH = d (4.14) g + d g + g (4.14) tnlii mrkzdnqama kompressorlarnda enerji balansn ifad edir. Porenli kompressorlarn balancnda v sonunda qaz annn srtlri tminn brabr olduundan 1 2 , (4.11)
2 d 0 olar. dz o kiik qiymt malik 2 olduundan (4.11) ifadsind gdz hddini nzr almasaq, bu ifadni bel yaza bilrik:

ifadsind

134

dl = d ( pV ) + pdV ,

(4.15) (4.16)

yaud
dH = P pdV dl = d g + g g

z1=z2 v 1 = 2 rtlrini nzr almaqla, (4.7) tnliyini aadak kimi yazmaq olar:
u1 + p1V1 = u 2 + p 2V2 q l

(4.17)

Termodinamikann I qanununa sasn

u1 + p1V1 = i1 ; u 2 + p 2V2 = i2 ,

(4.18)

burada: i1v i2 slma prosesinin uyun olaraq balan cnda v sonunda sistemin entalsiyasdr. (4.18) ifadlrini (4.17) d yerin yazsaq istinin dail olmas il qazn slmas n alarq:
l = i 2 i1 q , yaud diferensial formada:

(4.19) (4.20)

dl = di dq ,

burada: di = i2 i1 Kompressordan istinin d halda qazn slmasnda (4.20) dsturu aadak kil dr:
dl = di + dq

(4.21)

Termodinamikadan mlum olduu kimi entropiya aadak dsturla tyin olunur: dq ds = T Buradan 135

dq = Tds

(4.22)

(4.22) ni (4.20) v (4.21) ifadlrind yerin yazsaq, alarq: istinin dail olmas il qazn slmasnda
dl = di Tds

(4.23) (4.24)

istinin aric olunmas il qazn slmasnda

dl = di + Tds

(4.15), (4.23) v (4.24) ifadlrini kompressorun balanc v son hisslri intervalnda inteqrallasaq alarq:

l = p2V2 p1V1 + pdV ;

V1

V2

(4.25) (4.26) (4.27)

l = i2 i1 Tds ;
S1

S2

l = i2 i1 + Tds ;
S1

S2

(4.25) tnliyi porenli kompressorlarda balanc v son hisslrd slan qazn srti eyni olduqda (4.26) v (4.27) ifadlri is bu kompressorlarda istinin dail olmas v aric olmas il qazn slmada enerji balans tnliklridir. Sonuncu iki ifad porenli kompressorlarda slan qaz n uyun olaraq entalpiya v entropiya sistemlrini arakteriz edir.
4.2. Kompressor qurularnda qazn slma prosesi

Qazn slma prosesi n analitik asllqlarn meaniki v istilik formalar uyun olaraq aadak kild ifad olunur:

136

ls =

V2

V1

pdV ;

(4.28) (4.29)

l s = Tds .
S1

S2

Qazn tzyiqi (p), susi hcmi (V) v temperaturu (T) bir birindn asl funksiyalar kild ifad olunduundan (4.28) v (4.29) inteqral tnliklri almr. Oar inteqral ancaq qazn konkret slma prosesi n gtrlr. Qazlarn slmasnda drd proses balr izotermik, adiobatik, politropik v izobarik. Qazlarn konkret slma prosesind ideal qaz n Klapeyron tnliyindn istifad etmk olar: pV = RT (4.30) (4.30) tnliyini tzyiqin 10MPa dan yuar qiymtlrind neftarma v neft kimyas tcrbsind ttbiq etmk olar. bu tnlikd Runiversal qaz sabitidir: C R = 8,31 . K mol Sonuncu ifadni aadak kild yazmaq olar. PV (4.31) = R = const T Termodinamikadan mlum olduu kimi sistemin istilik miqdar olar: dq c= . (4.32) dT
Termodinamikann birinci qanununa balancna sasn du dl (4.33) c= + dT dT dsturu il tyin olunan istilik miqdar iki lamtin gr bir birindn frqlnir:

137

1) izoorik prosesd qazn hcmi sabit olduqda (dV=0), (4.33) dsturunda dl=pdV=0 olduundan, istilik miqdar aadak kimi tyin edilir: du c = cV = (4.34) dT 2) sabit tzyiqd (p=const) istilik miqdar olar: du (4.35) c = cp = +R dT Klapeyron tnliyin sasn:

dl = pdV = RdT ifadsi (4.33) d nzr alnmdr. zotermik prosesd temperatur sabit qbul olunun (T=const) v dT=0 rtini (4.30) dsturunda yerin yazsaq alarq: pV= const (4.36)
(4.36) dsturu Boyl Mariott qanununu ifad edir v bu qanunu arakteriz edn kmiyytlrin dyimsi kil 4.2 d tsvir edilmidir.

kil 4.2. Qazn slmasnda izotermik proses: a) p-V koordinatlar; b) T-s koordinatlar zr.

138

Slma prosesind srf olunan iin miqdar (4.30) dsturuna sasn aadak kimi olur: V2 V1 V P dV l = pdV = RT = RT ln 1 = p1V1 ln 2 ; (4.37) V V2 P1 V1 V2 Ayrlan istilik midar is aadak dsturla tyin edilir: q = Tds = T ds = T ( s 1 s 2 )
S1 S2 S2 S1

(4.38)

Adiobatik prosesd slan qazdan istilik ayrlmr:

dq = Tds = 0 (4.39) dq Hans ki, entropik prosesd ds = , adiobatik prosesd T qazn slmas ds=0, yaud S= const olur. Adiobatik prosesd qazn slmasnn p=f(V) v T=f(s) asllqlar 12 tti zr gstrilmidir (kil 4.3.a,b).

kil 4.3, a,b.Qazn slmasnda adiobatik proses: a) P-V; b)T-S koordinat sistemlrind

Adiobatik prosesi arakteriz edn tnlik aadak kimi ifad olunur:

139

d ( pV ) = RdT ,

yaud

pdV + Vdp = RdT .

(4.40)

Bu prosesd qazn slmas aadak tnlikl ifad edilir:

dl=-du. cV = du v pdV = cV dT dT
dT = pdV cV

(4.41)

olduunu nzr alsaq: (4.42)

(4.40) v (4.41) tnliklrindn alarq:

pdV + Vdp = pdV R, cV
+ Vdp = 0

yaud
R pdV 1 c V

(4.43)

(4.43) ifadsinin hr trfini pV-y blsk, alarq

dV R dp (1 )+ =0 V CV p (4.34) v (4.35) ifadlrin sasn:

(4.44)

c p = c + R , yaud R = c p cV
olduundan, (4.44) tnliyinin sol trfind birinci hddi aadak kimi yazmaq olar:

C p CV dV dV C p (1 + )= . V CV V CV
140

(4.45)

Onda (4.44) tnliyi aadak kil dr: dV dp k + = 0, (4.46) V P Cp adiobatik gstrici adlanr. buruda: k = CV (4.46) ifadsini inteqrallasaq, alarq: 1 1 k dV + dp = const; V p k ln V + ln p = const; ln p + ln V k = const; pV k = const (4.47) (4.47) ifadsi adiobatik prosesin tnliyi, yaud Puasson qanunu adlanr. Adiobatik prosesd meaniki i olar: pVk pV k = p1V1k = const , p = 1 k1 V olduundan,
l ad = =
V2

V1

pdV = pdV =
V2 k 1

V1

V1

V2

p1V 1k pV k dV = 1 1 V k 1 Vk
k 1

V1 ( k 1) V2

p1V 1 1 pV 1 1 k 1 k 1 = 1 k 1 k 1 k 1 V1 V 2 k 1 V 2 V1

yaud p1V1k = p2V2k = pV k = const olduunu nzr alsaq:

p Vk pVk l ad = 2k 2 1k 11 V 1 V 1 2 1 1 k 1 = k 1 ( p2V2 p1V1 ).

(4.48)

p1V1 = RT1 v p 2V2 = RT2 ifadlrini nzr almaqla (4.48) tnliyi aadak kil dr:

141

l ad =

R (T2 T1 ) k 1

(4.49)

Politropik prosesd adiobatik proses analoji olaraq sistemin tnliyi aadak kimi yazlr: pV n = const , (4.50) burada: n politropik gstricidir. Adiobatik proses analoji olaraq politropik prosesd meaniki i aadak dsturlarla tyin olunur: 1 (4.51) l= ( p2V2 p1V1 ) ; n 1 R l= (T2 T1 ) . (4.52) n 1

Slmada termiki i olar:

Tds = dq Digr trfdn is slmada termiki il politropik prosesin istilik miqdar (Cn) arasnda aadak laq vardr: dq = C n dT . Sonuncu iki ifaddn alrq: Tds = C n dT dT ds = C n T

(4.53)

(4.53) ifadsinin hr iki trfini srhdlri dailind inteqrallasaq: S2 T2 1 ds = C n dT T S1 T1

S 2 S1 = ln T2 ln T1

142

T2 (4.54) T1 (4.50) ifadsindn n politropik gstricisi aadak kimi tyin edilir: p1V 1n = p2V 2n ; lg p1V 1n = lg p2V 2n ; S 2 S1 = ln lg p1 + lgV 1n = lg p2 + lgV 2n ; n lgV 1 + lg p1 = n lgV 2 + lg p2 ; n(lg V 1 lgV 2 ) = lg p2 lg p1 ; p lg 2 lg p2 lg p1 p1 (4.55) n= = V1 lgV 1 lgV 2 lg V2 Politropik prosesin qrafiki tsviri kil 4.4- d gstrilmidir. Politropik prosesd istilik miqdar Cn aadak kimi taplr: nk C n = CV (4.56) n 1

kil 4.4. Qazn slmasnda politropik proses: a) p-V koordinatlar; T-s koordinatlar zr; 1-2- n k olduqda; 1 2 n> k olduqda; 1 2 n = k olduqda (adiobatik proses).

143

kil 4.4 dn grndy kimi politropik prosesd qazn slmasnda n < k olduqda entropiya azalr ( q < 0 ), n > k olduqda is entropiya artr ( q > 0 ). deal kompressorlarda silindrin qazla doldurulmas, hminin silindrdn qazn boaldlmasnda, qazn slmasndan sonra bu proseslr p1 v p2 sabit tzyiqlrind aparlmaldr. zobarik prosesd Klapeyron tnliyindn Gey Lssak qanununa sasn V = const (4.57) T burada da R/p =const olur. kil 4.5, a,b d p V v T- s koordinatlar zr izobarik prosesin qrafiki tlri kilmidir.

kil 4.5. zobarik prosesd qazn slmas: a) p - V koordinatlar; b) T-s koordinatlar zr

kil 4.5.a dan grndy kimi qazn slmasna srf olunan i aadak dsturla hesablanr:
l = p(V2 V1 ) .

(4.58)

144

Bu halda tzyiqi qalm qazn susi slmas ba vermir. gr sabit tzyiqd qazn boaldlmas prosesind susi hcm V2 dn V1- qdr azalrsa, onda hmin proses entropiya sisteminin azalmas istiqamtind gedir. zobarik prosesd entropiyann azalma miqdar (4.54) dsturuna analoji olaraq, aadak kimi taplr:
T2 (4.59) T1 burada: CP qazn slma prosesi zaman izobarik orta istilik miqdardr. Ona gr d izobarik prosesd istilik parametri (q) aadak ifad il tyin olunur: S 2 S 1 = C P ln

q = di = C P ( T 2 T 1 )
T1

T2

(4.60)

4.3. Kompressorlarda qazn genilnm prosesi

Kompressorlarda i dvr qazn genilnm prosesi ba verir. Yni balanc P0, V0 v slmada ii parametrlr olan p,V dyiilir. Msln, hcmi kompressorlarn silindrlrind qalq qazn genilnm prosesi kompressorlara ylm qazn boru kmrlrin vurulmas zaman ba verir. Qazlarn genilnmsi prosesi kompressorlarda sladrc hisslrdn szma zaman da ola bilr. Kompressorlarn konstruksiyalarnn iqtisadi chtdn effektli olmasnn saslandrlmasnda sas rolu hcmi kompressorlarn silindrlrind qalq qaznn genilnmsi prosesi, hminin sorma ttin geriy qaytm qazlar oynayr. Qazlarn slmas prosesind olduu kimi genilnmsind d izotermik, adiobatik v politropik proseslr ola bilr ( n k v n k olduqda). Qazlarn genilnmsind srf

145

olunan ilrin miqdarnn ifadlri slma prosesindki (4.37), (4.48) v (4.51) dsturlarna analoji olaraq alnr.

kil 4.6. Kompressorlarda qazn genilnm prosesi: a) p -V koordinatlar; b) T-s koordinatlar zr 3 4 v 34 tti politrop prosesd n > k v n < k olduqda; 3 4 tti adiobatik prosesd n=k olduqda; 3 4 tti izotermik prosesd n=1 olduqda. Qazlarda yuarda gstriln genilnm proseslrin uyun olaraq p=f(V) v T=f(s) diaqramma tlri kil 4.6 da gstrilmidir. 4.4. Kompressor qurularnn sas i arakteristikalar Hcmi v prli kompressorlar porenli v mrkzdnqama kompressorlardan ilm prinsipi il frqlnir. Kompressorlar i gstricilrinin (arakteristikalarnn) qiymtlrin sasn layihlndirilrk istismara buralr ki, bunlar da z ttbiq olunma raitini tapmaldr. Bu gstricilr aadaklar aiddir: 3 kompressorlarn mhsuldarlq srfi (Q, m /san), tzyiq (p, Pa); tlb olunan gc (N, kVt), faydal i

146

msal ( ,% ); slma drcsi ( =

temperaturu (t,0C). Klapeyron tnliyin sasn kompressordan an v mhsuldarlq srflri arasnda aadak laqni yaratmaq olar: P t Q = Q S V , (4.61) PV t S burada: Q kompressordan an qazn srfi, Ps, ts v Pv, tV uyun olaraq qazn kompressorlara sorulmas, elc d oradan vurulmas zaman tzyiq v temperaturdur. Kompressorlarda qazn slmas prosesin politrop rejimd baldqda Q v n arasndak asllq ifadsini aadak kimi tyin etmk olar:

Px ); komprimirovka Pd

pV

= RT ; P1V1n = RT1 v P2V2n = RT2 ;

(4.62)

Q=QS (sorma rtin sasn srf); Ps=P1, PV=P2, tS=T1, tp=T2 qbul etsk, (4.61) ifadsindn:
Q Qs = PS tV ; PV t S PS Q t S = PV Q s t

P1 Q T 1 = P2 Q T 2

(4.63)
V 2n T2

(4.62) ifadlrind Q sn =

V 1n T1

v Q n =

olduunu

nzr alsaq: P1Q sn = R ; P2Q n = R ; P1Q sn = P2Q n

Q Q P1 Q xn Q = n = = P2 Q s Q s Qs Qs
n n 1

(4.64)

147

(4.63) v (4.64) ifadlrinin sol trflri brabr olduundan, sa trflrinin brabrliyini yazsaq:
Q T1 Q = Qs T2 Qs Q Q s
n 1

Q ; Q s

n 1

T1 Q T ; = n 1 1 ; T2 Qs T2

Q = Q s n 1

T1 . T2

(4.65)

Kompressorlarn mhsuldarlq srfi olar:

T Q = Qs = Q ! T 2

1 n 1

(4.66)

Sorma raitin gtirilmi vahid zamanda kompressorun vurma boru kmrin verdiyi qazn mhsuldarl, hmin qaz ktlsinin miqdarna brabr olur. gr kompressora dail olan qazn sl S olarsa, onda ktlni ifad edn mhsuldarlq aadak kimi tyin olunar:
M = S Q, kq san .

(4.67)

Neft emal edn v kimyvi snaye mssislrind qazn ki mhsuldarlndan istifad olunur ki, kompressora qbul ediln qazn hcmi kisini S gtrmkl, bu kmiyyt aadak kimi taplr:
G = S Q, N san .

(4.68)

148

4.5. Kompressorlarn yaratd basq (tzyiq)

Qaz annn kompressorlarn giri v ksiklrindki basqs Bernulli tnliyin sasn aadak kimi ifad olunur:
H 1 = z1 + p1V1 +

12
2g

(4.69)

gr z1=z2 v 1 2 olarsa, (4.71) dsturu aadak kl dr: H tam = p2V2 p1V1 (4.73) Tcrbd kompressorlarn ii onlardan sonrak qaz boru kmrlrindki P2 tzyiqi il arakteriz olunur. Bu halda (4.73) tnliyindn P2 v Htam arasnda aadak asll almaq olar: 149

(4.70) 2g Kompressorlarn yaratd tam basq qaz annn enerjisini arakteriz 4.7. edir. Kompressorun tam bas qs, ona dail olan v ondan an qazlarn basqlar frqin brabr olur: 1 2 H tam = H 2 H 1 = (z 2 z 1 ) + ( p2V 2 p1V 1 ) + 2 12 2g (4.71) gr qazn komprimirovkasna srf olunan btn enerji basqsn H adlandrsaq, onda tam basq olar: H tam = H H , (4.72) burada, H qazn slmas prosesin srf olunan enerji basqsdr: H = pdV

H 2 = z 2 + p2V2 +

22

H tam + P1V1 (4.74) V2 susi halda (4.74) ifadsi il kompressorlar n izafi tzyiqin qiymti tyin edilir. zafi tzyiq manometrik tzyiq brabr olduqda, kompressora giridki tzyiqi atmosfer tzyiqin brabr gtrmkl (P1=Pa), manometrl lln tzyiq olar: H P2 man = P2 Pa = tam = 2 gH tam , (4.75) V2 buradan P (4.76) H tam = 2 man . 2 g P2 =
(4.50) tnliyini slmann mumi hal n ttbiq etsk, alarq:
V P2 = P1 1 V 2 = P1 2 1
n

(4.77)

Bundan baqa Klapeyron tnliyindn aadak ifadni almaq olar: P1V1 P2V2 P2V2 P1V1 ; = R; = R; = T1 T2 T2 T1 VT (4.78) P2 = P1 1 2 V2T1 (4.77) ifadsindn aadak asllq alnr:
V1 P =n 2 V2 P1

(4.79)

(4.79) ifadsini (4.78) d yerin yazsaq alarq: 150

P2 V1 T2 P T = =n 2 2 P1 V2 T1 P1 T1

(4.80)

(4.80) tnliyini
P2 = P 1 1 P2 P 1
1 n

P2 nisbtin gr hll etsk: P1

T P P 2 ; 2 2 T1 P1 P1
1 n

T = 2 T1

P ; 2 P 1

n 1 n

T2 (4.81) . T1

(4.81) tnliyindn st gstricisini ifad edn n kmiyyti aadak kimi taplr:

P lg 2 P 1
n 1 n

= lg

T2 n 1 lg P2 = lg T2 ; ; n P1 T1 T1

n 1 lg T2 lg T1 lg T2 lg T1 = ; n 1 = n ; n lg P2 lg P1 lg P2 lg P1 P lg 2 P1 1 n= = (4.82) P2 T2 lg T2 lg T1 1 lg lg P1 T1 lg P2 lg P1
4.6. Kompressorlarn tlb olunan gc

gr kompressorlarn mhsuldarl (srfi) Q, qazn vahid hcmin dn gc l olarsa, onda kompressorun gc olar: lQ [kVt ] N= , (4.83) 102 151

Hcmi kompressorlar n slmann tam tsiklind l aadak kimi tyin edilir: l = l sor + l + lV (4.84) Burada: lsor sormada i: lsor=p1V2; ls qazn susi slma prosesin srf olunan i:
l = pdV , mnfi iarsi hcmin V1- dn V2 y
V1 V2

doru azalmasn gstrir, ona gr d inteqraln srhdlrini dyik :

l =
V1 V2

pdV ; lV qazn kompressordan vurma borusuna

verilmsind srf olunan i: lV = P2V2 . Prli kompressorlarda srf olunan tam i aadak dsturla tyin olunur:
l = Vdp
P 1 P2

(4.85)

Mlum olduu kimi kompressorda qazn slmasnda dl=didq olur. Digr trfdn d

pdV = d ( pV ) Vdp, dq = du + pdV

olduundan:
dq = du + d ( pV ) Vdp = d (u + pV ) Vdp, olduunu nzr alsaq: dq = di Vdp . u + pV = i

(4.86) (4.87)

Harada ki,

dl = Vdp.

Kompressorlarda tlb olunan gcn yekun ifadsini almaq n srf olunan susi iin miqdarn bilmk lazmdr. 152

4.7. Kompressorlarn faydal i msal

Kompressorlarn faydal i msal aadak dsturla hesablanr: N lQ = , (4.88) = Nh Nh burada: N v Nh komperssorlarn uyun olaraq tlb olunan nzri v hqiqi gclridir. gr tlb olunan lav gc N l iar etsk: N = N h N , faydal i msal olar: N N N N = = h = 1 . (4.89) Nh Nh Nh lav gc aadaklardan tkil olunmudur: N = N 0 + N hid + N mex , (4.90) burada: N 0 qazn slmasnda Q srfin uyun olaraq gc srfiyyat; N hid qazn rastlad hidravliki mqavimt srf olunan gc; N mex qaz ann meaniki srtnmsin srf olu nan gcdr. Kompressorlarn hcmi faydal i msal mhsuldarlq (Q) v nzri srflr (Qn) gr aadak kimi tyin edilir: Q Q Qn Q 0 = = = 1 (4.91) Qn Qn Qn Basq itkisinin H , tam basqnn Htam v kompressorun yaratd basqnn H olduunu nzr almaqla, hidravliki faydal i msal aadak dsturla taplr: 153

h =

H H H H = tam = 1 H tam H tam H tam

(4.92)

(4.76) ifadsini (4.92) d nzr almaqla kompressorun ildiyi vat P1=Pa halnda hidravliki faydal i msal olar:

h = 1

P V H H H = 1 = 2 man 2 H tam P2 manV2 P2 manV2

(4. 93)

H = P2 olduunu nzr alsaq: V2 P P2 h = 2 man . P2 man

(4.94)

(4.91) v (4.92) ifadlrin analoji olaraq kompressorlarn meaniki faydal i msal aadak kimi tyin edilir:

m =

N h N mex N mex = 1 Nh Nh

(4.95)

Kompressorlarn mumi faydal i msal hcmi, hidravliki v meaniki faydal i msallarnn hasili kimi taplr: = 0 h m ; yaxud (4.96) P2 N mex Q 1 1 = 1 Q n P2 man Nh

154

4.8. Porenli kompressorun konstruksiyas v tiplri

Porenli kompressorlar hcmi kompressorlar tipin aid olub, kompressorlarda hcmin dyimsi hesabna bal fzada qazn slmas v yerdyimsi ba verir. Porenli kompressorlarda bel fzada ii silindr yerldirilir ki, bu da qaza tsir etmk mqsdi il hcmin dyimsind mhm rol oynayr. Porenli kompressorlarn prinsipial semi kil 4.8 d gstrilmidir. Semdn grndy kimi kompressorun sas hisslri silindr (1), poren (2), ii qbul klapan (3), ii vurma klapandr(4). Poreni hrkt gtirn yri dili surgu sistemi aadak hisslrdn ibartdir: silindrin pistonunu srgu qolu il birldirn o (5), kreyskop (6), srg qolu (7), yri di (8). Bu sistem porenin irliy v geriy hrktini tmin edir, bununlada qazn kompressora qbul olunaraq, orada slmas il tzyiq altnda nql olunmasna rait yaradr.

kil 4.8 Sad hrkt malik porenli kompressorun semi

Porenin iki knar vziyyti arasndak msaf (A-A v B-B mstvilri zr) srti n = 0 olmaqla, porenin gedii S adlanr. 155

Porenli kompressorlar aadak qaydada ilyirlr. Porenin (2) saa hrkti il ii silindrin hcminin bymsi nticsind oraya 3 qbul klapannn almas hesabna boru kmrindn qaz dail olur (kil 4.8). Bu proses sorma prosesi adlanr. Porenin knar B-B mstvisin atdqda 3 klapan balanr. Porenin hrkti BB mstvisindn CC mstvisin atdqdan sonra qazn silindr dailind slma prosesi baa atr v bu vziyytd 4 aric etm klapan alr. Sonra is qazn vurulmas balayr ki, bu da slma prosesi vasitsi il nql olunan qazn 4 klapanndan kerk tzyiqli (basql) boruya dail olmas il nticlnir. Bellikl, qazn poren dail olma prosesind 3 klapan alr, 4 klapan is balanr v ksin qaz porendn aric olduqda 3 klapan balanr, 4 klapan alr. Bu prosesin periodik olaraq tkrarlanmas il porenli kompressorlar vasitsil boru kmrinin tti zrind qazn tzyiqi artrlr. Porenli kompressorlar birbirindn silindrlrinin tiplrin v onlarn fzada yerldirilmlrin gr frqlnirlr. Bu kompressorlarn mumi klassifikasiyas aadaklardr: 1. lm (hrkt etm) prinsipin gr sad (kil 4.8) v ikiqat hrktli (kil 4.9, a) silindirli hminin diferensial silindirli, kompressorlar (kil 4.9, b); 2. Pilllrinin sayna gr birpillli (kil 4.8), ikipillli (kil 4.9, b, e, f, k), pillli (kil 4.9, c) v opillli. Mvcud kompressorlarda pilllrin say adtn yeddidn o olmur. 3. Silindlrin sayna gr birsilindrli (kil 4.8, 4.9, a, b) ikisilindrli (kil 4.9, c, d, , k), silindrli (kil 4.9, e) v osilindirli; 4. Silindrin yerlm sralarnn sayna gr bircrgli (kil 4.9, f), ikicrgli (kil 4.9, d) v ocrgli; 5. Silindrlrin mstvid arientasiyasna gr kncl (kil 4.9, ), U formal (kil 4.9, e); 156

6. Bir biri il ks mvqeli hrktd olan porenli kompressorlar (kil 4.9, k). Bundan baqa kompressorlar su v hava anl olurlar. Su anl kompressorlar byk mhsuldarlql buralrlar.

kil 4.9. Porenli kompressorlarn mvcud semlri

157

4.9. Porenli kompressorlarn tbii qazn mayeldirilmsind ilm susiyytlri

Masir neftarma v neft kimyas tenologiyasnda, slm havann arakteristikasndan frqli olaraq qazn slmas prosesi byk hmiyyt malikdir. Tbii qazn v neftarmada alnan qazn mayeldirilmsi susi il geni yaylmdr. stismar dvr bel qazlarn kompressorlarda slmasnda aadak susiyytlri nzr almaq lazmdr. Mayeldirilmi qazn trkibind metan, etan, etilen, propan, propilen, butan, butilen v s. qazlarn qarqlar vardr. Neftli qazn trkibind ayrca C3, C4, C5 v daha yuar komponentlr vardr ki, bunlar da yngl kondensasiya etmk qabiliyytin malikdirlr. Kondensasiya prosesi kompressorlarn silindrind v soyuducusunda termodinamiki raitd zn susi il bruz verir. Bu halda kompressorlarn srfi 15 20 % azala bilr. Kompressorlarda i dvr qazl neft mayesi tzyiq (p)v temperaturunun (T) dyisin sbb olur ki, bu da silindrd ayrayr komponentlrin kodensasiya olmasna balamasna rait yaradr. Mayelmi qazn buarlanmasnda silindrd quru srtnm mahid olunmas n vvlcdn kompressora qazn dail olmas, porenin ilk vziyytd olmas v silindrin daili sthi zr hrktin dayandrlmamas o vacib msllrdn biridir. Bu mayelmi qazn vurma boru kmrin buarlanm vziyytd dail olmas n sas rt hesab olunur. Kompressorlarn pillli, aquli v stasionar nvu neft mhsulunun piroliz olunmas il alnm qazlarn slmas n nzrd tutulmudur. Sni neftli qazlarn nql olunmas n 2CQ-50 markal kompressorlarndan istifad olunur. Tbii neftli qazn kompressordan kemsi zaman onun az miqdarda bir hisssi mayelmi vziyyt dr. Qazn mayelmi bel hisssinin 158

kompressordan knarladrlmasn tkil etmk n orada komprimirovka sisteminin quradrlmas byk hmiyyt ksb edir v bu sistem hmin prosesd hlledici rol oynayr.
4.10. Mrkzdnqama kompressorlar haqqnda mumi mlumat v onlarn konstruksiyalar

Mrkzdnqama kompressorlar neft kimyas v qaz snayesi mssislrind ttbiq olunan kompressor manlarnn 70% - qdrini tkil edir. Mrkzdnqama kompressorlarnn mtlif grnlrd olmas, onlarn ventilyator v ii parametrlrinin bir biri il frqli olmas il myyn edilir. Mrkzdnqama kompressorlarnda tzyiqin nisbi arakteristikas = 2 ,5 3,0 olduqda onun qiymti 1,2 MPa dan 3,0 MPa a qdr artr. > 1,1 olduqda bu kompressorlar qaz nqli ilrind, < 1,1 olduqda is ventilyasiya ilrind ttbiq olunur ki, bel kompressor manlarnda tzyiq 0,015MPa a qdr qalr. Mrkzdnqama kompresslorlar birpillli v opillli olurlar. Qazn bel kompressorlarda slmas pilllr zr ardcl yerin yetirilir. kil 4.10 da mrkzdn 4.10. qama kompres sorlarnn ksiyi zr orada qazn hrkt semi gstrilmidir. Qazn kompressorda hrkt prosesi aadak kimidir: qaz 1ii arndan kerk diffuzora (2) dail olur, oradan ks istiqamtlndirici apparata 159

(3) doru ynlir. Sonra is qaz 5 ii ar ylaraq, diffuzordan (4) kemkl vurma kamerasna trr ki, oradan da qaz nql olunmaq n yksk tzyiq altnda boru kmri ttin verilir. Mrkzdnqama nasoslarnda sas ilk hisslri n aadak sistem kompleksi vardr: ii ar diffuzor ks istiqamtlndirici apparat. Qazn basqs v yerdyimsi mrkzdnqama nasoslarnda mann korpusu dailind qaz hissciyinin ii arnn prlrind frlanmas hesabna yaranr. Bu zaman qazn slmas prosesind termodinamiki parametrlrin fasilsiz dyimsi vziyyti z tsirini tzyiq (p) v temperatura (T) gstrir.
4.11. Mrkzdnqama kompressorlarda qazn basqs, srfi v gc

Mrkzdnqama kompressorlarnda qazn bir pilld susi enerjisi, yaud vahid ktlsin dn i:
e = g ( z 2 z1 ) +
p2

2 dp 2 12 + + eq 2 p1

(4. 97)

(4.97) tnliyind z 2 z1 frqinin qalan hdlrl mqayisd o olmasn v h = e / g olduunu nzr alsaq, bir pilld tam basq aadak kimi olar:
h=
p2

p1

dp

2 2 12

2g

+ hq

(4.98)

Onda kompressorda yaranan tam basq aadak dsturla tyin olunar: ps dp s2 b2 H= + + Hq , (4. 99) 2 pb 160

burada: 1 , b v 2 , s komrpessorun uyun olaraq pillsinin, yaud znn balancdak srtlr; eq Eq hq = , H q = uyun olaraq pilld v kompressorun g mg znd yaranan hidravliki mqavimti df etmk n enerji itgisi, yaud basqdr. Mrkzdnqama kompressorda sonsuz sayda prlri olan ii ar n basq aadak ifad il tyin olunur: 1 h = (u 2 c2u u1c1u ) . (4.100) g Basq byk olduqda c1u = 0, u1c1u = 0 olur. Onda sonuncu ifad aadak kild olar:
h=

1 u 2 c2u . g 1 2 2u 2 . g (4.101)

2 = c2u / u 2 olduundan:
h=

i arnda prlrin say sonlu olduqda:

2 = k z

c2 r ctg 2 . u2

Bu halda ii arnn basqs n tnlik bel yazlar:

h= c 1 2 (k z 2 r ctg 2 )u 2 , g u2 kz = 1

(4.102)

burada: kz Stedola gr dzli msaldr:

sin 2 ;

(4. 103)

161

z ii arnn prlrinin saydr. gr ii arnda qazn srtini c2 r , ii arn ndak kanaln enini b, prlrin sayn z, da prlrin qalnln v arn diametrini D2 gtrsk, onda ii arndan an qazn srfi Q = (D2 b z )c2 r . (4.104) i arn ndak sahnin azalmas 2 , qazn

slmasna dzli k =

msallar il nzr alnarsa, onda b

b c2 r 2 D2 u 2 . D2 u 2

bir pilld qaz ann srfi aadak dsturla taplar:

Q = 2 k 2 bD2 c2 r = 2 k 2 u2 =

(4.104)

olduunu (4.104) tnliyind nzr alsaq, 60 60 srf n yekun dsturu alarq:

c2 r 3 D2 n (4.105) u2 Kompressorlarn gc aadak dsturlarla tyin olunur: k 1 G k ps k (4.106) N = RT b 1 ; p ad k 1 b Q = A 2 k 2 b N = GH , burada: H kompressorun basqsdr. Kompressorun faydal i msal aadak dsturla tyin olunur: H Hd H = = tam , (4.107) H tam H tam

D22 n

; A=

yaud

162

burada: Hd ii arn dailind qaz annn hrkti zaman baa atmam qazodinamiki basq itkisidir:
Hd=Htam H

(4. 106) v (4.107) ifadlrin sasn mrkzdnqama kompressorlarnda faydal i msal aadak dsturla tyin etmk olar: p lg b ps = . (4.108) Ts k lg k 1 Tb
4.12. Mrkzdnqama kompressorlarn dyn elementlrinin konstruktiv arakteristikalar i ar. Mrkzdnqama kompressorlarnn ii arnn prlri araya yilmi formadadr. i ar n 2 buca 40 50 0 , prlrin say is z = 14 28 olur. Masir kompressorlarda ii arn n v ara disklrinin hr ikisi baldr. Mrkzdnqama nasoslarnda ii arnn prlrinin saynn tyin olunmas n aadak dsturlardan istifad olunur: + 2 6 ,8 sin 1 2 . (4.109) z2 = D2 lg D1 i arnn nda dairvi srt u2=250 300 m/san olur (kil 4.11). Dairvi srti tyin etmk n Ma kriteriyasndan istifad olunur:

M=

c2 , a2

163

burada: c2 ii ardan da qazn mtlq srti; a2 qazda ssin srtidir.

kil 4.11. Mrkzdnqama kompressorlarda ii ar

Tcrblr sasn myyn edilmidir ki, Ma ddi 0,55 1,0 intervalnda dyiir. Diffuzor. Prsiz diffuzorlar kanal v iki paralel divardan ibartdir (kil 4.12). Bu diffuzorlarda hissd srt:
c=

k 4D4 b3 sin

(4.110)

Diffuzorda mumilikd hidravliki itgi aadak dsturla taplr:

hg = g
2 c2 , 2g

(4. 111)
kil 4.12.Prsiz diffuzor

burada: g prsiz diffuzorda yerli mqavimt msal: 164

 g = 0,147 0,0046( 12 0 );

(4.112)

diffuzorun genilnm buca olub, aadak ifaddn tyin edilir: b3 D3 (4.113) sin . tg = 2 2 D4 1 D3
Prli diffuzorda prlr ii fzasnda trpnmz vziyytd brkidilmidir (kil 4.13).

kil 4.13. Prli diffuzor

1 diffuzor; 2 ii ar; 3 korpus; 4val.

Prli diffuzorlarn nda srt:

c=

D4 4b4 k 4 sin 4

(4.114)

burada: 4 diffuzora girid bucaq olub, c4 v u4 srt vektorlar arasnda qalan bucaqdr. Bel kompressorlarda yritli prlrin say 165

z=

6 ,8 sin

3 + 4
2

D lg 4 D3

(4.115)

dztli prlrin say is: 360 z= il tyin olunur.

Haradak = 10 0 diffuzor bucadr. ks istiqamtlndirici apparat. Qazn diffuzora trlmsi n ks istiqamtlndirici apparatda say z = 12 18 kil 4.14. ks olan prlrdn istifad olunur istiqamtlndirici apparat (kil 4.14). ks istiqamtlndirici apparata girid knc buca aadak dsturla taplr:
c tg 5 = 5 c 4
2

D 5 (1 + tg 2 4 ) 1 . D 4

(4.116)

Tcrb yolu il myyn olunmudur ki, maksimal faydal i msalnda 5 = 30 0 v 5 = 4 (4.117) olur. ks istiqamtlndirici apparatn eni aadak dsturla hesablanr: tg 4 girid: , (4.118) b5 = b4 tg 5 yaud (4.117) ifadsin sasn b5=b4; 166

Q , (4.119) 6 k 6 c6 D6 burada: 6 , k 6 , c6 ks istiqamtlndirici apparat n uyun olaraq sahsinin azalmasn nzr alan, slma k 6 = 6 msallar v qazn srtidir. b ks istiqamtlndirici apparatda hidravliki mqavimt msal .i .a = 1 2 olur. Vurma kameras. Kompressorun sonuncu pillsindn qazn ylmas n vurma kamerasndan istifad olunur. kil 4.15 d vurma kamerasnn sas hisslrinin ksiklr zr konstruksiyas gstrilmidir. Vurma kamerasnn diffuzorlu hisssind genilnm buca 0 0 = 50 60 , dffuzorsuz hisssind is 450 y yan olur. Qazn vurma kamerasna dail olma bucandan ( ) asl olaraq hidravliki mqavimt msal = 0 ,1 1,0 hdudlarnda kil 4.15. Vurma kamerasnn en ksiyinin formas: dyiir. a dail olmann radial ksiyi; Sladrma. Mrkzb prli diffuzordan sonra ; c dnqama kompressorlarnda diffuzorsuz; d daili en ksiyin sladrma sasn daralmas. kompressorun pilllrind labirint sladrma il aparlr (kil 4.16; kil 4.17). da: b6 =

167

kil 4.16. Mkkzdn qama kil 4.17. Mrkzdn qama kompresorlarnn pilllpressorlarnda labirint sxladrma rind sxladrmann sxemi nn sas sxemlri

Labirint sladrmadan sonra qazn srfi Stadol dsturu il tyin edilir. 2 p , (4. 120) Gl = D m z m burada: sladrmada srf msal; m qazn orta sl; z qa elementlrinin say; p = p1 p 2 - tzyiq dmsidir. Tzyiq dmsi aadak dsturla tyin edilir:
2 2 u2 u1 3 p = m , 4 2

(4. 121)

burada: u1 v u2 uyun olaraq sladrmadan vvl v sonrak hisslrd qazn srtidir. 168

4.13. Mrkzdnqama kompressorlarn konstruksiyalar

Bir ne mrkzdnqama kompressorlar aaadk kimi arakteriz olunurlar: Vurma tipli 1053-13-1 (kil 4.18) birtkrli, birpillli, birtrfli girili v diffuzorsuzdur. i tzyiqi 0,03 MPa, faydal i msal 0,95, ii arnn frlanmasnn dvrlr say n=180dvr/san-dr. Vurma tipli 1200-25-1 (kil 4.19) birpillli, ikitrfli girilidir, srfi Q= 108 m3/san, sonunda tzyiq ps=0,15 MPa dr. Diffuzorun prinin meyllik bucann dyimsini tnzimlmk n komrpessorlarn srfini Q=42 m3/sandk azaltmaq olar. Tipi K10061 62 olan kompressor (kil 4.20) soyuducu il tmin olunub, srfi Q=1,5 m3/san, sonunda tzyiq pk4=0,8MPa kil 4.18. Vurma tipli 1050-13-1 dr. kompressorunun mumi grn Kompressorlar iki crgli v ikitrfli anl ola bilr ki, bunlarn da bepillli nvnn konstruksiyas kil 4.21 d verlmidir.

169

kil 4.19. Vurma tipli 1200- 25-1 markal kompressor

kil 4.20. K-100-61-2 tipli kompressorlar

170

kil 4.21. kitrfli anl, bepillli kompressorlarn konstruksiyas 4.14. Rotasiyal kompressorlar. Rotasiyal lvhli kompressorlarn ilm prinsiplri

Rotasiyal komrpessorlar qaz nql edn manlarn geni yaylm bir ne sinfinin birlmsind susi rol oynayr v bu tip kompressorlar korpusdan, iki rotordan ibart olur. Ona gr d bu kompressorlar hcmi tipli olurlar. Rotasiyal kompressorlarn aadak nvlri vardr: rotasiyal lvhli, mayeli hlqvari, ikirotorlu v vintli kompressorlar. Masir rotasiyal komrpessorlarn sonunda qazn tzyiqi 1,2 MPa a qalr ki, bu da onlarn ttbiq olunma diapazonunu myyn qdr mhdudladrr. Buna bamayaraq rotasiyal kompressorlar neft kimya tenologiyasnda, kimya v qaz mssislrind, soyutma ilrind v vakuum tenikasnda z ttbiqi geni tapmdr. 171

Rotasiyal lvhli kompressorlarn konstruksiyas kil 4.22 d gstrilmidir.

4.22.

4.23. : 1- ; 2- ;

Bu kompressorlarn ilm prinsipi aadak kimidir: kompressorlara qaz 1 sorma borusu il dail olur, 2 rotorunun frlanmas il 4 ii lvhsin atlan qaz an mrkzdnqama qvvsi tsirini yaradr. Qazn slmas iki yritli lvh il hat olunmu a aralnda, komrpessorun korpusu (3) v rotorun sthi arasndak zonada ba verir. Vurma borusuna is slm qaz (5) borucuundan kerk dail olur. Rotasiyal lvhli mrkzdnqama kompressorlarnn nzri srfi aadak dsturla taplr: 2e(D zS )l s n , (4. 122) Qn = 60 burada: e eksentrisitet; D silindrin diametri; z lvhlrin say; 172

ls silindrin uzunluu; S lvhlrin uzunluu; n dvrlr saydr. Kompressorun hqiqi srfi is Qh = Qn =

2e(D zS )l s n m3/san 60

(4. 123)

olar. Rotasiyal lvhli kompressorlar n srf msal

pv , (4.124) ps dsturu il tyin edilir v ya kil 4.23 d gstriln yrilrdn taplr. (4. 122) tnliyindn mlum olur ki, lvhlr kompressorun nzri srfini 2ezSl s n ezSl s n Q = = , (4.125) 60 30 qdr azaldr. Birpillli rotasiyal lvhli kompressorlarn konstruksiyas kil 4.24 d verilmidir. Bu kompressorlarda son tzyiq 0,4 0,5 MPa intervalnda dyiir. kipilli PCK 50 7 markal rotasiyal lvhli kompressor aadak arakteristikalara malikdir: sorma rtin gr srf: Q=0,83 m3/san, son tzyiq pk=0,7MPa, frlanma tezliyi n = 8,3 dvr /san, gc Nb=273 kVt.

= 1 0,005

4.15. Mayeli hlqvari kompressorlar

Mayeli hlqvari kompressorlar rotasiyal kompressorlarn baqa nvdr. Bu kompressorlarn konstruksiyasnn dailind yerldirilmi prli (1) ii arnn (rotorun) frlanmas il maye 5 hlqsin dail olur (kil 4.25). 173

kil 4.24. Birpillli rotasiyal lvhli kompressor

1-krvi tkrcik; 2- sladrlm halqa; 3- qapaq; 4 korpus; 5 sladrlm ara halqa; 6 frlanan halqa; 7- rotor; 8 salnikin qapa; 9 rotorun lvhlri.

kil 4.25. Mayelihlqvari rotasiyal kompressorun konstruksiyas

174

3 borucuu il kompressora dail olan qaz an 5 hlqvari korpus dailind sldqdan sonra 4 borucuu vasitsi il vurma borusuna verilir. Mayeli hlqvari rotasiyal kompressorlarda nzri srf aadak dsturla hesablanr: 2 2 D lpn D1 2 Q n = , (4.126) a zS ( S a ) 2 2 60 burada: D1 v D2 prlrin uyun olaraq vvlind v so nundak dairlrin diametrlri; a prlrin hlqd minial yklnmsi; z prlrin say; D D1 S prlrin enidir: S = 2 ; 2 lp prlrin uzunluudur; z frlanma tezliyidir. Bu kompressorlarn hqiqi mhsuldarl Qh = 0Qn , m3/san (4. 127) dsturu il tyin olunur, 0 hcm gr faydal i msal: 0 = 0,96 . kitrfli hrkt malik su il ilyn rotasiyal kompressorlarn ttbiq sahsi 98% - atr (kil 4.26). Bu kompressorlarn kil 4.26. Su il ilyn, ikitfrli faydal i msaln hrktli komrpessorlarn semi artrmaq n prlr araya yilir v kompressorun korpusu is ellips klind dzldilir. 175

4.16. kirotorlu rotasiyal kompressorlar

kil 4.27 d ikirotorlu rotasiyal kompressorlarn mtlif formalarda dzldilmi tiplrinin konstruksiyalar verilmidir.

kil 4.27. Mtlif formal ikirotorlu rotasiyal kompressorlarn konstruksiyalar

Rotorlarn eyni zamanda hr ikisinin d hrkt glmsi il qaz borudan sorulur, sonra slr v yksk tzyiq altnda vurma borusuna trlr. Porenli komrpressorlar n anoloji p-V diaqramndan frqli olaraq ikirotorlu rotasiyal kompressorlarda 12 tti zr V=const, 1 2 tti zr V const olur (kil 4.28).

176

kirotorlu rotasiyal kompressorlarn hqiqi srfi aadak dsturla tyin edilir: D 2 l s nk (4. 128) Qh = 2 burada: D v ls uyun olaraq silindrin diametri v uzunluu, m; kil 4.28. kirotorlu n rotorun frlanma kompressorlarn i tsikli tezliyi, dvr/san; k silindrin en ksiyindn faydal istifad olunma msal: k = 0,5 0,95; srf msaldr: = 0,65 0,85 Bu kompressorlarn hqiqi gc is aadak dsturla taplr:
Nh = Q h( pV p s ) , kVt m 3600 102

(4. 129)

burada: m meaniki faydal i msal: m = 0,8 0,9 ; pv v ps uyun olaraq kompressorun vurma v sor ma hisssindki tzyiqlrdir. Hal hazrki dvrd ikirotorlu rotasiyal kompressorlarn alttrfli laqlndirilmi nv d qaz snayesind z ttbiqini tapmdr. Bu kompressorlarn ilm prinsipi iki rotorun prlrinin bir birinin ksin frlanmasna saslanmdr (kil 4.29).

177

4.17. Vintli kompressorlar

Vintli kompressorlar Lisolm tipli buralrlar (kil 4.30). Bu kompressorlar aparc vint (1), kmki vint (2) v korpusdan (3) ibartdir. Kmki vintin hrkt glmsi il aparc vint frlanaraq qazn slmas mliyyatn yerin yetirir. Kompressora qbul olunan qazn slmas il onun vurma borusuna tzyiqli trlmsin nail olunur. gr vintli kompressorun kanal hisssinin en ksik sahsi F, uzunluu lk, kanallarn say z, rotorun frlanma tezliyi n olarsa, onda srf aadak dsturla hesablanar:

kil 4.29. Alttrfli laqlndirilmi ikirotorlukompressorun semi

Q = Fl k zn , m3/san

(4.130)

Aparc v kmki vintlrin yerldiyi kanallarda nzri v hqiqi srflri uyun olaraq aadak ifadlrl tyin etmk olar: Qn = F1l k 1 z1n1 + F2 l k 2 z 2 n2 , m3/san (4.131)
Qh = z1n1l k ( F1 + F2 ) , m3/san

(4.132)

burada: vintli kompressorlar n srf msaldr: = 0 ,85 0 ,92 ; (4.132) ifadlrind is z1n1=z2n2 v lk=lk1=lk2 olur. 178

Vintli kompressorlarda sondak tzyiq 0,3 MPa olduqda, srf Q = 0,06 0,4 m3/san olur. Rotorun frlanma tezliyi is 50 200 dvr/san intervalnda dyi bilr. Vintli kompressorlar da hminin ikirotorlu olurlar. prinsipin gr bu rotorlarn frlanmas bir birinin iini tamalayr.
4.18. Olu kompressorlar, onlarn i prinsipi v sas parametrlrinin tyini

kil 4.30. Lisxolmtipli vintli kompressorun 179 konstruksiyas

Olu kompressorlar hal hazrki dvrd snayed ttbiq tempin gr geni yaylmdr. Olu kompressorlar aadak sas hisslrdn ibartdir: korpus (1), ii ar (2), olu rotor (3). i arnn frlanmas nticsind qaz prlr vasitsi il kompressorlarn dailin sorulur v qazn slmas nticsind onun tzyiqi artr (kil 4.31). Bu zaman dairvi srtlr sabit qalr u1=u2. Kompressorlarda srtin

bucaqlar diaqramndan istifad parametrlri taplr (kil 4.32).

etmkl

onun

sas

kil 4.31.Oxlu kompressor

kil 4.32. Srtin bucaqlar diaqram: ii

arxnn giriind; bii

Dairvi srtlr brabr olduundan olu kompressorlarda qazn hrkt tnliyini aadak kild yazmaq olar: p2 2 dp 2 12 + + hitgi = 0 g 2g p1 (4.133) yaxud p2 2 dp 2 12 = hitgi g 2g p1 Kompressorun giriind I-I, nda is IIII ksiyi gtrrk, frlanma anndan r msafd elementar dF sahsi n srfin dyimzlik (ksilmmzlik) ifadsindn aadaklar almaq olar (kil 4.31):

1dFc1a = 2 dFc2 a ; c1a 2 = . c 2 a 1

180

(4.134)

Qazn slnn dyimz olduunu 1 2 nzr alsaq c1a = c2 a olar. Kompressorun nda qaz annn susi enerjisi tnliyi, yaud basqs aadak dsturla ifad olunur: 2 2 2 pv c 2 pv u 2 2 + = + + (4.135) H = H st + H d = v 2g v 2g 2g Statiki basqnn H st =

pv

artrmas n dairvi

2 u2 2g

srt basqsnn azaldlmas hesabna dinamiki basq

Hd =
2 2 u2 2 + 2g 2g

azalr. Mrkzdnqama nasoslar n Eylerin mlumat tnliyindn istifad etmkl, olu kompressorlarn basq tnliyini aadak kild almaq olar: Hn = c2 cos 2 = c2 a u 2 c2 cos 2 u1c1 cos 1 g v c1 cos 1 = c1a vzlmsi il alarq: Hn = (4.136)

u 2 c2 a u1c1a g c2u = u c2 a ctg 2 ; c1u = u c1a ctg1 olduundan Hn =

u (c1a ctg1 c2 a ctg 2 ) . (4.137) g (4.137) tnliyi sonsuz sayda prlri olan olu kompressorlar n nzri basqnn sas tnliyi adlanr.

181

Olu kompressorlarda ventilyatorlarn ildiyi raitd 1 = 2 v c1a = c2 a = ca olur. Bu halda nzri basqnn tnlyi aadak kil dr. Hn = uca (ctg1 ctg 2 ) . g
p2

(4.133)tnliyindn statiki basq,

p1

dp

inteqralnn gs-

tricisinin n qiymtin gr aadak tnlikdn taplr:

n 1 2 2 p2 n n 1 = 1 (1 ) 1 2 (4.138) RT1 p1 2g n 1 1

burada yerli mqavimt msaldr. Olu kompressorlarn sas gstricilrindn biri basq msaldr v bu msaln qiymti statiki basqnn kompressorda yaranan nzri basqya nisbtn brabr olur:

H =

H st . Hn

(4.139)

Olu kompressorda yaranan hqiqi basq (4.137) dsturu il tyin olunan nzri basqdan H = hi.c + hi.a qdr v bu basqlarn frqi (H ) kompressorda basq itgisi olub, ii arndak v istiqamtlndirici apparatdak basq itgilrinin cmindn ibartdir. Bu basq itgilrinin miqdar hidravliki faydal i msal il taplr: H n (hi.c + hi.a ) Hn Olu kompressorlarn gc is aadak dsturla hesablanr:

h =

182

N=

GH 102

burada: H basq; G vahid hcmi kiy dn qazn srfidir.

4.19. Olu kompressor manlarnn arakteristikas

Olu komrpessor manlarna olu kompressor, ventilyator v qaz nqledicilr aiddir. Bunlardan snayed daha o yaylan ventilyasiya v su annn dvr etmsini tmin etmk n istilikana (qazanana) sistemind ttbiq olunan olu ventilyatorlardr. Olu kompressorlar v qaz nqledicilr mlum olduu kimi opilllidirlr. Olu kompressorlarn pilllrinin maksimal say 20 dir. Pilllr mann statoruna yerdyimsiz vziyytd brkidilmi ii arndan v istiqamtlndirilmi aparatdan tkil olunmudur. Bel olduqda opillli kompressorlarn pilllrind qaz an ii arna qdr istiqamtlndiyi kimi, elc d ii arndan sonrak hissy d hmin qaydada trlr. i arnn prlrinin say olu kompressor manlarnn iinin effektivliyin tsir edir. Tcrblr gstrir ki, ventilyatorlarda prlrin say artdqca, faydal i msal azalr. Bel ki, iki prli ar n = 79% olduu halda, alt prli ar n = 68% olur. Olu kompressorlarda is prlrin say arn diametrindn asl olaraq myyn qdr o olur. Bel kompressorlar n hesabat sasnda prlrin say iki dd olduqda, ii arnn diametrini 25mm gtrmk lazm glir. Olu kompressor manlarnn arakteristikalar p=f(Q), N=f(Q) v = f (Q) asllq yrilri il ifad olunur. kil 4.33 d olu ventilyatorun arakteristikalar gstrilmidir. Bu manlarn arakteristikalarnn susiliyi 183

ondadr ki, p=f(Q) yrsind dmni nzr alr v bu halda (4.135)tnliyi il taplan enerjinin mumi balansnda kiik srflrd qaldrc qvvnin dmsi hesabna statiki basqnn azalmas ba verir. Olu ventilyatorlarn seilmsind daha o stabil v iqtisadi bamdan lverili i susiyytin malik ventilyatorlar srfin mlum Q qiymtind = 0,9 max olur, p=f(Q) yrisi zrind A nqtsindn sa kil. 4.33. Olu trfd bu yrid dm mahid ventilyatorun olunur (kil 4.33). Buradan arakteristikalar mlum olur ki, olu kompressorlar n ii arakteristikas zr srfin (Q) artd halda, mann valnn gc azalr. Bununla laqdar olaraq, bu ventilyatorlarda aq vurma v sorma sistemlri yaradlmdr.

kil. 4.34. Alt pillli olu kompressorlarn arakteristikalar

184

kil 4.34-d alt pillli olu kompressorlar n p H = f (Q) v = f (Q) klind asllqlar verilmidir. Bu qrafiklrd = 0 ,85 0 ,60 intervalnda kompressorlarn ancaq ilk hisssi n arakteristikalar tsvir edilmidir.
4.20. Olu kompressor manlarnn konstruksiyalar

M seriyal 4 sayl olu ventilyatorlar isitm ventilyasiya sistemind istifad olunur. Bu ventilyatorlar tk aqreqatl v elektrik mhrrikli dzldilir. Bel ventilyatorlar aadak hisslrdn tkil olunmudur: 1- ii ar; 2- korpusun daili hisssi; 3 elektrik mhrriki; 4 prlr; 5 birlmi metal lvhlr; 6 elektrik mhrrikinin birldiyi dayaqlar; 7 quradrma rivilr (kil 4.35). Ventilyatorlarn bu 4.35. seriyasnn 4,5.6,7,8,10,12 4 sayl nvlri 1,8 65 m3/san srfi, 470 320 Pa ii tzyiqi, 17 25 dvr/san frlanma tezliyi il ii arnn diametri 400 1200 mm intervalnda dyimkl ilyir. kil 4.36 da ikipillli BOKD 1,0 markal ventilyatorun semi gstrilmidir. Bu ventilyatorlarda stvolun v qalereyalarn klklnmsi n atal ventilyasiya sistemindn istifad olunur. 185

kil 4.36. ikipillli BOKD 1,0 markal ventilyator BOKD 1,0 markal ventilyatorlar 5 korpusu dailind yerln 2 mumi valna birldirilmi 1 elektrik mhrriki, iki dd tkr 4, srt mufta 7, say 12 dd olan prlrdn ibartdir. Ventilyatorun 3 korpusu 6 diffuzorunda baa atr. ri ventilyatorlarla mqayisd bu seriyal ventilyatorlarn srfi 500m3/san y, n = 6 25 dvr/san frlanma tezliyind tzyiqi 4000 Pa a atr. i prlri 15 0 45 0 hdudalrnda dn bilir. Bir ne olu komressor manlarnn konstruksiyalarnda an bir birinin ksin ynlmi ii arnn frlanmas hesabna birbaa pilllrin arasnda dail olur. Bel konstruksiyal ventilyatorlar kil 4.37 d gstrilmidir. Bu ventilyator aadak hisslrdn ibartdir: 1turbin; 2- sancaq; 3- flans; 4- basql borucuq; 5- ii arnn brkidildiyi val; 6 valn ounun balq elementi; 7- ii ar; 8turbin buarn dail olduu dlikli borucuq. Bel ventilyatorlarn srfi 1,1 1,6 m3/san, ii arnn frlanma tezliyi 87 dvr/san olduqda tzyiqi 2200 Pa olur. Mlum konstruksiyada hava ann keirn hissnin semi gstrilmidir.

186

kil 4.37. Prlri bir birin qar frlanan olu vetilyator

kil 4.38-d Klark firmasnn hazrlad opillli olu kompressorun konstruksiyas tvir edilmidir. Bu kompressorlar n dd pillli olub, giri hisssind, isiqamtlndirici apparatdan v hisssindn ibartdir. da ynldici apparat v diffuzor yerlir.

kil. 4.38. Klark firmasnn hazrlad opillli olu kompressor

187

Kompressorun dailindki borucuun daili diametrinin (dda) artmas v arici diametrinin (d) azca azalmas hesabna oymaqlarn say artr. Olu kompressorlar qazn slmas n quradrlaraq qaz nqlind kmr ttinin zrind ttbiq edilir, hminin gmilr v aviasiya qazoturbinlrinin mhrriklrinin ildilmsind bu kompressorlar istifad olunur.
4.21. Kompressor qurular. Kompressor stansiyalar v kompressor qurularnn avadanlqlar

Kompressor qurularkompressorlardan tkil olunmaqla boru kmrlri, qoruyucu armaturlar, hminin lc nzart apparatlar vasitsi il verilmi parametrlrdn istifad etmkl, slm qaz almaq n bir sistemdir. Avadanlqlarn ii arakteristikalar (tzyiq, temperatur, gc v llr), onlarn tipi, quradrlmas v yerldirilmsi, kompressor qurularnn gcndn, nql olunan qazn zllyndn v s. amillrdn asldr. kil 4.39 da kompressor qurusunun tenoloji semi gstrilmidir. Bu qurulardan mayeldirilmi qazn slmas n istifad olunur v 13 elektrik mhrriki partlay thlksindn qorunmaq n ayrca yerldirilir. Kompressoru i salmaq n hrktverici trck uzun olu vala v 9 krcikli tkri vasitsi il yerin yetirilir. Valn ounun divardan kediyi yer salnikl (11) sladrlr. Kompressor qurusunu ilk vziyyt gtirmk n sas avadanlqlardan biri olan isalma qurusu (14) elektrik mhrriki n nzrd tutulan otaqda quradrlr. Kompressor mann yerldiyi otaqda is ba ver bilck hacdislrin qarsn almaq v kompressoru dayandrmaq n 10 dymsi qoyulur.

188

kil 4.39. Kompressor qurusunun tenoloji semi

1- sorucu kollektor; 2- basql kollektor; 3- szgc; 4- II drcli seperator; 5 I drcli seperator; 6 I drcli soyuducu; 7 ikipillli kompressoro; 8 boru tti zrind yerldiriln ll ab balamaq n frlanc; 10 isalma dymsi; 11- salnik v sladrc; 12birldirici mufta; 13- elektrik mhrriki; 14 isalma qurusu; ts,tv v t1 sorma, vurma v I pilldn sonra td temperatur; Ps / , Pv / , P / - sorma, vurma v I pilld tzyiq ln 1 manometrlr

Kompressorun i rejimin nzart etmk n sorma, vurma v hr bir pilllrdn sonrak boru tti zrind manometr v termometr quradrlr. Sorma boru tti zrind kompressorun srfini lmk v soyuducu termometr sisteminin iini nzartd salamaq n srfln cihazdan istifad olunur. Byk snaye mssislri n avtomobil hrkti yolunun yanlqlarnda PKS-18/8 v PKS-5 tipli kompressor stansiyalar tikilir. Bel kompressor qurularnn srfi 0 ,3 0 ,33 m3/san, yaratd tzyiq is 0,7 MPa-a qdr olur. kil 4.40 da avtonom sirkulyasiyal su tti il tchiz olunmu kompressor stansiyasnn semi tsvir edilmidir. Alt kompressor (1-6) stansiyas man zalnda yerlmkl, sorma prosesi sorma kollektoru (14), qazn slmas is basql kollektor (13) vasitsi il hyata keirilrk sonda qaz an 189

suvarma tipli soyuducudan (20) keir ki, bu ba ver bilck qza halnn qarsnn alnmasna idmt edir.

kil 4.40. Kompressor stansiyasnn semi

Kompressor stansiyalar v kompressor qurularnn sas avadanlqlar aadaklardr: tmizlyici; qaz v ya adclar, separatorlar, qazyclar (reziverlr), boru kmrlri. Tmizlyicilr sorulmu qaz toz v digr meaniki qarqlardan tmizlmy idmt edir. Bu yad qarqlar kompressora ddkd myyn zrr verir. Qaz kompressorlarnda meaniki qarqlar dedikd brk hisscik, tam yanmayan neft v ya qaz mhsulu v s. baa dlr. Hava kompressorlarnda brk hisscik kimi atmosferd 4,5 mq/m3- qdr hcmi kiy malik olan toz nzrd tutulur. Qaz meaniki trkibli qarqdan v tozdan tmizlmk n quru szgclrdn istifad olunur. Bu tmizlyicilrd qaz quru paradan kerk toz hissciklrindn tmizlnir v kompressora dail olur. Yuyulma szgclrind is

190

qaz zllkl maye prdsindn kerk, z il dad toz hissciklrindn azad olub tmizlnrk, kompressora v oradan is qaz kmri ttin verilir. Bu szgclrin srfi 1m2 sahli szgc n 0,33 m3/san y qdr olur. Qaz v ya adclar borucuqlu soyuducularn modifikasiyas sasnda dzldilir, qaz, yaud ya boru v borular aras fza il adlr (buralr). Bu ilrin grlmsi n su tchizat sistemi borulara suyun verilmsind 1,5 2 ,0 m/san, borularla suyun adlmasnda 1,0m/san srtin hesablanr. Soyuducu sisteminin ilm tcrbsi gstrir ki, qaz v yan adlmasnda effekt ld etmk n balanc v son temperaturlar aadak kimi olmaldr. qaz n tba=1000C v tson=350C; ya n tba=450C 500C v tson=300C 350C Separatorlar. Kompressorlarda separatorlama prosesind kondensatlama v ya ayrma ilri grlr. Bu proses zaman qazn 10MPa tzyiqdn yuar olduu hallarda, qaz szgcdn keirilir. Ona gr d qazn srti, kiik tzyiqli olduqda 1,0m/san, orta tzyiqli olduqda 0,5 m/san v yksk tzyiqli olduqda is 0,3 m/san dn o olmamaldr. Qazyclar (resiverlr) kompressordan sonra quradrlr v qeyri mntzm srtl verilmi qazn mntzm srtili halna gtirilmsin idmt edir. Bundan baqa resiverlr kompressorlarn arnc pillsind yaayrlma ilrini d hyata keirir.

191

Resiverlrin yerldirilmsinin seilmsi kompressorlarn srfindn asldr. Kompressorlarn Q 0,1 m3/san v Q = 0 ,1 0 ,5 m3/san v Q 0,5 m3/san srfind resiverlr nzrd tutulmu hissd yerldirilmkl, uyun olaraq 12Q, 9Q v 6Q srfind ilyirlr. Boru kmrlri qazn nqli n istifad olunan sas avadanlqlardan biridir v qazn kiliind n o nqlolunma msllri n ttbiq edilir. kil 4.41. Qaz boru kmri kil 4.41- d qaz boru n istismar prosesind kmrlri n effektivlik effektivlik msalnn dyim msalnn dyimsini qrafiki arakteriz edn yrilr istismar prosesind yksk tzyiqli boru kmrlri n (1 yrisi il) v alaq tzyiqli boru kmrlri n (2 yrisi il) qurulmudur. Bu msal aadak dsturla tyin olunur: Q fak hes = , (4.140) k ef = Qhes fak burada: Q fak , Qhes , fak , hes , uyun olaraq srfin v hidravliki mqavimt msalnn qaz boru kmrind faktiki v hesabi qiymtlridir. Tdqiqatlar gstrir ki, qaz boru kmrind kl ktrlyn artmas il 10 13 il rzind srf 25 30 % azalmdr.

192

V FSL MAGSTRAL BORU KMRLRNN TKNTS V STSMARI DVRND TRAF MHTN MHAFZS 5.1.Boru kmrlrinin yeralt v atmosfer korroziyalarndan qorunmas Boru kmrlrinin layihlndirilmsi, kilmsi (tikintisi) zaman, kmrin qurularnn v borularn zllrinin traf mhitin tsirindn qorunmas msllri z hllini tapmaldr. Boru kmrlri yeralt v yerst (tkmd) kilrkn erroziyaya qar mbariz tdbirlri kimi yeralt materiallardan istifad olunur. Yeralt boru kmrlri il ksim yerind subasmayan sahillrin brkidilm sviyysinin qa, 50 ildn bir ba ver bilck daqn sviyysindn v elc d sahil rplan dalalarn tsirindn 0,5m yuxarda olmaldr. Su basan sahillrin yamaclarndan baqa digr hisslrind 1-5m uzunluunda yamaclara birln sahlr brkidilmlidir. Sahillrin brkidiln zolaqlarnn eni geoloji v hidrogeoloji raitdn asl olaraq layih sasnda taplr. Boru kmrlrinin trassas srm rayonlarndan kers, traf mhitin v kmrin mhafizsi n borular dayaq st (alnma, qazma alnma svaylar v dirklrl) keirilmlidir. Boru kmrinin trassasna yaxnlqdak razilr erroziyaya uram v atlarla hat olunmu haldadrsa, hmin sahlr kmrin kiliindn qabaq mhkmlndirilir. Bununla da glckd traf mhitin qorunmas n qabaqlayc tdbirlr grlm olur. Boru kmrlrinin konkret kilm v istismar raitindn asl olaraq onlarn korroziyadan mdafi rtklri iki tipd ttbiq olunur: gclndirilmi v normal. Mdafi 193

rtynn gclndirilmi tipi 1020 mm diametrli v istniln diametrli dnm boru kmrlrind aadak qaydada ttbiq edil bilr: kmr ken trassa cnubdan imala doru 500 li bucaq altnda ynldikd; zr lknin istniln rayonun razisind mnbit torpaq hisssi oranladqda v oraktlid; bataqlq, qara torpaq v suvarlan razidn kedikd; sualt keid, ay mcras, avtomobil v dmir yollar il ksidikd; digr boru kmrlri trassas il ksidikd hr iki trfdn 20m msafd rtkl mdafi olunur; snaye v mit irkab sular axan v zibil tullantlar atlan razilrl ksidikd; 313 K (400C) temperaturunda maye nql edn boru kmri xtti il ksidikd; ay, kanal, gl, su anbar, hminin yaay mntqsi yerln razidn 1000 m-dn az msafd olduqda. Yerst kiln boru kmrlrini atmosfer korroziyasndan qorumaq n lakl boya, emal olunmu li pambq, metal, yaxud konsistentli srtg rtklrdn istifad olunur. Lakl boyann mumi qalnl 0,2mm dn az, cryan keiriciliyi is 1 kV dan ox olmamaldr. Lak rnglmd nzart qalnlqln MT-41N, TU 25-06.2500-83 v Krona -1R tipli TU 25-06.251583 cihazlar il yerin yetirilir. Emal olunmu li pambq boru kmrin OCT 2601-1-90 avadanl il 0,5 mm dn az olmayan qalnlqda sarnr. li pambq boru trafna hminin yuxarda adlar kiln avadanlqlarla da rtl bilr. Boru kmrlrinin atmosfer korroziyasndan qorunmas n temperaturu (600C) dn aa v +400C dn yuxar olan razilrd konsistentli srtgu rtyndn istifad olunur. Onun trkibind kisin gr 20% tkil edn PAK -3 v 194

PAK-4 alminium tozlu qarq vardr. Bu srtgnn qalnl boru kmrinin sthindn razid havann temperaturundan asl olaraq 0,2 -0,5 mm qbul edilir. Yerst boru kmrlrinin atmosfer korroziyasndan mdafi olnmasnda metal rklrdn SNiP III- 23- 81*- in tlblrin uyun olaraq istifad olunur. 5.2. Neft-qaz qurularnda metaln korroziyasna tsir edn amillr. Metaln korroziyas onun traf mhitin tsiri il dalma prosesidir. Neft- qaz qurularnn korroziyas onlarn vaxtndan vvl sradan xmasna, texnoloji proseslrin pozulmasna sbb olur. mumiyytl, metaln korroziyas kimyvi v elektrokimyvi olmaqla iki yer ayrlr. Kimyvi korroziya zaman metal il aqressiv kimyvi komponentlr arasnda gedn reaksiya nticsind metaln anmas v ya dalmas ba verir. Msln, neft nlrinin v ya boru kmrlrinin korroziyas kkrdl neft v qazn saxlanmas v nqli zaman ba verir. Kimyvi korroziyadan frqli olaraq elektrokimyvi korroziya zaman metaln sthind mxtlif drinlikli v formal lk v kha kilind lokal (yerli) dalmalar ml glir. Bu halda korroziya prosesi mikro v makro korroziya proseslrin ayrlr. Metal konstruksiyann korroziyas havann oksigeni v atmosferin nmliyi nticsind ba verirs, buna atmosfer korroziyas deyilir. Bu nv korroziya boru kmrlrinin yerst v ya hava keidlrind, hminin yerst neft nlrind yaranr. Yeralt qurularn (nlrin, boru kmrlrinin v s.) korroziyadan mhafiz vasitsind v metodunda mhitin v torpan korroziya qabiliyytlri nzr alnmaldr. 195

Torpan elektrik mqavimti n qdr yksk olarsa, cryan da bir o qdr az olacaq v bununla laqdar metaln korroziyas dalmas azalacaqdr. Torpan korroziya fall onun xsusi elektrik mqavimti zr aadak gstricilrl xarakteriz olunur. Torpan xsusi elektrik mqavimti, Om.m Torpan korroziya fall

<5

5 10

10 20

20 100

> 100

ox yksk

Yksk

Artrlm

Orta

Aa

Torpan xsusi elektrik mqavimtini tyin etmk n mxtlif metod v cihazlardan istifad olunur. Bu metodlar irisind drd elektrodlu metod daha geni yaylmdr. Bu metodla xsusi elektrik mqavimtini lmk n MS-08 tipli potensiometrdn istifad olunur. 5.3. Korroziyaya qar qoruyucu rtk Neft qaz kmrlrini v nlrini mhafiz etmk n mxtlif konstruksiyal materiallardan ibart qoruyucu rtk ttbiq olunur ki, bu da passiv mhafiz metodu adlanr. Yeralt magistral polad boru kmrlrini korroziyadan mhafiz etmk n iki nv qoruyucu rtkdn normal v gclndirilmi rtklrdn istifad olunur. Diametri 1000mm v daha byk olan neft qaz kmrind yalnz gclndirilmi qoruyucu rtk ttbiq edilir. Btn hallarda qoruyucu rtklr aqressiv raitd yksk kimyvi dayanqla, neytralla, mexaniki mhkmliy, istiliy davamlla, dielektriklik xasssin, boru sthin

196

yax yapmaq v hidroizolyasiya qabiliyytin malik olmaldrlar. Metal neft nlrinin dibinin xarici sthlri bitum rty il mhafiz olunmaldr. ksr hallarda boru kmrlrinin v neft nlrinin istismar mddtini artrmaq v normal thlksizliyini tmin etmk n onlarn xarici v daxili sthlri hm qoruyucu rtkl, hm d elektrik suli il mhafiz olunurlar. Qoruyucu rtyn zd v nasaz yeri P 1-60 tipli zdaxtarc cihazla akar edilir. Bu cihazn i prinsipi, onun iki nqtsi arasndak potensiallar frqinin llmsin saslanr. Bu gstricinin maksimal qiymtini bilavasit zd zrindki elektrod gstrir. Minimal mhafiz potensialn aadak dstur il tyin etmk olar: U min t = U min 18 (1 + u t ) burada, Umin-t t0C temperaturda minimum mhafiz potensial; Umin-18 180C temperaturda mhafiz potensial; u potensialn temperatur msal 0-180C temperatur n u =0,003; 18 300C temperatur n u =0,01;
t = tr 18 ; tr boru kmrinin divarnn yaxnlnda temperaturdur. Magistral boru kmrlrinin korroziyadan mhafizsi katod protektor v elektrodrenaj qurular vasitsi il mhafiz olunur. Elektrik mhafiz metodu srbst mhafiz tdbiri kim ayrlqda ttbiq olunmur, nki qurunun gc ox artar v kmrin mhafiz olunan sahsinin uzunluu ox srt qsalr. Ona gr d bu nv mhafiz elektrokimyvi sulu tamamlayr. Katod mhafiz sulunda boru kmrinin sthind mnfi potensial yaradlr v onun sthindn elektrik cryannn xmasnn qars alnr. Bu mqsdl boru kmri katoda evrilir v ona daimi cryann mnfi qtb, msbt qtb is anoda yni boru kmrindn knarda torpaa

197

basdrlm xsusi elektrod vasitsil birldirillir (kil 5.1). Nticd cryan xsusi elektroddan boru kmrinin korroziyasnn qarsn alr.

kil 5.1. Boru kmrinin katod mhafizsinin sxemi 1- daimi cryan mnbyi; 2- anod; 3- boru kmri. Protektor mhafiz sulu boru kmrlrini v digr qurular, katod mhafiz sulunu ttbiq etmk mmkn olmayan hallarda, ttbiq olunur. Bu sul mhafiz olunan qurularn yaxnlnda torpaa basdrlm elektrodlar protektorlar vasitsil hyata keirilir. Protektor mzhafiz qurusunun i prinsipi elektrolit batrlm iki elektrodun qapanmas zaman dvrd ml gln cryann az mnfi potensiall elektroddan (anoddan) daha ox mnfi potensiall elektroda (katoda) doru hrktin saslanr. 198

Metal boru kmrlrind korroziyaya qar UPDU -57 tipli elektromaqnit drenay qurusu daha geni ttbiq olunur. 5.4. Boru kmrlrinin katod mhafizsinin hesabat Katod mhafizsinin hesabatnn sas elementlri aadaklardr: katod stansiyas (daimi cryan mnbyi), anodun torpaa laqlndirilmsi v drenaj elektrik xtti. Katod mhafizsinin hesabat aadak ardcllqla aparlr. 1. Iki qonu katod qurusu arasndak msaf (L) tyin edilir: 4,6 U L= lg max (5.1) a 0,5U min

burada, a boru kmrinin elektrik parametridir, [m-1]

a= R1 ; Rn

(5.2)

Rt boru kmrinin mqavimti, [ Omm ];

Rt =

(10 d n )
3

(5.3)
Cdvl 5.1.

Rt nin qiymti cdvl 5.1 dn gtrlr. Kmrin llri D ,mm Rt10-6, Omm

325 6

529 6

720 6

1020 8

16,94

13,69

10,03

7,061

199

t boru kmrinin xsusi mqavimti: t = 0 ,135

Om mm 2 m

dn kmrin xarici diametri, mm; kmrin divarnn qalnl, mm; Rn boru kmrinin 1m uzunluuna dn qoruyucu rtyn mqavimti, Omm; Umax sxurlarn vziyytindn asl olaraq drenaj nqtsindki potensiallar frqi, V (nm suxur lar n Umax=-0,627V; quru suxurlar n Umax=-0,95V); Umin boru v torpaq arasnda potensiallar frqi, V (Umin=-0,32V). 2. Katod mhafizsi iin balanc periodunda drenaj nqtsind cryan qvvsinin qiymti (Jn) aadak dstur il tyin edilir: U max , (5.4) Jn = qaz + z0 2y burada, qaz cryann katod qurusuna kediyi zonada suxurun xsusi mqavimti, suxurlarn v ziyytindn asl olaraq qaz = 10 100 Om m

intervalnda dyiir; y anodun yerl birlm nqtsindn mhafiz olunan boru kmrin qdr olan msafdir v y=100200m qbul edilir; z0 boru kmrinin giri mqavimti, Om: Rt Rn (5.5) z0 = 2 3. Elektrodlarn mumi say:
200

n=

Rh RAe

(5.6)

Burada: Rhor horizontal elektrodun mqavimti Om;

RA =

Rcx 2

qbul edilir. Rcx katod stansiyasnn mhafiz sxemasnn mumi mqavimtidir v hesablamalarda Rcx=0,3 Om gtrlr; e qonu elektrodla birlikd ilyn elektrodun istifad msaldr e = 0,7 . Drenaj xttinin (kabelinin) en ksik sahsi, mm2;
S=

l n
Rk

(5.7)

burada,

drenaj xttin (kabelin) materialnn xsusi

Om mm 2 ; m le drenaj xttin (kabelin) uzunluu, le =100 200m qbul edilir. Rk drenaj xttinin mqavimti olub, tcrb olaraq Rk=RA qbul edilir. gr drenaj xttinin en ksiyi dairvi olarsa onda hmin xttin tlb olunan minimal diametri 4S d=

mqavimti

olacaqdr. 4. Anodun yerl birlmsinin ilm mddti

201

G , (5.8) kgJ H Burada: G yerl birlm materialnn ktlsi (G=1000-1200 kq qbul edilir); k istismar mddti n anodun yerl birlmsinin normal iini tmin etmk n ehtiyat m sal k=11,3 qbul edilir. gkriybiln (hllolabiln) yerl birlm material nn ktlsidir. 5. Mhafiz sxemind grginlik dgs: T=

U cx = J k RA + RK + z0 + qaz J k Rcx 2y
6. Katod stansiyas bksinin tlb olunan gc:
W= W

(5.9)

(5.10)

burada, W katod stansiyasnn xnda gc; katod stansiyasnn faydal i msal: = 0,8 0,85 .

5.5. Metaln korroziyasna qar inhibitorlar

Neft qaz qurularnn metal hisslrini korroziyadan mhafiz etmk n ttbiq olunan inhibitorlarn su neft mhitind mhafiz qabiliyyti elektrometrik v qravimetrik sulla myyn edilir. Inhibitorlarn mhafiz qabiliyytini mqayis etmk n eyni raitd (mhit, inhibitorun qatl, rejim), eyni metal nmunlri snanlmaldr. 202

Elektrometrik metodla tdqiq, elektrodun potensial, cryan sxl arasnda polyarizasiya yrilrinin qurulmasna saslanr. Snaq mhiti inhibitorlu v inhibitorsuz su neft mhitidir. Snaq n nmun korroziyaya mruz qalan qurunun materialndan hazrlanr. Tdqiq olunan elektrodun mqavimti 107 Om dan artq olmaldr. Qravimetrik metod metal nmunnin kisinin myyn vaxt mddtind inhibitorlu v inhibitorsuz su neft mhitind dyimsin saslanr ki, bu da korroziya srtin tsir edir. Korroziya srti aadak dsturla tyin edilir: m m2 k = 1 , (5.11) s Burada, k korroziya srti, qrm-2saat-1; m1 v m2 mvafiq olaraq, nmunnin snaqdan vvlki v sonrak ktllri, qr; s nmun sthinin sahsi, m2; snaq mddti, saat. nhibitorun mhafiz d rcsi (z, %) aadak dstur il tyin edilir:
Z=

0 i 100 % 0

(5.12)

Burada 0 , i uyun olaraq inhibitorsuz v inhibitorlu mhitlrd nmunnin korroziya srtidir.

203

MMMDOV KAMRAN MMMD olu, MUSAYEV ZAKR SMD olu, MRSLOV AQL L olu, MMMDOVA VSAL VAQF qz

NEFTYIILAN, NQL EDN MHNDS QURULARI V AVADANLIQLARI