Osmanli Sehirlerinde Devlet ve Sivil Toplum

FATMA ACUN =wii;,,,

-"""""''''''"''''::::m.:..w.,

Bir Orta ag imparanafin bir araya geldigi Bu calismada, tarihi arka'pi'~riii~ torlugu olan Osmanli .~ loncalar da mahalll siW riyla> bi;likte Osmanli sehirleri~in Imparatorlugu'nda, vil girisimi temsil eden kuruluslari ve gelismelerinde d~vsehirlerin kurulusu ve N kurumlar arasinda ka:0 let ve sivil unsurlarin etkisi incebul edilmektedir. mevcut sehirlerin ge:~, lenmekte, sehirlerin fiziki yapI,lalismesi, btnyle Vakiflar ve loncalar tarinda ve sosyal hayatlarinda devlet ve devletin ihtiyalari mainiyla mahalll halki sivil tesirler ele alinmaktadir. Arastirma dogrultusunda takip sonucunda 'grUlmstr ki klasik diye dolayisiyla da sivil giriettigi politikalar tarasimi temsil etmelerine adlandirilan dnemde (on besinci ve on findan belirlenmis, bu altinci yzyillar),' Balkanlar ve Anadokarsin, devletin vakiflu'daki Osmanli sehirlerinin kurulusu ve suretle kurulan ve gelara zaman zaman dogg~lismesi zerinde devlet tesiribyk listirilen sehirlere, rudan veya dolayli olarol oynarken, bu tesir Orta Dogu ve devlet tarafindan idari, rak gelirlerini kontrol Kuzey Afrika sehirlerinde daha azdir. kltrel, ekonomik ve etme yoluyla mdahale Bahsedilen dnemde, sehirlerdeki hizettigi vakidir. Aym biaskeri fonksiyonlar metlerin yrtlmesi, her iki blgede, imde, loncalarda yayklenmistir. Osmanli tamamiyla sivil kurumlara birakilmistir. pilan retimin kalitesi sehirlerinin ne tr bir On dokuzuncu yzyildaimparatorluk ve fiyati1lin devlet tarahayat srecegini, bu genelinde modernlesme srecine girilfindan kontrol edilmefonksiyonlar byk mesi ve sosyal devlet anlayisininbenimsi, retim miktari ve islde belirlemistir. senmesiyle birlikte Anadolu ve Balkan-tihdanun yine devlet lar'da, nceden sivil kurtimlarin yrtDiger bir i(ideyle setarafindan sinirlandiriltg hizmetleri devlet stlenmis, sehirhirler, yklendikleri masi, bu sivil rgtn lerin fiziki yapilariyla birlikte sosyal hafonksiyonlari n planhareket sahasi111 daraltyatlarinda ve idarelerinde giderekdaha da tutacak biimde gemistir. Sivil toplumu etkin roloynamaya 'baslamistir; Orta lismis, bu fonksiyonlar temsil eden vakif ve Dogu ve KuzeyAfrika'daki se.hirlerd~ ortadan kalktigi zalonca teskilati ile devlet ,ise, devletin tesiridaha da azalirken, man, sehirler de gelisarasinda yasandigi imi.,mahalli halk ve}urumlar, sehirl~rin.'Ymelerini srdremehakkak olan ekisme,netiminde daha etkin hale gelmistir. mislerdir. Devlet konnin, hangi sahalarda ve tralnn en st dzeyde gerekkscigi 0,ne lde cereyan ettigine dair alismalar manli sehirlerinde sosyal hayatm yasanma- mevcut degildir. Genellikle, imparatorluk si, egitim, saglik, beledi hizmetlerin sag- apinda sehirler aginin isleyisine veya tek bir sehre ynelik monografiler iiievciittllr. lanmasi gibi konularda, on dokuzuncu yzyil ncesinde, sivil girisimi temsil eden Ilki ok genel ikincisi de veri dzeyInde ~ivakiflar etkili olmustur. Ayrica, nuhalIl es- iurli olan bu alisiiialarda, devlet ~ivil ropATiF: Acun, F, (2.005), Osmanli Jehirlennde devlet
toplum. 5/'111 roplurri, ] ( i O), ';o, S 160

FoJl"'" A CUN

lum iliskisini tespit etmek hayli gtr. Se- ) kurulan denizci, otonam sehirler. Ilk iki hirlerin her birinin, etrafindaki kirsal kesi- i sehir trnde devlet ynetimi agirbkli 01-

mi ile birlikte bir nite olarak alisilmasi, sehirler agi ve devletle baglantili olarak ele alinmasi en idealolanidir. Sehirleri ve sehir hayatini anlamak, ancak bu suretle mm-

; makla birlikte Adriyatik,

i

i
!

kn olabilmektedir. Burada, mevcut alis- inisiyatifgelismisti, " .. , malar lsnde, tarihi arka planlariyla bir- i I 1 , " ,,' i s am d unyasinin n1er k ezini o 1us t uran ' likte sehirlerin kurulusu, gelismesi, sehir i O D K Afiri k a d a ise seh ir1 h ayatin da d evet ve sivii unsur 1arin tesin i rta ogu ve uzey l leri n gelismesi, Islamiyet in yayilmasi ile ince 1 enece ktir. B unu yapar ken impara t or- ; " 'L: t 1 k iK.!kesim - Ana do 1u ve B alkan 1 O ra; Paralel" bir izgi takip etti. Islamiyet bir seu ar; , ' D ogti ve Kuzey Afi ka- ve i ki donem -on ; hir dini olmasi dolayisiyla ' sehir hayatini ri i, , " .. .' ' 1oncesi ve on dokuzuncu i dzenledi ve onun temel niteliklerini bedok "uzunct! yuzyi
, ' ' , ' '
' "

i
~

Ege ve Karadeniz kiyilarinda kurulan nc tr sehirler, beledi zerklige sahipti (Stoianovich, 1992: 79-82 vd.). Diger bir ifadeyle sivil

'

'

,'""

'

",.,

'

'

'

'

"

j,

,',

'

,',

"

vi.izvIJ~ ,

lifi1iiide

ele alinacaktir.

; lirledi. Islam sehri, eski Islam dunyasindaki sehirleri tanimlamak zere kullani-

llan bir kavram haline geldi (Brown, 1986:

Sehirlerin Kkenlerinde Devlet ve

i 73-86;

Kisaichi,

1994: 33-45; Masashi,

Sivil Unsurlar f-' 11994: 1-9; Topcugil, 1993), Imparatorlugun kapladigi alanlarda Os- i Anadolu'da ise Trklerin on birinci yzmanlilar, gelismelerinin degisik asamalari- yilda buraya gelisinden nce Bizans nfuni yasamakta olan toplumlarla karsilastilar. zu zayiflamis durumdaydi. Nfusun azalBu toplumlar tarihi arka planlari, cografYa- masiyla beraber sehirler, neredeyse kale lari ve kltrleri dolayisiyla, farkli hayat ve duvarlariyla sinirli kylere dnsmst,

i
i

i
i
i

idare tarzlari benimseinislerdi. Bu farkli- i Buna raginen, Bizans sehir kltr, Analiklari bnyesinde toplayarak uyumlu bir i dolu'da ilk Trk yerlesmesini ve erken
toplum yaratmak amaciyla Osmanlilar, dnem Trk sehirlerinin fiziki yapilarini birka tr idare tarzi benimsediler ve uy- ! byk lde etkiledi. Fakat Osmanli n-

guladilar. Dolayisiyla, Osmanli ncesi ge-

lenek ve yasam. tarzlari, Osmanli idare fel- kadar uzundu. Mogol istilasi neticesinde sefesi ile birlikte, Osmanli sehrini biim- on nc yzyilda Anadolu'ya yeni bir lendiren nemli faktr olarak n plana! g dalgasi halinde, Orta Asya' dan gebe

cesi dnem, bu tesiri azaltmaya yetecek

i
i

ikti (Acun, 1999: 217). AsagidaOsmanli

sehirlerinin kkenlerini olusturan bu geleneklere zetle yer verilecektir.

i ve yari gebe unsurlar geldi. Bu yeni gei lenler, Anadolu'ya kendi sehir kltrlerini

getirerek Anadolu'nun Trklesmesini sagladilar. Bu iki sekilde gereklesti: Ilki, Ba Ika nlar dasma O nL oncesm de u tur sei " " , , h ir b u 1unuyor du. (1) Y unan II ar tara fin dan ,i eski Bizans sehirlermm yeniden nfusui " " kuru 1 po Iis, (2) R oma II ar tara fin dan ku-;..i nun artmasi (Baykara, 2000: 530), ikincisi, an i ., goebelerm yerlesik hayata geerek yeni ru Ian ba~inil i, idari sehir1 (3) Ki yil ar d a er, seh ir1 kurmasi. Bu er suretle ilk Trk yer, Fatma Acun, Do. Dr. 1 esirn aI anl ari, k a1 Ier e Hacettepe niversitesi, Atatrk Ilkelerive inkilapTarihi Enstits ve civarlaridir. Devfacun@hacettepe.edu.tr letin yaptigi ilk is, ye, ni fethedilen .. kaleye ' Yayinlarindan semeler: Sistem yaklasimiyla smanliasraidaresi: arahisar-i .. 11 " O t K '.. ' .. ' gorev i erini gon d erA Sark.i omelli (1485-1569). Ankara: Turl<Tanh Kurumu Yay. (Baskida) LS ine k oIdu: Ka1 beyi, e portrait of the Ottoman cities.(2002). Muslim World,92 (3-4). pp. 255-286. kadi, katip, imam ve

..

,...

'

'

"

"

'

. Osmanli dneminde Anadolu sehirlerinin gelismesinde devletin rol: Kara- muhafizlar.

Yeni ge-

hisar megi. (200 I). Belleten, (242), i61-192, 65

sivil toplum dergisi 3 (I O). nisan.haziran 2005

OS/IIatl/'

Sehirleriilde

Devici

ve Sivil

Toplum

lenler, sehrin terkedilmis mahallelerinde yerlestiler. Bir de cami insa edildi veya mevcut kilise camiye evrildi. Bazi binalar

kullanilmaya devam edildi. Bursa'daki

Roma hamamlari gibi. Bazi sehirler de devletin ihtiyaci ve girisi-I mi neticesinde olustu. Bizans Imparatorlugu'na karsi savas bu ihtiyacin basinda geliyordu. Yeni bir yer fethedilince burada bir! kasaba o Iusturu Iuyor du. B u kasabanin ha-

idaresi altinda bu sehirler, yeni bir gelismeye maruz kalmis, mimari shlbu, kurumlari ve sosyoekonomik yapisi ile kenI

dine has, "Osmanli

veya "Trk

i sehri"

Osmanli ncesinde sehirlerin devlet girisimi ile kuruldugu, gelismesinde ise devlet mdahalesi ile birlikte sivil kurumlarin yer aldigi sy-

yati, ogti zaman orayi kuran beyin hayati

ile sinirli kaliyor, fakat bazilari idari mer'A

i '
i

kezlere dnsyordu.

, ' Sehirlerin etrafina gebelerin y~rlest~ril- I mesi de sehirlesme konusunda takip edilen i

<?smanli sehri" ,tab~riyl~ anilan yeni bir sehir tr or~ya ikillistir (Hayashi, 1994: 185'' Kuban , 1968: 58- 66) . Sah is1ar Ia b irLk te kuru ml ar da b u i yem tur sehrin o1 usumun d a ro 1 oynayara k ona, diger sehirlerden farkli bir yapi kazan,
'

',.

'

politikalardan biriydi. Burada belirtilmesi dinIDstir. .. lenebilir. gereken nokta, bu trden yerlesmelerde se- i\ e hir 1 erin ne o 1 de cu S
,
, "

i
i

hir ve kir ayriminin yapilmamasidir. Bu nedenl:, ~ehir~er kirsal,uns~rla~ ne dahil ettiler: Sehirlerin bu turden yerlesmelerin sehirlerinin
ki r d an

devlet eliyle veya' sivil

belirlefaktr-

da bnyeleri-

civarindaki

' girisimler yoluyla kurulduklarini i bag- , rnek, kurulusu ve gelismelerindeki

i

lar, ~aheler, ziraat al~nlari ve hayvanc,ilik,

sonucunda sehirle-

lerin incelenmesi ile tespit edilebilecek bir

Bu faktrlere asagida deginile-

i konudur.
i

re katila~ kirsal unsurlardir. Anadolu~ T~k

en belirgin vasfini da sehirlerin

ald i kl ari b u unsur Iar o Iustunir.

.. Yukarida belirtildigi zere, Osmanli oncesinde sehirlerin devlet girisimi ile kurul,du-

i ..' , , , i i" Kulliyeler insa etme, yol agini Ve ticareti .. " i gelistirme, guvenligi saglama, madenler ve idare merkezleri kurma, imparatorlukta sehir hayatini gelistirmek zere basvurulan

cek ve bir neticeye varilmaya alisilacaktir.

i
!

gu; gelismesinde ise devlet mdahale si ile

i politikalar
! Osmanli

arasindaydi. Bunlarin yani sira

birlikte sivilkurumlarin yer aldigi sylenebilir, Bu tr girisimler sonucunda sehirler-

devletinin merkeziyeti yapisi,

sehirlerin gelis-

Osmanli topraklarindaki

de, fazlaca planlanmaulIs yapilar ortaya! mesinde nemli bir faktr idi, ikti: Avlulu evler ikmaz sokaklar ve do-! .." ' ' .. '.. i Kulliyeler; imaret, medrese, .. eirm,' I1astane, lambali yollar, Osmanli oncesi Turk seh- I .. .. h . k b b , , ,i~ ' b unyesin d e t op' , , , , , .. .. " rinin temel fiziksel karakteristigini , olus- i utup ane gi ,i irin~ri , ' , " 1 Iayan, sosya I h izmet I er b utun Iugu d ur. B eturdu. Sehir merkezinde, nadiren bir mey- i .. i desten dukkan ve kervansaray gibi ticari d b I d c d
' ' A ' , , A

an u unur u. aiui, nie rese ve ticari I, ' bina 1 da se hrin mer kezin d e yer a Id iIar. i binalar, da kulliyeye dahil olmustur, Butun ar i . ' ' , " '. ' A nca,k b u b ina Iarin p Ian Ii b iim d e b ir ara- j bu birimler vakifbr, tarafindan insa edilmis, ,
,
'

'A

,,'

'

..

"

"

ya getiri mis .. O li d sman onemme

'

" iimi o Ian k u II iye I erin insasi, , ,

"

"

'

k d

a ar gere

kl esme d i.

: hizmet vermeleri de vakiflar tarafindan i " " ..' i g erceklestirilmistir. Kulliyeler, yalnizca sej ,', A" " ,

, hir mimansini i
I,

biimlendirmekle

kaImapgdasi

mis, sosyal ve ekonomik

hayatin,

Sehirlerin Kurulusu ve Gelismelerinde! Devlet ve Sivil Unsurlar

Osmanli D evle ti . Anadolu
, , , '"

Balkanlar
"

Or-

yol amistir. Klliyelenii i ' i insasi, O sman Ii d ev ie t'in in mevcut sehirle..

"

! yapilanmasina
!

Avrupa sehirlerindekilerden farkli biimde

ta Dogu en yogun
rj;

ve Kuzey blgelerini

Afrika

gibi,

eski aglarOsmanli
toplum dergisi

: n
'

dan beri sehirlesme bakimindan dnyanin

kapiaiiuStir.
sivil

. I' ,tinnesi amacina yonek orumasi ve ge is , , ' I1k o Iara k ta kip et i~"i PolitibLinn b,lsinci a ' .. I k d . Isun b u,i Edirne , Buisa ve ge me te ir.
, t')-.
, ' "

J (I O), nin.hOli"n

2005

1,,,11/1,,:1 cC':\'

Anadolu'da mev..'

Konya gibi sehirlerin ticari ve ekoiiomik vnden gelismeleri, kliliiveler etr~lfll1d:i planlanm~stir. Istanbul'un [ethinin ardmdan kurulan Fatih Klliyesi, sehri gelistirmc politikasimn en gzel rnegidir (Inalcik, 1998: 258-260). Ayl11sekilde, sehirlerin gelismesi de sistemli bir biimde, Osmanh sultanlan ve devlet adamlan tarafindan insa ettirilen klliyeler sayesmde gereklestirilmistir. rnegin, Ergene (gnmzdeki Uzunkpr, Edirne) sehri II. Murad (1421-1451) tarafindan, kpr, cami, medrese, misafirhane ve esitli dkkanlar etrafmda gelismistir. Benzeri biimde, Saraybosna sehri, Isa Bey tarafmdan insa ettirilen klliye etrafmda olusmus ve gclismistir. Minnet Bey tarafindan kurulan

bulunan ekrvisJer, zeJlikle Balkanlann fethinde ve buralara halkin yerlesmesinde nemli roller ovnadilar. Sehirlerdeki sivil ve .sosval hizm~tleri dest~klevcn vakiflar, " ,

tekke ve zaviyeleri de destekliyorlardi (Barkan, 1974: 297-386). Byk sehirler, imparatorluk apinda ulasim ve haberlesmeyi saglayan kervan yollan zerinde kuruldu ve gelisti. Uzun mesafe ticareti ile birlikte sehirler arasi ticaret de bu kervan yollari zerinden yapiliyordu. rnegin, Mekk~'ye giden kervan yolunun, Orta Dogu ve Kuzey Afrika'daki sehirlerin gelismesinde oynadigi rol inkar edilemez. Her yil, Kahire ve Sam'da toplanarak Mekke'ye ulasan kervanlar, getigi yol zerindeki sehirlerin ekonomisine katkida bulunarak, ticaret yoluyla gelismelerini sagladilar. Bazi Osmanli sehirlerinin gvenlik amaciyla devlet tarafindan kuruldugunu grmekteyiz. Gvenlik amaciyla, bazi yeni fethedilen kalelerin, zellikle de sinira yakin olanlari ni II etrafinda askeri merkezler kurulmus, bu merkezler yeni fetihlerle ieride kalinca yerlesim birinileri haline dnsmstr. Bunlardan bazilari da askeri: karakterini devam ettirmistir. Sinir blgelerindeki sehirler, rnegin on sekizinci yzyila kadar Iran baskisi altinda yasavan Irak'taki sehirler, bunun rnegini teskil eder. Bu tr sehirlerde, tabii olarak savunma daima n planda gelmistir. Imparatorlugun Avrupa kesiminde yer alan Belgrad, Osmanlilar tarafindan 1521'de alinmisti ve Osmanlilarin batiya yaptigi seferlerde s olarak nemli bir yere sahipti (Hertz, 1979: 149-150). Osmanlilar, devlet iin nem arz eden ve zenginlik kaynagi olan madenIerin sahiplenilmesi ve kontrolne nem verdiler, hatta fetihlerin ynn degerli madenIerin bulundugu yerlere gre ayarladilar. Sirbistan, Makedonya ve Gm~shane'deki gms, Kre'deki bakir, Samakov'daki demir ve Sebinkarahisar' daki sap madenIeri, devletin dikkatini bu blgelere ekti. Devlet bu madenIerin isletilmesi iin gerekli
3 (I O). nisan-haziran 2005

cut sehirlerin yeniden nfus-'

Iandinlmasi ve dzenlenmesinde, her biri birer sivil hizmet teskilati olan tekke ve zaviyeler byk roloynadi.

klliye de Tatarpazarcik sehrinin nvesini teskil etmistir. Daha sonra, bu sehir Bulgaristan'in nemli bir ticaret merkezi haline gelmistir (Sahin, 1985: 184; Sahin, 1987: 2324). Balkanlann fethini mteakip her bir sehirde, klliyenin unsurlarini olusturan cami, medrese ve dkkanlar insa edilmis ve bu sehirlere Osmanli karakteri kazandinl-

mistir. rnegin, Girit'te insa programinin bir parasi olarak cami ile birlikte ktphane ve tekke insa edilmis, sehre Osmanli karakteri kazandinlmistir (Biennan, 1991: 53-75). Anadolu'da mevcut sehirlerin yeniden nfuslandinlmasi ve dzenleninesinde, her biri birer sivil hizmet teskilati olan tekke ve zaviyeler byk roloynadi. Tekke ve zaviyeler genellikle, geis mahallerinde ve yerlesilmeyen blgelerde kuruluyordu. Bu tekke ve zaviyeler nce kylerin nvesini olusturdular. Bu kylerden sartlari msait olanlar da zamanierisinde sehirlere dnst. Tekke ve zaviyelerin baslarinda
sivil toplum dergisi

Osmanli Seliirlerinde Dev/cr veSivil Toplimi

yatirimlari ve dzenlemeleri yapti, neticede madenIerin etrafindaki yerlesim birimleri gelisti. rnegin, Sebinkarahisar fethedildiginde bir kale etrafindaki az bir nfusa sahip kk bir yerlesim birimi idi. Devlet civardaki sap madeni ile ilgilendi ve gelismesini tesvik etti. Bu yerlesim birimi, on altinci yzyilin ortalarinda kk lekli bir sehir haline geldi ve Karahisar-i Sarki Sancagi'nin idare merkezi oldu (Acun, 2001: 161-192). Son olarak, yukarida da belirtildigi zere, Osmanli idaresinin merkeziyeti yapisi, sehirlerin kurulmasi ve gelismesinde byk lde tesirli oldu. Pek ok sehir, civarindaki kirsal alani idare etmek zere idare merkezi olarak teskilatlandinldi. Bu sehirler, zellikle de Balkanlardakiler, baslangita sinirlardaki askeri slerdi. Bunlar, sinirlarin genislemesi ile geri planda kalinca idare merkezleri haline dnstler. Buralara, tipik Osmanli sehri kurunilarindan olan earniler, bedestenler, kervansaraylar vs. insa edilerek kisa srede, Osmanli sehir karakteri kazandirildi. Yukaridaki incelemeden, sehirlerin kurul-

Sehirlerin Ynetiminde, Fiziki Yapilarinda Devlet ve Sivil Unsurlarin Tesiri Yukarida bahsedilen farkli arka plana sahip sehirlerin Osmanli dzeni etrafinda toplanmasi, Osmanli idaresi iin byk bir meydan okuma teskil ediyordu. Bu sebeple mimari zellikten toplumsal uzlasmaya kadar sehirleri ilgilendiren pek ok konuda, devletin tesiri byk oldu. Bunu, en belirgin haliyle devletin sehirleri ynetmesinde gryoruz. Devlet, sehirleri iki sekilde bnyesine dahil etti: Timar sistemi yoluyla dogrudan eyalet idare- Bir yerin sehir sine dahil etmek, Sal- olarak gelisipgeyane veya hkumet sistemi yoluyla Os- lismemesindedevmanli ncesi maham letin ihtiyalarive elitlerin elinde birakmak. Ilki, Balkanlar ve takip ettigi politiDogu blgesi hari kalarin ok byk Anadolu ve Suriye'de, ikincisi ise Orta Dogu tesiri oldugu gve Kuzey Afrika'da uy- rlmektedir. gulandi. Timar sisteminde devletin ekonomik kaynaklari ve maham idareyi kontrol etme iktidari en st dzeyde idi. Salyane ve hkumet sisteminde ise bu iktidar maham

masi ve gelismesindeki faktrlerin hepsinde devletin etkin rol oynadigi, hatta bir yeelitlerle paylasiliyordL:! Devlet blgedeki rin sehir olarak gelisip gelismemesinde sehirlere bir vali, bir kah, bir defterdar atidevletin ihtiyalari ve takip ettigi politikayor ve gvenligi saglamak amaciyla da bir larin ok byk tesiri oldugu grlmekteaskeri garnizon gnderiyordil. ogu zadir. Diger bir ifadeyle, Trklerin Anadoman, Osmanli ncesi sahislar ve gruplJr. lu'ya yerlesmesi srecinde baslayan bu mkk ve orta byklkteki sehirlerin ydahale, Osmanli dneminde de devam etnetilmesinde etkili oldular, [ikat bunlar mistir. Karsilastirma yapilacak olursa, bubyk sehirlerin ynetiminde etkili degilgn dnyamn en byk sehirleri arasinda lerdi. Bu da kk ve orta byklkteki bulunan Avrupa' daki sehirler, on besinci sehirlerin gelismesine ve uzun dnemde ve on altinci yzyillarda kk birer yerleotonom hale gelmesine yol ati. Osmanli sim birimi iken ticaretin etkisiyle bydevletinin ve politikalarinin temel prensipms, bymelerindeki en etkin [ektr ise lerine muhalif olmadigi srece, devlet otodevlet degil, ticaret olmustur. Osm:inli senomiye msaade etti. Sivil unsurlarin gelishirlerinde ise tam:imiyla devlet eliyle ger- mesine msait bir ortamda, sehir idaresi ve eklestirilen bir gelisme sz konusudur. hayati da gelisme firsati buldu. Yukarida, klliyelerin kurulmasinch bahOSi11:1nli ehirleri incrkez ve verleslln bis sedilen sahislarin st chizey devlet grevIisi olmalari da, devletin do1:iyli liiiid:ih:ilt"Sl rIiiderIniii

olank kabul edilebilir.

CI'''I coplum cjcrz",

f'vkrkezde ekonoiiiik,

yer :ildlgl iki kISll11d:1l1olusur. diiii ve biltre! fi

J (I O).

n".,n-h"","

2005

1',11/1,<1 A

(;lI."

. al iye tlerin p, pildig i binalar ver alir. Devlet ,..kif, en sade aiklamasiyla, bir mlkn . , ' D evet 1 . " d . U . bina 1 ise) "\.Tksek bi r konumda bulunan! 1 halk hizmetine bagislanmasi .. ir. ari . . "
' L

kalede veya irinak kenarinda bulunur. .ossek:r~~n ~aninda. sivil sektoru ve mamanli mimarisinde devlet binalari, hibir i halli inisiyatifi teskil eden vakiflar, .oszaman sehrin cografi merkezinde yer al- Imanli Imparatorlugu'nda gelisme firsati mazdi. Sehrin merkezi bedesten, kervan- bulmustur. Sosyal devlet anlayisinin hesaray ve her tr ticaretin yapildigi dkkannz gelismedigi modemite ncesi d~lardan olusuyordu. Diger bir ifadeyle, seh- nemde, halka gtrlmesi gereken, egirin merkezi ticari binalar etrafinda dzen- i tim ve saglik hizmetleri ile beledi ve sosi lenmisti. Dini bina, yani cami, ticari bina'- i yal hizmetlerin tamami vakiflar yoluyla larin yaninda yer alirdi, fakat sehrin mer- yrtlmstr. .o kadar ki sosyal hizmetkezi, cami esas alinarak dzenlenmemisti. ller btn olarak tanimladigimiz klliyeMerkezdeki binalar vakiflar yoluyla kurul- ! lerin kurulusundan, gmen kuslarin su inustu. Dolayisiyla, vakiflar sehrin ekonoimelerine kadar pek ok ihtiya, sahislar mik faaliyetleri ile dogrudan ilgiliydi. Fizi- tarafindan kurulan vakiflar yoluyla temin ki yapi, byk sehirlerde bedesteni, kk edilmistir. Sahislar, hik ve orta byksehirlerde pazarlari merkeze alacak sekilde Ilkteki vakiflarda tamamiyla maham haldzenlenmisti. Her biri ayri bir sanat dali- ka mensup kisilerdir. Byk vakiflarda ise na ayrilmisNan dkkanlar ayri ayri sokak- i maham halk arasindan ileri gelenler, varlarda yer aliyor, bu sokaklar da, en basinda Ilikli kisiler yer almakla birlikte, st dzey bedesten veya pazarin bulundugu Uzun i devlet temsilcileri de mevcuttur. Devlet i arsi denilen caddeye ailiyordu. Dkkantemsilcileri ve halkin girisimiyle kurulan larin arka planinda ise sehirdeki zanaatlari vakiflar sayesinde, .osmanli sehirleri ade-

i
;
!

i
i
!

besleyen endstriler yer aliyordu (Ergen, ! ta bir vakif cenneti haline gelmistir.
1980: 106-107). Saglik ve egitim hizmetleri ile kltrel, sosyal ve dini hizmetler, daha nce de bekarida deginilen ve .osmanli Turk sehirle-

Egitim ve saglik hizmetleri, genellikle klliyeler dahilinde bazen de bagimsiz olarak, fakat yine vakiflar yoluyla kurulan kurumcl olanlarin bakimi, binalarin onarimi

lirtildigi zere, sehrin merkezinde yer alan! lar araciligiylahalka sunulmustur. Sehre su getirilmesi, kanalizasyon, fakirler ve ihtiyaklliyeler ."~sitasiylayrtl~.ordu. :u"

gibi

rinin mimarisinin ve sosyal hayatinin biimlenmesinde nemli yeri oldugu vurgulanan klliyeler, bir sosyal hizmetler btnlg teskil etmekte ve vakiflar yoluyla bu hi~metleri yerine getirmekt~dir. Fakirlere yiyecek dagitan mutfaklar (imaret), ca-

! hizmetler

de yine sahislar tarafindan kurulan vakiflar vasitasiyla gereklestirilmistir. Denilebilir ki sosya:l devlet anlayisinin gelismesiyle birlikte bugn devletin vazifesi
~a~ul ed~len ve d~vle~. tai:ifindan yerin~. ge-

i
L

tirilen hizmetlerin

tumu .osmanli done-

miler, egitim birinileri (medrese), ha~tane- minde, on dokuzuncu yzyila kadar vakifler, yolcul~.ri~ ge~e k~naklayacagi misafir- lar yoluyla yrtlmekteydi. Bu yzyilda, haneler ~ulliyenin ~inala.ri arasi~d~. ~er batili dsnce ve kurumlarin tesiriyle sosalir. B.~binalar~a verilen hizmetleri YU~t- yal devlet anlayisi gelismeye basladi ve yzrnek uzere gelir ~~gla:nak amaciyla, yine yilin ortalarina dogru ilk olarak Istanbul'da vakiflar yoluyla dukkanlar, kapali arsilar kurulan ve sonralari yaygin hale gelen bele(~edesten), kervans~ra'y' h~n, h~i:i~~' ~e- . diye teskilati vasitasiyla halka hizmetler sunulmaya baslandi. Vakiflar da varliklarini gimien, boyahane gibi ?e~ir ge~rici unit~ler de kurulmustur. Belirtilen binalarin tu- devam ettirdiler, fakat verdikleri hizmetlem klliyeyi olusturur. i rin ogu, zellikle egitim ve saglik hizmeti

Klliyelerin
sitemi

planli biimde insasi, vakif i leri devlet eliyle, bati modelinde ailan kugereklestirilmistir.
,;v;1 toplum derih;

ierisinde

Va-

! rumIarda

yrtlmeye
2005

baslandi.

3 (I O). ninn-haz;ran

~-~<.

.~-

Osiiian/i Sehirlerinde Devlet veSivil Toplulii

Osmanli se?irle~~in i~inci kis~ni olusturan yerlesim birimleri, merkezin etrafinda yer almakta ve mahallelerden olusmaktadir. Burasi sehir halkinin oturdugii kide ise zengin kisiler yerlesmistir. Islam sehirlerinin, dolayisiyla da Osmanli sehirlerinin zelligi olan dar yollar, ikmaz

i metre iken, en dar yolun genisligi 7.6 ffiet!

re olai:ak be~rlenmistir: 1848'de ikaril~n 1. Ebniye Nizamnamesi ve 1856 tarihli lstimlak Nizamnarnesi, Istanbul ve mteAvrupa'daki rnekleri etrafinda yeniden yapilandirilmasini temsil eder:

simdir. Sehir merkezine yakin mahalleler- ! akiben diger Osmanli sehirlerinin fiziki

i yapilarinin,

"

s?~akla~, sehirlilerin zel yasamlariyla ilgilidir. Birden, faz~a etnik grubun yasadigi! ra ailmasi: sehir ,idaresini~ ~eniden dOsmanli sehirlerinde, farkli etnik gruplar zenlenmesiv~ sehirlere yeni hizmetler suayri mahallelerde yasamayi tercih etmistir. nulmasi, yeniden yaI

Sokaklarin izgara seklinde dzenlenmesi, yollarin genislet~l~esi, e:l~rin ara,sokakla-

Karisik mahalleler az rastlanan durumdur.

Sosyal hayat ve yerlesim olarak mahalleler, sehirde temel birimi olustunnaktadir. Ge-

pilandirma girisimlerinin birer ?arasidir. Modern sehir kavrami Modernlesme

'

nelde her bir mahalle, ayni aile baglarina, ve ,i::inzir:iat'n: idealortak etnik, dilli zelliklere sallip olan sa-I leri, oncelikle Istanbul hi slar da n mey dan a geIm e k te di r. S hi r d e ! ve Bursa' da Uygu la,e -' devlet m u dahal esin den uza k , siviI hayatin! ! maya konulmu s sonra ' -' d~ d~g~rsehirlere gegereklestigi kesim, yerlesim birimlerinin
U

'

"k yu, kuuk istisnaU "

programinin bir parasi olarak , b' SiZ her sehre saat

'

oldugii bu kesimdir. Halk burayi, mm-.' '.

OO

un o ~giinca - ~n i i :iya ve u turu! asi Osmanli dneerevesinde biimlendirerek yasamini i minde birbirinden aysrdrmstr. ; ri Paralardan olu san
i

Id

d h

'

'

k l
U

ilmistir.

KI k
'

'

ku Ie Ieri, kisIaIar
.. ve hukumet ko' '
A

'

! sehir ,
Modernlesme Sivil Unsurlar Dneminde
"

na ki ari insa e d ildi.

'

modelini, birbi-

yapiya kavusturma, anvadede gereklesebildi. Anadolu . i ve Balkanlar' daki sehirler valileri tarafin' i I D I O d k Id O n o uzuncu yuzyi a sman i ev e- ! d h i ".:' , ti'nin bati tesirinde modernlesme srecine i an azir anan esitli motlernlestirme programlari ile dnsme ugradilar. Sehir girmesiyle birlikte, Osmanli sehirlerinin kurumlari, fiziki yapilari ve hayat tarzlari alaninin yeniden dzenlenmesi, caddelebyk bir degisme dnemine girmistir. Bu rin genisletilmesi, yeni sokaklarin ailmasi, srete, nceki dnemlerde, vakiflar yo- sehir merkezini yerlesim blgesine baglaluyla yrtlen faaliyet ve hizmetler b- yan yollarin yapilmasi, sehirler arasinda yk lde devlet tarafindan stlenilmistir. i yollarin insasi ve tranivay yollari, sehirleri

Devlet ve

i rine bagli btncl

! cak uzun
i

i
i i
i

GelenekselOsmanli sehirlerinin modern

sehir, planlari cizgisinde yeniden dzenlen-' , ' ,
mesi, Tanzimat (1839) ile baslar. 'Tanzi-; , ' , ' A" ' 1 se h ir 1erin riizi k i gomat 1 b ir L k te d evet, a i
" "__1 "

i ri ;
i

modernlestirme planinda devletin hedefle' ' , , ,,'

'

'

iii

teski

l etti .

i ni'd" uzen 1 erne 1 erin '

S" i se

h ir

kanun 1 i kara- i makla birlikte, buyuk olude basarili da ar ; , i olundu. Modernlesme Pro granunin bir 1'Ti ra k deo' St irme isine girisir. B u ama 1 i a,
runUIllierini ve is 1 eyisini
'
' , '" ' , "

insa e d i l mesi "00 00 00

yapisi '

uzerine ' ..

ye-

gu

0-I

1839 yilinda hazirlanan belge (Glhane Hatti Hmayunu) nemlidir, Istanbul'un ikmaz sokaklarini, dar yollarini dzenleme k, yollari ve limanlari genisletrnek belgenin gereklerindendiL Ancak, bu belge o
kadar topik kalmistir ki Istanbul'da en

i parasi olarak byk,

i

i
i

kk istisnasiz her sehre saat kuleleri, kislalar ve hkumet konaklari insa edildi.
fiziki yapilarina ve idarelerine olarak yapilan dzenlemeler, Orta ve Kuzey Afrika'daki sehi~ierde

Sehirlerin

i ynelik i nemli

: Dogu

genis cadde olan Divanyolu'nun

sivil

genisligi 6
(oplum dergisi

degismeler meydana gerirdI. Bu

2005

3 (I O), nisan-h3Ii"n

F"IIiIe

ACUN

degismelerin basinda, mahalli halkin ynetime katilimi ve mahalli sahislarin idareci (vali) olmalan veya merkezden gnderilen valilerin mahalli halk ile gl baglar kurmasi gelmektedir. Misir valisi Mehmed

i mallarinin tesirine girdi ve Anadolu sehir-

! leri Avrupa pazarlarina ham madde sagla-

i yan merkezler
i en nemli ! retiminin
i

haline geldi. Bu degisimin sonucu, sehirlerde mamul esya azalmasi, ham madde retimi-

Ali Pasa bunun en iyi bilinen rnegidir.

nin artmasiydi. Imparatorlugun kaynakla-

Bu trden sahislarin ogalmasi ve devlete! rinin Avrupa pazarlarina ailmasinin netidegisen derecelerdeki sadakatleri, anilan! cesinde, Anadolu sehirleri uzmanlastiklari blgelerde, idare ve sadakat bakimindan! retim faaliyetlerini kaybettiler. Ham imparatorluga farkli llerde bagli bir di- maddelerin toplandigi ve Avrupa'ya dagitildigi merkezler haline geldiler. Bu yeni zi sehrin yaratilmasina, on dokuzuncu yzyilin sonuna dogru da bu sehirlerin model, I Anadolu'daki sehirlerin kmeotonomilerini kazanmalarina vesile oldu. i sine yol aarken, kiyi blgelerdeki Izmir, . . . kselmeA na d oIu seh irIerin d e yapisa I degisme 1er . . Mersin ' Trabzon gibi sehirlerin Y ise

i
i

i i i

Avrupa kapitalizminin nfuzuna paralel i sine. sebep oldu. Ki~i sehirl.eri, i blgelerbir seyir takip etti. Bundan nce, on altin- deki ham maddelerin ?emir yollari vasi;aci yzyilda Avrupa'da meydana gelen de- i ~iylatop!a~digi ve deniz !?luyla Avrupa y'a gis~1eler, Anadolu s~hirlerinin gelisme le- iihra edildigi noktalar. haline geldi. Bu tur rini simrlamisti.. Yemlesme planlari netice- i ulasim l~t~nbul, Selam.k, ~e~rut ve Iskensinde, Osmanli Imparatorlugu Avrupa te- derun. gibi liman. sehirlerii~in olusmasim sirine daha da aik hale geldi. On doku- i gerekli kildi. ~emz ve dei:myolu ulasimi~ zuncu yzyilda Avrupa endstrilesmisti ve i ~esimle:deki ~nkara: Sivas, Tokat gibi kendine yeni pazarlar ariyordu. zellikle sehirlerin adeta okmesine yol ati. 1839'da yapilan Osmanli-Ingiliz Ticaret Avrupa ve dnya ticare.t modelindeki deAnlasmasi'ndan sonra Osmanli Imparatorgismeler, Osmanli bnyesindeki sehirleri

i
i
i i

lugu Avrupa mallari iin aik pazar haline

i byk

lde

etkiledi.

On dokuzuncu

ve

gel~i ('!'e.keli, 1973:.. 25?-258). Anadolu I yirminci yzyilin baslari, Osmanli devletisehirlenmn ogunda metim yapisi, Avrupa I nin ksne ve bir dizi bagimsiz devletin

KITAP

Modern Ulus Devlet

i990'1iyillardansonra dnya yeni bir kriz dnemine girdi.Ancak bu dnem eskisinden ok farkli. Dnya zerinde dini ve etnik atismalann olmadigi cografyalann sayisi ok az. Dui\vayi kaosa, anlamsizliga ve belirsizlige srkleyen bu kriz, modem hayatin

insanligavaat ettiklerininne kadargerekioldugunugsterdi. Ali BulaModern U/us

Devlet adli kitabinda sorunun temelinde kendini tketen modemligin ve bunun tarihsel bir kategorisi olan ulus devletin yattigini vurguluyor. Modem U/us Devlet fenomeninin
AliBu/a Iz Yay.(1998). 272 s. ISBN:975-355-117-7

iki ana sorunla yz yze geldigini belirten

yazar, bu iki soruna sylyor.

modemligin verdigi cevapiann tatminkar olmaktan uzak grndgn

Yazar Islam'in muhtemel btn seenekler iinde en gl seenek oldugunu belirtiyor ve soruyor. "Islam'i modem zamanlann diEn't.tercme eden Islami akimlar ve islamcilar aisindan da bir sorun var. Acaba bu szn ettigimiz akimlar ve szcler,

hangi llerde modemitenin iine sindigi verili dnyadan 'farkli bir dnya' tasarliyo.rlar?" Modem ulus devleti merkezine alan kitap diger yandan, Islam-siyaset-iktidar iliskisi,mmet, ulusuluk, siviltoplum, Medine Vesikasi, hilafet, millet, demokrasi, laiklik,kltr, ulus, kamusal hayat gibi konulan da ele aliyor.

sivil toplum

dergisi

3 (I O), nisan-haziran

2005

Osl/inl/li

Sehir/eril/de

Devici

ve Sivil

Toplu",

kurulmasina sahit oldu. G, hareketlilik ve nfus kaybi sehirlerin yapilarini byk lde degistirdi. Sehirlerdeki sivil unsurlar, yani halk, yeni ve tek etnisiteye mensup ulus yaratacak sekilde yeniden biimlendi ve kurulan ulus devletlerinin bnyelerinde yerlerini aldi.

lendiler. Denilebilir ki sehirlerin fiziki yapisi, ynetimleri, sosyal hayati sz konusu oldugunda, klasik dnemde sivil inisiyatif daha gl iken, on dokuzuncu yzyildan itibaren devlet gl hale gelmeye basladi. Batili kurumlarinin yani sira, bati kapitalizminin Osmanli lkesine nfuzunun bunda payi byktr. Diger yandan, anilan dnemde, devlet mdahalesinden olduka uzak konumda olan Orta Dogu ve Kuzey Afrika' daki sehirler, modernlesmeyle birlikte bu mdahaleden daha da uzaklasarak Osmanli'dan ayrilmadan nce, adeta otonom hale geldiler. Osmanli sehirlerinde devlet ve sivil inisiyatif ekismesinin ne lde ve hangi sahalarda yasandigi arastirilmaya muhta bir konudur. Osmanli sehirlerinin sayica ok olmalarinin yani sira, her birinin tarihi arka planlarinin farkliligi, gelismelerinde takip ettikleri izgilerin benzersizligi, onlara kendilerine has nitelikler kazandirirken, ortak taraflarinin kesfedilmesi isini de glestirmistir. Sehirler zerine yapilacak monografiler ve daha sonra bunlarin toplu degerlendirilmesi ile devlet-sivil ekismesinin yani sira, gnmzde seJ-.irlerde yasanilan pek ok sorunlara zmler bulunulacagi bir gerektir.

Sonu Osmanli Devleti'nin fetih politikasina ynelmesi, fetihler neticesinde imparatorluga katilan topraklardaki dzenlernelerin de devlet tarafindan belirlenmesi ile neticelendi. Bu baglamda sehirlerin kurulusu ve idaresi, devlet eliyle gereklestirildi. Anadolu ve Balkanlardaki sehirler devlet eliyle kurulup gelistirilirken, sehir halkina sosyal hizmetlerin sunulmasi vakiflara, yani sivil inisiyatife birakildi. Orta Dogu ve Kuzey Afrika' daki sehirlerde ise sivil inisiyatif, devletin mdahalesinden uzakta, hem idari aidan hem sosyal hizmet ynnden nispeten daha gelismis durumdaydi. Bu durum on dokuzuncu yzyila kadar byle devam etti. Bu yzyilda gereklesen reform hareketleri ile birlikte devlet, eskiden vakiflarin alanina giren hizmet sahalarina el atinca, sivil inisiyatifin alani giderek daraldi. Devletin degisen fonksiyonundan en fazla Balkanlar ve Anadolu sehirleri etki-

Kaynaka:
Anin, F. (1999). Ottonun administrative priorities: Two ease studies of Karahisar-i ~arki (Sebinkarahisar) resun. Archiiviim Oiiomaiiiciiin,17, pp. 217. Anin, F. (2001). Anadolu sehirlerinin gelismesinde ,ind Gi-

devletin rol: Karahisar rnegi. Bel/cim, 65 (242), 1lil-192.

Baykara, T. (2000). "-Osmanli

Devleti Sehirli bir Devlet midir? ,Osmailli, cilt 5, s. 530. i. is-

Barkan, . (1974). Osmanli Imparatorlugu'nda bir iskan ve kolonizasyon metodu olarak vakiflar ve temlikier: tila devrinin kolonizatr Trk dervisleri ve zaviyeler. Vakijlar De(~isi, 2, 279-381i.

Bierman,i. A. (1991).The OttomanIsationof crete. In The Oltomall iiy aiid c

iis parts, iirban -'IYllCllire aiid socialo/'l/er

~,

(Ed. [rene A. Bicnnan, co-British London). Symposium

Rifat A. Abou El-Hac, (1984,

& Doiiald Preziosi). New York. Brown,

'

Brown, K. (1986). The uses ofa eoneept: 'The Muslim eity'. [n lvIidd/eEasleni Ciiies iii Comparaiive ['erspeaii'e, Fran10-14 May, Ed. Kenneth Michi:lc Jale, Peter Suluglen,
k i .
. ' ".,.

& Sami Zub"id",

/
1'(

.. ., . k Ergen, O. (1980). Osmanh sehirlerinde eSl1"f rgtitlerinin hzi .1 y"piya riM (107/, Jno) (Ed. Osinai} Oky"r. VL'HCliii [""kik) iil1dc. AI1k:ir,! HWOlslii, K. (i ()9c\). Turkcv.
rj, 'Kcgal1 I',"il). LuIHI""

,.

c'

'ElelllGiiiikTI!
i

et.

i en.

iir"iy"

11111,,(Isy"

111ls/iiiiii(

111'1'1111 (iii(.',

/li.'liiri,.,i/rCl'II'II' Illi//,ci'.'/,,,(iii'''.'(Ed. ,'vLi ;isli i H,lll1cib, Turu Miu, s

'l11d New

York.

si'"i

(oplum

dergi"

) (I O), nisan.hozi"n

2005