http://www.ege-edebiyat.org/wp/?

p=691 S E M Y O T K1 Semiyotik, iaretlerin (signs) yorumlanmasn, retilmesini veya iaretleri anlama srelerini ieren btn faktrlerin sistematik bir ekilde incelenmesini ieren bir aratrma sahasdr. Disiplinleraras bir alan olan semiyotik, deiik iaret sistemlerine dayanan anlam ve bildiriim konularyla ilikili yeni bir bilimdir. Semiyotik terimi Franszlarn kulland ekliyle semiyoloji- Eski Yunancada iaret anlamna gelen semeon kelimesinden gelir. Kkeni tarihsel adan eski Yunan dnemi metinlerine kadar inmekle beraber, ada semiyotik temelde iki kaynaa dayanr. Bu kaynaklardan birincisi svireli Dilbilimci Ferdinand de Saussuren Genel Dilbilim Dersleri balkl eseri, dieri ise Amerikal mantk Charles Sanders Peircen yazlardr. Bu iki dnr 20. yzyln balarnda, iaretin ne olduuna ynelik teorilerini birbirlerinden bamsz olarak biimlendirdiler. Bu teoriler, yirminci yzyln ilk yarsndan itibaren, birbirinden olduka farkl pek ok disiplinin temelini oluturmaya hizmet edecek ekilde geliti. Semiyotiin gelitirdii teoriler, edebiyat incelemeleri bata olmak zere, antropoloji, grsel sanatlar, film incelemeleri vb. pek ok alann temel inceleme yntemi haline geldi. Semiyotik tek bir disiplin gibi grlmekle birlikte, kulland metotlar ve ulamak istedii hedefler asndan, epeyce heterojen bir disiplin olmann yan sra deiik yaklamlar tarafndan tevik edilen ve belirli bir nesnenin deiik felsefi tanmlamalar yoluyla oluturulan disiplinler aras bir yntemdir. Kltrel kodlar, gelenekler veya metni anlama srelerine gre dzenlenmi iaretler sistemi olarak aratrlan her ey semiyotik incelemelerin konusu olmaktadr. Mimar, moda, edeb metin, mit, resim ve filmler gibi pek ok farkl disiplin semiyotiin gelitirdii yntemlerle incelenir. SEMYOTN TARH GELM aretlerin ilevi ve doasyla ilgilenen dnce sistemi olduka zengin ve deiik geleneklere dayanmasna ramen, anlam ve bildiriim (communication) eski Yunan medeniyetinden beri felsefe, mantk, gramer, epistemoloji ve dier alanlarda yazlan bat yaznnda kendini gstermektedir. Bununla beraber Saussure ve Peircein yazlarndan nceki dnemlerde gelien iaret teorisi ile ilgili almalar bu gnk anlamda semiyotik saylmazlar. Benzer bir durum Hint, in, Japon ve Arap metinlerinde grlen iaret ile ilgili fikirler iin de geerlidir. Fakat iaret teorisinin erken dnemlerdeki yansmalarn ortaya koyan bu
1

Bu makale John Stout Semiotics balkl makalesinin Trkeye evrilmesinden meydana getirilmitir.

grlerin semiyotiin tarih geliimine katkda bulunduu da bir gerektir. Nitekim Aristo, Stoaclar, St. Augustine, Poinsot ve Locket gibi felsefecilerin almalar Saussure ve Peirceten nceki semiyotik tarihinde nemli bir yer tutar. Aristo, iir, retorik ve mantk zerine yazd yazlarda iaret teorisinin nemini belirtmitir. Stoizm ise Atinada Citium Zenolar (Citium of Zeno) tarafndan kuruldu. Stoaclar, dnya grlerindeki cosmozu yneten sebep ve logos tartmalar balamnda iaret teorilerine dair ayrntl bilgi verirler. Augustin ise gerek zamannda, gerekse yaad devirden nceki dnemlerde gelien iaret teorilerini geni bir ekilde aklamtr. O, iarete dair dnceleri bilgi kavramyla ilikilendirmek suretiyle tartt ve orta a dil felsefesinden gl bir ekilde etkilenen yeni bir iaretler tasnifi ortaya att. John Poinsot ise (1589-1644) genellikle semiyotik zerine yaplm ilk sistematik inceleme olduu dnlen aret Tezleri (Tractatus de Signis) balkl eserini kaleme ald. Semiyotik terimine gelince, bu terim tarihte ilk defa John Locke (16321704) tarafndan nsan Alglay zerine Denemeler (Essays Concerning Human Understanding, 1690) balkl eserde kullanld. Locke semiyotik terimini idealar ve iaretlerle ilgili bir terim olarak dnd ve eserinde bu terimi ilk defa tafsiltl bir ekilde aklamaya alt. Lockeun balatt bu giriimden sonra, semiyotik epistemolojik sorgulamalarn n varsaymna iaret eden temel bir disiplin hline geldi. S A U S S U R E N S E M Y O L O J S Ferdinand de Saussure 1907-1911 tarihleri arasnda verdii derslerde dile ve bildiriime (communication) dair daha nce benzeri grlmemi teorilerini ortaya att. Saussuren rencilerinden Charles Bally ve Albert Sechehaye, hocalarnn verdii derslerden tuttuklar notlarla dier rencilerin notlarn toplayarak iki yllk youn bir almadan sonra Saussuren grlerini hem adalarna hem de gelecek kuaklara ulatracak zgn bir bileime ulatlar. Bylece Saussuren mehur eseri Cours de linguistique gnrale (Paris, Payot Yaynevi) bal altnda 1916da yaymland. Kitap, Berke Vardar tarafndan Genel Dilbilim Dersleri bal altnda Trkeye tercme edildi ve 1985te Ankarada basld. Genel Dilbilim Dersleri getiimiz yzylda (20.Yzyl) bilime yeni ufuklar aan temel kitaplardan biri haline geldi. Saussuren bilhassa dil ve dilbilimsel iret ile ilgili gelitirdii teori ile semiyoloji diye adlandrd yeni bilime dair belirledii hedefler, beeri ve sosyal bilimlerde ok sayda disiplinin amalarn ve terminolojisini esas alan metodolojilerin tamamn dorudan etkiledi.

Saussuren dncesinin temelini dile ve dili oluturan dilbilimsel iarete ynelik getirdii yeni tanm oluturmaktadr. Saussure ilk olarak Langue/Dil ve Parol/Sz birbirinden ayrmakla ie balad. (Langue/dil: somut bir sistem olan ve kendi kendini dzenledii dnlen dil). (Parol/sz: konuucunun kiisel konumasn ieren aktel syleyi). Saussurc dilbilim langui/dili parol meydana getiren somut syleyilerden ok dilin soyut biimi gibi incelemeyi tercih etmilerdir. Mehur bir istiareye bavuran Saussure langue olarak kabul ettii dili bir satran oyununa benzetir. Langue satran oyunundaki kurallardr. Buna karlk parol satran oyuncusunun oynad kendine mahsus oyundur. Satran oyunu, parol olarak kabul edilen dile karlk gelecek ekilde oynanr. Dil (Langue) herhangi bir bireysel istee veya tercihe bal deildir; dilin gayri ahsi yndr. levlerini bamsz olarak gerekletirir. Dil(Langue) oluturan ses deildir. Ses sadece dncenin aracdr. Tek bana varlktan yoksundur. Dil yetisinin hem bireysel taraf hem de toplumsal taraf vardr. Bunlardan biri olmadan br dnlemez. Dil yetisinin kapsad eyler ve alma ekli sosyal gelenekle belirlenir. Dildeki iaretlerin biimsel ana dayanan kurumsal bir taraf vardr. Yerleik bir sistem olduu kadar, kendi iinde bir tekml ierir. Yani hem adan kurumu hem de gemiin kurumudur. Saussure dilbilimsel iareti akustik imaj yada iaretleyen ile kavram yada iaretlenen diye birbirinden ayrlan ikili bir varlk olarak tanmlar. Yani iaretleyenin korelasyonu. aret veya iaretin kendisi ne iaretleyen ne de iaretlenendir. Onlar sadece birbirleri arasndaki yapsal iliki sayesinde bir iaret durumuna geerler. Belirli bir iaretleyen ile onun karl olan iaretlenen arasndaki ba Saussuren grne gre tamamen keyf bir badr. Onlar birletiren herhangi bir doal gdleyici yoktur. Franszcadaki Cheval, ngilizcedeki horse, Almancadaki pferd ve Trkedeki At kelimeleri tamamen ayn kavrama gnderme yaparlar. Bizim bir kavramla geliigzel birletirdiimiz belirli bir ses-imaj keyfiliine dayanrlar. aretleyen ve iaretlenenin bir arada oluu bir kt parasnn iki yznn bir arada oluuna benzetilebilir. Birletirilmitir fakat birbirinden ayrdr. Saussuren dil ile ilgili dier bir kefi de udur: Saussure olumlu bir gr olmamakla beraber, dilde yalnzca farkllklarn bulunduu konusunda srar eder. Baka bir ifadeyle, Saussure gre, hibir dilbilimsel iaretin kendi bana bir anlam yoktur. Anlam sistematik bir iaret ile dier iaretlerin arasndaki oppozisyonla elde edilir. Fonolojinin bak asndan bakarsak, cat cap veya bat ile oppozisyonel bir iliki neticesinde anlaml hle gelir. Saussure farkl merkezlerden gelen bu ilkeyi, dil almalarn daha da belirginletirmek iin

fonolojiyle genelletirdi. Daha sonraki dnemlerde, Saussurec semiyotikiler sistemin bireysel birimlerinin sadece oppozisyonlar veya farkllklar yoluyla anlaml hle geleceini sylediler. Anlam sistemin eleri arasndaki ilikilerin belirlenmesiyle ortaya kar. Saussuren dilin sentagmatik ve paradigmatik ekseni zerine yapt ayrm Saussure dncesinin en nemli ynlerinden birisini meydana getirir. Sentagmatik eksen dilbilimsel birimlerin ve onlarn seri halindeki karmnn izgisel bir ekilde birleiminden meydana gelir. Paradigmatik eksen ise tercihe dayanmayan fakat belirli bir syleyi sayesinde tercih edilen iaretlerin birbirinin yerine ikme edilmesiyle oluur. Seilen dilbilimsel iaretlerin birbirine yakn anlaml olmasna dikkat etmek gerekir. Saussure, dil kavramnn merkez noktasn oluturan paradigmatik eksen ile sentagmatik eksen arasnda byle bir ayrm yapmak suretiyle, dili kullanma esnasnda okurun zihinsel faaliyetinin iki farkl biiminin farkndaln attrmay amalamtr. Bunlardan ilkine gre, anlam, her bir enin anlamn kendini takip eden ve kendisinin yerine geen dier enin anlamyla olan ztlklar sayesinde kazandn ileri sren izgisel tarzdaki eler toplamdr (in praesentia). kincisi ise, bir enin dierinin yerine geme olasl neticesinde iki enin paylat mtereklikler temelinde na-mevcut olan e (in absentia). Saussuren sentagmatik eksen ile paradigmatik eksen zerine yapt tanm, daha sonraki dnemlerde, bilhassa istiare ve mecaz- mrsel gibi sanatlar zerine yaplan incelemelerde olduka etkili sonular dourmutur. Saussure senkroni ile diyakroni arasnda da bir ayrm yapt. O, diyakronik dil incelemesini, yani tarihteki gelimeleri temel alan dil incelemelerini tamamen bir kenara brakt. Saussure, dil incelemeleri yaparken senkronik yntemi tercih etti. Bununla belirli bir zamanda, belirli bir sistemdeki iaretlerin ilevsel ilikisinin incelenmesini nerdi. Saussuren yapt bu ayrmn da daha sonraki semiyotik incelemeler zerinde ciddi etkileri oldu. Senkronik grn avantaj bamsz bir ilevsel sistem olarak dnlen dilde yapsal ilikilerin ve fonksiyonlarn n plana alnmasndan ileri gelir. Saussuren temelde dilin keyflik zellii zerinde durmas ve dilin farkl fonksiyonlarna arlk vermesi, onun daha sonraki semiyotik incelemelere ok nemli katklar olduunu ortaya koymaktadr.

P E R C E N S E M Y O T Charles Sanders Peircen gelitirdii ve biimlendirdii iaret tanm baz alardan Saussuren tanmndan ayrlmaktadr. lk olarak, Saussurec kavramlar semiyotik incelemeleri hakim inceleme metotlar durumuna getirme eilimindedir. Daha sonraki yllarda Peircen fikirlerinin etkisi semiyotik dairede olduka genilemi ve Saussuren fikirlerine nemli bir rakip haline gelmitir. Peircen dnceleri zel durumlarla ilgilidir (idodycratic) ve bu fikirleri anlamak olduka zordur; Uzun zamandan beri, sadece belirli bir blm uygulamaya elverili hle gelmitir. Her ne kadar, her biri 600er sayfalk yaklak iki dzineye yakn ciltte toplanm olan Peircen felsef eserlerinin yeni basklar yaplsa da, baz eserleri henz baslma aamasndadr ve dncesinin etkisi gittike artan bir ekilde genilemektedir. Bir mantk olan Peirce, daha ok bilgiyle ve soyut dnceyle ilikili iaretlerle ilgilenmitir. O iaretlerin yorumlama ve retim sreleri olarak kabul ettii semiosise dikkati ekmitir. Peirce, semiosisi hayatn kendisiyle bir arada olan btn realitelerin temeli olarak grr. Saussure iareti iki terim arasndaki yapsal iliki gibi grd ve iaretin ikili (dyadic) ynne dikkati ekti. Buna karlk Peirce iaret ile ilgili baka bir gr ileri srmtr. Peircee gre iaret triadic/l dr. (A sign is triadic). Peirce iaret hem kendi nesnesi (iaretin gnderme yapt ey) hem de kendi yorumuyla (interpretant; iaretin rettii yaklak fikir) ilikilendirilmek suretiyle oluturulur. Peircen interpretant kavram onun iaretler zerine gelitirdii dnceyi dier dncelerinden ayrmaktadr. nterpretant aslnda, kendi kendiliinden bir iarettir. nk zihinsel etki veya dnce nesne ile iaretin ilikilendirilmesi yoluyla genelleir. Buna ilve olarak, interpretant anlama ve yorumlama sreleri yoluyla, iaretin tesinde, daha dorusu interpretantn da tesinde bir retim sreci demektir. Peirce yeni yorumlamalarn daim retimine dayanan bu ard ardna gelen sreci zihinle ilgili snrsz srelerin biimsel yaps olarak tanmlar. Peircen iaret kavram bir yandan ikme ile ilikiliyken te yandan yorumlamayla ilikilidir. aret kendisinin de tesinde baka bir eyin yerine geer. Birbirini takip eden/ardsl (successive) yorumlamaya bal olan iaret bilginin de tesine geen bir eydir. Peirce, iaret ile ilgili yapt tanmlamaya ilaveten, iaretleri tasnif etmek iin yeni bir sistem tasarlamtr. aretlerin sadece iaret olan nitelikleri, iaretlerin nesneleriyle ilikileri,

iaretlerin interpretantlaryla ilikileri. Yani Peirce, iaret tasnifinde bu model arasnda yapt ayrmdan yola kmtr: Birincisi, ikincisi ve ncs. Birincisinde eylerin niteliini ve kendi kendilerinde olan niteliini anlatr. rnein krmzlk krmz nesnenin niteliidir. kincisi ise birincisi diye nitelediklerinden miras kalan zelliklere benzemeyen aktel olaylara aittir. kicisi nispeten baka bir eyle veya baka bir eye ynelik tepkiyle gerekleir. nc ise varln ok daha karmak modeline dayanr; birincisiyle ikincisinin birbiriyle ilikisinden ileri gelen genel kavramlar ve kanunlar belirginletirir. Peircen tasnif ettii iaret gruplar arasndaki ikon indis ve sembol lemesi daha sonraki teorisyenlerin ve semiyotik nclerin olduka fazla dikkatini ekmi ve pek ok teorisyen bu leme zerine almalar yapmtr. kon nesneye benzeyen iarettir. Bir kiiye benzeyen ve onu temsil eden portre bir ikon olabilir. Nesneye fizik yaknlkla ilikilidir. Sigara ve duman arasndaki ilikiye bakarsak, bu ilikinin indis ilikisi olduu rahatlkla grlr. Sembol ise temsil ettii nesnenin baz gelenekleri ve kurallaryla ilikisine dayanr. Geleneksel adan belirli bir kavramdan ortaya kan dilbilimsel iaret bir semboldr. Peirce ikon, indis ve semboln sadece birka rnee dayandna dikkat ekmitir. Gerekte bu tr iaret tipleri birbirinin ilvesinden baka bir ey deildir. Peircen l iaret dncesi ve interpretant yoluyla semiosise yapt aklama yirminci yzyl semiyotikileri zerinde olduka etkili olmutur. SEMYOTN EDEB ELETR YNTEMLER ZERNDEK ETKS Semiyotiin edebiyat inceleme yntemlerini etkilemeye balamasndan sonra, edeb metin incelemeleri tematik inceleme dairesinden tamamen km, bunun yerine metnin yaplarna ve yaplar arasndaki ilikilere odaklanan inceleme yntemleri nem kazanmtr. Erken dnemdeki edeb metin incelemelerinin ou genellikle metnin anlamyla ilgileniyordu. Buna karlk semiyotik, metni birbirleriyle karlkl etkileime giren iaret kalplar olarak grd ve metnin anlamn bu iaretlerin nasl meydana getirdii sorusu zerine younlat. Semiyotiin etkisiyle birlikte, edeb metin incelemeleri olduka sistematik ve olduka bilimsel incelemeler hline geldi. Semiyotik anlam doal bir olay olmaktan kard; anlam kodlar ve geleneklere dayanan yaplar olarak grd. Bylece semiyotikiler, metnin yazarn kiisel ruh ve hayal dnyasnn anlatan bireysel bir ifade olarak yorumlanmasn gittike artan bir ekilde eletirmeye baladlar.

SEMYOTK VE R Sovyet edebiyat teorisyeni Jurii Lotmann ve Fransa doumlu Amerikal eletirmen Michael Riffaterrein almalaryla birlikte, iir analizleri asnda son derece nemli yeni metotlar geliti. Fikirlerini ve metotlarn Rus Biimcilerinden alan Lotman, ayn zamanda Tartu Semiyotik Okulunun kurucusudur ve nc bir edebiyat teorisyenidir. Lotman Rus Biimcilerinden ald metin analizi yntemlerini daha da gelitirmeyi baarm bir isimdir. Lotmann 1970de yaymlad Sanatkrne Metin Yaps (The Structure of the Artistic Text) ve irne Metin Tahlilleri: iirin Yaps (The Analysis of the Poetic Text: The Structure of Poetry, 1972) balkl eserleri Sovyet edeb semiyotiinin temel eserleri arasnda yer alr. Lotman saf iir metinlerinin olduka karmak olduuna, bu metinlerin hiyerarik bir sisteme dayandna ve saf iirdeki her unsurun dier unsurlarla korelasyona girdiine dikkat ekmitir. Lotmana gre her edeb metin vezin, kfiye ve leksik birimler gibi birka sistemi zerinde tar. Metnin okur zerinde brakt etki bu deiik sistemler arasndaki gerilim ve atmalardan kaynaklanr. Lotman metindeki tekrarlanan eleri ayrmak ve bylece metnin grnen organizasyonun belirlemek iin ztlklara ve mukayeseye dayal yeni bir metot gelitirdi. O metnin ileme dzenini gn na karan kurallar sistemini aklamaya ve mevcut kurallardan sapmalar belirlemeye alt. Lotman, metindeki sapmalarn varln okurlarn alglay tarzna bir meydan okuma olarak kabul etti. Lotmana gre, bu okuma sreleri edeb geleneklerle ina edilir. Edeb gelenekler ise mevcut okuma srelerinden sapmalarla oluur. Lotman edebiyattaki bu gelime-oluum srelerini edeb tekmln temelli grnm olarak kabul eder. Rifaterre, Saf iirin Semiyotii (Semiotics of Poetry, 1978) balkl eserinde irne metinlerin iki dzeyi arasnda yapt kkl bir ayrmdan yola kmtr: taklit ve anlam (mimesis ve significance) (taklit: silsile hlindeki bilgi birimleri dizisi olan realitenin temsili olarak metin; anlam: yorumlar yoluyla ina edilen yegne semantik birim olarak metin.) Metnin semiosis ve edeblik dzeyinde kavranmas demek, okurun metni gndergesel olarak okunursa, belirli eleri anlamada baarszla dt dzey olan taklit (the mimetic level) dzeyinden, anlamn kinyeler ve imlarla kendi kendini ifade ettii dzeye dayal anlama dzeyine (level of signifigance) ulamas demektir. Bir okurun metnin taklitsel (mimetic) dzeyinden anlama dzeyine gemesi iin, Riffaterrenin hipogram (hypogram) diye

adlandrd semantik matrisi tanmada ve burada manevra yapmada (manipulating) baarya ulamas gerekir. Riffaterrenin hipogram ile kelime, klie, cmle ve geleneksel birleim gruplarn anlatmak istediini belirtmek gerekir. Hipogram hem metindeki d unsurlarn bnyesinde toplar hem de metni genelletirir. Hipogram metnin anlamnn mtekbili deildir; fakat metindeki anlamsal keiflere baldr. Rifaterre Saf iirin Semiyotii balkl eserinin ilk birka blmnde bu srelerin nasl olutuunu defalarca ispatlamtr. S E M Y O T K VE H K Y E Anlatmaya (narrative) veya anlatbilime (narratology) dair semiyotik incelemeler, 1920li yllarda anlatlarn fonksiyonlarn veya temel vaka tipolojilerini formlletirmek iin aba sarf eden Rus Biimcilerinin aratrmalaryla balamtr. Viladimir Proppun 1928de yaymlanan Morfologia skazki (Masallarn Morfolojisi) balkl eseri sonraki dnemlerde yaplan anlat semiyotii aratrmalarnda son derece etkili olmu bir kitaptr. Prag Okulu Teorisyenleri (1926 - 1948) Rus Biimcilerinin balatt anlat semiyotii aratrmalarn devam ettirdiler ve bu alandaki almalar epeyce genilettiler. Narrotoloji bilhassa 1960 ve 1970li yllarda Fransada geliti ve Roland Barthes, Tzvetan Todorov, Grard Genette ve A.J. Greimas gibi aratrmaclar olduka nemli teoretik ve eletirel analizlere imza attlar. Barthesn 1966da anlatlarn yapsal analizi zerine yazd bir makale (LAnalyse structurale des rcits/Anlatlarn yapsal Analizi), varsaym ve metotlar sonradan deitirilip yenilenmesine ramen, narratoloji alannda yaplan nemli almalardan biridir. Sz konusu makalesinde Barthes anlat metninin ayrc yapsal birimlere dnmn ortaya koymaktadr: fonksiyonlar ve indisler (karakter, atmosfer vb. iaretleyiciler). Bylece Barthes genelde anlat esasna dayal metinlere ynelik uygulanabilir bir yapsal analiz modeli nermeye almtr. O, 1970te yaymlanan Z/S balkl eserinde ise Balzacn Sarrasine adl hikyesini analiz etmi, 1966da metni yapsal birimlere ayran anlayndan vaz gemitir. Hatta Barthes metnin ok anlamll zerinde durmu metni anlamn ok dzeyli dinamik bir oyunu olarak kabul etmitir. Yapsal Semantik (Smantique Structurale: 1966), Anlam zerine (Du sens: 1970), Maupassant: Metinsel Semiyotik (Maupassant: Textuel Semiotics: 1976) balkl eserlerinde Greimas anlat esasna dayal metinlerden hareketle olay rgsnn temel kurallarn ortaya koydu. Greimasn gelitirdii olay rgs kurallar yapsal dilbilimi kavramlarndan karlan

kurallardr. Esasnda Greimas anlat esasna dayanan metinlerin tamamnda altnn izildiini dnd derin yapy aramtr. Greimasn aktant (actantial) modeli cmle analizlerinin olay rgs analizlerine uygulanmasndan karlmtr. Benzer bir durumu Proppun anlat analizlerinde de grmek mmkndr. Greimasn grne gre herhangi bir olay rgs zne ve nesne, gnderici ve alc, yardmc ve dman kii gibi iftletirilmi aktant modellerine indirgenebilir. Greimas bir teoretik model oluturmak iin anlam sreleri olarak Saussurec ve Jakopsoncu iftli oppozisyon kavramn kullanmay tercih etmitir. O , manann balang yapsnn hesaba katlmas gereine iaret etmitir. Anlatlara semiyotik kare diye adlandrd drt terimli bir homoloji uyarlamtr. Greaimasa gre semiyotik kare anlatlarn temel yapsndan olan bir yapdr. Semiyotik kareyi hayat ve lm ve bu terimlerin alternatifleri olan hayat d (non-life) ve lm d (non-death) gibi terimler arasndaki ztlklar ve opozisyonlarla biimlendirmitir. Terimler arasndaki bu tr oyunlara ramen, sz konusu terimler belirli bir hikyenin olas aksiyonlarnn tamamn iine alan terimlerdir. SEMYOTK VE TYATRO Semiyotik bak asnn tiyatro incelemelerine uyarlanmas 1930lu yllarda Prag Okulunun almalaryla balamtr. Prag Okuluna mensup teorisyenler yazdklar yazlarda tiyatroyla ilgili iaretlerin tasnifi, belirlenmesi ve bu iaretlerin sahnedeki ilevlerinin doas gibi konular ele almlardr. Polonyal bilim adam Tadeusz Kowzan 1968de yaymlanan dikkat ekici bir makalesinde tiyatroya dair iaretlerde tespit ettii 13 sistemli bir tasnif nermitir. Tiyatro ile ilgili iaretlerin tiyatrodaki performans boyunca karlkl etkileime girdiini belirten Kowzan, bir iaret sistemi olarak grd tiyatronun ayr trdenliini/heterogeneity) ve karmakln dikkate almak iin dilbilimsel bir model ileri srer. Gnmzde genel olarak dramatik metin incelemelerine semiyotik metotlarn uygulamas ynnde bir eilim bulunmaktadr. Bu eilim daha ok metnin performans ve tiyatro seyircisi incelemelerinde tiyatroyu semiyotik bir nesne olarak kabul eden aratrmalarda karmza kar(Daha fazla bilgi iin Performans Eletirisine bk.). Son zamanlarn en nemli tiyatro semiyotii aratrmaclarndan biri olan Partice Pavisin eserinde baz ilgin noktalara temas edilmitir. Pavisin Problmes de smiologie thatrrale (Tiyatro Semiyolojisinin Problemleri 1976) balkl eseri semiyotik yaklamlarn tiyatroya uygulanmasna dair temel konular ele alan bir kitaptr.

SEMYOTN DER EKOL VE YAKLAIMLARLA LKS Marksist eletirmenlerin ou semiyotii biimci, tarihsel, tepkiye dayal ve burjuva ideolojileriyle i ie girmi bir eletiri yntemi olmakla sulamlardr. nk Marksist eletirmenlere gre semiyotikiler yorumu metinsel iaretlerin karlkl etkileimlerine ve i yapya dnk hiyerarilerine bal olan gayri ahsi sistemler olarak grdkleri iin edeb metinlere senkronik olarak yaklama eilimindedirler (bk. Marksist Eletiri ve Materyalist Eletiri). Baz Marksist eletirmenlere gre ise Peirce ve Saussure takip eden semiyotikiler, metin analizlerinde metnin gndergelerini dta tutarak bir bakma tarihin nemini reddetmitir. Bununla beraber, bilhassa Louis Althusser gibi dier Marksist dnrler dil ve metinsellikle ilgili semiyotik yaklamlarla ideolojiyi ve sosyal ilikileri birletirme eilimindedir. Feminist eletirmenler ise semiyotikileri bir yandan uyarrken, te yandan onlara sempatiyle yaklamlardr. Semiyotikiler gayri ahs sistemler iindeki biimsel yaplar incelediklerinden dolay, baz feministler semiyotikileri yanl bir ntr sistemin yan sra erkek znesi bak asn gizlemeye almakla sulamlardr. Dier feminist eletirmenler ise smiyotikilerin anlam sosyal adan yaplm, kltrel adan ise snrlar izilmi bir varlk olarak ele almalarndan memnun olmulardr. Ksaca anlam ne doal bir ey ne de Allah vergisi bir ey olarak gren feminist iddialara semiyotik byk lde katkda bulunmutur. Semiyotie ynelik dikkat ekici bir eletiri de Fransz filozof Jacques Derridann baz eserlerinde grlr. Derrida, semiyotie dair grlerini De la Grammatologie (Gramatoloji, 1967) balkl eserinde benimsedii yapskclk tavra bal aklamtr. Sz konusu eserinde Derrida, dili ve metinsellii ele al tarz bakmnda Saussureden byk lde ayrldndan dolay, Saussuren dil ve dilbilimsel iaret kavramalarn eletirmekle ie balar. Derridaya gre, Saussuren dili iaret ve gnderge arasndaki keyfi ilikiye ilave olarak iaretleyen ve iaretlenen arasnda belirlenen iliki eklinde grmesi zden ok biim zerinde duran bir anlaytr. Bununla beraber, Derrida Saussuren iaretleyenin

malzemeselliini ve konuma diline imtiyazl bir hle getirmesini takdire deer bulur. Derrida bu ikilem sayesinde, Derrida sadece konuma dilinden karlan yazy ikinci plana almtr. Buna ilave olarak, Derridann gr, genel anlamda bat dncesini tamamen kuatm olan varln metafiziine doru giden bir eilim tamaktadr. Deerida, Bat geleneinde, sezginin ve mevcudiyetin (precence) yanlsamasyla oluan konuma dilinin daima dilin bizzat kendi zn temsil ettiini ileri srmtr. Nitekim, Bat dncesi varoluu ifade etmede dilin imknlar dikkate alndnda, kendi kendisinin hatal yoldan gitmesine izin veren bir dncedir. Derridann dncesine gre, Saussuren dilde pozitif artlar bulunmad, sadece oppozisyonel farkllklar olduu grnde srar etmesi yerinde bir tutumdur. Bununla beraber, Saussure, bu bakn mantksal sonularn takip etmede baarszla dmtr. Derrida Saussuredeki farkllk kavraynn (notions) yerine, dilin temel bir unsuru olarak grd diffrance kavrayn ikme etmitir. Diffrance kavram dilin sadece dilbilimsel izlerde ve bu izlerin rotasnda kalan anlamdaki daim erteleme ve ayrma srecini ilettiine iaret eder. Bu izler (traces), Derridaya gre Saussure dilbilimindeki iaretlerin yapt gibi, belirli bir olgunluu ve varl temsil eden izler deildir. Bunun yerine, sz konusu izler anlama doru giden fakat asla sona ermeyen bir hareketin snrlarnn izilmesini salar. Derrida yazya olumsuz olarak bakt iin, Fransz filozofun ortaya att yaz kavram, edebiyat eletirmenlerinin metinsellik ile ilgili grlerinin nemli lde deimesine sebep olmutur. Bir psikiyatrist ve eletirmen olan Jacques Lacan Freudcu psikanalist dnce ile Saussure sonras dilbilimi gelimelerini eserlerinde eritmeyi baarm bir teorisyendir. O, beer znellii dilin belirlediini, bu belirlemenin Freudun teorisindeki bilin alt ile ayn olduunu ileri srmtr. Dil, bilin altnda olduu gibi, znenin kontrol dnda gelien gayri ahs bir sistemdir. Bu sistemi bir kenara brakmak mmkn deildir. Psikoseksel sreler aslnda dilbilimsel bir tarzda harekete geer. Bu gryle Lacan, Freudcu modeli de belirli lde deitiren bir bilim adam olarak tannr. Jacques Lacana gre, iletiim ve anlam vermedeki dilbilimsel aktlar bilin dyla yakndan ilikilidir; hatta bilin dnn bizzat kendisi dil gibi ina edilmitir. Lacan, Freudun bask altna alma sreleri teorisini dilin fonksiyonlaryla birletirirken, Saussuren ortaya att iaretleyen ve iaretlenen arasndaki ilikiyi biraz daha ileriye gtrmtr. Lacana gre, iaretleyen ile iaretlenen arasnda bir engel vardr. Bu engel hem iaretleyen ile iaretlenenin asla denk dmedii dilin deien ilevlerinden hem de nesnelliin merkez noktasnda bulunan ve ortadan kaldrlmas mmkn olmayan bir boluun veya engelin temsil edilmesinden ileri gelir. Lacann dildeki

arzu dncesi Derridann Diffranc fikriyle benzerlik gsterir. Lacan, dilin dnlmemi bilgiyi ve varl tayabileceine dair btn varsaymlarn birer yanlsama olduunu iddia eder. Lacana gre, znelliin yapsndaki en nemli hareket hayal olandan sembolik olana gei yapan zne hareketidir. znenin sembolie gei yapmas dildeki ayr tutulmu etkileri znenin tanmasn icap ettirir. Dier bir ifadeyle dil anlam tam olarak sunamaz. Grld gibi, getiimiz yzylda semiyotik metotlar pek ok sahaya uygulanm ve semiyotik teorileri belirginletirmeye ynelik youn almalar yaplmtr. Birbirinden farkl ve olduka geni bir sahaya ait olan nesneler semiyotik metotlarla analize tabi tutulmutur. Semiyotikiler tarafndan ortaya atlan metotlarn ve kavramlarn genileme ve inceltilme sreci devam etmektedir. Semiyotik rzgrdan gelen enerjinin bilimin pervanesini daha yllarca dndreceine kuku yoktur. Temel Kaynaklar Barthes, Roland. Semiyolojin eleri/Elements of Semiology. New York: Hill and Wang, 1967. Anlatlarn Yapsal Analizine Giri/Introduction to the Structural Analysis of Narrative. New York: Hill and Wang,1977. S/Z. New York: Hill and Wang.1974. Derrida, Jacques. Gramatoloji/Of Grammatology. Baltimore: John Hopkins UP, 1964. Garvin, Paul. Ed. Prag Okulunun Estetik, Edeb Yap ve slup zerine almlar/A Prague School on Esthetics, Literary Structure and Style. Washington: George town UP, 1964. Greimas, Algirdas Julien. Anlam; Semiyotik Teori zerine Seilmi Yazlar/On Meaning; Selected Writing in Semiotic Theory. Minneapolis: U of Minnesota P, 1987. Jakopson, Roman. Edebiyatta Dil/Language in Literature. Cambridge: Harvard UP, 1987. Lacan, Jacques. Ecrits: A Selection. New York: Norton, 1977. Lotman, Yury. iirsel Metin Analizleri/Analysis of the Poetic Text. Ardis, 1976. Sanatkrane Metnin Yaps/The Structure of the Artistic Text. U of Michigan P, 1977.

Pavis, Partice. Tiyatro Semiyolojisinin Problemleri/Problmes de smiologi thatrale. Montreal: U of Quebec P, 1976. Peirce, Charles Sanders. Makale Klliyat/Collected Papers. Cambridge: Harvard UP, 193158. Riffaterre, Michael. iir Semiyotii/Semiotics of Poetry. Bloomington: Indiana UP, 1978. Saussure, Ferdinand de. Genel Dilbilim Dersleri/Course in General Linguistics. Ankara: 1985. kincil Kaynaklar Eagleton, Terry. Yapsalclk ve Semiyotik/Structuralism and Semiotics. In Literary Theory: An Introduction. Minneapolis: U of Minnesota P, 1983. Eco, Umberto. Semiyotik Teori/A Theory of Semiotics. Bloomington: Indiana UP, 1976. Innis Robert E., ed. Semiotics: An Introductory Anthology, Bloomington: Indiana UP, 1985. Sebeok, Thomas A., ed. Ansiklopedik Semiyotik Szl/Encyclopedic Dictionary of Semiotics. Berlin: Mouton de Gruyter, 1986.