METALURJ VE MALZEME MH.

METALURJ M

FZKSEL METALURJ-II METALURJ

DENGESEL KELTLERN DFZYON KONTROLL BYMES

03.03.2007

Prof. Dr. Hatem AKBULUT

1/56

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Metallerin katlama hz, sistemin s ak ile kontrol edilir Kat hal dnmlerinin ou difzyon ile kontrol edilir. Tek faz kelmesi, tektoid kelme, Sreksiz kelme

METALURJ VE MALZEME MH. Tek Faz kelmesi

TSOL.

FZKSEL METALURJ-II
Yalanmada: solvs erisi altna su verme + keltme. Bir metalin yava soutulmasnda dengesel kelti oluur ve byr. TSOL. scaklndan TTUT scaklna soutma ve frndan alnp havada soutma , TSOL. TTUT soutulursa ve TTUT. da scaklnda bekletildiinde, kelmeye balar Oluan ferrit tektoid ncesi ferrittir.

TTUT

C1

ekil. C1 kompozisyonundaki bir alamn TSOL. scaklndan farkl tutma, TTUT. scaklklarna soutulmas.

Ferrit keltilerinin ekli (dengesel halde); Levhasal (plate-like), Topaks(chunky) morfoloji.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II
ekil. Farkl keltilerin ekilleri; a) Tane snr allotrimorfu (TSA), b) diomorflar ve c) Widmanstatten kenar levhalar.

a)

b)

c)

A. Topaks keltiler 1. Tane Snr Allotrimorfu: keltiler tane snrlarnda topak bloklar eklinde(a) 2. diomorflar: keltiler, tane snr veya topaks ekilde (b) iinde daha e eksenli

B. Levhasal keltiler 1. Widmanstatten Kenar Levhalar: Bir allotrimorftan, snrlarndan direkt byyen sivri ulu keskin ekilde(c).

tane

2. Taneleraras Widmanstatten Levhalar: Levhasal keltiler, tane iinde byr.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Byme Kinetii - Allotrimorflar ve diomorflar

Z ynnde iine byyen partikl

T1

C Z Co A1 A2 L

a)

Co

b)

ekil. (a) Su verme scakl T1 ve kelme kompozisyonunda (Co) faz diyagram, (b) keltisinde kompozisyon profili.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Co kompozisyonundaki alam T1 scaklna soutmada faznda keltisi ekirdekleir.

Arayzeye ak = VC
Byme hz;

dC Arayzeyden ak = VC D dZ Arayz.

A1 yaklak Z mesafesi kadar byyen dan dar atlan atom ktlesi ile orantldr. D (C Co ) / L Atomlar, A2 = A1 olana kadar hareket V= ederler. A2 alan byrse L de artar.

(C C )

Topaks keltilerin byme kinetii iin uygun sonu karlr; kelti bymesi, uzun mesafeli difzyonladr. L mesafesi mm boyutuna kadar uzanabilir. Kat halde byme uzun mesafeli difzyon ile kontrol edilir ve byme nispeten yavatr. Byme hz ve kelme hz zamana bamldr. Byme hz zamanla srekli azalr.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Widmanstatten Kenar Levhalar

Dz arayzeyde tmsek kararlla yol aar. Difzyon arayzey eriliini bozar, Topaks kelti arayzeyi kararsz olur Hzl byyen levhalar oluur. Widmanstaten kenar levhalar ortaya kar. ekilde, ileri reaksiyon zamanlar, 0-1 ASTM tane boyutlu numunelerde scaklk kompozisyon blgeleri

ekil. Uzun reaksiyon srelerinde kelti ekilleri ve scaklk kompozisyon blgeleri (Fe-C alamlar).

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

a)
C Co A1 C A2

b)

c)

ekil. Farkl ekillere sahip olan a keltisi merkezinden geen bir izgi boyunca kompozisyon profili, a) sivri, b)silindirik ve c) topaks keltiler.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Co kompozisyonunda levhasnn faz iine bymesi, utan itilen znenlerin ou ince levhann kenarlarna doru difzyona urar. znen atomlarn hepsi ilerleyen ucun ilerisine srayamaz, A1 A2 Levha bymesinde, L levha ucu yarap ile lineer olarak orantl. L = ar iken,

V=

D (C Co ) /(ar ) (C C )

a = orantlk sabiti r = u yarap

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Levha bymesinin topaks olmaktan farkllamas (Widmanstatten yapsna kayma) ekilde olur; 1. Levha ucunda erilik yarap, 100-1000 A derecede dk. r << L dir levha byme hz allotrimorf byme hzlarndan ok yksek. 2. ok kk u yarapndan dolay levha bymesi ok ksa mesafelere difzyonla olur. 3. Levha sabit u yarapyla ilerler eriyen zamandan bamszdr, byme kararl hal hz ile byr

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Erilik, faz diyagramnda likids ve solids erilerini aa drr. lerleyen bir levhasnda, sivri uta, faznda znen konsantrasyonu: Cg dan Cg(r) ye der. Byme hz yava.

V=

D C ( r ) Co arC ( r ) C ( r )

Cg(r) Co ye giderken gradyan sfr olacak ve byme duracak. Bu durum iin kritik u yarap =rc

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Widmanstatten levha bymesi metal ve alamlarnda yaygn olarak meydana gelir.

rnek; Fe-C, Fe-P, Fe-Ni, Cu-Zn, Cu-Sn, Cu-Al, Al-Ag, Al-Cu,Ti-Cr ve dier baz sistemler kelti ve matriks arasnda epitaksiyel iliki. Fe-C sisteminde bu iliki = Kurdjumov-Sachs ilikisi. Ferrit - ostenit arasndaki snr dk al snr, ostenite doru dk byme hz. Widmanstatten keltileri kk ar soutmalarda, levhasal yerine inesel ve bazen ak ekli.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

100 m

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

elikte widmanstatten kenar levhalar

METALURJ VE MALZEME MH.

tektoid Dnmler

FZKSEL METALURJ-II

a)

b)

ekil. a) Perlit bymesi srasndaki karbon difzyonu, b) % 0.8 C noktasn gsteren Fe-C faz diyagram. Katlamada dzenli tektik yap, svdan beraber iki kat fazn eli (coupled) bymesi. tektoid dnmde iki kat faz ( ve ), gibi nc bir katdan birlikte oluur.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

tektik byme benzeri, byyen faz mikroyaps, birbirinin tekrar; ve lamelli levhalar .

METALURJ VE MALZEME MH.

Tel ekme ile retilen elik bir telde perlit kolonileri ve lamelleri

FZKSEL METALURJ-II

Ostenit tane snr Ostenit () Perlitin karbon byme yn Karbon difzyonu

Ostenit () Sementit (Fe3C)

METALURJ VE MALZEME MH.

znen dalmnn dzenlenmesi

FZKSEL METALURJ-II
Bilinen en nemli tektoid dnm % 0.8 C ieren elikte, Lamelli yap, ferrit () sementitin (Fe3C) alternatif olarak birbirlerini tekrarlamalar. Yapya denmesinin nedeni, parlatlan ve dalanan yzeyin sedef (pearl) renginde olmas.

Byme Yn

tektoid dnmde byyen arayzeyin atomik lekteki modeli.

METALURJ VE MALZEME MH.

tektoid Yaplarda Morfoloji

FZKSEL METALURJ-II

Perlitik yap, komu faz tane snrlarnda ekirdeklenip nodl olarak byr. Nodl: Lamellerin paralel olduu birok yapsal birimin birlemesinden ortaya kan birimler perlit kolonileri olarak bilinir

a)

b)

ekil. Perlit nodllerinin tane snrlarndan ostenit tanelerine bydn gsteren temsili ekil, b) farkl koloni ieren tek bir nodl.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Ostenit tanesine doru byyen perlit kolonisini gsteren optik mikroyap.

Sade karbonlu bir tektoid eliin 705 oC ye izotermal soutulmu mikroyaps.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

tektoid Yapnn ekirdeklenmesi C1 karbonlu elik, A3, Acm ve A1 faz snr Istma ve T1 scaklna soutma. faz (ostenit), karbona ar doymu. Bu nedenle, Widmanstatten + TSA Acm erisi, tektoid scaklk altnda biraz sementit olur ve perlit reaksiyonu ekirdeklenir. TSA arayzeyinde kompoziyon maksimumdur.
ekil. Fe-C Faz Diyagram

Tane iinde perlit kompozisyonu azalr.

T1* de tanesi tm ve Fe3C e gre ar doymu tektoid st ferrit olumadan hemen perlit oluur. T* altnda tektoid bileim altnda % 100 perlit.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

ekil. Yava srekli soutma ile AISI 1040 elii. a)Tane iinde perlitte ok sayda Widmanstatten kenar levhalar ve TSA ostenit tane snrlarnda ferrit (x170). b) Widmanstatten kenar levhasna yakn perlit yapsnn SEM fotoraf (x 4300).

Dengesel artlarda % 100 perlit % 0.8 C da. Perlit kompozisyonu ferrit ve sementit levhalarnn relatif boyutlar ile ilgilidir.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

tektoid st elikte tektoid ncesi sementit perliti ekirdekler. tektoid alt eliklerde tektoid ncesi ferrit perliti ekirdekler. lkin bir film oluur ve baka filmin ilk film zerinde ekirdeklenir. Tekrarl bir ferrit-sementit yaps oluur ve bir kristallografik iliki ortaya kar.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Dengesel artlarda yava soutma elde edilen yaplar (x500). a) tektoid alt % 0.45 C ieren elik (beyaz alanlar ferrit siyah blgeler perlit), b) tektoid st % 0.9 C ieren elik (tane snrlarnda ve ebeke iinde kaln beyaz alanlar sementit, siyah blgeler perlit

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

tektoid alt kompozisyon (% 0.38 C)

Beyaz blgeler: tektoid ncesi ferrit
Koyu blgeler: Perlit Dar lamelli tabakalar Verilen bytmede lameller grlmyr.

Perlit Daha geni lamelli tabakalar

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

tektoid st kompozisyon (% 1.40 C)

Beyaz alanlar: tektoid ncesi sementit ebekesi Tane snrlarnda sementit

Perlit kolonileri

METALURJ VE MALZEME MH.

tektoid Yap Bymesi

FZKSEL METALURJ-II

TSA

ok ince perlit

ince Widmanstatten levhalar (beynit)

lave byme yok

a)

b)

c)

d)

ekil: Deiik kelti oluumlarn gsteren iki ostenit tanesi (1 ve 2) arasnda bir tane snr

METALURJ VE MALZEME MH.

Kenarlara byme Yanlara byme

FZKSEL METALURJ-II

Yanlara byme

ekil: Bir perlit kolonisinde yanlara ve kenarlara byme. Perlit kolonilerinin iki byme metoduyla byr. Kenarlara doru byme (basit bir difzyon prosesi ile) Yanlara doru byme (difzyon + alternatif ekilde ferrit ve sementitin ekirdeklenmesi) Lamelli tektik alamlarda, epitaksiyel iliki var. tektoid mikroyaplarda da var.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Lamelli tektik alamlarda, epitaksiyel iliki var. tektoid mikroyaplarda da var.

(001) Fe3C (5 2 1 ) o [100] Fe3C , 2.6 [13 1] dan o[ [ 010] Fe 3C , 2.6 113] dan

(001) (2 1 1) Fe 3C [100]Fe3C [01 1] [010]Fe3C [111]

Ostenit tane snrnda tektoid ncesi sementitte perlit ekirdeklendii zaman B ilikisi Perlitin temiz ostenit tane snrlarnda ekirdeklenmesi ile A ilikisi. Lameller aras mesafe kendi kendini dzenler. Sopt.(lameller aras mesafe) tesbit edilir. Sopt. = 2 Smin. dir

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

1 S m in . = S o p t . 2
4 S opt . = S f TE
Sf TE = lamelli arayzey iin serbs enerji. Perlit, kendi lameller aras mesafesini, ekil: Optimum ve minimum lameller aras mesafenin grafiksel tanm. So Sopt. = 2 Smin ye dzenler

METALURJ VE MALZEME MH.

ve kararl hal byme hz;

FZKSEL METALURJ-II

D 1 R =A 2 C C S opt .
Atomlar yer alan, difzyon boluk mekanizmas ile ise faznda difzyon yava. - tektoid arayzeyi uyumsuz bir arayzey, arayzeyde tane snr difzyonu var.

1 Smin R = KD B 1 So So So
Perlit lamelleri aras mesafe lm, zotermal byme ilemi

METALURJ VE MALZEME MH.

6 720 700 4 Scaklk, C 680 660 640 620 0 160 200 240 280 600

FZKSEL METALURJ-II

% 0.93 C

(1/S)x10-3cm-1

% 0.8 C

% 0.76 C (hesaplanm) -5 10 -4 10 -3 10 Hz, cm/sn. -2 10

a)

Scaklk, C

b)

ekil a) Al-Zn tektoid alamlarnda scakla karlk lameller aras mesafe ilikisi. b) Hillert tarafndan deiik aratrmaclarn perlit byme hz zerine yapm olduklar almalarn Fe-C alamnda gsterilmesi. eri de farkl aratrmaclar tarafndan elde edilmi ve sonular genelde uyum salamtr.

METALURJ VE MALZEME MH.

Byme hznn scakla bamll;

FZKSEL METALURJ-II

2 R = Be Q/ RT TE
Lameller aras mesafe lm, Bolling ve Richman, kontroll katlama almalarna benzerdir Sabit hzda aa inen 6.4 mm lik bir elik ubuk scak zondan geirilir. Sabit hzda perlit bymeye zorlanr. 2500 C/cm lik bir scaklk gradyant kullanlr. elikte perlit arayer znen atomlar ile vastasyla oluur. Demir d sistemlerde yer alan znen atomlar ile Difzyon katsays dk tane snr difzyonu daha nemli.

METALURJ VE MALZEME MH.

Lameller aras mesafe, S(cm)

FZKSEL METALURJ-II

ekil: a) Deneysel ve teoriye gre lameller aras mesafenin kyaslanmas, b) Perlitin izotermal byme hzna Cr ve Mo empritelerinin etkisi.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Soutma ortamnn deimesi veya soutma hznn deimesi lameller aras mesafelerin de deiimine yol aar. Anlam zellikler de nemli oranda deiir. Lameller aras mesafe der ise sertlik ve mukavemet artar

ekil. farkl scaklklara soutulup olarak bekletme ile (izotermal soutma) soutma) ortaya kan perlit mikroyaplar: a) 655 oC, a) 600 oC, c) 534 oC ve d) 487 oC. ki fazl mikroyaplar ayn olmasna ramen ortaya kan farkn bekletme scaklnn dmesi ile lameller aras mesafenin dmesidir.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Alam elementleri perlit reaksiyonu geciktirir i) Cr, Mo tektoid scakln ykseltir (Cr ve Mo hem ferrit ve hem sementit tarafndan paylalr) ii) Mn ve Ni tektoid scakl drr (Mn ve Ni paylama yok) i) ve ii) perlit byme hzn drr.
i) etkisi daha fazla. Mn ve Ni, demirde karbonun difzyonunu geciktirir

Dk alam miktar

Yksek alam miktar

METALURJ VE MALZEME MH.

Perlit Oluum Kinetii

FZKSEL METALURJ-II

kt n ) ile ifade Perlite dnen hacim, Avrami eitlii ( X = 1 e

edilir.

Perlit genelde arayzeylerde ekirdeklenir (yksek scaklk istisna) Yksek scaklkta birka perlit nodl oluur (Bir tane iinde)

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Tablo: Deiik ekirdeklenme yerleri iin Avrami eitlii sabitlerinin hesaplanan deerleri. G= byme hz, A= tane snr alan, L tane kenar uzunluu ve = tane kelerinin says. ekirdekleme Yeri Tane snr Tane kenar Tane kesi k 2AG LG2 4G3/3 n 1 2 3

d = ortalama tane ap, G = ortalama byme hz ise, dnm iin gerekli olan zaman (tf)

0.5d tf = G

METALURJ VE MALZEME MH.

T-T-T Diyagramlar Time Temperature Transformations (TTT)

FZKSEL METALURJ-II

Soutma hz, soutma ortam, mikroyap ve mekanik zellikler hakknda bilgi verirler. TTT diyagram sl ilemde temel anahtardr. Hemen hemen her eliin TTT diyagram mevcut.
(T-T-T) erisi nasl elde edilir?, 1. Tuz banyosu potalarna soutma 2. Tekrar oda scaklna soutma

METALURJ VE MALZEME MH.

Kararl ostenit tektoid scaklk

FZKSEL METALURJ-II
rnek: 650 C e soutma, -perlit 5 sn gemeyinceye kadar olumaya balamaz. - 17 sn de dnmn % 50 si tamamlanr - Perlit dnmnn tamam 40 sn zaman gemesinden sonra gerekleir. tf = (0.5d/G) den, d = 44 mm,

m a

Scaklk (oC)

Ba l a

t Bi

Kararsz ostenit

Sre (sn)

Byme hz (G) = 6.3 x 10-4 cm/sn Alam elementi varsa bu byme hz der.

ekil: (900 C) de ostenitlenen, ASTM tane numaras 6 olan AISI 1080 eliinin T-T-T diyagram.

METALURJ VE MALZEME MH.

723 oC stne stlan % 0.8 C lu elik (Homojenizasyon -1 saat) Scaklk oC A: 630 oC ye hzl soutma B: 3 sn bekletme C: Perlit dnm balangc D: Perlit dnm bitii
723
oC

FZKSEL METALURJ-II
Ostenit (kararl) tektoid scaklk

Kaba perlit

nce perlit

Ostenit Perlit dnm

Dnm durumu

Sre (sn)

METALURJ VE MALZEME MH.

tektoid scaklk

FZKSEL METALURJ-II
A: Ostenit B: Beynit M: Martensit P: Perlit

Scaklk oC

Short needles of Fe3C embedded in plates of ferrite

Diyagrama gre, T-T-T. diyagramnda 550 C altnda perlit olumaz, kaymal dnm 900 C scaklktan 1 sn zaman iinde 550 oC nin altna inildiinde olumaya balar. % 100 kaymal dnm 230 oC de oluur.
Sre (sn)

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

ekil: T-T-T diyagramnda sabit scaklkta dnm oran ile T-T-T diyagram karlatrlmas.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

METALURJ VE MALZEME MH. TTT Diyagram zeti

Yava Soutma
Perlit +Fe3C tabakalar +tektoid alt faz

FZKSEL METALURJ-II

Ostenit () Normal soutma Beynit. +Fe3C levhalar /ineleri Hzl Soutma

Martensit (HMT faz, difzyonsuz dnm)

Mukavemet

Temp Martensit Beynit nce Perlit Kaba Perlit Kresel sementit Genel Eilimler

Sneklik

Temperleme Istma
Temperlenmi martensit (+ok ince Fe3C partiklleri

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

TTT diyagramlar yannda ayn diyagram zerinde ferrit + perlitik, beynitik ve martensitik dnm balang ve bitiini gsteren eriler ieren diyagramlar CCT Diyagramlar olarak bilinir Continuously Cooling Transformation (CCT)

Mikro bileenlerin faz dnm ve retimi ZAMAN gerektirir. Scaklk ykselmesi = Zamann dmesi Bir scakla hzla inip tutmak yerine zamann deiimine bal olarak dnm gerekletirilirse bu durumda CCT. rileri elde edilir. Dolaysyla, bir CCT diyagramnn gei (dnm) izgileri TTT diyagramnda farkldr.

METALURJ VE MALZEME MH. Yava Soutma

FZKSEL METALURJ-II

Time in region indicates amount of microconstituent!

METALURJ VE MALZEME MH. Normal (orta) Soutma

FZKSEL METALURJ-II

Cooling Rate, R, is Change in Temp / Time C/s

METALURJ VE MALZEME MH. Hzl Soutma

FZKSEL METALURJ-II

This steel is very hardenable 100% Martensite in ~ 1 minute of cooling!

METALURJ VE MALZEME MH.

Sreksiz kelme

FZKSEL METALURJ-II

Kat hal kelme reaksiyonlar; a) srekli ve b) sreksiz modlar Sreksiz kelme = hcresel kelme {iki fazn eli bymesi ile (dubleks yap)}. Sreksiz kelme, srekli kelme reaksiyonuna engel (yalanma sertlemesi) Ynlenmi kompozit malzemeler (ok ince levha boyutu) Sreksiz kelmenin Karakteristii C kompozisyonunda faz T1 scaklna soutma, tane snrnda kk hcresel kelti oluumu matriksinde bu kelti byr. Dubleks kelti ve levha karm. levhalarnn kompozisyonu = C levhalarnn kompozisyonu = C' . C ' > C

METALURJ VE MALZEME MH.

Oluan reaksiyon,

FZKSEL METALURJ-II

( C kompozisyonunda ) ( C ' kompozisyonunda ) + ( C kompozisyonunda )

keltimatriks arayzeyi

ekil: a) ve solvs erilerini gsteren faz diyagram. b) ki kelti hcresinin mikroyapsn gsteren sreksiz kelmenin temsili izimi

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

Hcresel kelme, yksek voltajl (1 MeV) TEM ile direkt olarak gzlenebilme rnek; 14 farkl Cu alam:Cu (Mg, -Ti, -Be, -Sb, -Sn, -In, -Cd, -Ag, Si, -P, -Cr, -Fe, -Mn, -Co). lk sekizde sreksiz kelme var

Sreksiz kelimesi = kelti-matriks snrnda faz kompozisyonunun sreksiz bir ekilde deimesi. Genelde, kelti hcresi - ana faz arayzeyi uyumsuza- yzeylerinde kompozisyon ve kristallografik yn sreksizlii. yzeylerinde de ayn uyumsuzluk var.

METALURJ VE MALZEME MH.

FZKSEL METALURJ-II

ekil: Sreksiz kelmenin gzlendii iki Cu esasl alamda kelmenin olutuu scaklk aralklar.

METALURJ VE MALZEME MH.

Sreksiz kelmede Byme

FZKSEL METALURJ-II

R=

4 D B Q S2 o

Q = (Co C ' ) / (Co C )

= kelti-matriks snrnn kalnl difzyon ksa mesafelere uzanr = lameller aras mesafe = 1 m Tane snr difzyonu ile levhas nnden levhas nne toplanr. Sreksiz kelmenin oluabilmesi iin nemli tevik edici faktr;

1-Tane iindeki ekirdekleme ile kyaslandnda, tane snrlarnda heterojen ekirdekleme iin yksek bir olaslk. 2-Yksek bir snr difzyon katsays. 3-kelme iin yksek bir itici g.