HATTAT:

HAFIZ AHMET EFENDi VE

AN UNKNOWN CALUG8APH:
HAFIZ AHMET AND HIS WORKS
Ahmet Ali RAYHAN>'
Fikri SALMAN**
Mustafa ATASOY***
Calligraphy, which means "wrifing, line, way and etc. " and drives from the Arabic infin.ive "hatl" refer-
ring to "to write, to ine, LO dig and aifix" was used as a term in the meaning of "the art of aesthefic, literOl)' and
wriling by .rticking strictly to the aesthetic measurements ofArabic The art of calligraphy, which has lIsua/ly
been defined in the sources as "spiritual geometry made of physical equipments", has by developing more and
more throughout centuries the view of an aesthetic viewpoint in. accordance with that recipe. The Turkish, especiall)',
has played a crucial and vital role in making Arabic wricing reach an elaborare and level and mode
a branch oJfine arts. In. parallel view, o greal number oj calligraphs grew in the Otloman age. is slightly
impossible to be able to know all dJ them aM their works. One oj the unknmvn calligraphs is Haftz Ahmet EJendi, alocal
notable dJ The aIJ.lobiography two of the Holy Qora/lS of Ahmet EJendi who ......rote a
large number of HdL)' Qorans will be (he subject mat/er of this article.
Anahtar Kelimeler: Halta/, Hafiz Ahm.e/ Efendi, Kerim, el
Key Words : Calligraphy, Calligraph, Ahmet Efendi, the Hal)' Qorofl,
L
"Yazmak, izmek, kazmak, alarnet koy-
mak" Arapa 'hatt' mastanndan
treyen ve izgi, yol" gibi manalara
gelen hat, terim olarak "Arap estetik
llere gzel bir yazma
Kaynaklarda genellikle
"cismani aletlerle meydana getirilen ruhani bir hen-
desedir" tarif edilen hat bu tarife
uygun bir estetik iinde boyunca

Atlas Okyonusu'ndan Endonezya'ya kadar
olarak Arap
aslen Fenike Nabat
bir olarak nce
orta daha sonra da btn Arabistan'a ve
nihayet Hazreti Peygamber devrinde okunabilir
hale Geometrik li, dik ve tarz-
da olan ve ya7,lda sahibi Sryanilerin
kabul etmelerinin ardmdan mahareti
gstererek Kufe'de Arap daha
biimde yazmalan sebebiyle "Kufi" denilen bu
Mslman uluslar kendilerine mal
edilerek ve bir
zellikle Trkler, Arap
stn bir estetik dzeye
nemli bir ve onu gzel sanatlann bir
haline
Trkler, Mslman olduktan ve Arap
alfabesini benimsedikten sonra uzun bir sre hat
herhangi bir bu
-l
dnemde hat mkemmel rneklerine rast-
lamak pek mmkn Trklerin hat
la, Anadolu'ya geldikten sonra ilgilenmeye
genellikle tahmin edilmektedir. Bu alanda
en parlak duemlerini de
Anadolu'daki
etkisi XIII. XV.
kadar Bu
Hamdullah (1429-1520)
Mustaslml'nin sitte (muhakkak,
sls, ve olarak ve
kurallarda yaparak Arap
daha daha bir grnm
Trk hat kurucusu
s!up ve XVII.
kadar srer. Osman (1642-98) Arap
estetik en olgun biimini
Hamdullah, klasik devrin
HaflZ Osman ise klasizmin kemal ve olgunluk
devri olarak kabul edilir. Bu tarihten sonra
hattatlann hepsi Hatta
Arap hattatlan da onun ekoln takip etmekte-
dirler.I
Geleneksel el ierisinde
nemli bir yer tutan hat tarih boyunca pek
ok hat da ortaya Bu
Kayseri / Erkilet olan ve tarihi kay-
naklarda rastlanmayan Hattat Ahmet
Efendi'nin biyografisi ve
* Do.Dr. Edebiyat Pakill1esi Bliimii. e-mail:
YrdDo.Dr. ..FakWres; Geleneksel El Bo1iimii,
DoDr. fakltesi Ana Bilim e-mail:
1 Hat sanawun ooaya e,<i.tleri ve bkz. i M. K son i 955; H. Ankarn,
1958; Rado, 19S4;A AlpasJan, ThddtwuJan, Ankarn, 1992; Hat Tarihi, J999; 'Trk Oiiny""nda
Hal Tdd".., alt 12, 2002, s. :26(>.273; M. U. Derman, KJllir 992, 3343; '"H3I", 16,
bul, 1997. s. 427-437; M. lker; "Ha! Geleneklcl 1995, s. 309-310.
Saoat Dergis1 5
ortaya el yazma Kerim'leri

Hattat Hoca olarak da hilinen
hattat, 835-1898 1835
Kayseri'ye Erkilet'te
Yusuf Efendi, annesi
Fadime Hattat ve olan
Ahmed Efendi medrese tahsili de
icazetini Halil el-Nuri 'den
bilgilere gre Erkilet ve
evresindeki kylerden birok talebe
Ahmed Efendi'nin her sene iki adet
Kerim nakIedilmektediL nceleri
olarak aile kanunun-
dan sonra "ktem" Hattat
Ahmed Efendi
Kerim'lerden iki tanesi gnmze kadar muhafaza
olup, birisi Ankara'daki
Prof.Dr. Ferit ktem'de ise
Kayseri'de Seniye Hikmet (ktem)
Her sene iki adet kerim
dikkate kaleme
el yazma Kerim'lerin de

Ankara'da Ahmet Efendi'nin
Prof.Dr. Ferit ktem'in muhafaza
Kerim, 185 X 117 llerinde olup
bordo renkli zilbahar ya da zerbahar deri eiltle
(Resim -2). Deri cildin zerinde, en
ince izgi ile bir ereve yer
Onun ierisinde halat dikdrtgen
brr ereve ile zencirck denilen ereve
Halat moLifli erevenin ierisinde
ise i yaprak motifleri ince
izgisel bir ereve Bu ereve,
ieriye if!
bir izgiyle merkezde bulunan dikdrtgene
dikdrtgen, kenarlarda
genler, orta da drtgenlerle dol-
nokta
Arka yiizde de ayili tezyinat mev-
cuttur. gen ince izgi
erevenin ierisinde halat moti.fi, genin
dip ve dolanmakta, u ise
er ince izgisel bir ereve
Orta da tepelikleri olan
kare Bu sslemelerin
bordo renkli zemin zerine renkli
olarak
Yazma kitaplarda esas metnin ilk
-yani bir neesindeki- sayfa
olan denilen zahriye her-
hangi bir Zahriye
mor zemin zerine siyah ve beyaz renkte in bul-
tu ve yaprak desenleriyle olup, XVH.
itibaren yapmama
uygun hir durum sergilemektedir.
Zahriye sonra gelen ve serlevha ya da
dibiice denilen sayfalardan Fatiha Suresi'run
ilk sayfa olup, gnmze
ikinci sayfa gibi
[kinci sayfa Bakara
Suresi'nin ilk drt ayetini ihtiva etmektedir (Resim
3). Buradan itiharen el yazma kitap
yaygw olarak lihari
dzgn ve zemin rengi zamanJa
atmayan zerine Kerim
ve Sayfalar 83 x 115 mm l-
lerindedir (Resim 4-6). Mevcut sol ve
alt iri yaprak-dal motifli bir ereve ile
Aralarmdaki da nokta ve
izgi gibi dolgu malzemeleriyle olan
ereve renktedir. Daha ite renk-
te (pembemsi ve siyah) ve tahrir-
altm cetvellerle ereveler
Bunlar arasmda eviren ve etraftaki
bezemeden alanuu cetvel, dnem-
tne uygun olarak kahn Pembe,
etlatun, mor, ve mavi gibi parlak renklerle
motiflere hacim
Motinerde akaut 'C' ve 's'
ana eder.
Rokoko alameti olan ve ile
resmedilen gl, desenin vazgeilmez unsurudur.
kompozisyonlarda klasik aksine
ve olmayan, birbirini tekrarlayan
helezonlar ve izgiler dikkat eker. Desen
ierisinde glgeli boyanarak hacim
iekler hakim stteki
surenin "Surel'I-Bakara". alt hlmde de 286
ayet ayet say-
falarda ereve'ler 123 X
66 mm, iten de 115 X 58 mm.dir. Sayfa dzen-
lerinde bazen hatalara da
Mnhtemelen olan
Tebbet Suresi, sonradan eklen-
Ayetlerin duraklar, daire
olup, da siyah
izgilerle diJime Sure
ssler, olup, ya da mavi
ereveli ve zerine isim-
leri. surenin yer ve ayet
belirten ibareler iermektedir. taraftaki
sayfalartn sol alt hir sonraki
ilk kelimesinin grlmektedir. Bunnn
sayfa ve sslen-
Oysa bu blmlerde ok
ve cz ve hizb glleriyle tezhiplere
yer el yazma kitap ve
grlebilmektedir.
Kerim'in siyah mrekkeple
ve Osman nesih karakterli hatla

Bu Kerim Sre-i hemen
blmyle son
Sanat Dergi.il 6
'HatimeW'I-kit5.b bi-'avnihi', yani
'O
ibaresi zamanda imza say-
(Resim 7). Arapa olarak
ibare
alan drt ynden dikdrtgen ereveli
alanlarla Bunlardan yanlardakilerin
ierisi yaprak, dal ve iek doldurul-
sttekiler iki yandan bitkisel tezyinat ile
olup,

Kad humrat h5.za'l-mushaf 'aded
13 r5.ciyen mine'l-lahi en yec'ale sinnen
hi ve b5.'lsen ni'metihi
El-fakir el-haklr el-muhtac ila rabbihi'l-
kadir
El-seyyid Ahmed el-ma'raf bi-
Yusufzade min karye-i Erkilet ve hve
min Ham
lehma ve li-vaJideyn.
Fl sene 287.
Trkesi:
On bu
Allah'tan rahmetine bir
dileyen ve nimctini iin gnderen
(ortaya koyan), fakir, hakir, rabbinin gc ve
kudretine muhta, seyyid (efendi),
Kerim'i Erkilet Ky'nden
Yusufzade olarak bilinen vc Halil
el-Nuri 'nin talebelerinden olan Ahmet -Allah
ikisini ve
tahrir
Kayseri'de Ahmet Efendi'nin toru-
nunun Seniye Hikmet (ktem)
elinde bulunan ikinci Kerim, 168 X 17
mm llerinde olup, muhtemelen
bir el yazma esrdir. olmakla bir-
likte tezhibi Cildi orijinal
Sonradan rami] (Resim 8).
Kerim, el yazma kitap
olarak kulJanllan ahfiri dzgn
ve zemin rengi zamanla atmayan
zerine ve
Serlevha birincisi SOre-i ikin-
cisi ise SOre-i ilk ayetini iermekte-
dir (Resim 9). Bu iki serlevha sayfa
Kerim'in de en ve blmleridir.
160 X i i O sayfalarda perube ve
siyah ince cetvellerin devrin bir zel-
olarak olduka bir
cetvel (Resim 10- 1 15).
cetvel lleri 115 X 70 mm, cetvel
ii da 108 X 62 Serlevha iki
sayfa birbirine simetrik biimde
Muhtemelen sure isimleri iin
Alttakiler de daha olup, iki yandan
yine bitkisei bir sslerne ile ve
da muhtemelen ilgili
surelerin yerler ve ayet veren
ibareler iin Tepelik
alanlarda bitkisel
bezemeler yer st
ki da bitkisel formludur. Bu sayfalardaki
tezhipte, XIX. kitap
sslemelere benzeyen pembe, mor, kahv-
erengi, mavi ve renklerin
gl desenli bitkisel tel.yinat dikkat ekmektedir.
sayfalar da pembe ve siyah renkli ince ve
cetvelle olup, say-
altlannda soldaki sayfarun ilk kelimesi
Sayfa czlere ait gller
(Resim 12-13), ancak hizb ve
yoktur (Resim 14). Fakat bu gllerin yer-
lere hizh veya ibareler
Ayetlerin durak gnerinin ii
de Fakat sure ve cz glleri
gibi ii de
Kerim'in siyah
mrekkeple ve Osman nesih karakterli
hatla
Bu Kerimin hatime hattat
Ancak gerek ve
gerekse tezhibi Kerim ile bir
benzerlik ierisindedir,
eseri
Bu konusunu Kur'an-
i Kerimler, el yazma kitap
olarak kuJlanllan dzgn
ve zemin rengi zamanla atmayan
zerine ve
zellikle hat, tezhip, ebru ve
gibi zel nitelikli ve terbiye
Hat, minyatr ve tezhipte mrekke-
bin iin iihfir denilen ve
ta, yumurta stbe, hatmi
veya gl fonnllerle
bir mayi srlr, da
cak przsz bir zemin elde etmek usulnce
Sanal Dergisil 7
akmak veya eam mhrelerle mhrelenir.
2
Devlet]'nin son kadar
bul'da bu malzemeleri temin etmek iin
mevcuttu.
Kerim'lerin siyah
mrekkep midad olan ve
Wgatte yazmaya mahsus boya gelen
mrekkebin devrinde terkiplerle
bilinmektedir. Siyah mrekkep is ya
da kimyevi maddelerden elde edirdi.
3

taraftan Kerim'lerin XVll.
dan itibaren kitap sanatlan.nda haHatlarm
biimde tercih ettikleri Osman
nesih karakterl i hatla
4
eserlerin bilinmek-
Le birlikte mzehhipleri belli X1X.
kitap zellikle tezhipte
bul'da nemli sanatdal1n bilinmektedir.
ilk Hezargriidlz5de
Seyyid Ahmed Ataullah, Rakoku slubu'nu milli
karakterimizin iinde mmkn mertebc
bize mal etmeye ikinci
olan Hscyin Hsn Efendi,
Lalelili Efendi ve Osman NU'feddin EFendi
devrin nde gelen mzehhiblerindendir. XiX.
tezhip zelliklerini ana
gerekirse: nceden ezilerek srlcn ve zeminde
mat bu dnemde olarak
ve desen bunun 'C'
ve 's' Rokoko
alameti olan ve ile resmedilen gl,
sslemenin vazgeilmez ve
olmayan, birbirini tekrarlayan helezonlar ve
izgiler, asi_metrik vazalar, ve sepet
ierisinde glgeli boyanarak hacim
iek huketlcri, perde ve kurdele
sslemede unsurlardu'. Bir
zellik de nceden daha n planda tutulan bu
dnemde tezhibin gerisine adeta glgelen-


Bu eserlerde de bu zeiliklerin bir
grmek mmkndr.
Lkinci eserin cilt zelliklerini bilemiyoruz.
nk odjinal ciU mevcut Fakat ilk eserin
cildi bordo renkli deri zerine
'zilbahar' veya 'zerbahar' cilt denilen cinstedir.
zerine ezme a1tmla fira geometrik
izgiler hatlar arasma ve
noktalar-izgiler konularak elde deri ciltler
olan zilbahar ya da zerbahar ci1tJer, 'kafes
olarak da olup
Kerim ve
Hayrat'larda grlmektedir. hir
dikdrtgen veya btn yzn
kaplayan ssleme, bizim hem ortadaki
dikdrtgen ereveye hem de onunla
olarak ereveye Sleymaniye
Ktphanesi Nuri Arlasez 314 numarada
1272 i 855 tarihli Kerim, Sleymaniye
Ktphancsi Esad Efendi 2676 Galip
Dcdc bu tr cilde sahip rneklerdir.
6
Sonu olarak gn getike kaybolan ya da
bilinsiz elinde heba olan kitap sanat-
ilgili,
KaY'seri'nin Erkilet Ky'nden Ahmed Efendi
bir hattat ve Kcr.im'lcr
literatrc
Resim 1-2: i (ProfDr. Ferit
KTEM'deki) Kerim'in Cildi
Resim 3-4: 1 (Prof.Dr. Ferit
KTEM'dcki) Kerim'den Serlevha ile
Sure Gsteren Bir Sayfa
4 A. Alparslao, "Trk Hat Sanat,!", Trkler. 12, Ankara, 2002, s. 266-273.
5 F. . Dennan, ''l'rk As/rlar Trkler. Cill: 12, 2002, s. 289-299;
ASlIIannda ve Sanatkartanyla Tezhip i ,I, Ankara. 1999. s. 108-119: Y. zcan, "Trk Tezhip
Trkler, 12, Ankara. 2002, s. 300-307; Z. Temip", Cilt: 11, Ankaril. 1999, s. 120-125; H.
Aksu, "Trk Tezmb Ssleme Unsurlan", Ankara, 1999, s. 131-145.
6 O. Aslanapa, Devri Cild Trkiyemiz, S. 38, 1982. s. 12-17; A. S. Antan, "CillitiJc", Trkiye Diyanel
Ansiklapedisi. Cilt: 7, 1993, s. 551-557; M. E. zen, Trk Cilt SanalJ. Ankara, 1998. s. 23-24; Z. Balkanal, "Bilgi
ve Kaplayan Sanat: Ciltilik", Trkler, Citt: 12, Ankara, 2002, s. 341-349; Z. Cilt", Cilt:
Il, Aukara, 1999. s. 103-107.
Sanat Dergisil 8
Resim 5-6: i (Prof.Dr. Ferit
KTEM'deki) Kerim'den Muhtelif
Sayfalar
Resim 7: i (Prof.Dr. Ferit
KTEM'deki) Kerim'in Hatime
Resim 8-9: II Numarah (Seniye Hikmet (ktem)
Kerim'in Cildi
ile Serlevha
Resim LO-I 1: II (Seniye Hikmet (ktem)
Kerim'in Sayfa
Resim 12-13-14: IT (Seniye Hikmet
(ktem) Kerim'den Cz
ve Seede Glleri ile Hizb ve Ayet Gllerini
Gsteren Bir Sayfa
Resim 15: II (Seniye Hikmet (ktem)
Kerim'den Sure
Olan Sayfa
Sanat Dergbil 9
KAYNAKLAR
A. Alparslan, "Trk Hat
Trkler, Cilt 12, Ankara, 2002, s. 266-273
A. A]paslan, "Trk Hat
Trkler, Cilt: 12, Ankara, 2002, s. 266-273
A. Alpaslan, Hat Tarihi,
1999
A. Alpaslan, nl Trk Hattatlan, Ankara, 1992
A. S. "Ciltilik", Trkiye Diyanet
Ansiklopedisi, Cilt: 7, 1993, s. 551-
557
B. Yaman, "Trk Kitap Mrekkep",
Trkler, Cilt: 12, Ankara, 2002, s. 283-288
F. . Derman, "Osman/'i slup ve
Tezhip Cilt: 1I,
Ankara, 1999, s. i 08- 119
F. . Derman, "Trk Tez.hip
Trkler, Cilt: 12, Ankara, 2002
F. . Derman, "Trk Tezhip
Trkler, Cilt: 12, Ankara, 2002, s. 289-
299
H. Aksu, "Trk Tezhib Ss1eme
Cilt: 11, Ankara, 1999, s. 131-
145
H. Trklerde Ankara,
1958
M. K. Son Hattadar, 1955
M. E. zen, Trk Cilt Ankara, 1998, s. 23-
24
M. U. Derman, "Hat", Ci1t: 16, 1997,
s.427-437
M. U. Derman, islam Kltr Hat San'
1992
M. lker; "Hat Geleneksel Trk
1995, s. 309-310
O. Aslanapa, Devri Cild
Trkiyemiz, S. 38, 1982, s. 12-17
O. Ersoy, Trkiye Diyanet
Ansiklopedisi, Cil!: 24, (stanbul, 2001, s. 163-166
Rada, Trk Hattatlan, 1984
Y. zcan, "Trk Tezhip Trkler, Cilt: ] 2,
Ankara, 2002, s. 300-307
Z. Balkanal, "Bilgi ve Kaplayan Sanat:
Ciltilik", Trkler, Cilt 12, Ankara, 2002, s. 341-
349
Z. Cilt" , Cilt:
1I, Ankara, 1999, s. 103-107.
Z. Tezhip",
Cilt: lL. Ankara,I 999, s. 120- 125
Sanat Dergisil LO