T

EYPSULTAN REDYE NMNE MEKTEBNN KAZINMI KTBESNE DR

Z
PROF. DR. h. c. M. UUR DERMAN

1935de Bandrmada dodu. Haydarpaa Lisesinden sonra stanbul niversitesi Tp Fakltesi Eczaclk Okulunu bitirdi. Serbest eczaclk devresinden sonra 1977den bu yana Trkpetrol Vakfnn ynetimini stlendi. 1955 ylndan itibaren stad Necmeddin Okyayn Osmanl Kitap Sanatlar konusuda rencisi oldu. 1960 ylnda kendisinden icazet (diploma) ald. Ayrca Macid Ayral, Halim zyazc ve Dr. Sheyl nverden ok istafade etti. 1961 ylndan buya adedi 300e yaklaan mstakil eser, tebli, ansiklopedi maddesi ve makaleleriyle Trk kitap sanatlarnn retilmsi ve tantlmas iin alt. 19851986 ders ylndan bu yana Marmara ve Mimar Sinan niversitelerinde retim faaliyetlerini srdrmekte olup, 1997de Mimar Sinan niversitesi Seatosunca kendisine fahri profesrlk tevcih olunmutur.

170

I I I

Kitbeler Osmanl medeniyetinin ta zerine geirilmi tapu senedi hkmndedir. Toplant meknmza belki 100 m. mesfede bulunan bir kitbe de bizim bugnk tebli konumuzdur. Lkin bu kitbenin yeri mevcud olmakla beraber, stndeki yazlar kaznarak yok edilmitir. Bu hat heserine nasl kyldn belirtmeden nce, kitbenin bulunduu binay ve bunun bnsini tantmak gerekecektir. Sultan V. Mehmed Read (Resim:1), Eyp Sultana hrmetinden dolay bu semte defnedilmeyi istemi; veftnda cenzesini o sralarda iktidarda bulunan ttihd Terakk grhunun ortada brakacandan endielendii iin, saltanatta bulunduu yllarda

(1909-1918) trbesini Mimar Kemleddin Beye (18701927) in ettirmitir. Bununla da kalmam, ocuklara olan sevgisini de, bu trbenin hemen yanna yaptrd ve "Eyp Sultan Rediye Nmne Mektebi" (Resim: 2) ismini verdii retim messesesiyle gstermitir.(1) Binalarn dna ve terchan kapsnn stne konulmas mtad olan kitbenin tarih manzmesini de devrin uarsndan skdarl Talat Bey (1858-1926) kaleme almtr. Bunu "Hatib mer" veya serbest merebinden dolay "Deli mer" adyla da tannan hattat mer Vasfi Efendi (18801928) cel talk hatt ile kalp olarak yazm; harflerin hemen kysna ineyle ska alan deliklerden bu yazlar mer-

Resim1: Eyp Sultan Rediye Nmne Mektebinin bnisi Sultan V.Mehmet Read Resim 2: Sultan Red Trbesinin (sada) ve Rediye Nmne Mektebinin (solda) Hali tarafndan manzaras

1) Sultan Readn trbesi ve yaptrd mektep hakknda bkz. Yavuz, Yldrm, Mimar Kemleddin, Ankara, 1971, s. 136-141, 196-201.

171

Resim3: mer Vasfi Efendinin siyah kada zrnk mrekkebiyle ve cel talk hatla yazd, Rediye Nmne Mektebinin kitbe kalb.

mer levhann zerine kmrtozuyla geirilip ta ustas tarafndan elik kalemle kabartma halinde ilenmitir. Lkin mektebin kara tarafndaki kaps zerine konulmu olan kitbenin yeri imdilerde botur. Bu kitbenin 1963 ylnda mer Vasfi Efendinin metrkt arasnda elime geen siyah kat zerine sar zrnk mrekkebiyle yazlm aslndan, bahsimize konu olan tarih manzmesini buraya naklediyorum (Resim 3): Hazret- Sultan Mehemmed Hmisi Rabb- Alm Pr-fazlet eyled ihsan, vatan evldna Marifetdir dim nakdne- hnesi lmdir bahyii her an, vatan evldna Cnib- Eyyb- Ensryi ihy eyledi Yapdrp bir mekseb- irfan, vatan evldna Fazl- sbhnsin hemvre kldk at Eyledik feyzin erzan, vatan evldna Ol ehinh-i marif-perver bah eylesin mr il, icll il Yezdan, vatan evldna Mevlev Talat tilvet eyled trhin

Yapd mekteb, bak eh- devran, vatan evldna Bu manzmeyi zamanmzn diline nesir ekliyle yle aktarabiliriz: "Her eyi bilen Allah, Sultan Beinci Mehmed Hazretlerini fazlet shibi olarak vatan evldna ihsan eyledi. Pdiahn dima kymet verdii ey mrifetdir ve vatan evldna her an sunmak istedii de ilimdir. Pdiah, vatan evldnn irfan kazanaca bir yeri yaptrmakla Eyp Sultan cihetine hayat verdi. Allahn kendisine verdii lutuflar bu vatann ocuklarna dim aktardka ve bereketini de lyk grdke, Cenb- Hak, mrifetlerden holanan o Pdiah mr ve kudreti ile vatan evldna balasn. Mevlev Talat trihini okudu: Zamann pdiah vatan evldna mektep yapt". Her bir satr 15x88,5 cm. ebdnda olan kitbenin irinin de, hattatnn da bu mektebin bnsi Sultan Read gibi Mevlev tarkne mntesib olular ho

172

I I I

bir tevfuktur. Bu manzumenin son msr ebced hesabyla mektebin in tarihini 1331 hicr yl olarak vermektedir (1913). Manzmenin iri Talat Bey (Resim: 4) Osmanl Devletinde Bahriye Nezreti Mstearl vazifesine kadar ykselmi kymetli bir zattr.(2) Hattat mer Vasfi Efendi de (Resim: 5) Hrka-i erf Cmii hatbi olmasnn yansra o devrin -hussiyle cel yazlarda- nde gelen bir hat sanatkrdr ve mehur Smi Efendinin (1838-1912) talebesidir.(3) Sultan Read trbesinin kaps stndeki mermere hkkolunmu msenn cel sls yet ve trbenin iini paftal kuakla eviren sre de ayn hattatn yazsdr. Kendisinin Kskl Cmii ve emesinde, skdar Ayazma ve ayrca hatbi bulunduu Hrka-i erf cmilerinde de cel sls yazlar mevcuddur.(4) mer Vasfi Efendi ile kardei ney ve hat std Emin Yazc (1883-1945) Gmsuyu srtlarna yanyana defnolunduklar iin, hayatlarnda deilse de, lmlerinden sonra "Eyp Sultanl" olmulardr. mer Vasfi Efendi kitbe kalbnn ilk msrndaki "Sultan" kelimesinin kedesi stne "Eyp Sultanda Mehmed

Read Hn- Hmis Hazretlerinin inagerdeleri olan Rediye Mektebinin tarihidir. Elhac mer Vasfiyyl Mevlev. 1331" notunu da rka yazsyla ilve etmitir. Kitbenin st tarafnda bulunan ve bir hill iindeki izleri grnmekle beraber yeri bo olan Sultan Read turas da yine mer Vasfi Efendi tarafndan ekilmitir. Peki ne olmutur da Osmanlnn ok eski saylmayacak, seksenalt yllk bu son devir kitbesi yokedilmitir (Resim:6)? 1927 ylndaki gen Trkiye Cumhuriyeti Hkmetince Trkiye Byk Millet Meclisine sunularak kabul edilen ve metnini aaya aynen aldm kanun bu zyiatn yegne sebebidir: 1057 Trkiye Cumhuriyeti Dhilinde Bulunan Bilumum Mebn-i Resmiyye ve Milliyye zerindeki Tura ve Medhiyelerin Kaldrlmas Hakknda Kanun (28 Mays 1927) Madde: 1- inde devlete mtehattim bir vazfe icr, yhud hkmetin veya belediyelerin efrd ile zarr ve kann olan mnsebetlerini temne tahss edilen binlarla alelumm

2) skdarl Talat Beye dir bkz. nal. Mahmud Keml, Son Asr Trk irleri, stanbul, 19301941, s.1884-1897. Merhumun fotoraf da buradan alnmtr. Ayrca bkz. Florinal Nzm, Ebediyet Yolunda Bir Hitbe, stanbul, 1927, s. 114-168. 3) mer Vasfi Efendi iin bkz. nal, bnlemin Mahmud Keml, Son Hattatlar, stanbul, 1955, s.262267; Derman, M. Uur, Karde ki Hattatmz, 50 Sanatsever Serisi-22, stanbul, 1966; Derman, M. Uur, Trk Hat Sanatnn heserleri, stanbul, 1982, 50; Derman, M. Uur, slm Kltr Mirsnda Hat Sanat, stanbul, 1992, s. 226-228; Rado, evket, Trk Hattatlar, stanbul, trhsz., s.250-251. 4) 1912 ylnda yenilenen Galata Kprs iin de skdarl Talat Beyin tarih drdn, yine mer Vasfi Efendi tarafndan cel talkle yazlan bu manzmenin sar madenden oyularak kesildikten sonra, deniz vstalarnn geiine ayrlan kpr gznn stne bu yazlarn vidalanmak sretiyle tutturulduunu; ancak geen vstalarn direk ve baca uzantlarnn bzan dokunmasyla harflerin zaman iinde dklerek bu tarih manzmesinin yok olduunu merhum stdm Necmeddin Okyaydan (1883-1976) iitmitim.

173

Resim 4: Kitbenin iri skdarl Talat Bey Resim 5: Kitbenin hattat mer Vasfi Efendi

Kprnn tarih manzmesi udur: erhden bl, semnn kprsnden muhteem,/ Tk- dnydan muall, cisr-i gerdndan mfd./ Verdi py- tahta mnend- srt- mstakm,/ Sanki cennetden, riyz- adn-i ldan nvd./ Yazd trhin, gelip Talat, yediyle tkna:/ Kld ihy, seyredin stanbulu, cisr- cedd. 1330

mekteb binlarnda vaktiyle Osmanl Saltanatn temsl in konulmu olan, yhud vaziyetlerine gre hlen temsle dellet eden tura veya armalar ve bunlarla berber olarak sultanlarn medihlerini ihtiv eden kitbeler hakknda 2. madde hkm tatbk olunur. Bu kabl tura ve arma ve kitbe bulunan husus binlar, bunlar kaldrlmadka vey rtlmedike yukarda zikr olunan faaliyetler ve mnsebetlere tahsis olunamaz. Madde: 2- Birinci maddedeki kaydlarn uml dhilinde olan tura ve arma ve kitbeler devlet vey belediye mal olan binlarda bulunduu hlde, kaldrlarak mzelere konulur. Yerlerinden kaldrlmalaryla gerek kendilerinin, gerek bulunduklar binlarn, bedi vey trih kymetlerine halel gelecek olanlar, eserin ve bulunduu mahallin bedi kymetini naksedr etmemek zere mnsib vesit ile rtlr. Madde: 3- Alkadar vekletlerin mrcaati zerine devlet binlarndan hangi eserlerin kaldrlmas vey rtlmesi lzm geldiini tayn ve rtlmesi lzm ise ekil ve sretini tesbt ile karar vermek Maarif Vekletine aiddir. Madde: 4- Bu kanun, neri trhinden muteberdir. Madde: 5- Bu kanunun icrsna cra Vekilleri Heyeti memurdur. (Ner ve iln: 15 Haziran 1927- Resm Cerde, numara:608)

Aradan 72 yl gemesine ramen, drt senelik tze Cumhuriyetimizin mziye ve tahssen Osmanlya kar bu akl almaz davrannn, akas dmanlnn sebebini anlayabilmi deilim. Osmanlnn asker ve mlk erknndan bir ksm devletin kn gryor ve Anadoluda balatlan zorlu bir stiklal Mcdelesinden sonra, aralarndaki en diryetlisinin liderliinde yeni anlayla bir Cumhuriyet idresini Ankarada kuruyor. Bu idre, eskinin binsn kullanrken yaptrann adn sann kaztyor! Hangi hukuk anlayna san bir davrantr bu? ahslar beenmeyen devlet, yeniden bina yaptrrsa mesele kalmaz, biter. Amma eskiyi kullanacaksa bnsinin ismini deitirmek veya yoketmek hakkn nereden bulur? Kanun metnini okuyunca, gyet msumne ifdeyle, kitbelerin mzeye kaldrlmasndan bahsedildii grlyor; fakat uygulanmas Marif Vekletine braklnca bunlarn kbetini dnebiliyor musunuz? O sralarda bu vekletin bandaki Mustafa Necti (1894-1929) gibi inklap kanunlarnn merhametsiz takipisi olan birisi iin tarih gidiyor-

174

I I I

de bir utan bidesi gibi o gnlerin hamu, yklyormu, ne kymet ifde edezin serencmn aksettirmektedir.(6) cek? Mevcdiyetimizi 1923den balaBugn Beiktataki Resim-Heykel tan bir anlayn hkmrn klnd Mzesinin kaps zerinde Turake syerde baka trls beklenebilir mi? mail Hakk Altunbezer (1873-1946) ta1926da toplanan Sanayi-i Nefise Encrafndan yeni harflerle mermer stne meninde all brahim (1882-1960) ve yazlm olan ve "Mzenin 1937de Namk smailin (1890-1935) resim gaAtatrkn emriyle aldn" belirten lerisi olarak Sultan Ahmed Cmiini kitbeyi kim yerinden kaldrmaya ve setiklerini, ancak lo hlini gidermek kazmaya cret edebilir? te ben Suliin kubbesinde ilve pencereler altan Readn kitbesine de ayn hasssimas gerektiini Marif Vekili ve Encyetin gsterilmesini beklerdim, nk men Reisi sfatyla Mustafa Nectiye yaplan bu hareket bir "vandalizm" rarz ve teklif etmeleri; onun da uygun neidir. grerek kabl zerine Mimar Kemleddin Beyin (1870-1927) zehir zemSz balamak gerekirse: "Sezarn hakkn Sezara vermek" misill "Reberek bir konumayla bu teebbs adn hakkn da Reada vermek" bir akm braktn Ceml Reid Rey tabi haktr diye dnyorum. Buna (1904-1981) htralarnda yazmt.(5) gre: Sultan Ahmed Cmii gibi bir bideye a) Mektebin adnn "Eyp Sultan bylesine kymaya kararl bir zihniyete Rediye lkretim Okulu" olarak deartk kitbe sorulur mu? Vurun, gitsin... itirilmesi, Yine o yllarda Trk Msiksi makamb) Elimizdeki hat kalplarndan faylarndan Sultan Yeghn adn -iinde "sultan" getii iin- "Mill Yegh" oladalanarak kitbenin de yeniden yerine konulmas fikrimi Eyp Sultandaki klrak deitiren de ayn sakm dncetr ve sanat mahfillerinin alkalarna dir. Sultan Ahmeddeki Cevr Kalfa Mektebinin yars kaznm kitbesi 175 sunuyorum.

Resim 6: Rediye Nmne Mektebi kitbesinin bugnk kaznm durumu.

5) Rey, Ceml Reid, Atatrk ve Msik, Cumhuriyet Gazetesi, 11 Kasm 1963. 6) Derman, M. Uur, Cumhuriyet Devrinde Trk Hat Sanat, Yeni Trkiye Cumhuriyet zel Says, IV, 3173-3176, Ankara 1998.