TRK KTAPILIK TARHNDE TEZHB SANATI VE FATH DEVR TEZHBLER Tezhib Nedir?

Tezhib, uzun ve kkl bir gemie sahip eski kitap sanatlarmzdandr. Tezhib ayn zamanda, ken9disi gibi kitap sanatlarndan olan hsn-i hat ve cilt sanatlarn tamamlayan, onlara ahenk ve gzellik kazandran, bu sanatlarla birlikte kitaba nak ve renk harmonisi katan bir gzel sanat koludur. Tezhib sanat, hsn-i hat ve cilt sanatlar ve bunlara bal dier eski kitap sanatlaryla birlikte; kitap sevgisi ve okuma hevesi uyandrmak, kitap toplama ve istinsah yoluyla kitap oaltmay tevik etmesi ynnden, kitaplk tarihimizde nemli bir yer igal eder. Burada tezhib sanatyla, Trk kitaplk tarihinde kendine has milli zelliklere sahip bir ekoln kurucusu olan Fatih devri kitaplndan, zellikle bu devir kitap tezhiblerinden sz edeceiz. Eskiden yazma kitaplarn ve hsn-i hat murakklarnn kenarlarn boya ve yaldzl sslemelerle tezyin etme iine tezhib denirdi. Bu ileri yapanlara da mzehhib tbir olunurdu. Tezhib, Arapada, szlk manas itibaryla altnlama demekse de, yalnz altn yaldzla yaplan ilere deil, toprak boyalarla yaplan ince kitap tezyinatna da tezhib tabir olunur. Altn yaldz kullanmak suretiyle, srf altnla yaplan tezhibe ayrca halkri denir. Tarihi Geliimi inde Tezhib Sanatnda Kullanlan sluplar Tezhib sanatndaki slup, yapld devrin sanat slubuna gre deiir. XVI. Yzyl tezhibleri genellikle Rum sluptaki kvrml bezemeler, Lle devrinde ise kkler ve iekler eklinde yaplm, Barok devrinde de Avrupa Rnesans ve Barok kvrmlarn taklit etmitir. Tezhib, yapld devrin sanat slubuna gre deimekle beraber, bu sluplarla onlar douran medeniyet tarzlar arasnda da ok sk bir mnasebet vardr.

ok eitli olan kvrk-dal nak, Rum ve Hatay diye iki slba ayrlr. Rum slup birbirine bal, ular ku gagalarn andran yarm palmetlerle sona eren spirallerden teekkl eder. Hatay slup ise, ince kvrmlarla birbirine balanan kk veya byk madalyonlar iinde toplanan rozet, iek ve yaprak motiflerinden teekkl eder. Her iki slub da Trk tezyinatnda kullanlmtr. Tezhibin zellikle yazma kitaplarda yapld en mhim ksmlar; zahriyeler (i kapak), htimeler (son sayfalar), kitaplarn ilk sayfalar bana yaplan ve balk, serlevha veya mihrabiye denilen sslemelerdir. Bundan baka Kurn- Kermlerdeki sre ve kitaplardaki bahis balarna yaplan sslemeler gelir ki, bunlara sre veya fasl ba tbir olunur. Kurn- Kermlerde Ftiha ve Bakara sresinin ba taraflar hususi ve zengin bir ekilde tezhiblenmitir. Yazma kitaplarn sayfa balklarnn ou kubbeli ta eklinde olup, bunlarn st taraflar t denilen sivri ok gibi ekillerle sslenmitir. Ayrca, yetleri ve cmleleri ayrmak iin nokta mahiyetinde, tezhiblenmi kk yldz ve iek ekilleri yaplmtr ki, bunlara nokta denir. Bu noktalar ekillerine gre ayr ayr isimler alrlar. Muntazam geometrik ekilde olanlarna mcevher nokta, alt kelilerine ehane nokta, be yaprakllarna seberk denir. Yine yazma kitaplarn sayfa kenarlarnda, o sayfadaki yaznn neye ait olduunu gstermek zere, yazlan yaznn etrafna ereve mahiyetinde ve gl tabir olunan yuvarlak ve ii bo sslemeler yaplmtr. Daha ok Kurn- Kermlerde durulacak veya secde edilecek yetler hizasna yaplm bu sslere vakf gl, secde gl, hizib gl, sre gl ve cz gl gibi isimler verilmitir. Secde gl secde edilecek yetlerin hizasna, hizib gl her be sayfada bir, cz gl her yirmi sayfada bir ve sre gl de her srenin bana konurdu. Ayrca yazma kitaplardaki sayfalarn yazlar etrafna yaldzla, biri kaln ve dieri ince olmak zere cetvel (ereve) de izilirdi. Bunu mzehhibler yapabildii gibi, bu ii kendilerine meslek edinen ve cetvelke ismi verilen bir sanatkr grubu da vard. Kitap sayfas ve yaz ktalarnn etrafna bu cetvellerden baka, iek ve eitli bezemelerden sular yaplrd. Bunlar da ekillerine gre, zencirek, ulama ve kvrk dall gibi isimler alrlard. Cetvellerin kenarlarna tahrir denilen deiik renkte izgiler de ekilirdi. Bu, tezhibin btnnn kendini daha ok gstermesi iin dnlrd.

Bundan baka hsn-i hat levhalarnda kelime ve harflerin sslenmesi iin baz tezhibli bezemeler de yaplmtr ki, bunlara hurda tezynat denmitir. Tezhib tamamlandktan sonra, hattat beyaz renkteki stbe mrekkebiyle sre isimlerini, cz, hizib ve secde yerlerini yazard. Fatih Devri Tezhibleri Kafasnn ve bileinin kudret ve kuvvetiyle tarihin mukadder yolunda merhaleler aan, karanlk bir tarih devresini kapayarak insanla aydnlk bir devrin mjdesini getiren Fatih Sultan Mehmed, dnya tarihinde zerinde mutlaka durulmas gereken Osmanl-Trk hkmdardr. O ayn zamanda alim ve sanatkrlarn koruyucusu, ilim ve sanat yolcusu ve beynelmilel ahsiyetlerin en mhimidir. Onun bykln ir, Medhinde irne ilhamlar gerekdir Tarifi yerde bitmez ara kan kibarn diyerek ne gzel dile getirmitir. Fatih henz on drt yanda bir ehzde iken, dnyaya ve hkmdarla rabet gstermeyen babas Sultan II. Muradn tahtndan feragat ederek ekilmesi zerine hkmdar olmutu. Bu yata saltanat makamna getirilmesinden de anlalaca zere, kendisinin daha o yata kudret ve liyakati babasnca bilinmekteydi. Ancak Sultan Mehmedin bu ilk saltanat zamannda siyas baz karklklar, olmu ve kendisi bizzat babasn tahta dnmee davet ederek, Manisa valiliine ekilmitir. ehzadelie tekrardan dn hakknda pek hayrl olmu, kendini ilme vererek etrafn saran seme hocalardan, sahip olduu 6 ileri gr ve mspet ilmi zihniyeti kazanmtr. Ftih bu ikinci ehzadelik devresinde, "Her biri birer zirve olan ilim devlerinin bilgi lvlarn ie ie kendi de bu yanarda haline gelmi bulunuyordu. Onun iin de, Osmanl tahtna oturduu zaman, sadece bir hkmdar olmayacak, bana ilmin, irfann, sanatn, hak ve adaletin tacm giyecekti." Manisa valiliinde kitaplar ehzade Mehmedin en iyi arkada olmu ve bu kitap ak onu btn mrnce brakmamtr. Ftih'in dedesi elebi Sultan Mehmed ve babas Sultan II. Murad da, kitap ve ktphane meraklsydlar. Ftih biraz da soydan gelen bu merak ve akla kitap ve ktphane mefhumuna ok balanmtr. Sultan Mehmed bu tesirlerle "... ktphanesini daha Manisa'da iken kurmu ve ikinci defa tahta
3

geince babasnn kitaplaryla ve sonra saraylarnda tesis ettii nakhanede yeniden istinsah ettirdii kitaplarla zenginletirmitir. Bir taraftan hattatlarna yazdrarak ve nakhanesinde tezhib ettirerek bir ok eserleri kopya ettirmi ve ssletmitir ki, bunlar o devrin ince sanatlardaki zevkinin tenevvn gsterir emsalsiz ve pek kymetli sanat eserleridir. Bunlar yalnz ssl ve gzel olmakla kalmam bu sayede bir ok nadide eser de oalmtr." 1451 tarihinde saltanata geen Ftih, Manisa Sarayndaki ktphanesini Edirne Sarayna nakletmi ve stanbul'un fethini mteakip de, eski ve yeni saraylarda birer zel ktphane tesis etmitir. Ayrca, stanbul'da kendi adna yaptrd cami etrafnda ilmi kucaklayacak binalar ina ettirmi, bugnk manda bir niversite olan on alt medreseli byk bir klliye ile, ehrin muhtelif semtlerinde on drt ktphane kurmutur. Bu arada, hem Ftih'in sahip oldua kitap sevgisi ve dostluuna bir rnek olmas kaydyla, hem de kitaplk tarihimizin biroklarmzca bilinmeyen ynlerine k tutmas .bakmndan, vereceimiz u bilgiye dikkati ekmek isteriz. Ftih'in zel ktphanesi iin istinsah ettirdii ve toplatt yazma kitaplar arasnda bilhassa bir tanesi, kitaplk tarihimiz ynnden ok mhim bir zellik arzetmektedir.: "Bu eser Floransa'l Francesco Berlinghier'inin Batlamyus corafyasnn talyanca terza rima usulle, manzum tercmesidir. 14.80 senesinin nihayetinde kitabn ikinci yapranda Fatih'e hitaben bir ithaf yaplm ve fakat Fatih 3 Mays 3.481'de vefat etmi olduundan eser bu defa ikinci bir ithaf mektubu ile Bayezid Il.'e gnderilmiti. Bu kitabn bizi alkadar eden ciheti, Ftih'in mspet ilimlere olan alkas ve ilim hmisi meziyetinin talya'da dillerde dolatm ve mellifin kendi eserini kendi byklerinden evvel hemen Fatih'e gndermek arzusu olduunu belirtmesidir." Sultan Bayezid'e yazlan ithaf mektubu, 1929 ylnda Trkiye'ye davet edilen ve Topkap Saray Mzesi'ndeki Ftih "devri kitaplarnn katalogunu hazrlayan Berlin niversitesi profesrlerinden Adolf Deismann'n "Forschungen und Fimde im(Topkap) Serai" adl eseriyle Bat ilim dnyasnn tetkikine sunulmutur. Her eit ilim ve gzel sanat kolu, kitap ve ktphane Ftih'in kolu kanad altnda himaye ve gelime imknlar bulurken, hi tezhib sanatnn bundan uzak kalmas dnlebilir mi?

Durmak bilmeyen mizac ve aratrc kafasyla, din ve ilm eserleri kendi zel ktphanesi iin tannm hattatlara istinsah.ettiren Ftih, mzehhiblere bu eserleri Seluk stilinden alman ilhamla Trk zevkine yakan bir ekilde tezhib ettirmitir. Ftih yeni saraynda bir nakhane kurmu ve bana da, zbek asll Baba Nakka' getirmitir. Ftih'in saraynda kurduu sanat havas o derece kuvvetlidir ki, bu apta bir sanat akademisi kurmak, dnyann hi bir hkmdarna nasip olmamtr. Ftih devri tezhibleri, zellikleri bakmndan, Trk kitaplk tarihinde tamamen ayr bir ekoln eserleridir. Bu devrin kitap tezhiblerini zellikle zahriyelerde, temellk, kitabe ve balk, hatime, yazl ve yazsz, renkli renksiz halkan metin aralarnda, kap ve miklblarda, bir de kap ilerinde gryoruz. fahriyeler ou kitaplarda ift sayfa halinde olup, bazen sayfalar tamamen kaplarlar. Bazen de gemse dediimiz madalyon halinde sayfalarn ortalarnda yer alrlar. "XVI. asra kadar, Mushaflarn ba tarafna, yani Fatiha sresinden evvel gelen birka yapraa, kitabn ebadna uygun dikdrtgen veya beyz (oval), yahut da, yuvarlak tezhib yaplmas det idi." lk sayfadaki zahriyede Sultan Muhammed Ibni Murad Han'n okumas iin yazldn gsteren kayt, ikincisinde kitabn ve mellifin adlan bulunmaktadr: Ftih'in bu cins kitaplarndan hi birinde dierine benzeyen bir zahriye gremeyiz. Tezhibli temellk kitabeler de ok eitlidir. Ftih'in zel ktphanesine ait baz kitaplarn kitabelerinde, Ftih'in halifelie ehil olmas iin yazlm dualarda vardr. Kitap balklar devrin tezhib zelliklerinden olarak, mihrap eklinde ucu ince tlarla biten ekillerde deil, sayfann enince uzanan uzun dikdrtgenler eklindedir. Ftih devri tezhiblerinde Isfahan ve Herat mektebi tezhiblerinde grlen mavilerden daha deiik, pembemsi mavi ve siyah, bazen de tamamen altn zemin zerine gemeler, Rumler, kanatlar, bulutlar, nilferler ve zemin noktalar eitli renklerde, hatta bazen de ok frapan renklerde, fakat daima ho bir ahenkle nakedilmilerdir. iek, dal, yaprak ve filizler, trl gemeler Fatih devri tezhiblerinin esas unsurlarn tekil ederler. Ayrca Fatih devri kitaplarnn, henz birok devirleri mehulmz olan Trk kitaplk tarihinde zel bir yeri vardr.

yle ki, batllarn aa yukar her messesemiz hakknda imdiye kadar daima yapm ve tekrarlam olduklar, ortaa Hristiyan dnyasnn Trk-slam alemine kar besledii korkun taassup ve husumetin uurlu ve uursuz bir tezahrnden ibaret, ilm zihniyetten uzak, tamamyla tek tarafl pein hkmler ve .sulamalar, bu, konuda da kendini gstermitir. Batl kitap tarih ilerinin ancak XIX. yzylda ve onlarn kitaplndan faydalanmann neticesi olarak kitaplarmza da yer aldn ileri srdkleri zahriye (i kapak), bu devir kitaplmzn incelenmesi sonunda grlecektir ki, XV. yzyl yazma taplarnda teekkl etmitir. Trk yazmalarnda i kapan ilk rnei olarak "..hlen stanbul Bayezid Ktphanesi Veliyddin Efendi ksmnda bulunan XIV. asrda yazlm bir ems-i Tebriz Makaltnn zahriyesini gsterebiliriz... bu zahriyenin ortasnda yazarn adyla birlikte eser ad da yer almtr." XV. yzyl Trk yazmalarnda; kitap, mellif, hattat, ehir adlarn ve kimin iin hangi tarihte yazldn gsterir kaytlan ihtiva eden bir i kapan yer aldn, bu konuda yapm olduumuz aratrmalar neticesi, eldeki rnekleriyle renmi bulunuyoruz. Kitaplarn adn tayan bir d kapak ve i kapak koymak ve bu kapaa tarih, mellif ad, matbaa ve ehir ad yazmak, Bat'da bizde kullanld tarihten ok sonralar, yaklak olarak-XVII. yzylda ilk defa Almanya'da balamtr. Tezhib sanat bugn tamamen ortadan kalkm, yalnz hsn-i hat ve mzehhiblikle uraanlarca ve bu iin merakllarnca yaplmakta, saylan az olan bu gibi kimselerin himmet ve gayretleriyle yaatlmaa allmaktadr. Erken Osmanl Dnemi Erken Osmanl yazmalarnda farkl etkileimlerin birleiminden doan yeni bir tezhip slubunun varl ilk bakta sezilir. Osmanllarn Saray evresinde gelitirdikleri grkemli sanatlarnn benliine zg motifleri, kitap sslemeciliinde de grlr. Balangta saraya bal alan nakkalar ve mzehhipler zmresinin kkenlerine ve fethedilen lkelerin sanat alannda yarattklar etkilere bal olarak, belirli motif daarcna sahip tezhip slubu domutur. Genellikle, yuvarlak kvrmlar izen dallar zerine yerletirilmi Rum'ler ve Hatay'ler, kimi kez tek balarna, kimi kez de kademeli olarak birlikte uygulanmtr.
6

Kademeli kompozisyonlarda Timurlu sanatnn etkisi sezilir. 15. yy'n ilk yarsnda, kitabn dzenlenii ve tezhibi asndan var olan Memluk ve Timurlu dnemi Herat ve iraz okullarnn etkileri giderek zmlenmi ve yzyln ikinci yarsnda orijinal bir ssleme slubu yara zmlenmi ve yzyln ikinci yansnda orijinal bir ssleme slubu yaratlmtr Bilinen Osmanl tezhiplerinin en erken rnekleri Maksd el-Elhn adl musiki nazariyat ile ilgili bir yazmada yer alr (TSMK R. 1726). Sultan II. Murad iin hazrlanan eser H. 838 tarihlidir. Sultana sunu yazsnn bulunduu ift sayfalk zahriyesindeki tezhipler Osmanl sanal iin gerekten byk deer tar.Zahriyeler birbirinden farkl dzende tezhiplenmitir. Koyu mavi, yeil ve siyahn zemin rengi olarak kullanld bu tezhiplerde motiflerde ounlukla altn yaldz, turuncu, beyaz ve mavi hakimdir. Bu dnemlerde iraz ve Herat tezhip zellikleri erken Osmanl tezhibinde etkindir. Osmanl tezhip sanatnn bir ekol niteliini yanstan ilk nemli dnemi Fatih Sultan Mehmed'in Saltanat Yllarna rastlar. Fatih Sultan Mehmed ve veziri Mahmud Paa adna hazrlanan ok sayda tezhipli el yazma eserin gnmzde geldii bu dnemin sekin rnekleri, TSM ve Sleymaniye Ktphanesi bata olmak zere eitli mze ve ktphanelere dalmtr. Fatih devri el yazma eserlerin ou hazrlanm bilimsel kitaplardr. Bu eserlerde tezhip genelde zahriyede yer alr. Zahriyeler nadiren ift sayfa olarak dzenlenmitir. Ayrca eserin balad sayfaya da, balk biiminde tezhip yaplmtr. Zahriye sayfalarnda bu dnem iin karakteristik olan ana emalar uygulanmtr. Ortada yer alan kitap yada sunulan kiinin adnn yazl olduu emseler, ya oval biimde yada tamamen dairevidir. emseler alt ve st ksmlarnda ince uzun dikdrtgenler halinde yatay panolar veya sayfa kelerinde kebentler vardr. Genelde ana zemin bo braklm emse ve kebentler tezhip edilmitir. Bu dnem tezhibinin balca dolgu motifleri ise, Rumler ve kvrml dallar zerinde sralanan Hatay grubu iekleridir. Rumler ounlukla kapal formlar oluturan bir dzenleme ile bordr biiminde sralanr yada sezilmeyen bir simetri ierisinde yuvarlak kvrml dallar zerinde grlrler. Dnem renkler asndan da karakteristik zelliklere sahiptir. Lacivert ve altn en etkili olacak ekilde kullanlmtr. Ayrca altn, beyaz, siyah, yeil, krmz ve kiremit tonu renkler dikkati eker. Balklarda ve zahriyede hat da ssleme arlkl olarak tezhibin iinde yer alr.
7

16. yzyldan itibaren kitap sanatnn vazgeilmez bir sslemesi olan halkar rneklerine, Osmanl kitap sanatnda bu dnemde az olmakla birlikte rastlanr. Fatih'in hazinesi iin hazrlanan Tezkiret'l Kurtubi adl eser, dnemin motif daarcn ve beenisini yanstan halkar almalarna sahip nadir bir rnektir. 15. yzyl Trk Tezhip tarihinin renkli olgun ve zevkli dnemlerinden birini tekil eder. Anadolu Seluklu mparatorluu zamannda kurulmu saray nakhanesi gelenei Osmanllar dneminde de devam etmitir. Bursa, Edirne ve 1453'den sonra stanbul gibi bakentlerin saraylarnda kurulan nakhaneler, zellikle Fatih'in 14511481 yllar arasndaki saltanat sresince saysz ve mkemmel eserler vermilerdir. Bilim ve sanat a, ince ruhlu bir padiah olan Fatihin yeni saraynda kurduu nakhanenin bas nakka olan zbek asll Daba Nakka denetiminde, Ftihin ktphanesi iin yaplan eserler, byk bir incelikle tezhiplenmi ve ahane sslemeli ciltler ierisinde Sultana sunulmutur. Ftih dneminde, Amasya'da grlen form ve kullanlan motifler bakmndan tipik Ftih devri zellii tayan altn zerine altnla allan (Zerenderzer) Amasya tezhibinde renkler canl, motifler ince ve zariftir. Sultan II. Bayezid Devri Osmanl tezhip sanat II. Bayezid devrinde (1418-1512) olduka zengin bir ekilde karmza kar. Bu geliimin iki ana sebebi vardr. stanbul Saray ehl-i hirefinin ve dolaysyla nakkalar blnn kesin olarak tekilatlandrlmas ve genilemesi II. Bayezid devrinde saraya bal nakkalarn adlarn ve tam saysn gsteren bir belge yoktur. Ancak, Bayezid dnemine ait baz enam kaytlarndan yaklak On dokuz nakkan ad tespit edilebilmektedir. H. 932 (1526) ylnda dzenlenen bu maa tefti defterinden sanatlardan bazlarnn II. Bayezid devrinde saray nakkalar arasna katld ve kkenleri konusunda bilgi ediniyoruz. Bu sanatlardan bir ksm ran ve Tebriyen gelmilerdir. Bazs da yerli sanatlardr. Bu sanatlar Osmanl tezhip sanatnn parlamasnda nemli rol oynamlardr. Deiik kkenli sanatlarla Osmanl tezhibine yeni dzenleme ve motiflerin girmi olmas doaldr. II. Bayezid devri tezhip sanatndaki bu gelimede etkili olan dier faktr ise, eyh Hamdullah gibi esiz bir hattatn yetimi ve olgunluk a eserlerini vermi olmasdr.
8

Osmanl hat sanatnn olduu kadar, slm hat sanatnn da en nemli sanatlarndan olan eyh Hamdullah'a padiahn hakl hayranl, onun yazd Kurn Kermlere ayr bir zen gsterilerek tezhiplenmesine yol amtr. eyh Hamdullah'n yazd, TSK yzyl 913'de kaytl bulunan Kur'n- Kerim ve K, 6662'de kaytl bulunan ve Hasan bin Abdullah tarafndan tezhiplenen Kur'n- Kerim dnemin en gzel ve arpc rnekleri arasnda bata gelmektedir. bu Kur'n- Kerim'lerde zahriye sayfalar ift olup tamamen tezhiplenmitir. keza metnin balad ilk sayfalar (serlevha) da metni iine alacak ekilde tamamen tezhiplenmitir. Ayrca, sure balar, duraklar ve gller deiik motif ve kompozisyonlarla zengin ve ll bir ekilde tezhiplenmitir. II. Bayezid devri Kur'an tezhiplerinde eitli ana emalar uygulanmtr. zellikle balang levhalarndaki (yazsz zahriyeler) kompozisyon dzenlemelerinde snrlandrlmayan desenlerden alnan kesitler kullanlmtr. eitli biimlerde madalyonlarn (paftalarn) kaydrlm eksende snrlanmasyla elde edilen bu kompozisyonlar artc zenginliktedir. bu tezhipli levhalar, bordrler ve tlarla zenginletirilmitir. dolgu motifleri Rumler, Hatayler, tepelik ve orta balar ve yeni bir motif olarak yaygn bir ekilde kullanlan in bulutlardr. Rum'ler bir nceki dneme gre incelmi ve eitlilik kazanmtr. bu dnem tezhibinin nemli zelliklerinden biri de, renk kompozisyonlardr. en byk yenilik altnn bol miktarda tezhibe giriidir. zemin renkleri genellikle altn ve laciverttir. II. Bayezid devrinin zellikle Kur'an tezhipleri, Kur'n'n hattyla yarmayan zarafeti ve ll kullanm, son derece ince fra iilii ile Osmanl tezhibinin esiz rneklerini olutururlar. 16. Yzyl Osmanl Tezhibinin Ykseli Dnemi Yeni akmlar, Yavuz Sultan Selim'in 1514Tebriz seferinden sonra stanbul'a son Timurlu Sultan Bedi'z-zaman Mirza ve yanndaki Heratl sanatlar gndermesiyle balar. Bu sanatlar arasnda eitli musavvr ve mzehhipler bulunuyordu. Yavuz'un ayrca Tebriz'den baka sanatlar da getirdii belgelerden anlalr. Kanuni Sultan Sleyman (1520-1566) dnemine ait H. 932 Rebilahr (1526 Mart) tarihli ehl-i hiref mevcib tefti defterinde cemaat-i nakkaan bal altnda krk bir sanatnn ad gemektedir. Bunlardan bir ksmnn Tebriz'den geldii, bazlarnn da Bayezid devrinden beri alt, kimisinin yetenekleri, ya da dier yollarla bu cemaata girdikleri anlalmaktadr.

Kanuni Sultan Sleyman'n uzun sren saltanat yllarnda bu sanatlarn yansra, yeni nakkalar da yetimitir. H. 952 Masar (1545 Mart, Nisan, Mays) tarihli defterden, nakkalarn Blk-i Rumyan ve Blk-i Aceman ad altnda iki grupta toplandklar ve altm civarnda sanatnn isimleri renilir. Farkl evrelerden gelen, deiik beenilere sahip bu sanatlarn almalar sonucu, Osmanl tezhip sanat ve sslemecilii yeni boyutlar kazanmtr. zellikle Yavuz Sultan Selim'in getirdii Merakl sanatlar Osmanl kitap sanatnda yeni bir ssleme programnn yaratlmasnda nemli rol oynamlardr. Edebi eserlerde grlen bu uygulama, sayfa kenarlarnn altn yaldzla halkr tekniinde alabildiine sslenmesidir. Kitab ok fazla ssleme eilimi, bu etkiyle Osmanl Sarayna girer. Saray sanatnda egemenlii ksa sreli olmakla beraber, kmsenmeyecek ldedir. Sayfa kenar bezemelerinde kullanlan motifler ise, tamamen yeni bir Trk slubunu yanstr. Bunlar, ot kmeleri, ince kvrml dallar zerinde iekler, son derece kvrak hatl iek am aalardr. Nadir olarak intemani motifi de kullanlmtr. Bu tr halkr sslemeci-liginin en karakteristik rnekleri H. 921 Muharrem (1515 ubat) tarihli Attar'n Mantk at-Tayr nshasnda (TSM Ktp. E.H. 1512), onu takip edan yllarda yaplm olmas gereken Divan- Selimi'de (.. Ktp. F. 1330) ve 1530 civarna tarihlenen Divan- Nev'i nshasnda (TSM. Ktp. R. 804) grlr. Kanuni Sultan Sleyman devrinin klasik Kur'an tezhibi anlayn yanstan nemli rneklerden birisi Saray nakka Bayram b. Dervi ir'in imzasn tar (TSM. Ktp. E.H. 58) Abdullah b. lyas tarafndan yazlan bu Kur'an 930 (1524) tarihlidir. Sanat, Sultan il. Bayezid (1481 - 1512) dneminde Saray nakkalar arasna girmi ve giderek Saray'n nde gelen nakkalarndan olmutur. 23 Muharrem 962 (Aralk 1554) ylnda ld de kaytlardan anlalr. Kur'an'n levha halinde tezhipli balang (zahriye) sayfalarnda snrlandrlmam desen anlay egemendir. Geni bir bordr vardr ve tlarla ssldr. Fatiha ve Bakara Surelerinin balad sayfalar da, levha halinde tamamen tezhiplendirilmitir. Son derece ince Rumler ve kk iekli ince kvrm dallar balca motiflerdir. Renkler, yok denecek kadar azdr. Tezhibin tmne eitli tonda altn yaldz egemendir. Bu klsik tezhip anlay in bulutu motifleriyle de birleerek, lacivert ve altn yaldz uyumuyla, Osmanl Saray kitap sanatnda uzun sre, eitli kompozisyonlar ve sekin rnekler vermitir.
10

Kanuni Sultan Sleyman dnemi birok yeni slubun, motifin ve sayfa kenar sslemeciliinde yeni tekniklerin uyguland son derece zengin bir dnemdir. Trk sslemeciliinde saz slubu ya da saz yolu ad verilen yeni bir slup bu dnemde ortaya km ve gelitirilmitir. Ana motifleri, zenginletirilmi ve yeni formlar kazandrlm Hatay iek ve tomurcuklaryla kvrml sivri ulu, birbirine delerek geen haneri ad verilen yapraklardr. Ayrca, ejder, arslan, simurg ve eitli kular ve kompozisyonlar tamamlayan figrlerdir. Kitap sslemeciliinde tezhip, halkar, lke ve deri ciltlerde saz slubu kanuni Sultan Sleyman devriden itibaren, varln eitli biimlerde hissettiriri. Dier sanat alanlarnn ssleme motif ve slubu olarak da yaygn bir ekilde grlr. Ayn zamanda serbest fra ve mrekkeple yukarda belirtilen motiflerle allan bir grup resmi de ierir. Bu slubun yaratcs ve en byk ustas ah Kulu'dur. Tebriz'den gelen sanat, 1520 ylnda Saray nakkahanesine kaydolmu, uzun yllar sembolik olarak alm ve 1556 ylnda lmtr. Saz slubunun tezhipteki uygulamalar ok azdr. buna karlk sayfa kenarlarndaki halkrlarda, eitli lke eserlerde grlen bezemelerde yaygn ve srekli olarak kullanlmtr. Kanuni saltanatnn ortalarna doru hazrlanan Arifi'nin mesnevisi Guy-u evgan bu yllarda ortaya kan yeni sluplarn, ssleme tekniklerinin, klsik tezhip anlayyla kaynat karakteristik bir rnektir. H. 946 (1539 - 40) tarihli eserin hatt Muhammet b. Gazanfer tarafndan kaat', yani kattan oyma ve yaptrma yntemiyle hazrlanmtr. Eserin serlevhas olarak balang sayfalar ereve halinde tezhiplidir. Klasik motiflerle yaplan bu tezhibe lacivert ve altn yaldz hakimdir. Bordrn etrafn, altn yaldz in bulutlar, lacivert, kk iek ve kvrml dallar ve bunlardan kan tlar evirir. Bu uygulama, 16. yzyln sonlarna kadar sevilerek kullanlmtr. Eserin metin ksmndaki sz balan ve koltuklar da tezhiplidir. Genellikle Hatay ve Rumlerle kompozisyonlar oluturulmutur. Serlevhadaki koltuklar, ni biimindedir. Altn yaldz zemine beyaz ve pembe ieklerle bezelidir. Eserin sonunda kitap kab eklinde dzenlenmi bir tezhip bulunur. Burada emse iinde saz slubunun ana motifleri olan Hatay ve haneri yapraklardan oluan bir kompozisyona yer verilmitir. Baz sayfa kenarlarnda ise, kalpla renkli boya pskrtme yntemiyle yaplm sslemelere rastlanr. Bu yllarda Osmanl Saray Nakkahanesinde, yaratc gce sahip bir mzehhip yetiir.
11

Sz konusu sanat Memi Celebi veya Kara Memi veya Mehmed Siyah adlaryla belge ve kaynaklarda geen Kara Mehmed elebi'dir. Kaynaklardan, ah Kulu'nun "rencisi "olduu anlalan sanatnn adna ilk kez H. 952 Masar (1545 Mart, Nisan, Mays) tarihli ehl-i hiref maa defterinde rastlanr. Sanat 1556-57 yllarnda nakkabadr. 1566 ylnda da halen, bu grevini srdrd anlalr. lm veya iten ayrlmasyla ilgili bir Kara Memi Osmanl tezhip ve ssleme sanatlarnn yeni bir ehre kazanmasna yol am, daha dorusu temel ta, yaratcs olmutur. Sanatnn imzal ve imzasz eitli eserleri gnmze ulamtr, Bunlarn hepsi de birbirinden zenli, onun yaratc gcn vurgulayan esiz yaptlardr. Kara Memi tezhip sanatna gerek kompozisyon, gerek motif olarak pek ok yenilikler katt gibi, sregelen sluplara da, yeni uygulamalar getirmitir. Onun eserlerini tarih srasna gre incelediimizde motif daarcnn son derece zengin olduu grlr. Saz slubunun motifleri, klasik Rum eitlemeleri, kvrml dall ieklerden oluan bezemeler, Hatay ieinin negatif, yani i dolgularyla grntlendii sslemeler sanatnn uygulamalar arasnda ver alr. Ancak, Kara Memi'ye Trk tezhip ve ssleme sanatlarnda zel bir yer kazandran yeni bezeme motifleri, gzleme dayanan ieklerdir. Hatay ad altnda toplanan Uzak Dou kkenli stiliz ieklere, saray bahelerinde yetitirilen lle, gl, smbl, karanfil, nergis, ssen, zerrin, meneke gibi ilekler, bahar iekleriyle donanm meyve aalar Trk tezhibi ve sslemeciliine konu olmutur. Bu yenilik nceleri kitap sslemesinde uygulama alan bulmu, giderek tm Osmanl sslemeciliinin ana temas olmutur. Kara Memi'nin eserlerinin tarihli en_erken rneklerinden birisi H. 953 (1546) tarihl Ahmed Karahisar hattyla yazlm Kur'an'n ift sayfalk serlevhasnda karmza kar. Bu muhteem tezhibin bahar am aa motifleriyle deerlendirilen yan panolar adeta onun imzas gibidir (TSM Ktp. Y. Y. 999). Kara Memi'nin bu eserden nce yapm olmas gereken bir almas da, ehzade Mehmed adna hazrlanm Hadis-i Erbain nshasdr (TSM Ktp. E.H. 2851). Tarihsiz olan eser, nl ehzadenin lm yl olan 1542 den nceye ait olmaldr. Eserin lake cildinin i kapaklarnda saray bahelerinin ieklerini ve bahar iekleri am aalarn sralayarak elde edilen kompozisyon, bu yeni slubunu yanstan nemli bir rnektir.

12

Sanatnn klasik tezhip slubunu rnekleyen almalarna 14. yzylda Abdullah Sayrafi hattyla yazlm bir Kur'n'da rastlanr (TSM Ktp. E.H. 49). Eserin banda nakkaba Kara Mehmed elebi tarafndan H. 962 (1554-55) ylnda tezhiplerinin yapld kaytldr. Kara Memi'nin bu Kur'n'daki tezhibi, lacivert rengin hakim olduu son derece ince ve sk klasik motiflerden oluur. Ayrca, eserin bana ve sonuna levha halinde yerletirdii zahriye tezhiplerinde bu dnem iin karakteristik olan bir uygulamann ilgin rneklerine yer vermitir. Ak mavi zerine koyu maviyle allm negatif Hatayler zemini kaplar. eitli bordrler klasik geme ve paftalarla ssldr. Bu ince dallar zerindeki negatif Hatay motifleri tezhip dnda, dier sanat kollarna, ini, kalemisi ve kuyumculua da yansmtr. Kara Memi'nin slubunu yanstan tezhiplere sahip nemli bir eser, Saray ahnamecisi Arifi'nin yazd Sleymanname'dir (TSM Ktp. H. 1517). Eserin ift sayfalk zahriye ve serlevhalar sanatnn slubunu, zengin motif dnyasn sergiler. Kara Memi'nin Tezhiplerinde yine renklerin de kullanld grlr. Altn yaldz, lacivert ve mavi rengin tonlar balca renkleridir. Ayrca siyah, krmz, pembe, sar, beyaz ve yeilin yansra ll, yeni bir renk olarak ortaya kar. Sanatya atfedebileceimiz bir dier nemli eser 1560 -70 arasna tarihlenebilen bir hat albmdr. (.. Ktp. F. 1426). Eserin pek ok sayfasnda tezhip vardr. Sayfa kenarlar ise halkar veya zerefandr. Albmn son derece ince bir iilikle hazrlanan tezhipleri 16. yzyl Osmanl ssleme sanat n m hemen hemen tm motiflerini ierir. Kara Memi'nin iki yerde imzasna rastlanan tek eseri, Kanuni Sultan Sleyman'n iirlerini ieren Divan- Muhibbi nshas-dr (.. Ktp. T. 5467). H. 973 aban (1565 Aralk - 1566 Ocak) tarihli bu nshann ift sayfalk zahriye ve serlevhasnda Kara Memi'nin bahar dal yan panolar, spiral kvrmlar zerinde iekler ve Rum eitlemeleri, klasik uygulamalar Sleymanname ve Karahisari Kur'n'nn benzeridir. Sanatnn, eseri nemli klan dier sslemeleri, balklar ve pek ok sayfada satr aralarna yerletirdii iek tasvirleridir. Lale, karanfil, gl, meneke, smbl, servi, bahar iei am aalar, nergis ve bu gibi eitli almalarnn yansra, Rum, stilize iekli Kvrmdal, in bulutu, kaplan postu deseni gibi, devrin tm bezeme motiflerini bu eserde de bulmak mmkndr.

13

Ksaca deindiimiz albm ve Divan- Muhibbi nshas, Kanuni dnemi Saray nakkahanesinin bezeme szl gibidir. eitli motif sluplar ieren, titizlikle allm tezhip, halkar eitlen ve dier sayfa kenar sslemelerine sahip bir baka eser, Sultan II. Selim'in (1566-1574) saltanat yllarnn sonlarnda hazrlanan nl albmdr (Viyana, Nationalbibliothek. Cod. Mixt. 313) Sultan III. Murad Albm (Viyana Nationalbibliothek. Cod. Mixt. 313). Sultan III. Murad Albm olarak tannan bu eserin zahriyesinde Sultan Murad (1574 -1595) iin hazrland yazldr, ancak 1572 tarihi vardr. Kanuni devri Saray nakkahanesinin btn sluplarna rastlanan bu albmn en karakteristik taraf, zellikle sayfa kenarlarna uygulanan saz slubunda halkar, renkli halkar (ikaf) ve mrekkeple allm bezemelerdir. Sultan III. Murad devrinde, Saray'da padiah ve evresi iin hazrlanan el yazma eserlerin tezhibi, daha nce sregelen klasik uygulamalar ve motiflerle dzenlenmitir. ahnameci Seyyid Lokman'n yazd Hnername adl eserin birinci cildinin serlevha tezhibi bu rneklerden biridir. Eserle ilgili belgeden, serlevha ve dier tezhiplerin ayn zamanda musavvir olan Velican ve Molla Kasm tarafndan yapld anlalr. Bu yllarn nemli tezhip rneklerini ieren bir dier eser, Sultan III. Muradn.Divanndr. Deiik kompozisyonlar ve yeni baz motiflerin uyguland eserin ilk sayfas, klasik motiflerle oluturulan snrlandrlmam kompozisyon anlayyla dzenlenmitir. Osmanl tezhibinin ok deiik kompozisyonlar ieren en nemli eseri, Ahmet Karahisari tarafndan yazlan, tezhip ve cildi Sultan III. Murad dneminde yaplan Kur'n'dr (TSM Ktp. H.S.5). Byk boyuttaki bu Kur'n- Kerim'in her sayfas tezhiplidir. Eserin tezhiplenmesi ve ciltlenmesiyle ilgili masraf defterlerinden, bu ilemin H. 992 (1548) ylnda balayp H. 1004 Ramazan (1596 Nisan) ayna kadar on iki yl srd anlalr. Yine bu belgeden pek ok sanatnn bu i iin altrld, Saray nakkalarnn yansra, dardan nakkalara da i verildii ortaya kar. Serlevha dnda, Kur'an'n her sayfasnda drder tezhipli koltuk vardr. Koltuklarda toplam iki bin yz krk tezhibin bulunduu eser, Osmanl Saray mzehhiplerinin motif dnyalarnn zenginliini, yaratc glerini sergiler. Eserin ift sayfa halinde dzenlenmi hatimesinde sayfa kenarlar, altn yaldz, ok ak yeil ve pastelletirilmi ll rengiyle saz slubunda bezenmitir.

14

Saz slubunda tezhip halkar trnn kitap sanat dndaki ilgili ekici rneklerine Sultan III. Mehmed (1595 - 1603) ve I. Ahmet (1603 -1617) dnemlerinde rastlanr. Topkap Saray Arz Odasndaki yerli tahtn ahap zerine yaplm halkar sslemeleri saz slubunun tm motiflerini ieren ender rneklerden biridir. H. 1006 (1597 - 98) tarihli olan bu tavan, bordo zemine altn yaldz ve eitli renklerle allm Hatayler, haneri yapraklarla oluturulmu girift bir zemin deerlendirmesiyle, madalyonlar ierisinde ejder ve simurg mcadelesi kompozisyonlarna sahiptir. Osmanl tezhibinin ok deiik kompozisyonlar ieren en nemli eseri, Ahmet Karahisari tarafndan yazlan, tezhip ve cildi Sultan III. Murad dneminde yaplan Kur'an'dr. (TSM Ktp. H.S. 5) Byk boyuttaki bu Kur'an- Kerim'in her says tezhiplidir. XVI. Yzyla Ait Bir Tezhib rnei Cinsi Yazs Hattat Geldii Yer Vakfeden Satr says ller : : : : : : : Kurn- Kerim Nesih, Muhakkak Bilinmiyor Kastamonu, Nasrullah Camii 501 ---11 (3 satr muhakkak, 4 satr nesih) 16 x 23,5 x 8 cm (Cetvel lleri: 9,5 x 15.5cm) : Muhakkak 1 cm Nesih 0,5 cm. Bezeme zellii: Bezemelerin iilii kaliteli saylmaz. Serlevha sayfasnda, Fatiha Suresi, allmn dnda iki sayfa boyunca yazlmtr. Mavi ve altnn hakim olduu tezhip olduka bozulmutur. Mavi zerine, altn spirallerle dolgulanm zemine yaz altn ile yazlmtr. Spirallerin zerinde yeil, sar, kahverengi kk iekler ve yapraklar bulunmaktadr. Yaznn zemininde yine kvrk dallar ve iekler yer almaktadr. Sure isminin yazl olduu blmn iki yan ve zeri altn mavi rengin hakim olduu bitkisel motiflerle sslenmitir. Marjlardaki gz glleri yine altn ve mavi renkte boyanmlardr.

Yaprak Says : Vakf Tarihi :

(Altn lacivert) Harf Ykseklii

15

KAYNAKA 1. Derman F. iek, Osmanl Kltr Sanat, Osmanl Asrlarnda slup ve Sanatkarlaryla Tezhip Sanat, Cilt 2, Yeni Trkiye Yaynlar, 1999. 2. zsayner Cihan Zbeyde, Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesinde Bulunan Tezhibli Kurn- Kerimler, T.C. Babakanlk Vakflar Genel Mdrl Yaynlar, 1999. 3. aman Filiz, Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki Ahmed Karahisar Musaf- erifi, 1995. 4. Trkiyemiz Kltr ve Sanat Dergisi, Say: 54, Ak yaynlar, 1988. 5. Trkiyemiz Kltr ve Sanat Dergisi, Say: 67, Ak Yaynlar, 1988.

16

NDEKLER TRK KTAPILIK TARHNDE TEZHB SANATI VE ............................................1 FATH DEVR TEZHBLER......................................................................................1 Tezhib Nedir?....................................................................................................................1 Tarihi Geliimi inde Tezhib Sanatnda Kullanlan sluplar..........................................1 Fatih Devri Tezhibleri.......................................................................................................3 Erken Osmanl Dnemi.....................................................................................................6 Sultan II. Bayezid Devri....................................................................................................8 16. Yzyl Osmanl Tezhibinin Ykseli Dnemi.............................................................9 XVI. Yzyla Ait Bir Tezhib rnei ..............................................................................15 KAYNAKA..................................................................................................................16

17