Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
DEVRE EMALARI ZM
ANKARA 2007
Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...............................................................................................................iv GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. AIRMA VE BLDRM TESSATLARI ZM........................................................4 1.1. arma ve Bildirim Tesisatlarnda Kullanlan Sembollerin izimi ...........................4 1.2. Devre izimi ve zellikleri.......................................................................................6 1.2.1. Ak ema izimi ..............................................................................................6 1.2.2. Kapal ema izimi ...........................................................................................8 1.3. Bir Zilin ki Ayr Yerden altrlmasna Ait izimi ..............................................12 1.4. Numaratr Tesisat izimi.......................................................................................13 1.5. Kap Kilidi Otomatii Tesisat izimi .....................................................................13 1.6. ki Katl Drt Daireli Apartmann Komple arma-Bildirim Tesisat izimi ..........14 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................17 PERFORMANS TEST .................................................................................................20 RENME FAALYET2...............................................................................................21 2. AYDINLATMA TESSATI ZM ..............................................................................21 2.1. Aydnlatma Tesisatnda Kullanlan Sembollerin izimi ...........................................22 2.2. Adi Anahtar Tesisat izimi ....................................................................................23 2.3. Komtatr Anahtarl Aydnlatma Tesisatlar izimi ................................................23 2.4. Vaviyen Anahtarl Aydnlatma Tesisatlar izimi....................................................24 2.5. Merdiven Otomatii Tesisat izimi ........................................................................25 2.6. Flouresan Lamba Balantlar..................................................................................26 2.6.1. 40 Watt Flouresan Lambann Adi Anahtarla altrlmas ...............................27 2.6.2. Komtatr Anahtarl 2 40 Watt Flouresan Lamba Balants ..........................27 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................29 PERFORMANS TEST .................................................................................................30 RENME FAALYET3...............................................................................................31 3. ELEKTRONKTE KULLANILAN SEMBOLLERN ZM .......................................31 3.1. Elektronik Devre Sembolleri ...................................................................................31 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................38 RENME FAALYET4...............................................................................................39 4. DC G KAYNAI ZMLER .................................................................................39 4.1. Dorultma Devreleri ...............................................................................................39 4.2. Yarm Dalga Dorultma izimi...............................................................................39 4.3. Tam Dalga Dorultma izimi (ki Diyotlu) .............................................................40 4.4. Kpr Tipi Tam Dalga Dorultma izimi ...............................................................40 4.5. Gerilim Katlayclar.................................................................................................41 4.5.1. Gerilim kileyici Devresi izimi.......................................................................41 4.5.2. Gerilim leyici Devresi izimi ......................................................................41 4.6. 3 Watt Stereo Amplifikatr .....................................................................................42 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................43 PERFORMANS TEST .................................................................................................44 MODL DEERLENDRME...........................................................................................45 KAYNAKLAR ..................................................................................................................47
iii
AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 520TC0003 Elektrik Elektronik Teknolojisi Alan Ortak Devre emalar izimi Elektrik tesisat sembolleri ve elektronik sembolleri ile elektronik devre emalarn izmeyi ve okumay kapsayan renme materyalidir. 40/32 saat Teknik Resim modln alm olmas gerekir. Elektrik elektronik devre emalarn izmek. Genel Ama Gerekli ortam salandnda, bu modl ile elektrik ve elektronik devre emalarn hatasz okuyup teknik resim kurallarna uygun olarak izebileceksiniz. Amalar 1. arma ve bildirim tesisatlarnda kullanlan sembolleri tanyarak izebileceksiniz. 2. Aydnlatma tesisatlarnda kullanlan sembolleri tanyarak izebileceksiniz. 3. Elektronikte kullanlan sembolleri tanyarak izebileceksiniz. 4. DC g kaynanda bulunan elemanlar ve sembollerini tanyarak izebileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME Ortam: Teknik resim ara - gerelerinin ve izim masalarnn bulunduu snf veya atlye Donanm: T cetveli, daire ablonu, HB kurun kalem, effaf bant, izim masas, gnye (45o ve 60o) Modl iinde ve sonunda verilen retici sorularla edindiiniz bilgileri pekitirecek, uygulama rneklerini ve testleri gerekli sre iinde tamamlayarak etkili renmeyi gerekletireceksiniz.
MODLN AMACI
iv
GR GR
Sevgili renci, Teknik elemanlar hzl sanayilemenin, ekonomik, sosyal ve kltrel kalknmann en nemli unsurudur. Hzl ve srekli retim, teknik elemanlarn ayn dili kullanmalar ile salanr. Yaplan iin istenen zelliklerde olmas teknik elemanlarn, devre emalarn eksiksiz okuyabilmeleri ve bunu birebir uygulamalarna baldr. Bu sebeple elektrikelektronik devre emalar izimlerinde aygt ve makineler lkelerin standart sembolleri ile gsterilir. Bu sembollerin birbirlerine balanmalaryla da elektr ik elektronik devre emalar elde edilir. eitli dillerde yaymlanm dergi ve kitaplardaki devre emalar, lkelerin teknik elemanlar tarafndan ayn ekilde anlalp pratie aktarlabilmektedir. Gnmzde elektrik-elektronik devre emalarnn izimini daha kolay, daha grsel yapabilmek iin birok firma bilgisayar ile tesisat izimi programnda yar halindedir. Youn ve karmak devreler bu programlar ile kolayca izilebilmekte devre zerindeki deiiklikler kolayca yaplabilmekte ve sayfalarca k alnabilmektedir. Sizler de bu modl aldktan sonra dnya standartlarnda sembolleri tanyp devre emalarn kolaylkla izebilecek ve izilmi olan devre emalarn da okuyabileceksiniz.
ARATIRMA
Gnlk hayatta kullandnz, zerinden zayf akm ( 1224V) geen, malzemelerin fotoraflarn ekiniz veya resimlerini iziniz. Bu resimlere karlk gelen sembolleri, evrenizdeki elektrikilerden, retmenlerinizden, internetten aratrnz. Bu sembolleri retmeninizin verdii tabloya teknik ve meslek resim kurallarna uygun izerek anlamlarn karlarna yaznz (Aadaki tablo gibi). Basit bir elektrik devresi kurup sembollerle balantsn iziniz.
Semboller, elektrik devre elemanlarnn ekillerle (stteki resim) ifadesidir. Her lkenin standart kurumlar bu sembolleri belirler. lkemizde Trk Standartlar Enstits (TSE), dnyada I.E.C (Uluslararas Elektronik Kuruluu), ANSI (Amerikan Standartlar), DIN (Alman Endstri Standard), VDE (Alman Elektro Teknikerler Standard) ve BS (ngiliz Standard) olmak zere birok standart kurumu bulunmaktadr. ekil 1.1de zayf akmda kullanlan elemanlarn TSE sembolleri gsterilmektedir. Sembol Tablosu
ar ve bildirim devreleri eitli elemanlar ile kurulur. Her eleman farkl sembolle gsterilir. ekil 1.1deki zayf akm semboller devre uygulayc elemanlar tarafndan bilinmeli ve teknik anlamda tm anlatmlar bu dil ile gerekletirilmelidir.
izimler yaplrken simetri esaslarnn dikkate alnmasnn teknik elemana, mimari ve mhendislik vasflarnn gelimesinde nemli bir rol oynadnn vurgulanmas gerekmektedir.
DKKAT: Devre izimlerinde yaplabilecek muhtemel hatalar verilmitir.
NOT: Yukardaki izimlerin yanlln sembol tablosundakiler ile karlatrarak bulunuz ve maddeler halinde yaznz. Snfta arkadalarnzla retmen gzetiminde tartnz. Devre iziminde bu hatalar yapmaynz.
Devre iziminde zlenecek Yol izimi yaplacak devre emasnda semboller sayfa kompozisyonuna uygun yerletirilmelidir (ekil 1.3. ).
Enerji girii sayfann sol tarafndan balayp sra ile sigorta, trafo, buat, buton vs.den geerek alcya kadar gidecei iin semboller bu sraya gre yerletirilmelidir.
Yatayda paralel izgiler stten balanarak aaya doru izilmelidir (ekil 1.4.).
Dey paralel izgiler sadan balanarak sola doru izilmelidir (ekil 1.5).
Faz, ncelikle sigorta, trafo, buvat anahtar veya kontrol elemanna daha sonra kumanda edecei alcya izilir.
ekil 1.7: Kapal emann zayf akm hatt ile izilmi gsterimi
NOT: Kapal devre emalarnn daha iyi anlalabilmesi iin aydnlatma ve kuvvet tesisat projelerine veya elektrik meslek resim kitabna baknz.
10
UYGULAMA FAALYET
ekil 1.9da ak ve kapal emas verilen izimlerdeki teknik resim kurallarna gre yaplan dokuz hatay eklin altndaki numaralara yaznz.
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. NOT: Bir sonraki sayfadaki cevaplarla karlatrnz. Hatalar : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. letkenlerin arasndaki mesafeler eit deil. izgiler birleme noktalarnn dna tam. Ak ve kapal ema izimleri ayn hizada deil. Ak ve kapal emalar arasndaki mesafeler eit deil. letken saylarn gsteren sembollerde belirli bir l yok. Buat yeri yanltr, kesik izgilerin birletii noktaya buat konur. Buata gre iletken saylarndaki uzaklklar farkldr. Kapal emadaki boru ve iletken tanm yazl yazm kuralna gre yanl. letken keleri birlememi.
11
ekil 1.9da yaplan hatalar dzeltilmi ve devre emas, ekil 1.10da tekrar izilmitir. Sizler de iki ekli yan yana getirerek izim hatalarn bulabilirsiniz.
12
13
14
ekil 1.14: ki katl drt daireli apartmann komple arma ve bildirim tesisat (ak emas)
15
ekil 1.15: ki katl drt daireli apartmann komple arma ve bildirim tesisat (kapal ema)
DEV katl alt daireli bir apartmann diyafon (sesli arma) tesisatnn ak ve kapal emasn iziniz. NOT: Diyafon iyerleri ve apartmanlarda birimler ve kiiler aras iletiimi salar.
16
lem Basamaklar
Buton ve almalar kullanm zelliklerine uygun yerlere yerletirip numaralandrnz (daire numaralarn gz nne alarak). Zil trafosunun faz ucunu (sigortal hat) en st katn buton veya anahtarlarna gelecek ekilde iziniz. Dier buton ve anahtarlara ise bu hattan ek alnz. Buton ve anahtarlarn bota kalan dier ucunu kontrol ve kumanda edecei alc/alclara gtrnz. En st kattaki alcdan balayarak alcnn bota kalan dier ucunu zil trafosunun ntr hattna gtrnz. Dier alclara ntr hattndan ek alnz. izim bittikten sonra teker teker fazdan gelen elektrik akmn anahtarlardan almalara ve oradan ntre tamamlama kuraln yaparak denetleyiniz.
neriler
Msvette kada kat ve daireleri gsterip numaralandrmay yapnz. (Daire1, Daire2, . ).
17
DEVRE EMASI
18
19
Teknik ve meslek resim kurallarna uygun elektrik Ad devre izimi Soyad 3 kat 6 daireli apartmann zil ve kap otomatii Snf tesisatn iziniz. No
Kullanlan sre Konu AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birinde rencide gzleyemedi iseniz (0), zayf nitelikte gzlediniz ise (1), orta dzeyde gzledi iseniz (2) ve iyi nitelikte gzlediniz ise (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz. GZLENECEK DAVRANILAR
1 2 3 4 5 Devrenin doruluu Devre sembollerinin gsterilii Tertip dzen(yerleim) Temizlik Sre
Deer lei 1 2 3
TOPLAM
NOT: Toplam 12 ve st puan, rencinin konuyu anlad ve ii yapabilecek beceriyi kazandn gsterir. Bir sonraki renme faaliyetine geer.
20
ARATIRMA
Gnlk hayatta kullandnz, zerinden kuvvetli akm ( 220 V) geen, malzemelerin fotoraflarn ekiniz veya resimlerini iziniz. Bu resimlere karlk gelen sembolleri, evrenizdeki elektrikilerden, retmenlerinizden, internetten aratrnz. Bu sembolleri ve sembollerin anlamlarn retmeninizin verdii tabloya, teknik resim kurallarna uygun olarak iziniz ve yaznz
2. AYDINLATMA TESSATI ZM
Hepimizin evinde elektrik aydnlatmas vardr. Bu aydnlatma devresinin tesisatn denmeden nce devre elemanlarnn balant emas izilir. Bu renme faaliyeti ile elektrik devre izimi yapabilecek ve okuyabileceksiniz. Yandaki verilen ekli sembolleri ile iziniz.
21
22
23
24
25
26
27
28
29
Konu
Kullanlan sre
AIKLAMA: Aada listelenen davranlar rencide gzleyemediyseniz (0), zayf nitelikte gzlediyseniz (1), orta dzeyde gzlediyseniz (2) ve iyi nitelikte gzlediyseniz (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz. GZLENECEK DAVRANILAR 1 2 3 4 5 Devrenin doruluu Devre sembollerinin gsterilii Tertip dzen Temizlik Sre Deer lei 1 2 3 TOPLAM
NOT: Toplam 12 ve st puan, rencinin konuyu anladn ve ii yapabilecek beceriyi kazandn gsterir. Bir sonraki renme faaliyetine geer.
30
ARATIRMA
Tam regleli dorultma devresi kart zerinde bulunan elemanlarn isimlerini bir tabloya yazarak karlarna sembollerini iziniz. almanz rapor halinde arkadalarnza sununuz. retmeninizin nemli grd malzemelerin farkl standartlardaki (IEC, DIN TSE vb.) sembollerini internetten bulup izerek karlarna anlamlarn yaznz.
31
Malzemeler
Diren
Ad
Semboller
Potansiyometre
Termistr
Dner alter
Buzzer
Elektrolitik kondansatr
32
Mercimek kondansatr
Telli lamba
LED lamba
Semboller, teknik resim kurallarna gre simetrik esasna dayanan devre byklne uygun llerde izilmelidir (Sembol lleri konusunda aadaki tablolar dikkate alnmaldr.). Bu semboller yaplarna ve kullanm alanlarna gre sembol tablolar ekil 3.1, ekil 3.2, ekil 3.3, ekil 3.4te ekil 3.5, ekil 3.6da ve ekil 3.7de gsterilmitir.
33
Semboller
Ad
Kutupsuz kondansatr
Semboller
Ad
Trimmer (tornavida ayarl) kondansatr Varyabl (elle ayarl) kondansatr
Kutuplu kondansatr
Fotosel
Semboller
Ad
Hava nveli bobin
Semboller
Ad
Hava nveli transformatr
Ayarlanabilir bobin
Semboller
Diyot
Ad
Semboller
Sotki diyot
Ad
LED diyot
Varikap diyot
34
Zener diyot
Foto diyot
Semboller
Ad
Semboller
Ad
NPN transistr
UJT transistr
PNP transistr
Fototransistr
35
Semboller
Diyak
Ad
Semboller
Anten ase
Ad
Triyak
Tristr
Fototransistr
Darlington transistr
Termokopul
Sinyal lambas
Sinyal jenaratr
Motor
Reosta
Voltmetre
Ampermetre
Batarya
Amplifikatr
Rle
Neon lamba
Sigorta
Kristal
Anahtar
Koaksiyel kablo
Dner anahtar
Anlk kontak Anlk kontak (Normalde ak) (Normalde kapal) ekil 3.6: eitli elektronik elemanlarn sembolleri
36
Ad
VE kaps
VE-DEL kaps
VEYA kaps
VEYA-DEL kaps
ZEL-VEYA kaps
ZEL-VEYA-DEL kaps
37
SEMBOL ADI Diren Fotodiren (LDR) Bobin Elektrolitik kondansatr PNP Transistr NPN Transistr Diyot Zener diyot LED diyot
SEMBOL EKL
SEMBOL ADI Tristr Triyak Opamp (lemsel ykselte) ki girili AND (VE) kaps ki girili OR (VEYA)kaps
SEMBOL EKL
1 2 3
11 12 13
14
15
6 7 8 9
16 17 18 19 20
10 Diyak
38
ARATIRMA
evrenizde bulunan veya bir elektronikiden temin edeceiniz g kaynann elektronik kart zerindeki elemanlarn sembollerini ve devre emasn standartlara uygun iziniz. Bu konuda retmeninizden yardm alnz.
4. DC G KAYNAI ZMLER
4.1. Dorultma Devreleri
Alternatif gerilimi doru gerilime dntrme ilemine dorultma denir. Dorultma diyotlarla yaplr. Dorultma olarak kullanlan diyotlara, IN 4001, IN 4002, IN 4003, IN 4004, IN 4005, IN 4006, IN 4007 rnek verilebilir. Dorultma ilemi iin iki yntem kullanlr. Bunlar: Yarm Dalga Dorultma Tam Dalga Dorultma Orta ulu tam dalga dorultma (iki diyotla yaplr) Kpr bal tam dalga dorultma (drt diyotla yaplr)
39
ekil 4.2: Tam dalga dorultma (orta ulu tam dalga dorultma)
40
41
42
43
Dersin Ad
Devre izimi
rencinin
e balama Tarihi
Ama
Ad Soyad
i bitirme sresi
Konu
Kullanlan sre
AIKLAMA: Aada listelenen davranlar rencide gzlemediyseniz (0), zayf nitelikte gzlediyseniz (1), orta dzeyde gzlediyseniz (2) ve iyi nitelikte gzlediyseniz (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz. GZLENECEK DAVRANILAR 1 2 3 4 5 Devrenin doruluu Devre sembollerinin gsterilii Tertip dzen Temizlik Sre Deer lei 1 2 3 TOPLAM
44
Dersin Ad Ama
Snf
Konu
Nu
Kullanlan Sre
AIKLAMA: Aada listelenen davranlar rencide gzlemediyseniz (0), zayf nitelikte gzlediyseniz (1), orta dzeyde gzlediyseniz (2) ve iyi nitelikte gzlediyseniz (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz.
GZLENECEK DAVRANILAR 1 2 3 4 Devrenin doruluu Devre sembollerinin gsterilii Tertip dzen Temizlik
Deer lei 1 2 3
TOPLAM
5 Sre
45
Dersin Ad Ama
Devre izimi Teknik ve meslek resim kurallarna uygun elektronik devre izmek
rencinin Ad Soyad
15V simetrik 12 V ayarl regleli ksa Snf devre korumal g Kullanlan Sre Konu kayna Nu emasn teknik ve meslek resim kurallarna gre iziniz. AIKLAMA: Aada listelenen davranlar rencide gzlemediyseniz (0), zayf nitelikte gzlediyseniz (1), orta dzeyde gzlediyseniz (2) ve iyi nitelikte gzlediyseniz (3) rakamnn altndaki ilgili kutucua X iareti koyunuz.
GZLENECEK DAVRANILAR 1 2 3 4 5 Devrenin doruluu Devre sembollerinin gsterilii Tertip dzen Temizlik Sre
Deer lei 1 2 3
TOPLAM
NOT: Devre izimini renmi bulunuyorsunuz. Kitabn giri blmnde deinildii gibi bilgisayarda bu devreleri izen programlar iyi derecede renip uygularsanz i bulmanz kolaylar ve bu alanda aranan eleman olursunuz.
46
KAYNAKLAR KAYNAKLAR
AYDEMR Cavit, Teknik ve Meslek Resim (Uygulamal), stanbul, 2003. MEB Yaynlar, Teknik ve Meslek Resim, stanbul, 1991. TMMOB Elektrik Mh. Odas, Elektrik T e s i s a t Ynetmelii, Ankara, 2001. ARSLAN Mehmet, Mustafa SALAM, Uygulamal Teknik ve Meslek Resim, stanbul, 1991. GRKEM Abdullah, Teknik ve Meslek Resim, orum, 1995. DORU Ali, Elektrik Meslek Resmi (Aydnlatma ve Kuvvet Projeleri), Kahramanmara, 2004. ZDEMR Ali, Teknik ve Meslek Resim CDsi
47