CB04 FD 01

indekiler 2
ada
Trklk
Aratrmalar
Sempozyumu 2002

Bildiriler
8-10 Mays 2002
Ankara niversitesi
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm

Yayna Hazrlayanlar:
F. Sema Barutcu znder
Melek Erdem
Glsm Killi
G. Selcan Salk

Ankara . 2004
Telif Hakk Ankara niversitesi
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi 2004

Birinci bask 2004

Ankara niversitesi
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm
06100 Shhiye Ankara
Tel: +90312 310 32 80 Faks: +90312 310 57 13
http://www.humanity.ankara.edu.tr//turklehceleri/index.htm

Btn haklar sakldr. Tantma, tenkit ve gr maksatl ksa
alntlamalar dnda, bu yaynn hi bir ksm elektronik, mekanik,
fotokopi, kayt v.b. yolla hi bir ekilde yaynclarn izni olmakszn
bastrlamaz, oaltlamaz.

ada Trklk Aratrmalar Sempozyumu 2002, Bildiriler Dil
ve Tarih Corafya Fakltesi, ada Trk Leheleri ve
Edebiyatlar Blm, Ankara, 8-10 Mays 2002 /
Hazrlayanlar: F. Sema Barutcu znder, Melek Erdem,
Glsm Killi, G.Selcan Salk. Ankara : Ankara
niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, 2004.
VI+363s. ; 24 sm. (Ankara niversitesi. Dil ve Tarih
Corafya Fakltesi Yaynlar: 395, ISBN: 975-482-633-1
1. ada Trklk Aratrmalar Sempozyum Bildiriler. 2. Trk
dili Trk edebiyat Trk tarihi Trk sanat Trk d ilikileri.
3. Trk Dnyas. I. Hazrlayanlar. II. Balk. III. Ankara niversitesi. Dil
ve Tarih Corafya Fakltesi Yaynlar (Ankara, Trkiye)

ISBN: 975-482-633-1

Bask: Ankara niversitesi Basmevi . Beevler -Ankara

ada Trklk Aratrmalar Sempozyumu 2002
Ankara, 8-10 Mays 2002

indekiler
Al Konumas
Prof.Dr. Necdet ADABA, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dekan

1
Al bildirisi
F. Sema Barutcu ZNDER
Trkiyede ve dnyada ada Trklk bilgisi aratrmalarnn kurumlamas

3
Mehman MUSAOLU
Ortak ata szlerimizin sz dizimsel-metin bilimsel zellikleri
12
Berdi SARIYEV
Trke ve satran: Ortak kurallar zerine
20
Aynur Z
zbek Trkesi edeb dilinde fiillerde olumsuzluk kategorisi
49
Seyitnazar ERNAZAROV
Trkmen ve Trkiye Trkesinde baz ortak adlarn anlam farkllklar zerine
56
Melek ERDEM
Trkmen Trkesinde alt-anlamllk
63
Glzura CUMAKUNOVA
Krgz Trkesinin tarihsel aamalar zerine dnceler
74
Naciye GNGRM
Tarihsel ve ada Fin-Ugor - Trk dil alanlar
94
Uuganbayar MYAGMARSREN
Gneydou Sibirya Trk lehelerinde Moolca unsurlar
113
Saadettin GME
Tarihsel ve modern Trklk alanlarnda keik
119
Fatih KROLU
Saha Trk destan Olongxo
124
Erkin ARIZ
Sar Uygur Trklerinde Gesar destan zerine
133
Ufuk TAVKUL
Kafkas Nart destanlar zerine bir motif incelemesi: Nart rzmekin douu
141
indekiler

iv
Erkin EMET
Uygur Trklerinde bilmece
152
Naciye YILDIZ
Trk destanlarnda birinci azdan szler
160
Glsm KLL
Hakas Trklerinde kod kaydrm
166
Maria STAMOVA
ok dillilik asndan Gagauz Trkleri
182
A. Melek ZYETGN
Wu-ti-ching-wn: Cing sllesi dnemine ait bir szlk
192
Varis ABDURAHMAN
Trk yer adlar zerine (in kaynaklarna gre)
202
Yonca ANZERLOLU
Karamanllar, Urumlar ve Gagauzlar arasnda tarihsel ve sosyo-kltrel
balar var mdr?
220
Mustafa YILMAZ
Trkiyenin Trk dnyasna ynelik faaliyetleri ile ilgili bir deerlendirme
240
Cemalettin TAKIRAN
Karaba problemi ve Trkiye
262
Nuraniye EKREM
in ve Trkiye ilikilerinde Dou Trkistan
273
Dursun YILDIRIM
Trk medeniyeti ve Trk medeniyet dzenleri
294
Leyla TAGIZADE
20. yzyl Rusyasnda etnogenez teorileri ve bu temelde Trk etnogenezi
322
Erdal AKSOY
Gnmzdeki Tataristann sosyo-kltrel yaps
2001 alan aratrmas sonular
333
Turgay YAZAR
Trk sanatnda kozmik eksen
348
Sempozyum Program 359
Sempozyum Katlmclar 362

Al Konumas
Prof. Dr. Necdet Adaba
Sayn retim yeleri, Deerli Konuklar ve Sevgili renciler,
Gne ok gzel baladk. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin ats altnda
bylesine gzel bir etkinlikle bir gne balamak Dekan olarak bana byk bir
kvan veriyor. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin sk sk bylesi etkinliklere
sahne olmas gerektiini de dnyorum. Bu nedenle ynetime geldiimiz
gnden beri sosyal olsun, kltrel olsun etkinliklere nem vermeye ve
Fakltemizi ne karmaya; bylesine bir almann iine girmeye altk.
Biliyorsunuz, Trke Anadoluda Arapann ve Farsann etkisinde kalmtr.
15. yy.a kadar byk bir etkinlikle ilevini srdrrken, 15. ve 16. yy.dan sonra
byk boyutlarda Arapann ve Farsann etkisinde kalmtr. Aslnda, rnein
ben bir talyancac olarak sylyorum, talyancaya gre ters bir sre yaamtr,
Trke. Danteyi bilirsiniz, sevgili genler. 1300lerde yaam bir talyan airi,
yazardr. 1300l yazlarna baktnz zaman saf, temiz, ar bir talyanca
yakalarsnz. Yani 1300lerde, talyanca Latinceden artk kopmu ve kendine zg,
zgr bir dil olmaya balamt. Geenlerde bir Almancac arkadamla
konuurken, bana daha 1600lerde ar bir Almanca yoktu dediinde ok ardm.
Dolaysyla Trkenin bata ok daha ar Trke olmas 15. 16. yy.larda ok daha
etkin bir biimde Arapann ve Farsann etkisine girmesi asndan bakldnda,
talyanca ile ters bir sre yaad ortaya kar.
Trk lehelerinin de bana gelen galiba biraz bir kadersizlik mi diyelim. Yani
Sovyetler Birlii dneminde Rusann etkin bir ekilde leheler zerinde varln
srdrm olmas bu lehelerin birbirlerinden kopuk olarak gelimesine neden
olmutur. Kiril alfabesinin her lehe iin ayr biimde kullanlmas, Rusann
resm olsun olmasn btn kurumlarda kullanlmas, 20. yy.da Trk leheleri
arasndaki anlalabilirlik orannn dmesi benim dikkatimi ekmiti. Bir zbekle
bir Azerbaycanl kendi aralarnda Rusayla anlaabiliyorlard. Ksacas Rusann
bir st dil olmas btn bu topluluklarda sosyal olsun, toplumsal olsun, kltrel
olsun hemen btn alanlarda etkisini youn bir biimde hissettirmitir. Sonuta,
Trk leheleri arasndaki anlalabilirlik oran da azalma tehlikesiyle kar karya
kalmtr. Buna karn, gnmzde Trk Cumhuriyetleri arasndaki ilikiler
ada Trklk Aratrmalar Sempozyumu 2002 2
gelime yolundadr. Fakltemiz ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar
Blmnn dzenledii bu altay gibi bilimsel toplantlar bu ilikilerin
pekimesine katk salayabilecei gibi Trkoloji dnyasna yeni, zgn bilimsel
bilgiler de sunacaktr.
Bu vesile ile sempozyumun baarl gemesini diliyor, sevgi ve sayglarm
sunuyorum.

Trkiyede ve Dnyada ada Trklk
Aratrmalarnn Kurumlamas
ada Trklk aratrmalarnn bamsz bir aratrma alan olarak belirip
gelierek yaygnlamasnn hem Trkiyede hem de dnyada olduka ksa bir
gemii vardr. Aslnda, Trklk biliminin (:Trkoloji) tamamlayc bir paras
olarak, ada Trklk aratrmalarnn 20. yzylda, ak dnyada bu kadar
ihmal ediliinin sebepleri birka noktada toplanabilir:
Souk Sava dneminde, ada Trklk aratrmalar, dnya zerinde Trk
soylu nfusun byk bir ksmn barndran Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler
Birliinin kertilmesine ynelik olarak Bat dnyasnda bamsz bir disiplin
hlinde akademik ve entellektel evrelerin almalaryla gelitirilen Sovyetoloji
aratrmalarndan bamsz muamele grememitir. Batda ve Trkiyede Trkiye
d modern Trklk alanlar, ancak sosyal ve politik balamda aratrma konusu
olabilmitir.
Bilimsel aratrmalarn bu snrl erevede kalmasnn bir dier nemli sebebi,
elbette, kapal rejimlerle ynetilen bu lkelerdeki Trklk alanlarnn Trkiyenin
de dhil olduu Batl bilim adamlarna kapal kalm olmasdr.
yle ki, Batda 20. yzyl ortalarnda kan modern Trklk aratrmalar,
birka istisnay saymazsak, masaba aratrmalardr. Alman lim Annemarie von
Gabainin zbeke Grameri (1945), Fin lim Aulis Jokinin Kzl, Sagay ve orlara ait
almalar II. Dnya Sava tutsaklarndan derlenen malzemelere dayanr. Alman
Altayist, Trkolog Gerhard Doerfer ve rencilerinin Halalar, Horasan Trkleri
zerine alan almalar ise, randa ah dnemine rastlar. 19. yzylda temelleri
atlan ve 20. yzyln ilk 15 yln kapsayan alan aratrmas geleneini gerek
anlamda srdrp uluslar aras yaynlarla srdrebilen tek lke Macaristan
olmutur diyebiliriz. Mesel, Zsuzsa Kakuk Balkan aratrmalar dnda, Salarlar
ve Uygurlarla ilgili deerli almalarn 1960 ylnda, inde yapt aratrma
gezisine borludur. Istvan Mndoky Kongur, Bulgaristan ve Romanyada, Tatar
Trkleri arasnda balayan alan almalarn Demir Perde lkesi vatanda
olmann avantajn ok ynl kullanarak Kazakistan, Krgzistan, Bakurdistan,
Tataristan, Moolistan, inde srdrmtr. yle ki Kongur, hayatn Sovyet-
Sonras dnemde Dastana yapt bir alan aratrmas srasnda yitirmitir.
20. yzylda, Trkiyedeki Trklk biliminin kuruluu ve gelimesi ise, esas
TAS 2002
itibariyle eitli yollardan Trkiyeye gelmi dil-Urall, Trkistanl, Azerbaycanl
aktivist entellektel zelliklere de sahip bilginler sayesinde olmutur. Abdulkadir
nan, Zeki Velidi Togan, Yusuf Akura, Reit Rahmeti Arat, Ahmet Temir, Saadet
aatay, Sadri Maksudi Arsal, Ahmet Caferolu dnya leinde limlerimizdir.
20. yzyl Trkiye Trkolojisi, Trkiye d Trklk alanlarna bilimsel ilgisini,
ancak bu limler yoluyla salayabilmitir. Trkiye Cumhuriyeti devletinin
kurucusu Mustafa Kemal Atatrkn modern Trklk alanlarna zel ilgisi
dolaysyla, Trk Dil Kurumunun modern Trklk alanlar ile ilgili bilimsel
faaliyeti onun sal dnemi ile snrlanm, bu Kurum 1990lara varncaya kadar,
Trkiye d modern Trklk aratrmalarnda derin bir sessizlie gmlmtr.
Ak dnyann yesi Trkiye, modern Trklk alanlarn Souk Sava
dneminde, NATO yesi Avrupal ve Amerikal mttefikleri kadar bile
izleyememi, Sovyetoloji almalarnda yerini alamamtr. Modern Trklk
alanlarnn aratrlp incelenmesi iin devlet himayesinde kurulmu enstitlerin
alana ilgisi, ferd gayretlerin varlna bal olarak balayp bitmitir. Mesel, Trk
Dil Kurumu dnda, bir dernek statsne sahip Trk Kltrn Aratrma
Enstits bu maksatla 1962 ylnda kurulmu aratrma merkezlerimizden biridir.
Enstit, ada Trklk aratrmalar alannda en verimli dnemini 1962-1975
yllar arasnda Prof.Dr. Ahmet Temirin bakanl dneminde yaam, Trkiye
kamu oyu Trkiye dndaki Trkler hakknda bilimsel bilgiye Trkiye sathna
datm dzenli olarak yaplan Enstitnn aylk yayn organ Trk Kltr ile
eriebilmitir. Mehur Trk Kltr El-Kitab A. Temir dneminin rndr ve
eser gerekten bilim evreleri kadar entellektellerin de uzun sre el kitab olma
grevini yerine getirmitir. 1969 ylnda T.C. Dileri Bakanl AZEM (:
Aznlklar ve Emlk) Dairesi tarafndan hazrlanp baslm, D Trkler Belgeler

(Ankara) adl eser, kapsam ve sunduu belgelerin ierii ile bugn Trk d
politikas aratrmaclar kadar, ada Trklk bilimi aratrclar iin de
gerekten birinci dereceden kaynak deerindedir ve Trk dilerinin kademeli
olarak alana vukufunun ve nfuzunun derecesini ve seviyesini gzler nne
serer. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrlnn D Trkler
Bibliyografyasnn basm ise 1990da balar.
1

ada aratrmalar temelini ve gcn alan aratrmalarndan alr.
Bu adan bakldnda 19. yzyl, ada Trklkle ilgili alan aratrmalarnn en

1
Basnda D Trkler-bibliyografya-(makale, yorum ve haberler): 1 Ocak-31 Aralk 1990.-
Ankara 1991.-XVIII, 222 s., Basnda D Trkler-bibliyografya-II (makale, yorum ve haberler): 1
Ocak-31 Aralk 1991.-Ankara 1992.-XVIII, 229 s., Trkiye Dndaki Trkler Bibliyografyas = A
Bibliography of Turks out of Turkey.-Ankara 1992.-2 c. (LXV, 1379 s.). c. 1: Genel / Altay-Sibirya
Trkleri / Bat Trkleri,c. 2.: Dou Avrupa Trkleri / Trkistan Trkleri.
Trkiyede ve Dnyada ada Trklk Aratrmalarnn
Kurumlamas
5

verimli dnemi olmutur. Bununla birlikte 19. yzyl alan aratrmalarna zaman
zaman birleip i ie girebilen, fakat felsefesi itibariyle ayr da
deerlendirilebilecek iki faaliyet yaklamnn nderlik ettiini sylemek gerekir:
Misyon faaliyeti ile Oryantalistik yaklam. Bu iki yaklam Asya, dolaysyla Trk
alan aratrmalarnn douuna vesile olmutur. Rus kkenli alan aratrmalar bu
iki yaklamn da temsilcileriyle doludur. Misyon uruna Rus kkenli Gordiy
Semenovi Sablukov (1804-29.1.1880, Tatarlarn tarih ve etnografyas zerine)
Nikolay vanovi lminskiy (Penza 23.4.1822-Kazan 27.12.1891, Tatar, Bakurt,
uva), Evfimiy Aleksandrovi Malov (Simbirsk guberniyas 1835-Kazan 1918,
Tatar, Bakurt, uva), Vasiliy Vladimirovi Katarinskiy (1846-20.5.1902, Tatar,
Bakurt, Kazak), uva kkenli Nikolay Vasilevi Nikolskiy (Yurmikeykino,
Yadrinsk 7.5.1878-2.11.1961), Vasiliy vanovi Verbitskiy (Fedyakovo, Nijegorod
1827-Ulala, Biysk 12.10.1890, Altay evresi Trklerin dilleri, gelenekleri, inanlar,
efsaneleri), sve kkenli Gustaf Richard Raquette (1871-1945, Dou Trkistan
azlar, Kgar ve Yarkent), Alman Carl Salemann (1849-1916, Kumuklar ve
Kayyum Nasrden Tatarca renip ngiliz ncil Derneiniz teklifi ile ncili
Tatarcaya evirmitir) hedef kitlenin dilinden balayp btn kltrel zelliklerini
ince ayrntlarna varncaya kadar incelemiler ve bugne baha biilmez eserler ve
kaytlar brakmlardr. Onlarn miras, sosyal ve beer bilimlerin ulat bu
noktada ayn incelik ve titizlikteki tenkid gce sahip bilim aratrmaclarn
beklemektedir. lkemizde bu yolda ferahlatc, sevindirici balanglar yok
deildir.
2

Nikolay Gurevi Mallitskiy (1873-Takent 1947), Vasiliy Konstantinovi
Magnitskiy (Yadrino, Kazan 3(4).3.1839-umatovo, Yadrinsk 4.3.101, uvalar
zerine), Platon Mihaylovi Melioranskiy (1868-1906, Kazaklar zerine),
Valentin Aleksandrovi Mokov (?-?, Gagauzlar zerine), Alman kkenli Rus
bilgin, Trkolojinin kurucularndan W. Radloff, Aleksandr Nikolaevi
Samoylovi (1880-1938) gibi daha ok Rus Petersburg okulu evresinden gelen
limlerin deerli alan aratrmalarnn sonular dilin bugnk durumuyla bir
yzyl nceki durumunu karlatrmada sonsuz deere sahiptirler.
Ayn biimde, Alman kkenli Heinrich Julius von Klaproth (11.10.1783-
8.8.1835 Sibirya ve Kafkasya alanlarnda), Alman kkenli Rusya gmeni Otto
Bhtlingk (1815-1904), Enno Littmann (1875-4.5.1958), Albert von Le Coq (1860-
1930, Dou Trkistan), Alman kkenli Macar Bernt Munkcsi (1860-1937, Tatar,
uva), Fransz kkenli Jean Pierre Abel Rmusat (1788-1832), gibi Avrupal

2
Hacettepe niversitesinden Saime Selenga Gkgz, Do.Dr. Mustafa Ylmazn rehberliinde
Evfimiy Aleksandrovi Malovu doktora tezine konu etmitir.
Oryantalistlerin (dou bilginleri), siyas sularndan tr Sibiryaya srlen
Polonyal Sergey Yastremskiy (1857-1941, Yakutlar zerine, Yakut Dili Grameri)
ile Edward Pyekarski (13.10.1858-29.6.1934 Yakut-Saha) ada Trkolojiye
nclk eden, ou hl deerinden hi bir ey yitirmeyen ve ileride de
yitirmeyecek titiz bilimsel almalar brakmlardr.
Ksaca, hangi sosyal ve politik sebeplerle olursa olsun, 19. yzyln ikinci
yarsnda balayp 20. yzyln ilk eyreinde sren Avrupa ve Rusya merkezli
Asya alan aratrmalar, bugnn bilimsel maksatl alan aratrmalarna salam
bir ortam hazrlam, akademik anlamda rneklik grevini baaryla yerine
getirmitir.
W. Radloff ve A.M. Castrnin bilimsel olarak alan aratrmalarnn okullap
bugne uzatlmasnda ayr bir yerleri vardr: Trk diyalektolojisinin kurucusu
dediimiz W. Radloff (5.1.1837-12.5.1918), bu hakl unvann gzleme, derleme,
grme gibi teknikleri baaryla kullanarak uzun yllar boyu srdrd alan
aratrmalar ve incelemeleri sonucunda ortaya koyduu dev eserlerle almtr:
Proben der volkslitteratur der Trkischen stamme sud sibiriens (St. Petersburg, 1866-
1907) adl dev eseri onun alan derlemelerinin rnleridir
3
. Opt slovarya tyurkskix
nareiy (Versuch eines Wrterbuches der Trk-Dialekte, 1888-1911) balkl szlnn
modern sz varl, 1859da Barnaulda Sibir Tatarlar arasnda balayp
Altaylarda, Dou Krgz bozkrlarnda, Hakaslar arasnda, Yedisuda, dil-
Urallarda yllar boyu sren titiz mesaisine dayanr. Aus Sibirien adl eseri ise, alan
aratrmalarnn en nemli yollarndan biri olan gzlemin mkemmel biimde
yapldn gzler nne serer
4
. Radloffun modern Trklk bilgisine katklar
bunlarla kalmaz. Onun alana dair pek ok ilk bilgileri ve deerlendirmeleri veren
Vergleichende Grammatik der nrdlichen Trksprachen adl eseri, Trk dilinin
snflandrlmas konusuna yeni bir boyut getirirken, Yakut-Saha lehesinin Trk
diline ilgisinin tartld Die jakutische Sprache in ihrem Verhltnisse zu den
Trksprachen (1908) balkl almas modern Trklk bilgisi aratrmalarnn
tarihi kadar Genel Trklk Bilgisi aratrmalarnda da zel bir yere sahiptir.

3
Dizinin I. Blm Altay, Telet, Lebed-Tatar (Kuu-Kiji), or ve Soyonlardan derlenen
metinlere (1866), II. Blm Sagay, Koybal ve Kalardan derlenen Abakan diyalekti metinlerine
(1868), III. Blm Krgz azlarndan derlemelere (1870), IV. Blm Baraba, Tara, Tobol ve
Tmen Tatar azlarna (1872), V. Blm Kara-Krgz diyalektinden derlenen metinlere (1885),
VI. Blm Tarani diyalektine (1886), VII. Blm Krm azlarna (1896) ayrlmtr. Ignac
Knos tarafndan derlenen Osmanl azlarna ait metinler dizinin VIII. Blm (1899), N.F.
Katanov tarafndan Uryanhay (Soyot), Abakan Tatar ve Karagaslardan derlenen metinler IX.
Blm (1907), V. Mokov tarafndan derlenen Besarabya Gagauzlarna ait metinler ise X.
Blm olarak yaynlanmtr.
4
Eser Trkeye Prof.Dr. Ahmet Temir tarafndan evrilmitir (I. Cilt 1954, 1956, II. Cilt 1956,
1957).
Kurumlamas
7

Radloffun yapt alan aratrmalar zerine yazd ok sayda rapor, gnnn
sosyal-politik ortamna olduu kadar bugne de mesajlar veren gzlem ve
deerlendirmeler, yorumlarla doludur
5
. Radloff gelenei Rusyada onun zel
rencisi S.E. Malovla srmtr (4(16).2. 1880-7.9.1957). S.E. Malovun ilk eseri
misyoner babasnn destekledii bir alan aratrmasnn rndr (1904)
6
.
Mierler zerine yaplan bu alma, 1908de orlar ve ulm Trkleri arasnda
devam eder. Malovun ada Trklk aratrmalarna katks onun Dou
Trkistan ve Kansu blgelerinde 1909-1911 ve 1913-1915 yllar arasnda yapt
gezilerle daha da belirginleir. Sar Uygurlar, Lobnorlu ve Hamili (Komul)
Trklere ait zengin dil, folklor ve etnografik malzemenin ada Trklk
aratrmalarnda zel bir yeri vardr.
7

Ural-Altay aratrmalarnn, dolaysyla Trklk bilimi aratrmalarnn
tarihinde Fin ve Macar ekol, ne misyon ne de oryantalist sylem dairesinde
deerlendirilebilir. 19. yzyln Fin ve Macar kkenli limleri, aydnlar gezgin,
maceraperest, merakl entellekteller kategorisinde de deerlendirilemezler.
Onlarn Asyann ilerine uzanan derin aratrmalarnn bilimsel yetkinlie sahip
sonular, canl lingistik ve etnografik malzemeden tarihsel olana erimenin
entellektel kaygsn tar. 20. yzylda hem tarihsel hem de ada Ural-Altay
aratrmalar, zelde Trklk aratrmalarnn pek ok dal, Avrupada ve hatta
Yeni Dnyada kurumlamasn Avrupal Macar ve Fin ekolne ve/veya bu
ekolden yetienlere borludur.
Uralistiin kurucusu Fin lim M.A. Castrnin (2.12.1813 7.5.1852) akademik
hayat bu uurda Avrasya alannda aratrma ve incelemelerle gemitir (1841-
1844 ve 1845-1849). Onun bilimsel faaliyeti, yalnzca Ural aratrmalar deil, Trk,
Mool ve Tunguz, yani Altay aratrmalar iin de r amtr. lmnden
sonra Estonyal lim A. Schiffner tarafndan yaynlanan 12-ciltlik bir seriden
oluan Nordische Reisen und Forschungen von Dr. M. Alexander Castrn (St.
Petersburg 18531858, 1862) adl eserinin XI. Cildi, Versuch einer koibalischen und

5
W.Radloffun hayat ve eserleri hakknda bkz. Temir (1991).
6
z poezdk k miaryam, Uene zapiski mp. Kazanskogo universiteta, 71. Mierler zerine baba
Malovun da etnografik bir denemesi vardr: Svedeniya o mieryah (Etnografieskiy oerk), Kazan
1885.
7
Yazk jeltx uygurov. Slovar i grammatika (1957), zuenie jivx turetskix nareiy Zapadnogo
Kitaya, Vostone Zapiski, I, 1927, 163-172; Material po uygurskim nareiyam Sin-dzyana
(Sergeyu Fedoroviu Oldenburgu), Sbornik statey. Leningrad 1934, 307-322; Uygurskiy yazk.
Xamiyskoe nareie. Tekst, perevod i slovar, 1957; Lobnorskiy yazk. Tekst, perevod i slovar, 1956;
Ostatki amanstva u jeltx uygurov, Jivaya Starina XXI, 1912, 61-74; Razskaz, pesn, poslovic
i zagadki jeltx uygurov, Jivaya Starina XXIII, 3-4, 1914, 305-316.
karagassischen Sprachlehre nebst Wrterverzeichnissen aus dem tatarischen Mundarten
des minussinischen Kreises (1857, St. Petersburg, XIX+200 s.) Sibirya Trkl
hakknda ada Trklk bilgisi aratrmalarnn nc almalarndan biridir.
M.A. Castrn hayat ve eserleriyle, kulland metod ve tekniklerle, aklnn ve
gnlnn mkemmel beraberliinin verdii g ve melekelerle bilinmeyenin
nasl kefedilebileceini gsterdii iin bugn de ada Trklk bilimcilerinin
modelidir elbette. Hayatn Rusya topraklarndaki karde topluluklara adayan
M.A. Castrnin ad, SSCBnin yklmasnn yaratt yeni ortamda Rusyadaki
Ural halklar ile ilikileri kltrel ve bilimsel ynlerden glendirmeyi hedefleyen
M.A. Castrn Cemiyeti (kurulu tarihi 1990) ile bugn yeni bir anlam da
kazanmtr
8
. Yine bir Fin lim H. Paasonenin (1865-1919) Rusyadaki Fin-Ugor
kkenli halklar (Mordvinler, ermiler, Ostyaklar) ile Trk kkenli uvalar,
Mierler ve Tatarlardan toplad deerli malzeme de limin 1883-1884, 1898-1902
yllar arasndaki alan aratrmalarna dayanr
9
. Altayistiin gerek anlamda
kurucusu Mongolist, Trkolog Gustaf John Ramstedt (22.10.1873-25.11.1950) de
hem karlatrmal Altay dil bilimi, hem de Mongol ve Trklk bilimi alanndaki,
bugn hl baucu deerindeki eserlerinin gcn uzun, meakkatli, titiz alan
aratrmalarndan almtr
10
. ada Trk lehelerinin karlatrmal ses ve ekil
bilgilerine dair almalar (1949, 1957) ile Etimolojik Szln (1969) dnya
bilim lemine, Paasonen ve Ramstedtin rencisi Arvo Martti Oktavianus
Rsnen (25.6.1893-7.9.1976) sunmutur. Onun 1915-1917 yllar eremi, uva
ve Tatarlar arasnda geerken, 1922-1932 yllar arasnda yapt alan gezilerinden
ikisi Karadeniz ve Anadoluyadr
11
.

8
Merkezi Helsinki olan cemiyetin faaliyetleri hakknda daha ok bilgi iin bkz.
http://www.helsinki.fi/jarj/macastren/index.html.
9
H. Paasonen, (1902). Zur tatarischen Dialektkunde, KSz III, 45-54; --- (1901). Tatarische
Lieder, JSFOu XIX, 1901, 67 s.; --- (1962). Tatarische Lieder, JSFOu 63: 4, 1-23; --- (1908).
Vocabularium Linguae uvaicae. Csuvas szjegyzk, Budapest, VII+244 s., 2. bask Szeged 1974.
Onun derledii zengin malzemenin bir ksm ise lmnden sonra yaynlanabilmitir: Eino
Karahka, (1949). Gebruche und Volksdichtung der Tscuwassen, MSFOu XCIV, VI+381 s.; ---, (1953).
Mischertatarische Volksdichtung, MSFOu 105, 136 s.; I. Kecskemti, (1966). H. Paasonens
tatarisches Dialektwrterverzeichnis, JSFOu 66: 3, 1-47. Mordvincedeki Trke alntlarla ilgili
olarak Die trkischen Lehnwrter im Mordwinischen, JSFOu XV, 2, 1987, 1-64; Ostyakadaki
Trke alntlar zerine ber die trkischen Lehnwrter im Ostjakischen, FUF II, 1902, 81-
137; Fin-Ugor - Trk etkileimi sonucu Tatarlaan Mordvinler; Karataylar zerine Die
sogenannten Karatajmordwinen oder Karatajen, JSFOu XXI, 1903, 1-51.
10
1898-1901 Orta Volga, Kuzey Moolistan; 1903-1905 Volga Kalmklar, Kafkasya, Afganistan,
Dou Trkistan; 1909-1912 Moolistan, 1919-1930 Japonyada diplomatlk.
11
dil-Ural alan almalarnn sonular Die tschuwassischen Lehnwrter im Tscheremissischen,
MSFOu XLVIII, 1920, XVI; Die tatarischen Lehnwrter im Tscheremissischen, MSFOu L, 1923;
Trkiye alan almalarnn sonular Eine Sammlung von mni-Liedern aus Anatolien,
JSFOu XLI/2, 1926; Chansons populaires turques du Nord-Est de lAnatolie StO IV/2, 1931;
Kurumlamas
9

Alman kkenli Macar dilcisi Jzsef Budenz (1836-1892) Macaristanda
Uralistik yannda Altay aratrmalarnn da akademik zemine tanmasnda
nemli rol olan bir ahsiyettir. Onun uvalar (NyK I 1862; NyK II 1863) ve Hive
Trkleri (NyK IV 1865) ile ilgili almalarnda nemli tespitler vardr. zellikle
Hive Trkleri ile ilgili almasndaki tespitleri Trkede asl uzun nller
meselesinin tarihinde dikkat ekici bir alm getirmitir. Macar Trkolou Blint,
Gborun (1844-1913) 1871de Kazanda balayan aratrma gezisi Mool Kalmuk
ve Buryatlar arasnda devam eder. Kazan Trkl, zellikle N.. lminskiyin
tevikiyle Hristiyan Tatar Trkleri arasndaki diyalektoloji almalar bu alanda
batda yaplan en erken tarihli almalardandr
12
. Gyrgy Almssynin
(15.9.1867-22.9.1933) Dobruca (1897), Orta Asyada; Kazakistan ve Krgzistanda
(1900, 1906) yapt alan aratrmalarnn sonular yalnzca diyalektolojik deil,
ornitoloji, zooloji ve etnografiye dair tespit ve gzlemlerle doludur
13
ve Macar
Trkoloji ekolnn kurulmasnda pay vardr. Hem Genel Trklk bilgisi hem de
modern Trklk aratrmalarnda zel bir yeri olan Macar lim Gyula Nemthin
(2.11.1890-14.12.1976), henz 20 yanda iken, Uluslararas Orta ve Dou Asya
Kurumunun desteiyle Kafkasyada, Balkarlar ve Kumuklar arasnda toplayp
yaynlad metinler Kafkas-Kpak Trkl alannda nc almalardan biri
olarak durur
14
. Onun Ufal uvalar ve Bakurtlar arasndaki diyalektoloji
almalar, Balkan azlar ile ilgili alan aratrmalar sonular
15
, Saha-Yakut ses
bilgisine dair almas (1914)
16
ada Trk dili aratrmalarnn salam bilimsel
zeminini salayan nemli almalardr.
Bu saydm isimler, 19. yzyl sonu ve 20. yzyl ilk eyreinin ada
Trklk biliminde saygn yerlerini almlar ve aratrma ve incelemeleriyle nemli
bir bilimsel miras brakmlardr. Gorbaov dnemiyle balayan srete SSCBnin
idar olarak iten yklmas, Bat dnyasnda olduu kadar Trkiyede de
Trkoloji aratrmalarna yeni bir boyut getirmitir. zellikle SSCB dneminde

Trkische Sprachproben aus Mittel-Anatolien, StO V/2, 1933, VI/2, 1935; VIII/2, 1936; X/2,
1942 vb. Bkz. Eren (1998).
12
Kazni-tatr nyelvtanulmnyok, 3 c. Budapest, 1875-1877. Eserin ilk iki blmnn Almancada
nerini . Berta yapmtr ( Budapest 1988).
13
Vndorutam zsia szvbe, Budapest 1903; Kara-kirgiz nyelvszeti jegyzetek, KSz II, 1901, 108-122.
14
Kumk s balkar szjegyzk, KSz XII, 1911, 91-153; Proben der kumkischen
Volksdichtung, KSz XII, 1911, 274-308; XIII, 1912, 129-173.
15
Le passage > dans les parlers turcs de la Roumlie nord-ouest RO XVII, 1951-52, 114-121;
Zur Einteilung der trkischen Mundarten Bulgariens, Sofie 1956; Die Trken von Vidin. Sprache,
Folklore, Religion, BOH X, Budapest 1965; Traces of Turkish Language in Albania, AOH XIII,
1961, 9-29 vb. Bkz. Eren (1998: 237-238).
16
Az sjakut hangtan alapjai, NyK XLIII, 1914.
kurulan odana Rus aratrma-incelemelerinin oturduu modern Orta Asya
Aratrmalar yapan kurumlar (:devlet kurumlar, niversiteler, zel kurumlar),
tek merkezli global dncenin ilendii yeni bir aka doru
ynlendirilmektedir. Son 10 ylda, bilhassa Merkez Asya ve Merkez Avrasya
aratrmalar ad altnda tek tek kiilerden balayp niversitelere, devlet
kurumlarna, mal olarak devletlerin veya zel finans evrelerinin destekledii
zel aratrma kurumlarna varncaya kadar artk takip edilemeyen bir hzda
yzlerce aratrma birimi kurulmutur. Byle aratrma kurumlarnn en faal
olanlar ve bilinenleri kreselcilerin transnational dedikleri cinstendir. Pr
linguistik almalarn dndaki alana ynelik sosyal bilimlerle ilgili aratrma ve
incelemeler, faaliyet, terminoloji, konu seimleri ve inceleme yolu bakmndan
dikkat ekici bir biimde Oryantalist dnemin heyecanl aratrmalarn
hatrlatmaktadr. Sosyal ve beer bilimler alanlarnda gelinen bu noktada
akademik evrelerle beslenen bu transnational aratrma gruplarnn aratrma
kitlesinin bilginleri, artk veri-zengini yerli uzmandan eit konumacya
ykselmi gzkse de, konuyu ynlendirici merkezlerin n doduu yere
bak ve meraklarn gemiin zendirici hatralaryla besledikleri aka dikkati
ekmektedir.
Trkiye ve dier Trklk alanlar son 10 ylda ekillenen yeni yapyla uluslar
aras bilim evresinde ada Trklk aratrmalarnda zel bir yer edinme
yolundadr. niversiteleri, yeni yapnn deerlendirilmesinde hi gecikmemi,
bamsz krsler hlinde ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blmlerini
belli bal niversitelerinde hemen kurmulardr. Bu blmler, Trk
cumhuriyetlerinden bilim adamlarnn dorudan ve baha biilmez katklaryla 5-6
yldr modern Trklk alanlarnda uzmanlaan mezunlarn vermektedir.
Blmmz ise, Trkiyede doktora seviyesinde program yapan hl, tek blm
durumundadr. Burada hazr bulunan ve bildirileriyle katkda bulunacak
Trkiyeli aratrmalarmzn ou Ankara niversitesi ile Gazi niversitesinde
yetimi, doktoralarn ada Trklk bilgisi alannda yapm trkologlardr.
Onlara sunacaklar bildirileriyle g katacak, destek salayacak hocalarmzn
byk bir ksm da Trkiye Cumhuriyeti Devletinin kuruluu dneminde genel
anlamda Trkolojinin kurulmas ve gelimesinde nclk etmi dil-Urall,
Trkistanl, Azerbaycanl hepsini kranla ve saygyla andm lim
Trkologlarmzn 21. yzyldaki temsilcileridir.
Bu vesileyle, Blmmzn kurulduu 1991 ylndan itibaren emei geen,
burada hazr bulunan ve grevlerine devam eden, grevlerini tamamlayp
lkelerine dnen btn hocalarmza teekkrlerimi sunuyorum. zbekistanl
sevgili hocamz Prof.Dr. ristay Kukartay ve Azerbaycanl hocamz Prof.Dr.
Samir Kzmolunu rahmetle anyorum.
Kurumlamas
11

Dileim, 21. yzylda, ada Trkolojinin aratrma nesnesi olan Trklerin
arasndan, Ural aratrmalar rneinde olduu gibi modern Trklk bilgisini
tarihsel Trklk bilgisiyle ilikilendirecek yetkinlikte, uluslar aras dzeyde
aratrmac faillerinin olmas ve bu yeni kuan dnyadaki Trkoloji
aratrmalarna yn gstermesidir.
Sayglarmla.
Kaynaklar
EREN, H., Trklk Bilimi Ansiklopedisi: Trkologlar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
TEMR, A., (1991). Trkoloji Tarihinde Wilhelm Radloff Devri, Hayat -lm Kiilii Eserleri,
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.

Ortak Ataszlerimizin Sz Dizimsel-Metin Dil
Bilimsel zellikleri
Mehman Musaolu
0. ada Trklk aratrmalar balamnda nemli bir yer alan dil ve
edebiyat meselelerinin incelenmesi, gnmzde Trkiyedeki pek ok niversite,
kurum ve kurulu tarafndan srdrlmektedir. Sz konusu almalar, zellikle
1991 ylndan, Trk Cumhuriyetleri bamszlklarna kavutuktan sonra, daha
byk bir ivme kazanmtr. Nitekim Trk Cumhuriyetleri bamszlnn 12.
ylnda Trk Dnyas dil ve edebiyat meselelerinin incelenme ve aratrlmas,
geen sre zarfnda belli bir betimlenme - tanmlanma srecini artk
tamamlamaktadr: Gerek Trkiyede, gerekse Sovyetler Birlii dneminde Trk
Cumhuriyetlerinde yaplm olan uygun Trklk bilgisi aratrmalar, artk
belirlenmi; birok szlk, ders kitab yeniden hazrlanm, kapal arivler, sakl
dnceler aklanmtr. Bu balamda bundan sonra yaplacak Trklk
aratrmalar; milli ve manevi deerlerimizden hareketle, tm bilimsel, sosyal
gelimelerin ve lengistik kresellemenin bilinciyle srdrlmelidir. Dolaysyla
sz konusu aratrmalar yrtecek olan kurum ve kurulular bamszlatrlarak
akademikletirilmelidir. Sz konusu almalar yapacak olan kiiler ise
kreselleen dnyann ve bilgi - iletiim ann mant ile dnebilen
profesyoneller olmaldr (Musaolu 2001).
Trklk bilgisi aratrmalar ierisinde ok nemli yeri olan almalardan biri,
dncemize gre, szl edebiyatmzn incelenmesidir. nk szl
edebiyatmz ve onun ierisinde yer alan ortak ataszlerimiz, bir yandan
Trkln ve yer yzndeki Trklerin kkeniyle bilhassa bal olan temel
unsurlardandr. te yandan ise szl edebiyatmz, Trklk bilgisindeki geliim
ve deiimleri yanstan kaynaklarmzdandr.
Bizim daha nce kaleme aldmz bir eserimizde, ortak ataszlerimizin, en
geni bir lde kullanlmakta olan Trk yaz dilleri zere, ifade ettii konularna
gre, halk bilimi bakmndan bir snflandrlmas yaplm ve karlatrmal
ataszleri kontekstlerindeki baz rneklerin anlamsal sz dizimsel ok
varyantll da gsterilmitir (Musaolu 2002). Bunun yan sra ortak
ataszlerimizin basit cmle sralamas rneinde, birleenlerinin konuya ve
yoruma paralanmasna gre sz dizimsel - ilevsel olarak incelenmesi de
tarafmzdan gerekletirilmitir (Musaolu 2002). Sz konusu makalemizde ise,
ortak ataszlerimizin sz dizimsel metin dil bilimsel zellikleri; birleik cmle ve
TAS 2002
Mehman Musaolu
Ortak Ataszlerimizin Sz Dizimsel-Metin Dil Bilimsel zellikleri

13
basit cmleyle metin tonlamal mikrometinler arasnda yer alan cmle tonlamal
cmleden byk birimler veya mikrometinler (Sz konusu dil birimleri,
geleneksel Trkolojide sral birleik cmleler veya bamsz birleik cmleler
olarak tanmlanmaktadr.) dzeylerinde ele alnmaktadr.
1. Bilindii gibi, dnyada kullanlmakta olan dillerde, mutlak dil
evrenselliklerinden birini oluturan cmle, yapsal bakmdan iki grupta ele
alnabilir: 1. Birleik cmleler, baka bir deyile zel - birleik yapda olan
cmleler; 2. Basit cmleler. Basit cmleler, yapsal - anlamsal bakmdan iki grupta
ele alnabilir : a) Basit tekdzeli cmleler; b) Basit genilemi cmleler, baka bir
deyile zel - birleik yapda olmayp ancak, yklemsi sz gruplaryla kullanlan
cmleler. Birleik cmleler veya zel - birleik yapl kapal yaplanmalar, basit
cmleler gibi, tmyle herhangi metnin bir birimi olarak kullanlmaktadr.
Trkede asl birleik cmlelerin, sz dizimsel birleenlerinin sralanmas ve
birbirini tamamlamas ekseninde; tek birleimli, tam birleimli, ift birleimli
modelleri gereklemektedir. Birleik cmlelerin sz konusu sz dizimsel
modellerinde ilevsel - anlamsal anlam nanslarna gre gerekleen 23 yapsal -
anlamsal tr, Trkede tarafmzdan betimlenmitir (Musaolu 1993, 1995, 1998,
2000).
1.1. Yukarda belirttiimiz zere, birleik cmlelerin sz dizimsel - yapsal
modelinde, dolaysyla tek birleimli, tam birleimli, ift birleimli modellerinde,
23 yapsal - anlamsal trn gereklemesine ilikin, Trk dil biliminde bir
snflandrmamz yaplm bulunmaktadr. Sz konusu snflandrlmaya gre,
birleik cmlelerin tek birleimli modelinde yan cmle, temel birleenin somut bir
gesine aittir. Yan cmlenin ait olduu ge ise ya zamirlerle ya da zamir - belilrte
nitelikteki dier szcklerle kullanlr. (Yan cmle, temel cmle, yan birleen,
temel birleen kelimeleri, e anlaml szckler olarak kullanlmaktadr.) Birleik
cmlelerin tam birleimli modelinde ise yan cmle, temel birleene tmyle aittir,
ondan nce ve sonra kullanlabilir. ift birleimli yaplanmalar ise, dil biliminde
genellikle tek birleimli ve tam birleimli adlaryla olmakla da buna uygun
prensiplere gre aratrlmtr. Ancak ift birleimli yaplanmalar, birleenlerinin
karlkl ballna gre gerekleen sz dizimsel birimler olarak, ncekilerden
farkldr. Dolaysyla yzey yapya gre de sz konusu yaplanmalardan her biri,
kendi balayc aralar sistemine sahiplerdir. yle ki; birincilerden ve ikincilerden
farkl olarak, iftbirleimli yaplanmalarn yan cmlesinde balayc szckler
(relyat), temel birleende ise karlk szckler (korelat : Correlatio - Lat. kuvvetler
arasndaki oran) kullanlr ya da kullanlabilir niteliktedir. Ad geen birleik
cmlelerin normal yaplanmalarnda yan cmleler temel birleenden nce
kullanlr.
Birleik cmlelerin sz konusu her modeli, birleenlerinin dil bilgisel
ballna gre belirlenen bamsz, dolaysyla kapal sz dizimi birimleridir.
nk birleik cmleler her iki birleeninin yklem merkezlerinin kiiye, zamana
ve oklua gre ekimlenmesiyle basit cmlelerden, sz dizimsel kapallna ve
anlamsal sz dizimsel paralanmasnn niteliine gre ise metinlerden farkldr.
Kukusuz Trk dil biliminde birleik cmleler, sadece semantiine, dolaysyla
basit cmle ogeleri dzeyindeki yklemsi szck gruplarnn, derin yapya gre
belirlenebilen yklemsel anlam nanslarna dayal olarak da incelenebilir. Ancak
bizim yaptmz snflandrmada birleik cmleler, sz dizimi ve semantiin
tmnde ve etkileimliinde ele alnr ve onlarn modelinde 23 yapsal -
anlamsal tr belirlenir. Trk yaz dillerinde birleik cmlelerin tek birleimli
modelinde 10 yapsal - anlamsal tr, tam birleimli modelinde 6 yapsal -
anlamsal tr, ift birleimli modelinde ise 7 yapsal - anlamsal tr
betimlenmektedir. Birleik cmlelerin anlam alanlar ve nanslarna gre
tarafmzdan betimlenen yapsal - anlamsal trleri aadakilerden ibarettir: Tek
birleimli - znel, nesnel, kapal, belirten, zaman, sebep, maksat, tarz, derece,
mukayese; Tam birleimli - zaman, sebep, maksat, netice, art, karlatrma; ift
birleimli - znel, nesnel, belirten, zaman, yer, mukayese, kemiyet. Aada sz
konusu birleik cmle modellerinden bazlar, ataszleri rneklerine gre ele
alnmaktadr.
1.1.2. Ortak ataszlerimizde birleik cmlelerin daha ok ift birleimli
modelindeki kullanmna rastlanmaktadr:
1.1.2.1. ift birleimli yer:
Trkiye T.: Nerede birlik, orada dirlik.
Azerbaycan T.: Harada birlik, orada dirlik.
Tatar Trkesi: Kayerde birlik, o yerde dirlik.
1.1.1.2. ift birleimli nesnel :
Trkiye T.: Ne ekersen, onu biersin.
Azerbaycan T.: N krsn, onu birsn.
Trkmen T.: Nme ekse, on orarsn (ynars).
zbek T.: Nima eksang, oshani ( orasan).
Kazak T.: Ne eksen, son alas.
1.1.1.3. ift birleimli zaman :
Kazak Trkesi : Aqmaqt qarn toysa, kzi eikte.
Yukarda getirilen birinci atasz kontekstinde balayc szckler; yan
cmlede (relyat) ve temel cmlede karlk szck (korelat) kullanlmaktadr. Bu
rneklerde gerek yan cmlenin, gerekse temel cmlenin yklemi ihtiyaridir, yani
Mehman Musaolu

15
kullanlabilir niteliktedir. kinci atasz kontekstinde de balayc szckler, ayn
sz dizimsel dzlemde kullanlmaktadr. 3. atasz kontekstinde ise, Kazak
Trkesinden getirilen rnekteki balayc szckler ihtiyaridir.
1.1.1.4. ift birleimli netice ve art :
A. 1. Azerbaycan T.: Abdal at mindi, zn bey sand.
A. 2. Trkiye T.: Aptal ata binerse, bey oldum sanr, algam aa girerse, ya oldum
sanr.
B.1. Trkiye T.: Sen aa ben aa, bu inei kim saa.
B.2. Azerbaycan T.: Sn aa mn aa, inklri kim saa.
A. atasz kontekstinde yer alan rnekler, ayn bir dil - sistem ve dnce -
anlatm projeksiyonunda gerekleen ok varyantl ataszleridir. Sz konusu ok
varyantl oluum, Trkenin temel derin ve kullanmsal yzey yapsna gre
gerekleen yaz dillerinde, farkl birleik cmle modelleriyle ifade olunmaktadr.
yle ki; sz konusu kontekstte Azerbaycan Trkesinden getirilen rnek, birleik
cmlelerin tam birleimli netice modelindeki yapsal - anlamsal trndedir.
Trkiye Trkesinden verilen rnek ise, birleenleri sz dizimsel paralellerle
(Musaolu 1997) kullanlan, cmle tonlamal mikrometindir. B. atasz
kontekstindeki rneklerde ise nde sebep anlamn ifade eden yan cmle, sonda
ise netice anlamn anlatan temel cmle yer almaktadr.
1.1.2. Ortak ataszlerimizde, birleik cmlelerin sz dizimsel paralellerle
kurulan tam birleimli modelinin kullanm da ok yaygn (Musaolu 2002).
1.1.2.1. Tam birleimli sebep :

Trkiye T.: Ama srrn dostuna, dostunun dostu vardr, o da syler dostuna.
Azerbaycan T.: Ama sirrini dostuna, dostunun da dostu vardr, o da sylr dostuna.
Trkmen T.: Sr aytma dostua, dostu dost bardr, o - da aydar dostuna.
zbek T.: z dostum deb sir aytma, dostingning ham dosti bor.
Kazak T.: Dos dep snamay sr atypa, dost da dos bar.

Trkiye T.: ok yaayan bilmez, ok gezen (gren) bilir.
Azerbaycan T: ox yaayan ox bilmz, ox gzn ox bilr.
Trkmen T.: Kp yaan bilmez, kp gren biler.
zbek T.: Kop yahagan bilmas kop korgan biladi.
Krgz T.: Kp caagan bilbeyt, kpt krgn biledi.
Kazak T.: Kp casan bilmeydi, kp krgen biledi.

Trkiye T.: Ala (r) sa anam alar, kalan yalan alar.
Azerbaycan T.: Alarsa anam alar, qalan yalan alar.
Trkmen T.: Aglasa ecem aglar, galan yalan aglar.
zbek T: Yiglasa onam yiglar, qolgani yolgondan yiglar.
Kazak T: n clasa ana clar, basqas tirik clar.
1.a. atasz kontekstinde getirilen btn rneklerde nde gelen cmle temel
birleen, sonda gelen cmle ise sebep ifade eden yan birleendir. Sz konusu
atasz kontekstinde ilk Trk yaz dilinden getirilen rneklerde yan birleen
de iki sz dizimsel paradan olumaktadr. Son iki Trk yaz dilinde ise yan
birleenler, tek bir sz dizimsel birimle ifade edilmektedir. Buna karn her iki sz
dizimsel durumda sz konusu tam birleimli birleik cmlelerin ikinci birleeni;
nde gelen temel birleeni, derin yap ekseninde anlamsal olarak belirlenebilen
sebep nansna gre tmyle tamamlamaktadr. Bunun iin de yzey yapya
gre belirlenebilen ve sebep anlamn ifade eden nk balac ve benzeri dier
balalar, sz konusu sz dizimsel ortamda ihtiyardir, dolaysyla kullanlabilir
niteliktedir. lk Trk yaz dilindeki rneklerde ise ikinci birleenin iki sz
dizimsel paradan, dolaysyla cmlelerden oluuna gelince: Sz konusu sz
dizimsel birleenler de tek bir birleik cmleyi oluturmaktadr. yle ki, ikinci
birleenin birinci paras, birleik cmlenin temel birleeni, ikinci birleeni ise yan
cmlesidir. Birinci birleenle ikinci birleen arasndaki sz dizimsel - anlamsal
iliki ise, sebep - sonu nanslarna gre belirlenebilir. Nitekim Dostunun da
dostu vardr, O da syler dostuna temel ve yan cmlelerin arasnda e anlaml
birleiklik balalarnn ihtiyar bir kullanm bundan dolay sz konusudur.
Bu balamda birleik cmlelerin gerek temel, gerek yan birleenlerinin ayr
ayr hallerde birka sz dizimsel paradan oluarak; tek bir birleik cmle
dzlemindeki sz dizimsel - anlamsal sralamas, Trk dil biliminde yzey yapya
gre kark veya i ie birleik cmleler olarak tanmlanmaktadr (Abdullayev vd.
1985: 442-434; Ergin 1985: 404 - 407). Hem derin hem de yzey yapya gre ise,
gerek sral birleik cmleler, gerekse kark veya i ie birleik cmleler olarak
tanmlanan dil birimleri, sz dizimsel metin dil bilimsel bir dzlemde cmle
tonlamal mikrometinler olarak ele alnmaldr. nk sz konusu dil birimleri,
cmle olarak somut bir yargy ifade etmenin tesinde, yarglardan oluan bir
bilgiyi, en az iki birleik cmlenin birleimiyle anlatabilmektedir: Bundan dolay
basit cmleye gre hem yzeysel hem de anlamsal olarak, birden fazla yklem
merkezleriyle kullanlmaktadr. Asl birleik cmleye gre ise; anlamsal -
yklemsel merkezlerin hem derin hem de yzey yapya gre, birden fazla
cmleden olumas nedeniyle metin dil bilimsel bir dzlemde gereklemektedir.
1.c. karlatrmal atasz kontekstindeki rnekleri oluturan dil biriminin
Mehman Musaolu

17
birinci birleenleri, birleik cmlenin tam birleimli art tryle ifade
edilmektedir. Dolaysyla sz konusu dil birimi de cmle tonlamal metin dil
bilimsel mikrometin rneidir.
Bylece Trk yaz dillerinde ataszlerimizin birleik cmlelerle ve cmle
tonlamal mikrometinlerle ifade edilen ift birleimli sz dizimsel modellerinin
(iftbirleimli - yer, nesnel, zaman) yan sra, tam birleimli sz dizimsel
(tambirleimli - sebep, art) modellerine de rastlanmaktadr. Ataszlerimizin daha
geni bir aratrma - incelenme kontekstinde, onun birleik cmlelerin her sz
dizimsel modelinde gerekleen dier yapsal - anlamsal trleri de tesbit
olunabilir.
2. Geleneksel Trklk bilgisinde ya bamsz birleik cmleler ya sral
birleik cmleler ya da balasz birleik cmleler olarak tanmlanan cmle
gruplar (Musaolu 1995), sz dizimi ve metin dzeyleri arasndaki balanty
oluturan sz dizimsel metin dil bilimsel mikrometinler olarak ele alnmaktadr.
nk bamsz veya sral birleik cmleler olarak tanmlanan sz konusu cmle
tonlamal mikrometin rnekleri; tek birleimli, tam birleimli ve ift birleimli sz
dizimsel modellerde gerekleen zel - birleik dizgedeki yaplanmalardan,
dolaysyla asl birleik cmlelerden farkldr. Sz konusu cmle tonlamal
mikrometin rnekleri, zel - birleik cmleler gibi ayn bir konuyu veya durumu
ifade edebilseler de onlar gibi kapal deil, ak bir sz dizimsel yapya sahiptir.
Yani zel - birleik cmleler, zel kurucu gelere (rnein balalara, bala
niteliindeki yardmc morfemlere) sahip olan dil birimi ve zgn metin
bileenidir. Bamsz veya sral birleik cmleler olarak adlandrlan cmle
tonlamal mikrometin rnekleri ise somut kurucu geleri olmayan, balama ve
diskura gre gerekleen dil - konuma paralardr. Bundan dolay cmle
tonlamal mikrometin rnekleri, dil - konuma ilikileri sisteminde, sz dizimi ve
metinler arasndaki balamsal dil bilimsel balanty, dolaysyla dzeyi
oluturan sz dizimsel metin dil bilimsel paralar olarak tanmlanmaldr.
nk bunlar, hem tek dzeli basit cmleler ile hem de metin tonlamal metin dil
bilimsel asl mikrometin rnekleri ile dil bilimsel kartlk (opozitiflik)
durumundadr. Bu balamda Trkenin bilimsel ve uygulamal bir dzeyde
dzenlenecek olan ilevsel dil bilgisinin ana balklarndan biri; Cmle Tonlamal
Sz Dizimsel Metin Dil Bilimsel Mikrometinler olarak belirlenebilir.
Sz konusu durumda da Trkiye Trkesinin geleneksel cmle geleri
snflandrlmas ve cmle ve metin bileenlerinin anlamsal - ilevsel paralara,
yani konuya ve yoruma ayrlmas yntemleri, bireimli olarak uygulanmaktadr.
Ancak bu defa Trkiye Trkesinin geleneksel cmle geleri snflandrlmasna
ve ortak ataszlerimizin sz dizimsel metin dil bilimsel bileenlerinin konuya
ve yoruma ayrlmasna gre gerekleen olas bir sralan, cmle tonlamal sz
dizimsel metin dil bilimsel mikrometin rneklerine gre yaplmaktadr. ema 1.
EMA 1.
Ko = konu, Yo = yorum, = zne, N = nesne, T = tmle, Y = yklem
1. Ko + Yo // 2. Ko + Yo vb. = ( = N+Y//=Ny; =Ny//=n+y; T=+Y//T=Y)
Ko () Yo(NY) Ko () Yo(NY)
1. A ne yemez // tok ne demez (Trk.)
Ac n yemz, tox n demz (Azerb.)
Alk nme iydirmez, dokluk nme diydirmez (Trkmen.)
A ne cemes, toq ne demes (Kazak.)
Ko () Yo (NY) Ko () Yo (NY)
2. Koyun can derdinde, kasap ya derdinde (Trk.)
Kei can hayndadr, qssab piy axtarr (Azerb.)
Ko (T) Yo(y) Ko (T) Yo (Y)
3. Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az (Trk.)
Anlayana birc milk d sazdr, anlamayana zurna - qaval da azdr (Azerb.)
Sz konusu emada cmle tonlamal mikrometin rneklerinin birleenleri,
hem anlamsal ilevsel paralarna, dolaysyla konuya ve yoruma hem de
geleneksel cmle gelerine, dolaysyla zne, nesne,tmle ve yklemlerine gre
belirlenmektedir. nk herhangi bir dil ortamna gre cmlede ve metinde
belirlenebilen konu veya yorum, uygun cmle gelerinden olumaktadr. te sz
konusu sz dizimsel metin dil bilimsel oluumun da anlamsal - ilevsel
birleenlerine ve geleneksel sz dizimsel gelerine gre betimlenmesi, onun
cmle ve metin arasnda ayrca bir dil bilimsel dzey olarak snflandrlmasna
olanak salamaktadr (Musaolu 2002).
Sonu
Dil biliminde dil birimlerinin anlamdan veya ilevden somut dil biimlerine gre
betimlenmesi yntemi, ada ilevsel dil bilgisi uygulamalarnn temel
ilkelerindendir. Bu balamda ilevsel dil bilgisi, hereyden nce somut bir dilin
anlatm - kullanm birikimi ve olanaklar ekseninde belirlenebilen ilevsel -
anlamsal alanlara gre dzenlendii iin; sz konusu anlayn lengistik
tanmlamasnn, bir kez daha vurgulanmasnn yararl olabilecei kansndayz:
levsel - anlamsal alan, lengistikte iki yzl birim olarak tanmlanmaktadr. Bu
birim, sz konusu olacak dilin morfolojik ve sz dizimsel aralarnn, ayn anlam
blgesini veya alanlarn oluturan ve ifade eden szlksel, szlksel dil bilgisel
ve kelime tretimsel olgularyla karlkl etkileimliinde biimlenmektedir
Mehman Musaolu

19
(Lengistik Ansiklopedik Szlk 1990). urada hemen bir parantez aarak, unu
da belirmekte yarar vardr ki, bildirimizde ad geen konu ve yorumlar sz
konusu ilevsel - anlamsal alanlar, sadece metin dil bilimsel ve sz dizimsel
alardan ihtiva etmektedir. Oysa Trkenin ilevsel bir dil bilgisi anatomisinin
belirlenmesi; sz konusu olas ilevsel - anlamsal paralar, dolaysyla konuyu ve
yorumu oluturan tm sz dizimsel ve morfolojik aralarn; szlksel, szlksel
dil bilgisel ve kelime tretimsel unsurlarndan oluan iletim mekanizmasnn
ileniine bal olarak ele alnmaldr. Dolaysyla Trkenin de ilevsel bir dil
bilgisinin dzenlenmesi, hereyden nce kendi i kurallarna gre ve batan
itibaren sz dizimsel ara + morfolojik biim + kelime tretimsel oluum ve
szlksel kavram alanlar vb. sralanyla gerekleen tm dil - iletiim
mekanizmasnn betimlenmesiyle olanakldr.
Kaynaklar
ABDULLAYEV A.Z. , Y.M.Seyidov, A.G.Hasanov, (1985). Masir Azerbaycan Dili, Sintaksis, IV
hisse, Ali Mektebler n Derslik, Bak: Maarif Neriyyat.
ERGN, Muharrem, (1985). Trk Dil Bilgisi, stanbul.
Lingvistieskiy ensiklopedieskiy slovar, Soketskaya Ensiklopediya, Moskva 1990: 565 - 567.
MUSAOLU, Mehman, (1993). Trk lehelerinde birleik cmlelerin szdizimsel - anlamsal
balla gre modelleri ve trleri, Nisan, 9: 18 - 25.
---, (1995). Manas destannn dilinde birleik cmle, Yznc Yl niversitesi, Manas Bilgi
leni, Bildiriler, 12 - 13 Ekim, Van, 34 - 42.
---, (1997). Trk destanlarnn dilinde bir sentaks zellii zerine, Trk Leheleri ve Edebiyat
Dergisi, Aralk, 16: 7 - 12.
---, (1998). Mahtumkulu dilinin sz dizimi (birleik cmle), Trk Leheleri ve Edebiyat
Dergisinin Mahtumkulu zel Says, Nisan, 18, 190 - 201.
---, (2000). Kitab- Dede Korkut dilinin birleik cmle sentaks, Dil Dergisi, ubat, 88: 37 -
47.
---, (2001). Ortak ataszlerimiz, Diyanet Avrasya Dergisi, 4: 67 - 84.
---, (2001). Trkiyede son 10 ylda Trk Dnyas dil ve edebiyat zerine almalar,
Trksoy, Trk Dnyas, Kltr, Sanat, Bilim, Haber ve Aratrma Dergisi, Ocak 2002, 5: 7-20.
---, (2002). Ortak Trke anlay ve Trk dil biliminin temel problemleri, Dil Dergisi, Mart
- Nisan, 113: 14 - 23.
---, (2002). Trkenin ilevsel dilbilgisinin szdizimsel - metindilbilimsel dzeyinin
dzenlenmesi zerine, 5. Dnyada Trke retimi Semineri, Antalya, 8-12 Mays,
Bildiri olarak sunulmutur.

Trke ve Satran: Ortak Kurallar zerine
Berdi Saryev
Deerli Dinleyenler! Tebliimin esas konusunu tekil eden Trke ve Satran
kurallar balantsna girmeden nce, ok nemli bir konu olan dil-dnce
ilikisine dikkat etmek gerekmektedir. Dil ve dnme ilevi arasndaki iliki
zerinde en eski dnrlerden gnmzdeki bilginlere kadar pek ok kimsenin
zihin yorduunu grrz. Platon, dnme ve konuma eylemlerinin ayn ey
olduunu, yalnz, iinden konumann ruhun sesi aa vurmadan, kendi
kendine konumas saylabileceini belirtiyordu (Aksan 2002: 53).
Dil ve dnce ilikisi ile ilgili olarak gnmze gelinceye kadar yaplan
almalarda, birbirinden ayrlan grler ve yarglara rastlanmaktadr. Dil bilimci
Langacker, dncenin bilinli bir fikir ura olarak incelendiinde, dilden ayr
ortaya ktnn saptandna deinir. Ancak, dncemizin en byk
blmnn dille ilgili olduunu da kabul eder (Aksan 2002: 53). Aydn Sayl da
dncenin dil iinde olutuunu, dille gerekletiini ve dil yardmyla berraklk
kazandn, dncelerimizin szler araclyla dile getirildiini belirtmektedir
(Sayl 2001: VII). Bilindii gibi pek ok bilginler PLATON gibi konuma ve
dnmeyi birbirinden ayrmamaktadrlar. Davranlk akmnn grn
belirten Wygotsky, bu konuda u forml getirir: DNME = DL-SES (Sayl
2001: VII). Martinet, rgtlenmi bir dncenin ancak dille var olabileceini
belirterek bunun toplumla ilikisine dikkati eker (Aksan 2002: 53). Grld
gibi dil olmadan, dncenin gereklemeyecei yargs arlk kazanmaktadr.
Dilin toplumla, ulusla, kltrle olan ilikilerini Aydn Saylnn dilin ve zellikle
yaz dilinin, uygarln ve kltrn en gl taycs olduu, dilin ayn
zamanda, yeni atlmlarn ve bulularn ifade arac olduu ve insan ruhunun,
benliinin, zihninin en ar, en zengin ve adeta sihirli rnlerinden biri olduu
gryle zetlemek de mmkndr (Aksan 2002: 53).
Deerli dinleyenler! Dil ve dnme ile ilgili aratrmalara derinliine
girmeden, zetle imdiye kadar sylediklerimizden yola karak,Trk kltrnde
ok sayda taa yazlm bitikleri, eitli konuda metinleri, dnyaya rnek olacak
byk bir Divan Szln, 13.290 satrdan oluan Kutadgu Bilig gibi daha pek
ok eserleri miras brakarak, uzun yllardan beri asln koruyarak gnmze
ulaan Trk dilimizin tarihinde, ilk olarak tarafmzca ele alnan TRKE LE
SATRAN OYUNUNUN ORTAK KURALLARINI KARILATIRMA konusu, baka bir
deyile dilin modern teori terazisinin bir kefesine en eski dillerden biri olan Trk
TAS 2002
Berdi Saryev

21
dilinin kurallarn, ikinci bir kefesine de btn dnyada bilinen Satran oyununun
kurallarn koyarak denk gelen ve farkl olan ynlerini ortaya karmaya
alacaz. Tabi, her bir konuyu ele almann kendine zg bir maceras vardr.
Biz bu konuya ilk adm Trkmen Devlet niversitesinde bitirme tezi olarak
aldmz Trkmencedeki Basit Cmleler adl tezimizle atmtk. Ama kaynak
yetersizliinden dolay epey zamandr ara vermitik. Fakat, Belikal dilci Johan
Wandewallenin Yllar boyunca Trkenin kurallar sisteminin ileyii inceledike
Satran oyununa olan yaknlnn daha ok farkna varyorum (Trke Dil
bilgisi) eklindeki gr bizim konuya tekrar eilmemize sebep oldu.
Satran ve Trkler
Satran oyunu baz kaynaklara gre zamanmzdan 4000 yl nce Msrda,
inde, Anadoluda, Mezepotamyada oynanmaktayd. Bu oyunun ad ile ilgili ilk
belgeler Hint Hkmdar II. Chandragupta zamanna rastlar (MS.380-415). Bu
belgelerde ATURANGA isimli oyundan bahsedilmektedir (Dalkran 1995: 21).
Hint Uygarlnn Saysal Simgeler Szlnde CHATURANGA szcne yle
aklama verilmitir: CHATURANGA-drt para. Satran oyununun atas olan eski
bir Hint oyununa verilen ad. Bu oyun 8e 8 gzl bir dama tahtas zerinde 8 tala
(ah, fil, at, araba ve 4 asker) 4 kii tarafndan oynanyordu. (rfan 1998: 51).
Tarih kaynaklar eski zamanlarda Trklerin satran oyunu ile ok yakndan
ilgilendiini gstermektedir. Bunun bir kayna olarak Kutadgu Bilig eserini
gsterebiliriz. Mesel,
Kitablar okr hem bilir erse sz,
Ukar erse iir, koar erse z,
Yana nerd- atran bilir erse ked,
Harfleri andn ulr erse ked. (Arat-KB 1991: 276).
Burada, insan eitiminde szn, iirin, satrancn byk bir neminin,
faydasnn olduu anlalmaktadr.
Satranname ve Edebi Miras-Ebedi Miras adl kitaplarn yazar Trkmen
Edebiyatnn nl limi (rahmetli) Prof. Dr. Ahmet Bekmuradova gre, X. yy.da
satran ile yakndan ilgilenen Trklerden byk statlar yetimitir. Yazara gre;
Trklerin satran tarihine ve teorisine ait en eski elyazmas 1140 ylnda
yazlmtr ve bu yazma stanbulda bulunmaktadr. Bu yazmann ad Satran
Hakknda Kitaptr. Al- Adlnin, As-Sulinin ve dierlerinin eserlerinden semeler
yer almaktadr. Satran oyunu ile ok yakndan ilgilenen Trkler, Dou
Satrancnn en eski meselelerinden birisini Atn karsna Ruh (Kale) eklinde
adlandrmlardr (Bekmuradov 1990; 1993: 34-49). FIDE Uluslararas Satran
Hakemi ve Yazar, Trkiye Satran Federasyonu retim Uzman H. Serta
Dalkran ders kitab olarak hazrlad Satran Eitim Metodu adl kitabnn I.
Ksmnda dnyada ve Trkiyede satran tarihinden sz eder ve ayrca As-
Suliden bahseder, Yavuz Sultan Selimin ah smaili yalnz savata deil,
satranta da yendiini anlatr (Dalkran 1995: 21-172). Trk dnyasnn her bir
kesinde satran oyunu ile ilgili eitli eserlerle karlamak mmkndr. Tva
Oyunnar adl kitabn yazar rgit Ungulekovi Sambu draa oyunnar, hl-
draa, buga-draa gibi trl isimleri olan Tuva Trklerinin satran oyununu
ok eskiden beri oynadndan bahseder (Sambu 1992: 43-58). Bundan baka da
satran talarndan esinlenerek iirler yazan Trk airlerinin olduunu da
syleyebiliriz. Onlardan biri de Kad Burhaneddindir.
ah yoluna saldm atm eve ben,
Vuram ruhunu ruhuna fikir edemem,
Ruh ruhuna ger vuraydm ah ile,
At bolsa-yu ki tutardm mat ine.
Prof. Dr. Ahmet Bekmuradova gre, XII yy. Trk kadn airlerinden Menice-
Mehesti de satran oyununu iyi bilenlerden birisidir. Onun yazd iirler satran
oyunu hakknda derin bir bilgisi olduuna ahitlik etmektedir.
Ruhu kar koyamam Emir ruhuna, Ordu kmaz filin ayak astndn,
Byle bir ruh katsaydm onun ruhuna, Hakana k yok,ferz destindin,
Mat olsam ne olur aydn siz bana, Ben Senin ruhuna kurban olayn,
Bakayn m oyuna ya da onun ruhuna. O ah adard atn stnden
(Bekmuradov 1993: 34-49).
Bunun gibi iirlere mer bin Mezidin Mecmu-atn Nezair adl eserinde de
karlaabiliriz (Canpolat 1995: 187). Bunlardan baka Trk halk iirinde
mfteilun mfteilun vezniyle murabba eklinde yazlan manzumeler de atran
olarak adlandrlmaktadr (Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat 1996: 980). Fuat
Kprlnn aklamasna gre, hece vezninin 8+8 ekline uyan bu
manzumelerde her bir msra iki eit cze blnerek, tpk drtlkler gibi
kafiyelenir (Kprl 1999: 354).
Satran Tahtas ve Trkenin Ses Bilgisi
lk nce satran tahtasn ksaca inceleyelim. Satran tahtas, bilindii zere iki
farkl renkten oluan altm drt kareli bir tahtadr (Trke Szlk 2 K-Z, Ankara
1988: 1265). Satran tahtasnn konumunda da kendisine has olan belli bir kural
vardr. Mesel, beyaz ke mutlaka oyuncularn sa tarafna gelmelidir.
Berdi Saryev

23

Grld gibi beyaz kareli ke oyuncularn sa tarafndadr.
Satran tahtasnda yukardan aaya veya aadan yukarya doru sralanan
karelere DKEYLER denir (Pritchard: 1998: 16).

a b c d e f g h

1

1

2

2

3

3

4

4

5

5

6

6

7

7

8

8
a b c d e f g h
Satran tahtasnda soldan saa veya sadan sola sralanan karelere de
YATAYLAR denir (Pritchard: 1998: 16).

a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4

4

3

3

2

2

1

1
a b c d e f g h

ekillerden de grld gibi satran tahtasnda genel olarak 8 tane DKEY, 8
tane de YATAY bulunmaktadr. Bunlarn says eittir.
Berdi Saryev

25
Bundan baka da satran tahtasnda uzunluklar iki kare ile sekiz kare
arasnda deien 26 tane APRAZ bulunmaktadr.
a b c d e f g h
8

8

7

7

6

6

5

5

4

4

3

3

2

2

1

1
a b c d e f g h
ekillerden de grld gibi APRAZLAR ayn renk karelerden oluurlar.
Buna karn YATAY ve DKEYLER farkl renkli karelerden olumaktadrlar.
Satran tahtasndaki MERKEZLER de ok nemlidir. Trkmencede ENE
MERKEZ, Trkiye Trkesinde ANA MERKEZ olarak ad verilen yer, Satran
tahtasnn tam orta yerine rastlayan drt karedir.
a b c d e f g H

8

8

7

7

6

6

5

5

4

4

3

3

2

2

1

1
a b c d e f g h

Berdi Saryev

27
Satranca Balang (Begin Chess) adl kitabn yazar D.B.Pritchard , ok
defa bu drt karenin evresindeki on iki karenin de MERKEZ tanmna dahil
edildiini belirtmektedir (Pritchard: 1998: 17). Bu on iki kareden oluan merkez
Trkmencede ATA MERKEZ olarak adlandrlr.
a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4

4

3

3

2

2

1

1
a b c d e f g h

Satran tahtasnda nemli ve bilinmesi gerekenlerden biri de KANATLARdr.
Eer Satran tahtasnn tam orta yerinden yukardan aaya doru hayali bir
izginin izilmi olduunu dnrsek, her iki tarafn drt karesi, baka bir
deyile VEZRLER bu izginin bir tarafnda,br drt karesi ise, bir baka ifade
ile AHLARI da yine ayn izginin dier tarafnda kalrlar.

a b c d e f g h

1

VEZR
Kanad
AH
Kanad

1

2

2

3

3

4

4

5

5

6

6

7

7

8

VEZR
Kanad
AH
Kanad

8
a b c d e f g h

VEZRLERN bulunduu tahtann yar ksmna (Adan Eye kadar) VEZR
KANADI, AHLARIN bulunduu tarafa (Eden sona kadar) ise AH
KANADI ad verilir (Pritchard 1998: 16).
Satran tahtas yap itibariyle sanki Eski Trk Dilinin ses bilgisi kurallarndan
alnm olan bir sembole benzer. Bizim satranca dil asndan yaklamamzn ilk
kriteri de budur. Bir baka deyile satran tahtas temelinde yatan kurallar Trk
Dilinin fonetik kurallarn andrmaktadr. Bunun ne kadar doru olduunu
Berdi Saryev

29
bilemiyoruz, fakat bizim bu grmz aklamaya ip ucu verebilecek baz
benzerlikleri, ortaklklar imdi syleyebiliriz. Grdnz gibi, satran
tahtasnda eitli izgiler, kareler, renkler, merkezler, kanatlar, rakamlar, harfler
bulunmaktadr. Bunlar toplu hldeki bir semboller dizgisini olutururlar. Acaba
bu semboller neyi ifade eder veya neyin anlatmdr? Bizim ip ucu dediimiz veya
balang noktamz buradadr.
Dildeki sesleri oluturmakta balca ses organlarndan biri olan dilin iki ynle
hareket ettiini hepimiz iyi biliyoruz. Bunlardan biri HORZONTAL hareket,
ikincisi ise VERTKAL harekettir. Bir baka deyile YATAY (HORZONTAL) ve
DKEY (VERTKAL) hareketlerdir. Seslerin oluumunda dilimiz ileriye ve geriye
hareket eder,bu hareket horizontaldr, yataydr; yukarya ve aaya hareket
eder,bu hareket ise vertikaldr, dikeydir. Bu hareketler veya yatay ve dikey
ilikiler dilimizin her bir birimleri arasnda da grlebilir. Bu adan baktmzda
satran tahtasndaki YATAYLAR ve DKEYLER de kendine has olan zelliklere
sahiptirler.
Satran tahtasnda bulunan beyaz ve siyah renklerin(beyaz kare,siyah kare)
ifadesi hakknda da yle aklama verebiliriz. Ak (beyaz) renk engelsizliin,bir
akln veya bir aydnln simgesidir. Burada basit bir karlatrma yapalm.
Yolculara sylenen bir iyi dilek sz olarak Trkiye Trkesinde YOLUNUZ
AIK OLSUN!, Trkmen Trkesinde ise YOLUYZ AK BOLSUN! derler.
Birinde ak, dierinde ak szc kullanlm, ikisi de ayn anlamdadr.
Bylece, satran tahtasndaki beyaz kareler (Trkmence: ak yler) dildeki bir
engele arpmadan kabilen seslerin sembolik anlatmdr. Bu sesler ise
cierlerden gelen havann az kanalnda herhangi bir engele uramadan dil ve
dudaklarn oluturduu ses olarak aklama verilmi nllerdir (Korkmaz 1992:
158).
Az kanalnda ve dier ses organlarnda bir engelleme,daralma veya
kapanmayla karlan seslerin,yani nszlerin simgesini ise satran tahtasndaki
siyah kareler (Trkmence: gara yler) olutururlar.
Bildiiniz gibi satran tahtasnda yer alan beyaz ve siyah karelerin says
eittir,yani her taraftaki 32 karede 16 beyaz, 16da siyah bulunmaktadr. Bu eitlik
neyin ifadesidir. Acaba, Eski Trkedeki nl ve nsz says eit midir?! Bu
soruya cevap vermeden nce biraz tarihi kaynaklardan bilgi almamz gerekir. Bu
konuda var olan kaynaklarn ounda 24 tane ekilden sz edildiini grrz.
Fakat bu 24 ekil dediimiz Trkedeki btn seslerin says 24tir anlamna
gelmez. Orhun abidelerinde, Eski Trk yaztlarnda karlaan 8 tane nlnn 4
tane ekil veya sembol (damga) ile yazldn biz biliyoruz.
XVIII yy. Trkmen airi Nurmuhammed Andalip Ouznme eserinde eski
Ouz alfabesinde 24 eklin olduundan sz etmitir (Trkmen ve Geldiyev 1995:
38). yle ki Trkmenlerde de 24 harf ile ilgili inan ok bilinen Atas akl, anas
nakil, bir kz doulmu yigrim drt ekil eklinde halk arasnda bilmece
grnnde yaamaktadr.
Trkologlardan bazlar eski Trk dilinde genel olarak 16 tane nsz,16 tane
de nl olduu grn ileri srmlerdir. Trk dilinin tarihi ses bilgisi
zerinde srekli aratrma yapan fonetiki Trkolog A.M.erbak kendi ilmi
aratrmalarnda s, z, , , p, k, k, t, y, r, l, m, n, , g, g nszleri eski
Trkedeki balca nszler olarak belirtmitir (erbak 1970: 173-174).
Trkologlar B.A. Serebrennikov ve N. Z. Gadjiyeva Sravnitelno-istorieskaya
grammatika tyurkskih yazkov adl gramer kitabnda eski Trkedeki nszleri
k, k, g, g, , t, d, s (), z, ,l, r, n, p, b, m olarak gstermilerdir (Serebrenikov
ve Gadcyeva 1968: 28).
Sonuta eski Trkede uzun nllerle birlikte 16 nl+16 nsz forml
ortaya kmaktadr. Bu forml Satran tahtasndaki 16 beyaz kare+16 siyah
kare olarak yorumlayabiliriz.
Trkmence ses bilgisi zere yaptmz aratrmalarmzn sonucunda ada
Trkmencede de kelime banda (anlautta) 16 nl fonemi (a, a:, o, o:, u, u:, , :,
e, :, , :, i, i:, , :) ve 16 nsz fonemi (s, , , t, k, k, g, g, h, p, f, c, d, b, m, y)
grebiliyoruz. Trkmencede kelime banda (anlaut) v, j, z, l, n, , r gibi
nszler yer almamaktadr. Bunlar alnt szcklerin banda gelebilirler. Ayn
tabloyu kelime sonu (auslaut) nszlerde de grebiliriz: s, , , t, k, h, p, z, g, r, l,
n, , y, m, v,toplam 16 nsz. Burada Trkmencede f nsz ile biten kelime
yok mu? sorusu ile karlaabiliriz. Vardr, fakat bunlar f, tf, f, pf... gibi
says ok az olan yansma szlerdir.
zcan Bakann incelemesinde Trkede paral ve paralar st ses
birimlerin says, toplam 37 olarak saptanmtr. Bunlarn 9u nl, 23 nsz, 5i
ise ses zelliidir(s.22). mer Demircan ise Trkiye Trkesinde 32 paral, 6
paralar st olmak zere 38 sesbirim tespit etmitir. Yeni yaymlanan ve Trkiye
Trkesini syleyi sesbilim ve grevsel sesbilim asndan inceleyen almasnda
(Ses Dizgesi,s.52) da u yargya varmaktadr: Szcklerin 1. hecelerinde 8 nl
sesbirim varken uyum nedeniyle 2. hecelerindeki nller 4e inmektedir. nsz
sesbirimlere bakldnda, ... 20 nsz bulunuyorsa da, ... bu say 15e kadar
inmektedir. (Aksan 2002: 72).
Do. Dr. Begmurat Veyisov Trkmencede kelime banda 16 nszn
geldiini, kelime sonunda da nsz saysnn 16-20 arasnda deitiini belirtir
(Veyisov 1992: 78-81).
Sonuta eski Trkeden beri devam edip gelen 16 nl+16 nsz forml
Berdi Saryev

31
ses bilgisi ile ilgili yaplm ok aratrmalarda grlmektedir. Bu forml ise bata
belirttiimiz gibi Satran tahtasndaki 16 beyaz kare+16 siyah kare den hi de
ayr deildir.
Gelin, imdi Trkedeki ve Trkmencedeki nlleri Satran tahtasnda beyaz
karelerde yerletirelim:
Trkedeki nller: Segmental Fonemler
a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4

4

3

i

e

a

3

2

2

1

o

u

1
a b c d e f g h


b1 (), d1 (), f1 (o), h1 (u); b3 (i), d3 (e), f3 (a), h3 ()-segmental, yani ksa nl
fonemlerdir. Trkmencede durum biraz farkldr.
a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h

Grdnz gibi, Trkmence hem segmental hem de suprasegmental
fonemlere sahip olan bir dildir. Bundan dolay Trkmencedeki nller Satran
tahtasnda segmental fonemlerin yerletikleri karelerin apraz ynlerindeki
karelerde de yer almaktadrlar. Bunu Eski Trkenin genel nl tablosu olarak da
gsterebiliriz.
Genel tablodan grld gibi,nllerin yer ald kareler, sekiz tane ana
merkezin aynsn oluturan drtl karelerin apraz ynndeki karelerdir. Bunlar
yle aklayabiliriz:
Berdi Saryev

33
1. d1-c2. Ana merkezi ikiye blen dikey izginin solundaki drt kareden
oluan ilk merkezin nl fonemleridir.

a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h

d1-segmental fonem, ksa / /; c2-suprasegmental fonem,uzun / :/.
2. f1-e2. Ana merkezi ikiye blen dikey izginin sandaki drt kareden oluan
ilk merkezin nl fonemleridir.

a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h
f1-segmental fonem, ksa / o/; e2-suprasegmental fonem, uzun / o:/.
Berdi Saryev

35
3. b1-a2. Ana merkezi ikiye blen dikey izginin solundaki drt kareden
oluan ikinci merkezin nl fonemleridir.

a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h

b1-segmental fonem, ksa / /; a2-suprasegmental fonem, uzun / :/.
4. h1-g2. Ana merkezi ikiye blen dikey izginin sandaki drt kareden
oluan ikinci merkezin nl fonemleridir.

a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h

h1-segmental fonem, ksa / u/; g2-suprasegmental fonem, uzun / u:/.

Berdi Saryev

37
5. b3-a4. Ana merkezi ikiye blen dikey izginin solundaki drt kareden
oluan nc merkezin nl fonemleridir.

a b c d E f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4

i:

:

a:

:

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h

b3-segmental fonem, ksa / i/; a4-suprasegmental fonem, uzun / i:/.


6. h3-g4. Ana merkezi ikiye blen dikey izginin sandaki drt kareden
oluan nc merkezin nl fonemleridir.

a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h

h3-segmental fonem,ksa / /; g4-suprasegmental fonem,uzun / :/.
Berdi Saryev

39
7. d3-c4. Ana merkezi ikiye blen dikey izginin solundaki drt kareden
oluan drdnc merkezin nl fonemleridir.

a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h

d3-segmental fonem, ksa / e/; c4-suprasegmental fonem, uzun / :/.

8. f3-e4. Ana merkezi ikiye blen dikey izginin sandaki drt kareden oluan
drdnc merkezin nl fonemleridir.
a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h
f3-segmental fonem, ksa / a/; e4-suprasegmental fonem, uzun / a:/.
Sonuta, DKEY izginin solundaki merkezlerde,
SOL I=, :
SOL II=, :
SOL III=i, i:
SOL IV=e, : nlleri
DKEY izginin sandaki merkezlerde,
SA I=o, o:
Berdi Saryev

41
SA II=u, u:
SA III=, :
SA IV=a, a: nlleri yer almaktadrlar:
Satran tahtasndaki merkezlerin yardmyla nllerin snflandrlmasn da
kolay yapabiliriz. Burada esas kriteri DKEY ve YATAY ilikilere baldr.
a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h

Bu harflerdeki DKEYLER ile aada verilen rakamlardaki YATAYLAR
ilikisi nllerin snflandrmasnn temel grntleridir.

a b c d e f g h

8

8

7

7

6

6

5

5

4
i: : a: :

4

3
i e a

3

2
: : o: u:

2

1
o u

1
a b c d e f g h
Sonu olarak bu snflandrma her bir nlnn drt zelliini (ksa=uzun,
ince=kaln, dar=geni, yuvarlak=dz), yani drt aspektini gstermektedir. Bunlar
nl snflandrmasnn temel drt boyutlardr. Jean Dnyye gre ztlklardr.
Deerli dinleyenler! Sras uygun geldiine gre, burada bir konu hakkndaki
grm sizinle paylamak istiyorum. Daha dorusu bizim bu grmz Jean
Denynin nl kbyle ilgilidir. Jean Deny, Trkedeki nllerin boyutuna
dayanarak kendi kbn oluturmutur. Fakat drdnc boyuta girmemitir. Bu
konuyu kendisi yle aklar: Drdnc bir ztln varln kabul edecek
olursak (mesel nllerin kapall gibi) N=2
4
=16 rakam elde edilir ,ama bu
hipoteze ihtiyacmz yok,nk snflandrmamz boyut zerine kurulmutur
(Deny 1995: 45). Yazarn bu hipoteze ihtiyacmz yok dedii eserinin birinci
blmndeki 23.paragrafta syledii gibi kendi szleri ile aklarsak, Ouz
Trkesinde ve muhtemelen dier Trk dillerinde de eskiden mevcut olan uzun
nllerdir. Trkedeki uzun nller hakknda konuya Ligeti, Poppenin
almalarnda daha geni yer verilmitir. Bu sesler Trkmencede devam etti,
fakat Trkiye Trkesinde kayboldular ve bugn, bu dilin nlleri genellikle
ortalama bir uzunlua sahiptirler (Dny 1995: 18).
Berdi Saryev

43
Deerli dinleyenler! Her ynyle, ana izgileriyle dili inceleyen Prof. Dr.
Doan Aksan, kendi eserinde Trkedeki nllerle ilgili emalarn eitli trlerini
isimleri ile vermitir: 8. Hellwag geninin Trkeye uygulan. 9. Selene gre
Trkiye Trkesi nl geni. 10. Demircana gre nl drtgenini II. Seline gre
nl drtgeni. 12. nllerin kp zerinde gsterilii (J. Dny, N. ok, .
Demircan). Biz OUZ NL KB adyla genel Trkedeki nllerin drt
aspektini gsterebileceini dndmz bir kb sizin dikkatinize sunmak
istiyorum.

4
i: : a: y:

4

3

i
e a y

3

2

:

:

o:

u:

2

1

o

u

1
a b c d e f g h
Satran Talar ve ekil Bilgisi
Bat dnyasndaki dil bilgisi kitaplarna rneklik eden DIONYSTOS THRAXn
Yunan dil bilgisinde (Tekhne Grammatike. . . II-I yy), dilde bu gn ad
saydmz elerin zel adlar ve tr adlar olmak zere ayrldn, Yunancadaki
eylem ekimlerinin niteliklerinin saptandn, ad, nad, ilge, adl, belirte,
bala, nlem ve eylem gibi 8 szck trnn belirlendiini gryoruz. Prof. Dr.
Zeynep Korkmaz kelime trn yle aklyor. Yaplar, grevleri ve
nitelikleri bakmndan, kelimelerin, cmle iindeki ileyilerine gre ayrldklar
her bir bl, Trkede sekiz kelime tr vardr: 1. isim, 2. sfat, 3. zamir, 4. zarf,
5. edat, 6. bala, 7. nlem, 8. fiil. Bunlar genel bir snflandrmada ilk yedisi, varlk
ve nesnelerle ilgili isim, sekizincisi de olu ve kl gsteren fiil olmak zere iki ana
trde toplanabilir (s. 101).
Satran tahtasnda yerletireceimiz her bir piyonun deeri birdir, yani bir
tan gcne denktir. Dolaysyla bu sekiz piyona artl ekilde her biri birer
szck tr olarak bakalm ve satran tahtasnda yerletirelim. Bylece onlar
yatay 2 rakaml sradaki karelerde kendi yerlerini alrlar: a2, b2, c2, d2, e2, f2, g2,
h2. a2-ad, b2-nad (sfat), c2-ilge (edat), d2-adl (zamir), e2-belirte (zarf), f2-
bala, g2-nlem, h2-eylem. Grld gibi ad ile balyor, eylem ile de bitiyor.
Ana merkezin izgisi bunlar yar yarya blerek ikiye ayrr. Bunlar
aklamadan nce yatay 1 rakaml srada yerletirilecek talarmz seelim. 2 kale,
2 at, 2 fil, 1 vezir, 1 ah. Bunlar da sekiz tanedir. a1 ve h1 karelerde birer kaleyi
yerletirelim. b1 ve g1 karelerde at, c1 ve f1 karelerde birer fili yerletirelim. geriye
iki tamz ve iki de karemiz kald. Ana merkez izginden solda vezir, sada ise
ah yer alr. Ana merkezden (kkten) yola karak Trkedeki kelime trlerini
genel olarak ikiye ayrabiliyoruz. Vezirin temsil ettii isimler grubu ve ahn
temsil ettii eylemler grubu. Fakat burada satranca gre ah ve vezir bu
sorumluluu at ile file verirler. nk atn da filin de er deeri vardr. Bylece
ekil bilgisinde isimlerin temsilciliini at alr, sz dizimi, sentaksisde vezir alr,
ekil bilgisinde eylemlerin temsilciliini fil alr, sz diziminde, sentaksta ah alr.
Bunun hakknda SATRAN OYUN HAMLES VE SENTAKS blmmzde
biraz geni bilgi verilmektedir.
At Hareketi ve simlerin Gramer Kategorisi
Satranta Talarn hareketleri balkl 5. Maddenin 5.fkras (blm) Ata aittir
ve atn hareketi yle aklanr. Atn hamlesi iki farkl admn birlemesinden
oluur. lk olarak bulunduu yatay ya da dikeyde bir kare hareket eder, ardndan
hamleye balad kareden uzaklamak kouluyla bulunduu aprazdan bir kare
apraz olarak ilerler. lk admda getii karenin bo ya da dolu olmas fark
etmez. (Satran Eitim Metodu, s. 29).
Atlar balangta b ve g dikeylerinde bulunurlar. Bulunduklar kare hari iki
ileri, bir yan L harfi izerek hareket ederler. Talarn stnden sadece at
atlayabilir. At en az iki, en ok 8 kareye gidebilir (505).
Atn hareketiyle isimlerin gramer kategorileri nasl belirlenir? Bunu biz b1
karedeki atn yardmyla aklayabiliriz.

Berdi Saryev

45
b1 karedeki At ilk balangta kareye hareket edebilir. 1.hareketi-a3,
2.hareketi-c3, 3.hareketi-d2.

Bu hareket isimlerin gramer kategorilerinin tane olduunun
gstergesidir. Gelin imdi birinci hareketten sonu almaya alalm:

Grld gibi a3 karedeki AT iki kareye hareket edebiliyor. Buradaki a3
isimlerin say kategorisinin belirtme merkezidir. Eer a3 kendi rakamndan kk
rakama hareket ediyorsa, o hareket isimin tekil olduunu, byk rakama herket
ediyorsa isimin okluk olduunu gsterir, yan c2 kktr a3ten teklik, c4
byktr a3ten okluk. Bu bir geometrik aya benzer, merkezi noktadan ann
ucu aaya iniyorsa teklii, yukarya kyorsa okluu simgeletirir.
kinci hareketin sonucunda aadaki tabloyu elde ederiz:

nc hareketin sonucunda aadaki emay elde ederiz:

Sonu
1. Trke mantkl ve anlaml bir dildir. Satran da mantkl bir oyundur.
Satran ne kadar mantkl, doru dnme sanatna, bilime sahip ise Trke de
ayn sanata, yetenee sahiptir.
2. Dilde karlkl konuma iin iki kiinin olmas bir arttr. Dilde konuan
vardr. Konuan, bir bildirme iini yerine getirir, haber verir, bir ey sorur ve
bakalar verici durumdaki konuana karlk, dinleyen, alc durumundadr,
Berdi Saryev

47
bildirmenin ynetildii kiidir. Bildirime ii bir aracyla gerekleir. Bu arac
insan haberlemesinde bir iaret dizgisi olarak bilinen dildir. Satranta konuan,
verici, beyaz talara gm (hamle) yapan, yani harekete ilk balayan kiidir.
Dinleyen, alc veya cevap veren, siyah talarla hareket eden kiidir.
3. Dildeki konumada veya satrantaki oyunda nemli artlardan biri de eit
durumu alma, eit duruma sahip olmadr.
Ses Bilgisi
4. Seslerin oluumunda dilin hareketi ve satran tahtasndaki DKEY, YATAY
izgiler.
5. Seslerin snflandrlmasndaki kriterler ve satran tahtasndaki drt kareden
oluan merkezlerin yerleme sistemi, rakamlar.
6. nller ve nszlerin oluumu ve satran tahtasndaki beyaz, siyah kareler.
7. Fonemlerin says ve karelerin says.
8. Semental ve suprasemental nller dikey ve apraz beyaz kareler.
9. Hece kalplar ve drt kareli ANA MERKEZ.
10. nl uyumlarnn kriterleri ve satran tahtasnda drt kareden oluan
merkezlerdeki beyaz karelerin sras.
ekil Bilgisi
11. Kelime trleri ve satran talar.
12. 8 tane szck tr ve deeri bire denk olan piyonlar.
13. simler grubu ve eylemler grubu vezir ve ah kanad, baka bir deyile
deeri 3e denk olan AT ve FL.
14. simlerin gramer kategorileri ve Atn balang pozisyondan hareketleri.
15. Eylemlerin gramer kategorileri ve Filin balang pozisyondan kendine has
olan apraz yndeki hareketleri.
16. Dildeki kk ve Satrantaki Ana merkez.
17. Dildeki kken, gvde ve Satrantaki Ata merkez.
18. Ekler, yapm ekim ekleri, Ata merkezin 14 karesi ve ilk pozisyondaki 8li
kareler.
Sz Dizimi
19. Cmlede kelimeler sras ve Satran tahtasnda talarn sras.
20. zne Yklem Blgesi ve Vezir ah kanatlar.
21. Cmledeki drt aspekt (Morfoloji, Sentaksis, Anlam ve Mantk) ve Satran
tahtasndaki drt YATAY ve DKEY ilikiler v.s
Kaynaklar
AKSAN, D., (2002). Her ynyle Dil. Ana izgileriyle Dilbilim, Ankara.
ARAT, R. R., (1991). Kutadgu Bilig. I Metin. 3.Bask, Anakara.
BEKMURADOV, A., (1990). Sadrannama, Agabat.
---, (1993). Edebi Miras-Ebedi Miras, Agabat.
CANPOLAT, M., (1995). mer Bin Mezid. Mecmu-atn-Nezair, Metin-Dizin Tpkbasm,
Ankara.
DALKIRAN, H. S., (1995). Satran Eitim Metodu, stanbul.
IRFAN, G., (1998). Hint Uygarlnn Saysal Simgeler Szl. VI. Rakamlarn Evrensel Tarihi,
Ankara.
KORKMAZ, Z. , (1992). Gramer Terimleri Szl, Ankara.
KPRL, F., (1999). Edebiyat Aratrmalar, Ankara.
PRTCHARD, D.B., (1998). Satranca Balang, Trkesi: Y. Kemal PEKER, stanbul.
SAMBU, ., (1992). Tva Oyunnar, Kzl.
SAYILI, A., (2001). Bilim ve retim dili olarak Trke, Bilim, Kltr ve retim Dili olarak
Trke, Ankara.
SEREBRENNKOV, B.A., N.Z.GADJYEVA, (1968). Sravnitelno-istorieskaya grammatika tyurkskih
yazkov, Moskva.
ERBAK, A.M., (1970). Sravnitelnaya fonetika tyurkskih yazkov, Leningrad.
TRKMEN, F., G. GELDYEV, (1995). Trkmen iir Antolojisi, Ankara.
VEYSOV, B., (1992). Trkmen Dilini Tarihi, Agabat.

zbek Trkesi Edeb Dilinde Fiillerde Olumsuzluk
Kategorisi
Aynur z
zbek Trkesi gramerlerinde olumluluk bolililik, olumsuzluk ise bolisizlik
terimiyle ifade edilmekte ve hareketin tasdiini bildiren ekil olumlu, hareketin
inkrn bildiren ekil ise olumsuzluk olarak tanmlanmaktadr (Hacyev 1973:
103; Gulamov 1954: 7).
Olumluluk ve olumsuzluk, fiil trnn kendine zg zelliklerinden biridir.
Her fiil, ya olumlu ya da olumsuz bir zellie sahiptir. Fiillerde olumluluu ifade
eden zel bir ek veya yap yoktur. Olumsuzluk ise zel ekler ve yaplarla ifade
edilmektedir:
U yidn qi biln telbdek klvlb Dildrni yig qarb pdi. O, evden kar
kmaz deli gibi alevlenip Dildarn evine doru kotu. (Seid Ahmed 1996: 14).
U hr vaqt dld ygni n Nurini toyi torisid he nim eitmgn edi. O, her
zaman tarlada yaad iin Nurinin dn hakknda hibir ey duymamt.
(Aybek 1980: 78).
Bu almada fiillerde olumsuzluu salayan ek ve yaplar ele alnmaya ve
olumsuzluk ekinin kelime yapmndaki rol zerinde durulmaya allacaktr.
zbek Trkesi edeb dilinde fiillerde olumsuzuluk, -m eki, -ems, yoq , n gibi
yaplarla birlikte vurgu ve tonlama ile salanmaktadr.
-m eki: Bu ek, sadece fillere gelmesi ve olumsuzluk yapmnda kullanlan
dier yaplardan kullanm dairesinin genilii ile ayrlmaktadr. Btn ekimli ve
ekimsiz fillerde olumsuzluk, bu ek yardmyla yaplmaktadr:
Bir qoli myib bolgni n uni hrbiy xzmtg limdi. Bir kolu sakat olduu iin
onu askere almadlar. (Seid Ahmed 1996: 7).
tgn knini unutm, eski rni quritm! Gemi gnn unutma, eski arn
kurutma. (Atasz)
-m eki, geni bir kullanma sahip olmasna ramen maksat zarf fiilinde
kullanlmaz. Bu yapda olumsuzluk, fiilin olumsuz ekliyle, ytgni kelmdi veya
ems yardmyla ytgni kelgn ems eklinde ifade edilir (Hacyev 1973: 103).
Mstakil fiillerde m ekinin kullanmnda bir farkllk yoktur. Ama ana fiil +
yardmc fiilden oluan birleik fiillerde olumsuzluk ekinin kullanm ekilde
olmaktadr:
1. Olumsuzluk bildiren m eki, ana fiile eklenir:
TAS 2002
Kpdn beri undy. Qoli ig brmy qlgn. oktan beri byle. Eli ie varmyor.
(Abdullahanov 1988: 3).
Oyinin xri u boldi. -trt kn ksini kzig krinmy qoy qldi. Dncesinin
sonu u oldu. drt gn aabeyinin gzne grnmez, olur biter. (Seid Ahmed
1996: 13).
2. Olumsuzluk bildiren m eki, yardmc fiile eklenir:
Birdn horb ylb yubrdi. Dilidgi gplrni pksi tolib ketgnidn yt lmsdi.
Birden hngr hngr alayverdi. i ok dolduundan gnlndeki szleri
sylemezdi. (Seid Ahmed 1996: 18).
(Nebi) -Meni keirsiz, ni ytsm, sizni bu fikriizg sir qoil lmymn. (Nebi)
Beni affedin, dorusunu syleyecek olursam, sizin fikrinize hi katlmyorum. (
Yakubov 1993: 113).
3. Olumsuzluk bildiren -m eki, hem ana fiile hem de yardmc fiile
eklenebilir. Bu durumda olumsuzluk deil, kesin bir ekilde olumluluk ifade
edilir:
(Hkimbyv) Dd, endi paxt zavod qurmsk bolmydi. Mdmiki, paxti
boldik, zavodsiz ilc yoq. (Hekim bey) -Baba, imdi pamuk fabrikas kurmazsak olmaz.
(Mutlaka kurmalyz.) Mademki pamuk tccar olduk. Fabrikasz olmaz. (Aybek
1980: 72).
kign it qpmy qoyms. natlaan kpek srmadan brakmaz. (Kesin srr.)
(Atasz)
Olumsuzluk eki, ana fiil + yardmc fiilden oluan birliklerin btnnde
genellikle yardmc fiile eklenmektedir. Ancak, ket-, tal-, yubr- yardmc fiillerine
m olumsuzluk eki eklenmemektedir. Ket-, tal-, yubr- fiilleri, hareketin
glln ifade ettiinden, issib ket-, issib ketmdim, buzib taldi- buzib talmdi,
maqtb yubrdi- maqtmy yubrdi rneklerinde ana fiildeki hareket inkr edilmez,
ket-, yubr- fiilerindeki anlam inkr edilir (Hacyev 1973: 104).
-m ekinin ekimli ve ekimsiz fiillerde olumsuzluk bildirmenin en nemli
yolu olduu yukarda belirtilmiti. m olumsuzluk eki eklenen fiiller, kullanmda
baka anlamlar da ifade edebilir. Bunu balamdan ve vurgudan anlamak
mmkndr.
1. m eki eklenen fiil, tahmin, phe gibi anlamlar da bildirebilir:
Tursunby qayaqlrd yrgn ekn? Ketr ldid krmcn uni barig bslmdi. Bu
knlr dilig rmn bolib qlmsin iqlib. Tursun, nerelerde geziyor acaba?
Giderken kramcan, onu barna basamad. Bu gnler, iine dert olmasn sakn.
(Dert olmu da olabilir.) (Seid Ahmed 1996: 38).
Bu yer ktbxn bolmsin. Buras ktphane olmasn. (Ktphane de olabilir.)
2. Bazen m eki eklenen fiil, olumlu bir anlam da bildirebilir.
(srr) Meng qar, ketm. Qgn biln drdi yengillmydi. zini ig ur. biln
Aynur z
zbek Trkesi Edeb Dilinde Fiillerde Olumsuzluk Kategorisi

51
vunsn. kimlrni vutmgn. (Esrare) Bana bak, derdin hafiflemez. Kendini ie
ver. le teselli olursun. , kimleri teselli etmedi. (Pek ounu teselli etti.) (Seid
Ahmed 1996: 19).
3. m olumsuzluk eki zerine art fiil eki getirildiinde;
a. Olumsuzluk daha da vurgulu ifade edilmi olur:
-Ulusni ori qursin!-dedi Thir.
-Ksft pdlr urumy turlms.
-Zavall halk! dedi Tahir, kt padiahlar savamadan duramuyor. (Kadirov 1988:
3).
b. Nht kelimesi ile birlikte kullanldnda olumsuzluk ile birlikte hayret
ve aknlk bildirir:
Thir dmlrni hr birini siniklb kzdn keirdi. Nhtki ulrni rsid Rbiyni
krgn-bilgn birrt dm bolms?Tahir, adamlarn her birini dikkatle gzden
geirdi. Nasl olur da onlarn arasnda Rabiyay gren bilen bir tane bile adam
bulunmaz? (Kadirov 1988: 106).
(Bbur) niiz pdh bol turib, nhtki sizg yrdm berlms? (Babur)
Kardeiniz padiah olup, nasl olur da size yardm edemez? (Kadirov 1988: 177).
-m olumsuzluk ekinin kelime yapmnda zellikle sfat yapmnda ilek bir
yol olduu sylenebilir. Olumsuz sfat fiil eki ms fiil kk ve gvdelerine
eklenerek sfatlar, zel ve cins isimler yapmtr:
Sfatlar:
dmsevms insan sevmeyen: dmsevms kii nsan sevmeyen kii, bitms-tgnms
bitmez tkenmez: bitms-tgnms yol bitmez tkenmez yol, buzilms
bozulmayan: buzilms dostlik bozulmayan dostluk, bkilms gl: bkilms ird
gl irade, crms ayrlmayan: crms dost ayrlmayan dost, hrms
yorulmayan: hrms kii yorulmayan kii, xuyqms tembel: xuyqms dm
tembel adam, qaytms cesur: qaytms dm cesur adam, qorqms cesur: qorqms
dm cesur adam, lms ebed : lms srlr ebed eserler, lms-yitms ebed:
lms yitms srlr ebed eserler, tms bak iin kr: tms piq kr bak,
zgrms deimez, kesin: zgrms qnun deimeyen, kesin kanun, sezilms
anlalmayan: sezilms istehz anlalmayan alay, sezilr-sezilms anlalmayan:
sezilr-sezilms bd hissedilmeyen esinti, tpilms nadir: tpilms mt nadir ey,
tebs-tebrnms vurdumduymaz: tebs-tebrnms dm vurdumduymaz adam,
yengilms yenilmez. yengilms k yenilmez g, yeb toyms obur: yeb toyms bl
obur ocuk, yetr- yetms az miktarda yetr-yetms budy az miktarda buday.
zel isimler:
Elms erkek ismi, Eslms erkek ismi, Qaytms erkek ismi, lms erkek ve
bayan ismi, lmsy bayan ismi, lmsxn bayan ismi, Sidlms erkek ismi,
Tlms bayan ismi, Tyms erkek ismi.
-ms ekiyle pqonms dikenli ve gzel kokulu iekleri olan bir bitki,
indms sessiz gibi cins isimler ve yz krms bol- gremeyecek kadar kt
olmak fiili de yaplmtr.
ems: Fiillerde olumsuzluk ifade etmenin bir baka yolu er- fiilinin
olumsuzluk eki m ile birleip oluturduu erms > ems eklidir. Bu ekil, hem
fiillere hem de isimlere gelerek inkr bildirmektedir. Ems, olumsuzluk dnda
baka bir anlam ifade etmez ve ekimli fiillerden sadece gn ekiyle yaplan uzak
tgen zeman ve mqi ekiyle yaplan maksad fiilinin olumsuz eklini yapmak
iin kullanlr:
(Abdkr) Men sizg kp df gpirsm hm, lib maqsdimni hli tntirig
muvaffaq bolgn emsmn. Ben size ok defa sylesem de galiba henz amacm
anlatmada baarl olmu deilim. (Aybek 1980: 86).
... polt sndqd Xnzd begimni surti brligini ulrg hm ytmdi. Bu sirni u he
kimg bildirmqi ems edi... ...elik sandkta Hanzade Sultann resmi olduunu
onlara da sylemedi. Bu srrn hi kimseye sylemek istemiyordu... (Kadirov 1988:
16).
ems ekli, sadece fiillere deil, isimlere de gelebilmektedir:
(kbr) Mzax qlypsnmi? Kegin tuxumdn qqan ccmssn-ku? (Ekber)
Dalga m geiyorsun, dnk ocuk deilsin ya? (Abdullahanov 1988: 18).
ems ekli, enin dmesiyle ekleir ve ekimli fiile ya da isme birleik
yazlabilir: krgn emsmn> krgnmsmn, yaxi ems> yaxims.
Men hm nbibini ktt qlmn deb mrimni yigirm yilini bekni stnsig
tkknmn. Ddni ymnlmqimsmn. Ben de Anabibiyi byteyim diye
mrmn yirmi yln beyin eiine feda ettim. Baban ktlemek istemiyorum.
(Askad Muhtar 1982: 32).
Hareket ve hadise, kyasen alnp, birincisinin inkrn ifade etmek iin ems
kullanldnda, ikinci hareketin inkr deil, birinci cmledeki hareketin inkr
ifade edilir:
Hmmsi uru yirs, birli ems, tozib keti he gp ems. Hepsi soy ayrm
yaparsa, birleme deil, ayrlma kanlmazdr. (Askad Muhtar).
Bu durumda ems, fiilin ekimli ekilleriyle de kullanlabilir:
Hci xl indmsdi ems, bd yldi, sqtdi, qarilik qlgn lri hm boldi. Hac
teyze sesini karmad deil, bata alad, szlad, kar olduu zamanlar da oldu. (M.
smailiy) ( Hacyev 1973: 105).
hr zr qant yzgn xavf-xatr sbbmi, qalndrlrni czv biln hu-hulb zikr
tilri vhimli tylr, gy ulr llg hmdu sn oqmqd ems, bilaks, kimgdir
thdid qlmqd edilr. ehrin zerine kanat geren tehlike yznden mi neden,
dervilerin heyecanla hu hu diyerek zikretmeleri, korkun gelir, sanki Allaha hamd
ve sena okumakta deil, tam tersine birisini tehdit etmekteydiler. (Yakubov, 1986: 6).
Aynur z

53
Yok: zbek Trkesi edeb dilinde yok, olumsuzluk ifade eden ems gibi hem
isimlerde de hem de fiillerde inkr iin kullanlmaktadr. Yok, sadece gn eki ile
yaplan uzak tgen zeman ve ytgn eki ile yaplan fiil eklinin olumsuzunu
yapmak iin kullanlr. Bu kullanmda gn ve ytgnden sonra iyelik ekleri
getirilir. Yok, kelime anlamn kaybetmediinden olumsuzluk, -m ekine gre
daha vurgulu olarak ifade edilir:
Fydni tlki baqql urdi. Vy hrmi ninsf! Men bundy moltnini sir krgnim yoq
edi. Kr, tilki bakkal ald. Vay haydut, vay insafsz! Ben byle hilekr hi
grmedim. (Aybek 1980: 40).
(Rislt) Buni he kim tltytirgni yoq edi. zi -trt kndn beri altirq bolib
yribdi. (Risalet) -Bunu hi kimsenin nazlandrd yok. Kendi kendine drt
gnden beri bir tuhaf hlde geziyor. (Seid Ahmed 1996: 20).
Fiilin gn ile yaplan ekli ve ahs eklerinden sonra eklendiinde i ve
hareketin belli bir derecesinin gerekleebildiini, ancak bunun hareketin tamam
olmadn bildirir:
(Rsulcn) -U yqlrg hli lgrgnim yoq. Bqa hmm xocliklrni ylnib qdim.
(Resulcan) O taraflara henz yetiemedim. Baka btn iletmeleri dolatm.
(Abdullahanov 1988: 18).
Yok kelimesi, olumsuz bir cmlede kullanldnda olumsuzluk deil,
olumluluk daha kuvvetli bir ekilde ifade edilir:
Lekin tarixiy bidlrg birn belgi qoyilmgni rayon ziylilrini rncitmy ilci yoq.
Ama tarih abidelere herhangi bir iaret koyulmamas, blge aydnlarn incitmeden
brakmaz. (Mutlaka incitir.) (Mirmuhsin 1989: 182).
Yok kelimesinin gn ve ytgn ekiyle yaplan fiil ekillerinin inkrn
bildirdii yukarda belirtilmiti. Ancak baz durumlarda ile yaplan hazirgi kelesi
zemann da olumsuzluunu bildirebilir:
kbr topp-tori Rayicrakomg brib, arxtektorlr blimini bqara blydi Bu birvg
yqadi, birvg yoq. (Birvg yqmydi.) Ekber, dosdoru Blge cra Komitesine
gidip Mimarlar Blmn ynetmeye balad. Bu, bazlarnn houna gider,
bazlarnn gitmez. (Abdullahanov, 1988: 19).
N: zbek Trkesi edeb dilinde bu ekil, tekrar olarak kullanldnda
fiillerde olumsuzluu bildirmektedir. Dier olumsuzluk bildiren yap ve eklerden
farkl olarak n, kelimeden nce gelmektedir:
Men qlmizni ertngi qyfsini oylymn, gyni,-dedi u qziib,-bu fikr tinlik bermy
qoygn. N uyqumd rmim br, n ongimd... Ben, kymzn sonraki
grnn dnyorum, arkada dedi o, heyecanla. Bu dnce rahat vermiyor.
Ne uykumda huzurum var, ne uyankken... (Abdullahanov, 1988: 20).
(zmcn) hmq. Seng kim qoyibdi iini! psig tn qldi. Uni rsv qlibsizlr.
N gpg kirdi, n i buyurs qldi. (Ezamcan) Ahmak. Sen kim imek kim!
Ablasna sitem etti, onu rezil etmisiniz. Ne lf dinliyor, ne i buyursan yapyor.
(Seid Ahmed 1996:. 20).
Baz kaynaklarda inkr bildiren n kullanldnda fiilin olumlu olmas
gerektii belirtilse de bu kesin bir kural deildir. ounlukla n ile birlikte fiil
olumlu olur ama olumsuz kullanld durumlar da vardr:
rquvuqd dmlr be kndn beri n ig qlmy, n uxllmy dengiz yqasid
ymldi. grkuvukda insanlar be gnden beri ne ie kyor, ne uyuyor, deniz
boyunda toplanyorlar. (Askad Muhtar) (Hacyev 1973: 111).
zbek Trkesi edeb dilinde olumsuzluk ifade etmede yukardaki ek ve
yaplar dnda soru bildiren yaplar ile tonlama da ok nemlidir. Soru bildiren
yaplarn bazlar, her ne kadar olumlu olsa da olumsuzluk bildirmektedir:
Qaysi kni nsi eri Tcikistng ketibdi, deb gp tpib keldi. Nim bir sfr gastrolg
brms, birv urirmidi? Bir gn annesi, kocan Tacikistana gitmi diye bir lf
getirdi. Ne yani, bir sefer turneye gitmese birisi kavga m eder? (Etmezler.)
(Haimov 1992: 111).
(Rislt) Ertmi-indin Dildr lbtt ketdi. Bist-baalini ipirib, yni ipiydm qlib
ketdi. Y mrini bevlikd xazn qlrmidi? (Risalet) Yarn birgn Dildar,
mutlaka gider. eyizini meyizini toplayp, evi boaltp gider. Gen mrn dullukla
hazan eder mi? (Etmez.) (Seid Ahmed 1996: 27).
Sonu olarak, zbek Trkesi edeb dilinde olumsuzluk ifade eden ekiller,
ok olmakla birlikte bir sistem oluturanlar, m, ems ve yok gibi ek ve yaplardr.
-m eki, ekimli ve ekimsiz fiillerde olumsuzluu bildirmenin yan sra kelime
yapmnda zellikle sfat yapmnda da ilek saylabilir. Yok ve ems, hem fiillerde
hem de isimlerde olumsuzluu ifade etmekte ve leksik anlamn
kaybetmediinden olumsuzluu daha vurgulu olarak bildirmektedir.
Kullanlan transkripsiyon iaretleri:
: Yuvarlak syleyie meyilli /a/ sesi. x : Grtlak /h/ sesi
e : Kapal /e/ sesi. : Art damak /g/ sesi.
: Ak /e/ sesi.. q : Art damak /k/ sesi.
: Nazal /n/ sesi
Kaynaklar
ABDULLAHANOV, C., (1988). Hanedan, Takent.
ASKAD, M., (1982). inar, Takent.
AYBEK, (1980). Kutlug kan, Takent.
BEGMATOV, E., (1991). zbek ismleri, Takent.
ERGN, M., (1997). Trk Dil Bilgisi, stanbul.
FAHR, K. vd., (1957). Hazirgi zeman zbek tili, Takent.
GULAMOV, E., (1954). Fel, Hazirgi zeman zbek tili kursiden materialler, Takent.
Aynur z

55
HACIYEV, A., (1973). Fel, Takent.
---, (1985). Lingvistik terminlerning izahli lugati, Takent.
HAMOV, ., (1992). Behar kaytmeydi, Takent.
KADROV, P., (1988). Yulduzli tnler, Takent.
KOKLYANNOVA, A. A., (1963). Kategoriya vremeni v sovremennom uzbekskom yazke, Moskova.
KUNGUROV, R., THANOV, A., (1969). Obratny slovar uzabekskogo yazka, Semerkant.
KONONOV, A. N., (1960). Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazka, Moskova
Leningrad.
MRMUHSN, (1989). ldizler ve yeprakler, Takent.
MRZAYEV, M., vd., (1970). zbek tili, Takent.
zbek tili grammatikas I, (1975). Takent.
zbek tilining izahli lugati I-II, (1981). Moskova.
SARIMSAKOV, B., vd., (1984). zbek halk makalleri, Takent.
SED AHMED (1996). Ufk, Takent.
SLEYMANOV, A. H., vd., (1962). Fel zemanleri, Takent.
AABDURAHMANOV, ., vd., (1980). Hazirgi zbek edebiy tili, Takent.
TURSUNOV, U., vd., (1992). Hazirgi zbek edebiy tili, Takent.
YAKUBOV, A., (1986). Ulugbek hazinesi, Takent.
YAKUBOV, N., (1993). Can, Takent.

Trkmen ve Trkiye Trkesinde Baz Ortak Adlarn
Anlam Farkllklar zerine
Seyitnazar Ernazarov
Kelime blklerinin miktar bakmndan en ok szc, dolaysyla kavram
alanlarn ieren isimlerin ounluu, ayn bir yaz dili grubuna ait olan Trkmen
ve Trkiye Trkesinde genellikle benzer leksikal anlamlarda kullanlmaktadr.
Bu kelimelerin birou ise iki yaz dili iin de ortaktr. Ancak bu, btn isimlerin
ekil ve anlam bakmndan her iki yaz dilinde de olasl anlamna gelmez. yle
ki; isimlerin birou, mny anlatmak iin her dilin kendi kelime hazinesinde
bulunan, bazlar ise yabanc dillerden alnm olan kelimelerle ifade edilmektedir.
Mesel,
aar-anahtar, atk-torun, asman-gkyz, av-zehir, ayal-kadn, aydm-trk, ark, bedre-
kova, bice-kura, cora-kz arkada, arva-gebe, iit-ekirdek, ilim-ttn, sigara, damak-
boaz, grtlak, doan-karde, eek-ene, gant-eker, gurcak-bebek, garavul-beki, garnda-
akraba, gay-makas, gonamlk-mezarlk, gvrm-hacim, hasl-rn, mahsl, hoa-baak,
salkm, hovp-korku, tehlike, hvdi-ninni, rm-inan, hurafe, s-koku, ss-scak, ial-casus,
iee-barsak, ilik-dme, ilik-fiil, kir-havu, kerep-a, kv-ayakkab, kyze-gm,
kp, man-araba, mak-egzersiz, matal-bilmece, mesge-tereya, narpz-nane, nebit-petrol,
neir-yayn, noyba-faslye, olca-ganimet, orun-yer, derece, otl-tren, nm-rn, mahsul,
nmilik-retim, smlik-bitki, yken-akcier, pata-pamuk, pntk-tomurcuk, pil-krek,
pki-top, prs-tomruk, rezin-lastik, sak-nbeti, beki, salt-vergi, sapak-ip, iplik, sapak-
ders, sayavan-emsiye, selle-sark, setir-sra, srkav-hasta, simap-civa, sumka-anta, sle-
yulaf, ah-boynuz, aha-dal, al-pirin, ar-kre, emal-rzgr, erebe-tuzlu su, kaf-dolap,
le-pirin lapas, taan-sacayak, temil-leke, tekce-raf, temen-byk ine, temene-toplu
ine, temmki-ttn, tor-a, tuzak, trme-hapishane, ukp-yetenek, kabiliyet, uru-sava,
mr-sis, ns-dikkat, yaday-durum, yab-dii at, yekegapan-yaban domuzu, yelim-tutkal,
ynak-toplant, ylr-glmseme, zat-eya, ey, zer-yaldz, altn, zey-rutubet vb.
Buna karn sz konusu yaz dillerinin kelime hazinesinde kullanlan ortak
leksikal birimler, nicelik bakmndan daha geni bir szlksel alan
kapsamaktadr. Bu, sz konusu yaz dillerinin birbirine olan yaknlnn
ifadesidir. Tabi ki deiik corafyalarda yerlemesi, birbirleri ile ilikilerinin
yzyllarca olmamas, sz konusu yaz dillerindeki birok ortak leksikal-ilevsel
birimlerde baz fonetik farkllklarn kullanmna da yol amtr. Mesel,
alma-elma, atr-tr, barmak-parmak, basanak-basamak, beyni-beyin, bezeg-bezek, calbar-
alvar, cbi-cep, cbt-ift, al-akl, arh-ark, rmak-sarmak, bk-ubuk, y-ivi,
damca-damla, dodak-dudak, dvlet-devlet, duralga-durak, duz-tuz, dye-deve, drnak-trnak,
dne-tane, dim-adm, gam-kam, ganat-kanat, gapla-kaplan, garpz-karpuz, go-
TAS 2002
Trkmen ve Trkiye Trkesinde Baz Ortak Adlarn Anlam Farkllklar
zerine
57

komu, geelge-geit, gvre-gvde, guna-gonca, gudrat-kudret, ie-ine, iym-yem, hovl-
avlu, kaz-kat, kapasa-kafes, karta-harita, kebelek-kelebek, keyp-keyif, kirey-kira, kl-
gnl, mive-meyve, mukdar-miktar, nat-nakit, nokat-nokta, ourga-omurga, ovlak-olak,
oynava-oyuncak, y-ev, pelte-fitil, pak-bak, prd-fslt, pisse-fstk, pota-posta, pos-pas,
sahpa-sayfa, sallanak-salncak, soap-sevap, sbse-sprge, szg-szge, ayat-ahit,
ert-art, etdal-aftali, terezi-terazi, tirsek-dirsek, tovan-tavan, tovuk-tavuk, tpe-tfek,
tydk-ddk, tyklik-tkrk, tagma-damga, tahya-takke, uar-uak, tk-t, vat-
vakit, vezipe-vazife, yang-yakt, yee-yenge, zncr-zincir, zeytun-zeytin vb.
Bu ekildeki fonetik bakmdan biraz farkl veya ayn olan leksikal
birimlerimizin genellikle ayn bir anlamda kullanld grlmektedir. Ama
bunlardan bazlarnn sz konusu yaz dillerinde deiik anlamlar ve nanslarn
ifade ederek, anlamsal-ilevsel bakmdan ayn dil ortamlarndaki farkl
ilevselliine de rastlanmaktadr. te bizi ilgilendiren de ortak leksikal
birimlerimizin farkl biimlerdeki kullanmdr.
Trkiye Trkesindeki para kelimesinin leksik karl, Trkmen Trkesinde
pul kelimesi ile ifade edilmektedir. Trkmencede de para kelimesi, aktif olarak
kullanlmaktadr. Ancak Trkmen Trkesinde para kelimesi, yaptrlmak istenen
bir ite yasa d kolaylk salanmas iin bir kimseye verilen rvet anlamn ifade
etmektedir. Trkmen Trkesindeki para kelimesinin ifade ettii anlamnda
kullanlan pul kelimesi ise, Trkiye Trkesinde birok anlam iermektedir. Trke
Szlkte gsterilen dokuz anlamndan ikincisi, Eskiden kullanlan akeden
kk metal para olarak nitelendirilen pul sznn kullanm da para ile ilgilidir.
Dier ncs ise, Baz giysilerde ss olarak kullanlan parlak, incecik,
genellikle metal levhack mnsn ve altnc leksikal karlk olan Zool.
Balklarn, srngenlerin ve baz kularla memelilerin vcudunu kaplayan
boynuzsu, sert levhack anlamn, sz konusu szcn Trkmen Trkesindeki
uygun leksikal anlam alanlaryla badatrmak mmkndr. nk
Trkmencede Trke Szlkten getirilen pul sznn bu anlamnn hepsi bir
eit gm paray belirten tee kelimesi ile ifade edilmektedir. Tarihi bakmdan
Ruslarn 20 kpklk para biriminin deerinde olan tee kelimesi, sonradan
Bamsz Trkmenistann metal parasna da verilen bir addr. Bazen
Trkmencede bir metal para adn belirten ay kelimesi de bu anlamlarda
kullanlabilir. Genellikle de kadn giysilerinde ss olarak yer alan pulu anlatmak
iin ay kelimesi aktif kullanlmaktadr. Ancak balk pulu sadece balk teesi
eklinde ifade edilmektedir. Pul kelimesinin Trkiye Trkesindeki posta pulu,
damga pulu mns, Trkmen Trkesinde Rusadan geen marka kelimesiyle
anlatlmaktadr: Pota markas.
Sz konusu yaz dillerindeki baz akrabalk kavramlarn belirten terimlerde
de anlam farkllklarna rastlanmaktadr. ocuun dnyaya gelmesinde etken bir
rol stlenen erkein ad Trkiye Trkesinde babadr. Trkmen Trkesindeki
baba kelimesi ise, ocuun annesinin babasn anlatmaktadr. Trkmen yaz
dilinde Trkiye Trkesindeki baba kelimesi yerine ilk hecesi uzun sylenen kaka
akrabalk terimi kullanlmaktadr. Bu anlamda baz Trkmen azlarnda dde
kelimesine de rastlanmaktadr. Trkmen yaz dilinde ve Teke aznda dde
akrabalk terimi, ocuun babasnn kardeini anlatmaktadr. Trkiye
Trkesindeki ilk hecesinde uzunluk olmayan dede terimi ise, babann veya
annenin babasn anlatmak iin kullanlmaktadr. Derleme Szlnde (C. IV, s.
1397) dede szcnn 1) Gen baba ve 2) Aabey anlamlar gsterilmektedir.
Daha ilginci ise, bu szlkteki (C. VIII, s. 2599) kaka sznn 1) Byk karde, 2)
Erkek karde ve 3) St karde anlamlarnda azlardaki kullanmdr.
Trkiye Trkesindeki karde kelimesine, Trkmen Trkesinde garda
eklinde benzer anlamda rastlanmaktadr. Ancak Trkmencede garda
kelimesinin kullanm alan ok dar olup, bunun yerini genellikle doan szc
almaktadr. Trkiye Trkesinde kullanlan doan leksikal birimi ise,
Trkmencedeki lan kelimesinin mnsna uygun den bir yrtc kuun adn
belirtmektedir.
Trkmen Trkesindeki kk yataki olan veya kz anlatan aa
kelimesinin anlam, Trkiye Trkesi kelime hazinesinde ocuk ile ifade
edilmektedir. Tabi Trkiye Trkesinin azlarnda ocuk, bebek anlamndaki
aa kelimesine rastlanmaktadr. (Bkz. Trke Szlk, s.421). Bunlara karn
Trkmen Trkesindeki aktif kullanmda olan cocuk kelimesi, domuz yavrusunu
anlatmak iin kullanlmaktadr. Sz konusu anlamsal-ilevsel benzerlik, Trke
Szlkteki (s.1430) kk sfatnn isim olarak ocuk anlamndaki dokuzuncu
mns, Trkmen Trkesindeki gck ismi ile karlatrldnda da
grlmektedir. yle ki; Trkmencedeki gck kelimesi, kpek yavrusunu
anlatmaktadr. Trkiye Trkesinin baz azlarnda kk szcnn kuka
kelimesi ile eanlaml olan kpek yavrusunu anlatmak iin kullanld, Derleme
Szlnde (C. VIII, s. 2989, 3024) gsterilmektedir. Esasnda sz konusu yaz
dillerinde ortak leksikal birimlerimiz olan it ve kpek kelimelerinin kullanm
alanlarnda da farkllklar vardr. Trkmen Trkesinde it kelimesi, ok geni bir
leksikal anlam alanna sahiptir. Kpek kelimesi, sadece bunun erkei iin
kullanlmaktadr. Trkiye Trkesinde ise kpek kelimesi geni anlam alanna
sahiptir. Buna bal olarak treyen kpekayas, kpekbal, kpek dii, kpekkuyruu
gibi birleik kelimeler de nicelik bakmndan ok geni bir kavramsal alan
bildirmektedir. Ancak it kelimesi ile ilgili sylenen ataszleri de az deildir.
Sz konusu yaz dillerinde hayvan adlarn belirten baz ortak leksikal
birimlerimizin de farkl anlamlardaki kullanlna rastlanmaktadr. Mesel,
zerine
59

Trkmen Trkesindeki keyik kelimesi ile Trkiye Trkesindeki geyik szc,
ayn bir hayvan adn ifade etmek iin kullanlmamaktadr. Kagarl Mahmudun
Divan Lugatit-Trknde (I, 26-16, 155-28, II, 8-27120-15, III, 168-10, 168-16) eti
yenen yaban hayvan anlamnda olan keyik, Trkmen Trkesinde Trkiye
Trkesindeki ceylan belirten hayvann, Trkiye Trkesindeki geyik ise
Trkmencedeki suun adl hayvann adn belirtmektedir. Yrtc, etil, memeli
hayvan olan kurdu anlatmak iin Trkmen Trkesinde gurt, br ve mcek
leksikal birimleri eanlaml kelimeler olarak kullanlmaktadr. Gurt ve bri
kelimeleri ile karlatrldnda mcek szc daha geni kullanm alanna
sahiptir. Trkiye Trkesinde ise, bu hayvan sadece kurt kelimesi ile
anlatlmaktadr. Trkiye Trkesindeki ikinci bir yumuak vcutlu, uzun gvdeli,
omurgasz, bacaksz, ayaksz veya ok ilkel ayakl kk hayvan belirten kurt
kelimesi, Trkmen Trkesinde de gurt eklinde gemektedir. Trkmen
Trkesinde sz konusu hayvann baz trlerini ifade etmek iin guruk kelimesi
de kullanlmaktadr. Trkiye Trkesinin kelime hazinesinde bu anlamda bcek
kelimesi yer almaktadr. Bcek eklem bacakllarn, alt bacakl, ou kanatl ve
vcutlar ba, gs, karn olarak eklemlerden olumu hayvan snfna verilen
bir addr. Trkmen Trkesinde de mcek kelimesinin ok az da olsa ayn
anlamdaki kullanlna rastlanmaktadr. (Bkz. Trkmen Dilini Szli, 1962,
s.449). Ancak genellikle mcecik veya mr-mcek ekilleri yaygndr.
Trkiye Trkesindeki bir evcil veya yaban hayvan anlatan kedi adnn
leksikal karl, Trkmen Trkesinde piik kelimesi ile ifade edilmektedir. Piik
ad, Trkiye Trkesinin birok aznda pisik, pusuk, psk, pssk, pisigen
varyantlarnda kullanlmaktadr (Derleme Szl C. IX: 3460-3461). Trkiye
Trkesindeki kedi kelimesini hatrlatan kdi ad, Trkmencede ok aktif
kullanlan bir sebze ismidir. Trkiye Trkesinde bu sebze ad, kabak leksikal
birimi ile ifade edilmektedir. Trkiye Trkesinin Karakoyunlu, Idr-Kars
azlarnda bu mnda kado isminin kullanld Derleme Szlnde (C. VIII, s.
2591) gsterilmektedir.
Sz konusu yaz dillerinde bir bitkiyi veya meyveyi belirten erik leksikal birimi
de deiik anlamlar ifade etmektedir. Trkmen Trkesindeki erik isminin
karl Trkiye Trkesinde kays, Trkiye Trkesindeki erik kelimesinin
karl ise, Trkmencede garal olacaktr. Trkiye Trkesindeki biber
Trkmencede bur ismi ile anlatlmaktadr. Trkiye Trkesindeki kara biber,
krmz biber, dolmalk biber kelimeleri, Trkmen Trkesinde gara bur, gzl bur ve
bolgar bur (bulgar bur) eklinde kullanlmaktadr. Sz konusu yaz dillerinin
ikisinde de bur ortak leksikal biriminin benzer ve deiik anlamlar mevcuttur.
Bur isminin astrolojik anlam, dillerin ikisinde de benzerdir. Ancak Trkmen
Trkesindeki birbirini kesen iki izginin, iki dizlemin oluturduu ay, iki
duvarn birletii girintili veya kntl yeri belirten bur kavram, Trkiye
Trkesinde ke kelimesi ile anlatlmaktadr. Trkmenlerin byk airi
Mahtumkulu:
Gulak salp, bir kede oturdm,
Ber-h-bermi, al-ha-alm bu dny.
(Matmgul, Saylanan Eserler, Aabat, 1983, C. II, s. 39)
diyerek, ke adn Trkiye Trkesindeki anlamna gre kullanmtr. Ama
Trkiye Trkesindeki kale duvarlarndan daha yksek, yuvarlak, drt ke veya
ok keli kale kntsn anlatan bur kelimesi, Trkmen Trkesinin kelime
hazinesinde bulunmamaktadr. Sz konusu kavram alan Trkmencede banya,
di kelimeleri ile ifade edilmektedir. Trkiye Trkesindeki yukarda geen ke
kelimesi ise, Trkmen Trkesinde ke eklinde kullanlmaktadr.
Trkmencedeki ke leksikal birimi Trkiye Trkesindeki sokak kelimesinin ifade
ettii anlamna gelmektedir.
Sz konusu yaz dillerindeki baz yemek adlarnda da bir takm farklar
grlmektedir. Mesel, iki dilde de aktif kullanmda olan brek kelimesi, farkl
yemekleri anlatmaktadr. Trkiye Trkesindeki brek szcnn szlksel
karl, Trkmencede gutap kelimesi ile ifade edilmektedir. Trkmenlerin brei,
Trkiyede hazrlanan mantnn hacim bakmndan olduka byk olan bir
yemek trnn addr. Trkmenlerin mants ise, zel bir tencerede deiik
ekilde hazrlanan bir yemek trdr. Undan yaplm hamurun frnda, tandrda
piirilmesiyle hazrlanan esas yiyeceimiz olan ekmek Trkmen Trkesinde rek
ad ile bilinmektedir. Baz Trkmen azlarnda nan kelimesi ile de
adlandrlmaktadr. rek ismi, Yomut lehesinin bat aznda ince hamurun
yada kzartlmasyla yaplan ve Trkmen yaz dilinde elpek ad verilen yiyecek
anlamna gelmektedir. Trkiye Trkesinde de rek ismi mevcuttur. Az yal,
bazen ekerli ve yumurtal, gevreke bir hamur iinden elde edilen bu rek,
Trkmencede kke veya kledir. Sz konusu yaz dillerinde eker kelimesinin
kullanmnda da ilgin anlatm farkll grlmektedir. Trkiye Trkesindeki
eker kelimesi ok geni bir anlam alanna sahip. Trkmencedeki eker ise Trkiye
Trkesindeki ekerlerin sadece bir trnn addr. Bu anlamda Trkmencede
eanlaml gant kelimesi de kullanlmaktadr. Trkmen Trkesinde Trkiye
Trkesindeki eker kelimesinin anlamn esasnda sfat olan, sonra
substantivleen, yani adlaan syci ismi anlatmaktadr. Aynen bunun gibi,
Trkiye Trkesindeki aslnda sfat olan tatl kelimesi ekerle veya ekerli eylerle
yaplan yiyeceklerin ad olarak bilinmektedir. Trkmen Trkesindeki datl
kelimesi ise, sadece sfat olarak lezzetli, tatl anlamn ifade etmektedir.
zerine
61

Sz konusu yaz dillerinde baz kyafet belirten ortak isimlerimizde de mn
farkllklarna rastlanmaktadr. Trkiye Trkesinde kyafet anlamndaki klk
kelimesi Trkmencede glk eklinde kullanlmaktadr, ancak belirttii anlam,
kyafetle ilgili olmayp, Trkiye Trkesindeki e anlaml olan huy, karakter
kelimelerinin anlamn ifade etmektedir. Trkiye Trkesinde baa giyilen
giysinin ad balk kelimesi iledir. Sz konusu balk ismi, bundan baka da bir ok
anlamlara sahiptir (Trke Szlkte 7 anlam gsterilmektedir, s. 240).
Trkmencede ise, baa giyilen genel nesnenin ad telpekdir. Ancak Trkmen
Trkesinde de aktif kullanma sahip olan balk isminin temel anlamnn Trkiye
Trkesindeki bir kurulun, toplantnn, dairenin bakann belirten bakan isminin
anlamna uygun dt grlmektedir. Pla, trenkot gibi st giysilerin baa
giyilen blmnn Trkmencede balk olarak adlandrlmas ok ilgintir.
Trkiye Trkesindeki ceket altna giyilen kolsuz ve ksa giysiyi belirten yelek
ismi, Trkmen Trkesinde yesiz olarak bilinmektedir. Trkmencedeki yelek ismi
ise, ku tyne verilen addr.
Sz konusu yaz dillerinde baz doa olaylarnn adlarn ifade eden isimlerde
de anlam farkllklarna rastlanmaktadr. Buna ya ve yamur isimleri rnek
olabilir. Trkiye Trkesinde ya kelimesiyle ifade edilen ismin anlam,
Trkmen Trkesinde yamr, Trkmen Trkesinde ya kelimesiyle ifade
edilen ismin anlam ise, Trkiye Trkesinde yamur ismi ile verilmektedir. Yaz
kelimesinin anlatt mevsim de sz konusu yaz dillerinde ayn deildir. Yaz
ismi, Trkiye Trkesinden farkl olarak, Trkmen Trkesinde ilkbahar
anlatmaktadr. Buna karn yaz mevsimi, Trkmencede tomus ismi ile ifade
edilmektedir. Iklm ismi, ada Trkmencede lke, diyar anlamna gelmektedir.
Trkiye Trkesinde de iklim ismi, eskiden bu anlamda kullanlmtr. Ancak
ada Trkiye Trkesinde sz konusu kelime, hava yuvar olaylarnn
ortaklaa gerekletirdikleri etkilerin uzun yllarn ortalamasna dayanan durumu
anlatmaktadr. Trkiye Trkesinde yaam, dirim, mr gibi birok anlam
nanslarn ieren hayat ismine karlk olarak Trkmencede durmu ismi
kullanlmaktadr. Trkmen Trkesinde avlu veya avlu duvarn veya bir yerin
evresine balktan, tuladan veya ahaptan yaplan duvar belirten hayat
kelimesinin avlu anlam, Trkiye Trkesinde de vardr. yle ki, Trke Szlkte
(s.965) bu kelimenin baz azlarda balkon ve sundurma anlamnda kullanld
gsterilmektedir.
Sz konusu yaz dillerinin kelime hazinesinde yer alan yatak szc de
deiik anlamlarda kullanlmaktadr. yle ki; Trkmen Trkesinde hayvan
srlerinin barndrld al kavramn ifade eden yatak kelimesi, Trkiye
Trkesinde birok deiik mny anlatmaktadr. Bunun uyumak, zerinde
yatlabilecek eyay anlatan karl, Trkmencede dek, deke kelimeleri ile
ifade edilmektedir. Trkiye Trkesinde dek kelimesi de belirli bir lekte sz
konusu kavram alann iermektedir. Trkiye Trkesindeki mis kelimesi gzel
kokulu bir maddeyi ifade etmek iin kullanlrken, Trkmen Trkesindeki mis
kelimesi bakr madenini anlatmaktadr. Trkmen Trkesindeki sim kelimesi metal
tel anlamna gelirken, Trkiye Trkesindeki eskiden gm anlamnda
kullanlan sim kelimesi gm grnnde ve parlaklnda olan iplik addr.
Trkmencedeki kz istemek iin kz evine gnderilen kii, dnrc anlamn ifade
eden sav kelimesi, Trkiye Trkesinde savc eklinde ve devlet adna ve
yararna davalar aan, kamu haklarn ve hukuku yerine getirmek zere yarg
katnda sanklar konuturan grevliyi anlatmaktadr. Trkmencede bu anlamda
Rus dilinden alnan prokuror kelimesi kullanlmaktadr. Bunlardan baka sz
konusu yaz dillerinde ortak kelimeler olarak belirlenebilen yke-fke, gahar-kahr,
yazc-yazar, p-p-hapa, oy-oy-ses, uval-halta-uval, kine-kin, hat-hat-yol, oda-ota-
adr, saak-seek, sofra-supra, krsi-krs-tribuna-sandalye gibi szcklerin
kullanlmasnda baz anlam farkllklar grlmektedir. Bylece daha geni bir
ekilde sz konusu yaz dillerindeki ortak leksikal birimlerin szlksel-anlamsal
yaplanmalar ve bunlarn cmle iindeki kullanm zellikleri ele alnarak,
kapsaml bir bilimsel alma yaplabilir.
Genel olarak yle bir sonuca varmak mmkndr: En yakn akraba dil
ailesinde yer alan sz konusu yaz dillerinin ortak szcklerinin benzer veya
deiik anlamlarda kullanlmakta olduunun belirlenmesi, hem Trk yaz
dillerinin eitim ve retimi hem de Trk szlklnn geliimi asndan
yararl olacann kansndayz.
Kaynaklar
Derleme Szl, C. IV., VIII, IX, Ankara: TDK Yayn.
HAMZAYEV, M. Y., (1962). Trkmen Dilini Szli, Agabat.
KAGARLI MAHMUT, Divan Lugatit-Trk I, II, III, (ev.: Besim ATALAY), Ankara: Trk Dil
Kurumu Yayn.
Matmgul, Saylanan Eserler, II., Aabat 1983.
Trke Szlk, Ankara: TDK Yayn.

Trkmen Trkesinde Alt Anlamllk (Hyponymy)
Melek Erdem
1. Giri
Alt anlamllk konusu genellikle bir kelimenin anlam erevesi iinde ele
alnmaktadr. Lyons leksikal parann anlamn, dier paralarla balantl
ekilde, anlam ilikilerinin bir btn seti olarak kabul eder (1983: 382). Lyonsa
gre paralar, paradigmatik ve sentagmatik olarak yani dey ve yatay ilikiler
iinde olabilirler. Dolaysyla; Lyons, e anlamllk, alt anlamllk ve ztlk
kavramlarn anlam ilikileri iinde deerlendirmitir. Lyonsa gre bunlar, sz
varlnn yaplanmasnda anlamn en temel paradigmatik ilikileridir (1983 : 383).
Alt anlamllk da sz varlnn yapland en temel paradigmatik ilikiler
arasndadr (Lyons 1983: 404). Lyons alt anlamllk teriminin terim olarak yeni
olsa da kavram olarak yeterince geleneksel olduunu, btn dillerin sz
varlklarnn dzenlenmesinde, kurucu ilkelerden birisi olarak kabul edildiini ve
sk sk kapsama (inclusion) olarak anldn belirtmektedir (1983: 404).
Alt anlamllk ilikisi, yani; daha zel bir terimin daha genel bir terim iinde
kapsanmas, baz anlam bilimcilerce kmeler mant asndan dzenlenmitir.
Buna gre mesel; iek kmesi lale kmesinden daha genitir ve onu ierir. Lale,
meneke, gl ve benzerleri, iek sznn alt terimi (co-hyponym) olmakta ve
buna karlk da mesel; krmz rengi kendi iindeki trler asndan bir st
terim (superordinate) olmaktadr. Lyons ayn zamanda her bir terimin ayn
balam iinde kendi yerine geebildiini ve kendisiyle e anlaml olduunu da
belirtmektedir (1983: 405-406).
Palmer da bir dilde ayn terimin, hiyerarinin birka yerinde grnebildiini
ve bunun da sz konusu kelimenin ok anlamllndan kaynaklandn
belirtmektedir (2001: 94-95).
Bir dilin sz varlnn, en genelden en zel kategoriye doru ilerleyerek
aamal, sralamal bir snflandrma asndan tanmlanma imkn, birok anlam
bilimcinin ilgisini ekmitir. Alt anlamllk ilikisi yoluyla sz varlnn aamal
olarak dzenlenmesinde en nemli etmen, o dilin kullanld kltrn yapsdr.
nsan rn olan nesnelere gnderimde bulunan kelimelerin, gnderimde
bulunduklar nesnelerin amac veya tabi fonksiyonlar dnda
tanmlanamayacaklar bir gerektir: Mesel, ev insanlarn yaadklar yapdr.
Ama bu, yalnz insan merkezli deil, (insann genel ilgi ve deerlerine gre
TAS 2002
dzenlenen) kltr balantl olan (deiik kurumlarn belli kurum ve
uygulamalarn yanstan) sz varlnn btn iin de dorudur (Lyons 1983: 407).
Lyons, badamazlk ve alt anlamllk kavramlarn birlikte deerlendirerek,
badamazln cmleler arasnda elikililik ilikisine dayanlarak tanmnn
yaplabileceini belirtmektedir: Mes.; X krmz bir apka giyiyor cmlesi, X yeil
(mavi, beyaz vb.) bir apka giyiyor cmlesini rtl olarak reddeder. Bu adan renk
terimleri bir dizi badamaz leksikal unsur meydana getirirler (1983: 408).
Grld zere, konunun alan teorileriyle olduka yakndan ilgisi vardr. Bu
alan teorileri iinde en mehur olan Trierin bir dilin iki farkl dnemini birbiriyle
karlatrarak yapt almadr (Palmer 2001: 90).
Palmer alan teorisinin byk lde Saussuren deer anlayndan
kaynaklandn belirterek, Saussuren, hibir pozitif terimin bulunmad,
sadece farkllklarn bulunduu grn vurgulamakta ve mes.; ng. sheep
koyun kelimesinin bir bakma Fr. mouton [muton] koyun kelimesinden farkl bir
deere sahip olduunu, bunun nedeninin de ngilizcede ayn zamanda mutton
koyun eti kelimesinin de bulunmas olduunu sylemektedir (2001: 89).
Btn bu almalarda bir semantik alana blnen belli bir snfn unsurlarna
atf yapan bir kelimeler listesi buluruz. Fakat hemen her snflamada, sz edilen
kelimelerin badamaz (incompatiple) olduu grlr. Bu adan bakldnda
arpc rneklerin grld bir kavram listesi de renk adlardr. Palmer,
Hjelmslevin almalarna istinaden, renk adlarnn haftann gnleri veya bir yln
aylar gibi yanstlmadn belirtmitir (2001: 92-93). Buna karlk, Trkede renk
adlarnn ayrntl bir sistemini grrz (Aksan 1978: 89-90; Aksan 2000: 148-150).
Alman dilci I. Laude-Cirtautas da deiik Trk lehelerinde renk adlarnn ne
kadar eitli olduunu gstermi, zellikle yalnzca belli hayvanlar iin kullanlan
renk adlar ve tonlarnn varlna dikkati ekmitir (Laude-Cirtautas 1960).
Laude-Cirtautasa gre, Trk lehelerindeki renk adlar: her maddeye uyanlar
ve belli nesnelere (zellikle hayvanlara, hatta insanlarn sa, deri ve gzlerine)
bal olarak kullanlanlar eklinde iki blme ayrlabilmektedir (Aksan 2000: 58).
Lyons da ng. brother ve sister kavramlarn rnek gstererek, ngilizcede
karde eklinde bir st terim olmadn, buna karlk Trkede karde
kelimesinin olduunu, cinsiyeti ayrmak gerektiinde ise buna gre kz karde
veya erkek karde ayrmnn yapldn belirtmektedir (Lyons 1983: 410).
Bunun gibi, ngilizcede teklik 3. ahs iin de bir st terim yoktur.
2. Trkmen Trkesinde Alt Anlamllk
Alt anlamllk ilikisi, yani; daha zel bir terimin daha genel bir terim iinde
kapsanmas veya daha genel bir terimin iindeki trlerin eitlilii, Trkmen
Melek Erdem

65
Trkesinde olduka geni olarak karmza kar. Trkmen Trkesinde bu
trden rnekleri, Trkmenlerin sosyo-kltrel yapsnda byk nem tayan
kavramlarda, hayvan ve bitki adlarnda olduu zere, kullandklar eyalarda da
grebilmekteyiz.
Dolaysyla, bir ok kavrama ilikin olarak, bir semantik alana blnen belli bir
snfn unsurlarna atf yapan bir kelimeler listesi karmza kar. Fakat hemen
her snflamada sz edilen kelimelerin badamaz (incompatiple) olduu
grlr. Trkmen Trkesi ile ilgili literatrde daha ok e anlamllar iinde
deerlendirilen baz szlerin aslnda hiponim, yani alt anlaml olarak
dnlmesi gerektii anlalmaktadr.
Trkmen Trkesinde grlen glgn parlak kzl renk, na:rn nar rengine
benzer nar renkli, g:k gn koyu rengi, deniz rengine benzer renk, gour
kzlms kahverengi, kmsv gm renkli, kmle gm renkli, mo:r
kzlms kahverengi, mele soluk sar renk, asma:n rek, a:l, g:r, demirg:r gibi
renk adlar da Trk dilindeki ayrntl renk sisteminin bir parasn tekil
etmektedir.
Laude-Cirtautasn Trk lehelerindeki renk adlarnn her maddeye uyanlar
ve belli nesnelere zellikle hayvanlara bal olarak kullanlanlar eklindeki
(Aksan 2000: 58) ayrmnn Trkmen Trkesinde de mevcudiyeti grlmektedir.
E anlamllar iinde ele alnmasna ramen, bu tr kelimelerin aralarndaki
kullanm farklar yev tarafndan da belirtilmitir. a:l kl rengine benzer bir
renktir. Bu sz a:l mata:, a:l papak gibi eitli nesnelerin rengini ifade etmek iin,
onlarn isimleri ile birlikte kullanlabilir. Fakat g:r, at rengidir (g:r at) ve esas
itibariyle sadece glya:l ile ilikili olarak kullanlr, dier szlerle ilikilendirilmez.
Boz rengi de boz kee, boz at rneklerinde grld zere hem nesnelerle hem de
at ile ilgili kullanlabilmektedir. Bu renk adlarnn grinin hiponimleri olduunu
dnmek de mmkndr (yev 1988: 39).
Bunun gibi Trkmen Trkesinde gzl, grmz, a:l, do:r renk adlarnda da
benzer durum sz konusudur. Gzl Trkmenlerde kan rengini ifade eder. Bu renk
ad, eitli szlerle aktif olarak ilikilendirilebilmektedir. Grmz koyu kzl
renktir. Bu renk ad da dier szlerle ilikilendirilebildii gibi belli durumlarda,
gzl ile ayn anlamda kullanlabilmektedir. A:l, kahverengimsi kzldr. A:l baydak,
a:l yaak eklinde kullanlarak gzl sznn sinonimi olmasna ramen, Trkmen
Trkesinde her balamda gzl ve grmz szlerinin yerine kullanlamamaktadr.
Do:r ise kzlms kahverengi olarak sadece at iin kullanlmaktadr (yev
1988: 39).
Trkmen Trkesinde alt anlamllkla ilgili en belirgin rnekler hayvan, bitki,
yiyecek ve nesne adlarnda karmza kmaktadr.
2.1. Hayvan adlar
Cruse, hayvanlarn genel olarak taksonomik bir hiyerarisini almasnda
gstermitir (1986: 136). yevin almasnda e anlamllar iinde
deerlendirilen glya:l, yab, at, bedev gibi szlerin aslnda birer hiponim olduu
dnlmektedir (1988: 38).
Glya:l Trkmen Sovet Entsiklopediyasnda ma:llarn glya:llar familyasna ait
tek toynakl bl olarak tanmlanm ve at, tarpan, glya:l, eek, gulan, zebra, gatr
gibi trlerin glya:l iinde topland belirtilmitir (TSE/2: 461). Glya:l kavram,
Trkmen Dilini Szlinde Atn btn trlerini kendi iine alan genel at eklinde
tanmlanmtr (TDS: 225). TSEdeki tanmdan da anlald zere, glya:l ayn
zamanda glya:llar iinde belli bir tr de temsil etmektedir. Palmern da belirttii
gibi ayn terim, hiyerarinin birka yerinde grnebilmekte ve bu da sz konusu
kelimenin ok anlamllndan kaynaklanmaktadr (Palmer 2001: 95). Bu
durumda bu konuda st ve alt terimlerin sralan asndan yle bir tablo
izmek mmkndr:
Hayva:n

Ma:l

Glya:l Goyun Gara ma:l Dye

at tarpan glya:l ya:ba:n eek eldeki (evcil) gulan zebra gatr
bedev yab eek
ylk
baytal
aygr aygr aygr
tay
gunan
gunana
tayanak
gsrak

At, Trkmen Sovet Entsiklopediyasnda ve Trkmen Dilini Szlinde benzer
ekillerde binmek iin veya i mal hkmnde kullanlan tek toynakl iri ev
Melek Erdem

67
hayvan olarak tanmlanmtr (TSE/1: 215). Tanmda ev hayvan derken evin
iinde beslenen deil, bahe ilerinde kullanlan evcil olan hayvan kast
edilmektedir.
Yab, Trkmen Dilini Szlinde i mal hkmnde kullanlan tek toynakl iri
ev hayvan, glyal olarak tanmlanmtr (TDS: 833). Trkmen Sovet
Entsiklopediyasnn yab maddesinde glya:l maddesine gnderme yaplmtr
(TSE/10). Trkmen Sovet Entsiklopediyasnn ylk maddesinde stemdiriciler
snfnn tek toynakllar grubundan olan glyal eklindeki tanm dikkat ekicidir.
Ayn maddede ylknn tohum at, tohum baytal, yab, alaa gibi trlerinden sz
edilerek, yalarna gre emyn tay veya tayanak (6-8 aylk), sytten ayrlan tay
(6-8 aylktan 1,5 yaa kadar), gunan (2 ya) gibi trleri aklanm ve glyallk
maddesine gnderme yaplmtr (TSE/4). Trkmen Dilini Szlinde baytal dii
glyal (TDS: 68), aygr glyal, eek gibi baz hayvanlarn erkei (TDS: 29), tay
baytaln bir yaa kadar olan kk gunan (TDS: 630), tayanak bir yaa
ulamam tay (TDS: 630), gunan iki yandaki erkek tay, iki yan iindeki
gen at (TDS: 205), gunana gunanla yetimemi glyal, kk gunan (TDS:
205), bedev binilen, gl cins kou at (TDS: 83), gsrak dii tayanak (TDS:
231) olarak tanmlanmtr. Bu ekilde ayrntl bir adlandrmadan, Trkmen
sosyokltrel hayatnda atn kavram olarak genel glya:l tr iinde fakat
ayrcalkl bir yeri olduu da ortaya kmaktadr.
Bu durumda at, tarpan, glya:l, eek, gulan, zebra, gatr kelimelerinin glya:l
kelimesinin alt terimleri (co-hyponym) olduu, bunun ierisindeki glya:ln da
yab, baytal, aygr, tay, gunan, gunana, tayanak, gsrak kelimelerinin st terimi
(superordinate) olduu anlalmaktadr.
Benzer bir sralama koyun kavram iin de geerlidir. Trkmen Dilini
Szlinde koyun kavram iin ift toynakllar grubundan olup, st, yn ve et
iin yetitirilen ev hayvan (TDS: 185) eklinde genel bir tanm grlr. Yine
Trkmen Dilini Szlinde guz koyunun alt aya kadarki kk yavrusu (TDS:
202), tokl bir yan dolduran kuzu (TDS: 653), iek iki yan iindeki koyun
(TDS: 348), ma drt yandaki koyun (TDS: 428), maramaz be yandaki
koyun (TDS: 429), mlemez alt yandaki koyun (TDS: 460), go byk erkek
koyun (TDS: 183), gogar yavru ko (TDS: 183) olarak tanmlanmtr. Bu
durumda guz, tokl, iek, ma, maramaz, go, gogar kelimeleri, koyun
kavramnn alt terimleri olmaktadr. Bu isimlerin Anadolu azlarndaki
kullanmlar da ayr bir aratrma konusudur (Biray 2000: 62-63).
Ma:l kelimesi, Trkmen Trkesinde hayvanclkta ve ziraatte byk ba
hayvanlarn genel ad olarak kullanlan bir st terim durumundadr. Ma:l
Trkmen Dilini Szlinde hayvanclktaki (davar ve iri mallarla ilgili olarak) irili
ufakl hayvanlar (TDS: 426) eklinde tanmlanm ve gara ma:l ayn madde iinde
boynuzlu iri mallar (TDS: 145) olarak aklanmtr.
Gara ma:l kavramna bal olarak sr, gle, ta:na, hcek, buzav, kz, kze gibi
kavramlar vardr. Trkmen Dilini Szlinde sr st veren iri, boynuzlu ev
hayvan, gara mal (TDS: 621), gle srn henz bir yan doldurmam
yavrusu, ta:na (TDS: 194) eklinde aklanrken ta:na maddesinde de gle
maddesine gnderme yaplmtr (TDS: 634). Trkmen Dilini Szlinde buzav
gle, hcek (TDS: 112) olarak tanmlanrken TDSde yer almayan hcek kelimesi
Trkmen Dilini Gsgaa Dialektologik Szlinde gle (TDGDS: 189) olarak
tanmlanm ve Ersar, Olam ve Sark azlarnda kullanld belirtilmitir. Bu
durumda gle, ta:na, buzav ve hcek kelimeleri e anlaml durumundadr. Her ne
kadar eldeki szlklerde belirtilmemekteyse de gle, ta:na, buzav ve hcek
kelimeleri arasnda hayvann ya ile ilgili olarak bir anlam fark olabilecei de
kuvvetle muhtemeldir. Trkmen Dilini Szlinde kz srlar trnden olan
erkek cinsli iri boynuzlu ev hayvan (TDS: 502), kze iki yandaki gen kz
(TDS: 502) olarak tanmlanmtr. Bu durumda gara ma:l, ma:l st teriminin bir alt
terimidir. Dier yandan gara ma:l sz de sr, gle, ta:na, buzav veya hcek, kz ve
kze kelimeleri iin bir st terim durumunda olmaktadr.
Trkmen Trkesinde dye st terimi altnda toplanan alt terimler de olduka
fazladr. Trkmen Dilini Szlinde dye iin dayankll ile dikkati eken bir
veya iki hrgl, gevi getiren iri ev hayvan (TDS: 274) eklinde genel bir tanm
verilirken, k:ek bir yana gelmemi deve yavrusu (TDS: 309), to:rum alt
ayla bir ya arasndaki byk k:ek (TDS: 656), ouk iki yan iindeki deve
(TDS: 481), buur yeni yeni ite kullanlmaya balanan torumdan byk,
yandaki deve (TDS: 111), arvana dii deve (TDS: 48), bura iki hrgl deve,
ayr (TDS: 111), ayr iki hrgl ma:ya veya bura (TDS: 31), ma:ya bura ile
arvanadan doan dii deve (TDS: 433), ner veya iner arvana ile buradan olan
erkek mal (TDS: 339), inen dii deve (TDS: 339), erkek devenin bir cinsi, i
hayvan (TDS: 817) eklinde aklanmtr. Bu durumda deve kavram btn
bu alt terimlerin st terimi olmaktadr.
Hayvan adlar ile ilgili olarak bu trden rnekleri oaltmak mmkndr.
2.2. Bitki ve yiyecek adlar
Gl kelimesi Trkmen Trkesinde genel olarak iek kavramn
karlamaktadr. Lle lale (TDS: 421), bgl gl (TDS: 118), gllek gelincik
(TDS: 214) gibi iek trlerinin bir st terimi olmaktadr. Fakat aslen Farsa olan
gl kelimesinin esas anlam dnldnde Trkmen Trkesinde bir anlam
genilemesine urad grlr.
Melek Erdem

69
Bunun dnda eitli bitkiler iin de bir st terime balanabilenler vardr.
Trkmen Sovet Entsiklopediyasnda g:k ekinler maddesi gnlk hayatta
yiyecek olarak ekilen kelem lahana, pomidor domates, soan, bur biber,
ba:damca:n patlcan vs. gibi ekinlerin genel ad (TSE/2: 351) eklinde
aklanmtr. Her ne kadar szlklerde yer almasa da g:k :nm Trkmenler
arasnda sk kullanlan tabirlerdendir ve g:k :nm derken de soan, hya:r, gibi
yeil sebzeler kast edilir. Bunun yan sra Trkmenlerde a:k :nm kavram da
syt, a:l, gatk, gor, szme, ayran, a:aran, eki:ze gibi yiyeceklerin toplu ad
olmaktadr. a:l deve st ekitilerek veya szme veya eki:zeye su
kartrlarak hazrlanan ekimsi iecek (TDS: 735), gatk stn iine maya
atlarak st kapatlp hazrlanan rn (TDS: 156), gor deve stnden a:l
yapmak iin gerekli maya olarak kullanlan ksm (TDS: 180), szme suyu
szlerek ayrlan, tuz kartrlan gatk rn (TDS: 615), ayran gatn yaylmas
ile ya alndktan sonra kalan sv a:l (TDS: 31), a:aran deve a:lnn yzne
kan gatk (TDS: 16), eki:ze ya alnmam gatn bezden szlen koyu
kalnts (TDS: 742) olmaktadr. Bu durumda a:k :nm bu alt terimlerin bir st
terimi durumundadr.
Trkmen Dilini Szlinde ga:vun kelimesi kabak familyasndan olan bostan
ekini ve onun meyvesi (TDS: 129) eklinde genel olarak tanmlanmtr.
1

Vaharma:n sararp pien, d izik izik, tatl bir kavun eiti(TDS: 123)dir.
Zama d dilim dilim yuvarlak, byk sar bir kavun tr (TDS: 319)dr.
Krkgnlk erken pien yuvarlak, sar zama kavuna (TDS: 406) denmektedir.
Garrg:z d ptr ptr, kat kat, kabuu kaln, ka saklanan bir kavunun
tr(TDS: 151)dr. Gla:b d izik izik, sar renkli, etli bir eit kavun (TDS:
213)dur. Terne pimemi kck kavun, tvelek (TDS: 646) olarak
tanmlanmtr. Tvelek iin de terne maddesine gnderme yaplmtr (TDS: 663).
Btn bu trler kavun kavramnn alt terimleri olmaktadr.
2.3. Nesne adlar
Azimovun almasnda e anlaml olarak ele ald bir ok rnein aslnda alt
anlaml olarak dnlmesi gerektii anlalmaktadr. Elbette bu tr kelimeler
eitli balamlarda biribirlerinin yerine kullanlabilmeleri asndan e anlaml
olarak dnlebilir. Fakat bunlar aslnda bir st terimin alt terimleridir. Mesel,

1
Trkmen Sovet Entsiklopediyasnda Trkmenistanda ekilen kavunlarn 4 gruba ayrld
belirtilmitir: 1. zama gibi sar kavunlar, 2. vaharma:n, g:kce, ba:ba:h, pyendeki, 3. gla:b,
garrg:z, g:ktorl, 4. garagotur, biek (TSE/2: 118). Trkmen Dilini Szlinde g:kce, ba:ba:h,
garagotur, biek terimleri yer almamaktadr. G:ktorl d yeil izgili bir tr kavun (TDS: 194),
g:kmrri yeil kabuklu bir kavun tr (TDS: 194), pyendeki ounlukla ka saklanan bir
tr iri kavun (TDS: 554)dur.
Trkmen Trkesinde ca:y, atma, ta:m, kepbe, kme, szleri y ev st teriminin
(superordinate) alt terimleri (co-hyponym) olmaktadr (Azimov 1969: 117).
Trkmen Dilini Szlinde atma yn trimini ayrp, sadece u:k

larndan yaplan
ca:y, oraa (TDS: 741) olarak tanmlanm ve oraa iin atma maddesine
gnderme yaplmtr (TDS: 490). Trkmen Dilini Szlinde ta:m kerpi, aa
vb. eylerden kurulan ca:y (TDS: 633), kepbe kam vb.den rlerek yaplan
malzemenin dnn svanmasyla yaplan ca:y (TDS: 376), kme yaz aylarnda
yaamak veya, eya veya hayvan brakmak iin ubuktan veya aatan yaplan
ca:y (TDS: 404) eklinde aklanmtr. Aslnda Farsa bir kelime olan ca:y
kelimesi ise szlkte ok anlaml olarak karmza kmaktadr: 1. yaamak,
almak vs. iin kurulan bina, y, imaret, 2. eya veya hayvan brakmak iin
kurulan yer, 3. orun, yer (TDS: 304). Fakat szlkte kelimenin yer anlam her ne
kadar 3. srada verilmise de konuma dilindeki kullanm gz nne alndnda
bu anlamn Trkmen Trkesinde aslnda 1. srada olmas gerektii
anlalmaktadr. Trke kkenli olan y kelimesi de szlkte ok anlaml olarak
karmza kmaktadr: 1. esas itibariyle trimlerden ibaret, yukar ksm u:k ve
tynk ile birletirilen, st kee ile rtlen yuvarlak grnl yaanlan ca:y, 2.
yaanlan ca:y, ta:m (TDS: 500).
2
Trkmen sosyo-kltrel hayat da gz nne
alndnda y kelimesinin bir anlam genilemesine urad aktr. Btn bunlar
gz nne alndnda ev kavram btn bu trlerin st terimi durumundadr.
Trkmen Dilini Szlinde dek kelimesi 1. yatmak iin gerekli eyler
(yorgan, yassk, deke, vs.), 2. yere sermek iin kullanlan eyler (kee, ha:l, vs.)
(TDS: 280) olarak tanmlanmtr. Ayn szlkte deke stnde yatmak iin,
kuman iine pamuk, ku ty, yn koyularak dikilen kk dek (TDS: 280),
ha:l eitli renklerdeki iplerden ilmek ilmek dokunan deerli, pahal dek
(TDS: 699), ha:la kk hal (TDS: 699), pala:s dokunarak hazrlanan kilimden
byk dek (TDS: 514), kee koyun ynnden baslarak yaplan dek (TDS:
381), kilim hal gibi gerilerek dokumaya hazrlanan erinin iinden iki kat arga
geirilerek dokunan dek (TDS: 381)
3
, o:cakba ocan karsna demek iin
zel olarak dokunan kk hal veya kk dek (TDS: 481) olarak
tanmlanmtr. Tanmlardan da anlalaca zere Trkiye Trkesiyle dek,

2
Trkmen Dilini Szlinde trim gara yn dayanak merkezi olarak grev gren ve ayrca
u:klarn aa ucunun tutturulduu gzenek gzenek aa (TDS: 669), u:k yukar ucu tyne,
aa ucu trime tutturulan ve yn st ksmn meydana getiren uzun, ince aa (TDS: 672),
tynk 1. gara yn u:klarn birletiren, st yuvarlak ksm, 2. y, ca:y (baca) (TDS: 664)
eklinde aklanmtr.
3
Trkmen Dilini Szlinde eri ynden ince erilen iplik, dokunan eyin iplikten yaplan
esas (TDS: 817), arga erin iinden iki tarafa geirilen iplik (TDS: 48) eklinde tanmlanmtr.
Trkmen Trkesindeki eri kelimesi Trkiye Trkesinde ar olarak karmza kmakta,
arga kelimesi ise Trkiye Trkesinde ayn fonetik yapyla kullanlmaktadr.
Melek Erdem

71
Trkmen Trkesiyle dek bir st terim durumundadr.
Benzer durum ayakga:p sz iin de geerlidir. Trkmen Dilini Szlinde
ayakga:p kelimesi deriden veya baka malzemelerden dikilerek ayaa giyilen
kap (TDS: 61), okay teletinden dikilen kesiz ve kay ara gre daha salam
ayakkab (TDS: 751), ark deve ve sr ha:mndan, kaytan, teletinden dikilen
kesiz ayakkab (TDS: 740), epek kaln teletinden veya deri vb. den sranarak
sadece tabann altn kapayan, st ak, backl, yazn giyilen ayakkab, yelken
(TDS: 745), yelken sadece taban rten, ayaa taklr gibi her yerinden ip geirilen,
teletinden, rezinden yaplan ve yalnayak giyilen yaz ayakkabs, epek (TDS: 289),
dik uzun konlu ayakkab (TDS: 824), kv 1.teletinden dikilen apgrtsz,
byk keli ayakkabnn bir tr, 2. konsuz ayakkablarn genel ad (TDS: 394),
pbk kaytan dikilen konsuz ve backsz hafif ayakkab, kv (TDS: 777)
olarak tanmlanmtr.
4
Bu durumda Trkiye Trkesinde ayakkab, Trkmen
Trkesinde ayakga:p sz, okay, ark, epek, yelken, kv, dik, pbk alt terimlerini
iine alan bir st terim durumundadr.
3. Alt Anlamllk Konusunun Ouz Grubu erisinde Dndrdkleri
Trkmen Trkesinde grmz, yal, g:k gibi renk adlarnn yan sra at,
kavun, ev, ayakkab, dek gibi kavramlar, Ouz grubu iinde
dnldnde de birer st terim durumundadr.
Her dilde olduu gibi Trk dilinde de alt anlamllk isimler, fiiller ve sfatlar
arasnda eitli dzeylerde grlmektedir (Kran 2001: 246).
imdiye kadarki almalardan ve verdiimiz rneklerden de anlald zere
daha ok isim tr kelimeler iin dnlen ve Trkmen Trkesinde zengin bir
grnle karmza kan bu alt anlamllk konusu, bizce Ouz grubu ierisinde
baz fiillere de uygulanabilmektedir.
Bugn Trkiye Trkesinde kullanlan dn- kelimesinin Ouz grubu Trk
lehelerinde farkl balamlarda farkl kelimelerle kullanlmas dikkat ekicidir.
Etrafnda dnmek, geriye dnmek, bir yeri dnmek gibi ayr kavram,
Trkiye Trkesinde tek bir kelimeye indirgenmiken; geriye dnmek iin
Azerbaycan Trkesinde gayt-, Trkmen Trkesinde gayt- veya :zna gayt-
(dolan-), bir yeri dnmek iin Azerbaycan Trkesinde dn- veya burul-,
Trkmen Trkesinde vrl-, sovul- kelimelerinin kullanld grlr. Bu
durumda gayt-, vrl-, sovul-, burul- kelimeleri belki de dn- kelimesinin

4
Trkmen Dilini Szlinde teletin ilenmi iyi cins kay (TDS: 643), ha:m sr, deve, yab
vb. mallarn ty, yn ile yzlp alnan derisi (TDS: 699), rezi:n kauua benzeyen
yumuak elastiki madde (TDS: 562), apgrt ayakkabnn ensesindeki kaln yeri (TDS: 46)
olarak aklanmtr.
hiponimleri olarak dnlmelidir. Bir baka deyile dn- kelimesinin bir nevi
st terim (superordinate) durumunda olduu sylenebilir.
Bunun gibi, Trkiye Trkesinde ko-, Azerbaycan Trkesinde yyr-, ga-,
goarak get-, ap- ve Trkmen Trkesinde yvr-, lga-, ap- kelimeleri komay
veya hzl gitmeyi anlatan kelimelerdir. Bunlarn arasnda lga- insanlar iin,
ap- ise hayvanlar iin kullanlrken yvr- veya yyr- hepsini iine
alabilmektedir. Baz kaynaklarda e anlaml olarak alnan ko-, ap-, lga- gibi
kelimelerin aslnda hiponim olabilecei dnlmektedir.
Ayn ekilde, Trkiye Trkesinde birisini dvmek ve ezmek iin
dvmek kavramlar dv- (TT, dy- AzT.) ile ifade edilirken Trkmen
Trkesinde birisini dvmek iin ur-, ezmek iin dvmek kavramn
anlatmak zere dv-, maydala-, demir vb. dvmek iin ise yen-, tokmakla-
kelimeleri kullanlmaktadr.
4. Sonu
Dil bir yaratc zihin faaliyetidir. Srekli gelime ve yenilenme halindedir. Dil
alkanlndan kaynaklanan bir hassasiyetle dilin zelliklerine adapte
olduumuz iin dil, dnyay anlamada bizi ynlendirmektedir. Bu durum, hangi
sahada olursa olsun btn ayn dil konuurlar iin geerlidir. Dil bir
kavramlatrma veya soyutlatrma (abstraction) hadisesi veya farkl bir deyile,
tabiattaki nesneleri belli bir sembole balama olaydr. Bu ekilde ortaya su, aa,
yiyecek, hayvan, canl, cansz gibi genel terimler kar ve bunlar da nesnelerin ortak
zelliklerine gre verilen adlardr.
Bu trden rnekler Trkmen Trkesinde oktur. Trkmen literatrnde,
ksmen e anlamllar ve ok anlaml unsurlar iinde deerlendirilen bu tr
kelimeler, aslnda alt anlamllk iinde ele alnmaldr. Trk dilinin btn lehe ve
azlar sz konusu olduunda ok geni bir sz varlna sahip olduu
anlalmaktadr. Bu geni sz varl ierisinde muhakkak ki bir st terimler
dizgesi de vardr. Bu konunun Ouz grubu genelinde ve daha geni olarak Trk
dili iinde ele alnmas, leheler arasndaki kesime noktalarnn ortaya kmasna
ve bir st dil oluumuna katk salayan bir srecin belirlenmesine sebep olacak ve
Trk dili iinde sosyo-kltrel, siyas ve ekonomik alardan hangi leheye genel
eilimlerin olduunun tespiti hususu da dikkate alnarak gerekletirilecek dil
dzenlemesi almalarnda da, alt anlamllk konusu, nem kazanacaktr.
Kaynaklar
AKSAN, Doan, (1978). Anlambilimi ve Trk Anlambilimi, Ankara.
---, (2000). Trkenin Szvarl, Ankara.
Melek Erdem

73
ARAZKULIYEV, S., S. Atanyazov, R. Berdiyev, G. Saparova, (1977). Trkmen Dilini Gsgaa
Dialektologik Szli, Agabat.
AZMOV, Pigam, (1969). Trkmen Dilini Meseleleri, Agabat.
BRAY, Nergis, (2000). Hayvanclk terimleri ile ilgili bir makale ve baz kkba
hayvanclk terimlerimiz-3. Mill Folklor Uluslar Aras Halkbilimi Dergisi, 48 (K 2000):
55-71.
CRUSE, D. A., (1986). Lexical Semantics, Cambridge, London, New York, New Rochelle,
Melbourne, Sydney: Cambridge University Pres.
YEV, Y., (1988). Hzirki Zaman Trkmen Dili (Leksika), Agabat.
ERDEM, Melek, (2000). Trkmen Trkesinde akrabalk terimleri zerine, Kk Aratrmalar,
Kk Sosyal ve Stratejik Aratrmalar Dergisi, C. II, S. 1 (Bahar 2000): 187-204.
---, (2000). Kltrel dil bilimi ve Trkmen Trkesinde deyim aktarmalar (metaphor)
zerine, 27 Eyll 2000, Drdnc Uluslar Aras Trk Dili Kurultaynda Sunulan Tebli,
zmir.
---, (2001). Ouz grubu Trk lehelerinde e anlamllk (synonymy), Zeynep Korkmaz
Armaan, Ankara. (Baslacak)
GURAUD, Pierre, (1984). Anlambilim, (ev.: Prof. Dr. Berke VARDAR), Ankara.
HAMZAYEV, M. Y., (1962). Trkmen Dilini Szli, Agabat.
KIRAN, Zeynel, Aye (EZLER) KIRAN, (2001). Dilbilime Giri, Ankara.
LAUDE-CRTAUTAS, I., (1960), Der Gebrauch der Farbbezeichnungen in den Trkdialekten,
Wiesbaden.
LPKA, Leonhard, (1990). An Outline of English Lexicology, Tbingen: Niemeyer.
LYONS, John, (1983). Kuramsal Dilbilime Giri, (ev.: Ahmet KOCAMAN), Ankara.
NEPESOV, G., (1983). Metafora eper Dili Mhm Seridesidir, Agabat.
PALMER, F. R., (2001). Semantik Yeni Bir Anlambilim Projesi, (ev.: Ramazan ERTRK), Ankara.
PERSSON, Gunar, (1990). Meanings, Models and Metaphors: A Studyin Lexical Semantics in
English, Stockholm, Sweden: Almqvist&Wiksell International.
SALZMANN, Zdenek, (1993). Language, Culture & Society An Introduction to Linguistic
Anthropology, Boulder. San Francisco. Oxford.
TDS: Bkz. HAMZAYEV, M. Y.
TSE: Trkmen Sovet Entsiklopediyas, I. c., 1974, II. c., 1979, IV. c., 1982, X. c., 1989, Agabat.
WLLAMS, Colin H., (1988). Language Planning and Regional Development: Lessons from
the Irish Gaeltacht, In Colin H. WLLAMS (ed.), Language in Geographic Context, 267-301,
Clevedon. Philadelphia: Multilingual Matters Ltd.

Krgz Trkesinin Tarih Aamalar zerine Baz
Dnceler
Glzura Cumakunova
Krgz Trkesi, Krgzistan Cumhuriyetinin devlet dili, dnyada says
milyondan fazla olduu tespit edilen (1989) Krgz Trklerinin mill dili. Bu
malmat, genelde toplu olarak Krgzistanda ve kk gruplar hlinde in Halk
Cumhuriyeti, zbekistan, Tacikistan, Kazakistan, Rusya Federasyonu, Trkiye ve
Afganistanda yaayan Krgzlarn dili esas alnarak verilmitir.
Trk dillerinin bir ok tasnifine gre Kuzey-Bat Trk dilleri grubuna dhil
edilmekte olan Krgzca, tarih aspektte yaplm Trkoloji almalarnda ve
Trkenin bugne kadar yaplm snflandrmalarnda uzun gemii ve
Trkenin en eski dneminden en yeni dnemine kadar uzanan bir ok elikili
unsurlar bnyesinde barndrmasndan dolay Trkolojinin kilit noktalarndan
biri olarak saylagelmitir.
Trkoloji tasniflerinde Krgzcann bunun gibi ok ynll ve deikenlii
Trkologlarn ona ok deiik snflarda yer vermelerine yol amtr. rnein,
Trk dili tarihinin nl isimlerinden S.E. Malov, kendi tasnifinde Krgzcaya hem
En Yeni Trk dilleri arasnda yer veriyor, hem de Yenisey Yaztlarnn dili,
Krgzlarn eski edeb dili olduunu iddia ediyor. Ayrca S.E. Malov,
Trkologlarn hi bir zaman Eski Krgzcann edeb ve konuma ekilleri
mnasebetleri zerinde durmadklarna, bunun iin hlen gerekli malzemelerin
de elde edilmediine dikkatleri eker (Malov 1952a: 5).
N.A. Baskakovun tasnifinde ise Krgzca, Dou Hun dalnda en eski Trk
dillerinden saylan Eski Trk ve Uygur Yaztlarnn dilleri, Saha, Tuva, Tofa,
Hakas, or, Sar Uygur dilleri ile ayn grupta, Altayca ile beraber snflandrldn
gryoruz (Baskakov 1952). Baskakovun Krgzcay ad geen grup iine dhil
etmesinde onun eski dil zelliklerini tayan u durumlar neden olarak
gsterilmitir:
Kpak-Nogay grubuna mensup dillerdeki -s seslerinin yerine Eski
Trkeye zg - seslerinin gelmesi. rnein: kas deil ka , bas deil ba.
kelime banda sert nszlerin arlkl kullanlmas;
Eski Trkedeki bir ok gramer ekillerinin korunmas;
kelime hazinesinde dier Kpak dillerinde bulunmayan Moolca
kelimelerin okluu.
TAS 2002
Glzura Cumakunova
Krgz Trkesinin Tarih Aamalar zerine Baz Dnceler
75
Buradan karlacak sonu, Krgzcann, coraf ve baz ortak dil
zelliklerinden dolay ayn grup iinde yer ald Kpak dillerinden hayli farkl
bir konumda olduudur.
Fakat V.V. Radlov,V.A.Bogoroditskiy, S.E. Malov, F.E. Kor, A.N. Samoylovi,
G.J. Ramstedt gibi Trkoloji otoritelerinin tasniflerinde Kpak grubunda yer
almasna neden olan onun Kpak unsurlar da artk Krgzcann, son
dnemlerinin kazandrd inkar edilemeyecek bir gereidir.
Krgzcann bu tr zellii baz Trkologlar, mesel, K.N. Mengesi,
Krgzcay ayn tasnif iinde, hem Orta Asya grubu iinde tek bana, hem de
Kpak dilleri ile beraber gstermesine, T.Tekini ise zel olarak tek bana
snflandrmasna neden olmutur (Tekin 1990: 141-168). Son Trkoloji
tasniflerinin ou iin esas alnan ve bir ok adan doruluk pay yksek olan
A.N. Samoyloviin tasnifinde Krgzca, Trk dillerinin Kuzey-Bat grubunda,
baz fonetik, gramer ve leksik ynleriyle ortaklk gsteren Altayca ile birlikte ayn
snfa konulmu.
Tasniflerdeki bu kadar fikir ayrcalklara yol aan hususlarn nedeni, ancak
Krgzcann, genel Trkenin gelimesinde izdii tarihi seyirinin tam olarak
gzler nne serildii zaman anlalacaktr. Onun oluum etaplarnn btn
olarak ele alnmas ve Krgzcay bugnk durumundan deil, eskiden bugne
doru periodik gelimesinden yola karak deerlendirme ile mmkn olacaktr.
B.M. Yunusaliyevin almalarnda (1955: 30-41; 1971) ilk defa ne srlen ve
son yllardaki aratrmalarn verileri ile dorulanm, bir ok ynden de
tamamlanm olan gr asna gre, ada Krgzcaya onun oluumundaki
baz belirleyici hususlar dikkate almadan yaklamak yanllklara sevkedecektir.
Bu hususlar, her eyden nce Krgzcann:
tarih oluumunun uzun bir sre iinde gereklemi olmas;
oluumun bir tek toprak zerinde gelimedii;
birok yakn ve uzak akraba diller ile eitli zamanlarda yakn temas
iinde olmas;
uzun srm olan bu gelime sreci iinde Krgz toplumuna mensup baz etnik
gruplarn, toplumun ekirdeini oluturan kitleyle her zaman beraber olmay ve
kopmalarn ve tekrar birlemelerin defalarca meydana gelmesidir.
Btn bu koullar gz nnde bulundurarak B.M. Yunusaliyev, Krgzcann
oluumunu byk devire ayrmtr:
1. Krgzcann En Eski devri ( 1X-X yzyllara kadarki dnem)
2. Krgzcann Ortaa devri ( XV- XV1 yzyllara kadarki dnem)
3. Yeni Krgzca devri ( XV1 yzyldan gnmze kadar).
Yunusaliyevin bu grnn Krgz dilinin tarihine direk veya dolayl olarak
temas eden aratrmaclar tarafndan da benimsenmesi ile, rnein .A. Batmanov,
N.K. Dmitriyev, V.A. Bogoroditskiy, K.K. Yudahin, N.A. Baskakov, B..
Oruzbayeva, S.Kudaybergenov, S.Sdkov vs., Krgzcann Kuzey-Dou (Sibirya)
dillerine en yakn dil olduu fikri giderek arlk kazanmtr.
Trkologlar arasnda Krgzcann tarih gelimesi zerinde tam bir hemfikirlik
salanmasa bile, onun Gney Sibirya ve Orta Asya Trk dillerinin zelliklerini
ayn derecede tayan dil olduu fikri de en azndan tartlmaz hale gelmitir.
Krgzcay hem corafik, hem de dil asndan birbirinden farkl devirler iinde
grmek, bunlarn bir dil ierisinde baklacak ortak ynleri ile beraber birbirinden
byk fark attracak ayrcalklarn da kabul etmek anlamna gelecektir.
Trkoloji almalarnda bu husus dikkate alnm olsayd, Krgzcay tarih
geliiminin nemli etaplarna gre ayr ayr gruplarda deerlendirilmek ok daha
yerinde olacakt. Zira Krgzcay deiik dnemlere ayrmaya neden olan
hususlar, ikisini veya cn bir araya koyamayacak kadar farkl fonetik,
morfolojik ve leksik ayrcalklardan ibarettir. Tpk Krgzca ile ayn paralellikte
bir geliim sergileyen Uygurcada olduu gibi. Uygurca, Trkoloji
sunflamalarnda Sar Uygurcadan dolay En Eski Trk dilleri arasnda, Eski
Uygur Yaztlarnn dilinden dolay Eski Trk dilleri grubunda ve Dou
Trkistan Uygurlar dili dolaysyla Yeni Trk dilleri arasnda yer almaktadr
(Malov 1952b).
Bilindii kadaryla, Sar Uygurca, konuyu detayl olarak ele alan aratrmaclar
S.E. Malov ve E.R. Tenievin tespitlerine gre, Krgzcann en eski durumundan
gl bir ekilde etkilenmi ve hl o zelliini koruyan bir dil olarak
gsterilmitir (Malov 1957; Teniev 1976).
Sar Uygurca, Krgzca ile Uygurca arasnda en eski zamanlara dayanan dil
temasn aka gstermesi ve Krgzcann gelimesinde mel kalm bir ok
sayfalara k tutabilecek unsurlar korumas ile de byk nem tayor. rnein,
Eski Krgzcann ada Krgzcadan ok farkl fonetik yapya sahip olduu,
onun bir y- dili deil, bir z-dili olduu kanaatine Sar Uygurcann ve Krgzcaya
genetik yaknl olan Hakas, Tuva, or, ulm Trkelerinin verilerini bir araya
getirip karlatrarak varlabilmitir (Teniev 1997: 7).
Krgz adnn tarihe getii M.. 200. yldan beriki in, Arap, Fars ,Trk
kaynaklarnda hep Krgzlarn, gelimi bir yaz geleneine sahip bir toplum
izlenimi verilmitir. rnein, Krgz tarihinin nemli kaynaklarndan biri olan
inin Tan slalesinin (M.S. 618-907 yy.) N.Ya. Biurin (1777-1853) tarafndan
neredilmi tarihinde Krgzlar hakkndaki dier bilgilerin yansra onlarn dilinin
ve kullandklar yazlarnn Hoyhu (Uygur) yazs ile tpatp benzer olduundan
Glzura Cumakunova
77
sz edilir (Biurin 1950: 354).
Yenisey yaztlarnn da Eski Krgzcann ak bir rnei olduu grnde
aratrmaclar arasnda gr ayrcal yoktur. Nitekim Eski Trk Yaztlarnn
nemli isimlerinden Prof. S.E. Malovun, Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov adl
eserinin Giri blmnde V.V.Radlov ve V.Tomsen gibi otoritelerdin arkasndan
Yenisey yaztlarnn Krgzlara ait olmadna dair diyeceim yoktur demesi
(Malov 1952a: 5) ile bu fikrin tartlmazl bir kere daha ortaya koyulmutur.
Eski Trk Yaztlarndan Kltein, Bilge Kaan, Tonyukuk, Moyun ur, Bars
Beg, Sucideki Krgz Olu antlarnda Krgzlardan direk olarak ok nemli bir
Trk boyu olarak sz edilmesi, son olarak Talastan bulunan drt antn da
Krgzlarla alakal olmas
1
Krgzlarn ok gelimi yazma gelenei olduu fikrini
glendirir.
Ayrca en az 1000 yllk bir gemie sahip Manas destannda btn
haberlemenin yazma yolu ile gerektetirildii ve onun bir olaan grn
olarak kaydedilmesi de dikkate almayacak bir husus deildir.
Krgzlar hakknda ayrntl bilgiler ieren Arap kaynaklarndan M.S. 942.
ylnda yazlm olan Ebu Dulafn Risalesinde de Krgzlarn kendi yazlar
olduu ve zel olarak yetitirdikleri kamlar ile yazdklarndan haber verilir
(Karayev 1994: 50).
Grld gibi, Yenisey Yaztlarnn Eski Krgzca dnemine ait yazlar
olduuna dair olduka kabark bilgilere sahip olunmasna ragmen, ona
Krgzcann ve dier Kuzey-Dou Trk dillerinin klasik bir edeb ekli olarak ne
Trkoloji almalarnda ne de tasniflerinde yer verilmi deil.
Yenisey Yaztlar ile gnmz Krgzcas arasndaki mnasebetlere aklk
getirecek tm geliim ve deiim halkalar ortaya karlmad srece, onlara
ancak uzak akraba dil rnekleri olarak baklma alkanl devam edilecek gibi.
E.R.Teniev, kendisinin Sar Uygurlarn, Fy Krgzlarnn dili zerinde
yapt aratrmalarnda (Teniev 1963; 1976; 1966: 88-95), bu ynde yaplan S.E.
Malov (1956; 1957), . Asanaliyev (1964), Hu-Zhen-hua, Guy Imart, L.
Cusupakmatov (1983) gibi aratrmaclarn sonularna da dayanarak, Krgzcann
meul dnemlerini aydnlatacak malzemelerin artk mevcut olduu grn
ne sryor (Teniev 1997: 5).
Son yllarda in Halk Cumhuriyetinde yaayan Fy Krgzlarnn dili zerinde
yaplan aratrmalar ve elde edilen sonular, B.M. Yunusaliyevin Krgz dilinin
tarihine ayr devirler iinde bakma fikrini dorulayc ve tamamlayc niteliktedir.

1
Talas antlarnda Krgz ismi gemese de Krgz etnosunun kkn oluturan Otuz olan
kaviminden sz edilir.
Fy Krgzlarnn menei, Sibiryada Hakaslara yakn yaadklar blgeden
1703.ylnda Cungar kontaycs Sevan Rabdan tarafndan zorla grlp,
Mancuriyann Heylunsyan vilayetinin Fuy ilesine yerletirilmi olan 3000
haneli Krgzlardan gelir (orotegin 2000: 76). Fuy Krgzlarnn dili, bir yandan
Sar Uygurlarn, te yandan da Hakas, Tuva, or, ulm Trklerin dilleri ile ortak
yanlar olan, Krgzcann en eski unsurlarn koruyan bir az olarak ortaya
kmaktadr. Ayrca Fy Krgzcasnn ada Krgzca ile temel unsurlarda
(zellikle gramerde) grlen benzerlii da, ikisi arasnda gl bir genetik ba
olduunu gzler nne seriyor. Bu husus, zamannda B.M. Yunusalievin,
Krgzlarn baz etnik gruplarnn halkn ekirdeini oluturan kitleden ayr
kald hakkndaki grnde ne kadar hakl olduunu gsteriyor.
Fy Krgzlarnn dilinin fonetik, gramer yapsnn ortaya karlmas, onun
bir yandan Sar Uygurca ve Kuzey-Dou Trk dilleri ile, te yandan da Krgzca
ile yaknl, Yenisey Yaztlar ile sergilenmi olan bir edeb dil ile onun konuma
trleri ve azlar arasndaki mnasebetler problemini cidd bir ekilde gndeme
koymu oldu.
Fy Krgzlarnn dili, onun Krgzcayla kkl balants olduunu savunan
ve konuya ciddi biimde bilimsel aklk getiren aratrmaclarn fikirlerine gre,
Trkenin en eski durumunun temsilcilerinden saylan Eski Trk Yaztlarnn dili,
Sar Uygurca, Tuva, Tofalar, Hakas, or, ulm Trkesinin yan sra Eski
Krgzcann da Eski Trk Dilleri grubuna alnmasn salayacak unsurlar ieriyor.
Yenisey Yaztlarnn dili, ad geen Trk boylarnn ortak edebi dili olup, bir d-
li dildir. Fy Krgzcas ve onunla fonetik yaknlk gsteren Sar Uygurca, z-li
dillerdir. rnein: F.Krg. qozn, .Krg. koyon tavan, F.Krg. azah, .Krg. ayak
ayak, S.Uyg. azgr, .Krg. aygr aygr, S.Uyg.ezer, .Krg. eer eyer v.s. Ayn z-li
durum Hakas, or, ulm Trk dilleri iin de geerli. ada Krgzca, y-li diller
arasnda yer almasna ramen , znin yye dnm srecini andran bir takm
paralellikleri halen de tamaktadr, rnein:
caz- // cay- yaymak
boz // boy bekar : boz bala bekar delikanl
sk // yk kutsal: Isk-Kl kutsal gl
sz- // iy- izmek v.s.
Son zamanlarda Krgzcann eski dnemi iin dikkate alnmaya balayan
Yenisey Yaztlar, Sar Uygurca, Fy Krgzcas ve Kuzeydou grubunun ortak
noktalarn birletirerek, ayrca Krgzcann Ortaa ve Yeni donemlerindeki
gelimelerini de gz nnde bulundurarak, Eski Krgz dilinin balca zellikleri
olarak u hususlar gsterebilir:
Glzura Cumakunova
79
Fonetik ynden:
nllerdeki muntazam bir ekilde korunan kalnlk-incelik uyumu ve
giderek gl bir ekilde kendini gstermeye balayan dzlk-yuvarlaklk
uyumu. Sadece kkle snrl dzlk-yuvarlaklk nl uyumunu bugnk
Sar Uygurca, Fy Krgzcas ve Hakas, or dillerinden de grmek
mmkn.
nszlerin sertlik-yumuaklk derecesine gre kar koyulabilmesi ve bunun
ekleme srasndaki uyumda etkin rol oynamas.
Kelime ve hece sonunda g sesinin mevcutluu. Oysa Orta dnemden itibaren
hece sonu glerin Krgzcada uvulyar wye, sonra da uzun nlye dnt
malumdur. rnein, Yenis.Y. bagr, .Krg. boor bar, bagrsak, .Krg.
boorsok bir nevi rek, ogul, .Krg. uul oul, yegin , .Krg. ceen yeen, bag,
.Krg. boo ba, S.U., or. ta, F.Krg. dag/ dah , .Krg. too da, ul.T. azag,
.Krg. c yaya vs.
Fiil sonunda imdiki y yerine yumuak znin gelmesi. Benzer durum Fy
Krgzlarn dilinde giz-, S.U. kez-, or. kes-, .Krg. kiy- giymek, S.U. koz-,
.Krg. kuy- koymak olarak tespit edilmitir. agda Krgzcada fiil sonu
zlerde z-y dnm yaplm olsa da, kalnt olarak baz durumlarda fiil
sonu zlerin dier ekiller ile paralel korunduu grlr. Mesela, fiilden fiil
yapan -gz /-gar /-dr eklerinin paralelinde olduu gibi:
atkaz- / atkar- ata bindirmek
btkz- / btkr- bitirmek
cetkiz- / cetkir- ulatrmak
Kelime banda cnin hem geni, hem dar nller ile geldii sanlyor.
Krgzcay dier Kuzeydou grubu temsilcilerinden ayrt eden bu durum,
Hakasa, Tuvacada , orcada , baz dialektlerinde t : tok / ok yok,
Altaycada ise d olarak ynin sertlemeye doru seyirini gsteriyor ( y-c-d- t- ).
Kelime banda c- deimesine ada Krgzcann azlarnda da rastlamak
mmkn:
cc- c civciv,
cntk-ntk cep
cmcuur-muur cmbz,
clck-lk delik,
cooun-ooun yabanc vs.
Fy Krgzcas da kelime bandaki cyi koruyor : cir, .Krg. cer yer, cun-,
.Krg. cuun- ykanmak, ceerin, .Krg. ceyren /ceeren ceylan.
Krgzcann Kuzeydou Trk dilleri ile fonetik ortakln oluturan ikincil
uzun nllerin meydana geliini de aratrmaclar en eski dnem iine
alyorlar. rnein,
aa: Krg.,Tuva, Hak., Alt.saa-< saa- saamak, Tuva aak, Hak. naak,
Alt. daak, Krg. caak < yanak yanak.
oo: Krg.,Tuva, Hak., Alt. sool-< sool- solmak
: Krg.,Alt., Hak., Tuva sk < snk kemik.
ee: Krg.,Alt.,Tuva een< eyen ssz vs.
E.R.Tenievin Fuy Krgzcas, Sar Uygurca, Hakas, or dillerinin verilerine
dayanarak vard kanaatine gre, Eski Krgzcada sekiz uzun nl mevcuttu
(Teniev 1997: 6). Ayn fikri ilk defa ne sren B.Yunusaliyevin , uzun ii ile uzun
nn agda Krgzca iin de geerli olduu gr (iin < iyin in, iik < iyik ik,
crma < cyma) (Yunusaliyev 1971: 114), son aratrmalar tarafndan fonematik
zellik tamadndan dolay destek grmemitir. agda Krgzcada sadece alt
uzun nl mevcuttur.
Hakas, Tuva, or dillerinde ise benzer durumlarda ( i+y+i ; +y+ ) meydana
gelen uzunluklar korunmu. Ayn durum Fy Krgzcas iin (ciit < ciit yiit)
ve Sar Uygurca iin de sz konusudur (Teniev 1976: 10).
Eski dneme ait bir dier unsur da Krgzcaya Kuzey-Dou grubu ile ayn
dnemde alnd sanlan, dier Trk gruplarnda mevcut olmayan Moolca
kelimeler katmandr. Kuzey Dou Trk dillerinde aktif kullanmda olan bu
kelimeler, ada Krgzcada baka kelimelerle eanlaml olarak kullanlmakta,
rnein, kaalga / eik kap, belen / dayar hazr, sonun / mkt harika, belek/ tartuu
hediye, tlg fal, vs.
Gramer ynnden
agda Krgzca ile karlatrlmakta olan diller arasnda ok byk farkllklar
gze arpmyor. rnein, okluk kategorisi: -lar /-ler, -dar/-der, -tar/-ter (belki de -
nar/-ner)den ibaret olup, yuvarlak ekilleri henz ortaya kmad sanlyor.
Fuy Krgzcasnda bu ekin bir de dar nl ekilleri de mevcuttur: -lar/-lr, -dar/-
dr, -tar/-tr.
Sar Uygurcada ise stelik nle balayan varyantlar da mevcuttur: -lar/-ler, -
dar/-der, -tar/-ter, -nar/-ner
ada Krgzcada fiilin II ahs okluk ekinde grlen -snar, -nar ekilleri,
belki de Sar Uygurcadaki gibi Eski Krgzcadaki oul ekinin nli durumunun
kalntlarndan olabilir. rnein:
Siler barasnar Siz gideceksiniz
Siler doktorsunar Siz doktorsunuz
Siler krsnr Siz grrdnz
Siler aldnar Siz aldnz
Siler bergensiner Siz vermitiniz
Hl eklerine gelince, ada Krgzcaya zg btn hl eklerinin
Glzura Cumakunova
81
karlatrlan dillerde kullanmda olduu gzetlenebilir. lgi ve Belirtme hli
dndaki eklerde yuvarlak ekilleri henz ortaya kmad tahmin ediliyor. lgi
ve Belirtme hallerinde ise ada or dilinde grld gibi (Drenkova 1979: 40-
41) yuvarlakl eklerin de olduu dnlebilir.
Yaln h.: 0
lgi h.: -nn/-nin/-nun/-nn; -dn/-din/-dun/-dn; -tn/-tin/-tun/-tn
Ynelme h.: -ga/-ge; -ka/-ke; -a/-e.
Belirtme h.: -n/-ni/-nu/-n; -d/-di/-du/-d; -t/-ti/-tu/-t
Bulunma h.: -da/-de; -ta/-te
kma h.: -dan/-den; -tan/-ten; -nan/-nen.
-dn/-din; -tn/-tin; -nn/-nin.
kma halinde geni ve dar nll sralarn olabilecei fikri, incelenmeye
alnm dillerin hemen-hemen hepsinde bu vakann izoglossa niteliini
tamasndan domutur (Teniev 1997: 11). rnein, Fuy Krgzcasnda ekin
sadece dar nl ekline rastlanmaktadr (Hu Zhen-hua, Guy Imart, a.g.e. s.26).
Sar Uygurcada ise tam tersine ada Krgzcadaki gibi dar ekilleri kaybolmaya
yz tutmutur (Teniev 1976: 57).
Fiil zamanlarnn gnmz Krgzcasnda grlen tm eitleri,
karlatrdmz arealda da grlyor. Zaman ekleri kadrosu da baz ses
deiiklikleri dnda benzer durumda olduu tespit edilmitir. Bunu rneklerle
gsterelim.
Belirli (-dili) Gemi Zaman
Zaman ekleri: -d/-di/-du/-d
-t/-ti/-tu/-t
ahs ekleri: -m, -n, -bz, -nar ; III ahs oul eki (t) .
Eski Krgzca iin Belirli Gemi Zaman ekinin yuvarlak nll varyantlarnn
n grlmesi, aratrlan dillerden or dilindeki dz ve yuvarlak tam kadronun
bulunmas ve onun ada Krgzca ile rtmesinden kartlyor. Fy
Krgzcasnda zaman eki: -d/-di , -t/-ti olup, ahs ekleri de Krgzcadan farksz.
Fy Krgzcasnda da III ahs oul ekinin -(t ) eklinde itelik eki ile ifade
edilmesi, ada Krgzca ile onun genetik ban bir kere de kantlayp, ayn
zamanda ona en yakn olan Hakasadan olan farkn tekil eder. Fy
Krgzcasnda halen -bs eklinde olan Belirli Gemi Zaman I. ahs okluk eki,
bu eki sonradan -kye eviren Krgzcann eski durumundan kald sanlyor.
(rnein, E.Krg. bardbs - .Krg. bardk ).
Belirsiz ( -mili ) Gemi Zaman:
Zaman ekleri: -ptr/-iptir/-uptur/-ptr
ahs ekleri: -mn, -bs
-sn, -snar
Bu zaman eki, iki ekin kaynamas ile (-p zarf fiil eki + tur- yardmc fiili)
meydana gelmi. Ekin ada Krgzcada ve Hakasada korunan dz ve
yuvarlakl tam paradigmas, Sar Uygurcada da ahs ekleri olmadan -ptro
eklinde korunuyor. Fuy Krgzcas ise zarf fiil ekini yitirerek (-tr+ahs eki)
eklini alm. ada Krgzcada da bu zaman ekinin yardmc tur- fiilini
drm ksaltlm ekli kullanldn dikkate alrsak, bu zaman ekinin genel
olarak ksalmaya meyil gstermi bir ek olduu kanaatine varabiliriz.
Karlatralm:
.Krg. tam ekli .Krg.ksa. F.Krg. ksa.
I. barptrmn barpmn bartrmn gitmiim
II barptrsn barpsn bartrsn gitmisin
III barptr barptr bartr gitmi
I barptrbz barppz bartrbs gitmiiz
II barptrsnar barpsnar bartrsnar gitmisiniz
III barptr barpr bartr gitmi(ler).
Gemi Zamann Hikyesi (-mt):
ada Krgzcada zaman eki: -gan/-gen/-gon/gn
-kan/-ken/-kon/-kn
ahs ekleri: -mn -bz
-sn -snar
olarak tm dz ve yuvarlak ekilleri mevcut olan paradigmann Eski Krgzcada
sadece dz ekilleri olduu sanlyor. Zira karlatrlan dillerin hepsinde de
sadece -gan/-gen, -kan/-ken ekillerine rastlanmtr.
Geni Zamann Hikyesi (-rd):
ada Krgzcada zaman eki: -u/-
ahs ekleri -mn -bz
-sn -snar
olarak sadece yuvarlak ekli kullanlan ekin, Hakasa,Tuvacada sadece dz
ekilleri (-k/-ik , -h/-ih) mevcuttur. Ekin menei Eski Uygurcada grnen
gemi zaman eki (-yuk) ile ayn paralelde olabilecei tahmin ediliyor (Baskakov
1965).
imdiki Zaman:
. Krgzcada zaman belirteleri: fiil + zarf fiil eki -p + yardmc fiiller (cat-, tur-,
otur-, cr-)+ a/y
ahs ekleri: -mn -bz
-sn -snar
-t -at
Glzura Cumakunova
83
olan imdiki Zamann yapmyla en ok benzerlik or dilinde grlr. imdiki
zaman, Fy Krgzcasnda ad geen yardmc fiillerden sadece tur-la,
Hakasada ise at-la yaplabiliyorsa, orcada at-, tur-, odur-, er- gibi ada
Krgzcadaki btn trleri kullanlarak yaplr. Bu durum, Eski Krgzcadan
itibaren bu modelin var olduu ihtimalini glendirir.
imdiki Zamann ada Krgzcadaki bir dier ekli olan (-uu+da +ahs eki )
modeli de , Fy Krgzcas ile paralellik gsterir:
.Krg. baruudamn - F.Krg. bardamin/bardmin (< baruudamn) gitmekteyim.
Gelecek Zaman
ada Krgzcadaki Belirli Gelecek Zaman eki: -a/-e
Belirsiz Gelecek Zaman eki: r, -ar/-er
ahs ekleri: -mn, -bz
-sn -snar
olan modelin Eski Krgzcada da mevcut olduu gr hakim. nk ad geen
paradigma Sar Uygurcada, Fuy Krgzcasnda, Hakas, or dillerinde de ayn
ekilde, ancak zarf fiil ekindeki geni -a yerine onun dar ekli olan /-i
kullanlarak yaplr.
Ortaa Krgz Dili
X yzyldan itibaren zellikle de XII-XIII yzyllarda Yenisey Krgzlarnn byk
bir ksm batya doru g etmeye balar. Batya g srasnda Krgzlar uzun
zaman Altayda kalp, oradaki Trke konuan Altayllar ile yakn temasa
girmiler (Yunusaliev 1955: 30-41). Bu tayfalar genel olarak Kpak grubuna
mensup olduklar iin Krgzcann kpaklama sreci de orada balam olur.
Ad geen sre iinde Krgzca, Ortaa dnemi ad verilen dnemi bandan
geirir. Bu devire ait herhangi bir yazl belge korunmamasna ramen, onun en
nemli zellii de Krgzcay Kuzey-Dou Trk dillerinden ve sonradan komu
olduklar Kpak dillerinden de farkettiren, sadece Altayca ile ortak ynler ieren
bir takm zelliklerin meydana gelmi olmasdr (Yunusaliyev 1971: 58)
Krgz dili tarihinin bu devrindeki en belirgin temsilcisi olarak aratrmaclar
in Halk Cumhuriyetinin Sincan-Uygur blgesine bal Lobnor gl etrafnda
yaayan Krgzlarn dilini gsteriyorlar (Malov 1956; Asanaliyev 1964).
Lobnorlularn menei Krgz-Altay toplumundan XIV-XV yzylda ayrlp,
gneye g eden, nce Turfana, sonra da Lobnor glnn kylarna yerletirilmi
tayfalardan gelir (Teniev 1997: 18). Lobnor Krgzlarnn dili, uzun sre beraber
kaldklar Uygurca ile Krgzcann karmndan olumaktadr. Nitekim bu az
ilk aratran S.E. Malov da bouna onu Lobnor dili kadim Krgzlarn eski
konuma dilidir (Malov 1956: 5) diye nitelendirmemitir.
Lobnor aznn Uygurca unsurlar yzeysel olup, Uygurlarla birlikte
yaamann verdii etkileim olduu kolayca anlalr (Teniev 1997: 18). Lobnor
aznn Uygurca elemanlar olarak E.R.Teniev unlar gsterir:
-kelime banda Krgzca c yerine y gelmesi;
-kelime ortasnda ve sonunda nin korunmas;
-gelecek zaman III ahs ekinin -ado, -edo eklini almas;
-Uygurcann etkisi ile fiilin ahs eklerinin yitirilmesi v.s.
Krgzcann, Trkoloji tasniflerinde Altayca ile ayn grupta baklmasna sebep
olan, dier yandan da onun Lobnor az ile ortak ynlerini tekil eden Ortaa
zellikleri unlardr.
Fonetik ynden:
Gney Altay azlarnn tesiri ile geni nl a/ enin, geni ve yuvarlak o/
den sonra yuvarlaklamasndan, nce yuvarlak diftonglarn, sonra da uzun
nllerin yeni tiplerinin meydana gelmesi. Geni nllerin yuvarlaklamas
Lobnor aznda da sz konusudur, rnein: knlk gmlek, rtndk kervan
saraydakiler, bolor olur.
yuvarlak ses uyumunun ekleri de tamamyla kapsam altna almas;
azlar arasnda yumuak z ile onun sert ifti olan s arasnda fonematik
ztln kaybolmas,kelime sonundaki znin ise sertlemesi;
fiilin olumsuz ma ekinin tamamyla -baya dnmesi;
yardmc fiil ele// edenin paralel kullanlmas;
Eski Krgzcadaki kelime bandaki cnin korunmas. Lobnor aznda
Uygurcann tesiri ile baz cler yye evrilmi, bazlar ise deimemi, rnein:
canla- yenilemek, cigiyme yirmi, cr- yrmek v.s.
kelime ortasndaki gnin dmesi, iki nlnn birleerek uzun nllerin
meydana gelmesini salam: taan < tagan alaca karga, baatr < Mo. bagatur,
saadak < sagadak sadak, kaalga < Mo. hagalga kap v.s.
Eski Krgzcada grlen kelime sonundaki -g, Ortaa Krgzcasnda diftong
veya uzun nl oluturmu. Krgzcann ve Altaycann baz azlarnda
yuvarlak diftonglarn halen saklanm olmasna, bu iki dilin ortak devrinde
yuvarlak uzun nllerin gelimesinin bir nceki aamas olarak baklabilir.
Gramer ynnden:
Krgzcada bu dnemde ismin oul eki -larn yuvarlak nll ekilleri
gelimitir. Bylece nlleri ( a/e, o/), nszleri ( l /d /t /n) olan oul ekinin
Glzura Cumakunova
85
varyantlar meydana gelmi. Ekin bu tr ok varyantll Altaycada ve Lobnor
aznda da grlr.
smin iyelik grubu Eski Krgzcadaki durumunu koruyor. Ayn durum Lobnor
aznda da sergileniyor.
Hl eklerinde ise Eski Krgzcada yuvarlak ekilleri olmayan ekler, rnein
ynelme, bulunma ve kma halleri, yuvarlak nll ekillere sahip olunca,
hllerdeki yuvarlaklama sreci tamamlanmtr.
Fiilin zaman kategorisinde de Eski Krgzcada yuvarlak ekilleri olmayan
trlerinde yuvarlak ekillerinin oluumu ile Krgzca, nl uyumunun kalnlk-
incelik, dzlk-yuvarlakl asndan tam bir sistemlilik kazanmtr.
ahs eklerinden Belirli Gemi Zaman I ahs oul ekinde Eski Krgzcadaki
-bs yerine oul -k gemeye balam. I ahs oul eki Lobnor aznda da -k
olarak grlr. Altayca ise -bs/ -k ikisini de kullanr. Yalnz Altayca ile Krgzcaya
mahsus olan daha bir unsur Gelecek Zaman III ahs eki olarak -t < ( tur-) ekinin
kullanlmaya balamasdr: Krg., Alt. al / ol bara-t o gidecek.
imdiki Zaman, karlatrlan iki dilde de analitik ekilde (kk + p + yardmc
fiiller: cat/cr/otur/ tur + zaman eki a/e +ahs ekleri:-mn,-sn, -t, -bs, -snar, -at)
ekilinde yaplmtr.
Gelecek Zamann iki trne de Eski Krgzcada olmayan yuvarlak ekler
eklenince paradigma u ekli alm:
Belirli Gelecek Zaman: -a/-e/-o/- ; ahs ekleri (-mn, -sn,-bs,-snar )
Belirsiz Gelecek Zaman: -ar/-er/-or/-r ; ahs ekleri (-mn, -sn, -bs, snar)
Lobnor aznda ise Belirli Gelecek Zaman ekinin bir de dar nll ekli
mevcuttur: -ay/-ey/-oy/-y; -y/-iy/-uy/-y.
Ortaa Krgzcasndaki daha bir zellik, sadece Altayca ile ortak kelime
katmannn olumas. rnein, sadece Krgzca ve Altaycada kullanlan : uy inek,
on byk, kokuy! aman(nlem), tebetey apka, temene uvaldz, topu
dme, unaa ulam, taar gilim, kereez vasiyet vs. kelimeler.
Belirtildii zere, Krgz dilinin tarihini Eski ve Ortaa dnemi olarak ayrma,
bugn artk tahmin olduktan kp, yaayan bir ka dilin ve Yenisey Yaztlarnn
verilerine dayandrlarak tespit edilmeye balam durumda. Muhakkak,
konunun daha da detayl aratrlmas, dil unsurlarnn tarihi, kltrel, arkeoloji
gibi ilgili alanlarn verilerini de kullanarak btnleyici sonulara ulatrlmas
gerekmektedir. Meselenin bu ekilde ele alnmas, en eski Trk boylarndan olan
Krgzlarn, yalnzca dilinin deil, etnik oluumunun da tarih gelimesinin
aydnlanmas iin byk nem tayacaktr.
Yeni Krgz Dili
XVI asrdan itibaren balad sanlan Krgzcann son dnemi, Krgz tarihinin
Tanr Dalardaki dnemini kapsar. Krgzlarn Tanr Dalarna gcne dair Arap,
Fars,in kaynaklarndan birbirinden bamsz ekilde bir ok bilgiler edinilmitir
(orotegin 2000: 39). Bu dnemde Krgz ulusunun ve Krgz edebi dilinin
oluumu tamamlanr. imdiki Krgz azlarnn da gelimesini yanstan bu
dnem, ayr sre iinde deerlendirilebilir (Yunusaliyev 1971: 57): a) Mool
Cungar devri (XVI-XVIII), b) XVIII- Sovyet dnemine kadar, c) Sovyet dnemi ve
sonras.
a) Bu sre iinde Krgzlar nce Dou Trkistana, sonra Merkezi Tanr
Dalar blgelerine yerleerek, orada yaayan halklarla, zellikle de Uygurlarla
yakn temasta bulunmular. O nedenle Moolistanda Krgz azlar ile Uygur
azlar arasnda karlkl byk etkileim gereklemitir. Bilhassa kelime
hazinesinde grlen bu deiimlerin izi, Krgz ve Uygur azlarndaki ortaklklar
ve Krgzcadaki Uygur dilinin tesiri ile alnm Arap, Fars kelimelerinden de
srlebilir.
Merkez Asyadaki Cungarlarn Dou Trkistan ve Orta Asyaya yapt
srekli hcumlar (XVII-XVIII yzyln ortasna kadar) nedeniyle Krgzlar gney-
batya doru srlmeye balarlar. n Karategin Hissar, arkas Anciyan, Alay
dalarna kadar srlm olan Krgz tayfalar, bu sralar oradaki Uygur, zbek,
Tacik tayfalarnn arasnda kalr. Yerleik hayat srdren bu uluslardan
Krgzcaya ziraat, ticaret, din, mimarclk vs. ilgili bir ok Arap, Fars szleri nfus
edilir. ada Krgzcann iki dialektinde de benzer ekilde rastlanan Arap-Fars
katmannn ite bu srada girdii sanlyor.
b) XVIII asrda Cungarlar yenilgiye uradktan sonra Krgzlar nceki yerleim
yerlerine geri dnerler. Bir ksmnn Merkez Tanr dalarna (Kuzey Krgzistan),
bir ksmnn da Fergana vadisinin gney ve bat blgelerine (Gney Krgzistan)
yerlemi olmalar, Krgzlarn bu iki byk aznn meydana gelmesi iin zemin
hazrlam olur. Aralar byk dalarla ayrlm, ayr corafyalarda, farkl etnik
ortamlarda irtibatsz kalan azlar giderek bir hayli farkllamtr.
Gney aznn zbek, Uygur, Tacik halklar ile temasndan ona Kuzey
aznda bulunmayan Arap-Fars kelimelerinin yeni katman, baz sesler (ak),
baz gramer unsurlar (Fars, Arap kkenli balalar) girmi. Neticede azn hem
ses, hem gramer yapsnda deiiklikler meydana gelmi.
Genelde Kazak ortamna yakn evrede seyretmi Kuzey dialekti, XIX yzyln
ortasndan itibaren Kuzey Krgzistana gelmeye balayan Rus yerleimcilerinin
de dilinin etkisi ile Gney azndan gze grlr derecede farketmeye
balamtr.
Glzura Cumakunova
87
Krgzistanda Sovyet ktidarnn gereklemesiyle mill dilin btnlemesi ve
gelimesi iin ok elverili koullar yaratlmtr. Ekim Devriminden sonra
Trkistan Sovyet Cumhuriyeti kuramna alnm olan Krgzistan, 1924 ylndan
itibaren Orta Asyann dier blgeleri gibi zerk Muhtariyete, sonra zerk
Cumhuriyete,1936 ylnda ise Birlik Cumhuriyetine dntrlmt.
Gen Cumhuriyetin kltr alannda yapaca en nemli ilerinden biri, en ksa
zamanda halkn tamamn okur-yazar duruma getirmek, eitim sisteminin
temelini oluturmak olarak belirlenmiti. Bunun gereklemesi iin toplumun
btn katmanlarna eit ekilde hizmet verebilecek, az st normlara
dayandrlm edeb dil ve onun yaz eklinin oluturulmas gerekirdi.
Siyas birliin salanmas ve Krgzcann devletin resmi dil statsn almas
ile ortak edeb dil meydana gelmi. Edeb dil iin Kuzey aznn bir ivesi esas
alnmasna ramen Krgzcann btn azlar onun birer kaynaklar olarak kabul
edilmi. Toplumun btn siyas, sosyal, kltrel ve ekonomik faaliyetlerinin
edeb dilde yrtlmeye balamas, halkn eitim orannn ykselmesi,
Krgzcann kitap, dergi, gazete ve dier basn-yayn kurulularnda egemen
duruma gelmesi, son dnemlerde genelde szl olarak bilinen edeb dilin yaz
eklinin gelitirilmesi ile ulusun hayatndaki yeni bir sayfa alm oldu.
1924 ylnda Arap yazsna esasl Krgzca iin reforme edilmi ilk Krgz
alfabesi kabul edildi. Bilindii zere, Sovyet dneminden nce de Krgzlarn
nde gelen aydnlar, airleri ve tarihileri Arap harfleriyle okuyup, yazmlardr.
Trk halklar arasnda etkili bir iletiim arac olan bu yaz sistemi, genel olarak
aatay edeb dili ad verilen ortak edeb dilin de yaatlabilmesinde nemli yer
tutmutur. agatay edeb dilinin btn Trklerin kullanabilecei lehe stnl,
kullanm alan ak olan bir yaz geleneinin olmas, ondan Trk halklarnn eit
ekilde yararlanabilmelerine olanak salamtr.
Kazan, Ufa gibi Trkoloji merkezlerinde yaymlanm olan belli bal Krgz
eserlerinden Moldo Kln Kssa-i Zilzala (1911, Kazan), Moldo Niyazn el
yazmalar, Osmonal Sdkuulunun Muhtasar Tarih Krgziye (1913, Ufa), Tarih
Krgz abdaniya (1914 Ufa) gibi tarih kitaplar, enal Arabayevin Alifbe Yaki Tuta
Okuu (1911, Ufa) adl ilk Krgzca elifbesi bu ortak edeb dil rneinde
yaymlanmtr.
Arap alfabesinin nsz harflere dayal bir yaz olmas, Trkedeki 8-9 nlye
karlk sadece nlnn bulunmas, iaretlerinin okluu, harflerin bitiik
yazlmas gibi kusurlar, hem renimde, hem de yazda hayli zorluklar
yaratmtr. O nedenle ok gemeden dier Trk Cumhuriyetlerinde olduu gibi
Krgzistanda da Trke iin en uygun grlen Ltin harflerine geme fikri
gndeme gelmeye balamtr.
Mart 1926da Bak ehrinde btn Trk halklar temsilcilerinin katlmyla
tertiplenmi I. Trkoloji Kurultaynn gndemini de Yeni Ortak Trk Alfabesinin
belirlenmesi meselesi oluturmutu. Kurultay,Trklk Alemi genelinde Latin
alfabesine geme karar alr ve onu hayata geirmede grevlendirilmi Yeni Trk
Alfabesi Merkezi Komitesini kurar.
Bunun akabinden de Krgz zerk Cumhuriyetinin 1927 ylnda yaplan I
Kurultaynda 1927den itibaren Latin alfabesine geme karar alnr ve 1929 yln
sonunda yeni yazya geme ii tamamlanm olur.
31 harften oluan Latin alfabesinin Arap alfabesine gre bir ok stnl
vard, rnein, harflerin ayr ayr yazlmas, yazda herhangi bir iaretlemelere
gerek kalmad, harflerin kk ve byk yazlabilme olana, teknik adan
kolay yazlmas, nller iin yeteri kadar harfin alfabede mevcut olmas vs.vs.
1940 ylnda Sovyetler Birlii genelinde Kiril alfabesi esasl yeni alfabelere
geme kararnn alnmas ile Latin harfleri yerini u an yrrlkte olan alfabeye
brakt. Latin alfabesi ile halkn okuma, yazma ihtiyac tamamland, ilm ve edeb
eserler yaymland, Krgzlarn Manas bata olan szl edebiyat rnekleri
yazya geirildi.
Rusa ve uluslar aras kelimelerin Rusa telffuzunun ve yaz kurallarnn
korunmasn ngren Krgz imlsna uygun olarak Rus alfabesindeki harflerin
tamamn ieren ve ayrca Krgzcaya zg harfi de ekleyen Krgz alfabesi, 60
yldan akn bir sre boyunca Krgz toplumuna hizmet vermektedir. Son yllarda
Azerbaycan, zbekistan, Trkmenstan devletlerinin tekrar Latin harflerine
gemesi, Kazakistann da geme karar almas (2001) ile Krgzistanda da ayn
konu gndeme gelmektedir.
ada Krgzca, nispeten yeni fonetik ve gramer yaps, kelime hazinesi ile
Trk dillerinin Kuzeybat (Kpak) grubunda yer almaktadr.Bu gruba dahil
edilmesinde belirleyici olan nitelikleri, ayn zamanda onun ona en yakn olan
Kazaka ile Altaycadan da farkn tekil eden kendine has ynleri ile ada
Krgzca zetle yle nitelendirilebilir.
Fonetik ynden
ada Krgzcada 14 nl fonem mevcut olup, onun 8i ksa (a, e, , i, o, , u, ),
6s uzun (aa,ee, oo, , uu, ) nldr. Krgz nlleri, kalnlk (a, , o,u ) - incelik
(e,i,,), genilik (a,e,o,) - darlk (,i,u,), dzlk ( a,e,,i) - yuvarlaklk ( o,,u,) ve
uzunluk (aa,ee,oo,,uu,) - ksalk (a,i,,e,o,,u,) derecelerine gre biri birine
kar koyulurlar. Krgzcada nller iin hakim olan ses kural kalnlk-incelik ve
dzlk-yuvarlaklk adan ok net bir ekilde uygulanan nl uyumudur. Asl
Krgzca kelimelerde nl uyumu kk ve eklerdeki btn heceleri kapsar
Glzura Cumakunova
89
(rnein, kr---lr-bz-dn seyircilerimizin; talaa-lar-da-g tarlalardaki).
Toplam 22 nszden oluan nszler sisteminde (v, f, h, ts, s, j) sesleri
Krgzcaya zg olmayan, sadece alnma kelimelerde grlen nszlerdir. Krgz
nszleri biri birinden seda bakmndan: sedal ( b, v, g, , d, c, z, ), sedasz (k, p,
s, t, f, h, , ), yar nl (y, l, m, n, n, r) olarak ayrdedilirler. k yeri
bakmndan: dudak (b, p, m ), di-dudak (v,f ), di (d, z, s, l, n, c, , , t), n damak
(g, k, y, r ), arka damak (n, , q , h). Yapl tarz bakmndan: patlayclar (b, d, g, ,
p, t, , k, l, y), szclar: (s, , z ), afrikatlar: (c, ), titrek (r), geniz (m, n, n) nszler
olarak nitelendirilirler. Ayrca Krgz nszleri kelimenin her yerinde gelebilenler
(z, k, m, n, s, t, , ), kelime banda gelmeyenler (v,g, y, l, p, f, h), kelime sonunda
gelmeyenler (b, v, g, d, c) olarak da ayrlrlar.
nszlerde grlen balca ses deiimleri olarak da: ileriye ve geriye doru
ses benzemesi: tonlulama, tonsuzlama, baz pozisyonlarda nl tremesi,
bazen de dmesi, iki nl arasnda kalan p, k seslerinin yumuayp, b, gye
dnmesi (tp+m > tbm tpm, tak + ptr > tagptr takm) gibi
deimeleri gstermek mmkn.
Morfolojik ynden
Krgz kelimeleri leksik-semantik zellikleri ve sz dizimindeki fonksyonuna gre
genel olarak anlaml ve hizmeti kelimeler trlerine ayrlrlar. Anlaml kelimeler
trlerine: isim, sfat, say, zarf, zamir, fiil; hizmeti kelimeler grubuna ise:
balalar, edatlar, taklidi kelimeler, nlemler, modal szler girer.
sim. Krgzcada isim, okluk, ahs, iyelik, hl kateorilerine sahip ve soru eki
de alabiliyor. okluk eki nl-nsz uyumunun Krgzcada sistemli ekilde
korunmasndan dolay 12 varyantl bir paradigma iinde grlr:
-lar/-ler/-lor/-lr almalar elmalar, klr sokaklar
-dar/-der/-dor/-dr kzdar kzlar, koldor kollar
-tar/-ter/-tor/-tr cigitter yiitler, ottor ateler
(Grld gibi lli sra nl ile biten kelimelere ve istisna olarak y, r ile biten
kelimelere, dli sra yumuak nszle biten kelimelere, tli sra ise sert nszle
biten kelimelere eklenir).
smin iyelik kategorisinin ahslara gre dalm yledir:
I ahs -m -bz almam almabz
II ahs -n -nar alman almanar
(nezaket)-nz -nsdar almanz almanzdar
III ahs (s) - lar almas almalar
sim, cmlede yklem grevini stlenince fiil gibi ahs eki alabiliyor. Yalnz
III ahs okluk ekinin fiildeki yerine -lar kullanmas ile ismin ahs ekleri
fiilinkinden ayrlr. smin ahs ekleri ite bunlardr:
I ahs -mn -bz balamn ocuum balabz ocuuz
II ahs -sn -snar balasn ocuksun balasnar ocuksunuz
(nezaket)-sz -szdar balasz ocuksunuz balaszdar ocusunuz
III ahs -(lar) bala ocuk baldar ocuklar
Krgzcada alt tane hl vardr. Btn hal ekleri singarmonizme (nl-nsz
uyumuna) tbi olan hl kategorisinin genel tablosu u ekilde sergilenebilir:
Yaln kim? emne? -----
lgi kimdin? emnenin? nn/-nin/-nun/-nn; -dn/-din/-dun/-dn; -tn/-tin/-tun/-tn.
Ynelme kimge? emnege? kayda? -ga/-ge/-go/-g; -ka/-ke/-ko/-k.
Belirtme kimdi? emneni? -n/-ni/-nu/-n; -d/-di/-du/-d; -t/-ti/-tu-/-t.
Bulunma kimde? emnede? kayda? da/-de/-do/-d; -ta/-te/-to/-t.
kma kimden? emneden? kaydan? dan/-den/-don/-dn; -tan/-ten/-ton/-tn.
Sfat isimleri, leksik-semantik ve morfolojik ayrcalklarna gre Asl sfatlar ve
Nispi sfatlar olarak ayrlrlar. Asl sfatlar kendine has karlatrma ve pekitirme
derecelerine sahiptirler. Sfatn karlatrma kategorisi raak (-ireek/-uraak/-
rk) eki ile : onuraak daha byk, ktrk daha gl, pekitirme derecesi
ise en en, abdan, ayabay, t ok, fevkalade gibi kelimeler vastasyla, sfatlarn
ksaltlm tekraryla: kpkzl kpkrmz, taptaza tertemiz vs. yaplr. Nispi
sfatlar, isim, fiil, say, zarf gibi sz trlerinden -day, -luu, -sz, -lk, -k vs. sfat
yapm eklerinin yardm ile yaplr.
Say isimleri, leksik-semantik ve morfolojik zelliklerine gre asl saylar (bir,
on, min bin vs.), sra saylar (birini birinci, czn yznc vs.), tahmin
saylar (ondoy on kadar, czdgn yzlerce), Kesir saylar (ondon bir onda bir,
te drt vs.), letirme saylar (beten beer, cetiden yedier), toplam saylar
(ek ikisi, altooalts vs.). Saylara mahsus ekim ekleri : -oo/, -n, -lagan, -em vs.
Zamirler anlamna gre:
ahs zamirleri:
I ahs: men ben biz biz
II ahs: sen sen siler siz
(nezaket) siz siz sizder sizler
III ahs al o alar onlar
aret zamirleri: bu(l) bu, uu(l) u, oo(l) o, tigi(l) teki, tetigi oradaki vs.
Soru zamirleri: kim? kim?, emne? ne?, kanday? nasl? kays? hangi?, kana?
ka?, kaan? ne zaman?, kayda? nereye?, kana? hani? vs.; Menfi zamirler: e kim
hi kimse, e kaan hi bir zaman, e bir hi bir, e nerse / eteke hi bir ey, e
kanday hi bir ekilde, e kana pek fazla vs.; Belirsizlik zamirleri: kimdir bir bir
kimse, bir birisi, bir nerse bir ey, kee/kay bir baz, baar/bardg hepsi, ar kim
herkes, ar nerse her ey, ar kanday her eit, ar trl her trl ; Dnl
zamir: z kendi gibi trlere ayrlrlar.
Glzura Cumakunova
91
ahs, iaret ve dnml zamirler, isim ekimlerinden farkl zel bir hl tipi
ile ekimlenir. rnein,
Yaln men ben uu u z kendisi
lgi menin benim uunun unun znn kendisinin
Ynelme maa bana uuga una zn kendisine
Belirtme meni beni uunu unu zn kendisin
Bulunma mende bende uunda unda znd kendisinde
kma menden benden uundan undan znn kendisinen
Zarflar. Leksik-semantik adan: Zaman zarflar: azr imdi, anan sonra,
dayma dayma, bgn bugn, ertesi ertesi, bltr bldr, daroo hemen vs.; Yer-
yn zarflar: alga/ ilgeri ileri, artka geriye, beri beri, cogoru yukar vs.; Sfat-tarz
zarflar: akrn yava, tmzn gizli, tez tez, kayta/kayra tekrar, beker bouna,
oozmo-ooz yzbe yz, teskeri tersinden, ataylap mahsus vs.; l-miktar
zarflar: az az, kp ok, saal azck, ayabay/abdan byk miktarda, oono o
kadar, ana o kadar, kanalk ne kadar vs. gibi trleri ile belli. Zarflar, -a, -lap, -lay,
-lata, -alk gibi yapm ekleri ile de yaplr.
Fiiller. Krgz dilinin fiillerine zaman, okluk, ahs, olumsuzluk, soru, sfat ,
isim zarf fiil kategorileri zgdr. Genel olarak Krgz fiilleri zaman etrafnda
cereyan eder: 1. Gemi zaman, 2. imdiki zaman, 3. Gelecek zaman
Gemi Zaman:
1. belirli (-dili) Gemi Zaman :
Zaman eki: -d/-di/-du/-d ahs ekleri: I -m -k
-t/-ti/-tu/-t II -n -nar
-nz -nzdar
III - -t
2. belirsiz (-ganl) gemi zaman - gemi zamann hikyesi (mti)
Zaman eki : -gan/-gen/-gon/-gn ahs ekleri: I -mn -bz
-kan/-ken/-kon/-kn II -sn -snar
-sz -szdar
III - -kan
3. renilmi gemi zaman (-ptr) (-m)
Zaman eki: -ptr/-iptir/-uptur/-ptr ahs ekleri: I -mn -bz
II -sn -snar
-sz -szdar
III - -()ptr
4. det edinilmi gemi zaman (-u) geni zamann hikyesi (-rd)
Zaman eki: -u/- ahs ekleri: I -mn - bz
II -sn -snar
-sz -snar
III - -()u
imdiki Zaman:
1. basit imdiki zaman - geni zaman (-r)
Zaman eki: -a/-y ahs ekleri: I -m(n) -bz
II -sn -snar
-sz -szdar
III -t -()at
2. birleik imdiki zaman - imdiki zaman (-yor)
Asl fiil + zarf fiil eki (-p) + yardmc fiiller: cat (tur,otur,cr)+ zaman eki a/y + ahs
ekleri.
ahs ekleri: I mn -bz
II sn -snar
-sz -szdar
III -t -()at
Gelecek zaman:
1. kesin gelecek zaman
Zaman eki: -a/-y ahs ekleri: I -m(n) -bz
II -sn -snar
-sz -szdar
III -t -()at
Basit imdiki Zaman ile ayn yapda olan Kesin Gelecek Zaman, baz zaman
belirteleri ve cmlenin genel anlamna gre ayrdetmek mmkn.
2. olas gelecek zaman
Zaman eki: -ar/-er/-or/-r ahs ekleri: I -mn -bz
II -sn -snar
-sz -szdar
III - -()ar
Krgzcada fiile -gan, -ar, -uuu, -u ekleri eklenerek sfat fiiller, -p, -a, -y, -
gan, mayna ekleri eklenerek zarf fiiller, -uu/-, -oo/-, -mak, -, -ma, -may
ekleri eklenerek isim fiiller yaplr.
Kaynaklar
ABDULDAYEV, E., (1998). Azrk Krgz Tili, Bikek.
ASANALEV, ., (1964). Lobnor Tilinin Grammatikalk Kskaa Oerki, Frunze.
BARTOLD, V.V., (1963). Kirgiz.- Soineniya, 2, I. bl., M.
BASKAKOV, N.A., (1952). K voprosu o klassifikatsii tyurkskih yazkov, zvestiya AN SSSR,
OLYA, X1. 2.k., Moskova.
---, (1960). Tyurkskiye yazki, Moskova.
---, (1965). Forma glagola na k/-ik, -u/- v hakasskom, tuvinskom i kirgizskom yazkah.-
Vopros tyurkologii.,Takent.
BATMANOV, .A., (1947). Kratkoye vvedeniye v izueniye kirgizskogo yazka, Frunze.
---, (1963). Sovremenny kirgizskiy yazk, Frunze.
Glzura Cumakunova
93
BAYTUR, A., (1992). Krgz Tarhnn Leksiyalar, Bikek.
BURN, N.Y., (1950). Sobraniya soineniy o narodah, obitavih v Sredney Azii v drevniye vremena,
I, M-L.
CUSUPAKMATOV, L., (1983). Otnoeniye kirgizskogo yazka k sibirskim tyurkskim yazkam, Frunze.
OROTEGN, T.K., K.S. MOLDOKASIMOV, (2000). Krgzdardn Cana Krgzstandn Tarh, Bikek.
DIRENKOVA, N.P., (1979). Grammatika orskogo yazka, Moskova.
Grammatika hakasskogo yazka, Moskova 1975.
HU ZHEN-HUA, GUY MART, Fu-Y Girgis : A tentative desckription of the Easternmost turkic
language, Univ. Of Calif. at Santa Barbara.
SHAKOV, F.G., A.A. PALMBAH, (1961). Grammatika tuvinskogo yazka, Moskova.
KARAYEV, O., (1994). Vostonye avtor o krgzah, Bikek.
Krgz Adabiy Tilinin Grammatikas. Frunze, 1980.
MALOV, S.E., (1956). Lobnorskiy yazk, Frunze.
---, (1957). Yazk celth uygurov: Slovar i grammatika, Alma-Ata.
---, (1952a).Yeniseyskaya pismennost tyurkov: Tekst i perevod, M.-L.
---, (1952b). Drevniye i novye tyurkskiye yazki, zvestiya AN SSSR, XI, 2.k. M.
ORUZBAYEVA, B.O., (1997). Kirgizskiy yazk.- Yazki mira: Tyurkskiye yazki, Bikek.
TEKN, T., (1990). Trk dil ve dialektlerinin yeni bir tasnifi, Erdem Dergisi. 5 (13), Ankara.
TENEV, E.R., (1997). Drevnekirgizskiy yazk, Bikek.
---, (1963). O dialektah uygurskogo yazka Sinszyana, Tyurkologieskiye issledovaniya, M.-L.
---, (1966). O yazke krgzov uyezda Fuy (KNR), Vopr.yazkoznaniya, 7: 88-95.
---, (1976). Stroy sarg-uygurskogo yazka, M.
TINISTANOV, K., (1998). Krgz Tili, I-II, stanbul.
YUNUSALYEV, B.M., (1971). Krgz Dialektologiyas, Frunze.
---, (1955). Problema formirovaniya obenarodnogo kirgizskogo yazka, Vopros
yazkoznaniya, 2: 30-41.

Tarihsel ve ada Trk ve Fin-Ugor Dil Alanlar
Naciye Gngrm
Dil biliminin eitli disiplinleri ile yaplan almalar sonucunda, zellikle de
karlatrmal dil bilimin gelimesiyle dil bilimciler, dilleri deiik
snflandrmalara gre incelemi, onlar baz zelliklerine gre gruplara
ayrmlardr. Bu dil snflandrmalar, aratrma ve incelemeleri hepimizin bildii
gibi bata etnik ya da genetik akrabalk gibi kriterler dorultusunda yaplmtr.
Ama bunun dnda dnya dilleri konuulduklar blgeler, var olduklar sreler,
yaadklar corafi konumlar, onlar kullanan topluluklarn siyasal veya kltrel
durumlarnn yansra tarihsel olaylar ya da tarihsel birliktelikler gz nne
alnarak da incelenmi ve aratrlmtr.
Dillerin kkeni, ana yurdu ya da ana yurtlar, eski kltr ve dil ilikileri
karlatrmal tarihsel dil biliminin ana konusudur. Eski dil ilikileri, dil
akrabal, dil blgeleri, dil gruplar aslnda iie girmi konulardr.
Gnmzde dnyada yaklak olarak 3500 ile 4000 arasnda dilin varl ileri
srlmekle beraber bunlarn bir ksmnn lehe olduklarn da belirtmek gerek
(Meillet 1989: 39, 61-2; Benveniste 1989: 225; Jespersen 1989: 269; Adamikn 1991:
19; Nanovfszki 2000:150). Bu saylarn deikenlii kukusuz dillerin
incelenmesinde gz nnde bulundurulan kstaslardan kaynaklanmaktadr.
Nitekim gerek yaayan diller gerekse artk l diller eitli aratrma yntemlerine
gre daima bir ekilde ele alnmaktadrlar. Dillerin yapsal zellikleri, kkenleri,
akrabalar, yaadklar dnemler veya corafyalar deiik yntemleri gerekli
kld gibi aratrma ve incelemeler sonucunda farkl sonular da ortaya
kmaktadr.
Tipolojik dil bilimi almalar klsik dil bilimi yntemlerinin en eskileri
arasnda yer almaktadr. Bu ynteme gre diller yapsal adan ele alnmakta ve
bundan sonra szcklerin cmle iinde kullanmlar incelenmekte, szdiziminde
szckler arasnda ne gibi kurallara dikkat edilmesi gerektii aratrlmaktadr. F.
Schlegelin yan sra karlatrmal dilbilimin kurucularndan birisi olan W.
Humboldt adyla zdelemi olan bu klasik tipoloji snflandrmasna gre diller
yapsal zelliklerine gre drt ana gruba ayrlmaktadrlar.
Bu snflandrmaya gre bata in, Vietnam vb. zellikleri tayan diller
ayrkan ya da yalnlayan diller (isolating languages) olarak adlandrlrken,
birok Avrupa dilinin yansra Arap, brani ve Rus dili gibi dillerin de iinde yer
ald diller bknl diller (flexional languages), Fin-Ugor ve Trk Dillerinin de
TAS 2002
Naciye Gngrm
95
iinde bulunduu bitiken, balantl diller (agglutinating languages) ve son
olarak Eskimo dili, Amerikadaki yerli dillerinin yer ald Meksika dili vb.
kaynak ya da polisentetik diller (incorporating languages) eklinde
gruplandrlmtr (Aksan 1979: 23; Hajd-Domokos 1980: 93, 111; Zsirai 1994: 6;
Meillet 1989: 311; Benveniste 1989: 219; Adamikn 1991: 20-22; Csepregi 1998: 11).
Ancak hemen belirtmek gerekir ki hemen hemen btn diller tarihsel
geliimleri sresi iinde fonolojik, morfolojik ya da leksikolojik deiimler
geirmi ve geirmektedirler de. rnein gnmz ngilizcesi artk flektal tipten
daha ok izolal dil tipine daha yakndr baz dil bilimcilere gre yine gnmz Est
dili de keza bir Fin-Ugor dili olmasna ramen aglutinal bir dilden ok flektal dil
zellikleri tamaktadr. Btn bu deiimlerin ana nedeni hi kukusuz dillerin
yeryznde kullanldklar sre iinde bulunduklar corafyalar, etkiletikleri dil,
inan ve kltrlerin etkisiyle fonolojik, morfolojik ve gramatikal deiimlere
maruz kalmalardr.
Tipolojik yntemle belirlenmi olan gruplar zamanla dildeki bu deiiklikler
nedeniyle dil biliminde yeni bir aratrma alannn, yeni bir disiplinin ortaya
kmasn da salamtr. Areal dil bilimi olarak adlandrlan yntemle diller daha
ok coraf alan iinde ya da coraf konumlarna gre incelenmekte; aratrma
alan olarak areal dil bilimi belirli bir blgede konuulan dillerin karlkl
etkileimlerini de incelemektedir (Adamikn 1991: 21-2; Hajd-Domokos 1980:
93,119; Csepregi 1998: 12; Nanovfszki 2000:15). Burada ncelikle yan katman, alt
katman veya st katman etkisini gz nnde bulundurmak gerekir, daima.
Bilindii zere birbirinin komuluunda veya birlikteliinde bulunan diller nce
sz varlnda etkiye maruz kalarak dn veya alnt kelimeler bir dilden
dierine geer ve daha sonra da etkinin boyutuna, sresine gre dillerde ses, yap,
sz dizimi, hatta anlam bilimi asndan nemli deiiklikler gerekleir.
Areal dilbilim yntemlerine uygun olarak rnein Ernst Lewynin yapt
snflandrmaya gre Avrupada bugn be tr ya da baka bir deyile be tip dil
vardr. Buna gre rnein neredeyse 100 yldan fazla bir sredir bir Fin-Ugor dili
olduu bilim evrelerince kabul edilmi olan Macar Dili de Alman Dili ile birlikte
Orta Avrupa Dilleri arasnda yer almaktadr. Yine areal yntemle yaplm baka
bir snflandrmaya gre Avrupa dilleri 10 gruba ayrlmaktadr ve Macar
dilcilerinden Gyula Dcsy de bu anlaytan hareketle Macar Dilini evredeki
eitli Slav Dilleri ile birlikte ele alarak Tuna Dil Birlii ya da Tunaboyu Dilleri ad
altnda incelemektedir(Adamikn 1991: 22; Csepregi 1998: 12).
Areal dil bilimi grne gre komu diller daima bir ekilde birbirilerini
etkiledikleri iin diller arasnda keskin, belirgin snrlar olumaz baka bir deyile
gramatikal zellikleri farkl olsa da anlay ayndr gr hkimdir ki bu kiisel
grme gre birok adan eitli sakncalar da beraberinde getiren bir
anlaytr. nk her ne kadar bu diller bugn ayn blgede yayorsa da aslnda
her dilin ortaya ktklar, gelitikleri, varlklarn srdrdkleri, bir devlet veya
ulus dili olarak gelitikleri yerler vardr. Dier bir deyile dillerin de tpk uluslar
gibi anayurtlar vardr, tarihleri vardr ki tarihsel dil bilimi de bunun sonucunda
ortaya km ve gelimi bir bilim daldr.
Dil akrabal ayn zamanda etnik veya genetik akrabal da beraberinde
getirebilen bir olgudur. Ama dier taraftan ayn dil ailesi iinde yer alan dilleri
konuan topluluklarn etnik olarak farkl kkenlerden geldikleri de ortadadr.
rnein Slav dilleri diye bilinen Rus, Bulgar, Hrvat, Slovak, Sloven, ek, Leh
diller ayn dil grubunu oluturmakla birlikte onlar kullanan uluslar,
kullanldklar lkeler farkldr baka bir deyile hem tarih, hem corafya hem de
etnik kken olarak birbirinden farkldrlar. te yandan Trk dilleri iinde de ayn
corafyada ortaya kp gelitikleri hlde bugn farkl corafyalarda, farkl siyasal
anlayta, deiik kltrel kimlikler sonucunda eitli blgelerde kullanlmakta ve
bunun yansra deiik inanlarn, ideolojilerin, farkl alfabelerin getirdii kimi
zorunlu deiimler ile de bu diller kim ynden deimi olarak varlklarn
srdrmektedirler. Anadolu Trkesi, Azerice, zbeke, Kazaka, Krgzca gibi
Gagavuzca, uvaa, Bakrta, Tatarca ya da Uygurca bu duruma birer bir
rnektir.
Ancak coraf veya dier bir deyile areal adan bu diller birbirine uzak olsa
bile kken bakmndan, yap bakmndan birbirine yakndr. Tpk Macarcann en
yakn akraba dil olan Mansi (Vogul) ve Hanti (Ostiyak) dillerinden blgesel olarak
uzak olmasna ramen tipolojik adan yakn olmas gibi. nk bu dillerin
ortaya ktklar ve gelitikleri coraf blge de kltrel ortam da birbirine
yakndr. Ancak daha sonra eitli etkenlerle bu diller farkl blgelerde varlklarn
ve gelimelerini srdrmler, zamanla kimi nedenlerle baz deiikliklere
uramlar ama temel zelliklerini korumulardr.
Areal dil snflandrmas aslnda ayn zamanda bir dilci iin birok sknty da
beraberinde getirmektedir. rnein bugnk Kafkasya dilleri ya da Orta Avrupa
dilleri denilince karmza kan dilleri ele alacak olursak ayn coraf blgede
bulunmalarna ramen bu diller arasnda gramatikal ynden yaplacak
almalarda belirgin dilbilimsel farkllklar ortaya kacaktr. Baka bir deyile
dillerin kendi kimlikleri ile karlalacaktr.
Oysa ayn kkten gelen akraba diller varlklarn zamanla farkl corafyalarda
birbirinden uzakta srdrm olsalar bile aralarnda benzerlikler, binlerce yl
sonra bile karmza kabilecek korunmu ortak zellikler tamaktadrlar ve bu,
sadece karlatrmal dil bilimi ya da dil tarihi ile uraanlara deil ayn zamanda
tarih, etnografya, sanat tarihi, arkeoloji, antropoloji gibi bilim dallar iin de nemli
bulgular ortaya koymakta ve koyacaktr da.
Naciye Gngrm
97
zetle Trk ya da Fin-Ugor alannda dil almas yapacak olanlarn dili,
dilleri klasik anlamdaki snflandrmaya gre ncelikle yapsal zellikler adan
ele almalar, ondan sonra yaad veya yaam olduu corafyasn gz nnde
bulundurmalar ve de kkenini daima dikkate almalar gerekmektedir.
Trk ve Fin-Ugor dilleri arasndaki ilikiler balamnda konuya
yaklatmzda bu gruptaki diller iinden bugn yaayanlarn bulunduklar
corafyalar, birbirilerine uzaklklar ya da yaknlklar, iinde yaadklar kltrel
evre hatta dili konuan toplumun inanc mutlaka dikkate alnmaldr. Fin-Ugor
dilleri corafi mesafe olarak daha farkl bir yerleim iindeyken Trk dili
topluluklar coraf ynden genelde birbirine yakn, birbirinin komuluunda
varlklarn srdrmektedirler. Ancak Fin-Ugor dilleri inan ve kltr ynnden
birbirinden ok fazla uzak deilken Trk dilleri yzyllar boyunca in, Mool,
Afgan, Urdu, Arap, ran, Kafkas, Slav, Yunan dil, inan ve kltrlerinden derin
bir ekilde etkilenmilerdir. Ve bu etkinin izleri de kukusuz dile yap bakmndan
olduu kadar, anlam, sz dizimi asndan da damgasn vurmutur. Ayrca bir
dilin konuma dili dnda yaz dili, devlet dili olarak kullanlp kullanlmamas
da her birinin tarihsel geliimini, anlatm gcn, sz ve kavram eitliliini,
zenginliini belirleyen en nemli etkenlerin banda gelmektedir.
Yine de dil akrabal konusunda yllardr tartmalar yaplm ve hl
yaplmaya devam edilmektedir. Trk ve Fin-Ugor dillerini de iine alan byk
Ural-Altay Dil Ailesi bizleri sadece dil deil ayn zamanda hem tarih, hem
kltrel hem de blgesel ve bir derece de siyasal ynden yakndan ilgilendiren
geni bir grubu oluturmaktadr. Ural-Altay Dil Ailesi ilk ekliyle Fin-Ugor, Trk-
Tatar, Samoyed, Mool-Manu, Tunguz, Karadeniz-Hazar arasndaki diller
eklinde snflandrlm fakat bu snflandrma daha sonralar eitli deiikliklere
uramtr. Finlandiyal bilim adam Castrnin ardndan Ramstedt, Rsnen,
Menges, Poppe, Clauson, Doerfer, Ligeti bata olmak zere birok dilcinin
almalar ile kurulan altayistik bir dil bilimi disiplini olarak gelimitir (Ligeti
1977: 356-8; Aksan 1979: 103, 110; Hajd-Domokos 1980: 93; Tuna 1983: 6, 46-48;
Hajd 1989: 5, 15-7; Adamikn 1991: 22, 33-6; Zsirai 1994: 111, 607; Csepregi 1998:
11; Nanovfszki 2000: 19-22; Golden 2002: 15-6, 13-28).
Ancak bu ok ynl deerlendirmeleri imdilik bir kenara brakarak bu
almada Trk ve Fin-Ugor dilleri zerinde durulacaktr. Bu terimin seimi bir
rastlant deil, bilinli olarak yaplm bir tercihtir. nk Ural-Altay Dil Ailesi
bandan beri eitli sebeplere dayanan tartmalar beraberinde getirmi olduu
gibi ayn zamanda gnmzde de bu konuyla ilgili farkl grler tam olarak
oturmu deildir. Kald ki dier taraftan yapsal zellikten, etnik veya genetik
akrabalktan ziyade corafi veya blgesel bir arm da yapmaktadr. Dilbilim
aratrmas iin bu tr belirsizlikler baz risk faktrlerini de beraberinde getirmi
olduu iin tartmal olan Samoyed Dilleri, Manu-Tunguz Dilleri, Kore hatta
son zamanlarda eklenen Japon Diline deinilmeyecektir. Her ne kadar Trk ve
Fin-Ugor dillerinin anayurdu Ural ve Altay Dalar civar olduu gr hakimse
de daha spesifik olan ve de dilbilim evrelerinde de daha yaygn ve doru olan
Trk ve Fin-Ugor terimi kullanlacaktr.
Ancak burada nemle zerinde durulmas gereken konu hi kukusuz dil
akrabal ile etnik akrabalk kavramlarnn birbirinden ayr tutulmas gereidir.
Uluslar ayn etnik kkenden gelmelerine ramen zamanla farkl blgelerde
deiik kltrel ya da siyasal ortamlarda anadillerini unutur, bazen de
kendilerine ikinci dil seerler ve bu iki dillilik sonucunda ana dilleri ya yok olup
gider veya fazla gelime gsteremeyebilir ve bunun sonucunda gncel hayatta
gerekli olan birok kavram, terimi karlamak iin baka bir dile bavurma
zorunluluu ortaya kar. O nedenle dil akrabal etnik akrabal, etnik
akrabalk da dil akrabaln gerekli klmaz, klamaz.
Eer diller arasnda akrabal, yaknl veya benzerlikleri aratrmak
istiyorsak o zaman sadece ses zelliklerini, sadece ortak szckleri deil, bunun
yansra benzer ya da ortak zelliklerini gramatikal erevede ele almak
zorundayz. nk btn bu tipolojik zellikler dillerin gemileri hakknda
aratrmalara yn veren zelliklerdir. Fonetik deiiklikler veya farkllklar dillerin
kendi iinde gelitirdikleri ya da oluturduklar bir olaydr ve bunu diller kendi
gramatikal kurallarna gre yaparlar neticede. Bu deiimler genellikle alnt ya da
dn szcklerde grlmektedir. Ancak zellikle dillerin akrabal ile ilgili
tartmal konularda sorular yantlamak iin bavurulan en salam yntemlerden
birisi hi kukusuz glottokrolonojidir (Hajd 1989: 41; Korhonen 1990: 159-78;
Zsirai 1994: 113; Csepregi 1998: 29-31; Nanovfszki 2000: 23).
Bu yntemden yararlanabilmek iin bir dil bilimcinin gerektiinde bir tarihi,
bir corafyac, bir arkeolog, bir antropolog gibi almas gerekir. Baka bir
ifadeyle dil bilimi sonular birok yan disiplinin sonularn gz nnde
bulundurarak ancak salkl olabilir. Olabildiince az hatal, salam sonular elde
edebilmek iin yardmc bilim dallar ile birlikte hareket etmek, deyim yerinde ise
ekip almas yapmak zorunludur adeta.
Glottokronolojik yntem Ural-Altay dilleri zerinde ilk kez A. Raun ve E.
Kangasmaa-Minn tarafndan uygulanmtr. Bu yntemle yaplan almada Fin-
Ugor dilleri birbirileriyle biner yllk dnemler iinde karlatrlm ve bunun
sonucuna gre dillerin ortak tarihleri belirlenmitir. kan sonulara gre rnein
Samoyed ve Fin-Ugor dillerinin 6000 yllk ortak gemileri vardr ki buna
dayanarak Ural-Altay ana dillerinin tarihinin ok daha eski olmas gerekir. Bu
aratrmann baka bir sonucuna gre en son ayrl da bin yl ncesinde Perm
Dilleri arasnda gereklemitir. Baka bir deyile en az gramatikal farkn Perm
Naciye Gngrm
99
Dilleri grubunda olmas gerekir.
Glottokronolojik yntemle yaplan almalarda dilin temel sz varl esas
alnr. rnein organlar bildiren szckler, temel hareket veya eylemleri ifade
eden fiiller ya da sz konusu dili konuan topluluun zerinde bulunduu
corafyann bitki rts, hayvan ve dier eitli canl trlerinin adlar ve
zellikleri, inanla ilgili kavramlar temel inceleme unsurlarn olutururlar.Ancak
bu arada her dilde pekok szcn tarihsel sre iinde fonetik ynden olduu
gibi morfolojik ve semantik ynden de deitiini unutmamak gerekir (Hajd-
Domokos 1980: 41; Nanovfszki 2000: 25-6).
rnein, Trk dillerindeki -z sesinin uvaa veya Macarcada -r olmas ve
szcklerin farkl fonetik zellik sergilemesi gibi. rnein ikiz > iker, kz >kr;
ya da Fin dilindeki -t- sesinin Macarcada l- sesi ile bulunmas gibi. rnein, ete
> el, time > vel. yelik ekiminde kii eklerinin, durum eklerinin, fiil
ekimindeki kii eklerinin fonetik benzerlik veya farkllk gstermesi de bu
duruma baka bir rnektir:
Macarca: kezem Ostyak: ktem Trke: elim
Macarca: l, lovam Vogul; luw, luwum Trke: at, atm
Macarca: kzzel Vogul: ktel Trke: elle
Macarca: mondd Fince: sano se Trke: syle, sylesene
Macarca: te Fince: sin Trke: sana
Macarca: Fince: hn Trke: o
Macarca: v Fince: hnen Trke: onun vb. gibi.
Dillerin tarihsel geliimleri boyunca eitli etkenlerle deiimlere uradklarn
da gz ard etmemek gerek. Trk dillerinde fonetik, morfolojik yaknlklar
olmakla birlikte fonetik farkllklar da bulunmaktadr. Ancak temel gramatikal
unsurlardaki farkllklarn nedenleri de bellidir (Nmeth 1933: 62-84; Aksan 1979:
114; Hajd-Domokos 1980: 41; Csepregi 1998: 13, 15) .
Fin-Ugor dillerinde ise durum daha farkldr. Fin-Ugor dilleri Ural-
Altaylardan gelimekle ve kken olarak ayn corafyadan gelmekle birlikte
yaklak 6 bin yllk sre iinde nemli evrelerden gemi ve bu sre iinde
corafyasn deitirmi, farkl inan ve kltrel etkileimlere maruz kalmlardr.
Baka bir deyile Trk dillerini konuan topluluklar iinde gelenek grenekler bile
hl birok bakmdan birbirine benzemekte iken, hatta bazen ayn iken, eski Orta
Asya geleneklerini srdrmekte iken Fin-Ugor dillerini konuan topluluklar
arasnda bu tr folklorik yaknlklarn gnmzde pek kalmam olduunu da
dikkate almakta yarar vardr. nk Fin-Ugor dillerini konuan topluluklar
bugn birbirine yaknlatran tek unsur dilleridir diyebiliriz. Ortak zellikleri
genetik adan da bozulmutur. Ama buna ramen, binlerce yl gemesine
ramen, dil akrabalnn izleri dillerde kendini korumay baarmtr. Temel
kavramlar ayn kald iin binlerce yl sonra bile bu kelimeler korunmutur.
Gnmzde Trk veya Fin-Ugor dilleri arasnda deil ancak Ural-Altay dilleri
arasnda yapsal adan, etnik adan olduu kadar kltrel bakmdan da
olduka byk farkllklar bulunmaktadr. Bu kltrel farkllklar hi kukusuz
dillerin bulunduklar corafyalarla, asrlardr karlatklar kltrel ve sosyal
deiimlerle de dorudan doruya ilikilidir.
Altay grubu iindeki Trk dillerine baktmzda bu dilleri konuan
topluluklarn Dou, Bat ve hem Dou hem de Bat kltrleri etkisinde kaldklar
grlmekte. Ayrca amanizm, Budizm, Lamaizm, slamiyet, Musevilik ve
Hristiyanlk gibi birbirinden deiik inan ve felsefelerin nda yaadklarn da
gryoruz. Dier taraftan Ural dillerini konuan topluluklarda Hristiyanlk
dininin etkisinin youn olduu blgelerde bir de farkl mezhepler
bulunduundan bunlarn sadece toplum zerinde deil, toplumun dili zerinde
de etkisi olduunu gz ard etmemek gerek. Trk dilleri bu bakmdan Ural
dillerine veya Fin-Ugor dillerine gre nispeten bir beraberlik, bir yaknlk
iindedir.
te yandan Trk dillerini konuan topluluklar toplayc hayat tarzndan sonra
yar gebe, ardndan atl gebe hayat tarzn semiler ve uzun yllar bu gebe
hayat tarzna bal olarak yaamlardr. Yerleik hayata gei Trk dillerini
konuan topluluklarda daha ge olmutur da diyebiliriz; ancak Fin-Ugorlar
birbirinden uzaklatka sadece toplumsal, sosyal deiim olmam, diller
arasnda da belirgin bir farkllk olumu ve bunun da ok belirgin bir ekilde dile
yansdn gryoruz.
Kuzeydou ve Dou Avrupa, Sibirya blgesindeki Fin-Ugor dillerinde yapsal
deiikliklerin ok fazla olmamas bu dilleri konuan topluluklarn bulunduklar
corafyadan fazla uzaklamamalar, evresel faktrlerin fazla deimemesi,
slmiyet, Hristiyanlk gibi inanlarla ge ya da hi tanmam olmalar, Avrupa
kltrnn dorudan doruya etkisinde kalmam olmalar gibi etkenler
saylabilir.
Kuzey Avrupa Fin-Ugor dillerinin bulunduu blgelerde ise Rus, sve,
Norve, ngiliz ve Alman kltrnn etkisinin izlerini ve bu kltrler ile onlarn
temsil ettikleri inanlarn art ve eksilerini de grmek mmkndr. Macar, Fin,
Est gibi dillerin gelimesi, varln her eye ramen srdrmesinin temel
nedenlerinin banda ise onlarn ana dilde ibadeti gerekli klan Protestanlk gibi
bir inanc erken dnemde benimsemi olmalarndan ileri geldiini syleyebiliriz.
Ancak buna ramen kltrel ynden Fin-Ugor dilleri arasnda Trk dillerine
nazaran byk farkllklar vardr. Bu farklklarn boyutuna gre gnmz Fin-
Ugor dillerini drt gruba ayrmak mmkndr, ama burada snflandrmada
Naciye Gngrm
101
etken dilin kendisi deil, bulunduu coraf konumdur, baka bir deyile areal
snflandrmadr.
Buna gre birinci gruba Kuzey Fin-Ugor Dilleri denilen ve genelde balklk-
avclk ile uraan ve ren geyii besleyen topluluklarn dilleri girer. Kuzeydou
Avrupa ve Bat Sibirya blgesinde yaayan bu topluluklar Obi-Ugorlar olarak da
bilinmektedirler. Mansiler (Vogullar) ve Hantilerden (Ostiyak) baka Nyenyec
(Yurak-Samoyed), Enyec (Yenisey-Samoyed), Nganasan (Tavgi-Samoyed),
Slkplerden (Gney Samoyedler) yani gnmz Samoyedlerinden oluan bu
grupta bir de skandinavyann kylarnda yaayan Laplar yer almaktadr.
Geleneksel kltrlerinin z yar gebeliktir. amanizm eski inanlardr. Onlara
nazaran bugn Avrupa medeniyeti iinde gelimi ve son derece ada koullar
iinde yaayan Avrupal akrabalarndan Macarlardan, Finlilerden daha ziyade
kendilerine benzer koullarda Kuzey Kutbunda yaayan topluluklarla,
Eskimolarla daha fazla ortak noktalar vardr. Bugn de medeniyetten ok uzak
olduklarn, okuma yazma oranlarnn dk olduunu ve ekonomik ynden
olduu kadar kltrel ynden de dier topluluklar ile uyumda zorlandklarn
sylemek mmkndr. Bunlarn iinde zellikle Samoyedler Sibiryada yaayan
dier halklardan baka Alaska, Grnlard Eskimolar veya Kuzey Amerika
yerlileri ile daha ok ortak zellikler tamaktadrlar (Hajd 1989: 5, 15, 17;
Adamikn 1991: 30-37; Zsirai 1994: 111, 611; Csepregi 1998: 11; Nanovfszki 2000:
29-121).
Daha gneye doru inildiinde Urallar yresinde Komi (Zryen), Udmurt
(Votyak), Mari (eremis) ve Mordvinler (Erza, Moksa) yaamaktadrlar. Volga,
Kama ve Oka nehirleri civarnda yerleik olan bu topluluklar yzyllardan beri
Altayl ya da Trk dil akrabalar olan uvalar, Tatarlar, Bakrtlar ile birlikte
yaamaktadrlar. Kltrel ynden aralarnda yaknlk fazladr, etkileim ok
olmutur diyebiliriz. Trk-Fin-Ugor dilleri arasnda en fazla benzerliklerin bu
grupta olma olasl yksektir. rnein Mari ve Udmurt halk trklerinin Trk
mzii etkisinin izlerini tad bilimsel olarak tespit edilmitir. Son zamanlarda
yaplan aratrma sonularna gre Macar halk trklerinin de buna benzer
zellikler tad zerinde gr younluk kazanmaktadr. Ancak Rusann bu
blgedeki dillerin gelimesinde ya da lmesinde belirleyici bir etkisi olduunu da
unutmamak gerekir.
nc dil grubunu Baltk Finleri oluturmaktadrlar. Bunlar Fin, Est, Karyala,
jor, Vepse, Vot, Liv dillerini konuan topluluklardr. Dou Avrupa ile Bat Asya
snrnda Avrasya izgisinde yaamaktadrlar. Bunlarn yaadklar blgeleri ilk
nce Doudan Ruslar fetheder daha sonra ise Batdan gelen aknlara kar
koyamazlar ve sonuta Danimarka ve sve krallarna boyun edikten sonra bir
mddet Alman mparatorluu etkisi altnda da kalrlar ve Avrupa kltr ile
tanmalar da yine sve ve Alman hakimiyeti altnda iken olmutur. Baltk Fin
topluluklar iinden ancak 20. yzyla gelindiinde sadece Finliler ve Estonyallar
bamszlklarn kazanmay ve kendi devletlerini kurmay baarmlardr.
Dierleri baka lkelerin aznlk gruplarn oluturmaktadr ve dilleri de devlet
dili deildir.
Avrupa kltrnn en youn etkisinde kalan ise hi kukusuz en Batya g
eden Macarlar olmutur. M.S. IX. yzylda Karpatlar Havzasna gelerek
kendilerine yeni bir yurt kuran ve XI. yzyl balarnda da resmen Hristiyanln
kabul edilip benimsenmesi ile birlikte tam bir Avrupal ulus ve devlet olarak
kabul edilen Macarlar, Fin-Ugor kavimleri ve dilleri iinde kltrel ynden en
gelimi topluluk olduklar gibi ayn zamanda da en zengin yazl kaynaklara
sahiptirler. Orta Asyada balayan g ile birlikte yaklak 3500 ylda yaklak
olarak 3500 kilometrelik bir mesafe kateden Macarlar bu gler srasnda yakn
akrabalar olan Fin-Ugorlardan baka eitli ran ve Trk kavimleri ile de temasa
gemiler, bazen birlikte bazen de birbirilerinin komuluunda yaamlardr.
Yine bu gler esnasnda Trk kavimlerinin etkisiyle Macarlar toplayc hayat
tarzn brakarak nce yar gebe, sonra da atl gebe hayat tarzna gemilerdir.
Gney Rusya bozkrlarnda iken hayvanclkla birlikte kk apta tarm da yine
eitli Trk boylarndan renmiler ve 896 ylnda bugnk devletlerini
kurduktan sonra yeni inanlar Hristiyanlk olmasna ramen devlet yaps,
tekilat anlay Trklerden rendikleri gibi kalmtr uzun bir zaman. Gelenek
greneklerinin yansra XVI. yzylda bile kullandklar bilinen Gktrk yazs ile
benzer zellikler tayan Macar oyma yazs da yine bu etkileimin bir sonucudur.
Macarlar ve Trkler arasndaki karlkl kltrel etkileimin etkisini ve ortak
kltrn, ortak anayurdun izlerini uzun yllar btn abalara ramen Bat
kltr silememitir. Onun iin de areal dilbilim almalar kltrel, tarihsel ve
hatta bir derece bilimsel olmaktan ok jeopolitiktir deme cesaretini buluyorum.
rnein, Fin-Ugor dilleri arasnda yer alan Laponlarn aslnda skandinavyann
yerli halklar olduklar, ancak dillerini deitirdikleri gr de yaygndr
(Adamikn 1991: 30-1; Hajd-Domokos 1980: 126; Benk-Imre 1972: 15-29; Zsirai
1994: 108, 611; Csepregi 1998: 27-31).
Macarlarn eski ana yurtlar Magna Hungaria ise aa yukar bugnk
Bakrdistan topraklar zerindedir. Macarlarn kkenleri konusundaki
tartmalar uzun srm ve zellikle XIX. yzylda etin olmutur. Yurt tutup
devlet kurduktan sonra evredeki Latin, talyan, Alman, Fransz ve de Slav etkisi
youn olmakla birlikte Macarlar dillerini ve kkenlerini asla unutmamtr.
Avarlarn, Hunlarn kendilerinden nce bu topraklarda bulunmas, ardndan XII.
ve XIII. yzyllarda Kumanlarn, Peeneklerin gelip Macaristana yerlemeleri ve
zamanla asimile olmalar hem etnik hem de dil bakmndan Macarlar dier
Naciye Gngrm
103
Avrupal komularndan ok zel bir duruma getirmitir.
te yandan Fin-Ugor dillerini konuanlar gnmzde say bakmndan ele
aldmz zaman da farkl bir gruplandrma ortaya kmaktadr.
Gnmz Fin-Ugor dilleri iinde saylar bir milyonu aanlar ve ayn
zamanda kendi devletlerine sahip olup kendi dillerini devlet dili olarak da
kullananlarn banda Macarlar gelmektedir. Onlar Finliler ve Estonyallar
izlemektedir. Bunlar kendi lkelerinde varlklarn srdrmekte, kendi
kltrlerini kendi ulusal dilleri ile yaatmaktadrlar.
Buna gre bugn saylar bir milyonun altnda yzbinler ile ifade edilenlerin
banda Komiler (Zryen), Udmurtlar (Votyak), Mariler (eremis) ve Mordvinler
(Erza, Moksa) gelmektedir. Gnmzde Rusya Federasyonu iinde yer alan ve
genellikle kendi zerk cumhuriyetlerinde yaayan Komiler (Zryen), Udmurtlar
(Votyak), Mordvinler (Erza, Moksa) ve Mariler (eremis) resmi dil olarak kendi
dillerinin yansra ikinci dil olarak Rusay da kullanmaktadrlar.
nc grubu ise saylar bugn iin on bin ya da daha az olanlar
oluturmaktadr. Bunlarn banda gelen Laplar (Laponlar) son derece geni bir
corafyaya yaylm olarak gnmzde Norve, Isve, Finlandiya ve Rusyann
kuzeyinde ve skandinav lkelerinde geni bir zerklik hakk ile yaamakta; ana
dillerinde eitim almakta, kltrel kurumlar bulunmakta ama buna ramen
asimile olmaktan da kurtulamamaktadrlar. Baltk Fin dili grubuna dhil olan
Livler ise bugn Rusyada varolma mcadelesi vermektedirler.
Dierleri de yine Rusyada eitli yerlerde dank bir ekilde yaamakta ve
bugn birou kendi ana dilini kullanma hakkna sahip olmakla birlikte dilleri bir
kltr ve bilim dili deildir henz.
Ancak bu grubun iindekilerin bir ksm sayca ok olmakla birlikte dank
ekilde yaamaktadrlar. Bu ise dilin geliimini olumsuz ynde etkilemektedir.
rnein, Mordvinler sayca bir milyondan fazla olmalarna ramen deiik
leheleri kullandklar iin dilde birlik yoktur. Kendi aralarnda dahi anlamalar
zordur.
Kareller de say bakmndan azmsanmayacak kadar vardr, ama yaz dilleri,
edebiyat dilleri imdilerde oluma aamasndadr ancak.
Fin-Ugor dillerinin drdnc grubu ise artk l dil olarak kabul edilen
dillerden olumaktadr. Bir zamanlar Sayan dalar yresinde konuulan eski
Samoyed dilleri ile leheleridir (Motor, Koybal, Karagas, Taigi, Soyot). Bunlardan
baka daha birok lehe bulunmasna ramen bunlar artk birer l dil, l
lehedir. Bugn Irti ve Demyanka kylarnda artk kimsenin Hanti (Ostiyak)
dilinde konutuu dnlmyor ne de Tavda ve Pelim vadilerinde Mansi
(Vogul) dilinin kullanld sanlyor. Hatta kimi Fin-Ugor dilleri iindekilerin
artk drdnc gruba girmek zere olanlar da bulunuyor.
nk gnmzde Vot dilini konuanlar kendilerini Vot, Liv dilini
konuanlar da kendilerini Letonyal olarak kabul etmekle birlikte hibiri ana
dillerini kullanmyorlar. Hatta Kamas dilini en son konuan kiinin, Klavgiya
Plotnikovann 1989da ld dilciler tarafndan tespit edilmitir (Zsirai 1994:
611-86; Benk-Imre 1972: 27-33;Csepregi 1998: 49-249). Bu dillerin yok olup
gitmesinde, gelimemesinde en olumsuz etken hi kukusuz bu dilleri konuan
topluluklarn bata Rus dili ve kltr olmak zere, sve, Alman kltrnn bir
stkatman kltr ve dili olarak baskn olmasdr da denilebilir. Uzun yllar baka
devletlerin dolaysyla baka dil ve kltrlerin etkisinde kalan diller kullanm
sahas azaldka lmeye yz tutarlar.
Bandan beri birok tartmalar olmakla birlikte Altay Dilleri iinde yer alan
dillere baktmzda ise gnmzde konuanlarn says bakmndan en bata
gelen dil Trkiye Trkesidir. Yaklak 60 milyon kii tarafndan kullanlan ve
ayn zamanda resm devlet dili olan Anadolu Trkesi zaman iinde pekok
etkiye maruz kalm olmakla birlikte eski gramatikal zelliklerini, morfolojik
yapsn koruyabilen bir dildir.
Bundan baka Trk dili Eski ve Yeni Trk dili eklinde da
snflandrlmaktadr. Gktrk, Eski Uygur, aatay, Peenek, Kuman gibi
dillerin izlerini gnmz Trk dillerinde grmekle beraber bu almada bu diller
ayrntl olarak ele alnmamtr.
Gnmz Trk dillerini Fin-Ugor dillerinde olduu gibi areal snflandrma
iinde ele alabiliriz ama konuanlar asndan ya da kullanm zellikleri asndan
da inceleyebiliriz.
ada Trk dillerinin banda Trkiye Trkesi, Azerice, Trkmence,
Gagavuzca; Krm Tatarcas, Karaim Tatarcas, Karaim-Balkar Dili, uvaa,
Bakrta, Nogayca, Kumuka, Karaayca, Karakalpaka, Kazaka, zbekle;
Krgzca, Yeni Uygurca, Salarca (Sar Uygurca); Karaga, Tuva, Hakas,Yakuta
(Saha~Saka) gelmektedir. Bunlarn her biri bir topluluun konuma dilidir. Ancak
ilerinden sadece belirli bir ksm ayn zamanda bir devletin resm dilidir.
Aratrmaclar tarafndan ada Trk Dilleri deiik kstaslara gre farkl
farkl gruplara ayrlmakla beraber genelde yaygn olan snflandrmaya gre ana
dil gruplar Kuzeybat, Kuzeydou, Gneybat ve Gneydou Trk dilleri olmak
zere drde ayrlmaktadr. Bu dillerin bir blmnn eitli diyalektleri, azlar
da vardr.
ada Trk dilleri iinde kullanm alan, anlatm gc ve zenginlii
asndan en bata gelen dilin Trkiye Trkesi olduunu syleyebiliriz. Tarihsel
geliimi son derece hareketli olan ve Trkiye Cumhuriyetinin resm dili olan
Naciye Gngrm
105
Trkiye Trkesinin gnmzde Kbrsta da konuma ve yaz dili olarak
kullanld gibi ayrca biraz farkl diyalektler ile, azlar ile Yunanistanda,
Bulgaristanda, Makedonyada da kullanlmaktadr.
Bu dil tarih boyunca birden fazla dilin, kltrn etkisinde kalm,
Osmanlcann hakim olduu dnemlerde ise daha ziyade konuma ve ksmen
edebiyat dili olarak varln srdrmtr. Dier taraftan Osmanlnn egemen
olduu lkelerdeki dilleri etkiledii gibi onlardan etkilenmi, szck alverileri
olmu ancak buna ramen byk Trk Dili grubu iinde en gelimi, en iyi
ilenmi dildir. Eski Trkenin kimi temel zelliklerini de korumaktadr (Bozkurt
1999: 339-344; Golden 2002: 16, 23).
Trkiye Trkesine en yakn Trk dillerinin banda gelen Azerice yaklak
olarak 16 milyon civarnda kii tarafndan konuulan bir dildir. ki dil arasndaki
benzerlikler ayn kkten gelmelerinin tesinde coraf olarak, kltrel olarak
birbirine en yakn olmalndan da kaynaklanmaktadr. Farkllklar morfolojik
olmaktan ziyade daha ok fonetik, fonolojik farkllklardr. Tarihsel sre
ierisinde Azerice de komu lkelerin dillerinden, kltrlerinden fazlasyla
etkilenmitir. Bu etkinin izleri daha ok sz varlnda kendini belli etmekte,
semantik asndan nemli zellikler tamaktadr (Bozkurt 1999: 381-94; Golden
2002: 321).
Trkmence youn bir ekilde Trkmenistanda konuulmakla ve de
Trkmenistann resm dili olmakla birlikte ayrca zbekistanda, Afganistanda,
randa, Irakta, Trkiyede konuma ve kltr dili olarak varln
srdrmektedir. Yaklak 5 milyon civarnda kii tarafndan kullanlan
Trkmence, Kpaka ve aataycann etkisinde de kalm bir dildir. Ayrca
Trkmence, bu dili ana dili olarak kullananlarn bulunduklar lkelerin
dillerinden Moolcadan, Farsadan, Rusadan da pekok dn szck almtr.
Bu alnt szcklerin genellikle Trkmencenin dil bilgisi kurallarna uygun ekilde
kullanmda olduklar gzlemlenmektedir. Tarihsel sre iindeki gelimeler
sonucunda Trkmenlerin deiik coraf blgelere dalmalar nedeniyle
gnmzde Trkmencenin birok az bulunmaktadr. Fonetik yaps genelde
Ouz grubuna yakn olmakla birlikte sz dizimi ve morfoloji asndan farkllklar
grlmektedir (Bozkurt 1999: 433-6; Golden 2002: 334).
Ouz dillerinden olan Gagavuzca, Gneybat Trk Dili Grubu iinde yer alan
ve gnmzde yaklak ikiyzbin kii tarafndan konuulan bir dildir.
Gagavuzlarn byk ounluu Moldovada olmak zere ayrca Romanyada,
Ukraynada, Bulgaristanda ve Kazakistanda da yaamaktadrlar. Yzyllarca bir
konuma arac olarak kullanlan Gagavuzcann ancak XX. yzyln balarnda bir
yaz dili olmas iin giriimler bulunmaktadr. 1980li yllardan sonraki siyasal
deiimler sonucunda Gagavuzca daha yaygn bir biimde artk yaz ve edebiyat
dili olarak kullanlmaya balanmtr. Yabanc dil ve kltrlerin youn etkisine
maruz kalm olan dilin sz varl son derece renklidir. Fonetik ve morfolojik
farkllklar gze arpmaktadr (Bozkurt 1999: 360-9) .
uvalar gnmzde Rusya Federasyonu iinde yer alan kendi zerk
Cumhuriyetlerinde yaamaktadrlar. Saylar iki milyon civarnda olan uvalara
kendi lkelerinden baka Tataristanda, Bakrdistanda, Mari zerk
Cumhuriyetinde de rastlanmaktadr. uvalar hakknda da, dilleri hakknda da
eitli tartmalar, farkl grler bulunmaktadr. uvaann sz varl, iinde
bulunduu corafyadan ve evredeki farkl kltrlerin etkisinden fazlasyla
etkilenmitir. uvaada en yakn komularndan birisi olan Tatarcann etkisi
belirgin bir ekilde hissedildii gibi Rusa szcklerin varl da azmsanmayacak
kadar fazladr. Ayrca bugn Kazandan Batda, eboksar yresinde yaayan
uvalar yine komular olan Fin-Ugor dil topluluu iinde yer alan Komi,
Udmurt, Mari dilleriyle de szck alveriinde bulunmutur. Ancak Tatarcann
aracl ile ok sayda Farsa ve Arapa szcn de uvaaya getii tespit
edilmitir (Bozkurt 1999: 823-30; Golden 2002:330-31).
Tatarcann, Trk dilleri iinde coraf olarak en geni alana yaylm dillerin
banda geldiini syleyebiliriz. Ayn zamanda bu dank konumundan
kaynaklanan farkl leheleri, azlar da vardr. Farkl corafyalarla beraber
Tatatarca, iinde bulunduu kltrel, dini evreden de etkilenmi ve bu etki gerek
ses zelliini, gerekse sz varln ok renkli klmtr. Toplam nfuslar alt
milyonu akn Tatarlarn bir blm Tataristan zerk devleti snrlar iinde
yaamakla birlikte byk bir blm uvaistanda, Mordvin zerk
Cumhuriyetinde, Krmda, Romanyada, Polonyada yaamaktadrlar. Tatarlarn
youn olarak yaadklar blgelere gre Tatarca da genelde Kazan (Volga)
Tatarcas, Dobruca Tatarcas, Krm Tatarcas, Sibirya Tatarcas olarak alt kollara
ayrlmaktadr. Asya ve Avrupa tarihinde son derece nemli rol oynam olan bu
topluluk farkl blgelere dalm, datlm olduundan birok dille, kltrle
etkilemitir. Szck alverii karlkl olmutur. Bu nedenle Fin-Ugor-Trk
dilleri alannda karlkl etkileime rnek verilecek dillerin banda Tatarcann
geldiini syleyebiliriz.
Deiik kltrlerin, farkl inanlarn mensuplarn kendi bnyesinde
barndran Tatarcann sz varlnn da son derece zengin olduunu
syleyebiliriz. Krm Tatarcas, Kazan Tatarcas, Sibirya Tatarcas arasnda belirgin
farkllklar bulunmaktadr. ulum Tatarcas ile Bakrta arasndaki benzerlikler,
ortak sz varl da dikkat ekmektedir (Bozkurt 1999: 617-648; Golden 2002: 323,
347).
Bakrtlar, gnmzde kendi zerk Cumhuriyetlerinde ve ayrca komu
zerk devletlerde de yaamaktadrlar. Saylar yaklak bir milyon iki yz elli bin
Naciye Gngrm
107
civarnda olup Bakrtann yansra ana dil olarak Tatarcay da kullanrlar.
Kuzeybat Trk Dili grubu iinde yer alan Bakrta Kazan (Volga) Tatarcasndan,
ulum Tatarcasndan ve Kazakadan etkilendii gibi komuluunda bulunduu
Hanti, Udmurt, Komi, Mari gibi Fin-Ugor dillerinden de etkilenmi bir dildir.
Hatta Ostiyak szcnn Kazak ve Krgzlarn Bakrtlar nitelendirmek iin
kullandklar bir szck olduu da bilinmektedir.
Bakrta bu kadar farkl ve ok sayda dilin etkisinde kalan bir dil olmasna
ramen Trk ve Fin-Ugor dilleri iinde bulunduu tarihsel corafyasn pek
deitirmemi olan ender dillerden bir tanesidir diyebiliriz. Ayrca Kalmuklar,
Mierler, Macarlar ile tarihsel balar bulunan ve Kpak kolunda yer alan bu dilin
ana az bulunmaktadr (Bozkurt 1999: 650-4; Golden 2002: 332-3).
Kuzeydou Trk dilleri ya da Altay veya Sibirya Trk dilleri grubu iinde ise
birok sknt vardr. Sibirya ile Altaylardaki dillerin banda Yakuta
(Saha~Saka), Tuvaca, Hakasa gelmektedir. Bunlarn yakn diyalektleri ise
Karagas, Kain, agay, Koybal, Tobol, Lebed, or gibi diyalektlerdir (Bozkurt
1999: 726, 741-5, 801-5; Golden 2002: 344-7).
Yakuta (Saha~Saka) da Kuzeydou Trk Dil Grubu iinde nemli bir dildir
ve yaklak bir milyon ikiyzbin kii tarafndan kullanlmaktadr. Yakutlar da Fin-
Ugor dilllerini konuan topluluklar gibi kendi kendilerine verdikleri Saka~Saha
adyla da tannrlar literatrde. Yakuta esas itibariyle bulunduu corafya
dikkate alndnda Trk dillerine ya da Fin-Ugor dillerine deil daha ok
Samoyed dillerine yakndr. Ayrca Mool, Manu,Tunguz dillerinden de
etkilenmi olduu sylenebilir.Yakutlarn anayurtlarnn Baykal Gl etraf
olduu sanlmakta. Daha sonra kavimler hareketiyle yerlerini deitirdikleri ve
kuzeye g ettikleri anlalmaktadr. Gnmzde Yakutlar zerk Yakut
Cumhuriyetinde yaamaktadrlar. Yakuta bnyesinde Eski Trkenin izlerini de
bulundurmakla, sz varlnn temelini Trke szckler oluturmakla birlikte
zamanla bu dil nemli boyutta fonolojik ve morfolojik deiime uram
olduundan Trk Dilleri iinde en zor anlalandr denilebilir. Bunun balca
nedenlerinden birisi kavimler gyle ana Trk dilinden en erken ayrlan dil
olmasdr. Ondan sonra kendi ana yurdundan uzakta, Mool, Manu, Tunguz ve
de Rus dili gibi dillerini de etkisine maruz kalarak uzun yllar geliimini ana
Trkeden bamsz bir ekilde srdrm olduundan Yakutay dier Trk
dillerinden ayran belirgin farkllklar vardr. Yakutann kendi iinde eitli
azlar vardr (Bozkurt 1999: 801-9; Golden 2002: 348).
Kuzeydou Trk dilleri grubundaki Tuvaca Moolistann Kuzeybatsnda
bulunan Tuva Cumhuriyetinden baka komu lkelerde de anadili olarak
kullanlmaktadr. Tuvaca yaklak ikiyzbin kii tarafndan konuulmaktadr.
Tuva Dilinin yazl edebiyat ancak kinci Dnya sava sonrasnda olumaya
balamtr. Tuvaca Trk dilinin arkaik zelliklerini korumas asndan
nemlidir. Trkenin tarihsel geliimi iinde urad birok deiimi, farkl
katmanlarn izlerini Tuva Dilinde grmek mmkndr (Bozkurt 1999: 730-5).
Kuzeydou grubunun dier bir esini oluturan dil Hakasadr. Hakaslar
Krasnoyarsk blgesinde yaamaktadrlar ve gnmze kadar eitli adlarla
anlmlardr. Etnik yaplar kadar dilleri de kark bir yapya sahiptir. Ancak
genel olarak Hakasa bugn Yenisey blgesinde konuulmakta ve bu dil yaklak
seksen bin kadar kii tarafndan Rusya Federasyonuna bal zerk Hakas Blgesi
ile zerk Tuva Cumhuriyetinde kullanlmaktadr. Hakasa Sovyet dneminde
yaz dili olma zelliini kazanm ve daha sonraki yllarda bir yaz ve edebiyat
dili olarak gelime gstermi ancak tek bana resm devlet dili olacak kadar
gelimi olduu sylenemez. Hakas Dili gnmzde iki ana gruba ayrlmaktadr:
1. Saay-Beltir, 2. Kaa-Koybal-Kzl-or (Golden 2002: 347). Ancak temel diyalekti
aa yukar yirmi bin kii tarafndan daha ok Kuzey Altaylarda konuulan or
olup bunun da kendi azlar vardr. Dier diyalekti Ka ise rti dolaylarnda
yaklak yirmibin kii tarafndan konuulmakta ve Sagay azna yakn zellikler
tamaktadr (Bozkurt 1999: 751). Ute nehri ile Abakan nehrinin sa kysnda
yaayan yaklak ikibin kii tarafndan konuulan Koybay diyalektinin ise
Samoyed ve Ostiyak (Hanti) dilleri ile benzer zellikler tad tespit edilmitir
(Bozkurt 1999: 751; 741-5; Golden 2002: 346).
Altaylarda ve Orta Asyada ise Gneydou Trk dilleri grubunu oluturan
diller ile Kpak grubuna ait diller yer almaktadr. Bu dilleri konuan
topluluklarn genelde kendi devletlerinde yaam, kendi dillerini konuan ve
yaz dili olarak gnmze kadar dillerini kullanagelmi topluluklar olduklar da
sylenebilir. Bunlarn banda Kazak, Krgz, Karakalpak, Trkmen, zbek, Sart
ve inde yaayan Uygurlar, Salarlar ve Sar Uygurlar gelmektedir.
Gnmzde Uygurlarn byk bir blm in Halk Cumhuriyetinin zerk
Uygur blgesinde yaamaktadrlar. Uygurlarn says resmi verilere gre alt
milyon kadar olmakla birlikte Uygurcann sayca daha fazla kii tarafndan
konuulduu tahmin edilmektedir. Ayrca Kazakistanda, Trkmenistanda,
Krgzistan ve zbekistanda da Uygurlarn yaadklar bilinmektedir.
Moolistanda yaayan Uygurlarn dilinin ise gnmzde artk Moollat
ynnde grler de bulunmaktadr.
Sar Uygurlarn gnmzde Dou Trkistann dousunda Kansu eyaletinde
yaamlarn srdrmekte ve saylarnn da yaklak onbin kadar olduu
bilinmektedir. Kendi dillerinin yansra inceyi de kullanrlar. Bu nedenle Salar
Dilinde ok sayda ince, Moolca szck gze arpmaktadr (Bozkurt 1999: 526;
Golden 2002: 126, 342). Salar Dili ya da Sar Uygurca hakknda elde fazla yazl
belge bulunmamas ve mevcutlarn da henz yeterince incelenmemi olmasndan
Naciye Gngrm
109
bu dil hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. Ancak gramatikal adan Eski
Uygurcann pek ok temel zelliini tad da bilinmektedir.
Krgzca akrabas ve komusu Kazakaya ok yakn bir dildir. Krgzlarn etnik
kkenleri konusunda tartmal grler vardr. Kavimler g ile Yenisey
yresinden Gneye, Gneydouya g etmi olduklar gr hakimdir genelde
(Golden 2002; 338-9).
Gnmzde Krgz Dili, Krgzistan Cumhuriyeti dnda bata komu
lkelerde zbekistan, Tacikistan, Kazakistan olmak zere ayrca inde,
Moolistanda, Afganistan ve Pakistanda yaayan yaklak milyon kii
tarafndan kullanlmaktadr.
Krgzcann kullanld, konuulduu blgeler itibariyle kendi iinde azlar
da vardr. Dier taraftan tarihsel geliimi itibariyle de Eski Krgzca, Orta Krgzca
ve Yeni Krgzca olmak zere ana dnemde incelenmektedir. Sz varl
asndan son derece zengin bir dildir. Sadece akraba dilerle deil
komuluundaki farkl dillerle de tarih boyunca etkileim iinde olmasnn
yansra Krgzca Sovyet dneminde azlardan yaplan sz derleme almalar
ile daha da zenginlemitir (Bozkurt 1999: 585-600; Golden 2002: 338).
Gney-Dou grubuna mensup bir dil olan zbek dili Trkiye Trkesinden
sonra en nemli Trk dilidir. zbekistan dnda Kazakistanda,
Trkmenistanda, Afganistan ve inde de zbekler yaamakta ve bu dil
gnmzde yaklak yirmi milyon kii tarafndan konuulmaktadr. zbekler
Karluk, Ouz ve Kpak Trklerinin karmndan olutuklar iin etnik
kkenlerinin izleri dillerine de yansmtr. zbekede yabanc dillerin izlerine de
rastlanmaktadr. zbeke Arapadan, Farsadan, inceden, Rusadan da
etkilenmitir. zbekenin dil zeliklerine gre drt az bulunmaktadr (Bozkurt
1999: 464- 473; Golden 2002: 340-1).
Kazaka da tpk Krgzca gibi Kpak koluna mensup bir Trk dilidir. Kazak
Dili hem Kazakistan corafyas hem de konuulduu dier lkeler asndan ele
alndnda en geni blgede kullanlan bir dildir denilebilir. Orta Asyada
Altaylardan balayarak Hazar Denizine kadar oradan da Sibiryann gneyine
kadar son derece byk bir alana yaylan lke topraklarnn dnda Hakas,
Bakrt, Tatar, Trkmen, Azeri, Krgz, zbek, Salar, Karakalpak gibi birbiriyle
akraba ve de komu dillerle evrelenmi olan Kazaka yaklak on milyon kii
tarafndan ana dili olarak kullanlan bir dildir.
Her ne kadar temel sz varln Eski Trke szckler olutursa da Kazaka
gnmzde kendi geliimini tamamlam, kendine zg kurallar olan, oturmu
bir kltr ve devlet dilidir (Bozkurt 1999: 542-552 ; Golden 2002: 336).
Altay dil grubunun ana kollarndan birisini oluturan Mool dilleri
gnmzde yaklak 3 milyon civarnda kii tarafndan konuulmakta ve
Moolcann balca diyalekti vardr.
Bunlardan ilki Oyrat Moolcas Astrahan yresinde konuulan Ural
Kalmklerinin ana dilidir. kincisi Halha ise eski Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri
Birlii iinde kalm olan ve Moolistan ad ile bilinen topraklarda konuulan
dildir ve ncs Buryat diyalekti Moolistann kuzeyinde kalan ve de Baykal
Glnden kuzeydousunda yaayanlar tarafndan konuulmaktadr.
Ayrca Moolcann birok yerel azlar olduu gibi arkaik bir Mool dilinin
varl da kabul edilmektedir ve bunu Kuzey Manuryada, Afganistanda, inin
Batsnda Sar Uygurlarn yaadklar blgelerde konuulduu bilinmektedir
(Ligeti: 1975: 23-32).
Manu-Tunguz dilleri de tartmal Altay grubunun alt kollardan birini
oluturmaktadrlar. Bu dilleri konuanlarn says gnmzde yaklak 1 milyon
kadardr. Manu-Tunguz dilleri de kendi iinde Manu Dili ~ Manurya Dili ve
Tunguz dili olmak zere ikiye ayrlr.
Gyula Nmeth, Mool ve Manu-Tunguz dillerini Trk dillerinin dnda
brakmtr kasten (Nmeth 1933: 62-84). Bu konuda geen yzyln farkl
grlerinden birisini ortaya atan Ramstedt Kore dilinin kesinlikle Ural-Altay Dil
ailesine mensup bir dildir teorisini ileri srmtr. Ligetiye gre bu mmkn
deildir, zira Kore dilinin anayurdu Urallar ya da Altaylar deil, Khingan Dalar
civardr. Bundan baka Ural-Altay yresindeki bu birlik devrinde ortak dilden ilk
ayrlan Trk-Mool grubudur ve bu dil grubu bir sre iin Kore ve Tunguz dili ile
temaslarn srdrm olabilir. Bu konuyla ilgili olarak S. Kanazawann The
common origin of the Japanese and Korean languages balkl, 1910 tarihli almas da
bilimsellikten uzak, daha ok politik bir gr dorultusunda yaplm bir
almadr, Ligetiye gre (Nmet 1933: 65-78; Ligeti 1977: 356-8). V. Prhleye gre
ise Japon dili Ural-Altay dilleri ile akrabadr (Ligeti 1977:358).
UralAltay dilleri olarak bilinen dillerin bir zamanlar ortak bir kkenden
geldikleri teorisi artk ok eskimi bir teorisi olmasna ramen yine de bu teori son
yllarda biraz daha gelitirilmi, deitirilmitir. Ancak diller arasndaki akrabalk
almalar iin benzerlikler dikkate alnrken genetik, etnik akrabalk konular
kartrld iin teorilerin ou birer hipotez olarak kalmtr. Bu nedenle Fin-
Ugor dilleri ile Trk dilleri arasnda bir yerde kalm olan Samoyed dilleri
zerinde de son yllarda yeni iddialar ortaya atlm ve bunlar konuyu daha da
karmak hle getimitir. Son dnem almalarnda Samoyed dilleri daha ziyade
birer Fin-Ugor dili olarak kabul edilmi ve bunun sonucunda Ural-Altay terimi
yerini Fin-Ugor ve Trk dilleri terimlerine terk etmitir de denilebilir. XX.
yzylda konuyla ilgili yeni ve farkl grlerin savunucularndan birisinin de A.
Naciye Gngrm
111
Sauvageotnin olduu sylenebilir.
Ancak bugn bile Altay dillerinin ana kolu Trk, Manu-Tunguz ile Mool
dilleri arasndaki birok sorun hl tam olarak zmlenebilmi deildir. Bunun
ana nedenlerinin banda kanaatimce bu dillerin tarihsel karlatrmalarnn
yaplmam olmas, mevcut aratrmalarn ise belirli grler dorultusunda
yaplm olmas, yazl temel bavuru eserlerinin olmay ve en nemlisi bu
sahada alanlarn iinde bu dilleri anadili olarak konuanlarn, kullananlarn
saysnn yok denecek kadar az olmasdr.
Ancak kendi gemilerini, tarihlerini, dillerini yzyllardr durmadan,
usanmadan aratrm ve incelemi olan Macarlarn, Finlerin, Estlerin ve
Mansilerin (Vogullarn), Hantilerin (Ostyaklarn) Marilerin (eremis) veya
Komilerin (Zryen) durumu ok daha farkldr. Bu dillerin kendi temel
kaynaklar aratrlm, incelenmi ve bunlar dier akraba dillerin yazl belgeleri
ile, gerektiinde yaplan alan derlemeleri ile karlatrlm ve aralarndaki
benzerlikler, farkllklar byk oranda tespit edilmitir.
Bugnk dil verilerine gre Fin-Ugor dilleri arasndaki balar artk tartmaya
gerek duyulmayan konulardr. Fin-Ugor dilleri arasndaki akrabalk tespit
edilmitir.
Obi-Ugor dilleri olarak bilinen Macarca (Magyar), Mansi (Vogul)), Hanti
(Ostyak), Komi (Zryen), Udmurt (Votyak), Mari (eremis), Mordvin (Ersa,
Moksa) ile Baltk Fin dilleri olarak kabul edilen Fin (Suomi), Karyala (Karel),
nkeri Fin Dilleri: Vepse, Vot, Est, Liv, Lap ve de Samoyed dilleri olarak
tanmlanan Nyenyets (Yurak-Samoyed) Enyets (Yenisey Samoyed), Nganasan
(Tavga Samoyed), Slkp ve artk l bir dil olan Sayan-Samoyed dili Fin-Ugor
dillerinini oluturmaktadrlar.
Trk dillerinin de artk hangileri olduklar bilinmekle beraber, burada esas
tartma konusu bunlarn hangilerin dil, hangilerini diyalekt olduunun kesin bir
sonuca balanmamasdr. Ancak Trk dilleri iinde gnmzde sadece konuma
dili olanlar olduu gibi son dnemlerdeki siyasal yaplanmalarn sonucunda
resm devlet dili olanlar da vardr. Bu alandaki aratrma ve incelemeler temel
bilimsel almalarla desteklendii zaman sorun kendiliinden zme
kavuacaktr.
Sonu olarak Ural-Altay dil ailesinin asl yeleri olan hem tarih, hem corafya,
hem dil, hem kken itibaryla ayn yerden gelen bu dilleri bugn Asya ve Avrupa
ktasnn geni blgelerinde grmekteyiz. Bu diller dilbilim asndan daha
spesifik olan Trk ve Fin-Ugor dilleri olmak zere iki ana grupta incelendii
zaman ana dilden ayrlma ile birlikte zamanla farkl corafyalarda varlklarn
deiik kltrlerin etkisine de maruz kalarak srdrmelerine ramen hem Fin-
Ugor dilleri hem de Trk dilleri yaayan ve de l diller ile birlikte bir ortak
protodile kadar gitmektedir diyebiliriz. Bu protodil iki ana grubu oluturmu,
daha sonra bu dili konuan kavimlerin farkl ynlerdeki gleri sonucunda diller
de kendi doal geliimlerini iinde bulunduklar corafyaya, kltrel ortama
uygun olarak deierek geliimlerini srdrmler. Zaman zaman bu diller ile
komu diller arasnda etkilemeler olmu ve bunun sonucunda hemen her dile
dier dilerden alnt veya dn szckler girmi ve zamanla ses, yap, hatta sz
dizimi deiimleri de gereklemitir. Ancak ne Fin-Ugor ne de Trk dilleri temel
zelliklerini aradan binlerce yl gemesine ramen kaybetmemilerdir.
Kaynaklar
ADAMKN, Jsz, (1991). Anna: A Magyar Nyelv, Budapest,.
AKSAN, Doan, (1979). Her Ynyle DL. Ana izgileriyle Dilbilim 1, Ankara.
BENK, Lornd- Imre,Samu, (1972). The Hungarian Language, Budapest.
BENVENSTE, E., (1989). A nyelvek osztlyozsa: Modern nyelvelmleti szveggyjtemny,
Budapest.
BOZKURT, Fuat, (1999). Trklerin Dili, Ankara.
CSEPREG, Marta, (1998). Finnugor Kalauz, Budapest.
GOLDEN, Peter, (2002). Trk Halklar Tarihine Giri, Ankara.
HAJD, Pter, (1989). Bevezets az Urali Nyelvtudomnyba, Budapest.
---, Pter DOMOKOS, (1980). Urali Nylevrokonaink, Budapest.
JESPERSEN, O., (1989). A javasolt nyelvek szma: Modern nyelvelmleti szveggyjtemny,
Budapest.
KORHONEN, Mikko, (1990). Glottogenetik und Sprachgeschichte, Debrecen.
LGET, Lajos, (1975). Researches In Altaic Languages, Budapest.
---, (1977). Az altaji s urli nyelvek, Budapest.
MELLET, A., (1989). A nyelvek rokonsga. Modern nyelvelmleti szveggyjtemny, Budapest.
NANOVFSZK, Gyrgy, (2000). Nyelvrokonaink, Budapest.
NMETH, Gyula, (1933). Az urli s a trk nyelvek si kapcsolata, NyK. 23. Budapest, 62-84.
TUNA, Osman Nedim, (1983). Altay Dilleri Teorisi, stanbul.
ZSRA, Mikls, (1994). Finnugor Rokonsgunk, Budapest.

Gneydou Sibirya Trk Lehelerinde Moolca
Unsurlar
(Tuvacadaki Moolca kelime dnlemelerin ses benimsemesi olay
zerine bir rnek)
Uuganbayar Myagmarsren
Moolcann gelime dnemlerine ait temel ses zelliklerinin yanstlmas
bakmndan Tuvacann kelime haznesinde mevcut bulunan Mongolizmlerin ses
bilgisel grn olay, dier bir deyile, Moolca dnlemelerin ses bilgisel
benimsenii ile ilgili olan sorunlar, bu dn kelimelerin tarihinin tayin edilmesi
ve dil kaynann tespit edilmesi amac dorultusunda incelenmektedir
(Tatarintsev 1976: 51).
Biz bu kez, Moolca dnelmelerin yer-zaman koordinatlarnn
belirlenmesine izin veren ses olaylarndan (Tatarintsev 1976: 52) bir rnek olarak,
Moolca ve Tuvacann her ikisi dolaysyla oluan Tuvacadaki Moolca dn
kelimelere ait olan bir eit uzun nl zerine konuacaz.
Tuvacadaki baz Moolca dn kelimelerde, genel olarak ilk hecelerde, Yazl
Moolcann agu, eg (au, e) yapsyla ve ada Moolcann uu, uzun
nlleriyle Tuvacann oo, uzun nlleri uyumaktadr. rnein,
Tuv. doos bitmek, sona ermek, (YMo. dagus-, HMo. duus-)
Tuv. oojum sakin, sessiz, (YMo. agujim, HMo. uucim)
Tuv. mooda-zayflamak, gszlemek (YMo. maguda-, HMo. muud-ktlemek,
zayflamak)
Tuv. xooylu yasak, kanun(YMo. qauli, HMo. xuul)
Tuv. tooju hikaye(YMo. tuguji, HMo. tuuc hikaye)
Tuv. tool hikaye(YMo. tuuli destan, Kal. tuul, HMo. tuul)
Tuv. xoorza az, boru, baca (YMo. guursu, HMo. guurs)
Tuv. xoolga kopi(YMo. qagulga, HMo. xuulga)
Tuv. oorga srt, srada, kk, temel(YMo. Uur Monggul, HMo. Uur Mongol srt
Mool, asl Mool )
Tuv. oosku arlamak (hastalk), alevlenmek (ate, yangin, parlamak, balamak
(devrim), yaylmak (dedikodu, sylenti) (YMo. egsk-, HMo. sge- balamak,
balatmak, ortaya kartmak)
Tuv. xr mezar, kabir(YMo. kegr ceset, mezar, kabir, HMo.xr)
TAS 2002
Tuv.n doulu, sol, solcu, (YMo. jegn, HMo. zn dou, dou yn, sol,
solcu)
Tuv. tg tarih (YMo. teke, SY. tke tarih, hikye, HMo. tx, Kal. Derb. tk)
Tuv. sl son (YMo. segle, kuyruk, son, SY. sl, Kal. sl, HMo. sl)
(Tatarintsev 1976: 66-68, TRS 1968: 321, 322, 483)
Bu uzun nllerin ses benimsemesini aratran B. . Tatarintsev, oo nlsnn
Mool dil ve lehelerinde, bunun iinde Halha Moolcasnda bulunan yar dar,
dudaklam u:-dan trediini syleyerek, tooju hikye (YMo. tuguji, HMo.
tuuc) tool masal (YMo. tuuli, HMo. tuul, Kal. tuul) gibi kelimelerde dudaklaan
nlleri gsteren iftlilik iaretinin Tuvallar tarafndan uzun o: olarak
okunabileceini de dikkate almak gerektiini yazmaktadr (Tatarintsev 1976: 67).
B. . Tatarintseve gre, nn Moolcann - ile uyuma rnekleri hakknda
konumak zor olmaktadr ve hem Oyrata dndaki btn Mool dil ve
lehelerinde orta sra, dudaklam yar dar - bulunmaktadr hem de bu ilk
hecedeki uzun nller Tuvaca zeminde olabileceklerdir. Bu yzden, Tuv. tg,
Mo. txden Tuv. sl, Mo. slden gelmi olabilir (Tatarintsev 1976: 68).
Bir de B.. Tatarintsev, bu tr kelimelerin kayna hakkndaki sorunun
Mongolizmlerin uzun :nn prototiplerdeki uzun nllerden gelitiini syleyen
grn daha inandrc grnmesine ramen u an iin zldn
dnmemek gerektiini sylemektedir (Tatarintsev 1976: 68).
Biz, B.. Tatarintsevden farkl olarak, bu dnlemelerdeki uzun oo,
nllerinin Halha Moolcas veya dier ada Mool lehelerinin uu,
nllerinden meydana gelmediklerini dnmekteyiz.
nk ada Moolcann uu, nlleri, Tuvacadaki Moolca kelime
dnlemelerinde de grlmektedir. rnein,
Tuv. xuurmak yalan, sahte (YMo. qagurmag, HMo. xuurmag)
Tuv. uurgay kaynak, maden oca (YMo. agurqay, HMo. uurxay)
B.. Tatarintsevin Bu tr rneklerde uzun nller tek bana olusayd kalaa
ve kyejee rneinde olduu gibi ( Tuvacada M. U. ) oo yerine biz aa ile, yerine ee
ile kar karya kalrdk. Uzun oo ve prototiplerde nceden oluan uzun
nllerden gelmektedir diye aka syleyebilirz eklindeki gr, hataldr
(Tatarintsev 1976: 67).
nk bu oo, nlleri eski Moolcann agu, eg yapsn Moolcadaki
geliimini yanstmakta ve Tuvacada oluan uzun nller olmaktadr. O zaman
sz konusu uzun nller hangi nedenlerle Eski Moolcann agu, eg yapsndan
olumad hlde Tuvacada aa, ee deil de oo, eklini almlardr?
Bunun sebebi, ad geen uzun nllerin Moolcadan dnlendii zamanki
Gneydou Sibirya Trk Lehelerinde Moolca Unsurlar
115
durumuna bakldnda ortaya kmaktadr.
Moolcann ikincil uzun nlleri, VCV yapsnn son nlsnn anlam ayran
vurgu (secondary phoneme, supersegmentnaya fonema) sahibi olmas veya
uzunca telffuz edilme zelliinde sahip olmas sonucu olumulardr (Hattori
1970: 183, Poppe 1959: 4, 6, 1962: 271, Luvsanvandan 1967: 21-22). VCV
yapsndan gelien ksa ve uzun iki nlnn birlemeden bir arada sylendii
rnekler hem yazl Moolca ve Eski, Orta ve Yeni Moolca lehe ve azlarnda
hem de kare ve sarih yazl eserlerinde geni lde rastlanmaktadr (Tmrtogoo
1992: 151-152). Birlemeyen fakat bir arada sylenen bu nllerin ortasndaki
nszn zayflamasna ramen soluk biimde de olsa korunmas Moolcann
uzun nller olgusuyla ilgilidir (Uuganbayar 1994: 5).
Biz Moolcann ikincil uzun nllerine ait olan bu zelliin rnei olarak,
XVII. yzyl Moolcasnn Oyrat lehesinin temsilcisi olan sarih yazl eserlerinde
o dnem daha birleemeyen ksa ve uzun nllerin
SY. xaa:n kagan (YMo. qagan, HMo. xaan)
SY. yabua:d gidip(YMo. yabugad, HMo. yavaad)
SY. doloa:n yedi (YMo. dolugan, HMo. doloo)
SY. xaria:d dnp (YMo. qarigad, HMo. xariad)
SY. dee:re yukar, iyi (YMo. deger-e, HMo. deer)
SY. oula da (YMo. agula, HMo. uul)
SY. lenbulut (YMo. eglen, HMo. l)
eklinde yazlm olduklarn (Camyan 1970:257-270) bir de ada Bayat
lehesinde
Ba. toaa say (YMo. toga, HMo. too)
Ba. xoaasin bo (YMo. qogusun, HMo. xooson)
Ba. xoaalaa boaz(YMo. qogalay, HMo. xooloy)
Ba. beer bbrek(YMo. bgere, HMo. br)
Ba. biisin bit, bcek (YMo. bgesn, HMo. bs)(Baldan, Tsoloo 1972:25)
eklinde, ada Darhat lehesinde
Da. arior havlu, bez (YMo. arigur, HMo. aluur, aruur)
Da. boroa:-boro: yamur, frtna (YMo. borug-a, HMo. boroo)
Da. toa: say(YMo. toga, HMo. too)
Da. be:-b: saman, kam (YMo. bge, HMo. b) (arx 1984:137)
eklinde sylendiini gsterebiliriz.
Biz yukardaki rneklere bakarak VCV yapsnn geliim srecinin belli bir
dneminde birbiriyle birlemeyen fakat beraber sylenen ksa ve uzun iki uzun
nlnn bulunduu Moolca kelimelerinin Tuvacaya girdikten sonra Trkedeki
uzun nlnn oluma kuralna gre sz konusu iki nlden ilk nlye vurgu
dp zamanla uzunlaarak Tuvacann oo, uzun nlsnn olutuunu
dnmekteyiz. Bu arada, D.A. Pavlovun Tuvacadaki l rnekleri, sarih
yazsnda gsterilen, Oyratann orta dnemi zelliini yanstan Oyrata
dnlemeler olarak grdn de belirtmek gerekir (Tatarintsev 1976: 68).
Moolcann Darhat lehesinde uzun nllerin oluma zelliinin
Tuvacannkiyle benzemesi de ilgintir. rnein,
Da. zoon, zuon yz (YMo. jagun, HMo. zuu)
Da. le bulut(YMo. egle, HMo. l) (Rinen 1964:110)
Da. bile: bilei(YMo. bileg, HMo. bil)
Da. bite: kapal (YMo. biteg, HMo. bit)
Da. xarao:l beki (YMo. qaragul, HMo. xaruul)
Da. sarao:l aydnlk(YMo. saragul, HMo. saruul)
Da. o:dam-u:dam geni (YMo. agudam, HMo. uudam) (arx 1984:134-135)
Uygur-Uryanhaycadaki Moolca dn kelimelerde de oo, uzun nlleri
mevcuttur. rnein,
UU. goro:kra (YMo. Kragu, HMo. xyaruu)
UU. do:s- bitmek (YMo. dagus-, HMo. duus-)
UU. xo:r-kavurmak (YMo. qagura-, HMo. xuur-) (Bold 1977(76):100)
L. Bold, Uygur-Uryanhaycadaki oo, uzun nllerinin bulunduu Moolca
dn kelimelerinin eski zamanlarda, dier bir deyile, Moolcada VCV yapsnn
iki nl arasndaki nszn dmedii dnemlerde dnlendiini
dnmektedir (Bold 1977(76): 100; 1978: 27; 1996: 12).
Tuvacadaki, oo, uzun nllerinin bulunduu Moolca dn kelimelerinin
Yazl Moolca biimleriyle karlatrlmas da ilgin olmakta ve Yazl
Moolcada birbirleriyle birlemeyen iki nl eklinde gsterilen kimi uzun
nller Tuvacada oo, biimini almaktadrlar. rnein,
Tuv. xooylu yasak, kanun- YMo. qauli, HMo. xuul
Tuv. xoorza anz, boru, baca-YMo. guursu, HMo. guurs
Tuv. oorga srt, srada, kk, temel- YMo. Uur Monggul, HMo. Uur Mongol srt
Mool, asl Mool
Tuv. tool hikaye-YMo. tuuli, HMo. tuul
Tuv. tg tarih-YMo. teke, HMo. tx (Tatarintsev 1976:66-68, TRS 1968:321,
322,483)
Son olarak biz, yukarda anlattmz Tuvacadaki oo, uzun nllerinin
bulunduu Moolca kelime dnlemelerinin, L. Boldun belirttii gibi Eski
Gneydou Sibirya Trk Lehelerinde Moolca Unsurlar
117
Moolcann VCV yapsndan iki nl aras nszn d olayndan nceki
dneminde olmasa da, Sarih yazs dneminin Oyratas ve Darhatadan veya
Orta Moolcadan Tuvacaya girmi olabileceini sylemek istiyoruz.
Tuvacadaki Moolca dn kelimelerin ses benimsenii olaynn Moolcann
ses bilgisi bakmndan geni lde ele alnmas, Tuvaca ve Moolcann tarih
ilikileriyle ilgili nemli sorunlarn aa kavuturulmasnda katkda bulunaca
muhakkaktr.
Ksaltmalar
Ba. Bayata Kal. Kalmuka
Da. Darhata SY. Sarih yazs
Derb. Derbete Tuv. Tuvaca
HMo. Halha Moolcas UU. Uygur-Uryanhayca
YMo. Yazl Moolca
Kaynaklar
BALDAN, L., C. TSOLOO, (1974). Bayad aman ayalguu, aman zoxiol sudalsan zarim dn,
inclex uxaan akademiyn medee No 3, Ulaanbaatar.
BOLD, L., (1977-76)). Mongol xelnees uygar-uryanxay xelend orson gsiyn egig avian
ontslog, Xel zohiol sudlal, XII (8), Ulaanbaatar,
---, (1978). Osobennosti uygur-uryanxayskogo yazka. Avtoreferat kandidatskoy dissertatsii,
Ulan-Bator.
---, (1996). storieskiye svyaz mongolskogo yazka s sayanskimi tyurkskimi yazkami, Avtoreferat
doktorskoy dissertatsii, Ulan-de.
CAMYAN, G., (1970). Tod sgiyn zv bigiyn dremd urt eggiyg herhen temdeglesen
tuxay asuudald, Mongoln sudlal, VII, Ulaanbaatar.
HATTOR, SH., (1970). The length of Vowels in Proto Mongolian, Mongolian Studies,
Amsterdam.
LUVSANVANDAN, ., (1967). Orin tsagiyn mongol xelniy urt eggiyn garln tuxay
asuudald, Xel zoxiol, IV, Ulaanbaatar.
POPPE, N., (1959). On the Velar Stops in ntervocalic Position in Mongolian, Ural-Altaische
Jahrbucher 31,
---, (1962). The Primary Long Vowels in Mongolian, Journal de la Societe Finno-Ougrienne,
63:2,
RNEN, B., (1964). Mongol bigiyn xelniy zy, tergn devter, Ulaanbaatar,
ARX, Ts., (1984). Darxadn aman ayalguun urt eggiyn sliyn tuxay, Mongol Ulsn
x Surguul Erdem incilgeeniy biig, No 3, Ulaanbaatar.
TATARNTSEV, B. ., (1976). Mongolskoye yazkovoye vlyaniye na tuvinskuyu leksiku, Tuvinskoye
knijnoye izdatelstvo, Kzl.
TMRTOGOO, D., (1992). Mongol xelniy txen xel zyn ndes, Mongol xelniy txen avian zy,
negdgeer devter, Ulaanbaatar,
TRS, (1968). Tuvinsko-russkiy slovar Okolo 22000 slov, Pode redaktsiyey E. R. Tenieva,
zdatelstvo Sovetskaya entsiklopediya, Moskva.
UUGANBAYAR, M., (1994). Mongol drvlcin sgiyn anagan a-iyn tuxay asuudald,
Moolistan niversiteleraras Bilim Konferansnda sunulan bildiri, Ulaanbaatar.

Trk Kltrnde Keik Kelimesi
Saadettin Gme
Keik kelimesini ocukluumdan beri duyar ve bizzat bu sosyal messese
ierisinde ska yaardm. Ancak yllar nce keii, bydm corafyann
anlam kalb ierisinde dnebiliyordum. Keik, Kzlrmak-Gkrmak hatt
olarak tannan ve Anadoludaki Trk nfusun en kesif bulunduu yerlerden biri
olan coraf blgede; kyllerin hayvanlarn gtmek iin, kendi aralarnda
yaptklar sradr. Bununla beraber kelimenin Trkiyenin eitli yerlerindeki
anlamlarna baklacak olunursa:
Keik sra, nbet (Balkesir, anakkale, Tokat, Kastamonu, Boyabat (Sinop), Bolu,
Amasya, Ordu, Erzincan, Malatya, Ankara, Mersin).
Keek imeceyle yaplan i (zmir).
Keiki beki, nbeti (Boyabat, Takpr, Kars, Ar).
Keiklemek sraya girmek, nbetlemek (Isparta, Konya, Adana).
Keik tutmak sra beklemek (aramba) (Derleme Szl, C. 8, 2770-2771)
Trkiyenin farkl blgelerindeki kullanm anlamlarndan baka, yine bu
terimi eski metinlerde de grmemiz mmkndr. Gemite nbet, sra
anlamlarnda zikredilen keik kelimesi iin Yunus Emrenin bir iirinde yle
deniyor:
Hi bilmezem keik kimin aramzda gezer lm.
Halk bostan edinmitir, dilediin zer lm.
Hac Bekta ise bir eserinde; srlarn gdcye vermilerdi, heman keik ile
gderlerdi diyor. 16. yzyla ait bir ehnme tercmesinde;
Keie kt atllar, yayalar
Ki dmandan eriyi saklayalar
Saraya girdi balad eiin,
Nie yz kii bekledi keiin (Tarama Szl, C. 4, 2456).
denmektedir. Bu cmlelerden keik kelimesinin hem sr gtmek iin uygulanan
sra, hem de asker nbet ile alkas ortaya kmaktadr.
Tarih ve ada baz lgatlerde keik kelimesinin mns aynen yukardaki
gibi, sra ve nbet anlamlarnda gemektedir. Mesel, 16. yzyla ait Lgat-i
Nimetullahta gece nbet beklemek olarak aklanyor (Tarama Szl, 4:
2456). Mukaddimetl-Edebte kesig vazife, dev (Yce 1988: 140), Uygur
Trkesinde kezik sra, silsile, tertip, dzen (Caferolu 1934: 82) anlamna
TAS 2002
gelirken; ada Kazak Trkesinde de kezek srayla nbet, (Kezeki) nbeti,
yapmas gereken ii iin sras gelen (Kazak Trkesi Szl 1984: 125)
anlamlarnda kullanlmtr.
Trkler, konar-ger hayvanc yaplarn gnmze kadar devam ettiren bir
toplum olmulardr. Bu sadece Trkiye Trkleri iin geerli deildir. in
Seddinden Orta Avrupaya kadar uzanan corafyada yaayan btn Trkler iin
bu sz konusudur. Ancak burada gzden uzak tutulmamas gereken bir husus
daha vardr. Konar-gerlik ile gebelii kartrmamak lzmdr. Gebe
dendii zaman, genellikle herhangi bir yere balanmak gibi kaygs olmayan,
gn-birlik yaayan, iktisad yap olarak yalnzca hayvan yetitiricilii dnen
halk gruplar anlalmaktadr. Hlbuki Trklerin mill hayat tarz olan konar-
gerlik, hayvanclk ile ziraat da beraber dndren bir durumdur. Tarihin en
eski gnlerinden beri hem hayvanclk yapan Trk milleti, hem de ziraat ile
megul olmutur. Bu yzden Trk toplumunda yaylak-klak (yazlk-klk)
denilen bir iskn anlay mevcuttur. Herkesin bildii gibi yaylaklar, yazn hayvan
srlerinin beslenmesi iin otu, suyu bol olan genellikle yksek yerlerdir.
Klaklar ise, kn hem hayvanlarn souktan korunmas, hem de insanlarn
hayvan rnleri yannda topra ileyerek karnlarn doyurmaya altklar
merkezlerdir ki, bunlar da umumiyetle yine su kenarlarndaki ovalk blgelerdir.
Bununla birlikte eski Trk boylarnn sahip olduklar hayvanlarn saylar da
yerine gre binler, onbinleri bulmaktadr. Durum byle olunca bir aile veya
oymak iin biryandan ziraat yapmak, bir yandan da hayvanclk zor olmaktadr.
O zaman eski Trk toplumu buna bir zm bulmak iin keik messesesini
oluturmutur. Her ailenin kendi hayvanlarn gtmek iin vakit ayrmas, toprak
ilerini engellediinden, toplum kendi arasnda bir kural yaratarak, her gn bir
ailenin, oyman veya airetin hayvanlarn otlatmas kararlatrlm ve bylece
baka meguliyetlere vakit ayrma imkn domutur.
Ama burada ikinci bir husus daha var. O da, keik kelimesinin hayvanclkla
ilgisinin yan sra, asker dzenle de alkal olduu grlmektedir. Ancak bu keik

,
ok eskiden Trk ordu yaps ierisinde kullanlyor muydu kullanlmyor
muydu, yoksa sadece hayvancla ait bir terim miydi, kesin olarak bilemiyoruz.
Bildiimiz bir ey var ise, keik 13. yz ylda Mogol asker dzeninde yer alm bir
terimdir. Biz bunu Moollara ait en eski kaynak saylan Gizli Tarihten
renmekteyiz.
Moollarn Gizli Tarihinin Ahmet Temir tarafndan yaplan tercmesinin 7.
blm Ong-Han ve Sengmn lm. Naymanlarn Sonu. Merkitlerin
Yenilmesini anlatmaktadr. 1203 senesinde ingiz Kagan, Kerayitlerle
1
yapt

1
Kerayitler genellikle Trk kabul edilmektedirler; Grousset (1980: 188-189).
Saadettin Gme
121
sava kazanmt. Bundan sonra Kerayit halk ingiz Hana tabi olmu ve ona
sadakatle hizmet etmitir. Buna ramen ingiz Kagan onlar iyice eritebilmek iin
Kerayit unsurunu eitli Mogol kabileleri arasnda datmt. Ong-Hann kardei
Cagambunun kzlarndan birisini kendisi, dierini de kk olu Tuluya almt.
ingiz daha sonra u emri verdi: Ong-Hann altn adrn, btn iki ve sofra
takmn, hizmetileri de dhil olduu hlde Baday ile Kiilike veriyorum.
Onghoitlerle Kerayitler de onlarn keikteni (muhafz) olsunlar diyordu (Temir
1986: 109; Grousset 1980: 208).
Herhlde 1206 kurultay yapldktan sonra ingiz Hann bir ordu
tekilatlanmas gerekletirdiini gryoruz. Onun ordusu, hereyde olduu gibi
Trk asker nizamna gre kurulmu olup, rtbeleri gsteren szlerin yapl da
genellikle Trkedeki gibidir.
Eserin 9. blm Asker ve dar lerin Dzenlenmesi. Muhafz Ktalarnn
Geniletilmesine ayrlmtr. Burada ingiz Kagann, ulusu kendisiyle birlikte
kurup, onunla beraber alp, didinenlerin hepsini binba yapt syleniyor.
Belki de daha nce Mool ordusunda bin kiilik birlik olmadndan binlikleri
tekil edip, minghan-o noyanlar (binbalar), caun-o noyanlar (yzbalar) ve
harban-o noyanlar (onbalar) tayin etti. Kesinlikle Mool ordusunda tmen de
olmadndan
2
, ingiz Kagan tmenleri tekil ederek, tmen komutanlarn
belirledi. Tmen komutanlarndan ve binbalardan vgye mazhar olanlar taltif
ederek, u emri yaynlad: Eskiden benim yalnz seksen kebteulsu (gece bekileri
ktas) ile yetmi kiilik turghak keiktenim (gndz muhafz ktas) vard. imdi
artk Meng Tanrnn verdii gle, yerin ve gn yardmyla kuvvetlenerek
btn ulusu bir tek idare altnda birletirdikten sonra gndz muhafz ktas
(turghak keikten) iin her binlikten adam seilerek, gnderilmesini
emrediyorum. Gece muhafzlarnn, horinlerin (savalar) ve gndz
muhafzlarnn seilerek tekilinde una dikkat etmelidir ki, bunlarn miktar bir
tmen olacaktr (Temir 1986: 149).
Gizli Tarihin 10. blm yine Nbet ve Hizmet lerinin Dzenlenmesiyle,
Karluk ve Uygurlarn Kendi stekleriyle Tbi Olmalar bahsini ihtiva etmektedir.
Burada ingiz Kagann bir vasiyeti vardr: Bundan nce doksanbe binliin
ierisinden seilmek suretiyle bize gelerek iltihak edip, bir tmen tekil etmi olan
yenu keiktenlerime (emektar muhafzlarma), bizden sonra nesilden nesile

2
nk Moolcadaki tmen ve bin kelimeleri Trkedir. ingiz ana kadar hibir zaman
onbin kiilik ordu dzeyine eriememi olan Moollarda, dolaysyla bu saylar yoktur.
Gnmzde olduu zere tarihte de Moollarn says hep az olmutur. Moollarn
kalabalklamas, ordularnn says onbinler, yzbinler dzeyine kmas bu topluluun arasna
Trklerin girmesinden sonradr. Bunun tabi bir neticesi olarak, zaman ierisinde hem kltrce
yksek olan, hem de sayca fazla durumdaki Trkler arasnda Moollar erimilerdir.
gelecek olan oullarmz iyi muamelede bulunsunlar, onlara benim vasiyetim gibi
baksnlar ve azarlamasnlar. Bir tmenlik bu muhafz ktas, beni hakikaten bir
melek gibi korumulardr, demektedir (Temir 1986: 157). Gerekten, burada
ingiz Han takdir etmemek mmkn deildir. Ondan baka hangi hkmdar
kendine sadk adamlarnn geleceini dnmtr? Belki de bu vefa rnei
ingiz Hann devletinin uzun yllar ayakta durmasnn ve gl olmasnn
sebeplerinden birisidir. Bunu da gzden rak tutmamak lzm!
Bu hassa ordular veya muhafz ktalar bir hkmdarn gc ve gvenlii
asndan son derece nemlidir. ingiz anda sadece kendisine ait olan muhafz
ktalarn daha sonralar oullar ve torunlar da kurdular. Yukarda keik kelimesi
konusunda, Trk ordu tekilt iinde kullanlp kullanlmadn bilmediimizi
sylemitik. Fakat bilinen bir ey var ise, Hunlar andan beri Trk kaganlarnn
zel muhafz ktalar mevcut idi. Mesel, Kk Trklerde kagann evresindeki,
kagan koruyucularna br dendiini biliyoruz. Malm muhafz ordularnn
ad Dede Korkutta Krk Yiit
3
, Kgarlda ise Yortug
4
szyle karlanmtr
(gel 1984: 13).
Moollarn Gizli Tarihinde karmza kan turgak kelimesi herhlde
Trkedir. Mtercim Asm Efendi, Trkeden Farsaya gemi olan bu sz
gece bekisi olarak yorumluyor. Ebul-gazi Bahadr Hana gre, padiah
saklayan kiilere turgaklar derler idi. Yine Trk kltrnn bir baka aheseri
olan Kutadgu Biligde kapc, nbeti (Arat 1979: 469) demektir. Trkenin en
eski kelimelerinden biri olan bu sz, ingiz Kagan ile lhanllar anda byk bir
nem tamaya balad. Cveyn de, turgak szn muhafz mnsnda
belirtmektedir. Reideddine gre, bu gndz nbetisi demektir (gel 1984:
132-133).
Turgak kelimesinin keik ile beraber kullanlmas ve gstermi olduumuz
karlklar da gz nnde bulundurulunca onun Trke olduunu (Clauson 1972:
759) syleyebiliriz. En azndan eski metinlerde ve ingiz Handan ok daha
nceye ait kaynaklarda gemesi hesaba katlnca turgak sz gibi, keiin de
Trkenin mal olduu ortadadr, diyebiliriz. Fakat ordu terimleri asndan o
kadar zengin bir kltre sahip olan Trk milleti, bu kelimeyi zaman ierisinde
belki de sadece hayvancla ait bir deyim olarak kullanmtr. Zaten yle bir
dnecek olursak, hayvanlar iin keik tutanlar ayn zamanda
sorumluluklarndaki hayvanlarn muhafzlar deil midirler?

3
Belki Kr ad ve krk arkadana izafeten byle bir ad verilmi olabilir (Gme 1999).
4
Yortug, sava gnnde veya bir yere giderken hakann yannda bulunan kimseler, mnsna
gelmektedir (DLT 1986: 101).
Saadettin Gme
123
Kaynaklar
ARAT, R.R., (1979). Kutadgu Bilig ndeksi, stanbul. (KB)
CAFEROLU, A., (1934). Uygur Szl, stanbul.
CLAUSON, S. G., (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford
Derleme Szl, (1975), c. 8, Ankara.
GME, S., (1999). lmnn 1360nc Ylnda Kr ad, Yeni Orkun, 16, stanbul.
GROUSSET, R., (1980). Bozkr mparatorluu, ev. R. UZMEN, stanbul.
KGARLI MAHMUT, (1986). Divan Lgat-it-Trk, III, ev. B. ATALAY, 2. bask, Ankara. (DLT)
Kazak Trkesi Szl, (1984). stanbul.
TEMR, A.(ev.), Moollarn Gizli Tarihi, (1986)., 2. bask, Ankara
GEL, B., (1984). Trk Kltr Tarihine Giri, VII, Ankara.
Tarama Szl, Ankara, 1969.
YCE, N., (1988). Mukaddimetl-Edeb, Ankara.

Saha Trk Destan Oloxo
Fatih Kiriiolu
Oloxo Kelimesinin Kkeni
Olonxo kelimesinin, Kpak lehelerinde kullanlan lng ark, trk
kelimesiyle ekil ve mn bakmndan bir benzerlii olduu aktr. Saha dil
bilimcisi Antonova gre kelimenin ikinci ksm olan ko , btn Trk
lehelerinde bulunan ko- iir, ark yazmak / yakmak fiilinin bir kalntsdr ve
buradan da Sahaca kohuy- iir, ark yazmak; terennm etmek, kohoon iir
(Trke koug iir, manzume; koak tarih ark) kelimeleri tretilmitir.
Buradan, Sahaca olonxo toplanm sz kelimesini ok eski bir Trke kelime
olan lng ark + kohoon eser, manzume, tarih ark kelimelerinin
birlemesinden meydana geldiini, zamanla hoon elementinin kaybolduunu,
buna delil olarak da su + thlee- < Trk. suga tgle- suya girmek
birlemesinden stlee- ykanmak ekline benzeyen olongkoloo- olonko
sylemek eklinin ortaya ktn savunmaktadr (Antonov 1974: 25-27).
Pekarskiyin szlnde oloxo kelimesinin yan sra oloo, onoho
kelimelerinin de ayn mnlarda kullanlmas (Pekarskiy 1959: 3121), bizi olox
yer, makam; hayat tarz; balang, esas; bir lnn hatrasnn tazizi
kelimesinin kk olan olo- fiiline gtrebilir. Buradan oloxu ko- hayat tarzn,
balangcn yerletirmek , hayat tayin etmek veya bir lnn hatrasnn tazizi
iin ark sylemek gibi bir yaklama gidebiliriz. Buryatada destan karl
olarak liger kelimesinin yan sra onho ve ontko kelimelerinin kullanlmas da
ayrca deerlendirilmesi gereken bir husustur (Pekarskiy 1959: 3121).
Olonko Destannn Yaps
Olonko Saha szl iirinin en st gelime noktasdr. Onun iinde Saha manev
kltrnn ulat tm gzel eyler sentezlenmitir. Saha folklorunun ilk
derleyicisi ve aratrmacs olan .A. Hudyakov, destanlarn halkn manev
hayatndaki byk nemine iaret ederek, olonkoyu iirin en nemli tr,
eitimin en nemli arac eklinde tanmlamtr (Hudyakov 1969: 372).
Szl sanatn bir tr olarak olonko kendi iinde, ortak fikr-estetik sistemi,
kalc konu-kompozisyon yaps ve geleneksel tiplemeleri olan az ok benzerlik
tayan tek tip anlatmlar birletirmektedir. Saha destan derin bir ekilde
mitolojiye bal ve nemli lde mitolojik anlamlar ve tiplemeler iermektedir.
TAS 2002
Fatih Kiriiolu
Saha Trk Destan Olonxo
125
Onu ayrt edici dier zellikler olarak zel hayat artlar ile zel anlatm ekli de
gsterilebilir.
Olonko Sahalarn milletleme srecinde ekillenmi ve onlarn kendi z
uurunun ortaya kn ve geliimini epik bir biimde belgelendirmitir.
Kahramanlk anlatmlarn ieriine bakacak olursak Sahalarn etnik uuru, kabile
sisteminin yava yava kmesi ve hl ataerkil karakterini koruyan erken toplum
ilikilerinin ortaya kt bir dnemde olumaya balamtr. Bu dnemde kabile
yaps geni halk kitleleri iin zel bir neme sahiptir. Bu anlatmlarda, kabile ve
kavimler aras ekimelerin yaand ve gerek farkl kavimden gelenlere,
gerekse kendisine kar kavimin insan iin bir snr oluturduu bu dnemde, bir
nevi birlik ve beraberlik ars grlebilir . Olonkonun ana temas, ay aymax ilk
insan kavimleri birliinin kaderi ve ay kavimlere tahsis edilmi Orta Dnyada
mutluluk ve bolluk iinde bir hayat tarznn kurulmasdr. Olonkoda uraangxay
saxa yaam, aile, kabile ve kavim bireyleri arasndaki karlkl ilikiler ve onlarn
ktle kar mcadeleleri anlatlr.
Anlatm genellikle aktarlan olaylarn gerekletii dnemin iaret edildii bir
giri kompozisyonu ile balamaktadr. Bu, cenk yllar ve sava
kahramanlklar eklinde ifade edilen farkl bir epik zamandr. Sz konusu giri
kompozisyonunda ayrca, cenk yllarndan nce Sahalarn daha varolmad
ve ay aymax epik kavminin insanlar iin tahsis edilen Orta Dnya dhil
mitolojik dnyann yaratld zamanlardan bahsedilmektedir. Bu kavime Yukar
Dnyada yaayan ay iyilik tanrlar ve Orta Dnyada yaayan ii diye
adlandrlan ev sahibi ruhlar arka kmaktadr. Olonkonun giri ksmnda
kahramann lkesi, hem tm Orta Dnya eklinde, hem Sibiir (Sibirya) olarak
isimlendirilen ksm eklinde, hem de sradan bir alaas, yani Sahalarn yerletii
tarm iin elverili araziler eklinde byk bir sevgiyle, hatta abartmayla tasvir
edilmektedir. Bu ekilde olonkonun bandan itibaren mitoloji ile gerek birbirine
karp i ie gemeye balar, epik dnyann makro boyutu ise olonko
yaratclarnn mikro boyutundaki yaantsndan ayrt edilemez grlmektedir
(Okladnikov 1970:1263-1266).
Konunun gelimesi iin giri ksm bir balang grevini stlenmekte ve
ierisinde kahramann lkesi dnda bahadrn d grnm, yaad evi ve
iftlii, sahip olduu mal varl ve zenginlii, srdrd yaam tarz tasvir
edilmektedir. Tasvirde, Orta Dnyann tm gzel balanglarnn timsali ve
topran snmez verimlilii ve iindeki sonsuz gelimenin sembol olan kutsal
aa Aal Luuk nemli bir yer almaktadr (Vasilyev 1973: 91).
Olonko drt farkl konu-kompozisyon elerine haizdir (Emelyanov 1980: 11):
1. Anlatm iindeki atma olaynn esas nedenlerini (kahramann
gezisi, kahramanlk iin sebepler, vb.) aktaran dm noktas;
2. Kahramann en nemli rakibi ile savat sahneleri aktaran ve konu
geliiminin en st mertebesine ulat doruk noktas;
3. Bahadrn kendi lkesine dnn anlatan zl noktas ;
4. Geleneksel olarak tm olaylarn iyi glerin zaferiyle tamamland
ve uraangxay saxa insanlarnn varlklarn srdrebilmeleri iin
bahadrn kendi lkesine dnp,karsyla mutlu ve zengin bir hayat
tarznn kurulduu son nokta.
Paralel veya tek tip konu izgilerinin gelimesinden dolay birok konu esi
ska tekrarlanmaktadr. rnein, bahadrlarn seferi, engellerin almas, bir kzn
ya da kadnn karlmas, bahadrlarn teke tek dvleri v.b. elerin
tekrarlanmas gibi. Bazen de ska geleneksel konu izgilerine yeni kahramanlar
ve iki ya da kuak bahadrlar (baba, oul ve torun) hakknda ek anlatmlar
dhil olmaktadr.
Olonkonun kahramanlk sistemi hemen hemen tm eserlerde kalc ve
deimezdir. Ba kahraman ay aymax kavminden olan bir bahadr (veya kadn
bahadr)dr. Onun esas fonksiyonu soyun ba olarak bir ailenin kurulmas ve
kavmin karlarnn korunmas iin mcadele etmektir. Genellikle onun rakipleri
Aa ve Yukar Dnyalarn mitolojik sakinleri, kendilerinde ktl tayan ve
ay aymax kavminin deimez dmanlar olan abaah aymax kt ruhlardr.
atma her zaman kahramann zaferi, abaahnn yok edilmesi ya da kovulmas
ile sonulanr. Bazen rakip olarak ayn kavimden bir bahadr ortaya kmaktadr.
Bu da baz kabile ii (ya da kavim ii) atmalarn varlna iaret etmektedir.
Genellikle bu tr durumlardaki atmalar bar bir sonuca ulamaktadr.
Geri kalan kahramanlar, ba kahraman ve onun rakibinin etrafnda
toplanarak, kendi bana onlarn aile ve kavim bireylerini (anne, baba, erkek ve
kz kardeleri, soydalar) temsil etmektedir. Dier taraftan olonkoda rol alan
kiiler arasnda mitolojik kahramanlar da zel bir yer almaktadr. Ulu Tanr r
Ay Toyon, ay aymax kavminin ba savunucusu ve uraangxay saxa insanlarnn
soy kurucu atas (dedesi, babas) rolne brnmektedir. Uraangxay Saxann z
atalarndan biri de insanlara at hediye eden Kr (Kn) Cxgy tanrsdr. Bu
tanrlar yeryzndeki yaamn tm nimetlerini veren varlklardr. Bunun dnda
Orta Dnyann sakinleri, insanlarn domasn ve evcil hayvanlarn oalmasn
salayan eyiexsit ve Ayht tanrlar ile Orta Dnyada yaayan onlara yardm
eden ev sahibi ruhlar olan iilerin himayesine de sahiptir. Abaahlarla ilgili olan
ve Aa ile Yukar Dnyalarda yaayan mitolojik kahramanlara gelince, onlarn
tasviri olduka karmak ve birazda dman yabanc kavim temsilciler hakknda
sahip olunan anlaylarla ilikilidir.
Fatih Kiriiolu
127
Konular bakmndan Saha kahramanlk destanlarnda grup anlatm tipi
ne kmaktadr: 1) ay aymax kavminin Orta Dnyaya yerlemesi hakknda; 2)
uraangxay saxann kurucular hakknda; 3) ay aymax kavimi ve uraangxay saxann
koruyucular hakknda. Nurgun Bootur destannn e metninde dnyann
datm ksm yoktur. Dier e metinlerde ise baka olonkolarda olmayan
tanrlarn sava manzarasyla bir giri grlmektedir.
lk grup olonko trne Yukar Dnyadan kovularak Orta Dnyaya
yerletirilen ay tanrlarn ocuklar hakknda olan anlatmlar girmektedir. Bu
anlatmlarda Sahalarn etnik uuru henz ok zayf bir ekilde yansmakta ve
bahadr destanlar iin klasik olan kahraman evlendirme motifine hemen hemen
rastlanmamaktadr (Emelyanov 1980: 11-92). Bu grup olonkoya Orta Dnyann
ilk insanlar olan ve bu epik lkenin olumasyla birlikte ortaya kan bahadr-
kzlar hakknda olan olonkolar da dhildir.
kinci grup olonko, ktlk glerine kar verdikleri zorlu ve amansz
mcadeleden sonra Uraangxay Saxa kavminin kurucular olan Orta topraklarn
kahraman-atalar hakknda olan anlatmlardan olumaktadr. Bu gruptaki bir ok
anlatmn ba kahraman Er-Sogotox (Yalnz Erkek) adn tamaktadr. Bu
olonkolarn ieriinde kahraman isminin anlam hep ereydeex-buruydaax, yani
ok ile ekmi, ok felaket atlatm eklindeki sfatlar ile birlikte aklanmaktadr.
lk defa O. N. Btlingk tarafndan yaynlanan, tarafmzdan Trkiye Trkesine
aktarlan Er-Sogotox adl olonkonun kahraman da benzer ekilde yalnz ve kendi
kkenini bilmeyen biridir ve birden bu yalnzlktan sklmaya balaynca ulu
aata yaayan ev sahibesi (ii)ne bavurarak kendi ilah kkenini ve Uraangxay
Saxa kavminin kurucusu olmak gibi yksek bir grevi yerine getirmek iin
dnyaya geldiini renmektedir. Kahraman yavuklusunu aramaya koyulur ve
birok deneme ve yiitliklerden sonra lkesine bir kahramanlk erevesinde elde
ettii kars ile birlikte dner. Er-Sogotox ve onun kars ile birlikte gelen insanlar
uraangxay saxa kavimin atalar olurlar (Kiriiolu 1998: 433-434).
Soy kurucular hakkndaki olonkolarda kahramanlk erevesinde ulalan
evlilikler, ailelerin kurulmas ve soylarn devam ettirilmesi iin gsterilen zen
eklindeki temalar arlktadr. Ancak bu anlatmlarda akrabalk ilikisine giren
soy-kavim oluumlarnn temsilcileri arasnda, damat ve gelin, damat ve gelinin
akrabalar, baba ve oul, ana ve ocuklar vb gibi kiiler arasnda gelien ok daha
kapsaml ve karmak toplumsal ilikilerin yansmakta olduunu gz nnde
bulundurmamz gerekmektedir. Olonkonun kahramanlar arasnda gelien tm
bu ilikiler onlarn ay aymax kavimler birliine dhil olduklar uuru ile aklanr
ve olonkonun u en nemli fikrine baldr: Uraangxay Saxa kavminin gzel
kaderinin salanmas, kavim iin ekimelerin yok edilmesi ve bar bir hayatn
kurulmas.
nc grup olonkolarn ortak konusu, ay aymax kavminin Aa ve Yukar
Dnyann kt varlklar olan saldrgan abaahlardan savunulmas eklindedir.
Baz anlatmlarda, Nurgun Bootur gibi koruyucu-bahadrlar tanrlar tarafndan
grevlendirilir ve bunlar saldrya urayan Orta Dnya sakinlerinin duas zerine
gkten yere inerler . Mlc B gibi baka olonkolarda ise kavmin koruyucular
mucizevi bir ekilde dnyaya gelen Orta Dnya insanlarnn kendi ocuklardr .
Burada, olonko trndeki her bir anlatmn u veya bu gruba ait olup
olmadnn tanmlanmasnn kolayca yaplamadn belirtmemiz
gerekmektedir. Bir ok eserde bahsedilen konular ve motifler birbiriyle birleerek
karmak ve kapsaml temalar oluturmaktadr.
ki veya kuak bahadrlarn kahramanlklarn konu eden olonkolardaki
temalarn kompozisyon yaps, Orta Dnyann ilk insan kurucusu kavmin
koruyucusu eklindeki tiplemeler sistemiyle aklanan ortak dnce sistemine
baldr.
nceleri olonkolar imdiki gibi manzum satrlarn saysna gre deil,syleyi
sresinin uzunluuna gre adlandrlrd. Buna gre bir gecede sylenenler ksa,
iki gecede sylenenler orta, veya daha fazla gecede sylenen olonkolar ise
uzun saylyordu (Nrgun Bootur 1982: 412). Olonkolar kk (birka bin satr:
Ks Debeliye), orta (15-25 bin satr: Mlc Bg), byk (30-40 bin satr :Nurgun
Bootur) ve ok byk (50-60 bin satr: Alaatur Ala Tuygun) hacimli olabilirler.
Olonkolar kahramanlarna gre de bir nesilli kahraman olan olonkolar (Kulun
Kullustuur, Toyon Cagrma, Nurgun Bootur) ve ok nesilli olonkolar (Alaatur Ala
Tuygun) olarak tasnif edilebilirler. En fazla e metine sahip olan olonkolar kk
hacimli olanlardr.byk olonkolarn birka e metni bulunmaktadr. Mesel,
Alaatur Ala Tuygun olonkosunun bir e metni 25.707 satr, dier bir e metni
52.548 satrdr (Bibliyografiya Olonxo 1982: 4-5).
Olonko syleyicisinin (olonkohutun) seyircisi de pasif deildir. Dinleyenler
ksa hayr, evet, yle lklaryla dosta bir tavr ierisinde koro hlinde
syleyiciye eko yaparlar. Bilgilerimize gre drt olonkohut tarafndan art arda
sergilenen ksmlar ieren, bir sr seyirci tarafndan elik edilen kolektif olonko
anlatmlarnn yer ald durumlar vardr. Kahramann trkleri bassoyla, gen
bahadrlarn trkleri tenorla abaahlarn trkleri kaba sesle sylenmektedir
(Okladnikov 1970: 266).
Olonko Destannn Tarih Kaynaklar
Sahalarn etnik geliimi konusu hala tamamen aydnlanm deildir. Bu halk
hakknda bulunan ilk tarih belgelerden hareketle Sahalarn gneyden Baykal
Gl blgesi veya Gney Sibiryann dier blgelerinden gelmi olduunu kabul
Fatih Kiriiolu
129
edilmektedir. Bu varsaym daha ok 17. yzyln sonu 18. yzylndaki
seyyahlar tarafndan zikredilen ve Omooy Baay ve Elley Bootur gibi Sahalarn
atalarndan saylan efsanev kahramanlar konu eden szl Saha anlatmlarna ve
ayrca Sahalarn dili, madd ve manev kltrleri bakmndan Gney Sibiryadaki
Trk-Mool halklarna olan benzerliklerine dayanmaktadr. Ancak ada
aratrmaclar, Sahalarn etnik yapsnda Gney gelerin varln kabul ederek,
bunlarn etnik bir grup olarak Lena nehrinin orta ksm blgesinde
ekillendiklerini ve ondan sonra Sibiryann geni Kuzey-Dou blgelerine
dalarak yerletikleri sonucuna varmaktadrlar. Okladnikov, gney geleri
olarak Olenek, Sitta ve Kamatka nehirlerini ve Lenann gney ksmlarn
belirtmektedir. Yazara gre, saha destanlar aa lena ve onun batsndaki
Kuzey Yakutlar diye bilinen ve anadillerini unutmu, ama rengeyii
srcl yapan, eski hayat tarzlarn srdren kuzeydeki en yakn komular
eski Tunguzlarn folkloruyla yakndan ilikilendirilemez (Okladnikov 1970: 264-
266). Gramer yaps itibariyle Sahaca Trk dil grubuna girmekte, leksikolojisi ise
Trk, Mool ve Evenk (Tungus) kelimelerinden olumakla birlikte bir ksm
kelimelerin kkeni ise hlen aydnlatlamamtr (Petrov-Slepstov-Barakov 1971:
5-7).
Sahalarn efsanev atalar olarak, Omogoy-Baay ve Elley-Bootur saylr. Orta
Lenaya ilk olarak, kendi adamlaryla Omogoy-Bootur gelmi. Her ihtimale kar,
bunlar, Mool Dilli evreyi de, yani bir ksm ift dilli evreyi barndran Kurkan
neslini oluturmu olabilir. Onlarn burada ne kadar yaadklar bilinmemektedir,
ancak bunlarn ardndan Elley-Bootur geliyor. Omogoyun adamlarna nispetle
anlalmayan diliyle farkllk gsteriyordu. Ayn folklor bilgilerine gre Elley,
Krgz Han Harabay (Sarabay) boyundan kmtr (Pek. St., 3332). Bu olaylar,
dokuz kuak nce olmutur. Saha efsanelerine gre, bir kuak 70 yla denk
geliyor (Pek. St., 3109). Dolaysyla bu olaylar yaklak, XIII. yy.n ikinci yarsnda
olmutur. Bat Buryat efsanelerinde, Prebaykalda, Buryatlarn gelmesinden nce
yaayan sahalarn bulunduu hatrlatlyor. Buryatlarn g (yerlemesi) ve
sahalarn srlp karlmas, 1906da bir Lamann dedii gibi, 683 sene nce
olmutur. Lamann dediklerine gre, atma yayla otlaklar yznden kmtr.
Demek oluyor ki, bu olaylarn tarihi, XIII. yy.n ilk yarsdr (Gogolev 1993: 62).
Elley, Omogoyun kk kzyla evlenerek Saysar gl kysna yerleir. Bu
efsanelerde Elley din nder ve kltr taycs olarak tasvir edilir. O, ilk anak-
mlek ustas, yetenekli demirci ve kuyumcudur. Gnlk hayattaki birok
yenilikler onunla balamtr; rnein: kmz kpn, turuobrax balagan (yurt)
barnan icat etmitir. Onun 9 olundan ulusu meydana gelmitir. Bu konuda
Elley, Sahalarn Gney Sibiryadaki Trk dilli atalarn canllatran ahs
saylabilir.
Omogoy nesli, hayvanclkla uraan Verhonyan Sahalar ve eski Saha
Blgesinin tm kuzeyi (Nams, Dpsino-Borogons ve Bayagantaysk uluslar) ok
ak bir tarzda akalayarak konuurlar. Saylabilir ki, akalayc diyalekt veya az,
oyaklayc Moollarn esasnda meydana gelmitir. Saha blgesinin gney
yarsndaki halk ise okalarlar. Bu diyalekt, ou filologlarn belirttii gibi, onlarn
etrafndaki Tunguz Dilli evrenin etkisi altnda meydana gelmitir. Demek ki,
Trklemi Mool dilliler ve Mool etkisinde kalm Sahalarn Trk atalar
(sonraki Xorolar ve Kurkan neslinin bir ksm) Yakutistann Aldan-Lena
bozkrlarn, Sahalarn Gney Sibirya Trk dilli atalar olan ve daha sonralar
Kurkan neslinin meydana geldii Orta Lenadaki Kangalastslar ise daha gneyde
bulunan Amgin-Lens blgelerini mesken edinmiler.
Sahacadaki Moolca kkenli kelimelerin asl ounluu XIII-XVI. yy. Mool
yaz dilinin fonetik ekillerine benzemektedir. Hayvanlar koruyan ahr haneleri
ve otlar bime ile ilgili terimler mevcuttur. Bu ve dier leksik malzemeler, bu
terimleri Sahalara ilk olarak verenlerin kuzeydeki gebe Mool boylar
olduunu kantlamaktadr. Daha sonralar g eden Trk dilli (kkenli) boylar
onlardan, ayn zamanda yerel ve doal artlara ok uygun olan barnak (ev)
tiplerini de kabul ettiler (Antanov 1973a:25,93-94). Her halde, Pribaykalda sren
(Baykal boylar) ve Orta Lenada devam eden ift dilliliin sonucunda, oyak
telaffuzlu Moollarn temeline dayal aka telffuzlu diyalekt, Trk zellikle
Saha temeline dayal olarak da oka diyalekti meydana gelmitir (Ubryatova
196: 12).
Aka telffuzlu blgelerden derlenen malzemeler, zellikle belirli
toponimlerin (yer adlar) da buralarda belirli bir Mool dilli gruplarn yaadna
iaret etmektedir. vanovun bu konudaki, Yakutistann kuzey-bat ve kuzey
diyarlar daha atalarnn Mool lehesini unutmam (hatrlayan) insanlar
tarafndan benimsenmitir eklindeki tahminleri de bunlara benzemektedir
(vanov 1980: 170-173).
Sahacadaki Moolca alntlarda, Dou Mool az arlk basar. Bu balamda
dildeki Sahaca-Buryata paraleller yeterince oktur (Barakov 1958:176-206;
Antanov 1973: 19, 31, 35, 43, 45-47, 68, 88). Bat Buryatlar eposu belirtmek iin,
ligerin yan sra onho terimini de kullanrlar (Barakov 1974: 25-27).
Sahalarn iinde Barn, Xatn, Brt (sarho kurt), Noxoy (kpek) gibi Buryat
etnonimleri yaygnlk kazanmtr (Bagdarn 1982: 148-199). Sahalarn iinde
Bootulu etnonimi vardr; bunlar Bulaata boyuna bal, Kudin Buryatlarnn
atalar Batulinlerle ayn kktendirler. Gerekten de, Kazak Ruslar birliklerinin
geliini, Bulgat kuaklar Buryatlarnn iinden olduka ok Butalin gruplar
karlamlar. Kudin Buryatlar kendilerini, Bulgat torununun olu Batlay
neslinden sayyorlar (ancak, sahalarn Bayagantay ulusunun atalar olarak
Fatih Kiriiolu
131
Omogoy Bayn tek olu Baaragay Batl kabul edilir). M. N. Bogdanovann
bilgilerine gre, batulin ad, Kudin Buryatlarnn atalarnn addr ki onlar
bulgatatlarn bir daln oluturur (Gogolev 1983: 46).
Sahalarn efsanev atalarndan biri olan Omogoy-bay, kendi adamlaryla
birlikte, Bulagatlarn iindeki, Kurkanlar tarafndan Trkletirilmi Mool dilli
Pribaykal ahalisi veya tamamen Kurkanlarn kalntlarn tekil eden Batulinlerin
bir ksmn oluturuyordu. Dolaysyla, Saha efsanelerine dayanarak XVIII. yy.da
Ya. . Lindenaunun yazd, Kurkan veliahd Omogoyun, karde halklarla
mcadelesi, Pribaykal ve st Lena blgelerine gelen yeni Mool dillilerle olan
savat ki bu srada onlardan bir ksm nceki memleketlerinde kalmlar ve
tamamen Moollamlardr. Bunu dil zerindeki ve antropolojik bilgiler
kantlamaktadr. Btn bunlardan, Saha ve Buryat kltrel paralelleri genel
olarak Eski Trk fonunda meydana geldiini anlyoruz. Fakat, Moollarn Saha
etnokltr zerindeki tam etkisi, etnonimlerde, dil ve kltrde izlenmektedir.
Bununla, yerleik hayvanclkla ilgili olarak ka ot-yem hazrlama, balklk
yntemleri, yurtlarn (kee evinin) klk paralar (... evlerini scaklatrmak iin
kullandklar edevatlar Moolca ifade ederlerdi... ) bir takm hususlar; baz
akrabalk isimleri (Mo.: igi, yak.: uruu, akraba; Mo.: quda dnr, Yak.: hodaay;
Yak.: bergen, Mo.: brgn gelin vb.); Kidanlarda olduu gibi, Tanrann yal
saygn kadn olarak tasvir edilmesi gibi kara amanlkla ilgili terminolojiler
balantldr. Sahalarn kader Tanrs Dla-Haan da Moolca jil-un tenqriden
gelmi olabilir (Antanov 1973b: 93).
Sahacaya daha gl tesiri XIII.-XV.yy.larda olmutur. Bunu Orta Asrlardaki
Sahacasndaki Moolca dnlemeleri daha ok koruyan Mool dilinin
karakteristik zellikleri kantlamaktadr. Bu esasa dayal olarak, nemli
temaslarn, artk Mool dilli boylar tarafndan benimsedikleri, ve sahalarn uzun
zamanlar boyunca ift dillilik srecini yaad sralarda, Orta Lena diyarnda
gerekletii dnlyor. Saha efsanelerinde bu olaylar, Aldan tarafndan
(doudan) Orta Lena havzasna Sahalarn yerlemesinden ok daha sonra Uluu-
Xoronun adamlaryla gelii hakkndaki hikayenin haricinde net bir yanksn
bulamamtr. Bir de, Saha efsanelerinde, Horodoy-Hoyogos adnda bir yiit
karmza kmakta. Bu kahramandan, iinde Xoro tayfasnn da bulunduu
Borogon ulusu meydana gelmitir. Buryat efsanelerine gre ise Horedoy Mergen,
Zabaykal Xoro-Buryatlarnn atalar saylr (Gogolev 1983:60).
Bylece, Saha-Mool ilikileri, malzemelerin gsterdii gibi, Predbaykaln,
Tungus ve Mool dilli gruplar tarafndan temsil edilen yerli ahalisine, Trk
boylar girmeye balad srada yani daha Kurkan dneminde olmutur.
phesiz ki bu yerli Mool dilliler Trklemi veya da Kurkanlar tarafndan
asimile edilmi gnmzdeki Exirit ve Bulagatlarn atalaryd. Bininci yllarn
balarnda onlar, Oyratlarn ve zellikle dou Moollarnn etkisinde kaldlar.
Kaynaklar
ANTONOV, N.K., (1973a). storieskaya Leksika Yakutskogo Yazka, Yakutsk.
---, (1973b). Material po storieskoy Leksike Yakutskogo Yazka, Yakutsk.
---, (1974-I). Zametki ob epose Yakutov, Sovetskaya Turkologiya: 25-27, Moskova, (Aktaran :
Mehmet TEZCAN, Yakutlar(Sahalar)n Olonkho Destan Hakknda Baz Notlar,
Karde Edebiyatlar, 1982 / 4, Erzurum, 29-30)
BAGDARIIN, Slbe, (1982). Yakutskie Toponim, Yakutsk.
BARAKOV, P.P., (1958). O Mongolo-Buryatskih i Yakutskih Yazkovh Svyazyah, Ulan-Ude.
---, (1974). Zametki ob Epose Yakutov, Sovetskaya Turkologiya, No:1, Moskva.
Bibliyografiya Olonxo, (1982). Redaktr: D.S. Makarov, Yakutsk.
EMELYANOV, N.V., (1980). Sujet Yakutskix Olonxo, Moskva.
GOGOLEV, A.., (1983). storieskaya Etnografiya Yakutov (Vopros Proishojdeniya Yakutov),
Yakutsk.
---, (1993). Yakut-Problem Etnogeneza i Formirovaniya Kultur, Yakutsk.
HUDYAKOV, .A., (1969). Kratkoe opisanie Verhoyanskogo okruga, Red: V.G.BAZANOVA,
Leningrad.

VANOV, S.A., (1980). Akane i Okane v Govorax Yakutskogo Yazka, Yakutsk.
KROLU, M. Fatih, (1998). Er-Sootox Efsanesindeki Motifler, BR Trk Dnyas
ncelemeleri Dergisi-Prof.Dr.Kemal Eraslan zel Says, 9-10: 433-434, stanbul.
Nrgun Bootur Stremitelniy-Yakutskiy Geroieskiy Epos Olonxo, (1982). eviren: Vladimir
DERJAVN, Yakutsk.
OKLADNKOV, A.P., (1970). Before its incorporation Into The Russian State, Montreal-London.
PEKARSKY, E.K., (1959). Slovar Yakutskogo Yazka, 1907-1930; 2. Bask, St.Petersburg.
PETROV, N.E., P.A. SLEPSTOV, P.P. BARAKOV, (1971), Oerk Razvitiya Yakutskogo Literaturnogo
Yazka v Sovetskuyu Epoxu, Yakutsk.
UBRYATOVA, E.., (1960). Yakutskiy Yazk v ego Etnoenii k durugim Tyurkskim Yazkam, atakje k
yazkam Mongolskim i Tunguso-Manjurskim, Moskva.
VASLYEV, G.M., (1973). Jivoy Rodnik, Ob Ustnoy Poezii Yakutov,Yakutsk.

Sar Uygur Trklerinde Gesar Destan zerine
Erkin Arz
Giri
Sar Uygurlar Trk halklarnn en douda oturan kitlesini tekil etmektedirler.
Sar Uygurlarn etnik adyla ilgili olarak bugne kadar herhangi bir orijinal kayt
bulunmamaktadr. Kendilerine verdikleri ad Yuurdur (Fan 1983: 9).
Bilindii zere, Sar Uygurlarn Trke ve Moolca konuan iki kolu vardr.
Trke konuan Sar Uygurlar kendilerini Sar Your olarak adlandrrlar,
soydalarnn konutuklar dile Iar dili derler. Moolca konuan Sar
Uygurlar ise, kendilerine ra Your, Trke konuan soydalarna Xara
Your demektedirler (Chen 1985: 2). Buradaki ra Trke sar szcnn
Moolca karldr.
Bata ince kaynaklar olmak zere yabanc kaynaklarda Sar Uygurlarn etnik
ad hakknda pek ok kayt bulunmaktadr. Aratrmalara gre, bugne kadar
farkl dnemlere ait olan kaynaklarda, Sar Uygurlarn etnik adyla ilgili 39 eit
kayt bulunmaktadr (Gao 1981). ince kaynaklarda yle gemektedir: Song
sllesi (960 - 1279) tarihinde (huangtou huihe); Yuan sllesi (1206 -
1368) tarihinde, (sali weiwu), (sali weiwu), (sali
weiwu), (sali huiheer); Ming sllesi (1368 - 1644) tarihinde,
(sali weiwuer), (sali weiwuer), (sali
weiwuer), (sali weiwuer); Qing sllesi (1616 1911) tarihinde,
(xila weiguer), (xila guer huangfan),
(xila guer heifan), (huangfan), (huang huangfan), (hei
huangfan), (xila gule menggu); 1949dan sonra, (yaohuer),
(sali weiwuer); 1954te Sunan Sar Uygur Muhtar Nahiyesi
kurulduktan sonra, (yuguzu) olarak belirlenmitir. eitli kaynaklarda
geen kaytlar ne olursa olsun, Sar Uygurlarn etnik ad olan Sar Your
kelimesinin inceye yaplan ses ya da anlam aktarmasndan baka bir ey
deildir.
slm kaynaklarnda ilk olarak, Mirza Haydarn nl tarih eseri Tarh-i
Reidide Sarg Uygur biiminde gemektedir (Gao 1981). Bat kaynaklarnda ilk
kayt, Papann elisi (1246) Plano Carpininin Moolistan Tarihi (Istoria
Mongolorun) adl kitabnda Sarihuiur biiminde gemektedir (lmez 1996: 31-
37).
TAS 2002
Sar Uygurlarn menei hakknda bugne kadar farkl grler ortaya
atlmtr. Bunlardan nemli olanlar unlardr:
1. Ganzhou Uygurlarndan geldii hakkndaki gr. Bu gr ilk
olarak Wang Guowei tarafndan ortaya atlmtr. Bu gr sonra Li
Futong (1944), Fan Yumei (1983), Ma Manli (1988), Chen Zongzhen
(1985), Dong Wenyi (1983), Gao Zihou (1984) gibi aratrmaclar
izlemitir.
2. Xizhou Uygurlarndan geldii hakkndaki gr. Bu gr ilk olarak
Tang Kaijian tarafndan (1984) ortaya atlmtr. Bunu Gu Jichen
izlemektedir (1987).
3. Ksen (Kuar) Uygurlarndan geldii zerindeki gr. lk olarak bu
gr ortaya atan aratrmac Jian Boquan olmutur (1985, 1986,
1987, 1989, 1990). Sonra Tang Kaijian (1983) de ilk grnden vaz
geerek, bu gr savunmaktadr.
4. Xizhou Uygurlar - Moollar - Sar Bal Uygur gr. Bu gr ilk
olarak ortaya atan kii Duan Wenbo olmutur (Zhong 1996). Daha
sonra Gao Zihou da onu destekleyerek, bugnk Sar Uygurlarn
oluumasnda Mool Han Chubo balndaki Mool Birliklerinin
ok nemli rol oynadn savunmaktadr (1990).
5. Turfan, yani Koo Uygurlarndan geldii hakkndaki gr. Bu gr
Yan Fuxue (1991) tarafndan ortaya atlmtr. O, Turfanda bulunan
aa tahtaya yazl Uygurca bir metinde geen Sar Ba kelimesine
dayanarak, Sar Uygurlarn Koo Uygurlarndan geldiini ortaya
koymutur.
6. Son olarak James Hamilton da Sar Uygurlarn menei hakknda
dikkat ekici bir gr ortaya atmtr. James Hamilton 2000 ylnda
Fundamentann III. Cildinde yaymlad Ganzhou Uygur
Kaanl balkl makalesinde yle demektedir: ince kaynaklarda
Huang-tou-hui-hu diye anlan Sar Bal Uygurlar ilk olarak XI.
yzyln ikinci yarsnda ortaya kmtr ve onlar Khotan ile Lopnur
arasndaki Niya blgesinde yayorlard. Khotann Mslman
ordusu tarafndan igal edilmesi Khotan blgesinin slmlamasn
gerekletirmitir. Bu olay Budist Uygurlarn buralardan kamasna
yol amtr. Bu ilk Sar Uygurlardan tahmin edebiliriz ki, batdan
douya kaan Uygurlar Ganzhou Uygur Kaanlndan kalan
Uygurlarla kaynaarak bugnk Sar Uygurlarn esas ksmn
oluturmulardr ve kendi adlarn da buralardaki Uygurlara
vermilerdir. Onlarn Sar bal Uygur diye anlmas Budizmi
Erkin Arz
135
benimsemelerinden dolay olmaldr (rnein, Budizme Moolcada
sar din anlamnda ira ain denir.).
Sar Uygurlar bugn in Halk Cumhuriyetindeki Gansu Eyaletinin Zhangye
ehrine bal Sunan (Gansunun gneyi anlamnda) Sar Uygur zerk Nahiyesi
ile Jiuquan ehrine bal Huangnipu Sar Uygur Muhtar Kynde yayorlar.
Sunanda yaayan Sar Uygurlar toplu olarak nahiyenin Minghua, Dahe, Kangle,
Huangcheng blgelerinde ikamet ederler. 1990de gerekletirilen IV. resm nfus
saymna gre, inde toplam 12279 Sar Uygur bulunmaktadr. Bunun iinde
nfusun %96sn tekil eden 11809 kii Gansu eyaleti snrlar iinde, 470 kii
Gansunun dndaki deiik blge ve ehirlerde bulunmaktadr (Ma 1997: 11-15).
Sar Uygurlar ok dilli bir Trk topluluudur. Sunanda yaayan Sar Uygurlar
eit dil kullanmaktadr: Nahiyenin bat ynndeki Dahe blgesinin Jiu-cai-
gou, Xue-quan kyleri Minghua blgesinin Minghai, Lianhua kyleri ve
Huangcheng blgesinin Jinzitan, Xicheng kylerinde yaayan Sar Uygurlar Trk
Dilinin bir lehesi olan Sar Uygurcay kullanrlar; Nahiyenin dou ynndeki
Kangle blgesi ile Huangcheng blgesinin Beitian, Dongtan kylerinde yaayan
Sar Uygurlar Mool Dilinin bir lehesi olan ra Uygurca yani Igar dilini
kullanrlar; Dahe blgesinin Shui-guan ky, Minghua blgesinin Qiantan ky
ve Jiuquan ehrinin Huangnibao kynde yaayan Sar Uygurlar ise ince
kullanrlar (Chen 1985: 1). inde 1982 yl yaplan III. nfus saymnda 10569 Sar
Uygurdan Trke konuanlarn says 4623 kiiyken, 1990 yl yaplan IV. nfus
saymnda bu say 3693e inmitir (Zhong 2000: 6-12). Bu tam merhum Prof. Dr.
Saadet aatay (1961: 37)n ifade ettii gibi Btn yabanc rk ve unsurlar iinde
skp kalan halk gnden gne azalmakta ve gnn birinde sadece tarihe bilinen
bir Trk unsuru olarak kalmaa mahkm olmaktadr.
Sar Uygurlardaki Gesar Destan Hakknda
Bilindii gibi bugn Sar Uygurlarn yaz dili bulunmamaktadr. Sar Uygurlarn
XVII.yzyln sonuna kadar en azndan tapnaklarnda Sout alfabesi meneli
Uygur Yazsn kullandklar, daha sonra bilinmeyen nedenlerden dolay bu
yazy braktklar bilinmektedir. Bu yzden Sar Uygurlarn bugnk edebiyat
sz konusu olduunda yazl edebiyattan deil szl edebiyattan sz etmek
zorundayz.
Sar Uygurlar zengin saylabilecek szl edebiyata sahip bir Trk halkdr. Sar
Uygurlarn szl edebiyatnda halk iirleri, trkler ve destanlar nemli bir yere
sahiptr, zellikle Sar Uygurlarn nemli tarihi olay olan douya g etme
maceralarn anlatan Yuurlar Xizhi-Hazhidan Geldi adl destan, Tibet meneli olan
kahramanlk destan Gesar, Feodal evlenme detlerinden ikayet eden aramak,
Huangdiyen gibi cesur kadn tiplerini anlatan Saramak, Huangdiyen adl
destanlar zerinde durulmas gereken ok muhim szl edebiyat rnleridir.
Bildirimin konusu olan Sar Uygurlarn Gesar destann tantmaya
balamadan nce bu destann menei olan Tibetlerin Gesar destan hakknda
ksaca bilgi vermek istiyorum
1
. Asl olarak Gesar destan Tibet halknn
kahramanlk destandr. Destann ba kahraman olan Gesar tanr tarafndan
Tibetlere gnderilen olaanst glere sahip bir ilah kraldr. Gesar Tibete Ge
sz ile sar

sznn birlemesinden oluan birleik kelime olup yeni kya ta yada
yeni da (new rook) anlamndadr.
Gesar destan Tibetlerde III.yzylda ekillenmeye balayp XII.yzylda ilk
eklini almtr. XI.yzylda Budizmin Tibet blgesinde yaylmasyla birlikte Tibet
rahipleri de Gesar destannn derlenmesi, istinsah edilmesi gibi ilere itirak
etmeye balamtr ve bu dnemde destann ilk elyazma nushalar ortaya
kmtr. Destan Tibetlilerin kadim rivayetleri, efsaneleri, iir-trkleri ve
ataszleri gibi halk edebiyat rnlerini temel alarak yaratlm ve gelitirilmitir.
Gesar Destan Tibet kltrnn bitmez tkenmez hazinesi ve Tibet halk
edebiyatnn en yksek zirvesidir.
Gesar destannda ba kahraman Gesarn Tibet halknn refah iin btn
ktlklerin stesinden gelerek yabanc kavimler zerine yapt savalar
anlatlmaktadr. O, Tibetlerin gelime tarihindeki nemli olaylar ve eski Tibetlerin
toplum yapsn tm ynleriyle gsteren bir aynadr.
Szl gelenekte yaatlm olan Gesar destannn zamanmza kadar
gelebilmesinde Tibetlerin Gesarc ozanlar ok nemli rol oynamtr. Gesarc
ozanlar hakknda Tibetlerde ok ilgin bir gr vardr. Onlara gre, Gesarc
ozanlardaki destan syleme yetenei retilmez ve renilmezdr, Gesarc
ozanlarn ortaya kmas iir ilhinin uyarmasyla byk kaan Gesar ile ilgili
olan birinin ruhunun bu dnyadaki olas gesarc ozana gmesidir. Bu tr gr
Tibetlerdeki Yaayan Budhann ruhunun bu dnyadaki birinin vcuduna
gebilmesi gryle uyum salamaktadr. Gesarn szl olarak yaatlmas ve
onun yaylmasnda nemli katkda bulunan Zhaba, Sangzhu, Awangjiacuo,
Yuzhu, Ada, Angren ve son zamanlarda yetien Yumei gibi ozanlar destann
aa yukar 20 blmn ezberleyebilmektedir. Bunlarn iinde 1986 ylnda len
Gesarc ozan Zhaba en nls olup, hayattayken Gesar destannn 25 blm,
600.000 satrn ezberleyebilmitir. Gesar aratrmalarnda onun ezberledii kayt
bantlar esas alnmaktadr.
Bugne kadar yaplan derleme almalarndan bilindii zere, Gesar destan

1
Tibetlerin Gesar destan hakkndaki genel bilgiler inde Tibetoloji aratrmalarnda nfuzlu
kurumlardan olan Tibetoloji Aratrma Merkezinin internet sayfasndan alnmtr.
www.zxzhx. com.cn
Erkin Arz
137
120 blm, 1.500.000 satr, 20.000.000 kelimeden meydana gelmi, dnyada
bugne kadar bilinen en uzun destandr. Destann yaklak 70 blm Tibete
olarak yaymlanmtr.
XIII. yzylda Budizmin bir kolu olan Lamaizm Tibet blgelerinden yaylmaya
balar. Lamaizmle birlikte Tibet halk edebiyatnn esiz eseri olan Gesar destan da
yaylmaya balar. lk olarak Moollar Gesar destann Moolcaya evirmiler.
XIV.yzyln ikinci yarsnda Gesar Destan Tuzu, Naxizu ve Sar Uygurlar
arasnda da yaygnlamaya balamtr (Wang 1990).
Sar Uygurlarda Gesar destannn szl gelenekte yaayan, hikaye trnde
birka blm bulunmaktadir. Bunlardan Aga aodung baln tayan blm
halk arasnda yaygn olarak bilinmektedir.
Elimizde destann orijinal metinleri olmad iin karlatrma imkn
bulamadk. Fakat Zhong Jinwen ile Zhong Fuzu, Wang Xingxianlerin Sar
Uygurlardaki Gesar destan hakknda yazdklari makalede destann farkl iki
blmnden sz etmektedir. Zhong Jinwenin tantmaya alt blmde,
destan Sar Uygur Trklerinin batdan douya g etmesiyle balayp, Sar Uygur
kaannn Gesarn en sevdii eini karmsyla devam eder ve Gesarn eini
kurtarmak iin Sar Uygurlar ile kanl bir savaa girdiini, sonunda Sar
Uygurlarn kaan bata olmak zere 100.000 kiini ldrp eini kurtardn
anlatmaktadr. Bu, destann Tibete orjinalindeki Huoling Sava adl iki ksmdan
oluan en uzun blmyle rtmektedir (Zhong 2000). Zhong Fuzu ile Wang
Xingxianlerin tantmaya alt blmde, destan kurnaz ihtiyar aodungun
byk gelinini evden kovarak, onu ldrmeye almasyla balar. Bu arada
Gesar kovulan gelinin ocuu olarak dnyaya gelir ve destan sonuna kadar
Gesarn hayatta kalmak iin aodunga kar verdii mcadeleleri kk
paralar halinde anlatmaktadr (Zhong, Wang 1998).
Destann Zhong Jinwen tarafndan tantlan blm ilk olarak 1957 ylnda
Chen Zongzhen tarafndan derlenmi ve Your namtar diye adlandrlmtr
2
.
Fakat 86 satrl bu ksa metni derleyici yaymlamamtr. Bu metin 2000 ylnda
Merkez Milliyetler niversitesi Dergisinin 27. cilt 129. saysnda Sar Uygurlarn
Bir Tarih Efsanesi zerinde nceleme balyla Zhong Jinwen tarafndan
yaymlanmtr. Ayn blm 1958 ylnda Teniev tarafndan da derlenmi ve
1976da yaymlad Stroy Sarg- Yugurskogo Yazka adl almasna alnmtr.
Destann Zhong Fuzu ve Wang Xingxianler tarafndan tantlan blm yazarlar
tarafndan derlenmi olup, metin Gesaroloji Dergisinin 1998 yllk saysnda
yaymlanmtr. Bu blm Sar Uygurlar arasnda Aga aodung adyla yaygn
olarak bilinmektedir.

2
Buradaki namtar Tibete bir kelime olup, tarih efsane anlamndadr.
Sar Uygurlardaki Gesar destannn szl gelenekte yaatlmasna kendisi Sar
Uygur olan gesarc An Fafunun byk hizmetleri olmutur. Ancak yukarda
bahsettiimiz metinlerin kimin syledii, An Fafudan baka gesarclarn olup
olmad konularnda elimizde bulunan kaynaklarda bilgi bulunmamaktadr.
Genel olarak bakldnda, Sar Uygur Trklerindeki Gesar destan ile orijinal
Tibete Gesar destan arasnda benzerliklerin yansra, baz nemli farkllklar da
bulunmaktadr. Gesar destan Sar Uygurlara Lamaizm inancyla birlikte
dardan gelme bir destan olmasna ramen, destanda Lamaizm unsurlarndan
daha ok amanizmin unsurlar bulunmaktadr. Ayrca destan Sar Uygurlarn
nl g destan ile btnlemi, i ie gemi durumdadr. Bu bize Sar
Uygurlarn Gesar destann alrken, aynen almadklarn, onu kendi halk kltr
ve yaam biimleriyle birletirerek yeniden ekillendiklerini gstermektedir
(Wang 1989).
Bildirimizin ilk blmnde de belirttiimiz gibi, Sar Uygurlar yok olma
tehlikesiyle kar karya kalan bir Trk topluluudur. Bu yzden Sar Uygurlarn
kltrel malzemelerini, zellikle szl edebiyat rnlerini derleyip gn na
karmak nmzdeki fevkalade cidd grevlerimizden biridir. Eer bu grev
yerine getirilmezse, ok yakn bir zamanda Sar Uygurlar sadece adca bilinen bir
Trk topluluu olarak kalacaktr.
Kaynaklar
ARIZ, Erkin., (2001). Sar Uygurlar zerinde Yaplan Aratrmalar- nn Ksa Tarihi, KK
Aratmalar, Cilt III, Say 2., s. 129-146
---, (2002). Sar Uygur Aratrmalarnn Toplu Bir Kaynakas, KK Aratrmalar, Cilt IV,
Say 1. s. 117-148
CHEN Zongzhen - Xuanchun LE / (1985). / Xibu Yuguyu
Jianzhi / Bat Sar Uygur Dilinin Genel izgileri 182 / Minzu
Chubanshe / Pekin 1985.
AATAY, Saadet, (1962). Sar Uygurlarn Dili, TDAY Beleten 1961, s. 37-46.
DONG, Wenyi / (1983). / Yuguyu Cao Liangzhong
Yuyan Wenti Chutan / Sar Uygurlarn ki Dil Kullanma Meselesi ,
/ Gansu Minzu Yanjiu, 1983 4, s. 53~61
FAN, Yumei / (1983). / Yuguzu jianshi / Sar Uygurlarn
KsaTarihi113 / Gansu Renmin Chubanshe , / Lanzhou
1983.
GAO, Zihou / (1981). / Yuguzu Zucheng Yanjiu / Sar
Uygurlarn Etnik Ad zerinde nceleme / Gansu Minzu Yanjiu,
1981 / 1981 Kurulu says
--- / (1984). / Huangtou Huihe yu Hexi Huigu de
Guanxi / Sar Bal Uygurlar ile Hei Uygurlarnn likileri /
Xibei Minzu Wencun, 1984 - 2
Erkin Arz
139
--- / (1990).
/ Sali Weiwu yu Menggu
Zongwang Chubo Yuguzu Yuanliu zhong Menggu Zhixi de Youlai, Yanbian jiqi
Zhongda Yingxiang / Sar Uygurlar ve Mool Kagan ubo ---- Sar Uygurlarn
Etnoniminde Mool Kolunun Menei, Geliimi ve Byk Etkileri
/ Xibei Minzu Xueyuan Xuebao, 1990 - 4
GU, Jichen / (1987). / ye Tan
Huangtou Huihe, Caotou Dada jiqi Jiuxing Dada / Sar Bal Uygur, Yeil Bal
Tatar ve Dokuz Tatarlar Hakknda Benimde Grlerim/ Shehui
Kexue, / Gansu1987 - 4
L, Futong / (1944). / Sali Weiwuer Buzu Kao / Sar Uygur
Kavimleri Hakknda 38 / Bianzheng Gonglun, Cilt 3, say 8,
1944
MA, Manli / (1988). / Gansu Minzu Shi Rumen / Gansu
Milliyetlerinin Tarihine Giri / Gansu Renmin Chubanshe , /
Lanzhou 1988.
MA, Zhengliang / (1997). / Yuguzu Renkou de
Guimo ji Shuliang Biandong / Sar Uygur Nfusunun Hcmi ve Say Asndan
Deimesi / Zhongguo Shaoshu Minzu Yanjiu, 1997 2, s. 11 -
15
LMEZ, Mehmet., (1996). Sar Uygurlar ve Sar Uygurca, ada Trk Dili, Nisan 1996, sy.
98, s. 31-37.
QAN, Boquan / (1985). / Huangtou Huihe Yanjiu / Sar Bal
Uygurlar zerinde nceleme / Xinjiang Lishi Yanjiu, 1985 - 3
--- / (1985). / Qiuzi Huiguguo yu Yuguzu
Zuyuan Wenti Yanjiu / Ksen (Kuar) Uygur Devleti ve Sar Uygurlarn Mene
Meselesi zerinde nceleme / Gansu Minzu Yanjiu, 1985 - 2
--- / (1986). / Shi Shi Bugujun zhi
Mi --- Ganzhou Huiguguo Shi Tantao Zhiyi / Bgin zerinde Aklamalar -
Ganzhou Uygur Devleti Tarihi Hakknda Aratrmalar (1) /
Gansu Minzu Yanjiu, 1986 - 2
--- / (1987). /
Ganzhou Huigu de Yuanyuan jiqi Jainguo Chuqi de Shishi --- Ganzhou Huiguguo
Shi Tantao zhi Er / Ganzhou Uygurlarnn Etnonimi ve Devletinin lk Dnemleri
Ganzhou Uygur Devleti Tarihi Hakknda Aratrmalar (2) /
Gansu Minzu Yanjiu, 1987 1 ve 2
--- / (1989). / Huigu zai Donghuang de Lishi / Dunhuang
Tarihinde Uygurlar / Dunhuangxue Jikan, 1989 - 1
--- / (1989). / Zhang Huaishen dui Ganzhou
Huiguguo de Dianfu Huodong / Zhang Huaishenin Ganzhou Uygur Devletini
Ykmak iin Yapt Eylemleri / Gansu Minzu Yanjiu, 1989 - 1
--- / (1989). / Shazhou Huigu Yanjiu / Shazhou Uygurlar
zerinde nceleme / Shehui Kexue, / Gansu1989 - 6
--- / (1990). / Huangtou
Huigu de Yuanliu, Judi yu Mingyi Kao Qiantan Yuguzu Zuyuan / Sar Bal
Uygurlarn Etnonimi, kamet Ettii Yerler ve Bu Adn Anlam Ayrca Sar Uygurlarn
Menei Hakknda 3 / Xiyushi Luncong3.Cilt,
/ Xinjiang Renmin Chubanshe / rmi1990.
TANG, Kaijian / (1984). / Jiekai Huangtou Huihe yu
Caotou Dada zhi Mi / Sar Bal Uygurlar ile Yeil Bal Tatarlarn Srr
/ Qinghai Shehui Kexue, 1984 - 4
--- / (1985). /
Guanyu Qiuzi Huiguguo yu Yuguzu Zuyuan Wenti Yanjiu Yi Wen de Jidian Kanfa
/ Ksen Uygur Devleti ile Sar Uygurlarn Mene Meselesi zerinde nceleme
Balkl Makele Hakkndaki Grlerim / Gansu Minzu Yanjiu,
1985 3 ve 4
TENEV, E. R., (1976). Stroy sarg - yugurskogo yazka, (Moskva: Izdatelstvo Nauka).
WANG, Xingxian / (1988). / Gesaer zai Yuguzu Diqu /
Sar Uygur Blgesinde Gesar Dastan / Minjian Wenxue Yanjiu,
1984 - 4
--- / (1989). / Yuguzu Gesaer Chutan / Sar Uygurlarn
Gesari zerinde lk Deneme / Gesar Aratrmalar, 4 / Cilt
4/ Neimenggu Daxue Chubanshe/ Kkhot 1989.
--- / (1990). / Zangzu , Tuzu, Yuguzu
Gesaer Bijia Yanjiu / Tibet, Tuzu ve Sar Uygurlardaki Gesarlar zerinde
Karlatrmal Bir Aratrma / Xibei Mimzu Yanjiu, 1990 - 1
YANG, Fuxue / (1991). Tulufan Chutu
Huiguwen Muchu Mingwen Chutan / Turfanda Bulunan Aa Tahtalar zerindeki
Eski Uygur Yazlar zerinde lk Deneme / Gansu Minzu Yanjiu,
1991 - 4
ZHONG, Fuzu, WANG Xingxian / (1998). <> / Sar
Uygurlardaki Gesardan Paralar, <<>> / Gesaroloji Dergisi, 1998170-
232 / 1998 Says s. 170-232
ZHONG, Jinwen / (1995). / Yuguzu Wenhua yanjiu / Sar Uygurlarn
Kltr zerinde Aratrmalar / Zhongguo Minhang Chubanshe
/ Pekin 1995.
--- / (2000). / Yipian Yuguzu Lishi Chuanshuo Yanjiu /
Sar Uygurlarn Bir Tarih Efsanesi zerinde Aratrma, /
Zhongyang Minzu Daxue Xuebao, 2000 2, s. 27 33
--- / (2000). / Xibu Yuguyu de Lishi Diwei yu
Shiyong Xianzhuang / Bat Sar Uygurcann Tarih Yeri ve Bugnk Kullanm
Durumu/ Xibei Minzu Xueyuan Xuebao, 2000 2, s. 110 115

Kafkas Nart Destanlar zerinde Bir Motif ncelemesi:
Nart rzmekin Douu
Ufuk Tavkul
Kafkasya halklarnn szl edebiyat rnlerinin en nemli blmlerinden
birini, Kafkas halklarnn mitolojisi olarak da adlandrabileceimiz Nart destanlar
oluturmaktadr.
Kafkas mitolojisine gre Nartlar bugnk Kafkasya halklarnn
1
atalar saylan
efsanev bir halktr. Destanlarda anlatlanlara gre Nartlar at evcilletirmiler,
demiri bulmulardr. Nartlar mertliin, cesaretin, iyiliin ve Kafkas kltrnn
semboldrler. Son derece akll ve usta savalar olan Nartlar, insanst
varlklar olan dmanlarn kaba kuvvetle deil, ince zeklar ve kurnazlklar ile
yenmektedirler.
Nart destanlarnn dokusunda gerek ile hayal gc i iedir. Eski alardan
beri sylene gelen olaanst varlklar ve olaylar Nart destanlarnda konu edilir.
Nart destanlar, deiik dillerde konuan ve farkl etnik kkenlerden gelen
Kafkasya halklar arasnda, onlarn kltrlerini birletirici nemli bir unsur olarak
ortaya kmaktadr. Karaay-Malkar, Adige, Abhaz-Abaza, Oset ve een-ngu
halklarnn folklorlarnda Nart destanlar eski Kafkas kltrnn en belirgin
temsilcisi olma zellii tamaktadr.
Kafkas halklar arasnda yaayan Nart destanlarnn kkeni ve ortaya k
meselesi henz tam olarak aydnla kavuturulamamtr. Nart destanlarnn
Kafkasya halklar arasnda douunu ve geliip yayln kesin olarak belirlemek
mmkn grnmemektedir. Yzyllar boyunca etnik adan birbirleriyle karan
ve ortak bir sosyo-kltrel yap etrafnda birleen Kafkasya halklar arasnda Nart
destanlarnn asl sahiplerini tespit etmek gibi bir iddiay ileri srmek bilimsel
adan imknsz olarak grlmelidir.
Gnmzde Nart destanlarna sahip olan her Kafkas halk bu destanlarn
yaratclarnn kendi atalar olduklarn ve onlardan dier Kafkas halklarna
yayldklarn iddia etmektedirler. Abhaz-Abaza, Adige (erkes), Karaay-Malkar
ve Oset bilim adamlar Nart adn ve destanlarda yer alan Nart kahramanlarnn
isimlerini kendi dillerinde aklamaya alrken, bu destanlarn kendi atalar

1
Karadeniz ile Hazar denizi arasnda uzanan Kafkas sradalarnn zerinde ve kuzeyinde
kalan blgelerde yaamakta olan Abhaz-Abaza, Adige, Karaay-Malkar, Kabardey, Oset,
een-ngu ve Dastan halklar Kafkas kltrn meydana getiren Kafkasya halklardrlar.
TAS 2002
tarafndan yaratldn ve onlardan komu Kafkas halklarna getiini ispat
etmeye de abalamaktadrlar.
Orta Kafkaslarda yaayan ve Hint-Avrupa dillerinin ran koluna mensup bir
dilde konuan Osetleri skit ve Alan kavimlerinin torunlar olarak kabul eden
Oset bilimadam V.. Abayev, Nart destanlarnn konu ve motiflerinin ok eski
skit efsanelerine dayandn ve M.. VIII-VII. yzyllara kadar uzandn ifade
ederken, aslnda bu destanlarn ilk yaratclarnn Osetlerin atalar olduunu da
ileri srmektedir (Nartlar Asetin Halk Destan 1999: 15). Ancak Abayev M.S. XII-
XIV. yzyllarda Kafkasyay igal eden Moollarla olan ilikilerin Nart
destanlarnda izler braktn, Nart adnn bu dnemde ortaya ktn ve Hemts
ve Batraz gibi Nart destanlarnn ana kahramanlarnn Moolca adlar
tamalarnn Nart destanlar zerindeki Mool etkisini gsterdiini de
belirtmektedir (Nartlar Asetin Halk Destan 1999: 15).
Abayeve gre Nart ad Moolcada gne anlamna gelen Nar kelimesine
getirilen okluk eki -t sesi ile oluturulmutur ve Gnein ocuklar anlamna
gelmektedir (Bayramuklan 1982: 250).
Karaayl bilimadam M. Habiev de Nart adnn etimolojisini aklarken bu
szn Trk-Mool kkenli bir kelime olduunu ileri srmekte, ancak Oset
bilimadam Abayevden farkl bir anlam yklemektedir. Habieve gre Sagay,
Karakalpak, Kumuk ve Karaay-Malkar Trkelerinde rastladmz nart sz
kahraman, gl adam, erefli, haysiyetli gibi anlamlara gelmektedir.
Dolaysyla Habieve gre nart sz Kafkas dillerine Karaay-Malkar ve Kumuk
Trkelerinin temelini oluturan Alan, Hun-Bulgar ve Hazar Trkelerinden
gemitir (Habilan 1975: 217-218).
Nart adnn anlam ve kkeni konusunda Abayev ve Habiev dnda baka
bilimadamlar da eitli gr ve fikirler ileri srmlerdir.
Abhaz kkenli aratrmac B. mer Byka Nart adnn Abhazcada o
askerler, o yiitler anlamna geldiini ifade etmektedir (Byka 1971: 247).
Oset bilim adam M. Tuganov Nart kelimesinin etimolojisini Osete
kelimelerle aklamaya alm ve Nart adnn Osetede Bizim Ateimiz
anlamna gelen na + art kelimelerinden ortaya ktn iddia etmitir
(Bayramuklan 1982: 249). Adige bilimadam ora Nogmov Nart adnn Adige
(erkes) dilinde Antn Gz anlamna gelen nar + ant kelimelerinden meydana
geldiini ileri srmtr. Abhaz bilimadam .D. nal-pa Nart szn Abhazca
Annenin Ailesi biiminde aklamtr. Nart destanlarn inceleyen Avrupal ve
Rus bilimadamlar da Nart adnn anlam ve kkeni konusunda deiik fikirlere
sahiptirler. Sz gelimi, Fransz dil bilimcisi G. Dumzil Nart adnn eski Ar
dilinde dansetmek anlamna gelen nrit kelimesinden, ya da Sanskrit ve eski ran
Ufuk Tavkul
Kafkas Nart Destanlar zerinde Bir Motif ncelemesi: Nart rzmekin
Douu
143

dilinde erkek, asker anlamna gelen nar kelimesinden ortaya ktn ileri
srmtr. Rus bilim adam L.P. Lopatinskiy Nart szn Ermenicede adam,
insan anlamna gelen mard szne balamaya almtr (Bayramuklan 1982:
250).
Altaylarda yaamakta olan Trk boylarndan Hakaslarn, orlarn ve
Sagaylarn da kendi kahramanlk destanlarna Nart Pak adn vermeleri Nart
sznn Trk-Mool kkenli olabileceini ve Trk boylarnn Orta Asyadan
batya gleri srasnda Kafkasyaya tandn dndrmektedir (Karaketov
1995: 55).
Kafkasyada yzyllar boyu birlikte yaayan Adige, Abhaz-Abaza, Karaay-
Malkar, een-ngu ve Oset halklarnn Nart destanlarnda benzer motiflerin yer
ald grlmektedir. Sosyolojik adan Kafkasya halklar arasndaki
kltrlemeye en gzel rnei tekil eden Nart destanlar Kafkas halklarnn
kltrlerini birletirici bir unsur olmaktadr.
Karaay-Malkar Nart Destanlar ile Adige, Abhaz ve Oset Nart
Destanlar Arasndaki Paralellikler
Kafkas halklarnn ortak kltr rnleri olan Nart destanlar temelde birbirine
benzemekle birlikte, konu, biim ve syleni ynnden farkllklar gstermekte,
her halkn kendisine has mill vasflarn barndrmaktadr. Sz gelimi, Abhaz ve
Adige Nart destanlar eski Yunan mitolojisiyle benzerlikler gsterirken, Karaay-
Malkar Nart destanlar Altaylara ve eski Trk mitolojisine yakndr (Potanin
1899).
Karaay-Malkar Nart destanlarna gre Nart kahramanlarnn yaadklar
yerler Kuban vadisinden Arhza kadar olan topraklar, Elbruz dann etekleri,
egem, Bzng, Dh Tav blgelerinden Kazman Tav (Kazbek da) eteklerine
kadar uzanan blgelerdir. Destann baz blmlerinde Nartlar dil (Volga) rma
kylarna uzanrlar.
Adige Nart destanlarna gre Nart kahramanlarnn yaadklar yerler Kuban
rma boylar olarak gsterilir. Abhaz-Abaza Nart destanlarna gre ise Nart
kahramanlar Kuban, Kislovodsk (Narsana), Zelenuk, Kuma (Gum) ve Bzb
rma dolaylarnda yaamlardr.
Nart destanlarnn btn varyantlarnda rastlanan demirci Nart kahraman
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Debet ya da Devet adn tarken, Adige Nart
destanlarnda demirci Nart kahraman Tlep adyla karmza kar. Abhaz-Abaza
Nart destanlarnda ayn zellikleri tayan demirci Nartn ad Aynarj ya da
Aynarjiydir. Oset Nart destanlarnda ise demirci tanr zelliine brnen bu
karakter Kurdalagon adn almaktadr. Sonuta Kafkas halklarnn Nart
destanlarnn hepsinde demirci Nart kahraman motifi farkl adlarla yer
almaktadr.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Nartlarn lideri olarak karmza kan
rzmek Oset Nart destanlarnda Wrjmeg ya da Urzmag adn tar. Oset Nart
destanlarnda Wrjmeg gz pek bir sava, zeki ve kusursuz bir ef olarak tasvir
edilir (Canayt 1977: 6). Adige destanlarnda ayn zellikleri tayan karakterin ad
ise Wuerzemec veya Wuezrmesdir. Abaza Nart destanlarnda bu kahraman
Wuarzamag adyla tannr.
Karaay-Malkar Nart destan kahramanlarndan biri olan Batraz ~ Batrez ya da
Batraz Oset Nart destanlarnda Batraz adyla karmza kar (Canayt 1977: 6).
Cesur, korkusuz ve gl kiilii ile bu kahraman Karaay-Malkar ve Oset
destanlarnda ortak zellikler tar. Adige Nart destanlarnda bu kahraman Beterez
~ Peterez adlaryla tannr. Abhaz Nart destanlarnda Pataraz olarak grlen bu
kahramann Abaza Nart destanlarndaki ad Paterezdir (zbay 1990: 68).
Karaay-Malkar Nart destanlarnda rzmekin kars olan Satanay gzelliin
ve bilgeliin semboldr. Doa st glere ve sihirlere sahiptir. Nartlar
Satanaya danmadan hi bir ie kalkmazlar (Ortabayeva 1994: 105). Satanay
Oset Nart destanlarnda Satana veya atana adn tar ve Karaay-Malkar Nart
destanlarndaki ayn zelliklere sahiptir. Wrjmeg ve Batraz her zaman Satanaya
akl danrlar ve Satana her zaman onlar zor durumdan kurtarr. Adige Nart
destanlarnda Satanay farkl sylenie sahiptir. Kabardeylerde Sataney Guae,
Abzeh-apslarda Setenay, Abazalarda Seteney eklinde karmza kan bu
kadn Nart kahramannn ad een-ngu Nart destanlarnda Sela Sata, Grc-
Svanlarda ise Sataney eklindedir (Tavkul 1987: 23). Abhaz Nart destanlarnda
Sataniya veya Sataney adn alan bu karakter Abhazcada orta direk anlamna
gelen guaa unvann tar ve 101 kardeten meydana gelen Nart ailesinin
annesidir (Byka 1971: 247). Guae unvan Adige-Kabardey dillerinde ise
prenses, hanmefendi anlamlarna gelir.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Sosurka ya da Sosuruk adn tayan
kahramann granit tandan doduu anlatlr. Adige Nart destanlarndaki
Sosrukua veya Sosrkua ile Oset Nart destanlarndaki Sozrko ayn karakterdir.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda akll, kurnaz kiilii ile n plana kan
Sosurka ile Oset Nart destanlarnda yer alan Sozrko paralel zelliklere sahiptirler.
Abhaz Nart destanlarnda ise bu kahraman Sasrkua veya Sasruka adlaryla
karmza kar.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda Debetin en byk olu Alavgann bir dev
kadnyla evlenmesinden doan Karaavay adl olunun olaanst glere sahip
Ufuk Tavkul
Douu
145

olduu anlatlr. Karaavay istedii zaman istedii kla girebilir. Oset Nart
destanlarnda ise Karaavayn paraleli olan karakter Suvay adn tar. Adige Nart
destanlarnda Kanje olu avey adn tayan karakter de ayn zelliklere sahiptir.
Bu kahraman Abaza Nart destanlarnda Tatar olu awuey adyla tannr. Karaay-
Malkar Nart destanlarnda Karaavay dmanlarna gsz grnmek iin eski
elbiseler giyerek dolar. Ayn motif Adige Nart destanlarnda da vardr.
Adigelerde aveyin savalara ve seferlere eski elbiseler giyerek katld yer alr.
Nart destanlar Kafkasya halklarnn ortak destanlar olmakla birlikte her
halkn Nart destan kendine zgdr ve aralarnda nemli farkllklar vardr. Bu
durum Kafkasyadaki her halkn farkl sosyo-kltrel srelerden geerek
kltrn gelitirmesi ile yakndan ilgilidir. Bu bakmdan Kafkas halklarnn Nart
destanlarnda karmza kan farkl motifler bu halklar arasndaki farkll deil,
kltrel eitlilii yanstmaktadr. Neticede Kafkas halklarnn ortak edeb
rnleri olan Nart destanlar blgeden blgeye farkllklar gsterse de, tadklar
paralel unsurlar onlarn ayn kaynaktan doduuna ahitlik etmektedir.
***
Nart Destanlarnda rzmek-Wrjmeg-Urzmag-Wuerzemec-Wuezrmes
Adlarn Tayan Nart Kahramannn Douu
Karaay-Malkar, Oset, Adige, Kabardey ve Abaza Nart destanlarnn ortak
kahraman olan rzmek-Wrjmeg ya da Wuezrmes adl Nartn olaanst dou
hikyesi, Karaay-Malkar, Oset ve Adige-Kabardey Nart destanlarnda farkl
biimlerde yer almaktadr.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda rzmek adl kahramann douu yle
anlatlr (Curtubaylan 1995: 161):
Karaay-Malkar Trkesi
Bir colda Nartlan mrlerinde, Nart Debet tavlaga temir tala cyarga ketgendi. Kee ol bir
dorbunda kalgand. Kee ortada dorbunnu teiginden bir seyir kk cark urub, dorbunnu iin
kna carthand. Debet seyirsinib tna kgand. Btev duniyan kz kamatra cartb,
kkde bir ullu uzun kuyruklu culduznu uub bargann krgendi.
Ol culduz uub barb, bek uzakda eki ullu tavnu arasnda tavlan zngrdatb, duniyan
kaltratb tgendi.
Debet kee bolganna karamay, ar atlangand.
Ar Debet kn bla keeden sora cetgendi. Ol eki tavnu aras kab-kara bolub, kyb tura
edi. Karagannda, bir bek ullu teren ungurnu ortasnda eki carlgan bir ullu kk tan
krgendi. An iinde va bir tulpar cak. Ol sabiyik bir mazall brn boynundan kat
tutub eme edi.
Btev ol tiyreni kanatllar, canvarlar cylb, ol seyirge karab tura edile. Debet alaga hapar
sorganda, bir kart ku alay aythand:
- Biz kee cuklab turganlay, kkden bir kuyruklu culduz ua kelib, btev bu tgerekni
kydrb, ma bizni bu ullu klbzge tgendi. Kln suvu kaynab kurugandan sora, biz
an tbnde bu cakn krgenbiz. Ol clab, krb kb turgand, alay an katna barrga
biribiz da baznmaganbz. Bu brn va bu sagatda gite balalar bard da, ol adan igi
toymayd. Ol, bayam, an aaym deb bargan bolur edi katna. Alay bu cak sermeb, an
buvarga azdan koygand. Amalsz etib, an emib balagand.
Nart Debet ol cakn katna barganda, ol sb cllk bolub tura edi. An Debet birgesine
alb, Nart elge tebregendi. Ala elge ceterge, cak sb ceticllk bolgand.
Colda bara, Debet Nart koyulan kolarna kaythand. Ol alaga cakn haparn aythanda,
ala: Seni kesingi ontoguz ulanng bard. Ne eterikse bu br emekni? Andan ese bizge ber, -
deb tilegendile. -Brn emib bu sabiy brle bla cuvuk bolgand, endi bu bolgan koha
brle abark tyldle, - degendile.
Nartla bir-birlerinden cuk tilesele, anga ogay degen tre bolmagand. Debet ol cakn dev
tulpar bollugun krb, temiri etib, anga ne ustalgn da retirge murat bolgand. Alay Nart
koyula tilegenlerinde, cakn alaga koygand.
Cakga Nartla br emek deb turgandla. Artda ol sb, kerti Nart bolgannda, rzmek
deb koygandla.
Trkiye Trkesi
Bir keresinde Nartlarn zamannda, Nart Debet dalara demir talar toplamaya
gitmi. Gece o bir maarada kalm. Gece yars maarann kapsndan hayret verici
mavi bir k vurup, maarann iini gndz gibi aydnlatm. Debet hayret edip
dar km. Btn dnyay gz kamatracak kadar aydnlatp, gk yznde
byk bir uzun kuyruklu yldzn kayarak gittiini grm.
O yldz kayarak gidip, ok uzakta iki byk dan arasnda dalar sarsarak,
dnyay titreterek dm.
Debet gece olmasna da aldrmadan, oraya doru yola km.
Debet oraya gn geceden sonra varm. O iki dan aras kap-kara olup, yanp
duruyormu. Baktnda, byk ve derin bir ukurun ortasnda ikiye yarlm
byk bir mavi ta grm. Onun iinde ise bir grbz erkek ocuk. O ocuk iri bir
kurdu boynundan skca tutup emiyormu.
Btn o evrenin kular, hayvanlar toplanp, o hayret verici durumu
seyrediyorlarm. Debet onlara haber sorduunda, yal bir kartal yle sylemi:
- Biz gece uyurken, gkten bir kuyruklu yldz kayarak gelip, btn bu evreyi
yakp, ite bizim bu byk glmze dt. Gln suyu kaynayp kuruduktan
sonra, biz onun dibinde bu erkek ocuunu grdk. Ol alayp, barp ok durdu,
ama hi birimiz onun yanna gitmeye cesaret edemedik. Bu kurdun ise imdi kk
yavrular var da, o yiyeceklerden iyi doymuyor. O, mutlaka, onu yiyeyim diye onun
Ufuk Tavkul
Douu
147

yanna gitmitir. Ama bu ocuk tutup yakalayp, az kalsn onu bouyordu. aresiz
brakp, onu emmeye balad.
Nart Debet o erkek ocuunun yanna gittiinde, o byyp yana gelmiti.
Debet onu beraberine alp, Nart lkesine doru yola kt. Onlar lkeye gelirken,
kk erkek ocuk byyp yedi yana geldi.
Yolda giderken, Debet Nart obanlarnn iftliklerine urad. O onlara ocuun
hikyesini anlattnda, onlar: Senin ondokuz olun var. Ne yapacaksn bu kurt
yavrusunu? yisi mi bize ver, - diye istediler. -Kurdu emip bu ocuk kurtlarla akraba
olmu, artk bunun olduu iftlie kurtlar saldrmazlar, - dediler.
Nartlar birbirlerinden bir ey isteseler, ona hayr demek det deilmi. Debet o
ocuun muazzam bir kahraman olacan grp, demirci yapp, ona btn
ustaln retmeyi arzu ediyormu. Fakat Nart obanlar istediklerinde, ocuu
onlara brakm.
ocua Nartlar Kurt Yavrusu demiler. Sonra o byyp, gerek bir Nart
olduunda, rzmek demiler.
***
Destanlara gre rzmek Nartlarn en aklls ve en yalsdr. Ondan
Nartlan Tamadas (Nartlarn nderi/Lideri) diye bahsedilir. Bir mesele
karsnda iyi dnen, doru karar veren, ar bal kiilii ile tannr. Karaay-
Malkar Nart destanlarnda rzmek yle tanmlanr:
Nart rzmek syse kkge uhand Nart rzmek isterse ge uarm
Kkde bulutlan cela ahand Gkte bulutlar rzgar gibi datrm
rzmek adnn kkeni konusunda eitli grler ileri srlmektedir. Bize
gre rzmek ad Dede Korkut destanlarnda da ad geen eski Trk destan
kahraman Oruz Bek ile ilikilidir.
Karaay-Malkar Nart destanlarnda rzmek gkten den bir gk tann
iinden kan ve bir kurt tarafndan st iirilerek bytlen bir karakter olarak
karmza ksa da, destann baz varyantlarnda rzmekten Ushurtuk olu
rzmek biiminde bahsedilmesi dikkatlerden kamamaktadr. Sz gelimi,
destann kimi blmlerinde Nartlarn Devetler ve Ushurtuklar adlaryla iki byk
soya ayrldklar, Nart Alavgann ovada yaayan Devetlerden, Nart rzmekin
ise dada yaayan Ushurtuklardan olduu anlatlr (Curtubaylan 1995: 23).
Ushurtukun bir soy ve kii ad olduu destanda yer alan u satrlardan da
anlalr:
rzmek savlay Nartn bad rzmek btn Nartlarn badr
Ushurtuklan Ushurtuknu cad Ushurtuklarn Ushurtukun oludur
Karaay-Malkar Nart destanlarnda rzmekin hem gk yznden den bir
gk tandan doduu, hem de Ushurtukun olu olduunun yer almas bir
eliki gibi grnmektedir. Destan metinlerinde Ushurtuk adl Nart kahraman
iin zel bir blm olmamakla birlikte, Ushurtuknu Ky (Ushurtukun At) adl
ksa bir metin bize onun da bir Nart destan kahraman olduunu, ancak
hatrasnn Karaay-Malkar Nart destanlarnda unutulduunu gstermektedir.
Destann baz varyantlarnda Ushurtuk (ya da Shurtuk) Nartlarn terkettikleri bir
kyn ad olarak geer (Curtubaylan 1995: 151). Alavgan olu Karaavay adl
Nart, Nartlar tekrar Ushurtuka getirip yerletirir. Destann kimi varyantlarnda
ise Nart lkesinin ad Ushurtuktur.
Ushurtuk adnn anlam ve kkeni konusunda Karaay-Malkar bilim adamlar
ve aratrmaclar tarafndan ortaya konmu tatmin edici bir belge ve aklama
yoktur. Nart destanlar konusundaki aratrmalaryla tannan Karaayl bilim
adam Umar Bayramukov Shurtuk ya da Ushurtuk adnn eski Trkede Kurt
Olu / Kurdun ocuklar gibi anlamlara geldiini belirtirken, etimolojik
aklamasn S+hurt+uk kelimesinde yer alan hurt ve uk kelimelerine dayandrarak,
bu kelimelerin eski Trkede kurt ve olu anlamlarna geldiklerini ileri
srmektedir (Bayramuklan U. 1982: 249). Ancak bilindii gibi kurt btn eski
Trk lehelerinde br ya da bri adlaryla tannr. Br adnn tabu
saylmas neticesinde Anadolu Trkleri arasnda ad terkedilerek, onun yerine
zararsz bir hayvan olan (elma kurdu, kiraz kurdu gibi) kurt ad yerlemitir.
Dolaysyla Kafkasyada Karaay-Malkar Trkesinde kurda br yerine kurt
ya da hurt denilmesi mmkn deildir. Bu bakmdan Umar Bayramukovun
Ushurtuk adnn etimolojik aklamas bilimsel bir temele dayanmamaktadr.
Ushurtuk adnn kkeni Karaay-Malkarllara komu yaayan Osetlerin Nart
destanlaryla yakndan ilikilidir. Oset Nart destanlarnda Wrjmeg veya Urzmag
adlaryla tannan Nart kahramannn babasnn ad Iharteg veya Ahsartag olarak
geer. Oset Nart destanlarnda Nartlarn ulu atasnn ad Sweedir. Sweenin
Bore, Dzlew ve Bolatberjey adlarnda olu olur. Dzlew ve Bolatberjey devlere
kar yaplan savalarda lrler. Borenin Werheg adnda bir olu olur. Werhegin
ise Ihar ve Iharteg (Ahsartag) adlarnda ikiz oullar dnyaya gelir. Bunlardan
Iharteg (Ahsartag) Wrjmeg ve Hemts adl Nartlarn babasdr. Oset Nart
destanlarnda Wrjmegin douu yle hikye edilir:
Nartlarn o zamanki bykleri Werheg idi. Werhegin ikiz oullar oldu. lki Ihar
(Ahsar), ilk horoz tmnde; ikincisi Iharteg (Ahsartag) son horoz tmnde
dodu. Werheg oullarnn doumu erefine bir len dzenleyerek her tarafa
haberler gnderdi. Gklerden Kurdalegona, denizlerden Donbettra kadar, btn
Nartlarn ileri gelenleri, ku stne kadar her eyin bulunduu bu zengin lene
arldlar. Kurdalegon Werhegin ocuklarna Ihar ile Iharteg adlarn verdi. Ihar
ile Iharteg gndzleri drt parmak, geceleri de birer kar byyerek ksa zamanda
gelitiler. Her geen gn yiitlikleriyle evreye nlerini duyurdular. Her tarafta
Ufuk Tavkul
Douu
149

kendilerinden sz ettirdiler.
Nartlarn geni ve byk bahesinde, dnyada baka bir benzeri ve ei bulunmayan
bir elma aac vard. Bu aacn stnde ylda bir kere, lmn dnda her trl
hastala ve derde deva olan tek bir altn elma yetiirdi. Bu altn elma bir gn iinde
olgunlar, Nartlarn nbet beklemelerine ramen gece olunca bilinmeyen kiiler
tarafndan alnrd. Gnlerden bir gn aac bekleme sras Werhege geldi. O da
ikiz oullarna baheye gidip o gece altn elma aacn beklemelerini syledi. ki
karde ok ve yaylarn alarak baheye gittiler ve aac beklemeye baladlar. Akam
olunca aralarnda grev blm yaptlar. nce Ihar uyudu, Iharteg de aac
beklemeye koyuldu. afak skerken bir de bakt ki, evre gndz gibi aydnland.
Elma aacna gvercin kondu. Tam elmay koparacaklar srada, ok ve yayyla
hazr bekleyen Iharteg okunu frlatarak gvercinlerden birini vurdu. Sonra da
Ihar uyandrarak olanlar anlatt. Iharteg gvercinden akan kanlar ipek bir
mendile koyarak yanna ald kiz kardeler gvercinden akan kan izlerini takip
ederek deniz kysna vardlar.. Iharteg kardeine dnerek: Ben denize dalp, ne
pahasna olursa olsun onlar bulacam. Sen beni burada bekle. Eer suyun iinden
beyaz kpkler karsa, bir yla kadar mutlaka dnerim. Krmz kpkler karsa
eve dn, beni bouna bekleme dedi. ki karde vedalatlar. Iharteg denize dalarak
dibe doru yzmeye balad.
Denizin dibinde Iharteg her taraf camdan yaplm bir sarayla karlat. Kapda iki
kz ve yedi erkek kardei zgn otururlarken grd. Selam vererek yanlarna gitti.
Byk karde Buras denizlerin hkimi Donbettrn evi dedi. Iharteg
zntlerinin sebebini sordu. Kk kzkardeleri Dzeraenin Nartlarn altn
elmasn alarken vurulup yaralandn, onu iyiletirene onu vereceklerini
sylediler. Dzeraenin iyileebilmesi iin vurulduu srada dklen kanlarnn
toplanarak yarasna srlmesi gerekiyordu. Iharteg onu iyiletireceini syleyerek
Dzeraenin yatt odaya girdi. Kzn gzellii karsnda donup kalan Iharteg
yanndaki ipek mendili kararak iindeki kanlar Dzeraenin yarasna srd.
Dzerae olduundan yedi kat daha gzelleerek ayaa kalkt. Deniz altnda Iharteg
ile Denizler hkimi Donbettrn kz Dzeraenin dokuz gn dokuz gece dnleri
yapld. Bir sre sonra Iharteg yanna kars Dzeraeyi de alarak su zerine kt.
Kyda kalan Ihar, ikiz kardeinin denize dalmasndan sonra beyaz kpkler
ktn grnce onun sa olduunu anlam ve dnn beklemeye koyulmutu.
Bir gn yine suya bakarken kpklerin kabardn grd ve kardeinin gelmek
zere olduunu anlayarak, ona yiyecek bir eyler hazrlamak zere ava kt.
Iharteg ile Dzerae suyun zerine ktklarnda kyda Iharn adrn grdler.
Dzerae dinlenmek iin adra girdi, Iharteg de kardei Ihar aramaya gitti.
Iharteg gittikten bir sre sonra ikiz kardei Ihar avdan adrna geri dnd.
Dzerae onu grnce kocas Iharteg sand ve neden ge kaldn sordu. Ihar onun
kardei Ihartegin kars olduunu anlad. Dzerae Ihara yaklatka o kayordu.
Bu durum Dzeraeyi zd. Bir keye ekilerek Iharteg artk beni sevmiyor diye
sessizce alamaya balad. Gece Ihar kendi yamsn Dzeraenin altna,
kardeininkini de zerine sererek onu yatrd. Kamasn karp aralarna koydu ve
o da yere uzand. Dzerae bu duruma bsbtn ierledi ve yamlar kaldrp bir
tarafa frlatarak alamaya balad. O srada kardeini aramaya kan Iharteg
avlad geyikle birlikte geri dnd ve adrdan ieri girdi. Dzeraeyi alar
vaziyette gren Iharteg kardeinin onu zecek bir ey yaptn zannederek
kamasn ekti ve Iharn kalbine saplad. Onu grnce olanlar anlayan Dzerae
kardeinin bir suunun olmadn anlatt. Gerei renen Iharteg kardeini
ldrd iin byk bir zntye kaplarak kamasn kendi kalbine saplad. Ksa
srede kocasnn ve ikiz kardeinin lmlerine ahit olan Dzerae tekrar denize
dalarak Denizler hkimi Donbettrn sarayna dnd. Bir sre sonra hamile
olduunu anlayan Dzerae ikiz erkek ocuk sahibi oldu. te Ihartegden olan bu
ocuklara Wrjmeg ve Hemts adlarn verdiler. (Canayt 1978: 24-25; Nartlar 1999:
102-110)
***
Oset Nart kahraman Iharteg ya da Ahsartagn Karaay-Malkar Nart
destanlarna Ushurtuk adyla gemesi yukardaki izahlardan sonra mmkn
grnmektedir. Nart destanlarnn Oset varyantnda yer alan bu hikye, Karaay-
Malkar Nart destanlarndaki Ushurtuk olu rzmek ifadesine de aklk
kazandrmaktadr.
Kabardey Nart destanlarnda Wuerzemes adyla yer alan bu kahramann
dou hikyesi Oset Nart destanlaryla paralellik tamaktadr. Hikye ksaca
yledir:
Nartlarn sihirli aalarnda yetien altn elma her defasnda alnmaktadr. Nart
Dodenin ikiz oullar Pce ve Pzhe silahlanarak nbetlee aacn altnda
beklemeye koyulurlar. Elmay almaya gelen gvercinden birini Pzhe ok atp
yaralar. Gvercinden yere damlayan kan izlerini mendiliyle silerek kardei Pceyi
uyandrr ve deniz kysna kadar devam eden kan izlerini takip ederler. Pzhe
kardeine onu beklemesini syleyerek kendisini dalgalarn kucana atar ve sularda
kaybolur. Denizin dibinde byk bir saraya rastlar. Su alt tanrasnn olu olan
yedi karde Pzhei saraya davet ederler. Yedi karde ona de kzkardelerinin
olduunu, ilerinden birinin Nartlarn altn elmasn gvercin klnda alarken
vurulup yaralandn, iyileebilmesi iin Nart lkesinde kalan kanndan bir
parann gerekli olduunu anlatrlar. Pzhe mendilinde getirdii kan onlara
vererek kzkardelerinin iyilemesini salar. Pzhei Yemaze Guae adl
kzkardeleriyle evlendiren su alt tanrasnn oullar onlara byk bir dn
dzenleyerek Nart lkesine geri gnderirler. Denizden karaya kan Pzhe ve
kars orada kendilerini bekleyen Pcenin yapt kulbeyi grrler. Pce avlanmak
zere ormana gitmitir. Pzhe onu arayp geldiini haber vermek iin ormana
girer. bir sre sonra Pce omzunda avlad bir geyikle kulbeye girer. Onu gren
Yemaze kocas sanarak boynuna sarlr. Bu srada kulbeye dnen Pzhe ikiz
kardeinin karsyla birbirlerine sarldklarn grerek byk bir zntye kaplr ve
Ufuk Tavkul
Douu
151

okunu ekip gk yzne frlatr. Bulutlar delip geen ok byk bir hzla yer yzne
derken Pzhe okun tam altnda durur ve yedi kat yerin dibine geen ok
Pzhein de ban delerek onu ldrr. Kardeinin lmnden sorumlu
olduunu anlayan Pce klcn ekerek kendi gsne saplar ve kardeinin yanna
der. Kocasnn ve ikiz kardeinin lmlerine ahit olan Yemaze kendisini
denizin sularna atar ve sularn altndaki evine dner. Kocas Pzheten bebek
bekleyen Yemazein denizlerin altnda dourmasna su alt tanras olan annesi
izin vermez. Yemaze Nartlarn lkesine geri dner ve orada ikiz ocuk dourur.
Birine Nart Wuezrmes, birine Nart Yims adn verirler (zbay 1990: 183-193).
***
Adige Nart destanlarnn Bjedu varyantnda da Wuerzemec adl Nart
kahramannn deniz alt tanras Psthaguaenin kz Meze Guaenin olu
olduu yer alr (zbay 1990: 172).
Sonu olarak, Oset ve Adige-Kabardey Nart destanlarnda Wrjmeg ya da
Wuezrmes adl Nart kahramannn douu motifinin birbirinden etkilendii,
Karaay-Malkar Nart destanlarnda ise rzmekin douu motifinin farkl bir
kaynaa dayand anlalmaktadr.
Kaynaklar
BAYRAMUKLANI, Umar, (1982). Karaay folklorda Shurtuknu tuvduklar, orka., erkessk,
249-258.
BYKA, B. mer, (1971). Abhaz mitolojisi ana m?, stanbul: stanbul Matbaas.
CANAYTI, van, (1977). Asetinlerde Nart efsaneleri, (ev. : lhan TEKN), Kuzey Kafkasya
Kltr Dergisi, 8 (43): 6-8.
---, (1978). Asetinlerde Nart efsaneleri, (ev. : lhan TEKN), Kuzey Kafkasya Kltr Dergisi,
8 (46): 24-25.
CURTUBAYLANI, Mahti, Hamit MALKONDULANI , (1995). Nartla , Nalik: Elbrus.
HABLANI , Magomet, (1975),.Karaay Nart eposnu Nartlarn snden, Zamann Avaz.
Karaay Cazuvula bla lmu Kullukulan garmalarn Cymdg, erkessk, 216-227.
KARAKETOV, M.D., (1995). z traditsionnoy obryadovo-kultovoy jizni Karaayevtsev, Moskva:
Nauka.
Nartlar. Asetin Halk Destan (1999), (ev. Kayhan YKSELER), stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
ORTABAYEVA, R., T. M. HACYEVA, A.Z. HOLAYEV, (1994). Nart. Geroieskiy epos Balkartsev i
Karaayevtsev, Moskva: Nauka.
ZBAY, zdemir Yismeyl , (1990). Mitoloji ve Nartlar, Ankara: Kaf Da yaynlar.
POTANN, G.N., (1899). Vostojniye motivi v srednevekom evrope epose, Moskva.
TAVKUL, Ufuk, (1987). Karaay-Malkar Nart efsaneleri, Kuzey Kafkasya, 11 (64-65) : 23-26.

Uygur Trklerinde Bilmece
Erkin Emet
Uygur Trklerinde bilmece ok eski tarihlere dayanr. Bilmeceye
Azerbaycanllarda tapmaca, Krgzlarda tapmak, Tatarlarda tapimak, Bakurtlarda
yumak, Trkmenlerde tapmaa, Tuvalarda tvzk, Moolcada tagaburi, Uygur
Trklerinde ise tepimak denmektedir. Tepimak kelimesi anlamndan da belli
olduu gibi bulmak, dnmek, aramak demektir. Bilmeceler ekil
bakmndan olduka ksa olup, ata sz ve deyimlere benzemektedir. Ancak
anlam bakmndan farkldrlar.
Bilmecelerin ataszleri ve deyimlerle benzerlikleri vardr. Yani tarih sre
iersinde, srekli yenilenerek gelimitir. Toplumun gelimesiyle ortaya kan
yenilikler bilmecelere de yansmtr.
Genel anlamda sylersek bilmecelerin yaratclar halktr. Bundan dolay
bilmeceyi aslnda halk edebiyat inceler. Bunlarn dnda halk arasnda bilmece
yaratan kiiler de bulunmaktadr. Baz yazar ve airler halk arasndaki
bilmecelerden yararlanarak yeni bilmeceler yaratr ve gelitirir.
Eski Uygur iirlerine bakacak olursak, baz iirlerin muamme (anlam gizli
olan) eklinde yazldn grrz. Bu da eskiden beri Uygurlarda bilmecenin
mevcut olduunu ayn zamanda edebi eserlere kadar sindiini ortaya koyar.
Bilmece kendine zg zellie sahip olan bir edeb trdr. nk bilmece,
halkn yksek zeksn ifade eden bir edeb vastadr. Bilmece aracl ile kiiler
kendi zekasn test eder; bylece kiiler bamsz tefekkr yeteneklerini gelitirir.
Belli bir anlamda ele aldmz zaman, bilmeceler salam bir esasa dayal
benzetmelerden olumu olup, o yksek tasavvur ile tipik tefekkrn rndr.
Bundan dolay bilmeceler ocuk edebiyatnn nemli bir ksmn oluturur.
Bilmecelerin amac ocuklarn zihnini amak ve zeksn gelitirmektir.
Genlik toplumun temel direidir. Genleri eitmenin eitli yollar vardr ki,
Uygur Trklerinde bunlarn banda bilmeceler gelir. ocuklarn eitiminde
bilmecelerin rol olduka nemlidir, nk ocuklar bilmeceleri severler. Byle
olmasnn balca sebebi, bilmecelerin dilinin basit ve kolay anlalr olmasdr.
Bunlarn dnda insanlar edebiyatn dier trlerine nazaran daha ok cezb
etmektedir. Bu nedenle 4-5 yanda bir ocuk bile bir bilmeceyi duyar duymaz
ilgi gsterir ve kolaylkla hafzasna yerletirir. Bu, bilmeceler sadece ocuklar iin
anlamna gelmez. Uygur Trklerinde yallarn da oturup birbirine bilmece
anlattn grmek mmkndr. Bunlarn hepsi bilmece sanatnn halkn arasnda
TAS 2002
Erkin Emet

153
ok yaygnlam bir tr olduunu gstermektedir.
Bilmeceler kiilerin, zeksn glendirmenin yan sra, dnme yeteneini de
arttrmaktadr. nsanlarn topluma ve nesnelere olan sevgisini glendirir. Kiileri,
nesnelerin hususiyetlerini anlamaya tevik eder. Geri bilmecelerdeki siyas
dnce halk edebiyatnn dier trlerinde olduu gibi koyu olmasa da, yine de
hafif de olsa siyas dnceleri barndrmaktadr.
rnein, eski dnemlere ait olan bilmecelerden
Bayning balisi tlke tumakan U neme? Zenginin ocuu tilki derisinden yaplm
kalpakl - nedir? (Komu kam)
bilmecesi araclyla bir taraftan tilki derisinden yaplan kalpaklar sadece
zenginlerin giyebildiini ifade ederken, dier taraftan, bilmecenin cevab aracl
ile zenginlerin kam gibi rk, dayanksz olduunu dile getirmektedir.
brciki bar uning, rgi otqa qan uni, bir mrkzg igilgn, ld nami bar uni, yeqin
dosti smrni, aa iqim bar meni (galistuk), kesi var onun, rengi krmz kan
onun, bir yere dmlenmi, yakn dostu ocuun, ona akm var benim
gibi bilmecelerde halkn bir takm olaylara olan gr net bir ekilde ifade
edilmitir.
zellikle yeni dnemde ortaya km bilmecelerde bir takm konular daha net
bir ekilde dile getirilmitir. rnein,
Birnrs bar qatmu-qat, bilmignni bildrr, gr uni dost tutsa muradia yetkuzr
(kitap) Bir ey var kat kat, bilmediini bildirir, eer onu dost tutarsan muradna
erdirir.
Bir mhsulat bar ikn, uning sli qar ikn, u bolmisa canliqlar, halak ikn-xar ikn,
tizginlns unia nazu-nimt bar ikn (su) bir mahsul varm, onun asl karm, o
olmaz ise, canllar helak olurmu, eer dizginlenirse nimet onunla bol olurmu.
Uygur Trklerindeki bilmeceler anlam bakmndan ata sz ve deyimler gibi,
ok ynl zellie sahiptir. Genellikle sosyal olaylardan doa yaamndaki
nesnelere, btn kainattaki nesne ve canllarla ilgili hadiselere yer verir.
Dnyadaki farkl nesne ve canllarn zelliine gre eitli bilmeceler ortaya
kmtr. rnein,
Bir zi mi kzi (elvir) z bir gz bin
Tei ozuq, ii qozuq (cigde, ide) d azk ii kazk
Pakar pakar boyi bar, ytt qvt toni bar (Piyaz soan) ksa ksa boyu var, yedi kat
donu var
Yukardaki bilmeceler, nesnelerin zelliine gre ortaya karlmtr.
Bei yoan qapaqtk, puti inik sapaqtk, iyi qosaq teida, quliqi puti beida? (dutar) ba
byk kabak gibi, baca ince sap gibi, barsa karnnn dnda, kula ayann
ucunda
Anisi oda yatidu, balisi piltilaydu? (Ahana, nou oklava)
Azida yzlp ii, birni ikki qilmaq ii (hr ar) aznda yzlerce d, biri iki yapmak
onun ii?
Bu bilmeceler nesnelerin ekli ve hareketlerine gre retilmitir. Canlandrma
vastasyla cansz nesneleri canlandrmlardr. Demek Uygur halk bilmecelerinin
ou taklit etme suretiyle yaplmtr.
Bilmeceler kiilerin gnlk yaantsnda ortaya kan kurallar esas alarak
soyut olaylar somutlatrr ve kiilere sunar. rnein,
Bir tp drx 12 ax, ottuz yopurmaq bir yz qara, bir yz aq? (yil, ay, ke, kn, ke ve
kndz) Bir tane aa 12 dal otuz yaprak, yapran bir yz kara bir yz ak?
Sanduqumda ciq oq, tisi qopsam birimu yoq (yultuz yldz) sandmda ok ok, sabah
kalksam biri bile yok?
Bu bilmeceler metaforlatrma suretiyle yaplmtr. Yani yla gre aa, aya
gre aa dal, gne gre aacn yapraklar, yldza gre mermi
metaforlatrlmtr.
Genelde mevcut nesnelerin belgeleri eitli olduundan dolay, bilmecelerde
metaforlamann ekilleri de eitli olur. Bundan dolay nesnelerin ok ynl
zelliklerini bilmeden bilmeceleri doru cevaplamak mmkn deildir. Ayrca
bilmeceleri yaratan kiilerin de halk yaantsn iyi bilmesi arttr. Byle olursa
eer bilmeceler daha somut ve gereki olur.
Bilmecelerdeki nesnelerin, benzetildikleri varlklara mmkn olduu kadar
anlam bakmndan da yakn olmasna dikkat etmek gerekir. Uygur Trklerindeki
bilmeceleri incelediimiz zaman bu konuya fevkalde nem verildiini grrz.
rnein,
Bir yg kirsm beli balaliq qiz olturuptu (sprge) bir eve girsem, beli balanm bir
kz oturur
Bu bilmecede sprge kza benzetilmitir. Gerekte kz sprgeye
benzemezse de, ayrntl dndmz zaman kz ile sprge arasnda mantk
bakmndan bir balant var, nk Uygur Trklerinde sprgeyi genelde kzlar
kullanrlar. Bundan dolay bu bilmeceyi bir Uygur Trkne sorduumuz zaman
tereddt etmeden sprge diye cevap verirler.
Toplumun gelimesini takiben, kiilerin yaam tarznn da deimesiyle,
insanlarn evreyi tanma kabiliyetinde de deiiklikler ortaya kar. Bu durum
yeni bilmecelerin ortaya kmasn salar. Bunundan unu anlamak mmkn ki,
bilmeceler ierik bakmndan srekli zenginleerek geniler. Farkl tarihi
dnemlerde ortaya km olan bilmeceler, o tarihi dnemin olaylarn yanstr.
rnein, radyo, uak, gemi, buday bier-dver, elektrik, saat ve araba gibi eyler
yakn a rnleri olmasna ramen, kefedildii zaman o dnemin
Erkin Emet

155
bulmaclarna yansmtr. Mesel,
Yultuzmikin demlar, Yldz m acaba demeyin,
Yiraq ms yultuzdk. rak deil yldz gibi
Yultuzlardk nur asa, yldz gibi k saarsa
Ke bolar kndzdk. gece olur gndz gibi. (Elektrikli lamba)

Gah stld gah tamda, Kah masada, kah duvarda,
Gah bilkt gah yanda, kah bilekte kah cepte.
ikildaydu yeqimliq, Tk tk eder gzelce,
Kerktur hrqaanda. Gereklidir her halda. (saat)

zi maar izi yoq, kendi yrr izi yok,
Maliyida kzi yoq. alnnda gz yok (geme)

Yeil kimhap yepiliq, Yeil kumala rtlm,
Bir-birig etiliq. biri dierine balanm,
Lm-lm uning karviti, yumuaktr onun yata,
Yoloilar yetiliq. yolcular yatl,
Yol stide pukurup, yol zerinde bararak,
amal kbi epiliq? gider rzgar gibi koarak. (tren)

Syp deiz betini, deniz yzn perek,
Yerip dolqun qetini, dalgalarn kprterek,
Yeqin qilar weteng, yakn eder vatana,
Deiz-okyan etini. Deniz ile okyanusu
Eir yktin qorqmaydu, Ar ykten korkmaz
Oylap tepi etini? Bulun onun ad ne? (yk gemisi)

Yol mamaysn yiraqqa, yol gitmezsin raa,
Alsa derhal qulaqqa. alrsan hemen kulaa,
Javap kelr u haman, cevap gelir annda,
Sn sorian soraqqa. senin sorduun soruya,
Oxa uni suriti, denmektedir benzer onun sureti
hr shra hm taqa? ehre, kye ve kasabaya (telefon)
Bilmecelerin edeb ekillerine gelince, Uygurlarda bilmece, bir tr kk iir
olarak grlr. Bilmecelerde genellikle iirlerdeki zelliklerin ou mevcuttur.
Bilmecelerde benzetme, karlatrma, taklit, metafor ve abartma gibi edeb
vastalardan yararlanlmtr. Yani bilmeceler edebi yap bakmndan nesnelerin
ayrcalkl ve genel zelliklerine dayanr. Mesel,
Kiik eida tt putluq, o bolanda ikki putluq, qerianda putluq, u nem?
Bu bilmece insanlarn doup, byyp, yalanp sonunda lmesinden ibaret
zellikleri ifade etmekle birlikte, ocukluk, genlik ve yallk dneminde
insanlara has olan bir zellii de belirtmektedir.
Uygur Trklerindeki bilmecelerde bu kim?, bu ne? denilen gizli sorulara
cevap aranr. Bilmecelere verilen cevap, anlatlan tiplemeler araclyla verilir.
Bilmecelerdeki nemli tiplemeler metafordan ibarettir. Mesel,
Tei sirlaliq, ii mixlaliq u nem? D srl ii mhl nedir? (anar nar)
Tayaq, tayaq stid mayaq? (ay iei)
Dadisi tolima bovay, balisi irin-ekr? Atas yal dede, ocuu irin eker (zm)
A yemeydu mkm, su imeydu mkm, tava-durdun stid, yorilaydu mkm?
A yemez psm, su imez psm, ipek atlas stnde koar durur psm
(dzmal, t)
Yukardaki bilmeceler nesnelerle kyaslanarak anlatmak suretiyle ortaya
konulan metaforlar araclyla ifade edilmitir.
Yine baz bilmecelerde nesnelerin d grnne baklmakszn, nesnenin
durumu ve hareketi esas alnmtr. Mesel,
Uzun ktkn bir kimir,
Tuliki micir-micir,
Ayiqida gl eilur,
Bei ortaliq idir? (kariz)

Kmsm kmlms, tpsm tvrims, masam maidu, tursam turidu? Gmsem
gmlmez, tepsem tepilmez, yrrsem yrr, durursam durur. (say glge)

aq kem, appaq kem,
suda zr bu kem.
Seriq tumuq k tapan,
Eytilaru bu nem?

Ak gemi apak gemi,
suda yzer bu gemi,
burun sar, taban geni,
syle bakaym bu nedir? (rdek)
U kaitima uridu,
Bu kaitima uridu,
Mn hi guna qilmisam
Meni nemiqa uridu? (glk)

o yanma vurur,
bu yanma vurur,
bilmem gnahm ne,
bana neden vurur? (elek)
Tirik berip lktin nan soraydu,
lk qopup tiriktin can soraydu?
(qapqan)

diri lden ekmek sorar,
l diriden can sorar. (kapan)
Qosiqidin yp, dmbisidin iqiridu u
nem? (rnd)
Karnndan yer, srtndan karr,
bu nedir?
Erkin Emet

157

Baz bilmeceler birka blmden olumutur. Bunlarn bir ksm anlam ifade
etmeyen, sadece kafiye ihtiyac iin eklenen blmlerden ibarettir. Bu blm,
bilmeceleri daha da ekici yapar. Bu tip bilmecelere cevap verirken, anlam ifade
eden blme dikkat etmek gereklidir. Mesel,
Holo-holo alamt, ii qizil qiyamt? (tonur tandr)
yandr yandr alamet, ii kzl kyamet

Bilim-bilim-bilimat, beli sunuq toruq at? (ml karnca)
Bilim-bilim-bilimat, beli krk doru at?

Tt lap-lap, gri saplap,
kki di-di, bir ip-ip? (tg deve)

Yapir, boyni kir, azi ikki, tvi bir (ivriq, ibrik)
boynu kirlidir, az iki deliklidir, karn birdir

Aximi kelidu lk-lk,
tisi ketidu sk-sk? (tuluk yapqu)
Uygur Trklerindeki bilmeceleri incelediimiz zaman, bilmecelerde ele alnan
nesne iki eyden olumaktadr. Bunlarn biri insanlar ve nesneler, dieri ise doal
ve toplumsal hadiselerdir. nsan ve nesneleri konu alan bilmeceler olaylar konu
alan bilmecelere nazaran daha fazladr. zetle bilmecelerde cansz nesneler
canlandrlmak suretiyle, olaylar insanlarn kafasnda canlandrlr. Fakat
bilmecelerde edebi trlerde olduu gibi tiplemelerin yaratlmas istenmez.
Gnlk hayatta karlatmz nesnelerin zellikleri farkl olduundan dolay,
bilmecelerdeki anlatma trleri de farkldr. Dier bir bakmdan kiilerin hadiselere
bak da farkldr. nk baz kiiler nesnenin d grntsne bakarak bilmece
tretirken, baz kiiler ise nesnenin ieriine bakarak bilmece tretir. Bundan
dolay Uygur Trklerindeki bilmecelerin varyantlar olduka fazladr.
Mesel, nar ile ilgili tane bilmece tretilmitir:
1. tei sirlaliq, ii mihlaliq. D srl, ii mhl
2. kiikkin sanduq, iid ciq gn. kck sandk iinde pek ok
tohumcuk
3. Kiikkin dombulaq, ii tola qumbulaq. kck yuvarlak, ii dolu tombalak,
Kalem ile ilgili olan bilmecenin be tane varyant vardr: Mesel,
1. zi bir eri, tili mi eri? boyu var bir kar, dili var bin kar
2. zi oruq, ui yoruq, muzda ygrydu? z ark, ucu yark, buzda kaydrk
3. Puti yoq maidu, tili yoq szleydu? aya yok ama yrr, dili yok ama
konuur
4. Kiikkin sapinim b at uni tartidu? kck sabanm var, ekecek be atm
var
5. Appaq yrg rt biln rlik uruq salidu?
Yumurta ile ilgili olarak retilen tane bilmece tespit ettik.
1. appaq yumulaq bir kora, iid ikki hil dora?
2. Dop dgilk bir quta, otqa salsam muz tuta? yusyuvarlak bir kutu, atete buz
tuttu
3. lktin tirik iqti, tiriktin lk? lden diri kt, diriden l kt
Uygur Trklerindeki bilmecelerde edeb ekil bakmndan kalplam bir l
tespit edilmesi mmkn deildir. Ancak asrlardan beri toplumun gelimesi ile
bilmecelerin yapsnda da Kabalktan kibarla doru bir gelime olmutur.
zellikle amzda ortaya km olan bilmeceler daha da mkemmel iirsel
zelliklere sahiptir.
Baz bilmeceler, ekil bakmndan hikye zelliine sahiptir. Bu tip bilmeceler
Uygur Trklerinde eklik tepimaqlar diye adlandrlr. Bu tip bilmecelerin ifade
ekli biraz farkldr, kiilerin mantkl dnmesine yardmc olur. Mesel,
Burunqi zamanda,
Biraq l bayavanda,
Birliip, bir atqa,
Bir r bir qiz miniptu.
Bu kim? dp sorsa,
undaq javap beriptu:

Cenimni canasi, yrikimni skparisi, bu admni anisi, meni anamni qeynanisi. Qeni
oylap beqilar, ular zadi qandaq tuqan? (ata-bala). Gemi zamanda uzak bir lde,
beraberce bir ata bir erkek, bir kz binmi, bu kim diye sorunca yle cevap vermi,
canmn can, yreimin paras, bu adamn anas olur anama kaynana, bulun
bakalm bunlar nasl akraba?
Cevabn matematik vastasyla hesaplayarak verilmesi gereken bilmeceler de
yukardaki gibi zelliklere sahiptir. Mesel,
Toxu toqan qiriq sekkiz, Tavuk ile tavan krk sekiz,
Putliri yz skkiz, toxu qan, toqanu? Bacaklar yz sekiz, tavuk ka, tavan ka?

Kelip ti on b dk klkk,
Zayit iqip miltiq atti dkk,
Bir pay oqta yiqiliptu altisi,
Hayat qaldi u klkt qanisi?

Erkin Emet

159
Tt buluda tt mk, hr mkni aldida,
tin mk, hmmisi kan mk? vb.
Uygur Trklerindeki bilmecelerin edeb yaps bakmndan dier milletlerin
bilmecelerine benzemeyen dier bir zellii ise, Uygur alfabesinin zelliklerine
gre retilmi olanlardr. Bu tip bilmecelere sadece Uygurcann btn
zelliklerini bilenler cevap verebilirler. Mesel,
snd birla, mn d birla,
izlism almd yoq.
ama berip ni taptim,
misira klsm birimi yoq-u nem?

Bei jingdin alsam toqquz yaaq,
rmide kaptu la yaaq? (Uygur yazsndaki noktalardan bahsediyor)

Bir boumdin tzlgn,
l hrp qoulup.
n yrr aldida
Meydan ara ygrp. (top-t, ve p)
biri dividim ikki ta uruti,
ikki dividim yiraq turuti? (kalpuk dudak)

igiz biln psni
otturisida nem bar? (biln ile sz)

Yukardaki bilmecelerden unu anlamak mmkn ki, Uygur Trklerindeki
bilmeceler edeb ekil bakmndan ok eitlidir. Bunlarda edeb vastalar ustalkla
kullanlmtr. Bundan dolay tarihten gnmze kadar bir ok halk bilimcileri,
folklorun dier trleri gibi bilmecelere de nem vermilerdir.
Dou Trkistanda zellikle 1978den sonra halk bilimcileri bilmeceleri
toplayarak kitap hline getirmilerdir. Ayrca bu konuyla ilgili ok sayda makale
yaymlanmtr.
Kaynaklar
KAGAR, Mahmut, (1983). Trkiy Tillar Divani, III, rmi: in Jiang Helk Neriyati.
RAHMAN, Abdulkerim, (1989). Uygur Folklori Hekkide Beyan, rmi: in Jiang Helk
Neriyati.
SN, Liu, Uygurlarning rp-Aditi, in Jiang Yalargi Dergisi, :9.
ZUNUN, Mehmet, (1981). Uyur Helk Eiz Edebitining Asaliri, rmi: in Jiang Helk
Neriyati.

Trk Destanlarnda Birinci Azdan Szler
Naciye Yldz
Trk destanclk gelenei slup asndan deerlendirildiinde, destanclarn
gerek icraya balarken, gerekse icray tamamlarken baz kalplardan istifade ettii
grlmektedir. Bu balang ve biti kalplar dnda, destanclar, destann eitli
ksmlarnda da mesela atlar veya savalar tasvir ederken, bir kzn gzelliini,
bir delikanlnn yiitliini anlatrken, destann dier kahramanlarn takdim
ederken veya destan corafyasn tantrken de baz kalp ifadelere
bavurmaktadrlar. Daha nce baka bir almamzda (Yldz 2000)
deerlendirdiimiz bu balang ve biti kalplarnn yan sra, baz destanlarda,
destanclarn, halkn ilgisini canl tutabilmek, onlar destann ortamna ekebilmek
amacyla, dorudan dinleyicilere hitaben szler syledikleri de grlmektedir.
Birinci azdan dinleyicilere hitaben sz syleme, olarak adlandrdmz bu
hitaplar, acaba destan geleneimizde bir slup zellii midir? Bunu
deerlendirebilmek, rneklerle mmkn olacandan, bu teblide, Trk
dnyasnn destan rnekleri zerinde durmak suretiyle konuya dikkat ekmeye
altk.
almada ora Batr destannn Dobruca varyantn, Karakalpak Trklerinin
Krk Kz destann, Krgz akn geleneini ve Semetey destann, Bakurtlarn Ural
Batr, Akbuzat, Akhak Kola, Kunr Buga, Kara Yurga, Alpama, Ksek Bey
destanlarn, Alpam destannn ve Tahir ile Zhrenn zbek varyantlarn,
Kambar Batr ile Er Kosay destanlarnn Kazak varyantn, Altay destanlarndan
Kozn-Erke, Er-Samr, Kkin-Erkey destanlarn, Trkmenlerin Mlaym Han ve
Geroglu destanlarn, Krolunun Azerbaycan varyantn deerlendirmeye
altk.
ora Batr Destannn Dobruca Tatar varyantnda ora Batrn ve atnn
tantld giri kalbndan sonra destanc, halka hitaben Mina onday etip men sizge
ora Batrnng masaln aytaym. Aytaym ama, bo bir masal tuwl, gerekten bolp geken
bir misal. Zaten, bolmagan bolsa, aytlmaz edi derler (Mahmut 1988) te ben size
ora Batrn masaln syleyeyim. Syleyeyim ama bu bir masal deil, gerekten
olan bir misal. Zaten, olmam olsa, anlatlmaz idi derler diyerek anlataca
destan hakknda dinleyiciyi bilgilendirir.
Karakalpak halk destan Krk Kzda, Glaym tasvir eden iirden sonra,
destanc u msralar halka hitaben sylemektedir:

TAS 2002
Naciye Yldz

161
Eki ayakl demese, ki ayakl demezsen
Azamattan kkan cawhar nsanolundan kan cevher
Hasl adam demese, Hasl adam demezsen,
Czleri dr, kzi gwhar, Yzleri inci, gzleri gevher,
Dabl curtka taralp n yurda yaylp,
Krgendi etti nwbhr Grenleri etti nevbahar.
(Maksetov 1993: 19)
Bu msralarla, destancnn tasviri daha etkili klmak zere dinleyicileri de
kounun iine ekmeye alt anlalmaktadr.
Aknlar tarafndan sylenen Krgz sanat-nasiyat rlarnda da
Irda dese, rd aytam, Irla dersen r syleyeyim
Ar sanattan birdi aytam. Her sanattan birini syleyeyim,
Attuunu koyup, cn aytam. Atly brakp yayay syleyeyim...
(Bektenov 1993: 78)
eklinde, sze balamadan nce, dinleyiciye hitap etme geleneinin varl
bilinmektedir.
Bilindii gibi Krgz Trklerinde destan icraclarna genel olarak comoku
denmekle birlikte, Manas Destan ve dairelerini icra edenlere, sz konusu olan
destan dairesinden hareketle Manas, Semeteyci ve Seyteki denmektedir.
Krgz Semeteycilerinden Tnbekten derlenen Semetey varyantnda, Tnbek
halka u ekilde seslenmektedir:
Birinci sapta be bar, Birinci safta bei var
Berender uul kz sal. Bahadrlar buna gz atn.
Bir-birden aytp bereyin, Birbir syleyivereyim,
Belgilep baarn taanp al! Belgileyip hepsini tanyn.
(Bektenov 1993:149)
Trk destan geleneinde, msra sonunda yer alan dep, deyt, tip, depti fiili,
Bakurt Halk Destan Ural Batrn 1910 ylnda Irmbur (Orenburg) vilyetine
bal tkul ilesinin dris kynden olan Gabit Sesenden, Muhammeta
Burangulov tarafndan derlenen varyantnda, ti eklinde, yani destanc
tarafndan ikinci ahsa hitaben kullanlmaktadr. Ayn hitap ekli, Bakurtlarn
Akbuzat, Akhak Kola, Kunr Buga, Kara Yurga, Alpama, Ksek Bey (Ergun-
brahimov 2000) destanlarnda da aynen yer almaktadr. Destanlarda tip
kullanm ile ti kullanm bir arada bulunmaktadr. Bunun yan sra Akhak Kola
Destannda, niin dersen (Ergun-brahimov 2000: 185) hitabyla, yine
destancnn, dinleyiciye seslenii sz konusudur. Ksek Bey Destannda ise,
Bez kilyek Babsaq batr xwlen Biz gelelim Babsak Batrn ahvaline
Btn qzq gmne talap torop Dier ilgin hikyeyi brakp
....
Yegettr, bl donyaa aldanmaz, Yiitler bu dnyaya aldanmayn,
Yaq qlp ktyem, tip, qandanmagz, yi yapp bekleyeyim diye, kanmayn,
Tapqan mal az bulhn-xll bulhn, Bulduunuz malnz az olsun hell olsun,
Qzp, xaram mal menn maldanmaz Hrslanp haram mal ile mallanmayn
(Ergun-brahimov 2000: 227, 305-306)
msralar ile destanc, ilk rnekte dinleyicinin ilgisini destana yneltirken ikinci
rnekte, destandan yola kp dinleyicilere nasihatte bulunmaktadr.
zbek Trklerinin Alpam Destannda imdi sz ....den iitin (Yoldaolu
2000: 256) eklindeki geileri salayan kalp ifadelerle birlikte, ayn destanda,
destancnn ikinci ahs veya ahslara dorudan hitap olmadan verdii nceleri
Ultantazn annesine Badam cariye derler idi, imdi Badam valide diyorlar (Yoldaolu
2000: 443) eklinde bir bilgi cmlesi de ayn slubun bir paras olarak
deerlendirilebilir kanaatindeyiz.
Ayn destanda yer alan,
Fazl air eyter bilgenlerini.
Bu szlerning biri yalgan biri n,
Vakti hulik bilen tsin krgen kn,
Esleb-sebleb eytgen szim boldi ul.
Hay deseng, kelesi szning makuli,
air boler biling adem fakr
uytib eda boldi gepning ahr
Fazl air syler bildiklerini
Bu szlerin biri yalan, biri gerek
Ho vakit ile gesin grdn gn
yle byle sylediim szm bu.
Hay dersen gelir szn makl
air olur bilin insanolunun fakiri,
Byle tamam oldu szn ahiri.
(Yoldaolu 2000: 490-491)

msralarnda da, dinleyicilere destan ile ilgili yorumu aktarma, iyi dileklerde
bulunma ve destancnn hayat grn yanstma gibi unsurlarn yer ald
grlmektedir.
Tahir ve Zhrenin zbek varyantnda, Endi Karacan padanin gordasiden habar
alaylk
1
imdi Karacan padiahn ordasndan haber alalm, eklinde dinleyiciyi
destann farkl bir mekanna gtrmek zere sylenmi ifadeler yer almaktadr.
Kazak destanlarndan Kambar Batrda,
Syle deni bizderge, Syle dediniz bizlere
Ne syleyi sizderge? Ne syleyeyim sizlere
(Aa 2002: 203)
eklinde, dinleyiciye anlataca destan konusunda danma yolunda ak bir hitap
sz konusudur.
Kazak destanlarndan Er Kosayda da benzer bir hitap sz konusudur:
Destanc
Alde tirik, alde ras Biraz yalan biraz gerek

1
Destanc: Rahmetulla Yusuf olu, derleyen: Muhammadnadir Sayidov.
Naciye Yldz

163
Men cok edim kasnda Ben yok idim yannda
(Aa 2002: 245)
diyerek, Koayn atnn vgsn yaptktan sonra, bu vg ile ilgili kanaatini
dinleyicilere bildirir. Ayn destanda,
Endigi szdi Karamannan estiiz imdi sz Karamandan iitiniz
(Aa 2002: 247)
Cynalp kelgen, halkm ay, Toplanp gelen halkm ey,
Az aytt dep crmeder, Az sz syledi demeyiniz
Bold tamam, ay oslay Oldu tamam bylece
(Aa 2002: 250)
eklindeki hitaplar da konumuzla ilgili olan hitaplardandr.
Altay destanlarndan Kozn-Erkein, giri kalbnda,
Oturgan ulus tdagar Oturan insanlar dinleyin
Ono beri suu akt Oradan buraya su akt
On ye dp kald On nesil geip kald
Ciit baatrd crmin aydayn, Yiit bahadrn hayatn anlataym
Cak-camann jeger. yiyi kty dnn
mdep bogo kojodayn Olan biteni kojon olarak syleyeyim
(Dilek 2002: 252)
diyerek kay, dinleyicilerin dikkatini kendisi ve destan zerine toplamaya alr.
Yine Altay Trklerinin destanlarndan olan Er-Samrda, dinleyiciye hitaben
sylenen szler, biti kalbnda yer almaktadr:
rgim meni kska dep Destanm benim ksa diye
rktbgr, ugala Nazlanmayn, dinleyin.
(Dilek 2002: 252)
Kkin-Erkey destannda da
Ukkanm mnda bojod Duyduklarm burada bitti,
Ulustar mege tarnbagar nsanlar bana darlmayn.
Caragan cak rk bolzo Eer bu destan beendiyseniz
Cayna undbay aydap criger. mrnzn sonuna kadar anlatn.
Carabagan rk bolzo Eer bu destan beenmediyseniz
Cetpezi nede aytp beriger Eksii neyse syleyiverin
(Dilek 2002: 199)
eklindeki, gelenee bavuru ve performans yalanlama eklinde tanmlanan
szler, destann sonunda yer almaktadr.
Trkmen destanlarndan Mlaym Handa, Habar kimden al, Mlaym
Handan (Kseyev-amradov 1995: 86), Geroglunda,Hayr, yagi ol vagtda habar
kimden al? (Geroglu 1989: 95) eklindeki zel formller ile, Krolunun
Azerbaycan varyantnda ndi eit, sene kimden danm. (Tahmasib 1949: 234) ve
ndi sene haradan deyim, neden deyim, Koroglunun cavan vahtlarndan deyim
(Tahmasib 1949: 334) eklindeki zel formller, ayn slup zelliklerini
yanstmaktadr.
Sonu
Orhun Abidelerinden Kltigin Antnda, ... Sabmn tketi eidgil. Ulayu ini
yignm oglanm biriki oguum budunum biriye adpt begler yrya tarkat buyruk begler
Otuz Tatar...Tokuz Oguz begleri budun bu sabmn edgti eid katgd tngla (Ergin
????: 2) eklinde ilk yazl rneklerine rastladmz hitap slubu, Dede Korkut
Boylarnda, Hanm hey hitabyla srdrlrken, bir rnei lm vakt
geldginde aru imandan ayrmasun, a sakall baba yiri umag olsun, a prekl ana
yiri behit olsun, Kadir seni namerde muhtac itmesn, a alnuda bi kelime dua klduk,
kabul olsun, amin amin diyenler didar grsn, ydursun dridrsn gnahunuz
Muhammed Mustafaya balasun hanum hey (Ergin 1986: 129) eklindeki alk
metni olan hitaplarla bedi adan mkemmel seviyelere ulamtr. Bu hitaplarn
gerek Semetey, Kooy Han, Er-Samr, Alpam, Krk Kz, Ural Batr, Kambar Batr,
Kozn-Erke, Kkin-Erkey gibi kahramanlk destanlarnda, gerek hikyeleme
zellii gsteren Krolu ve Mlaym Han gibi destan-hikyelerde, gerek Tahir
ile Zhre gibi, Anadoluda halk hikyesi formatnda tespit ettiimiz metinlerde
yer almas, gelenek iinde icrac ile dinleyici arasnda bir diyaloun gerekletiini
gstermektedir.
Bugn, byk lde, ada Trklk Bilimi aratrmalarnda, hangi sebeple
olursa olsun, 19. yzylda ve 20. yzyl balarnda bu topraklarda alan
aratrmalarnda bulunan bilim adamlarnn derledii, bizim bugn dahi hacmine
ulaamadmz metinlere dayandmz bir gerektir. O dnemlerin kstl
imknlar ile yaplm olan bu byk hacimli derlemelerde, zellikle destann
akn bozmamak iin veya yaym srasnda destanla dorudan ilgili olarak
grlmeyip kartlan blmler bulunmas muhtemeldir. Bu grmz,
dinlediimiz destan icralarnda yukarda verdiimiz trden diyalog rneklerinin
icrac ile dinleyiciler arasnda getiine ahit olmamz da desteklemektedir.
Sonu olarak, u kanaatteyiz ki, derlemeler, sadece yazl metin olarak dikkate
alndnda, byk lde dondurularak kalm dil ve edebiyat malzemesi
olabilmektedir. Oysa bunlar, yzyllardan szlerek gelen bir gelenein
rnleridir; canl ve sosyaldir. Gnmzn sesli ve grntl derleme yapabilme
imknlar ile, gemi dnemlerin kstl imknlar ile yaplan derlemelerden ok
daha ileriye gidebilmemiz mmkn deil, gereklidir. Bu sebeple, henz
derlenebilecek metinler bulunurken, bunlarn dinleyici-mekan-zaman btnl
iinde kaydedilmesi; folklorun yaayan bir sosyal kurum olduunun
deerlendirmelerde gzden uzak tutulmamas; deerlendirmelerin contexti ve
icra geleneini dikkate alarak yaplmas; imdiye kadar yaygn olarak bilinen ve
Naciye Yldz

165
uygulanan metotlarn yan sra, levsel zmleme Metotlar, Szl
Kompozisyon Teorisi, Metin-Balam-Szeldoku Aratrma Modeli gibi daha
yeni metotlarn
2
denenmesi, ada Trklk aratrmalarnda yeni verilere
ulamak ve eldekini daha gvenilir ekilde deerlendirmek asndan nemlidir.
Kaynaklar
AA, M., (2002). Kazak Trklerinin Destanlar ve Destanclk Gelenei, Konya: Kmen Yaynlar.
BEKTENOV, Z., T. BAYCYEV, (1993). Krgz Adabiyat, Bikek: Mektep Neriyat.
DLEK, brahim (2002). Altay Destanlar I, Ankara:TDK Yayn.
ERGN, Muharrem, Orhun Abideleri, 21. Bask, stanbul: Boazii Yaynlar.
---, (1986). Dede Korkut Kitab, stanbul: Ebru Yaynlar.
ERGUN, Metin, Gaynislam BRAHMOV, (Der.), (2000). Bakurt Halk Destanlar, Ankara:
Trksoy Yay.
Geroglu, (1989), Moskova.
KSYEV, M., B. AMIRADOV, O. YAZIMOV, N. ARIYEV, (Der.), (1995). Trkmen Edebiyat,
Agabat: Magarf Yaym.
MAHMUT, .E, N. MAHMUT, (1988). Boz Cigit ora Batr, Bucureti: Kriterion Kitap yi.
MAKSETOV, Kabl, (Der.), (1993), Krk Kz Karakalpak Halk Dstan, Karakalpakistan Basmas,
Nukus.
TAHMASB, M., (Der.), (1949). Krolu, Bak.
YILDIZ, Naciye, (2000). Trk Destanlarnda Balang Kalplar, Drdnc Uluslar Aras
Trk Dili Kurultay, Trk Dil Kurumu, zmir, 24 Eyll-02 Ekim 2000.
YOLDAOLU, Fazl, (Der.), (2000). Alpam Destan, (Trkiye Trkesine Aktaranlar: Aysu
M

EK CANPOLAT, Aynur Z), Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yay.

2
Bu metotlar hakknda geni bilgi iin bkz. OBANOLU, zkul (1999), Halkbilimi Kuramlar ve
Aratrma Yntemleri Tarihine Giri, Ankara: Aka Yayn.

Hakas Trklerinde Kod Kaydrm
Glsm KLL
ok dilliliin sonucu olarak ortaya kan kod ya da dzenek kaydrm iki dilin
alternasyonu (Valds 1982: 209) tek sylem, tmce ya da kurucu iinde iki dilin
kullanlmas (Poplack 1980: 583) ya da baskn ve temel bir kodun kullanlmas
srasnda konuucunun ara sra ikinci bir kodu kullanmas (Appel&Muysken
1987: 118) ya da iki dil bilgisi sistemine ya da alt sistemine ait olan konuma
kalplarnn ayn sylem ierisinde yanyana sralanmas (Gumpers 1982: 59)
eklinde tarif edilebilmektedir. Bizim bu almamzda, Hakas Trkesi temel
kod, ounluk dili olan Rusa ise, kendisine kaydrma yaplan ya da
kendisinden dn alnan kod durumundadr.
Hakasyadaki dil durumu genel olarak incelendiinde, iki dilli Hakaslarda
grlen Hakasa-Rusa kod kaydrmnn gerekletii artlar daha iyi
anlalabilir. ok ynl bir olgu olan dil durumunu tasvir eden ayrc zellik ve
bunlarn tipleri Rus sosyolinguist Nina Mekovskaya tarafndan 8 maddede ele
alnmtr (Mekovskaya, 1996: 101-102). Biz de hiyerarik bir anlam iermeyen bu
sekiz maddeyle Hakasyadaki dil durumunu tasvir etmeye alacaz:
Dil durumunu tarif eden tipolojik iaret
ve sosyolinguistik anlam
Tiplerin kartl
1. Dil durumunu oluturan dil
oluumlarnn says (Dilin kendi
iindeki eitlenmesinin derecesi)
a. Tek unsurlu
b. ok unsurlu
Hakasyadaki durum: ok unsurludur. Hakasa, konuan saysnn azlna karn
kendi inde diyalekt eitliliini korumakta ve drt diyalekt alanna blnm
bulunmaktadr: Sagay, or, Kzl ve Ka.
2. Dil durumunu oluturan etnik dil
oluumlarnn says
a. ok unsurlu tek dillilik
b. ok unsurlu ikidillilik.
Hakasyadaki durum: ok unsurlu iki dillilik sz konusudur. Hakaslarn
konutuu Hakasa, Ruslarn ve dier milletlerin kulland Rusa yannda daha
snrl olarak uvalarn konutuu uvaa ve Almanlarn konutuu Almanca
sz konusudur. Az sayda da Hakasa oknuan Alman ve Rus aileleri vardr.
3. Her dili konuan nfusun genel nfus
iindeki yzdesi (Dil durumunu
a. Demografik bakmdan eit
dil durumu
TAS 2002
Glsm Killi
167
oluturan dillerin nisp demografik
gc)
b. Demografik bakmdan
eitliin olmad dil durumu
Hakasyadaki durum: Hakasyadaki dil durumunu oluturan etnik gruplar
arasnda demografik bakmdan eitlik yoktur. 1989 yl saymlarna gre,
Hakasyann nfusu 566 861 kiidir. Bunun 450 430unu Ruslar oluturur. Hakaslar
ise 62 859 kiidir. 18553 Hakas da Hakasya dnda yaamaktadr. Bu genel Hakas
nfusunun %22sidir. Ayrca Hakasyada 11 250 Alman, 4721 Tatar, 3947 Beyaz
Rus, 3166 Mordva ve 3433 uva yaamaktadr. Hakaslar dnda belirli blgelerde
youn olarak yaayan nfus, Alman ve uvalardr. Hakasyada yaayan uva
ve zellikle Almanlar kendi ana dilleri dnda Rusaya ve Hakasaya da iyi
derecede hakimdirler (Anjiganova, Subrakova 1992: 44).
4. Dil durumunu oluturan her bir dilin
sahip olduu komunikatif fonksiyonun
says (Dil durumunu oluturan dillerin
nisb komunikatif gc)
a. Dengelenmi (komuni-katif
bakmdan eit) dil durumu
b. Dengelenmemi (komuni-
katif bakmdan eit olmayan)
dil durumu
Hakasyadaki durum: Hakasyadaki dil durumunu tekil eden etnik gruplarn
dilleri arasnda komunikatif bakmdan da bir eitlik sz konusu deildir. Bugn
toplumsal, politik ve gnlk alma dili genellikle Rusadr. Hakasa eitim
alannda da sadece baz mill okullarda ve fakltelerin ilgili blmlerinde
okutulmaktadr. Toplu iletiim, ulam, alm-satm vb. gibi gnlk hayatn iinde
yer alan alanlarda Rusa kullanlmaktadr. Hakas dil evresi sadece Hakaslarn
youn olarak yaad kylerde korunmutur. Hakaslarn % 89u Rusaya iyi
derecede hakimdir. Hakaslarn %24 ana dilini bilmemektedir. Yine 1989
verilerine gre, Hakaslarn ancak %43 gnlk hayatta Hakasay
kullanmaktadr. %24 ise, hem Rusa hem de Hakasay gnlk hayatta
kullanmaktadr. Hakas nfusun %9u Rusay daha dk seviyede bilmektedir,
%2si ise, hi bilmemektedir. Bugn, bu oranlarn Rusann lehine olarak deimi
olduu ngrlebilir. Bugn, byk kyler ve ehirlerde Hakasa hemen hemen
hi kullanlmamaktadr. Byk kyler ve ehirlerde i ortamnda Hakaslarn
sadece %2,3 kendi arasnda Hakasa konumaktadr. Genellikle yakn arkada
evresiyle Hakasa konuanlarn oran %3,1dir. Genel olarak Hakaslarn ancak
%2,1i ana dilinde gazete okuyabilmektedir (Anjiganova, Subrakova 1992: 44;
Krivonogov 1997: 80-84).
5. Dillerin hukuk durumu (Dillerin
karlkl ilikisini devletin ne ekilde
kurallara balad)
a. zde hukuk durum
b. Farkl hukuk durumu
Hakasyadaki durum: 1990 Nisannda kabul edilen Sovyet Cumhuriyetlerinin
Rus Sosyalist Federasyonunun Halklarnn Dilleri Hakkndaki Yasa Rusya
Federayonu iinde yaayan btn halklarn dillerinin kullanm ve geliimi iin
gerekli hukuk garantiyi iermektedir. Ayrca, Hakas Cumhuriyeti Anayasasnn
69. maddesi uyarnca Hakas Cumhuriyetinin devlet dilleri Hakasa ve Rusa
olarak kabul edilmitir. Hakasya topraklarnda yaayan btn topluluklarn
dillerinin korunmas, aratrlmas ve gelitirilmesi iin gerekli artlarn salanmas
haklar da garanti altna alnmtr. Anayasaya gre, Hakasa ve Rusa zde bir
hukuk duruma sahip imi gibi grnse de Hakasann devlet dili olarak
kullanmna ilikin bir gelenek olumam olduundan Hakasann devlet dili
olma fonksiyonunun ancak yazda kald sylenebilir. Ancak, son yllarda
Hakasann korunmas, kullanm ve sosyal statsnn ykseltilmesi almalar
srmektedir.
6. Dil durumunu oluturan dillerin
genetik yaknlk derecesi
a. Dillerin yakn akraba olduu
iki dillilik durumu
b. Dillerin yakn akraba
olmad iki dillilik durumu
c. Dillerin akraba olmad iki
dillilik durumu
Hakasyadaki durum: Hakasyada dillerin akraba olmad bir iki dillilik sz
konusudur.
7. Sz konusu dil durumunda prestijli
olann etnik kkeni, yerel dil olup
olmad (Dil yerli nfusunun bir
ksmnn ana dili midir, yoksa dardan
m gelmitir)
a. Yerel dillerden biri olduu
durum (endoglossia)
b. Dardan geldii durum
(ekzoglassia)
c. Kark dil durumu (endo-
ekzoglassia)
Hakasyadaki durum: Kark dil durumu sz konusudur. Hakasyada resm dil
Hakasa ve Rusadr. Hakasa Hakasyann yerli halknn dili iken, Rusa
dardan gelmitir.
8. Topluluun var olan dillere kar tavr,
verdii deer: eit veya farkl.
a. Mevcut dillerin prestij
bakmndan farkl bir kartlk
iinde bulunduu diglossia
d
1

1
Diglossia iin szlklerde iki anlam verilmitir: 1: belli bir alanda iki dilin bulunmas
olgusu; 2. lkede yaz dilinin iki deikesinin bulunmas olgusu. 1de iki ayr dil dizgesinin,
2de ise, bir dizge iinde iki ayr deikenin (st ve alt deike) olmas durumu sz konusudur.
Glsm Killi
169
durumu
1

b. Diglossia durumunun
mevcut olmad ikidillilik.
Hakasyadaki durum: Diglossia durumunun mevcut olmad iki dillilik durumu
sz konusudur. Hakasyada Rusa, geer dil (lingua Franca) durumundadr ve
gnlk hayatta da yaygn olarak kullanlmaktadr. Ancak eitim dilinin Rusa
olmas ve neredeyse tm yaynlarn Rus dili ile yaplmas Hakasyada Rusay
daha prestijli bir konuma getirmektedir.
ki dilin ilikisi, bu dilleri konuan bireylerin dil bakmndan birbirini
etkilemesi eklinde gereklemektedir. Farkl dillere sahip nfuslarn uzun ve
youn ilikisi srasnda konuanlarn byk bir ksm komu topluluun dilini az
ya da ok oranda bilir durum gelmekte ve bylece, dillerin ilikisi bir ksm
konuanlarn bireysel ikidillilii vastasyla gereklemi olmaktadr.
1930lu yllara kadar Rus ve Hakaslarn Hakasyadaki yaylmnda
deiiklikler ortaya kmtr. Ruslar, zellikle bu dnemde eskiden sadece
Hakaslarn yaad blgelere dalmaya balamlardr. Bylece iki toplum
arasndaki balantnn artmas, Rusann daha hzl benimsenmesi srecini
getirmitir. nceleri ilk okul daha sonra orta okullarda Rusa zorunlu ders olarak
okutulmaya balanmtr. Bu dnemde mill okullarda Rusaya ayrlan ders saati
dier derslere oranla daha fazla olmutur. 20. yz ylda gazete, radyo, televizyon
gibi toplumsal iletiim aralarnn, sinema gibi kitlelere ulaabilen sanat dallarnn
gelimesiyle Hakaslar arasnda iki dillilik daha yaygn bir duruma gelmitir.
Grld gibi Hakasyada youn bir Hakas Rus dil ilikisi sz konusudur.
Bireysel olarak iki dillilik, bireyin iki dile de hakim olma dzeyine bal olarak
simetrik (birey her iki dili de eit dzeyde bilir) veya asimetrik (birey dillerden
birini tekine gre daha iyi bilir) olabilir.
ki dilli bireyin konuma eyleminde iki dili kullanm ekline gre de zerk ve
kark iki dillilikten sz edilebilir. zerk iki dillilikte, iki dilli birey, sadece o an
kulland dil sisteminin imknlarndan faydalanarak konuur. Kark iki
dillilikte ise, kii daha az bildii dilde konuurken daha iyi bildii dilin
imknlarndan faydalanr:

Mekovskayada ise, dengesiz ikidillilik durumunun zel bir ekli olarak tanmlanmtr. Bu tip
ikidilliliin zellikleri yledir: 1. Dillerin birin gnlk hayat dndaki alanlarda (yani st
deike olarak), dierinin ise, sadece gnlk hayatta ve belirli yazl trlerde kullanm; 2.
Yksek dilin dil topluluunun gznde daha prestijli bir yere sahip olmas; 3. Prestijli olan dilin
milletler st zellik tamas (Bu prestijli dil dil topluluunu oluturan sosyal gruplar ya da
milletlerin hi birinin ana dili deildir); 4. Prestijli olan dile hkim olmann yapay bir karakter
tamas (Gnlk hayatta kullanlmad iin, bu dil doal yollarla renilemez )

Bireyin ikinci dildeki dil aktivitesini gelitirmesi ile (mesel, o dili birinci dil
olarak kullananlarla ilikisinin artmas vb. sebeplerle), iki dillinin ikinci dildeki
bilgisi artar. Kark bir ekilde devam eden iki dillilik durumunda iki dilli birey
ikinci dilde konuurken birinci dilin imknlarndan faydalanabilir. Neticede
giderek iki dilli birey iin her iki dil de eit duruma gelmeye balar, ikinci dilde
neredeyse birinci dilde olduu kadar rahat konuur. Neticede eitli sebeplerle,
rnein, konuana sylemek istedii durumu daha iyi ifade ediyormu gibi
geldii iin, ya da karsndaki iin daha anlalr olacan dndnden ya da
sebepsiz olarak (nk artk her iki dilde iki dilli bireyin beyninde birbirine girmi
durumdadr) birinci dilde konuurken de ikinci dilin zelliklerinden
faydalanmaya balar. Bu kark ve simetrik ok dillilik durumu da daha az ya da
daha ok ileri bir durumu gsterebilir.

DL1 DL2 DL1 DL2
KONUMA1 KONUMA2 KONUMA1 KONUMA2
DL 1 DL2 DL 1+2
KONUMA 1 KONUMA 2 KONUMA1+2

Genellikle dengeli ok dillilik durumu ok nadir olarak ortaya kan bir
durumdur. Dengeli ok dillilik durumu ancak, sz konusu topluluun yelerinin
ounun her iki dile de tamamyla hakim olmalar, her iki dili de her konuma
durumunda kolayca kullanabilmeleri ve bir dilden bir dile her iki dilin sistemini
birbirine kartrmadan kolayca gei yapabilmeleri durumunda sz konusu
olabilir. Ancak genellikle insanlarn her iki dile de mkemmelen hkim olmalar
mmkn deildir (Mekovskaya 1996: 104).
Daha nce de belirttiimiz gibi, nfusun yaklak %80ini Ruslarn
oluturduu Hakasyada Hakas nfusun %24 ana dilini hi bilmemektedir.
Glsm Killi
171
Ruslarla Hakaslarn birlikte yaad yerlerde dil durumu farkllk
gstermektedir. Hakaslarla Ruslarn aa yukar ayn sayda yaad kylerde
Hakaslarn %43 genel konuma dili olarak Hakasay kullanrken %24 her iki
dili de, geriye kalanlar ise, kendi dillerini bilmekle birlikte sadece Rusay
kullanmaktadrlar. Tm Hakasyada Rusay daha zayf bilen Hakaslarn oran
%9dur. Hi bilmeyenler ise sadece %2dir. Ancak bu oranlarn bugn daha da
azald ngrlebilir. Byk kyler ve ehirlerde Hakasa hemen hemen hi
kullanlmamaktadr. (Anjiganova, Subrakova, 1992: 46). Bu durumda Hakaslarn
youn olduu kk kylerde Hakaslar iin ana dilleri birinci dil durumunda
iken, etnik snrn kenarlarndaki byk ky ve ehirlerde yaayan Hakaslarda
Rusa birinci dil durumundadr.
Nfus bakmndan kark olan ky ve ehirlerde Rusa daha sk
kullanlmaktadr. Ayrca nfus genletike Rusa kullanm oran da o derece
sklamaktadr. Ayrca iki dilli Hakaslar, baka bir kyden vb. gelen insanlarla ve
ehirlilerle de genellikle Rusa konumay tercih etmektedirler (Krivonogov 1997:
77-80).
Bugn eitli sebeplerden dolay Hakaslarn bir ksm iki dillilikten tek Rus
dillilie gemitir. 19. yzyln sonlarna doru Rus dilli Hakaslarn oran % 12
iken, 1926da %12,2, 1959da %14, 1970da %16,2, 1979da %19,1dir (Krivonogov
1997: 76). Bu oranlar ehirleme oranna bal olarak rayonlara gre de
farkllamaktadr. kidillilik de Hakaslar arasnda yllara gre hzla
yaygnlamtr. eitli ya gruplarnda da bu oranlar farkldr. 1970 ylnda
nfusun anadili olarak Hakasay sayan %67,9u ikinci dil olarak Rusay rahat bir
ekilde kullanmaktaydlar. Bu oran 1979da %71,8, 1989da %72,4 olmutur. ki
dillilik oran genlerde yallara oranla daha fazladr. Sadece 11 yana kadar olan
grupta Rusay zayf olarak bilenlerin says fazladr. ocuklar genellikle Rusay
okul sralarnda renmektedirler. Ancak, son yllarda ocuklarn Rusay
renmesi okula balayana kadar gereklemektedir.
Tm bu artlar gz nnde tutulduunda bugn Hakas Trkesini konuan
nfusun ounun Rusaya da iyi derecede hkim olduu sylenebilir. Bu
durumda, Hakas Trkesini konuma dzeyinde bilen ve kullanan nfusun
byk ounluu iin simetrik ve kark iki dillilikten sz edilebilir.

Dil:
Rusa Hakasa
Dil:
Rusa +Hakasa
Konuma:
Rusa Hakasa
Konuma:
Rusa +Hakasa

ok dilliliin sonucu olarak ortaya kan kod ya da dzenek kaydrm durumu
simetrik ve kark Hakasa ve Rusa dilbilgisine sahip iki dilli Hakaslarn
zellikle bir grup ii iletiim tarz olarak kullandklar bir durumu yaratmtr.
Ancak, Rusa dil bilgisi nispeten zayf olanlarda da, yani asimetrik ok dillilerde
de kod kaydrmna daha nadir olmakla birlikte rastlanmaktadr. Kod kaydrm,
katlmclar, konu, ortam gibi deikenlere baldr. Kod kaydrmna konuan,
sylemek istedii durumu daha iyi ifade ediyormu gibi geldii iin ya da
karsndaki iin daha anlalr olacan dndnden veya da o anda
kullanlan dildeki bir kavrama karlk bulunamad, o karln eksikliinin
duyulduu ya da kavramn tam olarak aklanamad durumlarda
bavurabilmektdir.
Bu incelemede Hakaslarda kod kaydrmnn tespiti iin kullanlan malzeme,
1999 ylnda Hakasyann eitli kylerinde kaydedilmitir. Deneklerin hepsi de
Hakas Trkesinin konuulduu, Hakas etnik snrlarnn ilerinde yaayan
kiilerdir. Malzemenin toplanmasnda kaynak kiilere sorular Hakas Trkesinde
yneltilmitir. Denekler 50 ve zeri ya grubundandr. Bu kiiler Hakas etnik
evresi iinde yaamaktadrlar ve kendi aralarnda konuurken ve gnlk
aktivitelerinde Hakasa konumaktadrlar. Bu kiiler Rusay ilk ve ortaokul
dnda genellikle gnlk hayat iinde, toplumsal iletiim aralar vastasyla vb.
renmilerdir ve genellikle Rusaya da iyi derecede hakimdirler. Bununla
birlikte deneklerin baz zel durumlar (eitim, evre deiiklii, yabanc ile evlilik
vb.) kod kaydrmnn trn ve younluunu etkilemektedir. Genellikle yksek
eitim grmemi olan ve bulunduklar Hakas etnik evresinden pek uzak
olmayan kaynak kiiler ska nlem, alnt, kimi deyimsel anlatmlar dzeyindeki
kod kaydrmna ba vururken, renim seviyesi yksek olanlarda, kod
kayrmnn younluk derecesi fazla olduu gibi, Rus etnik evresi iinde daha
uzun sre kalm olan, ya da yabanc ile evlilik yapanlarda kod kaydrm daha
ok cmle ve cmlecikler snrnda ortaya kmaktadr. Yani cmle bir dilde,
dieri, teki ikinci dilde her iki dilin de kurallar korunarak oluturmaktadr.
ki dilli Hakas deneklerde tespit edilebilen kod kaydrm tipleri yledir:
1. Rusaya ait elerin Hakasa iine bir btn olarak aktarld kod
kaydrm tr: Bu, iki dilli Hakaslarda en sk karlalan kod kaydrm trdr:
Rusa, nlem, edat, ya da baka yaln ve ekimli haldeki kelimeler yannda,
Rusaya ait unsurlarn btn yapsal zellikleri ile kopyaland durumlar sz
konusudur:
a. Rusadaki bir ksm ilgeler ( , , , , , ,
, vb.):
ite
Glsm Killi
173
|vot _o>d dctz (04)
[te, ne yaparsn]
|vot yd ktct to1
(07)
[te, ayakkablar yok]
de, da, dahi
|mn to c u1otd u1u1
odom (02)
[Ben de onlara sayg gsteriyordum]
hatt
|do c vot ob1o_t _ostc1ct (09)
[Hatt ite, patatesi skyorlar]
bylece
|tok d tuttom (03)
[bylece, byle yaadm]
, sadece, ancak
|nmc tt1ctnzc tont1c: tont1c t dc ot doto to
1 u1oto1 to1ko _o1os nndc dc o1bo1t Iso ozo
nmc t 1bnt (07)
[ey yapyorlar ya, alyorlar, alyorlar ve hi maa verilmiyor (lit.yok onlara).
Sadece ekmek bir ka tane alyor, o kadar, baka bir ey verilmiyor]
de, da (pekitirme fonksiyonlu ilge)
|mcg to nodoc1 o (05)
[Ben de bkmtm]
sanki, gibi
|1u bo> o1zot otm vtod mn tuonmo ty 02)
[Hangi kye gidersem gideyim, benim akrabam gibiler]
|vtod kok govstct 1c t 1(07)
[Sanki Yehovaclar gibi]
b. Rusadaki bir ksm balalar (, , , , , , ,
, , ):
ve
|tos to1 otmodo _odo to_s u11ot k1t tos
to1 d oto stb s (07)
[ yok ve askerden nasl iyi oullar geliyor ve i yok ve byle iki iiyoruz]

veya
|_o>do k1gzct _o>d ott oto_tzct tmt_oozot km
dc svet1ono 1 km dc vonovno ot_o munmo1 d o1dto o
tt (07)
[Nereden geldiniz ve nasl at stnde gidecektiniz mrhayaya, Svetlana ya da
vanovna diye biri ata binip byle aa gidiyor]
|on o>tonno t tcb s syttc 1 _oo_to(08)
[Onu ayranla yiyoruz, st ile ya da kaymakla]
fakat
|k1gn no otemu o1 ssct k1gn(05)
[Geldi, fakat neden o bize geldi?]
bylece, ite byle
|tt o1tndo 1o tunon u1 tok to u1 os_ndo_ kn _oto
ktgn(03)
[Sadece yer altnda alt o. te byle, o azck gn yz grd.]
kh... kh...
|mn soom notmct t dc mononmnd udtbnd to
ttokttdo to monodo (07)
[Benim Saam mesel, hi durmuyor, oturmuyor, kh traktrde, kh arabada]
yoksa
|mn t m o to _o>d ygtcd bo1otd_s s s 1ctd _ozo
stvo tutozo (06)
[Ben diyorum, yoksa nasl okuturduk sizi, hayvanclk yapmasak]
buna karlk
|no zo to u1stn stc moot mo_toe1ct otstot to
d to> tonstot tuon tonnot to t1sto _und_t
ot(07)
[Buna karlk yardmlama bizde iyi, Ruslar byle btn tandklarn, akrabalarn,
komular hepsinin toplanmasn vyorlar]
nk
|kPttem ots k z t sontm u ots k z otomuto ond
o kuznetsoItot ot u1ot (07)
[Bakyorum, Rus diye dnyorum, bu Rus. nk orada galiba Kuznetsovlar
var]

Glsm Killi
175
diye
|kstcntm to o1o1otmo s ot bu1ttsn ondo ygtcnctg
t (06)
[Urayorum, ocuklarma yiyecek olsun diye, orada okumalar iin]
ki
|no zo to u1stn stc moot mo_toe1ct otstot to
d to> tonstot tuon tonnot to t1sto _und_tot (
07)
[Buna karlk yardmlama bizde iyi, Ruslar byle btn tandklarn, akrabalarn,
komular hepsinin toplanmasn vyorlar]
c. Bir ksm Rusa ara szckler (, , ,
vb.)
dorusu
|setg> tovdo o_o o1bo1t, o1o ygtctt zc(03)
[Sergey dorusu para alyor ocuk okutuyor ya ]
aksine
|u1ot t dc nmc y1cbnt1ct nobotot u1 oko>nkt
k z z b1no d bo1 _und_totno doustm omnot` u1
ot t y1c tytte (07)
[Onlar yiyecek datmyorlar, aksine o rahmetlinin akrabas krep yapp,
komularna, mesel annz deyip datyor]
neyse ki
|_otoo to gosudotstvcnno> ckzomcnnct t b skm(07)
[Neyse ki devlet snavlarn verdim]
tabi ki
|ttc nmc tu1 no dctg tsc ot koncno no tnt
1ct(07)
[Yapacak ey yok. Fakat, yapmaya niyetlenilirse, var tabi ki, fakat yapmyorlar]
d. Bir takm Rusa zarflar (, , , , , ,
, , , , , vb.)
artk
|vtcmo tost mn uc ko1o tyt s__om 02)
[Byme a, ben artk okula gitmeye baladm]
|sono u c voc cnso otbs_on(09)
[Sonra artk tamamyla emekliye ayrld]
hi
|voc otbond u1 ondot
(04)
[Hi gitmiyor o oraya]
genel olarak
|vo m mndcg 1c tostotdo ton tytgm 09)
[Genel olarak sadece byle ilerde altm]
tamamen
|om voIsc o1 otozndo tyt sod z b stb s(07)
[imdi tamamen kyn iinde gezip, satp iiyoruz]
bsbtn, hepten, hi
|o mn soIscm ngtomotn> soIscm(01)
[Ben ise, hi okur-yazar deilim, hi]
hemen
|k1gndo_ mn stazu ko1odo tonom(03)
[Gelir gelmez ben hemen okulda altm]
genellikle
|otstot obtno b1no d bo1 _und_totndo tyt t
o b1no y1c tyttc (07)
[Ruslar genellikle aktma yapp komularn gezip btn krep datyor ]
tam, tam da
|mn 1 u1bom Ik1u tat` 1o u1bs_om s tct kok toz tu
_tontzct o ostozn ktbcm, noto1ozn ktbcm (07)
[Ben anlayamadm, atm ki tam da siz konuuyorsunuz, ban ise grmedim,
ban grmedim]
neden
|k1gn no otemu o1 ssct k1gn(05)
[Geldi, fakat neden o bize geldi?]
gerekten
| st de>stvtc1no togtommo to1(07)
[Bizim gerekten programmz yok]
zellikle
|no, o1do ton ot tuttot, osobenno tobot1ct(07)
[te, kydeki halk zor artlarda yayor, zellikle iiler]
Glsm Killi
177
sakin, rahat
|mcg soko>no d(04)
[Byle rahatm]
e. simler yaln halde ya da ekimli ve birlikte kullanldklar n edat ile birlikte
bir btn olarak Hakasa ifade iine kopyalanabilirler:
|_s_do maso o1tc k z n t d bo1tez (09)
[Kn eti oluyor insann, et hazrlyorsun]
|osto zoboto u1on mn , osto sosstos, ygtct1c o1
oto(03)
[lk endiem idi benim, ilk kaygm okutmak]
|o mn soIscm ngtomotn> soIscm(01)
[Ben ise, hi okur-yazar deilim, hi]
Aadaki rneklerde Rusa toplant, daire,
yatak kelimeleri uygun n edat ve edatn gerektirdii ekim ekli ile
birlikte kulla
|no sovetono_ u1tem ondo (05)
[Toplantlarnda bulunuyordum orada]
|u1otdo_ no kvotttc(01)
[Yine onlarda, dairede]
|on1s ondo_ y1ct k z nc no ktovot(05)
[Evlendik hemen, yatakta lecek adamla]
Bunlarn bir ksm deyimlemi ya da kalplam ifadelerdir:
|o> n do> bo_ u1on(01)
[Of, Tanr gstermesindi]
|vtcmo tost mn u ko1o tyt s__om(02)
[Byme a, ben artk okula gitmeye baladm]
|o o_ton obokondo _o>tndozmn u1n tosto komos os1o
dbstt o> bedo (07)
[Dahas cenaze anma treni Abakanda, kardeimin olunu kamyon ezdi, ah
felket!]
|no Iso tovno kPmcstc uzbs_o ot u1zn t kstcntm(06)
[Fakat ne olursa olsun, ufaktan kendimizde olsun diye urayorum]
f. Fiillerin Rusa kurallara gre ahs ve zamana gre ekimlenmi hali aynen
alnr:
Aadaki rneklerde Rusa ayrlmak, bulunmak,
reddetmek filleri Rusann yapsna uygun olarak gemi zamanda,
teklik kiide ve di cinsiyete gre ekilmitir.
|mn onnon oozno tozo 1os(05)
[Ben Jannann babasyla ayrldm]
|mn tedoksodo tosto bvo1o](05)
[Ben redaksiyonda sk sk bulunyordum]
|o1omn yd t so1ondo mn otkozo1os om voc y1cbcs m t
m o1omn nmc1ct n (07)
[ocuumu ldrdklerinde, ben reddettim imdi, kesinlikle datmam diyorum,
ocuumun eyalarn]
Aadaki rnekte Rusa armak fiili Rusa yapya uygun
olarak imdiki zamanda ve 1. teklik kiiye gre ekilmitir:
|mn udv1aus` 07)
[aryorum]
Aadaki rnekte ise, Rusa bilmek fiili imdiki zamanda ve ikinci
okluk kiiye gre, Rusa yapya uygun olarak ekilmitir:
|o vot mndo znoete u1 u_ tck nmc1ctd tut u1bndb s
nze(09)
[te, biliyor musunuz, burada o ufak tefek eyleri besleyemiyoruz ya]
Aadaki rmekte Rusa azarlamak fiili yardmc fiili yardm
ile gelecek zamanda ve nc teklik kiiye gre ekilmitir:
|obo k1zc tugot` budct t te dcddomo t b skzct t
(13)
[Baban gelirse azarlar diyor, ocuk yurduna verdiniz diye]
2. Rusadan seilen enin Hakasa yap iine yerletii durumlar:
|mn 1 u1bom Ik1utat` 1o u1 b s_om s tct kok toz tu
_tontzct o ostozn ktbcm, noto1ozn ktbcm (07)
[Ben anlayamadm, atm ki tam da siz konuuyorsunuz, ban ise grmedim,
ban grmedim]
amak Hakasa pol- olmak yardmc fiili yardm ile gemi zamanda ve I.
teklik kiiye gre ekilmitir.
|to> _tndo ondo og do tytbcd mc(04)
[Tayga kenarnda, orada yemi toplamaya gitmedin mi?]
yemi kelimesi Hakasa +GA ynelme durumu eki ile kullanlmtr.
Glsm Killi
179
| t dc todsvcnnktct to_ u1on(05)
[Hi akrabalar yoktu]
Rusa akraba kelimesi +tAr okluk ve +Iiyelik eki ile kullanlmtr.
|onozono os1cdn vtcmodo 1o sta: tobot o1tod
soktocno k t otom (09)
[Ondan sonra, sadece son zamanlarda kdemli ii olup iten karldm]
ksnt, ii karma kelimesi +GA ynelme durumu eki ile kullanlmtr.
|u1ot t dc nmc y1cbnt1ct nobotot u1 oko>nkt
k z z b1no d bo1 _und_totno doustm omnot` u1
ot t y1c tytte (09)
[Onlar yiyecek datmyorlar, aksine o merhumun akrabas krep yapp,
komularna, mesel annz deyip datyor]
rahmetli kelimesi +tItamlayan durum eki ile kullanlmtr. Yine
anmak fiili pol- yardmc fiili yardmyla 2. okluk kii emir eklinde kullanlmtr.
3. Hakasa elerin Rusa yapnn iine yerletii durumlar:
|ozmn tuttozn voc tuttobo m ttg mo no(03)
[Kendi hayatm tamamyla yaamadm demek mmkn]
Hakasa ti-+ -ArGA mastar eki Rusa yardmc kelimesi ile yeterlilik tekil
edilmitir.
|to> nmc sondo nodo kPtc:g u_ovot` o1oo(02)
[Her eyle ilgilenmek gerek, bakmak gerek]
|vot mndo odtbodttcz so
1atko o1o:o nodo(09)

[te, burada oturup duruyorsun, mazot almal]
Hakasa kr-, al- + -ArGA mastar eki Rusa yardmc kelimesi ile gereklilik tekil
edilmitir.
|ust` _oto o1z n sovctsk v1ost`(14)
[Yeniden olsun Sovyet iktidar!]
pol- olmak fiili ayrca Hakas emir eklini de almasna ramen tekrar Rusa emir yapan
edat yardm ile 3. teklik kiiye emir eklinde kullanlmtr.
4. Tmce snrlarnda yaplan kod kaydrmlar, ya da sral cmlelerde yan
cmle veya ana cmlenin farkl dil sistemlerine gre kurulduu durumlar:
|tctcz mesats smo t1o govott mn nkoko> m
ndo scg oetotso tt tbcss m (05)
[Bir ay sonra mektup geldi, diyor ki, ben burada seni hibir ekilde ameliyat ettirmem]
|otcts umct onsono dcz dk om t g t1do tos_do
y1 tyt b st osqoo (13)
[Babas ld. Ondan sonra annesi yine yle o yl yazn lp gitti te dnyaya]
|o1ton tos t1do oc_o1 v 1cnngtot tobotou no ott
c (04)
[Altm dokuz ylnda. Leningrada gittik. Postanede alyorum.]
| k _zm z nsttutqo ostu1 t1et knc tbcn ut
tso tcvnv e okozo1s(13)
[ki kzm da enstitye baladlar, kocalar kskanp okutmad. Kskan ktlar]
|tos to1 1ud votuut o> n do> bo_(01)
[ yok. nsanlar alyor, Allah vermesin!]
|om ot un s t1o tt otm umtot` to n umtoem(1
5)
[On be yldr hastaym. lmekse lmyorum da.]
5. Rusa sz diziminin kopyaland durumlar:
|om otbs_on kok tos nedc1o kok tontc(13)
[imdi gitti. Tam bir hafta oldu, alal]
(Rusada zaman snrlamas yapan ve ile kurulan cmle tipi kopyalanmtr)
|k z 1ct _ t 1 on motto tama _o>1ot d 1c _ t 1 ot onnot
oktunedc (14)
[nsanlar ldler ok, tam koyun gibi ldler kuatmada]
|mn tytcm t mu tos tys tb tg ys t1do(14)
[Ben 1923 ylnda dodum]
Yukardaki rnekler Rusa zne+yklem+tmle eklindeki sz diziminin
kopyaland rneklerdir.
Hakasa-Rusa konuan iki dilli Hakaslarda tespit edebildiimiz kod
kaydrm tipleri yukardaki gibidir. Burada dikkat ekmek istediimiz bir nokta
da rneklerin 50 ya zeri ve genellikle ilk ve orta renim dzeyindeki kiiler
olmasdr. Hakas Trkesine ok daha az vakf olanlarda kod kaydrmnn
younluu ve derecesinin ok daha fazla olaca aktr. Hakaslarn nnde
duran bir tehlike de dil renimi iin gerekli ne yeterli Rus ne de Hakas evresi
iinde bulunan ve her iki dili de yetersiz derecede bilen bir kesimin ortaya kyor
olmasdr. Bugnk artlarda, yasalar nnde stats ne olursa olsun, fonksiyonu
gnlk hayatn tesine kamayan ve bugn yok olmak zere olan diller iinde
saylan Hakasann Rusa yannda var olma ans yoktur. Bu yzden Hakasann
kullanm alannn geniletilerek, zellikle genlerin bu dili kullanma ve renme
isteklerinin artrlmaya allmas ynnde nlemlerin bir an nce alnmas
gerekmektedir.
Kaynaklar
ANJGANOVA, O.P. , O.V. SUBRAKOVA, (1992). O yazkovoy situatsii v Respublike Hakasiya,
Yazkovaya situatsiya v Rossiyskoy Federatsii: 1992. Ed. Solntsev V.M, Mihalenko V.Yu.,
Glsm Killi
181
Moskva: Rossiyskaya Akademiya Nauk Otdeleniya Literatur i Yazka Nauny Sovet
Yazk i Obestvo nstitut Yazkoznaniya Nauno-ssledovatelskiy Tsentr Po
Natsionalno-Yazkovm Otnoeniyam: 44-49.
APPEL, R & P. MUYSKEN, (1987). Language Contact and Bilingualism, London: Edward Arnold.
FERGUSON, Stuart, (1997). Language Assimilation and Crosslinguistic Influence, Tbingen:
Gunter Narr Verlag.
MER, Kmile, (1997). Trke Lazca Konuan kidillilerde Kod Deitirimi. VIII.
Uluslararas Trk Dilbilimi Konferans Bildirileri 7-9 Austos, 1996,: Kmile MER, Engin
UZUN, Ankara: 291-303
JOHANSON, Lars, (1990). Code-coping in immigrant Turkish, Ethnic Minority Languages in
Europe, Tilburg University, 14-15 December 1990.
KARAHAN, Firdevs, (1997). nc Kuak Karaaylarda Dzenek Kaydrm zerine Bir
alma. VIII. Uluslararas Trk Dilbilimi Konferans Bildirileri 7-9 Austos, 1996: Kmile
MER, Engin UZUN, Ankara: 291-303.
KIPANAKOV, V.A., (2001). Yirminci Yzylda Hakasya Nfusunun Mill Bileimi (ev.
Glsm KLL), Bilge Dergisi, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi, 7 (Bahar 28): 70-72.
KLL, Glsm, (1999). Gneydou Sibirya Trklerinin Dil Durumu, KK Sosyal ve
Stratejik Aratrmalar Dergisi, I (Gz 2): 161-174, Ankara: KK Sosyal ve Stratejik
Aratrmalar Vakf.
KRVONOGOV, V.P., (1997). Hakas, Etnieskie protsess vo vtoroy polovine XX veka, Abakan: Too
Tsentavr.
MC CLURRE, E. (1981). Formal and Functional Aspects of the Codeswitsched Discourse of
Bilingual Children: Latino Language and Communicative Behavior, Ed. R.P. Duran.
Norwood: Ablex: 69-94
MEKOVSKAYA, H.B. (1996). Sotsialnaya lingvistika, Moskva.
MYERS-SCOTTEN, C. , (1993). Duelling Languages, Grammatical Structure in Codeswitching,
Oxford: Clarendon Press.
---, (1995). A Lexically Based Model of Code-Switching, One Speaker, Two Languages. Cross-
Disciplinary Perspectives on Code-Switching. Eds. L. MLROY & P. MUYSKEN. CUP: Great
Britain: 232-256.
---, (1996). Code-switching: The Handbook of Sociolinguistics, Ed. Florian Colulmas.
Blackwell
POPLACK, S., (1980). Sometimes Ill Start a Sentence in Spanish Y Termino En Espaol,
Toward a typology of Code-Switching: Linguistics, 18: 581-618
ROMANE, S., (1991). Bilingualism. Oxford: Basil Blackwell.

okdillilik Asndan Gagauz Trkleri
Maria Stamova
Bugn Moldova Cumhuriyetinin gneyindeki Bucak blgesinde yaayan
Gagauzlarn toplam nfusu 1989 ylnda yaplan nfus saymna gre 153.458dir.
Bu rakam eski Sovyetler Birlii ierisinde yaayan Gagauzlarn %78ini meydana
getirmektedir. Bu oran 1979 nfus saymnda % 79.6 iken 1989 saymnda % 1.6
orannda d gstermitir (Topuzlu 1990).
Tarih topraklarn bugnk Bulgaristan, Romanya, Moldova ve Ukrayna
snrlar iinde yerleik durumda bulunan Gagauzlar Ortodoks Hristiyan,
Trke konuan 300.000 kiilik etnik bir aznlktr. 1989da en son yaplan SSCB
nfus saymna gre Moldovada toplam nfusun % 3.5ini oluturan 153.000
Gagauz lkenin gneyinde youn olarak yaamaktadr ve ayrca Moldovadan
ayrlan Gney Besarabyada oturan 36.000 Gagauz da Ukraynada yaamaktadr.
Moldova Cumhuriyeti statistik Mstearln 31 Mart 1997, 12-01-14 numaral
belgeye gre Gagauz Yeri zerk Blgesinde nfus dalm aadaki gibidir:
Dolay Kent Ky Toplam
Comrat 25.6 47.9 73.55
Ciadr-Lunga 23.8 40.5 64.25
Vulcaneti 17.9 8.9 26.80
Toplam 67.3 97.3 164.60
Aralk 1994ten itibaren zerk olan Gagauz Yerinde ve onun snrna yakn olan
ancak referandumda zerk blgeye katlmay reddeden kylerde yaamaktadr
(Menz 1999: 91-99)
Moldovadan sonra Gagauz nfusunun en kalabalk olarak bulunduu lke
Uktaynadr. Ukrayna, Odessa ve Zaporojye blgelerinde yaamaktadrlar.
Bunlardan baka, Kuzey Osetyada ve Kabardin-Balkarda 6 ky, Romanyada 5
ky, Eski Ygoslavyada 3 ky ve Ynanistanda 6 Gagauz ky vardr (Kuroglu
1992: 45). Bugnk Yunanistan corafyasnda Trke konuan Hristiyanlar
balca 3 grupta ele almak mmkndr:
1. Karamanllar veya Anadolu kkenli Trk Hristiyanlar,
2. Trkeyi 2ci bir dil olarak yaatan stanbuldan Atinaya g etmi
Rumlar,
TAS 2002
Maria Stamova
183
3. Gagauzlar.
Bu gruplardan en k, ve byk lde asimilasyona maruz kalm
Yunanistan Gagauzlardr. Yunanllar onlara Gagauzi demektedirler. Soyadlar
ounlukla Trkedir. Bat Trakyann Dedeaa-Kumiftlik (Orestiada)
blgesinde yaamaktadrlar. Yunanistan Gagauzlaryla ilgili olarak: Moldova,
Trkiye, Hollanda ve Azerbaycan baz Trkolog ve aratrmaclarn kaytlar
mevcuttur. ncelikle bu grler zerinde durmakta yarar vardr:
1. Ukrayna doumlu Moldova Gagauzlardan air-yazar- Do. Dr.
Stepan Kuroglu, 1991 ylnda Kayseri Erciyes niversitesinde
dzenlenen Trk Dnyas Kurultayna ve bir yl sonra stanbulda
Marmara niversitesinde dzenlenen Milletleraras ada Trk
Alfabeleri Sempozyumuna sunduu iki ayr bildirisinde bu konuya
da temas ederek Yunanistanda 6 Gagauz kynden bahsetmitir.
2. Azerbaycanl aratrmac Do.Dr. Gll Yololu, Bakde yaynlanan
Qagouzlar adl kitabnda Yunanistandaki Gagauz varl da
belirtmitir.
3. Trkiyede Prof. Dr. Harun Gngr ve Prof. Dr. Mustafa Argunah
da Gagauzlar adl kitaplarnda bu bilgiyi teyit etmektedirler.
Gazeteci Yakub Aydil Hristiyan Trklerin Ksa Tarihi adl
kitabnda Yunanistanda Hacimustafa ky Gagauzlarn Ortodoks
kilisenin fotorafn yaynlamtr.
4. Hollandal gazeteci Jacqueline De Gier, bizzat Bat Trakyada
aratrmalar yaparak hazrlad ve Elsevier dergisinde yaynlad
Bir Etnik Cehennem balkl yazsnda Yunanistandaki (Bat
Trakyadaki) Gagauzlar zerinde de durmaktadr. Bu almann bir
paras yle: Ynanistanda gya yalnzca bir dinsel ayrma hatt
olduuna ilikin retiye ters denler, rnein Gagauzlar gibi,
hesaba katlmak istenmemektedir. Gagauzlar Ege garnizon kenti olan
Dedeaa etrafnda yaayan Hristiyan Trkleridir. Kendileri Trke
konumakta, Trk televizyonu bakmakta, ancak Yunan kilisesine
gitmektedirler.
5. Ortodoks ekseni izgisinde olmakla birlikte 1996 ylnda
Yunanistanda Orestiada ve 1997 ylnda da Moldova Kiinev
bakentte iki lkedeki Gagauzlarn bir araya geldiklerini,
Yunanistanda Gagauzos topluluu bulunduunu ve Yannis
Papadopolosun bu cemiyetin bakan seilmitir (Salam, 1999: 165-
166).
Eckmann, Karamanllarn meneleri ile ilgili sorularn hl cevaplanm
olmadn belirtmitir. Ona gre; XIV. yzylda Karaman Beyliinin hakimiyeti
altna girmelerinden sonra, darda yaayanlar da dahil olmak zere btn
Hristiyan Trkler Karamanl adn aldlar. Ama bizzat Karamanllarn kendileri
bu ad kullanmamaktayd. Adlar Karaman kitaplarnda genellikle Anadolu
Hristiynlar, Anadolu Ortodoks Hristiyanlar, Yunan dilini bilmeyen Anadolu
Hristiyanlar veya sadece Anadolu vb. olarak gemekte ve bunlarn konutuu
dil Trke, sade Trke, berrak Trke, Trk dili, ortak Trk dili,
dzgn Trk dili, vb. olarak adlandrlmaktayd (Eckmann 1964: 21).
Eckmanna gre; Karamanl ad Anadolunun Trke konuan Ortodoks
Hristiyanlarna verilen bir ad olup ilk defa 15531555 yllarnda stanbul ve
Anadoluda seyahat eden Hans Dernschwamn seyahatnamesinde Caramanos
(=accusativus) eklinde gemektedir. Baz Karamanl yerleim yerlerine Suriyede,
Balkanlarda, Besarabyada, hatta Krmda tesadf edilmekle beraber,
Karamanllarn byk ounluu, TrkYunan ahali mbadelesine kadar,
Anadolunun takriben TrabzonFratTorosSilifke hattndan batya den
ksmnda, zellikle Kayseri, Nevehir, Nide, Konya blgesinde, Karadenizin
sahil mntkasnda, stanbulda ve baka yerlerde dank olarak oturmaktayd.
Eckmann da Karamanllarn kkeni hakknda iki gr olduunu belirtmitir: 1.
Karamanllar Trklemi Rumlardr; 2. Seluklular zamannda Bizansllarla olan
sk mnasebetler neticesinde bir ksmnn Hristiyanl kabul etmi olduu
Trklerdir (Eckmann 1950: 165).
1923e kadar Nevehirde olduka kalabalk bir Hristiyan topluluk
yaamaktayd. Buradaki Gregoryan, Protestan ve az saydaki Katolik Ermeniden
baka byk bir cemaat tekil eden Ortodoks Rumlarn ana dilleri Trke olup,
bunlar Rumca dediimiz Grek dilini bilmemekteydiler. Rum (Grek) harfleriyle
Trke olarak baslm bir Nevehir Salnmesi (Yllk) Ortodokslar iin ve onlar
tarafndan yazlmtr (Eyice 1977: 80). Rum harfleriyle Trke olan bu Nevehir
Yll birka bakmdan dikkate deer bulunmaktadr. indeki Trkenin Grek
harfleriyle yazlnda kullanlan transkripsiyon sistemi bakmndan olan
zelliklerinin tespitini uzmanlarna brakacak olursak, bu kk kitap bir kere
Nevehir hakknda imdiki halde en eski monografya olmaktadr. Bu Yllkta
Nevehirin tarihesi hakknda faydal olabilecek az da olsa mahalleleri ile ilgili
bilgiler, su yollarnn bir ksmnn yapl, buradaki Hristiyan yaplar ve
bunlarn ne vakit yapldklarna dair, Nevehir monografyasna faydal olacak
notlar, bilgiler iermektedir. Nihayet Mavrides adl yazarn 1897de Navehire
yakn Gre kasabasnda rastlayarak kopyalarn ald eski Greke kitabeler de
arkeolog ve epigrafyaclar iin ipucu veren notlardr. Fakat Yllkta Nevehir
yalnz bir Hristiyan kasabasym gibi gsterilmek istenmi, buradaki
Trklerden, Trke eserlerden hemen hemen hi bahsedilmemitir. Ylln
Maria Stamova
185
dzenlenmesinde kullanlan usul, ana dilleri Trke olan ve hatta oral air
Klimentidisin iirlerinden anlaldna gre duygular iyice Trk olan bu
insanlara, Rum olduklar hissini vermeye almaktadr. Bilhassa son makalede bu
durum kuvvetle aa kmaktadr. Bu Hristiyanlar Trkeden uzaklatrarak
Grekeyi benimsetmek iin yzyllardr srdrlen politikann belirtileri bu
sayfalarda grlr (Eyice 1977: 96).
Eckmannn belirttiine gre; Karaman cemaati, stanbuldaki Rum Ortodoks
Patrikhanesinin buyruuna girmiti. Mslman Trkler onlarla ilgilenmediler.
Karaman edebiyatnn mstakil bir edebiyat olmad, rnlerin ounlukla
Yunanca eserlerden tercmeler ve derlemeler olduu ve dnyev sanatn hemen
hemen hi rastlanmad bu eserlerde din ve ahlak konularn ar bast
grlmektedir. 18. yzylda yazlan btn eserler din edebiyata aittir.
Mtercimler ve derleyenler byk bir gayretle okuyucunun eline Trke yazlm
soru-cevap eklinde din bilgiler, dua metinleri, ilhiler, mezamirler, azizlerin ve
ehitlerin biyografilerini, vaaz koleksiyonlarn, mukaddes ehirlere ve nl
manastrlara ait rehberleri vb. vermeye almlardr. Bu seri Hristiyan dininin bir
el klavuzu olan A pguthisma tas ahristianikas pisteos. Keulzare imane Mesechi (Mesih
dininin gl bahesi) adl eserle balamtr. Kitap 1718de muhtemelen stanbulda
baslmtr (sonraki basklar 1743te Amsterdamda, 1803 ve 1883te stanbulda).
Eserin elde mevcut bulunan Eski Trke tercmelerini bir araya getirerek
derleyen muhtemelen Naupaktos ve Arta metropolu bapiskoposu Neophytos
Mauromates (1656-1740)dr. Kitabn giri blmnde yer alan Karaman diline it
ilgi ekici aklamalar yledir: Toplumumuzun balangta sahip olduu fakat
imdi Allahn inayetiyle kaybettii saysz zenginliklerin iinde en nemlisi
Yunan lehesi idi. Bu bilgi Avrupada ksmen, Asyada ise tamamen
kaybolmutur. Bu sebeple Asyada yaayan Hristiyanlar, yalnz bilgiyi deil,
kendi ananev dillerini de unutarak byle bir barbarla dmlerdir. Onun
yerine Yunanca alfabe ile yazdklar Trk dilini kullanyorlar; o dili okuyor ve
anlamn kavryorlar. Buna kar Yunanca okuduklarnda yalnzca anlamn
anlamamakla kalmyorlar, okumada da glk ekiyorlar. Bunun tabi sonucu
olarak da manev ilerleme asndan yararl pek ok bilgiden mahrum kalyorlar
(Eckmann 1964: 23-24).
Ciachir, Gagauzlarn, Osmanl alfabesini renmediklerini ve Osmanl yazl
edebiyatn okumadklarn ifade etmektedir (Ciachir 1934: 6). eitli kaynaklarda
da Gagauzlarn Osmanl dneminde ve ondan sonra, uzun zaman Grek alfabesi
ile yazlm Trke (Karamanlca) kitaplar kullandklar, Karamanlca kitaplarn
hem Besarabyal Gagauzlar arasnda hem de Bulgaristanda yaayan Gagauzlar
arasnda kullanld tespit edilmitir (Mollova 1979-1980: 220; Nayr 1936: 82;
Manof 1939: 106-111; Zajaczkowski 1965: 994).
Gagauz Trkesinin trklerinde epik iirleri de hatrlamak yerinde olacaktr.
Bu iirlerin dinsel konular vardr. Mesel, Kutsal Lazar stne trk. Gene de
bunlar Gagauz folklorunda pek nemli bir rol oynamamaktadrlar. Bu trklerin
yaylma kayna Karamanllarn din kitaplardr. Gagauzlar bu kitaplardan
brahim tarafndan kurban adanan Isak, Meryem Ana ve kutsal kiiler ve vaftiz
gibi dini konulu iirler renmilerdir. Bu dini konulu trkler imdi
unutulmaya balamtr (Zajaczkowski 1976: 237).
1902 ylnn yaz aylarnda Balkan Yarmadasnda Rus etnograf V. A.
Mokovun aratrmalar Trk kkenlilerle ilgilidir. Mokovun yiyecek
pazarnda karlat tccarlarn ou Karamanldr. Ancak Trke konuabildii
bu Karamallarn tm akrabalarnn Nevehirde olduunu renir. Mokov, ayn
zamanda bu aratrmalar stanbulda da srdrmtr. stanbul
Karamanllarnn dili ona gre buradaki Osmanlcadan farkl olmamakla beraber
kk ayrlklar hissedilmekteydi. Kendisiyle konutuklarnda adetlerinden de
bahseden Karamanllar Paskalya Bayramna Paska ve Oomina haftasna Toma
hafta demektedirler. Memleketlerinde arklaryla yl ban kutlamakta, Hz.
sann doum bayramna Kk Paskelya demekte, Paskalyada Hristos anesti
diyerek pmeden Yunanca bayramlamakta, fakat geline de, Gagauzlar gibi
Alduakl demektedirler.
Mokovun eserinde, Anadolunun Trke konuan Hristiyanlar hakknda
daha baka bilgiler de bulmaktayz:
Anadoli gazetesinin matbaas stanbulun (Tahtakale Damburadji, 188) bir dar ve
eri sokanda bulunuyordu ve Karamanl edebiyat hakknda herhangi bir haber
almak iin orasn mutlaka ziyaret etmek istiyordum. Gen redaktrle sadece
Trkede konuuyorduk, nk ana dilinden ve Yunancadan baka dil
bilmiyordu.
Halkmzda neyi ilgin buluyorsunuz? diye sordu. Ben, Biz de Yunanllardanz
dedim. Onlarn esas Yunan olduklarna dair tartmaya girmedim, fakat dedim ki,
lgin tarafnz Yunanca yerine Trke konumanz.
Bunda neyi ilgin buluyorsunuz?
te bunu, neden sizin halknzn ana dilini unuttuunu ve Trke konumaya
baladn ne siz, ne ben ne de bakalar aklayabilir. Bunun ne zaman olduunu
da kimse syleyemiyor. Fakat, kimsenin bilmedii her ey bilim iin ilgintir
(Mokov 1904: 421 424).
Anadolu olmak zere Trkiyenin pek ok yerinde yaayan Ortodoks
halkn Rum diline yabanc olduklar, Trke konutuklar bilinirdi. Bunlar iin
eitli konularda deiik yerlerde hatta d lkelerde kitaplar baslm. stanbulda
bir Anatoli (=Anadolu) adyla gazete yaymlanmtr (Eyice 1977: 81-82),
Bu durumda ou Yunanca, Rumca kaynaklarda Trke konuan Rumlar
Maria Stamova
187
olarak nitelenen bu halkn Rum Ortodoks Kilisesine bal olmalarndan dolay
byle bir adlandrmaya gidildii bunlarn aslnda Karamanl Trkler olduu ve
bir ksmnn da Keykavus zamannda Moldovaya g ettikleri, dolaysyla
Gagauzlarn arasnda bugn Karamanl Trklerin de olduu dnlmektedir.
XIX. yzyln ortasndan itibaren Gagauzlar ayr bir halk olarak belirtilmenin
yan sra resmi belgelerde Bulgar olarak gemekle beraber XIX. yzyln sonunda
Rus etnograf V.A. Mokov, 1897 ylndaki nfus saym ncesinde, Gagauzlarn
Bulgarlardan ayr olarak saylmalar gerektii konusunu gndeme getirmitir
(Mokov 1900: 1).
Kuzey Bulgaristanda Varna, Provadi, Tutrakan, Silistre; batda Kavarna,
Dobruca istikametinde ve Tuna havzasnda yaamaktadrlar (Tecemen: 1991:14).
Gney Bulgaristanda Yambol ve Kavakl (Topolovgrad) evresinde
yaamaktadrlar (Zajaczkowski 1965: 993).
Varna civarndaki Gagauzlarn younlukla yaadklar kylerde ve ne yazk ki
Bulgaristandaki Gagauzlar neredeyse tamamen asimile olmular, kendilerini
tamamen Bulgar kabul ediyorlar (Oflaz 1999: 34)
Gagauzlarn Hristiyan olmalar, Gagauz Trk diyalekti edeb Trk dilinin
tesirinden koruyup kendi iptidai safln muhafaza etmeyi mmkn klarken, bu
durum dier taraftan Gagauz Trkesine Slav, Romen ve Yunan dillerinden
kelimelerin girmesine sebep olmutur (Drimba 1975: 229; Kowalski 1933: 22).
Gagauzlar, Bizans idaresi altnda yaadklar zaman Rumca, Bulgar idaresi
altnda yaadklar zaman Bulgarca, Romen idaresi altnda yaadklar zaman
Romence, Besarabyann Ruslar tarafndan igal edilmesinden sonra da Rusa
renmek zorunda kalmlardr. Gagauzlar, Osmanllarla kltrel iliki
kurmam, Osmanl alfabesini renmemi ve Osmanl yazl edebiyatn
okumamlardr (Ciachir 1934: 6). Osmanl dneminde ve ondan sonra, uzun
zaman Grek alfabesi ile yazlm Trke (Karamanlca) kitaplar kullanmlar ve
okumular. Karamanlca kitaplarn hem Besarabyal Gagauzlar arasnda hem de
Bulgaristanda yaayan Gagauzlar arasnda kullanldn tespit edilmitir
(Mollova, Eckmann 1979-1980: 8-9; Nayr 1936: 82; Zajaczkowski 1965: 994).
Etnolinguistik srelerin ve onlarn en nemli ksmlar olan iki dillilik
(bilinguistik) ve ok dillilik, ada toplumsal srelerin gelimesinin tarih, teori
ve pratiini, ncelikle onlarn mill ve dil ynlerini aydnlatan bilimsel
disiplinlerdir (Guboglo 1984: 15). Gnmz dil biliminde iki dillilik
(bilingualizsm), dillilik (trilingualism), drt dillilik (quadrilingualism) ve ok
dillilik (multilingualism) gibi terimler dikkati ekmektedir. Bu terimler ilk bakta
bize yabanc gelebilir. nk bizler tek bir resm dili kullanan bir lkede
yayoruz. Dnya milletlerine baktmzda ise farkl bir durumla karlayoruz.
Dnya nfusunun yarsndan fazlas iki dilli ve pek ok dillidir (Holmes 1992: 79).
rnein Kanada (ngilizce ve Franszcann her ikisinin de kullanlmasyla) iki
dillidir. svere ise Almanca, Franszca, talyanca ve Romencenin kullanlmasyla
drt dillidir (Crowley 1992: 253). Yedi yz milyonun stndeki nfusuyla
Hindistanda yzlerce farkl dil kullanlmaktadr.
Peki dnyada yaygn olan bu iki dillilik ve ok dillilik kavramlar ne demektir?
ki dillilik bireyin, eitli sebeplerle, ikinci bir dili ana dili derecesinde bilmesi ve
kullanmasdr. ok dillilik ise bireyin yine eitli sebeplerle ve deiik artlar
altnda birden fazla dile sahip olmasdr. ki dillilik ve ok dillilik iki ayr
toplumun veya deiik toplumlarn bir arada yaadklar lkelerde ok grlr
(Aksan 1998: 26). ok uluslu lkelerde insanlar ok sayda dile sahiptirler nk
gnlk hayatlarnda, deiik amalar iin, onlara ihtiyalar vardr. Bunu yle
aklayabiliriz. ok dilli bir lkede yaayan bir bireyin kulland dillerden biri,
bireyin kendi etnik dilidir. Dieri eitiminin dilidir. Bir dieri ise belirli konularda
iletiim kurmak iin gerekli olan bir dildir. Bir yerde birden ok dilin bulunmas
eitli sebeplere baldr. Yeni bir topluluun dili, yerli bir topluluun dilinin
stne gelip yerleebilir. Bu daha ok smrgeciliin bir sonucu olarak karmza
kar. ngilizcenin Hindistana yerlemesi ya da spanyolcann Meksikaya
yerlemesi de bu biimde olmutur. XIX. yzyl dil bilimcilerden Ferdinand de
Saussure, ou kez bu dil katmanlamalarna, g bakmndan stn olan
topluluun bir baka topluluu egemenlii altna almasnn sebep olduunu
beliritir. Bununla birlikte, bar yollarla szmalarn da olabileceine dikkati eken
Saussuren deindii dier bir nokta da dillerini kendileriyle birlikte getiren
boylarn varldr. Saussure buna rnek olarak ingeneleri ve dillerini gsterir
(Saussure 1978: 63).
nsanlarn birden ok dili ayn anda kullanmalar, beraberinde bir takm dil
bilimsel problemleri de getirir. Dil karmas da bunlardan biridir. Dilblimde, iki
dilliliin sz konusu olduu durumlarda, iki dilli kimselerin konumalarnda
dillerden birinde tekinin etkisiyle deimeler olmasna dil karmas ad
verilmektedir (Aksan 1998: 27). U. Weinreich dil karmasn iki dillinin
konumasnda, birden fazla dile balanma sebebiyle, dillerden birinde ya da
tekisinde meydana gelen sapmalar olarak tanmlar (Aksan 1998 : 28). Dil
karmas genellikle iki dilin ayn kii tarafndan kullanlmas sonucunda ortaya
kar. Kii bu iki dili kullanrken ister istemez bir dilin zelliini br dili
konuurken ya da yazarken kullanr. Bununla birlikte, sadece toplum ok dilli ya
da iki dilli diye bu diller arasnda byk bir dil ilikisinin olmas da gerekli
deildir. Belikada Franszca ve Flemenkenin ikisi de resmi dildir. Fakat arada
olduka az bir dil ilikisi vardr. Bir dili konuan grup, dier dili konuan grubun
dilini konumaz (Crowley 1992: 253).
Maria Stamova
189
Gnmzde birbiriyle ilikide bulunmayan bir toplum ve dolaysyla dil
bulmak imkanszdr. Dillerin birbirleriyle etkileimde bulunma sebeplerini
maddede toplayabiliriz:
1. Konumak veya bir arada yaamak.
2. Herhangi bir yerde konuulan dilin oray fethedenlerin dilini
etkilemesi.
3. Bir lkeyi egemenlikleri altna alanlarn dilinin, o lkede konuulan
dili etkilemesi.
Terry Crowley, genelde insanlarn ilk rendikleri dilin zelliklerini daha
sonra rendikleri baka bir dile tadklarn syler. Fakat kanmca, dnyada
dillerin birbirleriyle etkileimde bulunmalar daha ok, yukarda deindiimiz
nc madde yoluyla gereklemektedir. Crowley bir dilin linguistik sistemini
etkilemesine karma adn verir ve karmann bir dilin fonolojik sisteminde,
semantiinde ve gramerinde olabileceini syler (Crowley 1992: 254). Dil
karmas her eyden nce kelime dzeyinde dikkati eker. Dilbilimciler diller
arasndaki ilikiler sonucunda, bir dilden tekine geen elerin banda
kelimelerin geldiini sylemektedirler. Sz dizimi asndan olan etkilenmelerin
ise en kk dzeydeki etkilenmeler olduklar belirtilmektedir.
ok dillilik, dil karmas ve dil ilikisi konularda bu ksa, teorik bilgilere
deendikten sonra gelelim esas konumuz olan Gagauz Trkesinin durumuna.
Tekrar hatrlatalm ki, Eski Sovyetler Birliini kapsayan 1979 ylndaki nfus
saymlar sonularna gre btn lke nfusunun % 82si Rus diline iyi derecede
hakimdir. Bu orann % 62.2sini Rus olmayan milletler oluturmaktadr. Ayn
zamanda btn lke nfusunun % 93.1 kendi milliyet dillerini ana dili olarak
kabul etmilerdir (Guboglo 1984:120). Koyl Moldovallarn etnososyolojik
bakmdan incelenmesi verilerine dayanarak grlebilir ki, okul iki dilliliin
kalcl ve geliimi iin devam ettirici bir etki yapar. Bunun yannda okul dili bir
derecede sanki konuma faaliyetinin devam ettirici karakterini programlar. Bu,
ksmen kyl Moldovallarn farkl kuaklarnda okulda retim diline bal
olarak iki dilliliin sosyolinguistik gstergelerinde aka gzlenir. Okuldaki
renim dilinin etkisi zellikle ev ve retim ilikileri alannda fark edilir. Yine
okuldaki renim dilindeki bu etki, kltr alannda daha az fark edilir (Guboglo
1984: 94). RSFSRnn zerk cumhuriyetlerindeki 20-29 ya aras Rus olmayan iki
dilli gen kuak ksm, 40-49 ya aras kuaa gre % 106 orannda 60 ya
kuana gre de % 180 orannda bymtr. Bundan dolay zerk
cumhuriyetleri oluturan halklar arasnda Eski Sovyet Cumhuriyetindeki
milliyetlere gre iki dillilik daha geni bir ekilde yaylmtr. Orta yallar iin
btn Eski Sovyet Cumhuriyetlerinde karakteristik olan iki dillilik leinin
RSFSRnn zerk cumhuriyetlerinde, 1970 yllarda 60 ve yukar yalarda olan sz
konusu kuaa ulatn fark etmek g deildir. zerk Cumhuriyetlerin orta
kua ise, 100 kiiye 1000 kii orannda Sovyet Cumhuriyetlerindeki gen
kuan nne gemiti (Guboglo 1984: 119-120).
Eski Sovyetlerin yaplm istatistik aratrmalara gre 1970 ylnda Rus dilinde
konuan Gagauzlarn oran % 63.3 idi. 1979 ylnda ise bu oran % 68.0e kadar
kmtr. nc dil konuabilen Gagauzlarn ise ayn dnemde % 8.6dan %
7.3e kadar dmtr. 1970 ile 1979 yllarn arasnda Gagauzlarn Rusa bilme
oranlar: ehirde % 64.3ten % 67.4e, kylerde % 62.8den % 68.4e; erkeklerin %
67.7den %71.9a, kadnlarn ise % 58.9dan % 64.4e kadar ykselmitir (Guboglo
1984: 106, 115).
Buna uygun olarak faktrlerin ortaya k ve analizi, iki dilliliin ortaya
kndan (n iki dillilik) gelimi iki dillilie kadar iki dilliliin eitli evrelerini
iine alan oluum i ve iki dilliliin ileyii meselesi kmaktadr (Guboglo 1984:
121).
Kaynaklar
AKSAN, Doan, (1998). Her Ynyle Dil Ana Hatlaryla Dilbilim, 3, Ankara: TDK Yay..
CACHR, Mihail, (1934). Besarabieal Gagauzlrn storieas, Chisinau, 21.
CROWLEY, Terry, (1992). An Introduction to Historical Linguistics, Oxford University Press.
DRMBA, Vladimir, (1975). Le Gagaouze-Dialecte de La Lahgue Turgue, 1.Trk Dili Bilimsel
Kurultayna Sunulan Bildiriler, Bilimsel Bildiriler 1972, Ankara, 229.
GUBOGLO, Mihail, (1984). Sovremennye etnoyazkovye protsess v SSSR, zdatelstvo Nauka,
Moskva, 287.
ECKMANN, Janos, (1950). Anadolu Karamanl azlarna ait aratrmalar 1, Phonetika, A..
DTCFD, VIII (1): 165-200.
---, (1964). Philologiae Turcicae Fundamenta II, Karaman Edebiyat, ev. Rezzan ALGL,
Wiesbaden, 819-835.
EYCE, Semavi, (1977). Rum Harfleri le Trke (Karamanlca) Bir Nevehir Salnmesi (Yll),
Fndkolu Armaan, Y, Faklteler Matbaas, 409 s.
HAMERS, Josane, Mchel BLANC, (1989). Bilinguality and Bilingualism, Cambridge University
Pres, Reprinted 1990, 1992, 324.
HOLMES, Janet, (1992). An Introduction to Sociolinguistics, New York: Longman.
KOWALSK, Tedeusz, (1933), Les Turcs et la Turgue de la Bulgarie du Nord-Est, Polska
Akademja Umcejetnasci, Krakowie, 27.
KUROGLU, Stepan, (1992). Milletleraras ada Trk Alfabeleri Sempozyumu, 18-20 Kasm,
Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma Merkezi, stanbul.
MANOF, Atanas, (1939). Gagauzlar (Hristiyan Trkler), ev. Trker ACAROLU, Ankara:
Ulusal Matbaas, 124 s.
Maria Stamova
191
MENZ, Astrid, (1999). Gagauzcada Alnt Szckler, Uluslar Aras Szlkbilim Sempozyumu
Bildirileri, 20-23 Mays 1999, Gazimagosa: Dou Akdeniz niversitesi Basmevi, KKTC,
2001.
MOLLOVA, Mefkre, (1978-1980). Sur le terme Karaman et Les Recherches sur les Karaman,
Gney Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, stanbul.
MOKOV, Valentin, (1900). Gagauz Benderskogo uyezda:Etnografieskoye obozreniye, I, Moskva.
---, (1904). Turetskiye Plemena na Balkanskom Poluostrove, zvestiya Russkogo Geografieskogo
Obestva, St. Petersburg: 400- 436.
NAYIR, Yaar Nabi, (1936). Balkanlar ve Trklk, Ankara.
OFLAZ, Kenan, (1999). Trakya Blgesi Balkan Gmenlerinin Gnlk Konuma
Dillerindeki Gagauz Trkesi, IV. Uluslar Aras Gagauz Kltr Sempozyumu, 17-18
Kasm 1999, 17, Gazimagosa: Dou Akdeniz niversitesi Basmevi, KKTC: Kbrs
Aratrmalar Merkezi Yaynlar.
SALAM, Feyyaz, (1999). Yunanistan (Bat Trakya) Trkleri-Gagauz Trkleri Kltrel
likilerine Bir Bak, IV. Uluslar Aras Gagauz Kltr Sempozyumu, 17-18 Kasm 1999,
17, Gazimagosa: Dou Akdeniz niversitesi Basmevi, KKTC: Kbrs Aratrmalar
Merkezi Yaynlar.
SAUSSURE, Ferdinand, (1978). Genel Dilbilim Dersleri-II, Ankara: TDK.
TECEMEN, Ahmet, (1991). Bulgaristan Trkleri 1878-1990, Adana: Trk Oca Yaynlar.
TOPUZLU, Georgiy, (1990). Ana Sz, 19 Mays.
ZAJACZKOWSKI, Wlodzimierz (1965). Gagauz, Encyclopedie de slam, Nouvelle Edition, II,
Leiden.
---, (1976). Gagavuz Folkloru, I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, I, Genel
Konular, KB MFAD, 16: 233-242, Ankara.

Wu-Ti-Ching-Wn-Chien: Ching Sllesi Dnemine
Ait Bir Szlk
A. Melek ZYETGN
Bildirimize konu olan szlk, orijinal metnindeki tam adyla Y-Chih-Wu-ti-
Ching-wn-Chien (Han Tarafndan Dzenlenen 5 Dilli Manuca Szlk), inin
18. yzyldaki hkimi Ching (Manu) Sllesi dneminde Manuca-Tibete-
Moolca-Uygurca-ince olarak dzenlenmi karlatrmal, be dilli bir kavram
szldr. Be Dilli Szlkn yazl tarihi ve yazarlar hakknda kesin bilgilere
sahip deiliz. Orijinalinde herhangi bir mukaddime veya hatime ksm
bulunmayan szlkle ilgili olarak baka kaynaklarda da fazla bir bilgi yer
almamaktadr. Bununla birlikte szln 18. yzylda Ching sllesinden 1739-
1795 tarihleri arasnda hkm srm Chien-lung Han zamannda yazlm
olabilecei tahmin edilmektedir
1
. Gerek dzenleni tarz gerekse ierdii sz
varl bakmndan son derece zengin bir eser olan Be Dilli Szlk, Altay dil
aratrmalar iin olduu kadar, Uygur Trkesi ile ilgili ksmlar ile Trk dili
tarihi aratrmalar iin de byk nem tamaktadr. Be Dilli Szlkn
zelliklerine gemeden nce szln yazld evreyi ve bu evrede
oluturulmu benzer szlkleri tantmann yararl olaca kanaatindeyiz. in,
szlklk gelenei bakmndan olduka uzun, tarih bir gemie sahiptir. Bu
konudaki almalar zellikle siyas sebeplerden dolay in hkimiyeti altnda
yaayan aznlklar ve yabanc milletlerle ilgili olarak in hkmetinin dzenledii
faaliyetlerden biri idi. 15. yzylda inde hkm sren Ming sllesi dneminde,
devlet dzeyindeki yabanc lkelerle olan protokol ilerinde veya in snrlar
iinde yaayan yabanc milletlerle olan anlamalarn salanmas iin 1407 ylnda
S-Yi-Guan (Ss i-kuan) (Yabanclar Brosu) adn tayan tercmanlk brosu
kurulmutu (Wang 1994: 2). zellikle Ming dneminde devletin ok daha iyi
ynetilebilmesi iin yabanclarla ve aznlklarla iyi ilikiler kurma konusunda
byk aba gsterildii ve yabanclarla olan dil ve yaz konusundaki
anlamazlklar en aza indirmek iin yaplan faaliyetlerde bu bronun nemli
rolleri olduu bilinmektedir. Bu kurum devlet iindeki aznlklar ve komu

1
Szln 1805 ylndan erken yazlmadna dair grler de vardr. Bkz. in Byk
Ansiklopedisi, Dil Yaz Cildi, 1982, Pekin-angay, 412 (ince olan bu kaynaktan tercme yaparak
yararlanmam salayan meslektam sayn Yard.Do. Erkin Arza teekkr ederim.
TAS 2002
A. Melek zyetgin
Wu-Ti-Ching-Wn-Chien: Ching Sllesi Dnemine Ait Bir Szlk
193
lkelerin dil ve yazlarn tercme eden zel resm bir kurum idi
2
. Sz konusu
kurumda inin iliki kurduu yabanc milletlerin dillerinin retilmesi ve
incelenmesi, hatta szlklerinin yaplmas konusunda bir ok alma yaplmtr
(Kemal 1997: 2-3). Ayn kurum, inde Ming sllesinden sonra tahta geen
Ching (Manu) sllesi dneminde de devam etmitir. Ad bu dnemde
Tercmanlar Brosu olarak deitirilmitir. Ching sllesi dneminde yok olmaya
yz tutan Ss-i-Kuana 1644 ylnda yeniden ilerlik kazandrlm ve son
dnemlerine kadar yine yabanc lkelerle olan d ilikilerde diplomatik
yazmalarda etkin rol oynamtr. Ching sllesi Ss-i-Kuann adn deitirmi
ve Mool ve ren blmlerini kaldrmtr. 1748te yine Ss-i-Kuan ile Hui-tung-
kuan birletirilerek ismi Hui-tung-Ssu-i-Kuan olarak deitirilmi ve 1903 ylna
kadar faaliyetlerini srdrmtr. Bu kurum iinde eitli dillerden kurulu
blmler (mahkemeler) yer alyordu. Bu blmler iinde Uygur blm de vard.
Sz konusu blmlerde her biri kendi dillerinde ve incede olmak zere
karlatrmal szlkler hazrlanmtr. Bunun yan sra ayn kurum, diplomasiye
dair yazmalarn ve raporlarn inceye, inden yabanc lkelere gnderilen
belgelerin de o lkenin diline tercme edilmesi iini de stlenmitir (Kemal 1997:
15).
inde Ming Sllesinin hkim olduu dnemlerde szlklk olduka
yksek bir seviyeye ulamtr. Ming dneminde inlilerle Trkler arasnda
olduka yakn ilikiler vard. Brolar tarafndan hazrlanan ok saydaki szlk
arasnda Trk dili (Uygur) ile ilgili szlkler de yer almaktadr. Bunlarn en
nemlisi dikut Mahkemesi Szldr (Kao-chang-kuan-tza-tzu). ok sayda
nshas bulunan bu szlk, ilk olarak 1382 ylnda, Ming sllesinin ilk
imparatoru Chu Yan-changn emriyle kaleme alnmaya balanmtr. Eser,
Uygurca-ince karlatrmal, tasnifli, kavramsal bir szlktr
3
. Sayfalarda
madde ba kelimeler yukardan aaya ve sadan sola olmak zere ilk stunda
eski Uygur yazsyla kelimenin Uygurcas, ikinci stunda ince anlam, nc

2
Ming dneminde yabanc dillerle uraan bir dier kurum da Hui-tung-kuan adn tar. Ss-i-
kuan ince dnda baka yabanc dillerin de yazlarn okuyup yazabilen, tercme yapabilen
mtercimler yetitirmeyi, Hui-tung-kuan ise sadece yabanc dildeki metinleri kendi dilinde ifade
edebilen evirmenler yetitirmeyi amalamtr. Bu nedenle Hui-tung-kuan tarafndan kaleme
alnm birtakm szlklerin sadece ince yazld dikkati eker (Kemal 1997: 12-13). Daha
geni bilgi iin bkz. Norman Wild, Materials for the study of Ss I Kuan (Bureau of
Translators), BSOAS, XI (1943-46), 617-640).
3
Bkz. Louis LGET, Un Vocabulaire Sino-Ouigour Des Ming, Le Kao-tchang-Kouan Y-chou
du Bureau Des Traducteurs, Acta Orientalia, XIX (1966), Budapest, 117-289; Magfiret KEMAL,
inde Ming Slalesi Dneminde Trk Dili le lgili almalar, Faaliyetler ve dikut Mahkemesi
Szl, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Blm,
Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara 1997.
stunda ise kelime telffuzu ince karakterlerle verilmitir. Szlkte 1042 madde
ba kelime vardr. Bu maddeler szle, 17 klsik blm yannda, yine drt
ekleme ksm olarak toplam 21 blme ayrlarak yerletirilmitir. Trkiyede bu
szlk zerine ilk bilimsel almay yksek lisans tezi olarak Magfiret Kemal
hazrlamtr (1997). Kemal bu nemli ve katkl almasnda, zellikle ince
literatre dayanarak Ming sllesi dnemindeki Trk dili ile ilgili alma ve
faaliyetleri deerlendirmi, ayrca dikut Mahkemesi Szlnn modern
szlklk anlay ile filolojik incelemesini yapmtr. Ming dneminde
hazrlanm bir dier szlk olan Uygur Mahkemesi Tercme Derleme Szl (Wei-
wu-erh-kuan-i-y) sadece in yazsyla yazlm olup, dikut Mahkemesi
Szlne benzemektedir (Kemal 1997: 26-27; Wang 1994: 2).
Mingden sonra indeki iktidar ele geiren Manularn (Ching) hkim
olduu dnemlerde de szlklk faaliyetlerinin youn olduunu biliyoruz.
Tarih srece baktmzda 1590dan nce Manularn yazl bir dili yoktu. Bu
ylda imparator Nurhacinin emriyle Manu konuma dilini transkribe edecek,
Uygur-Mool alfabesinin esas alnd bir fonetik yaz gelitirildi. Bu yeni yaz,
Manularn iktidardan dt zamana kadar (1911) inde geerli olan resm
yaz dili oldu. mparatorlua ait fermanlar, resm belgeler ve birok para ve kaya
yaztlar bu Manu yazs ile yazld. Bu arada ince ile byk etkileim iinde
olan Manu dili byk lde in sz varlndan da etkileniyordu. Manular
inde kontrol ele geirmeden nce birok nemli Liao, in ve Yan klasiini,
tarihini Manu diline evirmitiler. Bu tr faaliyetlerin zellikle Manu dilini
canlandrmaya ynelik abalardan olduunu syleyebiliriz (Chen 1976: 137).
Shun-Chih (1644-1661) dneminde Manu soylular ounlukla ince
bilmiyordu. Bu nedenle devletin merkezle ve dier yerel hkmetlerle olan resm
ilikileri, ounluu inli memurlardan oluan tercmanlar tarafndan
yrtlyordu. Bu dil problemine zm olmas amacyla ince retmek iin
merkezler kurulmutu. Bunun yannda in kltr iinde asimile olmaktan
ekinen Manular kendi dillerini de muhafaza edebilmek kaygsyla hkmet
tarafndan kurulan okullarda Manu dili eitimi verdiriyorlard. Ancak bu
dnemde Manu dilinin istenilen dzeyde, doru bir ekilde okunup
yazlamad, istenilen yaz dili seviyesine ulaamad grlmtr. Manu
hanedannn erken dnemlerinde, zellikle Kang-hsi dneminde Manu-in
szlkleri, gramer ve konuma klavuzlar, dier eitli dil ve edebiyat referans
kitaplar hazrlanmtr. Bu referans kitaplar bir yandan resm yazmalarda
Manu dilini kullananlara yaram, bir yandan da Manu dili ve kltrne
hizmet amacnda olmutur (Chen 1976: 141-142).
Bu dnemde yazlm Manu szlklerine baktmzda en bata 1708 ylnda
Kang-hsi Han zamannda tamamlanm tek dilli Manuca Szlk gelmektedir.
A. Melek zyetgin
195
Szlk, Manu dilinde hazrlanm aklamal ve rnekli bir szlktr. Szln
sonunda yazclarnn isimlerinin bulunduu uzun bir liste yer almaktadr.
Manuca Szlk, 20 defter (cilt), 36 para ve 280 ksmdan oluup, yaklak 12.000
madde ba kelimeye sahiptir. Szln sonunda bu tr szlklerde
grdmz 4 defterlik (ciltlik) ek ksm bulunmaktadr. Bu dnemde
hazrlanm bir dier szlk 1717 tarihli Manuca-Moolca Szlktir. Manuca
ksmnda Manuca aklamalar, Moolca ksmnda ise Manuca aklamalar yer
almaktadr. Szlk 20 defterden olumaktadr.
Manu sllesinde Kang-hsiden sonra tahta geen Chien-lung dneminde
de szlklk faaliyetleri devam etmitir. Chien-lung Hann kendi devletinin
snrlar iinde olan milletlerin dillerine nem verdiini, onlar renmek iin aba
gsterdiini biliyoruz. Tarih kaynaklarda Chien-lungun Tangut, in ve Uygur
dilini rendii kayd gemektedir (BDSzl.-III: 67). zellikle Chien-lung dnemi
in tarihinde siyas ve coraf olarak en ok yaylmann olduu dnem olmutur.
Trkistan sahasndaki savalar ile bu yaylma politikas artmtr (Eberhard 1987:
310-315).
Chien-lung dnemine ait szlklerinden, 1771 ylnda tamamlanan ki dilli
Manuca Szlk, Manuca-ince olarak dzenlenmitir. Szlkte Manuca
kelimelerin ince transkripsiyonlar verilmi ve karlnda Manuca aklamalar
yaplmtr. ince kelimelerin olduu ksmda ise kelimelerin Manu alfabesinde
transkripsiyonu verilmitir. Szlk, 32 defter (cilt) olup 35 para, 292 ksm ve 556
blkten olumaktadr. Yaklak 17.000 madde ba kelime vardr. Eserde ayrca 4
defter, 26 ksm, 71 blk ve 1609 kelimeden oluan ek (kouma) de yer
almaktadr. Bu szln Be Dilli Szle esas olduu dnlmektedir.
Chien-lung dneminde ok dilli szlklerin bir dier 3 Tillik Manua
Szlktr. 1779 ylnda tamamlanan szlk Manuca-Moolca-ince olarak
dzenlenmitir. Okunu kolayl salamak amacyla Manuca stununda in ve
Manu yazsyla, ince ksmnda ise Manu ve Mool yazsyla transkripsiyon
verilmitir. Moolca ksmnda Manuca ve ince ses transkripsiyonu, ayrca
ince hece transkripsiyonu yer almaktadr. Szlk 31 defter, 26 para (ser-cem),
285 ksm ve 508 blkten olumaktadr. Szlkte yaklak 13.000 kelime vardr.
Szln ek ksm yoktur.
Be Dilli Szlke kaynaklk ettii dnlen bir dier eser ise 4 Tillik Manua
Szlktr. Manu-Tibet-Mool-ince eklinde dzenlenen szln yazl tarihi
kesin olarak bilinmemektedir. Eser, 32 defter, 35 para, 292 ksm, 556 blk, 17000
kelimeden oluan bir szlktr. Szln 4 defter, 26 ksm, 71 blk, 1609
kelimeden oluan bir ek ksm da vardr.
4 Tillik Koma Szlk (?) yazl tarihi belli deildir. Manuca-Moolca tarznda
tekil etmi bir szlktr. ince ksmnda Manuca transkripsiyon verilmitir.
Szlk 32 defter, 255 ksm, 561 blk, 17.000 kelimeden oluur.
Tm bu szlklere bakldnda 17. yzyln sonlarna doru Manuca veya
Manuca-Moolca hazrlanm szlklere Tibete ve ince, hatta Be Dilli
Szlkteki gibi Uygurca da dhil edilmitir. Bu trn nemli eserleri resm bir ad
tarlar: Y-chih mparator (Han) tarafndan yazlan. Bu szlklerin hazrlan
amalarndan biri eitli yerlere ait resm belge ve dokmanlarn standart bir dilde
yazlmas iin gerekli olan sz varlnn belirlenmesi, bir dieri de standart bir
yaz dili oluturulmasyd (Sagdarsren 1985: 192-193)
4
. Dier bir deyile Manu
imparatorluu iinde resm devlet terminolojisinin ortaya konarak, devlet iinde
yaayan dier milletler ile yaplacak resm yazmalarda ayn terminolojiyi
kullanma, dolaysyla resm dilde standartlamann salamas amalanmtr.
Bunun yannda bu ok dilli szlkler zellikle tercme faaliyetlerinde de
kullanlm olmaldr. Tercmanlk ilerinde sz konusu szlklerin birer el kitab
grevi grdn dnmek yanl olmaz. Buna bal olarak szlklerin bir tr
yazma, imls klvuzu niteliini de tadn syleyebiliriz. zellikle inde
Manu sllesi zamannda resm yazmalarda bu ok dilli szlkler bir tr
bavuru eseri olarak kullanlmtr.
Be Dilli Szlk
Bildirimize konu olan Ching dneminin en nemli szlklerinden biri olan Be
Dilli Szlk (Wu-ti-Ching-wn-Chien), kurulu dzeni bakmndan dier Manu
szlkleriyle byk lde uyumaktadr. zellikle 1771 tarihli ki Dilli Manuca
Szlk ile 4 Dilli Manua Szln, Be Dilli Szlke kaynaklk ettii
sylenmektedir (BAnsk. 1982: 412). Be Dilli Szlk, dier szlklerde olduu
gibi defter (cilt), ksm, blk eklinde dzenlenmitir. BDSzl., Ching dnemine
ait ok dilli szlklerden farkl olarak Uygurcay da kapsamas bakmndan ayr
bir yere sahiptir. Manuca, Tibete, Moolca, Uygurca ve ince olmak zere be
dilde hazrlanmtr.
Szlk 32 defter (cilt), 35 para (Ser-cem`), 292 ksm, 556 blk ve yaklak
17.000 kelimeden olumaktadr. Eserin ek (kouma) ksm da yine ayn trdeki
dier szlklerde oluu gibi, genellikle ayn dzen ve sayda, 4 defter (cilt), 26
ksm, 71 blk, 1609 kelimeden olumaktadr. Bu Ek blmnde, szln ana
blmnde bulunan ksmlardaki balklara yaplan kelime ilveleri kark olarak
yer almaktadr. Her sayfada 4 kelime bulunurken, maddeler Manuca-Tibete-
Moolca-Uygurca-ince srasna gre yukardan aaya ve soldan saa doru

4
Moolca olan bu eserin ilgili yerlerinin tercmesini yapan deerli meslektam Myagmarsren
UUGANBAYARa teekkr ediyorum.
A. Melek zyetgin
197
giden bir dzende yazlmtr. Okuyuta kolaylk salamak iin Tibet ve Uygur
kelimelerinin Manu alfabesinde transkripsiyonlu biimleri madde ba
kelimelerin hemen altnda verilmitir. Tibet yazsyla yazlm madde ba
kelimeden hemen sonra Manu yazsyla ncelikle Tibete kelimenin
boumlanma noktasna gre transkripsiyonu, onun hemen altnda da yine ayn
Tibete kelimenin ses transkripsiyonu verilmitir. Bunun nedeni Tibete szlerin
imdiki telffuzunun eskisinden olduka farkl olmas, bunun yannda imlda
eski telffuzun esas alnmasdr. Arap alfabesiyle yazlm Uygurca kelimelerin
hemen altnda ise sadece Manu yazsyla transkripsiyonu yer almaktadr. Buna
gre Szln her sayfas yukardan aaya sekiz stun olarak dzenlenmitir.
BDSzl.n orijinal Han nshas elimizde yoktur. Eserin bilinen 3 kopya
nshas vardr. Szln iki nshas Pekin Han Saraynda (Gugong) muhafaza
edilmektedir. Gugong Han Saray Ktphanesinde bulunan bu nshalardan biri
nceden Chonghua Saraynda, dieri ise Jingyang Saraynda saklanmakta idi.
Szln nc nshas Londrada Byk Britanya mzesinde kaytldr
(BDSzl. 1957-III: 64).
almamzda biz, BDSzl.n Pekinde 1957 ylnda yaplan tpkbasm
yaynndan yararlandk. ciltlik bu yayn, BDSzl.n Chonghua Saray nshas
esas alnarak hazrlanmtr. Grme frsat bulamadmz dier iki nshann,
mevcut bilgilere gre iyi istinsah edilmedii, ayrca Uygurca kelimelerin de kk
ve okunaksz yazld bilinmektedir.
Be Dilli Szlkn orijinali 6 mukavva kutuda toplanm, 36 ksm, 2563
sayfadan ibaret olup Xuanzi (uanzi) trnde bir kada fra kalemle yazlm ve
sar ipekli kuma ile sarlmtr. Orijinal nshann uzunluu 34.1 cm., genilii ise
15.6 cm. gelmektedir. Metinde yazl ksmlar krmz ereve iine alnmtr.
Sayfalarnn katland yerde Manuca bu szln ad ve ince olarak bab ve
ksmlarn isimleri, sayfa numaras verilmi ve szle genel bir iindekiler ksm
eklenmitir (BDSzl. I-nsz 1957: 11-13). Szln 1957 ylnda Pekinde yaplan
faksimile nerinde, orijinal metnin kltldn ve varak dzeni yerine sayfa
dzeninde, kitap formasna getirildiini gryoruz. Bunun sonucunda sayfalarn
katland yerdeki yazlar karlarak, yeniden birleen sayfa numaralar konmu
ve Szln birinci cildinde yer alan genel iindekiler blm de ksmlarn
iindekileri esas alnarak yeniden dzenlenmitir. Faksimile nerini yapanlar,
BDSzl.n orijinal nshasnda, szln Uygurca balnn yanl yazldn
kaydederler. Gramer ve iml bakmndan yanl olan bu Uygurca bal (_an-n
ftgen be sm oan *at manu sz-ni ayr mein *ati), eserin asln bozmamak
iin dzeltmediklerini ve szle Uygurca yeni iml ile Be Tillik Manue Lugat
adn verdiklerini belirtirler (BDSzl. I-nsz 1957: 11-13).
Alfabetik dzende olmayan Szlkte kelimeler kavram gruplarna gre ana
ksmlara ayrlm ok sayda alt blmde toplanmtr. Belli kavram gruplarna
ait kelimeler isim ve fiil kark olarak, yaln biimleri yannda mtak biimleri,
tamlamal kullanmlar, hatta tam bir cmle hlinde getii rnekler madde ba
olarak verilmitir.
Szlkte fiillerin verili eklinde bir eitlilik dikkati eker. Arap szlklk
geleneinde olduu gibi, madde ba olarak geen fiillerin bir ksm 914.2
basruklad, 914.4 bast, 3.3 yarud parlad, 2951 imdi ykand, 2951 imdid
imdikledi eklinde belirli gemi zaman, teklik 3. ahstaki ekimli ekilleriyle
geerken, 886.2 yasa l, 892.3 urul, 871.3 qa]r bol rneklerindeki gibi emir kipi
teklik nc ahstaki ekimli ekilleriyle, 898.2 basaturadu, 881.2 yalaturadu,
867.2 berkittred, 872.2 ytkeed, 2977 alatadu, 2973 turuzadu gibi fiillerin
bitmemi imdiki zamandaki teklik 3. ahstaki ekimli biimleriyle; 2973
turuzupdu, 2968 ucaa kteripd, 2921 ndpd eklinde belirsiz gemi zaman
yine teklik 3. ahs ekimli ekilleriyle szlkte yer almtr. Ayrca 875.3 lap
seip, 879.3 kreanlap, 7.3 ftb tdran, 7.4 ftb tken, 8.4 kaklanaduran
atee yaklap gibi fiillerin sfat-fiil ve zarf-fiilli tekilleri de szlkte madde ba
olarak gemektedir.
Be Dilli Szlkte isimler eitli kavram gruplar altnda yaln ve tremi
ekilleri ile yer almaktadr. Kimi zaman isim kknden sonra ayn isimle tekil
edilmi kavramlar yan yana sralanabilmektedir. rnein Askerlikle ilgili bir
blkte 855.1 irig ordu, (muhtemelen Manu Ordu tekiltyla ilgili olan) 855.3
smn irigi, 855.4 ong irigi byk asker, 859.4 piyde irig yaya asker, 862.1
bgtrme irig pusuya yatan asker, 862.2 aya irig Ordunun en arkadaki
dzenini kollayan asker gemektedir.
Ayrca Szlkte 869.3 tayyr bolal baradu hazrlanmaya gidiyordu, 902.2
yna bsp kiredu toplulua zorla girdi, 904.4 sayp kp uruadu gibi ksa
cmle yaplar yannda 2765 nin tutun kladuan yer, 2764 manu hat malum
kladugan yer gibi sz beklerinin de madde ba olarak getiini gryoruz.
Dilbilim literatrnde kavram veya kavram alan szlkleri olarak bilinen,
kimi dilcilere gre adbilimsel (Onomasiologique) szlkler olan bu tr eserler,
temel alnan bir dilin, ya da karlatrmal olarak eitli dillerin sz varlklarnn
kavram alanlarna gre sralanmasndan olumaktadr. Bu tre dhil
edebileceimiz Be Dilli Szlkte birebir kavramlar eletirilmeye allm ve
kelimeler iin herhangi bir anlam verilmemitir. Be Dilli Szlkte yer alan kavram
gruplarna bakldnda bu tarzda dzenlenmi szlk tertiplerindeki ayn
kavram tasnifinin byk lde esas alnd ve zengin bir sz varlna sahip
olduu grlr: Gk, zaman ve yer ile ilgili kavramlar; hkmdarlk, devlet
idaresi, devlet dzeni, yrtme ve atama, tre ve yasalar, diplomasi, yazma
gelenei, yaz sanat ile ilgili kavramlar, Askerlik ve askerlik hizmeti, ruhan snf,
A. Melek zyetgin
199
metafizik konular, kii zellikleri, kiilere ait faaliyetler, ustalk, sanatkrlk,
yerleme ve yaama yerleri, giyim, kuma ve ss eyalar, ara ve gereler, retim,
yapm, zanaat, ziraat ve ziraat rnleri, yiyecek ve iecekler, tahl, meyve ve sebze
adlar, bitki ve hayvan adlar ile ilgili kavramlar gemektedir.
Szlkte Trke kelimelerin Arap harfli imlsnda byk lde nller
huruf- med harfleriyle gsterilmi ve harekeleme yaplmamtr. Eklerin imlsnda
ise eski Uygur yaz geleneinin de etkisiyle ayr yazmlar mevcuttur. zellikle hl
eklerinin, isim yapm eklerinin ayr yazld grlr. Bunun yannda iml-fonetik
adan dikkati eken bir durum da eklerdeki uyumsuzluktur. nce sradan
kelimelere kaln sradan ekler gelebilmektedir: 874.4 kreduan irig, 7.3 ftb
tdran.
Szlkte zellikle Uygurca ksmlarda eitli dillerden yaplm alntlamalar
dikkati ekmektedir. Doal olarak szln btnnn incelenmesinden sonra
ortaya konulabilecek bu konuyla ilgili olarak, szln madde ba kelimelerinde
ince (hoan rahip, fusa buda, cuz mandalina, atu ticar, guntu
memur, idareci vb.) ve Moolca (856.2 yasavul, 856.1 turavul, alban, 880.1
karaul), yannda ok sayda Arapa ve Farsa alntlamalarn da olduu
sylenebilir.
Bir dilin sz varlnn incelenmesiyle, bir toplumun yaam biimi, gelenek ve
grenekleri, siyas ve sosyal tarihi, evre kltrlerle olan ilikileri, toplumsal ve
kltrel eilimleri ortaya kar. Be Dilli Szlkte yer alan, bizim iin ncelikli olan
18. yzyla ait Uygur Trkesi sz varlnn bu adan deerlendirilmesi, evre
kltrlerle de etkileim sonucunda zenginleen sz varlnn ortaya konularak
yaz dili oluum ve deiim srecinin belirlenmesi byk nem tamaktadr. Sz
konusu dil malzemesi Dou Trk yaz dili tarihi aratrmalar iin de kaynak
vazifesi grecektir. Bunun yannda ayn sz varl bize Uygur Trkesinin
tretme gc yannda, Uygur yaz dilinin bu dnem iin tad dil zelliklerinin
tepitinde de yararl olacaktr.
Be Dilli Szlk, Trk sosyal ve kltr tarih aratrmalar iin son derece
nemli olan kurumsal terminolojilere kaynaklk edecek zengin ve orijinal bir sz
varlna sahip olmas bakmndan da ayrcalkl bir yere sahiptir.
Ayn dil ailesine mensup dillerde belli kavramlarn dile getirili biimlerini
ortaya koyma, bu diller arasndaki yaknlklarn, paralelliklerin bulunup
bulunmadn belirlemeye yarar. Bu adan kavramsal gruplara gre
karlatrmal olarak hazrlanm bu szlk malzemesi bize Altay dil birliinin
yesi olan Trke-Moolca ve Manu-Tunguzca arasnda ortaklaan ve ayrlan
hususlarn tespiti asndan nemlidir. Biz bu szlkteki dil malzemesinden,
akraba olduu dnlen bu diller arasndaki ilikileri, benzerlikleri, ortaklklar,
ayrca diller aras dnlemeleri kolaylkla tespit edebiliriz. Dolaysyla szln
Altayistik aratrmalar iin de dikkate deer olduu aktr.
Trkiye Trkolojisinde hi tannmayan
5
ve zerinde bugne kadar yaplm
herhangi bir bilimsel alma bulunmayan Be Dilli Szlkn Pekinde 1957
ylnda ciltlik faksimile nerinin kmasndan sonra, Japonyada 1966 ve 1968
ylnda, szln Latin harfli transkripsiyonlu neri iki cilt olarak hazrlanmtr
6
.
Szln Japonya neri bilimsel adan eksik ve yanllarla dolu olup kullanl
bir alma deildir. Bunun yannda szln gerek in gerekse Japon
neirlerinde herhangi bir filolojik inceleme yaplmamtr. Be Dilli Szlkn
kapsaml ve nemli sz varl, ilenmemi ham bir malzeme olarak alan
aratrmaclarnn ilgisini beklemekteydi.
ok dilli bir szlk olan bu eserin gerek ierdii malzemenin sayca okluu,
gerekse 5 ayr dilde hazrlanm olmas, eserin bugnk bilgilerimiz nda
ancak alan uzmanlarndan tekil edilecek bir ekip tarafndan ortaya konulmasn
kanlmaz klmtr. Bundan hareketle Prof.Dr. Sema Barutcu znderin
bakanlnda alan uzmanlarndan kurulan bir ekiple bu szlk zerinde
allmaya balanmtr. Moolca ve Tibete ksmlar iin Moolistan
niversitesi, Mool Bilimleri Fakltesi, Mool Dil Enstitsnden Prof.Dr. .
Joright, Moolistan Mill niversitesi, Mool Dil Bilimi Blmnden
Myagmarsren Uuganbayar, Manu diliyle ilgili ksmlar iin Pekin Milletler
niversitesinden B. Sod, Uygurca ksmlar iin Ankara niversitesinden Prof.Dr.
F. Sema Barutcu znder, Do. Dr. A. Melek zyetgin, Pekin Milletler
niversitesinden Yard.Do. Erkin Arz, ince ksmlar iin de yine Yard.Do.
Erkin Arz ve Prof. . Jorightdan oluan ekip almalarn srdrmektedir.
Ekip, almasna Be Dilli Szlkteki Uygurca, Moolca ve Manuca
kelimelerin Latin esasl transkripsiyon ve transliterasyonlu biimlerini filemekle
balamtr. Tibete ve ince ksmlarn da yer alaca filerde, zellikle ince
ksmlar ekil ve anlam bakmndan problemli kelimelerin tespitinde byk
lde yardmc olacaktr. Sz varlnn bu ekilde tespitinden sonra kelimelerin
dier Ming ve ing dnemine ait ok dilli szlklerde getii yerler de
belirlenerek, iml, ses ve ekil bilgisi, kken ve anlam bilgisi bakmndan
deerlendirilmesi, ayrca Trke, Moolca ve Manuca kelimelerin ayr ayr kendi
tarih ve modern dil alanlar evresinde e ve art zamanl srete incelenmesi,

5
Batda Ligetinin Acta Orientaliada kan Ming dnemine ait Sino-Uygur szlklerinde
BDSzl.n malzemesinden yararlandn gryoruz. Trkiyede ise Prof. Dr. F. Sema BARUTCU
ZNDER, 3. Uluslar Aras Trk Dil Kurultaynda (1996) sunduu lbesn Kelimesi zerine
adl bildirisinde ilk defa Be Dilli Szlke atf yaparak eserin sz varlndan yararlanmtr.
6
Jitsuzo Tamura, Shunju Imanishi, Hisashi Sato, Wu-Ti Ching Wn Chien, Translated and
Explained, Kyoto (I) 1966, (II) 1968.
A. Melek zyetgin
201
yazl belgelerdeki ekil ve kullanllaryla rneklendirilmesi amalanmaktadr.
Her dil iin yaplacak deerlendirmeler daha sonra bir araya getirilerek
karlatrmal olarak Altayistik adan filolojik incelemesi yaplacak, ayrca ilgili
malzeme sosyal ve kltr tarihi bakmndan da deerlendirilecektir.
Kaynaklar
BARUTCU ZNDER, F.Sema, (1996). lbesn Kelimesi zerine, 3. Uluslar Aras Trk Dil
Kurultay Bildirileri, Trk Dil Kurumu, Ankara 1999: 147-150.
BDSzl.: Be Tillik Manue Lget, I-III, Pekin 1957.
B RNEN, (1992). Mongul biig-n kelen- jy, terign debter, Kkegota. (Mool Yaz dili
Grameri, I.).
CHEN, Chieh-hsien, (1976). The Decline of The Manchu Language in China During The
Ching Period (1644-1911), Altaica Collecta, Berichte und Vortrge der XVII. Permanent
International Altaistic Conference 3-8. Juni 1974 in Bonn, Wiesbaden: 137-154.
EBERHARD, Wolfram, (1987). in Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
IS. SAGDARSREN, (1985). Tolzy, Orin Tsagiyn mongol helny gsyn sangyn sudlaln ndes,
Ulaanbaatar. (Szlkbilimi, ada Moolcann Szlk Biliminin Esaslar)
KEMAL, Magfiret, (1997). inde Ming Slalesi Dneminde Trk Dili le lgili almalar,
Faaliyetler ve dikut Mahkemesi Szl, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
Trk Dili ve Edebiyat Blm, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara.
TAMURA, Jitsuzo, Shunju IMANSH, Hisashi SATO, Wu-Ti Ching Wn Chien, Translated and
Explained, Kyoto (I) 1966, (II) 1968.
LGET, Louis (1966). Un Vocabulaire Sino-Ouigour Des Ming, Le Kao-tchang-Kouan Y-
chou du Bureau Des Traducteurs, Acta Orientalia, XIX, Budapest, 117-289 Wang Yan-
hsin, indeki Trk Diyalektleri Aratrma Tarihi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara
1994.
WLD, Norman, (1943-46). Materials For The Study of Ss I Kuan, Bulletin Of The School Of
Oriental And African Studies, XI: 617-640.
Zhong guo Da Baikequanshu Yuyan Wenzijuan, Beijing Shanghai, (in Byk Ansiklopedisi,
Dil-Yaz Cildi) 1982, 412.

Orta Asyadaki Bir Ksm Trk Yer Adlar ve Bu
Yerlerin Tarih Sre erisindeki Siyas Durumu
zerine
Varis Abdurahman
Bildirimin esas konusunu oluturmakta olan Yedisu, Kagar, Kou (Turfan)
ve Bebalk blgeleri Byk Hun Devleti dneminden itibaren Trklerin nemli
siyas ekonomi ve kltr merkezleri olup (Tarih I 1932: 64-85) Trk kavimlerinin
ana yurtlar idi.
Eski devirlerde Hun, Gktrk, Uygur vesaire Trk devletlerinin merkezlerinin
Orhun havalisinde bulunmas sebebiyle bir ksm tarihiler sadece Moolistan
steplerini Trklerin ana yurdu olarak kabul ediyorlard. Fakat XVIII. yzyldan
itibaren Moolistann dndaki eitli blgelerde tarihi lisan ve destan delillere
dayanan aratrmalar; Trk ana yurdunun bugnk Moolistanda deil Altay-
Ural dalar arasnda olduunu gstermitir (Rasonyi 1993: 9-15). Tarihi bilgilerin
dnda, destan rivayetler de ana vatan merkezinin Balka, Aral ve Isk gl
blgesinde olduunu gstermektedirler. Nitekim destan Ouzhana, Efrsiyba
ve dier efsnev hkmdarlara ait menkbeler ile Gktrk, Uygur, Ouz ve
Karluklara mahsus bir ok tarih hatralar hep bu blgede temerkz etmitir.
Mesel, Sr derya kysnda bulunan Ouz Yabgularnn payitaht Yenikentin
Ouzhan tarafndan ve dier mhim ehirlerin de Efrasiyab tarafndan
kurulduu destan rivayetlerde belirtilmitir (Turan 1995: 19). On iki hayvanl
Trk takviminin icad da efsnev bir Trk Kaanna ve li Nehri vadisine
balanmtr (DLT-I 1992: 112,345; 392-93; 466; 1992-II, 413-415). Ouz Destannda,
Sr Derya havzas Ouzlarn ana yurdu olarak tasvir edilirken in kaynaklar da
Hunlarn soyundan gelen Gktrklerin meneinden bahseden rivayetlerde,
katledilen eski Trklerden geriye kalan tek erkek ocuun bir kurt tarafndan
bugnk Turfann kuzey batsndaki bir maaraya getirildii ve Trklerin oradan
dnyaya yayld sylenir (Wu Ching-shan 1994: 5-15).
Eblgazi Bahadrhann ecere-i Trk adl eserinin Uygur linin Zikri
ksmnda: Mool yurdunun batsnda (Gnein batt yerde) bir da vardr.
Ona Kut Da derler... Bu dan eteinde Uygurlarn ok sayda ehirleri,
kasabalar ve tarm alanlar vardr. 120 kavim onlara tabi idi (Bahadrhan 1999:
43) denmektedir. Orhun vadisinde ok sayda ehir, kasaba ve tarm alanlar
olmamasna binaen burann Tanr Dalar eteklerindeki ehirler olduu
TAS 2002
Varis Abdurahman
Orta Asyadaki Bir Ksm Trk Yer Adlar ve bu Yerlerin Tarih Sre
erisindeki Siyas Durumu zerine
203

phesizdir. Bunun dnda yine Fars tarihisi Cveyni Tarih-i Cihanga adl
eserinin Uygurlarn inanlarna gre dikutun soyu ve Uygur ehirleri
bahsinde Yedisu Blgesindeki nemli ehri Balasagunun Efrasiyab tarafndan
kurulduunu, ehrin kuruluunda tarihten Kara Htay istilsna kadar Efrasiyab
evltlarnn elinde kaldn zikretmektedir (Cveyni 1998: 102-106). Ksacas
Trk, in, ran ve Arap kaynaklarnn hepsi Turan ile rann kadim hududunun
Ceyhun nehri ve Trk kavimlerinin ana yurdunun Yedisu, Kagar, Kou (Turfan)
ve Bebalk blgelerini de iine alan Trkistan olduunu belirtmektedirler.
Burada Yedisu, Kagar, Kou (Turfan) ve Bebalk blgelerinin tarihi sre
ierisindeki coraf ve siyas durumunu ksaca ele alacaz.
1. Yedisu Blgesi
Yedisu (Eski Rus haritalarnda Semireye: Yedi rmak) imdiki Kazakistan
Cumhuriyetinin gneydousundaki geni blgeye verilen corafi isimdir.
Kuzeyinde Balka Gl, kuzeydousunda Sask Gl, Ala Gl, gneydousunda
bugnk Cungarya, Ala Da, gneyinde Tanr Dalar bulunmaktadr.
Bu blgeye Yedisu adnn verilmesindeki sebep, zerinde akan yedi
rmaktan dolaydr. Bunlar li, Karatal, u, Aksu, Talas, Lepsi ve Biyen
rmaklardr. Corafi taksimata gre bugnk Kazakistann gneydousu,
Krgzistann Kuzeyi ve Dou Trkistann kuzeybatsndaki blgeleri iine
almaktadr.
Yedisu Blgesi hakknda ilk tarih bilgi in kaynaklarnda bulunmaktadr. Bu
blge inliler tarafndan M.. II. yzyln sonlarndan itibaren tannmaya
balamtr. Bu devirde inin Han mparatorluu (M.. 206-M.S. 220)
dmanlar olan Hunlar yok etmek iin batdan mttefik aramakta idi (Barthold
2000: 1).
Han mparatorluu eli sfatyla casus Chang-Chien-i ilk defa batya
gnderdiinde Yedisuda Wu-sunlar bulunuyordu (Ssu Ma-chien 1989: 443).
Aslnda burada Wu-sunlardan nce Yeh-shihler (Tuhrilar) yaamaktayd.
Hunlar, Wu-sunlar imdiki inin kuzeybatsndaki Hi Koridorundan
kovduktan sonra M.. 162-161 yllarnda Wu-sunlar, burada yaayan Yeh-
shihleri (Tuhriler) gney ve batya srerek buralar ele geirmilerdir. Wu-sunlar
burada imdiki Issk-Gln gney-dou kysndaki Kzl-Kurgan (Chih ku-
cheng) merkez yaparak bir hakimiyet kurmulard. Bunlar ilk bata Hunlara tabi
olduunu bildirmi iseler de sonralar glenerek Hunlara itaat etmez olmulard.
inliler ite bu frsattan faydalanarak Wu-sunlarn bakan Knbege (Kun-
moya) Chang-chieni eli gndererek Hunlara kar ittifak teklif etmilerdir.
Knbeg bu teklife pek scak bakmamtr. Fakat daha sonra Knbegin varisi (ayn
zamanda torunu) Knibeg (Chn Hsu-mo) ldkten sonra onun bir Hun
prensesinden doma olu Nibeg (Ni-mo) pek kk yata olduu iin geici
olarak tahta Knibegin yardmcs Ungubeg (Weng Kui-mo) tahta kmtr.
Ungubeg trelere gre Knibegin hatunu olan inli prensesle evlenmitir. Bunu
frsat bilen inliler, Wu-sunlara tekrar Hunlara kar ittifak teklif ettiler. Ungubeg
inli einin de kkrtmalar ile inlilerin teklifini kabul etmitir. Sonuta M.. 71
ylnda inliler ile Wu-sunlarn mttefik ordusu ilk defa Hunlara darbe
vurmutur. Bu darbeden sonra Yedisu, Hunlar tekrar kendilerini toparlayncaya
kadar ksa bir mddet inlilerin hakimiyeti altna girmitir. Han mparatorluu
Chang-hui komutasnda in ordusunu Issk Gln kysna yerletirdikten sonra
M.. 60ta Hunlarn egemenlii altndaki btn Trkistan kontrol altna almak
iin bugnk Dou Trkistann Bgr ilesinin dousunda Bat Blge Tutuk
Mahkemesi (Hsi-y-tou-hu/Bat Blge Askeri Garnizonu) adnda bir idari
messese kurmutur (Liu Wei-hsin, Chien Po-chuan 1995: 265). M.S. 8 ylnda
Hunlar (Kuzey Hunlar) tekrar inlileri Trkistandan karp Trkistan geri
almlardr. Fakat ok gemeden inlilerin blc politikalar ile Hunlar M.S. 48
ylnda ikinci kez blnerek Trkistandaki siyas stnln kaybetmitir.
inliler Trkistana saldrm ve hakimiyeti tekrar ele geirmilerdir. Bu devirde
Pan-chao adnda inli komutan tutuk mahkemesinin bana getirdiler. Ancak
inliler buray fazla ellerinde tutamadlar. M.S. II. yzyln balarndan itibaren
Han mparatorluu zayflayp kmeye yz tuttuu devirde inin kuzeyinde
Hunlarn yerine Siyenpiler hakimiyet kurdu. Siyenpiler M.S.181 ylnda
Yedisudaki Wu-sunlar da egemenlii altna aldlar. Bylece Yedisu II-IV.
yzyllar arasnda Siyenpilerin hakimiyeti altna girdi. IV.yzyln ikinci
yarsndan itibaren Asyada Siyenpilerin yerine byk g olarak Juan-juanlar
(Avarlar) geti. Bylece VI. yzyln ortalarna kadar Yedisu Juan-juanlarn
hakimiyeti altnda kalmtr (Barthold 2000: 11).
M.S. VI. yzyln ortalarnda Aina soyundan gelen Gktrkler tken
blgesinde Byk Hun Devletinden sonra en byk Trk Devletini kurmu ve
ksa zamanda douda Byk Okyanustan batda Karadenize kadar olan
corafyada egemenlik kurduklar zamanda Yedisu Kk Trklerin eline gemitir.
582 ylnda Kk Trkler dou ve bat olmak zere ikiye blndnde, Yedisu
Blgesi Bat Kk-Trklerin nemli siyasi, ekonomi ve kltr merkezi olmutur.
inli rahip Hsan-tsang bat seferinde Bat Kk Trklerin hkmdar Tong
Yabguyu ite bu Yedisu blgesindeki dnyaca mehur ehir Suyabta grmtr
(Barthold 2000: 17).
630 senesinden sonras Gk Trk tarihinin karanlk yllardr. nce Dou Gk
Trk Devleti ine boyun edi. Bat Gk Trk Devletindeki halk 10 kabileye (On-
Varis Abdurahman
205

Oklar) ayrld. Bunlarn bei u Irmann batsna, kalan bei ise u Irmann
dousuna yerleti. Bundan sonra Bat Gk Trk Devletinde inlilerin hakimiyeti
altna girecei 658 ylna kadar i mcadele artarak devam etti.
630-680 arasndaki 50 yllk zaman Gktrklerin hrriyetlerini kaybettikleri bir
matem devre oldu. Her ne kadar Trkistandaki Trkler varlklarn, dil, inan ve
geleneklerini muhafaza etmilerse de gl bir devletleri olmamtr. te bu
srada inin Tang mparatorluu Yedisu Blgesinde 658de Kun-ling Tutuk
Mahkemesi (Issk Gl kysnda kurulmutur), Meng-chi Tutuk Mahkemesi
(Balka Tnkmur Tutuk Mahkemesi dahi denir) ve Kui-an-hsi Tutuk
Mahkemesi (An-hsi tbi blgeler Tutuk Mahkemesi) gibi idar ve asker
messeseleri kurarak (Liu Wei-hsien, Chien Po-chuan 1995: 266) blgedeki
kontrol be asrdan sonra tekrar ele geirmitir. Kk Trk tarihinin bu 50 yllk
fetret devrinin sonunda kitbelerde ad geen, Ana soyundan, Kutlug 680den
itibaren byk kurtulu hareketini balatp hrriyete susam silh arkadalaryla
birlikte kanl mcadeleler yaparak 682de tekrar tkende bamsz devletini
kurdu. Tarihte II. Kk Trk Devleti diye adlandrlan bu devletin byk
hkmdar Kapgan Kaann Asya ktasnda ne kadar Trk varsa hepsini bir at
altnda toplamak (Kafesolu 1998: 115) pln zerine nel ile Bilge tarafndan
sevk edilen bat kol ordusu Bolu savanda On-ok kuvvetleri zerinde kesin
zafer kazanarak 699da Balka, li, Isk Gl, u ve Talas blgelerindeki Trk
kavimlerini Gktrk Devletine dahil etti (Kafesolu 1998: 117). Bylece aa
yukar 30 senelik bir aradan sonra Yedisu tekrar asl sahiplerinin idaresine girdi.
Fakat inliler blgeden kovulduktan sonra da eskiden beri devam ettire geldikleri
bl ve yok et siyasetini durdurmadlar. lkenin batsndaki Trgileri yanna
ekerek onlarn bakanlarn ismen de olsa Kaan iln ederek Bamszlk
duygularn okad. Bylece Trgiler Gk Trkleri kar bamszlk
mcadelesini balattlar.
Gk Trk mcadeleleri srasnda Trgiler Sulu adl bir Kara-Trgi orunu
Kaan setiler. (715) in kaynaklarna gre, Gk Trk Uruklarndan byk bir
ksm da Bilge Kaandan ayrlarak Trgi Kaann hizmetine girmitir (Liu Wei-
hsien, Chien Po-chuan 1995: 99).
Su-lu Talasn kuzeybatsndaki Balasagun (Kuz-ulu) ehrini bakent yaparak
Yedisu Blgesinde Trgilerin egemenliini salad. Su-lu uzun sren (715-738)
hkimiyeti boyunca Mverannehirden gelen Arap ilerlemesini durdurmak
suretiyle, Trkistan halknn Arap tebaas olmasn engellemitir. Su-lu,
Trklerin tarih olarak sahibi bulunduu Mverannehiri Trklerin elinde
tutmaya alan bir hkmdar olarak da tarihe geti.
Su-lu dier taraftan, dou cephesinde de inlilere kar baarlar kazanmaya
balamt. Fakat Su-lu, byk hizmetlerini grd Kl-or (Baga Tarkan) adl
biri tarafndan 738de ldrld. inin, Trk babularn birbirine drme
plnna dayanan siyaseti bir daha hedefine ulamt. Esasen 710 ylnda balayan
So-ko ile e-nu arasndaki anlamazlktan bu yana Kara ve Sar olmak zere iki
ksm halinde yaayan Trgi boylarn birbirine iyice dman etmitir. Sonra
uzun sren iki taraf arasndaki mcadeleye Karluklarn da karmasyla Trgi
iktidar bsbtn zayflayp yok olmaya yz tutmutur. Nihayet Orhundaki
Uygurlardan ayrlarak nce Bebalk, sonra da Kagar ve Yedisu blgesine gelip
yerleen (Gen 1997: 33). Karluklar 20 sene ierisinde gittike kuvvetlenerek 766
ylnda merkezi u Vdisi olmak zere kendi siyas hakimiyetlerini kurdular.
Bylece Yedisu Blgesi Karluk Trklerinin idaresi altna girmi oldu.
in kaynaklarnda Ke-lo-lu eklinde zikredilen adlar Trke Karlk
(Kafesolu 1998: 146) mnasnda olan Karluk Trkleri, in yllklarnda D On
bir Uygur boylarndan biri (O Yang-hsiu 1975: 6114) olarak, Bulak (Po-lou), igil
(Chih-Chi) ve Tuhsiden (Ta-shih-li) ibaret kabile halinde nce Tanr
Dalarnn kuzey eteklerinde sonra Altaylarn batsndaki Kara-rti ve
Tarbagatay havalesinde yayorlard (Liu Wei-hsin, Chien Po-Chien 1995: 72).
Karluklar, Orhundaki Uygur ve Basmil gibi Trk kavimleri ile birlikte Kk Trk
hakimiyetini ykarak yeni kurulan Basmil, Uygur ve Karluk mttefik
teekklnde devletin sa Yabguluunu elde etmilerdir. Sonra Uygur
hkmdar Kutlug Bilge Kl, tek bana iktidar olduunda (745) Karluklardan bir
grup batya ekilmilerdir. Bu srada Bebalk havalisinde oturan Karluklar, Tun-
Bilge adnda bir yabgusu olduu halde Orhundaki Uygurlara balln
srdryorlard.
Yedisu blgesinde, Arap-Emev ilerlemesini durdurmu olan Trgi
Kaanlnn kt tarihlerde Trkistandaki Trk lkelerinin korunmas gibi
tarih bir vazife bu defa Karluklara dmt. Bu srada, gittike hzn artran
Arap-Abbs propagandas, Emevlerin imtiyazl Arap milleti adna fetih
dsturu yerine, btn Mslmanlar arasnda farklln kaldrlmas ve eitlik
fikrini yayyordu (Barthold 1990: 213). Araplarn Trkistan politikasndaki bu fikir
ihtilflarndan istifade etmek isteyen inliler Trkistanda bir iktidar boluu
olutuu dncesiyle kadim Trkistan siyasetlerini yrrle koyarak,
Karluklarn bulunduu blgeleri ele geirmek istediler. Neticede 751 ylnda
tarihteki mehur Talas Muharebesi vuku buldu (Hac Nurhac, Chen -Kou-
kuang 1995: 36) Bu muharebeden nce Karluklar inliler tarafnda idiler. Fakat
inlilerin Trkistan istil niyeti anlalnca Mslman ordusuyla i birlii
yaparak inlilerin ar yenilgiye uramasn saladlar. Trkistanda Trk
hakimiyetinin devamn salayan bu savata ar darbe alan in Ordusu
Varis Abdurahman
207

tamamen geri ekilmitir. in bu ar yenilgi ile birlikte balayan i buhranlarla
kmeye yz tutmutur. Trklerin mttefiki olduklar Mslman ordusunun bu
zaferinden sonra inliler uzun mddet Trkistan topraklarna el
uzatamamlardr. Karluk Trkleri de bu zaferden sonra Yedisu blgesindeki
hakimiyetlerini salamlatrmlardr. Ancak tkende yeni kurulan Uygur
Kaanl btn Karluklar tarafndan met bu tannyor ve Yabgular Uygur
Kaanna bal bulunuyorlard (Kafesolu 1998: 147).
Trk-slm dnyasnda, Talas muharebesinden sonra iyice tannm olan
Karluklar, bu srada slm leminin en yakn komular olduklarndan, Arapa-
Farsa eserlerde kendilerinden ok bahis edilmitir. X. yzyln son eyreinde
yazld anlalan Hudd el-lemde imdiki Dou Trkistann Aksu ehri
anlatlp, bu ehrin Karluklara tabi olduu, ancak bunlarn hkmdarnn Dokuz
Ouzlara (Uygurlar) bal olduu kaydedilmektedir (een 1998: 65)
Yedisuda Karluklarla beraber yaayan topluluklardan biri de uzun zamandr
Karluk Birliinde bulunan igiller idi. Hudud el-leme gre igiller Issk
Gln kuzeybatsnda yayorlard (Minorsky 1937: 99-160). Karluklarn bir dier
boyu Tuhslar da IX. yzyln ilk yarsnda Karluk Yabgusuna bal olarak Isk
Gln kuzeybatsnda, u Irmann sol kysnda yayorlard (Smer 1999: 50).
slm Corafyacs Merveziye gre Karluklarn bir boyu olan Bulaklar (een
1995: 104) Yukar u boylarnda veya Balka Glnn batsnda yayorlard
(Smer 1999: 51). Hudud el-lmde ise Bulaklarn Yamalara mensup bir
topluluk olduu ve Dokuz Ouzlarla kartklar (Minorsky 1937: 96)
sylenmektedir. Ksacas, Yedisu blgesinde Orhundaki Uygurlar batya g
etmeden nce Karluklar ve Karluk boylarndan olarak bildiimiz igil ve Tuhslar
youn olarak yaamakta idiler. Ancak bunlar eitli kaynaklarda belirtildii gibi
tkendeki Uygur Kaanlnn batdaki kollar idiler. Bahaeddin gel bir
eserinde konuyla ilgili olarak yle demektedir: Uygur Trklerinin byk gten
nce siyasi bakmdan u Vadisine nfuz edip etmedikleri belli deildir. Fakat
yle anlalyor ki Uygurlarn gebe ve yerleik Karluklara ok kuvvetli kltr
tesirleri olmutur. u Vadisinde Budist merkezlerine ait buluntularn balca iki
merkezi vard. Bunlar ul ve Sarg idi. ul ve Sargda bulunan Budist
mabetlerinin duvarlarnda bulunan freskler ok harap bir ekilde bulunmutu.
Mevzu itibaryla bir hayli anlalmaz olan bu eserler, boyamalarndaki renkleriyle
fikir verecidirler. Bu eserlerde, Uygurlardan evvelki mor renkleri grebilmekte
isek de, ak pembe, ak sar ve ak kahve renkleri bize ister istemez Uygur devri
slbunu hatrlatmaktadr (gel 1991: 361).
2. Kagar Blgesi
Bugnk Dou Trkistann gneybatsnda bulunan Kagar hakkndaki en eski
bilgiler in kaynaklarnda bulunmaktadr. inin Bat Han mparatorluu (M..
206-M.S. 24), Dou Han mparatorluu (M.S. 25-220), Sui mparatorluu (581-618)
ve Tang mparatorluu (618-907) yllklarnda Kagar Shu-le eklinde (Feng
Cheng-chn 1987: 45) kaydedilmitir. in kaynaklarndaki Shu-le isminin
Trke Sulunun (bol suyu olan yer anlamnda) transkripsiyonu olduu aka
grlmekte ise de bir ksm aratrmaclar Shu-le isminin Trke Sulu
olmadn, bu ismin Sogda olduunu ve Sogd isminin ince bozuk telaffuzu
olduunu ileri srerek burada eski dnemde Trkler deil Ariyan rkndan
(Dou ran tipi insanlar) insanlarn yaadn iddia etmilerdir (Rozi 1986: 116).
Ancak bu tr grler ilim evrelerinde kabul grmemitir. Bir baka inli tarihi
Su Pei-hai konuyla ilgili olarak unlar sylemektedir: incedeki Shu-le
Trkedeki Sulu (suyu bol olan yer anlamnda) kelimesinin transkripsiyonudur.
Bu isim en ge iki Han dneminden itibaren (M.. 206-M.S.220) bu ekilde
sylene gelmitir. Kaynaklardaki bilgilerden yola karak unu kesinlikle
syleyebiliriz ki en ge iki Han dneminden itibaren Tarm Havzas, Tanr
Dalarnn etekleri ve Hi Koridorunda Trk kabileleri yaamakta idiler (Rozi
1986: 116). Pelliota gre Kagarn eski ad Su-lu idi. Gnmzde kullanlmakta
olan Kagar ismi ise ancak M.S. 600l yllarda kullanlmaya balanm ve
muhtelif etimolojilere balanmtr (Trk Ansklopedisi 1974). Kagarn Yer
Namlarnn Harital Tezkeresi adl eserde Kagarn VII.yzylda Kae (Wei-li),
VIII. yzylda Kashgiri (Chia-shih-chih-li) ve Kashgari (Chia-shih-chieh-li)
eklinde kayda getii zikredilmektedir (Rozi 1986: 116). Han mparatorluu
batdaki ibirlikileri Wu-sunlarla birlikte Byk Hun Devletine ar bir darbe
vurduktan sonra M..60 ylnda imdiki Dou Trkistann Bgr lesi civarnda
Bat Blge Koruyucu Beg Mahkemesinin
1
teekklnden sonra Kagar ksa bir
sre Han mparatorluunun kontrol altna girmiti (Fen-yeh, Ssu Ma-piao 1999:
5476). M.S. 8. ylda Kuzey Hunlar inlileri Trkistandan kardnda Kagar
Blgesi tekrar Trklerin eline gemitir. Daha sonra inliler blgeyi ele geirmek
istemiseler de buna frsat bulamamlardr. M.S. II. yzylda Han
mparatorluunun kmesiyle inliler paralanarak kk hanlklar tarafndan
ynetilmilerdir. Yaklak be asr inliler, savunma politikas izlemilerdir.

1
Bat Blge Koruyucu Beg Mahkemesi ( His-yu-tou-hu) inlilerin ilk defa Trkistan stila ettii
zaman, Trkistandaki tabi Hanlklar denetlemek iin kurduu ilk siyasi ve askeri kurumdur.
Trkistanda yerliler tekrar siyasi istiklallerini kazand zaman, bu kurum da in ordusuyla
birlikte yok olmutur. inliler yine frsat bulup Trkistan istila ettii zaman buna benzer
kurumlar tekrar kurulmutur. Tang dneminde, bu tpteki kurumun drde ulatn
gryoruz.
Varis Abdurahman
209

Hunlardan sonra Asya Ktasnda Tobalar, Siyenpiler ve Juan-juanlar byk siyasi
gler olarak ortaya kmlardr. Bu devirde, M.S. III-VI. yzyllar arasnda,
Kagar ve Tarm Havzasndaki dier ehirler Han dneminde olduu gibi
yabanclarn basks altnda kalmamtr. Tobalar, Siyenpiler ve Juan-juanlar daha
ok Dou Asya ve Kuzey Asyada youn faaliyet gstermilerdir. Dolaysyla,
Kagar ve dier Trkistan ehirleri Trkler tarafndan idare edilmilerdir. M.S. IV.
yzyln ikinci yarsndan V. yzyln sonlarna kadar Kagarn Eftalitlar (Ak
Hunlar) hakimiyeti altnda olduu anlalyor (Uygurlarn Ksaca Tarihi 1990: 40).
VI. yzyln balarnda Juan-juanlar Trkistan denetimi altna aldnda
Eftalitlarn Kagardaki etkisini yok edememilerdir.
VI. yzyln ortalarnda Gktrkler Trkistan denetimi elinde tutan Juan-
juanlara ar darbe indirerek tarihte Hunlardan sonraki ikinci byk Trk
Devletini kurdular. Ksa zamanda Kk Trkler, eski Hunlarn egemen olduu
btn topraklar ele geirmiler ve bu srada Kagarda Kk Trklerin egemenlii
altna girmitir.
inliler, 658 ylnda Bat Kk Trk Devletinin topraklarn hakimiyetleri altna
aldklarnda Kagar Tmen Tekin adnda bir Trk beyinin idaresinde idi. inliler
Kagar onun elinden aldlar. inliler Kagar ele geirdikten sonra Kagarda
An-hsi-Koruyucu Beg Mahkemesi (An-hsi-tou-hu-fu) nin bir ubesini kurarak
(Liu Wei-hsin, Chien Po-chien 1995: 30, 265) be asr sonra tekrar Kagara sahip
oldular (Atif 1998: 23). inliler Kagar muhtelif idari blgelere ayrarak bunlarn
her birine ince isimler vermilerse de Kagar fazla elinde tutamamlardr.
Ancak ksa sren in idaresinin bir hatras olarak Kagara, Kagarl Mahmudun
Aa yani Bat in anlamnda in us-sufla (DLT-I 1992: 453) dedii
bilinmektedir.
VII. yzyln ikinci yarsndan itibaren glenerek dar almaya balayan
Tibetliler, in, Hindistan, Bat-Trkistan, Afganistan arasndaki ipek yolunun en
nemli duraklarndan olan Kagara ynelmilerdir. Tibetliler, 670 senesinde
Karluk Trkleri ile anlaarak buradan inlileri kovmulardr (slam Ansiklopedisi
1993/VI: 406). Karluklar bu zamandan itibaren Kagar blgesine youn olarak
yerlemeye balamlardr.
Kagar II. Kk Trk Devletinin bat kol ordusunun btn Trkistan
egemenlii altna almas akabinde Kk Trklere tbi olmutur. Kaynaklardan
anlaldna gre 704-717 yllar arasnda Bat Kk Trk Kaan soyundan bir
beyin ynetiminde Karluk boyu (igil, Tuhs ve Bulak) Kagara hakim
bulunuyordu. Bu durum, VIII. yzyln ortasndan beri Kagar ile Kk Trk
Kaan soyu ve btn Trk Halklarnn efsanevi lideri Efrsiyb (Alp Er Tonga)
arasndaki balara bir delil olabilir. IX. yzylda Tabernin eski bir Trk
hkmdar olarak bildirdii Efrsiybin Ordu-Kenti, XI. yzylda Kagarl
Mahmuda gre Kagar idi. Efrsiyb oullar veya Hakanl Trk adn tayan
slaleden Trk Hakan unvann 840senesinde ihya eden Kl Bilge Kadrhann
olu Oulak Kadrhann X. yzyln banda Ordu-Kenti Kagar idi. Oulak
Kadrhann dneminde Kagarn Ksen (Kua) ve Kou (Turfan) gibi nemli
Budist Kltr Merkezlerinden olduu Kagarn Mervan, Eskiehir,
Tegrmen, Hany, Duldulkr ve Tumuk gibi beldelerinden bulunan Buda
kalntlarndan anlalmaktadr.
VIII. yzyln 60l yllarnda Orhundan ayrlan bir ksm Karluklar Kagara
gelerek buradaki Karluklarla Trk ekseriyetine dayanan kuvvetli bir hakimiyet
kurmulardr. Ancak Karluk hakimiyeti 840senesinde Orhundaki Uygur Devleti
yklncaya kadar Uygur Devletine tb kalmlardr. Orhundaki Uygurlar batya
g ederek bugnk Dou Trkistan corafyasna geldikten sonra ayn ballkla,
Kagar Blgesinde VIII. yzyln ortalarndan itibaren kendileri ile beraber
yaayan ve buraya gelen Yama gibi Dokuz Ouz boylaryla birlikte Karahanllar
Devletinin kuruluuna itirak etmilerdir..
Ksacas Orhundaki Uygurlarn blgeye g etmelerinden nce Kagar
Blgesinde Orhundaki Uygur Kaanlna bal olarak yaamakta olan Karluk
ve Dokuz Ouzlara (Uygurlar) mensup dier Trk boylar blgede yeni bir
Uygur Trk Devletinin kuruluunun siyas, ekonomik ve kltrel alt yapsn
oluturmu durumda idiler. Daha sonra Trk kltr tarihinin parlak bir inkiaf
merhalesini tekil eden eski Uygur Trk Kltr Kagarda slm muhiti iinde,
gelime imkn bulmutur (slam Ansiklopedisi 1993/VI: 407).
3. Kou (Turfan) Blgesi
Trke metinlerde Kou veya Koo eklinde geen (Caferolu 1934) bu isim
bugnk Dou Trkistandaki Turfan ehrinin eski addr. Kagarl Mahmud
eserinde: Kou Uygur ehirlerinden biridir. Orada bulunan btn ehirlere bu ad
verilir (DLT-III 1992: 219) diyerek, baz aratrmaclarn (Stein, A. Von Le Coq,
Von Gabain gibi) iddia ettii gibi bu ismin inceden gelme deil, bir Trke isim
olduunu kantlamaktadr.
Kou (Turfan) Blgesinin siyas ve etnik durumunu aydnlatmak iin ncelikle
Kou tabirinin meneinin tespiti gerekmektedir.
Kou hakknda, in kaynaklarnda, dier blgelere gre daha ok kayt
bulunmaktadr. Bu kaytlarn ounda bu ehir Kao-chang eklinde (Fenf
Cheng-chn 1987: 77) kaydedilmektedir.
Alman Trkolog A. Von Le Coq ve Tai-wanl Trkolog Liu Yi-tang gibi bilim
Varis Abdurahman
211

adamlar Trke kaynaklarda geen Kou kelimesinin ince Kao-chang
isminin Trke okunuu olduunu savunmaktadrlar (Le Coq 1926: 27-40). Bu
gr Stein, A. Von Gabain ve Bahaeddin gel gibi bilim adamlar da
paylamaktadr. Bu gr kabul edilecek olursa, bu ehrin isminin inliler
tarafndan koyulduu ve bu blgenin Trk kabilelerinin ana vatan olarak kabul
edilemeyeceini de kabul etmek zorunda kalnr. Ancak bu gr kabul etmek
pek ilmi grlmemektedir. nk Kou ismini tayan sz konusu ehrin
etnografyasna bakldnda Kou isminin Trke olduu inlilerin ise Kou
ehrini Kao-chang olarak okuduu ve o ekilde kaydettikleri anlalmaktadr.
in kaynaklarndan anlaldna gre, Kou (Turfan) blgesine milttan
nceki zamanlarda Kou veya Koi (Ku-shih) deniliyordu.Corafi snr
olarak, bugnk Turfan Blgesini ve Tanr Dalarnn kuzeydou eteklerini iine
almakta idi. Burada Byk Yeh-shihlerin (Byk Tuhriler) bir kolu olan
Kolar (ya da Koan) yayorlard. Onlara inin Han mparatorluu
zamannda Che-shih denirdi (Hu-Chi, Li Hsiao-tsung, Juny Hsin-chiang 1975:
26). Bunlar, M. . III. yzyln balarnda imdiki Turfan Blgesini merkez
edinerek Kou Hanln (Che-shih-tou-kuo) kurdular. Bu hanlk tpk dier
Trk devletlerinde olduu gibi n Kou Hanl (Che-shih chien-kuo) ve
Arka Kou Hanl (Che-shih-hou-kuo) diye ikiye ayrlmtr (Fan-yeh, Ssu Ma-
piao 1996: 551-552). n Kou Hanlnn bakenti Yargul ehri (bu ehrin harabesi
bugnk Turfan ilinin Yargul Kynde bulunmaktadr). Arka Kou Hanlnn
bakenti ise Utu Kurgan (bu ehrin harabesi bugnk Dou Trkistann
kuzeydousundaki Cimsar ilesinin gneyinde bulunmaktadr) idi. Bugnk
Turfann en eski halk olarak bildiimiz bu Kolar ya da Koular inliler
olduu gibi telffuz ederek Ku-shih ve Che-shih demilerdir. Bu blgenin
adn bu ekilde yllklarna da kaydetmilerdir. Burada una dikkat edilmesi
gereklidir; Bugn Che diye okunan bu ince kelime eski dnemlerde, Ka, Ku,
Go, Ko olarak okunurdu. Dolaysyla in kaynaklarnda bugn Che-shih
olarak karmza kan ismi bugnk okunuu ile deil, o zamandaki okunuu ile
Ko-shih diye okuduumuz zaman bu ismin Eski Trkeden inceye aktarld
ortaya kmaktadr. Trke kaynaklarda bu ismin Kou veya Kocu eklinde
gemesi ise Trkedeki harfinin yerini zaman zaman veya C harflerinin
almasndandr (Rahman 2000: 173).
Kou (Turfan) Blgesi, Byk Hun Devleti devrinde Trkistann dier
blgeleri gibi Hunlarn egemenlii altnda kalmtr. M.. I. yzylda inliler
Chang-chienin aracl ile Yedisudaki Wu-sunlarla birleerek Hunlar ar bir
yenilgiye urattktan sonra Turfan havzasn da igal ederek, blgeyi M.. 60.
ylnda bugnk Dou Trkistann Bgr ilesi civarnda kurulan Bat Blge
Koruyucu Mahkemesinin (Hsi-y-tou-hu) idaresine dahil ettiler. Buray igalinin
sembol olarak Kou ehrinin dou tarafna Kou kalesi (Kao-chang-pi)ni
yaptrd. Ancak Hunlar, inlilerin Kouyu igalini kabul etmemilerdir. M.S. I.
yzyln ilk yllarnda Kuzey Hunlarn tekrar Kouyu inlilerden geri aldlar
(Turfan Tarih Eserleri 1988: 16-19). Mteakip devrelerde inliler ile Hunlar zaman
zaman Kouda att grlmektedir. Mesel, M.S.10 ylnda Kou Han olcij,
Bat Han mparatoru Wang-mangn emriyle ldrldkten sonra onun kardei
Ko-lan-po Hunlarla ittifak yaparak Han ordusuna ar bir darbe indirerek
bamszln geri ald.
M.S. 25 ylnda Dou Han mparatorluu (25-220) kurulduktan sonra inliler
tekrar Trkistan istil etmek iin harekete getiler. M.S. 73 ylnda Kouyu igal
ederek Ching-mo adnda birini buraya vali olarak atadlar. Hunlar Koudaki
Trk kabileleri ile birlikte inlilerle mcadeleyi srdrerek 107 ylnda Kouya
tekrar hakim oldular (Turfan Tarih Eserleri 1988: 20-21).
II. yzyln ikinci yarsndan itibaren Dou Han mparatorluunun kmeye
balamasyla Kou Blgesi de Trkistann dier blgeleri gibi uzun bir sre (VII.
yzyln ortalarna kadar) in tehlikesinden kurtulmutur.
M.S. IV. yzyln ikinci yarsnda, Hun asll Toba Weilerin kurduu Kuzey
Wei mparatorluu dneminde Kou Blgesi ksa bir mddet onlarn idaresi
altnda kalmtr. V.yzyln ikinci yarsndan itibaren ise Juan-juanlarn buraya
hakim olduu yine in kaynaklarndan renilmektedir (Hu-chi, Li Hsiao-tsung
1975: 37).
485 ylnda Juan-juanlarn basklarna kar Kou (Turfan) Blgesindeki Tles
boylar (Tieh-leler/Kangllar) ayaklanarak Kounun Juan-juanlara bal
hkmdar Kan Hsu-kuiyi ldrdler (491). Bunun akabinde Kangl Hanl
(Kao-che Wang-kuo) kuruldu. Bu Hanlk eski n Kou Hanl ile Arka Kou
Hanlnn topraklarna hkim oldu. Kangl Hanl VI.yzyln ortalarnda Kk
Trk Hkmdar Bumin Kaann blgeyi ilhak etmesine kadar Kou (Turfan)
Blgesine hakim olmutur. Kangllarn (Kao-che/Tlesler) V. yzyldan beri Kou
(Turfan) Blgesinde mstakil bir halde olmalar blgedeki Trk unsurunun
buradaki tarih varln gstermektedir. Kaynaklardan anlaldna gre
Kouda bu devirde (V.yzylda) blgeye hkim bulunan Trk boylarnn
cmlesinde, Hun-in mcadelesi esnasnda Sar Irmak Blgesinden inliler
tarafndan srlen Kuzey Hun kabileleri ve Kk Trklerin Ana boyu da
bulunuyordu (Liu Mao-tsei 1958: 40). Rus Trkolog Klyatornya gre,
Gktrklerin treyi efsanesinde totemik anne kurdun imdiki Turfann
kuzeyindeki bir da maarasna snmas Gktrklerin, Sar Irmaktan Turfan
Havzasna kann hatrasdr (Klyatorny 1959). Kk Trkler Turfan Havzasna
gelip yerletikten sonra burada eskiden beri bulunan Kolar ve onlarn soyundan
Varis Abdurahman
213

olan Kangllar (Tlesler) ile karmlardr. I. Gk Trk Devleti kurulduktan sonra
Kou (Turfan) Blgesi Kk Trklerin egemenliine girmesiyle blge tamamen bir
Trk vatan olmutur.
VII. yzyln ortalarna gelindiinde I. Kk Trk Devleti inin Tang
mparatorluunun (618-907) Trk hkmdarlarn birbirine drme siyasetinin
sonu vermesiyle, nce blnp sonra tek tek yklmlardr. Blndkten
sonraki, Bat Kk Trk Devletinin gerilemesiyle Kou (Turfan) Blgesi, inlilerin
tahrikiyle Gk Trklere kar ayaklanan Tles boylarnn (Tieh-le) eline geti.
Ancak bunlar blgeyi inlilerden bamsz olarak ynetmiyorlard. Gk
Trklerin fetret devrine girmesiyle inin Tang mparatorluu Trkistana siyas
hakimiyetini tesis etmitir. 640 ylnda inin Tang mparatorluu eski Kou
Kalesi (Kao-chang-pi)nin yerine Kou Oblast (Hsi-chang-zhou)n kurdu. Bu
oblasta Kou (Turfan) Blgesindeki be ile baland. Bu ileler ise Kou ilesi
(Kao-chang-hsien), Yargul ilesi (Chiao-he-hsi-en) Lkn ilesi (Liu-chung-
hsien), Pian lesi (Pu-chang-hsien) ve Tanr Da lesinden (Tien-shan-hsien)
ibaret idi (Hu-Chi, Li Hsiao-tsung, Jung Hsin-Chiang 1975: 54). Tang
mparatorluu, Kou (Turfan) Blgesinde bu idari messeseyi kurarak blgenin
kendine tabi olduunu kantlamak istemise de Bat Gk Trk Devleti buna
msaade etmemitir. 640-648 yllar arasnda Aina soyundan olan tekinlerin
nderliinde, Tang mparatorluuna kar mcadeleyi srdrmlerdir (Gme
1998: 38). 646 ylnda, Bat Gktrk Devletinin hkmdar Ipi Toli Kaan (Che-pi)
Bebalkta ordugah kurarak Kou (Turfan) Blgesini kurtarmaya almtr. Bu
durum karsnda Tang mparatorluu 648de Koudaki idare merkezini yani
An-hsi-tou-hu-fuyu bugnk Dou Trkistann Kua ehrine tamak zorunda
kalmtr.
670 ylnda, Tibetliler Kouya kadar olan blgeyi ele geirdilerse de Trgi
engeli ile karlatlar. Trgiler, Bat Kk Trklerini oluturan On-Oklardan bir
boy idiler. 630 ylnda Kk Trklerin fetret devrine girmesiyle Trgiler, deta
onlarn mirasna konarak, blgedeki 9 Trk boyunu egemenlikleri altnda
toplamlardr. Trgiler, igal edilen Trk topraklarn geri almak gayesiyle
Tibetlileri Kou (Turfan) Blgesinden kardlar. Bundan sonra bir mddet blge
tekrar inlilerin idaresi altna girmise de II. Kk Trk Devleti buray tekrar ele
geirmitir. 693 ylnda Kk Trk Kaanl Kou ve Bebalka hakim
bulunuyordu (Chavannes 1903: 175). VII. yzyln sonlarna doru, Trgilerin
babuu Baga Tarkan unvanl U-e-le, metbu II. Kk-Trk hkmdarndan
ayrlarak orlar ve Erkinleri etrafna toplayp 7 bin kiilik kuvvetli bir orduyla
Bat Kk Trklere tbi bir ksm topraklar ele geirdi. u vdisinin
kuzeybatsndaki merkezini kuzeydouya naklederek, 704te tekrar Kou (Turfan)
Blgesine hakim oldu (Kafesolu 1998: 141). Turfandaki Mani dinine ait
tapnaklarnda bulunan Trgi sikkeleri Trgilerin, VIII. yzyln balarndan
beri messir olduunu gstermektedir. Bu sralarda Basmil Trklerinin de Kou
(Turfan) Blgesinde yaad biliniyor (Liu Wei-hsin, Chien Po-Chian 1995: 150).
Kou (Turfan) da eski devirlerden beri VII.yzyln ilk dnemlerinde Uygur
boylar arasna katlan Basmil Trklerinin youn olarak yaad ve onlarn
babuuna Kut sahibi anlamn tayan dikut denilmesi sebebiyle bu ehre
dikut (Chi-tou-hu) denmitir (Saym 1982: 445) Kou (Turfan) Blgesine hkim
olmak iin Trgiler, Karluklar, Tibetliler ve inliler arasndaki mcadelelerden
sonra vuku bulan Talas muharebesi neticesinde, Mslman-Arap ordusuyla
birlikte hareket eden Karluk, Trgi gibi Trk kavimleri in ordusunu btn
Trkistandan kardlar. Bundan sonra, Kou (Turfan) Blgesi tkendeki
Uygur Kaanlna tbi olarak Trk Kltrnn nemli merkezlerinden biri
hline geldi. Kouda VII. yzyln sonu veya VIII. yzyln balarna ait Uygur
alfabesi ile yazlm Trke duvar resimlerine rastlanmaktadr. Kouda bir
tapnakta bulunan T kodlu resimde Trke Tavigan yl yazldr. Bunun
717den nce yazld buray bu tarihte ziyaret eden bir inli seyyahn kaydndan
anlalmaktadr (LeCoq, Chatscho, Berlin, 1913, Lev). 767 ylnda, Kou, tken
Uygur Kaanlna tbi bir Balk Beyi (Vli) idaresinde iken, burada ve
kuzeyindeki dalarn eteklerinde bulunan Singim azndaki, Buda ve Mani
dinine ait abideler Uygur Trk katunlar ve tekinleri tarafndan Uygur Trk
Sanatkarlarna yaptrlmtr. Bu suretle Uygur-Trk Budizm kltrn
gelitirmilerdir (Timur 1998: 84-85). Uygur Trk idaresinde, Kou (Turfan)
Blgesindeki Astne, Bezeklik, Murtuk ve Toyuk gibi sanat ve din merkezlerinin
yeniden imr edildikleri ve bir takm abidelerle sslendikleri orada bulunan
belgelerden anlalmaktadr.
Ksacas in kaynaklarnda tarihin eitli devirlerinde Ku-shih, Che-shih,
Kao-chang, He-chou, Huo-chou, Ha-la-he-cho, Chi-tou-hu ve Tu-lu-
fan olarak kaydedilen bu ehir Trke metinlerdeki Kou Koco, Kangl,
Khocu, Kara Kou (Kara Khocu) dikut ve Turfan eklinde geen Trke
ismin ince transkripsiyonundan ibarettir. IX-XI. yzyllara ait slm
Corafyaclarnn eserlerinde ise Kouya Cinnket (een 1998: 65, 76, 80, 196,
236, 253) dendii grlmektedir. X. yzyldan sonra Kou ismine eski Trkede
yksek, byk, ulu ve gl anlamlarn tayan kara sfatnn eklenmesiyle
Kara Kou denildiini, slmiyetin etkisi ile Kou isminin Farsada yksek
makam sahibi ve byk ilim sahibi anlamlarn tayan Hoca eklinde
deimesiyle XIII. yzyldan itibaren aatayca kaynaklarda bu ehre Kara
Hoca (Ha-la-he-cho) denildii biliniyor. Bununla birlikte bu ehre Uygur Trke
sinde mamur ve verimli yurt anlamn tayan Turfan da deniliyordu. Ayrca
Varis Abdurahman
215

bu ehre kimi kaynaklarda Dakianus dahi denildii grlyorsa da bu isim pek
tutulmamtr (Feng Cheng-chn 1982: 77-78). Btn bu isimlerin yerini XIII.
yzylda kullanlmaya balayan ve hl kullanlan Turfan ismi almtr.
Bugnk Turfan Blgesinin eitli yerlerinde hl Turfann eski devirlerdeki
eitli isimlerini tayan beldeler mevcuttur. Mesel, Yargul Ky, Kara Hoca
Ky, Kara Kou Ky (bu ky imdiki Lopnur ilesindedir) gibi.
4. Bebalk Blgesi
Bebalk, Tanr Dalarnn kuzey-dou eteinde eski bir ehir olup, onun harabesi
imdiki Dou Trkistann Cimisar (Cim Hisar) nahiyesinin kuzeyindeki Hou-po-
tzu (Yerli Uygurlar buray Hupoza demektedirler)da bulunmaktadr (Sleyman,
Hebibullah 1999: 21). Bebalkta M.. IV.yzyl ve M.S. III.yzyln ortalarna
kadar eski Trk kavimlerinden Kolar yaamlardr (Fen-yeh, Tsu Ma-piao
1996: 552). Kolar veya Koular (Ku-shih) M.. 202 ylnda Ko Hanln
kurmulardr. Ko Hanlnn bakenti gneydeki Kou ehri idi. Hunlar
zamannda Kolar Hunlara bal olarak yaamlardr. M.. 70li yllarda
inlilerle Wu-sunlarn birlikte Hunlara saldrmasyla Hunlar eski gcn
kaybedince Ko Hanl inin Han mparatorluuna balanmtr. Ko Hanl,
in igali dneminde, M.. 60 ylnda n Ko Hanl ve Arka Ko Hanl
olarak ikiye blnnce Bebalk Arka Kolarn bakenti olmutur. inin Han
mparatorluu yllklarnda, Arka Kolar hakknda u bilgi bulunmaktadr: Arka
Ko Hanlnn merkezi U-tu Kurgandr. (Wu-tu-kou) 595 hanesi, 4774 nfusu
ve 1890 askeri bulunmaktadr (Pan-ku 1993: 851). Sonraki Han yllnda ise,
Arka Ko Hanl U-tu Kurgannda bulunuyordu. 4000den fazla hanesi, 15
binden fazla nfusu ve 3000den fazla askeri vardr. Arka Ko Hanlndan batya
doru yrnrse Wu-sunlara ulalr (Fen-yeh, Tsu Ma-piao 1996: 518,525,552).
Kaytlardaki U-tu Kurgannn Bebalkn merkezi olduu anlalmaktadr.
Han mparatorluu Arka Ko Hanlnn bakenti Bebalk ele geirdikten sonra
buray da Trkistann dier blgeleri gibi M.. 60 ylnda kurulan Bat Blgesi
Koruyucu Mahkemesi (Hsi-y-tou-hu)nin idaresine balamtr. Han dnemine
(M.. 206-M.S. 220) ait in yllklarnda, Bebalka Chin-man isminin verildii
anlalmaktadr (Feng Cheng-chn 1982: 14).
Bebalkta in idaresi fazla uzun srmemitir. Toparlanan Kuzey Hunlar
M.S. I. yzyln balarnda Bebalk inlilerden geri almlardr. Bundan sonra
zaman zaman inlilerle Hunlar arasnda Bebalk iin hakimiyet mcadeleleri
vuku bulduysa da inliler blgedeki kontrollerini tamamen kaybetmilerdir. Bu
durum, Han dnemi sonras in yllklarnda, Tang dnemine kadar Bebalk
hakknda bilgi bulunmamasndan anlalmaktadr. inlilerin ekilmesinden sonra
bamsz olan Arka Ko Hanlnn M.S. 260-269 yllar arasnda Siyenpiler
tarafndan yok edilmesi ile Bebalkta idar yetki Siyenpilerin eline gemitir.
Onlardan sonra Bebalk, dier blgeler gibi Juan-juanlarn (Avarlar) hakimiyeti
altna girmilerdir.
VI. yzyln ortalarna gelindiinde Asyada Gktrkler byk siyasi ve askeri
g olarak ortaya kp, douda in Seddinden batda Temir Kapya kadar olan
topraklara egemen olunca Bebalk da Kk Trklerin egemenlii altna girmitir.
Bu dnemde Bebalk, Kk Trklerin nemli g merkezlerinden biri haline
gelmitir (Orkun 1994: 300). Bu durum, Kk Trkler dnemine ait, Bilge Kaan,
Hoytu-Tanr ve he Hotu yaztlarndaki bilgilerden aka grlmektedir.
Mesela, Bilge Kaan yaztnn Dou taraf 28. satrnda (II D 28) yle denmektedir:
Otuz yanda Bebalka kar sefer yaptm. Alt defa harp ettim... Ordusunu hep
ldrdm. Onun iinde ne kiiler var diye... yok olacak idi... arp geldi...
Bebalk bundan dolay kurtuldu (Orkun 1994: 62).
VII. yzyln 30lu yllarnda, Kk Trk Devleti fetret dnemine girdiinde
inin Tang mparatorluu tekrar Trkistan topraklarna hkim olmaya balad.
in kaynaklarndan anlald kadaryla Tang Ordusu Kouya saldrdnda
Bebalkta Bat Gktrklerin hkmdar Yukuk ad (Y-ku-sha-te) ile onun
yabgusu Aina Kul bulunuyordu. Kounun dtn renen Yukuk ad
batya kanca, Yabgusu Aina Kul, Tang mparatorluuna balln bildirerek
Bebalkn hkmdar oldu. inliler bu devirde, Bebalka Ting-chou diye
ince isim verdiler (Sleyman, Hebibullah 1999: 22). Ting-chou Oblast (Aymak)
derecesindeki bir idari merkez olup, Chin-man, Barikl (Pu-lei), Urumtay (Ln-
tei/Bugnk Urumi), Hsi-haidan ibaret 4 nahiye (ile) buraya bal idi.
Eski Tangnmenin Corafya Tezkeresi-IIIe gre, 702 ylnda Tang
mparatoriesi Wu Tsu-tien Tanr Dalarnn kuzeyindeki gebe Trk
kavimlerini idare etmek iin Bebalk Koruyucu Mahkemesi (Pei-ting-tou-hu-
fu)ni tahsis ediyordu (Liu Wei-hsien, Chien Po-chien 1995: 266). Bu devirden
itibaren Bebalkn ad Mool dnemine kadar in kaynaklarna Pei-ting
eklinde gemitir. Bunun yannda Mool dneminden nceki in yllklarnda
Bebala Kaan But Balk (Ke-han-fu-tu-cheng) denildii de bilinmektedir.
yle ki: mparator Wu-tenin 9. ylnda (626) Tardu, Uygur gibi Trk
kabileleriyle isyan eden Bat Kk Trk hkmdar Yukuk ada kar ordu sevk
etti. mparator Chen-kuann 2. ylnda (628) Aina ir bir ksm kabileleri ile
kaarak Kaan But Balka snd (Liu-hs 1975: 3288).
Tang mparatorluunun Bebalktaki abalarnn fazla sonu verdii
sylenemez. VII. yzyln ikinci yarsndan itibaren gl bir siyas g olarak
ortaya kan Trgiler, Kouyu geri aldklarnda Bebal da geri aldlar. Sulu
Varis Abdurahman
217

Kaann lmnden sonra Trgilerin zayflamasyla inliler tekrar Bebalkta
hakimiyet kurdular. 751de Talasta vuku bulan muharebeden sonra inliler
Trkistandan tamamen kovuldular (Smer 1999: 31).
VIII. yzyln ortalarnda 745 senesinde, tkende iktidar Kk Trklerin
elinden Uygurlara geti. Orhundaki Uygur Kaanlnn ilk devirlerinde,
Bebalk ve Kou blgelerinde, siyas nfuzu olan Karluklarn yabgusu tkene
bal olduu iin Bebalk da siyas olarak Uygurlara balanm oldu. VIII.
yzyln ikinci yarsndan itibaren glenmeye balayan Tibet Hanl, Dou ile
Bat arasndaki siyas, ekonomik ve kltrel ilikiler bakmndan hayati nemi
olan Bebalka gz dikmilerdi. Neticede Bebalk sebebiyle Uygurlar ile Tibetliler
arasnda sava kmtr. Sava Uygurlarn kazandn in kaynaklarndan ve
Orhun abidelerinden renmekteyiz. Tang yllklarnda: mparator Chen-
yenin 7. ylnda Eyllde (791) Tibetlilerin Bebalkta Uygurlar tarafndan
yenildii haberi geldi (Feng Chih-wen, Wu Ping-fan 1992: 108) denmektedir.
Orhundaki Uygur Devletinin Kaan Ay Tengride Kut Bulm Alp Bilge
Kaann ansna dikilen Karabalgasun yaztnn ince ksmnn 20. satrnda
konuyla ilgili olarak yle denilmektedir:
...Karluk ve Tibetlilere hcum etti. Bayraklarn yrtt. Balarn kopard. Kaanlar
takip ederek Pahana lkesine kadar srkledi... (Orkun 1994: 235)
Bu kaytlardan anlald kadaryla Orhundan geri ekilen bir ksm
Karluklar tkene balln bildirmi iseler de Tibetlilerle birlikte Bebalka
saldrmlardr. Ancak, Uygur Kaannn baarl seferi neticesinde Bebalktan
kovulmulardr.
Orhundaki Uygur Kaanl ile Bebalk arasndaki ilikiler konusunda Japon
Trkolog A-bi-takio unlar ifade eder:
Orhundaki Uygurlar ile Bebalk ilikileri in kaynaklarndan anlaldna gre
Tang mparatorluunun Yung-hui yllarndan (650-655) itibaren, yani Tula Dokuz
Uygur hkmdar Bayann 50 bin kiilik ordusuyla bugnk Dou Trkistann
Knes ilesini ele geirdii yllardan balamaktadr. Yung-hui yllarndan (650-655)
Tang mparatorluunun Tien-po yllarna (742-756) kadarki dnemde Uygurlar ve
Uygur Trk kltr buraya iyice yerlemitir. Tang mparatorluu igal
dnemlerinde koruyucu mahkeme (Askeri Garnizon) kurduu devirlerde, yetki
eklen inlilerin elinde gzkse de fiilen Uygurlarda idi. Tang mparatorluunun
Chen-yen yllarnda (785-805) Uygur Kaann baarl seferlerinden sonra
Bebalk tamamen Uygur topra olmutur (Abi Takio 1985: 149).
Trke kaynaklarda Balk, Bebalk, ince, kaynaklarda Chin-man,
Ting-chou, Pei-ting, Hou-ting Ke-han-fu-tu-cheng, Mool
dneminden itibaren ki in kaynaklarnda Pieh-shih-pa-li, Pieh-shih-pa-la-ha-
ssu* (Feng Cheng-chn 1982: 14) ve slm corafyaclarnn eserlerinde
Penkes, Penciket (een 1998: 62,88) olarak kaydedilen bu ehir Kutlug Bilge
Kaan tarafndan Tibetlilerden geri alnmasndan (791) 840 ylna kadar
Uygurlarn egemenlii altnda kalmtr. Orhundaki Uygurlarn byk gnden
sonra, bugnk Dou Trkistann Karaehir ilesi civarnda, kurulan Bat Uygur
Devleti ve bu devletten ayrlan topluluklarn kurduu Kou (dikut) Uygur
Devleti kurulurken Tibetlilerin dnda herhangi bir muhalefetle
karlalmamtr. Bu devirde Bebalk, Kou (dikut) Uygur Devletinin yazlk
bakenti olmutur.
Kaynaklar
ATALAY, Besim, (Der.), (1992). Divan Lgat-it Trk, Ankara: TDK Yay.
TIF, Mehmed, (1998). Kagar Tarihi, Yay. Haz: smail AKA, Vehbi GNAY, C. TELC,
Krkkale.
AZZ, Yusuf, vd., (1990). Uygurlarning Kskie Tarihi, (Uygurlarn Ksaca Tarihi), in
Aznlk Milletler Tarih Mecmuas, Urumi.
BARTHOLD, V., (1990). Mool stilasna Kadar Trkistan, Haz: Hakk Dursun Yldz, Ankara.
---, (2000). Yedisu Tarihi, Uygur Trk. ev.: Uygur SEYRAN, Urumi.
CAFEROLU, A., (1934). Uygur Szl, stanbul.
CHAVANNES, E., (1903). Documents sur les Tou-kine [Turcs] Occidentaux, Paris.
CVEYN, A.M., (1998). Tarih-i Cihanga, eviren: M. ZTRK, Ankara.
FAN-YEH, Ssu Ma-piao, (1996). Hou Han-shu, (Sonraki Hannme), Uygur Trk. Yay. Haz.
Xinjiang niversitesi Orta Asya Kltrn Aratrma Enstits, Urumi.
FENG CHENG-CHN, (1987). Hsi-y-ti-ming (Bat Blgesi Yer Namlar), Pekin.
FENG CHH-WEN, Wu Ping-fan, (1992). Hui-ku-shih-pien-nien (Uygur Tarih Ylnmesi),
Urumi.
GEN, R., (1997). Kagarl Mahmuda Gre XI.yzylda Trk Dnyas, Ankara.
Gme, S., (1998), Kktrk Tarihi, Ankara.
Hac Nurhac, Chen -Kou-kuang, (1995). Xinjiang slm Tarihi (Uygur Trke), Pekin.
HEBBULLAH, A.Sleyman, (1999),.Trke ve Henzue Menbelerdeki Bebalk (Trke ve
ince Kaynaklardaki Bebalk), Xinjiang Tezkireiligi, Say:I.
HU-CH, L HSAO-TSUNG, JUNY HSN-CHANG, (1975). Tulufan.
slm Ansiklopedisi, (1993). VI, stanbul.
KAFESOLU, brahim, (1998). Trk Milli Kltr, stanbul.
KLYATORNIY, S.G., (1959). Problemi ranny istor plemeni Trk, Novoev Sovietskoy
Arheologii, Moskova.
LECOQ, A. Von, (1913). Chatscho, Berlin.
---, (1926). Auf Hellas Spuren In Ostturkistan (Berichte Und Abenten Turfan-Expedition), Leipzig.
(Ayrca Bkz. Liu Yi-tang, Uygur Tarih Aratrmalar, Tai-pei, 1975).
LU-HS, (1975). Chiu Tang-shu (Eski Tangnme), Ana ir Tezkeresi Pekin.
LU MAO-TSE, (1958). Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Trken, Wiesbaden.
Varis Abdurahman
219

LU WE-HSN, CHEN PO-CHAN, (1995). Hsin-chiang Min-tzu Tzu-tien (Xianjiang Milleler
Lgat), Urumi.
MNORSKY, V., (1937). Hudud al-Alam, (ngilizce Terc.), London.
MUHAMMED, Muhtar, (Der.), (1999). ecere-i Trk, Miras Mecmuas, I.
O YANG-HSU, (1975). Hsin-tang-shu, (Yeni Tangnme), Pekin.
ORKUN, H.N., (1994). Eski Trk Yaztlar, Ankara.
GEL, Bahaeddin, (1991). slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara.
PAN-KU, (1993). Han-shu (Hannme), Urumi.
RAHMAN, Abdulkerim, (2000). Trki Tillar Divanidiki Bezi yer simlirining Etnografisi
Torusuda, Xinjiang Sosyal Bilimler Munbiri, Urumi.
RASONY, L., (1993). Tarihte Trklk, Ankara.
ROZ, Ablimit, (1986). Yer Namliri Hekkide Bezi Tetikatlar, Xinjiang Unvrstti lmi Jornili
(Pelsepe- jtimai pen Ksmi), 3.
SAYIM, Davut, (1982). Garbi Rayun Milletler Tarihidin zahlik Lugat (Bat Memleketleri
Milletler Tarihinin zhli Szl), Urumi: Xinjiang Unvrstti lm Tetkikat
Bakarmisi ve Xinjiang Unvrstti Tarih Pakultti Neri.
SSU MA-CHEN, (1989). Tarihnme, Uygur Trk. ev.: Kasm AR, Hac YAKUP, Urumi.
SMER, F., (1999). Ouzlar, stanbul.
EEN, R., (1995). bn Fadlan Seyahatnmesi, stanbul.
---, (1998). slm Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara.
TAKO, Abi, (1985). Hsi Hui-ku Kuo shih te Yan-chiu, (Bat Uygur Devletinin Tarihi zerine
ncelemeler), Urumi.
Tarih I (Tarihten nceki Zamanlar ve Eski Zamanlar), (1932), I, stanbul: MEB. Yay.
TMUR, smail, (1998). dikut Uygur Mediniyiti ( dikut Uygur Kltr), Urumi.
TURAN, Osman, (1995). Trk Cihan Hkimiyeti Mefkresi Tarihi, I, stanbul.
Turfan Tarih Eserleri, I, (1988). Turfan Tarih Eserleri Aratrma Grubu Yay.
Trk Ansiklopedisi, (1974), Kagar Maddesi, XXI, Ankara.
WU CHNG-SHAN, (1994). Kk-Trklerin Sosyal Yaps Hakknda nceleme, Pekin.

Karamanllar, Gagauzlar ve Urumlar Arasnda Tarih ve
Sosyo-Kltrel Balar Var mdr?
Yonca Anzerliolu
Bugn Trk dnyasnn byk bir ounluunun slm dinine mensup
olduu bilinmekle birlikte, Musev Karaylar ve Krmaklar, Budist Tuvalar ve
Sar Uygurlar ve Hristiyan Gagauz, uva, Kreen Tatar, Hakas, Saha, Dolgan
ve Tofa-Karagas gibi Trk boylarnn da var olduu ou zaman gzden
karlabilmektedir. Dier taraftan, Trk olduklar phe gtrmeyen ve
Mslmanlktan farkl inanlar benimseyen bu topluluklarn dnda
gnmzde dilleri, adet, gelenek ve grenekleriyle Trk dnyasyla benzer
zelliklere sahip iki Hristiyan topluluun daha varl dikkat ekmektedir:
Karamanllar ve Urumlar olarak adlandrlan bu Hristiyan topluluklardan ilki
1924 ylnda Trkiye ile Yunanistan arasnda imzalanan Trk-Yunan Ahali
mbadelesi szlemesi ile Anadoludan Yunanistana gnderilen ve Rum olarak
deil de, Karamanl olarak adlandrlan Ortodoks Hristiyanlardr. Urumlar ise,
1783 ylna kadar Krmda yaam, daha sonra II. Katerina tarafndan
Krmdan karlarak gnmz Ukrayna topraklarnda zellikle Donetsk
blgesine yerletirilen Trke konuan Ortodoks Hristiyan bir topluluktur. Bu
bildiride ad geen bu iki topluluun tarih sreteki durumu ve sosyo-kltrel
yaplar 2001 ylnda Yunanistanda ve 2002 ylnda Ukraynada gerekletirilen
saha almalar ve literatr taramalar sonucunda elde edilen ilk veriler nda
deerlendirilmeye allacaktr.
Karamanllar
Karamanl isimlendirmesi ilk defa 1553-1555 yllar arasnda stanbul ve
Anadoluyu dolaan Alman seyyah Hans Dernschwam tarafndan stanbul ve
Anadoluya Seyahat Gnl adl eserinde kullanlmtr. Dernschwam, bu
isimlendirmeyi stanbulda Yedikule yaknlarnda bir mahallede oturan ve
Karamanos denilen ve Karamandan geldiini belirttii bir topluluu nitelemek
iin kullanmtr. Ortodoks Hristiyan olan ancak hi Yunanca bilmeyen ve Trke
konuan bu insanlar stanbula getiren kii Sultan I. Selimdir (Dernshwam 1992:
78; Jaschke 1964: 98). Evangelinos Misaelidis ise, bu isimlendirmenin
Karamandan gelenleri ifade etmek iin kullanldn ve:
Anadolululara Karamanl ismi ta Sultan Murad Han- Gazi hazretlerinin asrndan
sehven(yanllkla) stanbulun Karamanndan dolay kalmtr. yle ki,
TAS 2002
Yonca Anzerliolu
Karamanllar, Gagauzlar ve Urumlar Arasnda Tarih ve Sosyo-Kltrel
Balar Var mdr?
221

Anadoludan stanbula gelen ta, duvarc, svac ustalarnn ve amelenin cmlesi
byk Karaman ile Kk Karamanda otururlar idi. Ve devlet ebniyesine
(binalarna) veyahut onun bunun binasna ustalar iktiza ettiinde, gidin birka nefer
Karamanl usta getirin derlerdi, yani Karamanda oturan ustalardan demek idi. Ve
ustalarn kaffesi Anadolulu olduklarndan vakit geerek, stanbullular kaffe-i
Anadolulular Karamanl zanneylediler. Ve bylelikle bu isim kalm ise de yanltr,
asl Karaman stanbuldadr
demek suretiyle isimlendirmenin stanbuldaki kk Karaman ve byk
Karaman isimlendirmelerinden kaynaklandn vurgulamaktadr (Anhegger

1979-80: 149; Ekincikli 1998: 124).
Bu iki grten ilkinin Anadoludaki Karamana ikincisinin de stanbuldaki
Karamana atfta bulunmasna paralel olarak anlan bu topluluun corafi bir
isimlendirmeye dayanarak Karamanl eklinde adlandrldklar gr geni
kabul grmektedir. Karamanl isimlendirmesi ile ilgili olarak dilleri dnda
aralarnda Trke adlara da rastlanan bu Ortodokslara Orta Anadolunun
Karaman blgesinde rastlandndan dolay Karamanl Rumlar ad verildiine
dikkat eken Semavi Eyice gibi Karamanllarn her ne kadar Anadolunun bir ok
yerinde yaadn belirtmekle birlikte ounluun Anadolu Trkmen Beylikleri
dneminde Karamanoullar Beyliinin hkm srd topraklarda yaadn
dile getirenler (Eyice 1962: 102, 369) bunun dnda Suriyeden, Balkanlara,
Besarabyaya, hatta Krma kadar uzanan daha geni bir coraf alan ierisinde
(Tesalya, Makedonya ve Tunaya kadar uzanan blgelerde, Basarabya, Odessa ve
Mariupolde (Zdanow)) Trke konuan Ortodokslara rastland (Eckmann,
1950: 165) vurgulanan bir gerektir. Bu geni corafya ierisinde ise Anadoluda
Trabzon-Frat-Toros-Silifke hattndan batya den ksmn, zellikle Kayseri,
Nevehir, Nide, Konya ve Karadeniz sahil mntkasnn ayr bir yeri vardr.
nk bu alan yukarda da belirtildii gibi Trke konuan bu Ortodoks
topluluun youn olarak yaadklar yeri oluturmaktadr (Anhegger 1988: 73).
Coraf isimlendirme asndan bakldnda; genel bir ifadeyle orta
Anadoluya hkim olan Karamanoullar beyliinin snrlar iindeki alanda
sklkla Trke konuan Ortodokslara rastlanmas Karamanl isimlendirmesinde
nemli bir veri niteliindedir denilebilir. Bu balamda, 13.yy. da Anadolu
topraklarnda yaanan gelimelerin ayr bir nemi vardr. 1256 ncesinden
balayarak Anadolu Seluklularnn Mool nfuzuna girmeleri ile Baba shak
mridlerinden (Ocak: 2000) olan Nure Sufnin olu Kerimddin Karaman
babasnn sahip olduu etki alann geniletmitir. Bu arada Karamanoullarna
IV. Kl Arslan ve kardei II. zzeddin Keykavus arasnda yaanan taht
mcadelesinde rastlanmaktadr. Bu mcadele II. zzeddin Keykavusun Bizansa
snmas (1260) ve Kl Arslann lkenin tek hkmdar olarak Konyaya
yerlemesi ile son bulurken, bu olay zzeddin Keykavusun safnda yer alan u
beylerinin isyan takip etmitir (1261). Trk-Mool kuvvetlerinin isyan
bastrmas ile Karaman Bey kardeleriyle birlikte harekete getiyse de yenilgiye
uram ve bu yenilgi sonrasnda da kardeleri aslmtr. Yine 1261 ylnda
Karaman Bey lm, ancak bu olay Anadoludaki Karamanllarn mcadelesinin
sonu anlamna gelmemitir. Bu tarihten sonra da Karamanolullar Anadoludaki
Mool hkimiyetine kar mcadeleye devam etmilerdir. Seluklu Sultanlnn
lhanl idaresi altna girdii dnemden balamak zere adna ska rastlanan
Karamanoullar, Osmanl Devleti idaresi asnda da srekli uralmas gereken
bir g olarak varln korumasn bilmitir. Ancak, Osmanl Devletine kar
Hallarla dahi ittifak yapmay gze alan Karamanoullar, 1487 tarihinde
Osmanl idaresi altna girmi ve Karaman 1500 ylnda bir eyalet hline
getirilmitir (Uzunarl 1988:2-35). smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletini
uzun sre megul eden bu beylik dneminde zellikle Ermenak, Anamur,
Larende (Karaman), Aksaray, Konya ve Nidede ina edilen bir ok eserin
Karamanoullarnn Seluk Saltanatnn takipileri olduklarnn bir gstergesi
olduuna dikkat ekmektedir. Benzer ekilde, Claude Cahen de Karamanllarn
Seluklularn ana kolu gibi hareket ettiklerini ve dier Trkmenler gibi Seluklu
Sultan zzeddin Keykavusu desteklediklerini belirtmektedir( Uzunarl 1998:
36; Cahen 1985 : 204).
Tarih sre ierisinde Osmanl devleti karsnda bir g olarak varolmaya
alan Karamanolularnn hakimiyeti altndaki topraklarda yaayan ve Trke
konuarak Trke isimlere sahip bu Ortodoks Hristiyan topluluun
isimlendirilmesinde yaadklar corafyaya dayanld grne paralel olarak,
bir noktaya daha temas etmenin bu isimlendirme konusunda farkl bir boyutu
ortaya karacana inanmaktayz. Anadoluda mevcut Karaman coraf
isimlendirmesi bir yana braklacak olursa ayn isimlendirmeye yani Karamana ve
dorudan Karamanl -Karamanie olarak adlandrlan bir toplulua Bizans tarihi
kaynaklarnda rastlanmaktadr. Edouard de Muraltn, Essai de Chronographie
Byzantine pour Servir lExamen des Annales du Byzantine Empire et particulierment
Des Chronographes Slavons de 395 1057 balkl eseri incelendii takdirde, stanbul
ehrinin Latin hakimiyeti altnda olduu dnemde Edirneye bir saldrnn
gerekletirildii (1205) ve bu saldrda Ulahya (Eflak) ve Karamanie krallarnn
Edirneyi ele geirdikleri grlr. Hallardan on kat daha gl durumdaki
120.000 kiilik Kuman, Bulgar ve Ulahlardan oluan byk bir ordunun bandaki
Johannes Edirneyi kuatrken, Kumanlar Hallar kendilerini takibe zorlayp bir
tuzak kurarak onlarn blnmelerine sebep olup yenilgiye uratmlar ve Latin
imparatorunu esir alp Trnovaya gtrmlerdir (Muralt t.y. : 285). Muraltn
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
223

eserinde Ulahya kral ile birlikte bahsi geen Karamanie kralnn kim olduu
burada zerinde nemle durulmas gereken bir nokta iken, yine Anadoluda
Alaehir (Philedelphia)in 1304 ylnda Trkler tarafndan kuatlmas hakknda
Muraltn verdii bilgiler bir dier nemli noktay daha ortaya karmaktadr.
Anadolu Trklerinin gerekletirdikleri bu kuatmada Trk tarafndan gelecek
takviye gleri engellemekle grevli Aliir isminde bir komutandan ve emrindeki
Karamanielerden bahsedilmektedir (Muralt t.y.: 8). Burada bahsedilen Aliirin ve
emrindeki Karamanielerin kimler olduu ve adlarnn neden Bizans safnda
getii ve Edirne kuatmasnda bahsi geen Karamanie lkesinin neresi olduu
sorusu Bizans mparatorluu hizmetinde alan binlerce Peenek, Uz, Kuman
Trkleri ve en az onlar kadar Bizansa hizmet etmi bulunan bir ok Anadolu
Trkmeni ile ilgilidir. Zira, M.S. 5.yy.da Hunlardan balamak zere Bulgar,
Peenek, Uz, Kuman Trklerinin Hristiyanl kabul etmeleri art ile Bizans
mparatorluunda bata ordu olmak zere eitli din ve hatta idar ve
diplomasi mekanizmalarnda bir ok greve getirildikleri bilinmektedir. Dier
taraftan, yukarda da deinildii gibi ad geen bu Trk boylar dnda Anadolu
Trkmenleri de n koul olarak Hristiyanl kabul ile benzer hizmetlerde
bulunmulardr. Burada Balkanlardaki Trk boylar dnda Bizansa hizmet
veren Anadolu Trklerinin farkl bir isimlendirmeyle anldnn da altn izmek
gerekmektedir. Trkopoller olarak
1
adlandrlan ve arlkl olarak askeri snf
iinde grev alan Trkmenler arasnda olduka nl olan birka rnee burada
yer verilebilir: Vatopedi manastrnda kei olan Sergios Trkopoulos (Savvides
1993: 125), megas primikerios nvanl ve Vardar Trklerinin bandaki kii olarak
bilinen ve yine 1098 ylnda Hallara Antakyaya kadar elik eden Bizans
komutan Tatikios (Megali Elliniki Egkyklopedeia 1933: 22), yine megas domestikos
(dou ve bat Bizans ordular bakumandan) nvanl John Aksukhos Garzya
1984: 83-91; Krumbacher 1895: 10; Khoniates 1995; Muralt t.y.: 143), XI.yy.n
tannm kumandanlarndan George Maniakes (Muralt t.y.: 228; Mikhail Psellosun
Khronografyas 1992; Vasiliev 1952: 312) ve bu nl isimlerin dnda Nicephorus
Prosouchos, Tziknoglos, shak, Pairames, lhan (Muralt t.y.: 145; Brand 1989:
4,7,11) gibi ve bugn dahi Yunanistanda Aynarozdaki (Athos) manastrlar
arasnda ayakta durmakta olan Kutlumu manastr adndaki manastrn

1
Trkopoller hakknda bkz.: Tourcopoloi, Megali Ellniki Egkyklopaideia, c.23, 1933, s. 235;
Alexis Savvides, Late Byzantine and Western Historiographers on Turkish Mercenaries in
Greek and Latin Armies: Turcoples /Tourkopouloi in Making of Byzantine History, Studies
dedicated to Donald M. Nicol, ed. by Roderick Beaton and Charlotte Rouche, Variorum, 1993,
s.122; K. Amantos, Tourcopoloi, Ellinika, v. 40, 1933, s. 325; Charles M. Brand, The Turkish
Element in Byzantium, Eleventh- Twelfth Centuries, Dumbarton Oaks Papers, vol.43,1989, s.13.
kurucusu, Seluklu sllesi mensubu olduu dahi iddia edilen, Kutlumuun
(Nastase: 1985: 263-368; Brand 1989: 6) Anadolu Trk olduklar Bizans
kaynaklarnda aka belirtilmektedir.
Kutlumuun Seluklu sllesi mensubu olup olmad ayr bir inceleme
konusu iken, Bizans kaynaklarnda aka ifade bulan bu Trklerin varl
yannda yukarda deinilen Seluklu Sultan zzeddin Keykavusun Bizansa
snmas olayn biraz daha detayl bir biimde incelemek gerekmektedir.
zzeddin Keykavus kardei ile olan taht mcadelesi sonrasnda Bizansa
snmasn takiben maiyetindeki askerlerinin de snr blgesi olan Sivrihisara
ekilip oradan Bizans topraklarna geerek zzeeddin Keykavusa katldklar
bilinmektedir. Bundan sonra ise Bizans topraklarnda zellikle Dobruca blgesine
iskn edilen bu askerlerin Anadoludaki akrabalarnn da blgeye gelmesiyle 30-
40 obadan oluan iki ya da Mslman kasabas oluturulmutur. Bundan
sonra ise zzeddin Keykavusu Bizans tahtn ele geirme konusunda ikna etmeye
alt sylenen iki komutan imparator tarafndan cezalandrlrken, olaya
katld belirlenenler lmden ancak vaftiz olmay kabul ile kurtulabilmilerdir.
Sultan ve iki olu Mesut ve Kayumert hapsedilmiler, Sultann annesi ve dier iki
olu da sarayda tutulmular, daha sonra da Karaferyaya gnderilmilerdir
(Hionidi 1970: 115; Wittek t.y.: 48). Ancak, Sultan zzeddin Keykavus, Berke
Hann devreye girmesiyle esaretten kurtularak Krma gitmitir. Bu arada
sultann annesinin lm zerine iki olundan byk olan blgenin valisi
olurken kk saraya alnmtr. Berke Han bundan sonra Dobrucada bulunan
Trkleri de kendi hakimiyetindeki topraklara yerletirdiyse de, Sultann 1280
ylnda lmnden sonra Dobrucal Trkler tekrar Dobrucaya dnerken olu
Mesud, babasnn varisliini stlenerek gemiyle Ruma, yani Anadoluya
dnmtr. Mesud Anadoluya getikten sonra kardeleri hakknda bilgi almak
iin imparator Basileosa gnderdii eli araclyla kardelerinden birinin
sarayda, dierinin de Karaferyada vali olduunu renmitir. Bu kardelerinden
sarayda bulunan yanndaki baz Trklerle kamaya altysa da, yakalanm ve
prens nvanyla vaftiz edilerek kei yaplmtr. Bir sre Aya Sofya Patriinin
servisinde altktan sonra Dobrucadaki Trklere katlarak tekrar Mslman
olmutur. Ancak dier prens ve olu Karaferyada kalm ve Mslman olarak
lmlerdir. Dier taraftan ise, prensin torunu Basileosun emriyle vaftiz
edilmitir (Wittek t.y.: 648). Bu arada Georgio Hionidi, Keykavusun ocuklar ve
zellikle torunlar arasnda nl olanlardan bazlarnn isimlerini u ekilde
belirtmektedir: Konstantin Melik ve arazi sahibi olup ayrca Veria blgesininn
temsilcisi sfatn tayan Astrapiris ve Astrapiris Melikis, Kumanii arazilerinin
sahibi Atanasios, Alexios, Sultan Dimitrios ve Konstantin Melik (Hionidi 1970:
116,133). Burada yer verilen bu isimler arasnda yer alan Astrapiris Melikis ismi ve
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
225

Kumanii arazileri ile ilgisi olduunu dndmz ve bugn Yunanistann
Veria blgesinde Meliki ve Koman isimlerini tayan yerleim birimlerinin
bulunduunu belirtmek gerekmektedir. Bu arada Hionidi yine Keykavus ailesine
mensup olup Hristiyan toprak sahipleri olarak bilinen ve Veriann sembol
haline gelen Keykavustan daha bahsetmektedir. Bu kiilerden yetenekli bir
asker olan Lizikos Georgios 1328 ylnda Selanik ehrinin, 1341 ylnda Kastoria ve
1350 ylnda da Edessa ehrinin komutanln yapm, ancak bir yl sonra
Srplara esir dm ve esaret srasnda lmtr. Bir dier Keykavus ise Mihail
Lizikostur. 1326 ylnda Veriada bugnk Tripotam yaknlarnda mal sahibi olan
Mihail muhtemelen ileriki yllarda bu ehri I. Beyazt dneminde Osmanlya
teslim eden kiidir. ehrin teslim edilmesinin ardndan hepsinin kafir savalar
olarak nitelendii ve Lizikos ve dier kardelerinin Serez yaknlarndaki
Zikhnaya gnderildikleri ve Lizikosun bu ehrin valisi tayin edildii, Sultan
Beyaztn bunlara baz imtiyazlar verdii ve Lizikosun Zikhnada bir kei olarak
ldne dair bilgiler bulunmaktadr. Sonu olarak ise, Yazcolu Alinin u son
cmleleri konuya aklk getirmektedir:
Kardeleri ve oullar Zikhnada yayorlar ve ne hara ne onda dyorlar birinin
ad Dimitri Sultan, dierinin ad Mikho Sultan hepsi bu vesselam( Wittek t.y.: 651).
Buraya kadar yer verilen bilgilerden de anlalaca zere Sultan zzeddin
Keykavus tek bana Bizansa snmamtr. Maiyetinde olan ve ona destek veren
saylar kesin olarak bilinmese de, kmsenemez bir oranda olduklar tahmin
edilebilecek sayda askerin ve bu askerlerin ailelerinin de kendisiyle beraber
olduu, ounun balangta Mslmanln korumas yannda
Hristiyanlatrlanlarn da bulunduu anlalmaktadr. Ayrca, Hristiyanlatrma
dnda, Dobrucada yaamakta olan ve Sultan ile birlikte Krma gitmeyen veya
gidip tekrar geri dnen Trklerden zaman ierisinde Hristiyanl kabul ile
Trkopol adn alan ve Bizans ordusunda hizmet etmeye balayanlar olduuna
dair de bilgiler bulunmaktadr (Wittek t.y.: 657). Dier taraftan, Askeri grev
dnda Dobrucada yaamakta olan Trklere ne olduu sorusunun cevab, Bulgar
ar Svoloslav ve Bizans mparatoru Andronicus II arasnda 1307-8 ylnda
imzalanan antlamada yatmaktadr. Bu antlama ile Bizans imparatoru, Bulgar
arnn ele geirdii yerleri, zellikle iki nemli liman olan Anchilaos ve
Mesembriay tanmak zorunda kalnca Dobrucada yaamakta olan Trklerin
Bizans ve dier akrabalaryla olan ba kopmutur. Zaman ierisinde de zellikle
nl Sar Saltkn lmnden sonra Mslmanlklarn tamamen kaybetmilerdir
(Wittek t.y.: 657). Bugn Balkanlarda yaamakta olan Gagauz Trklerinin varl
ortadayken dier taraftan, Karaferya ve Zikhna olarak adlandrlan dier iki
blgede de Gagauz Trklerinin yaadnn belirtilmesi konu ile ilgisi bakmndan
ayrca dikkate deerdir. Bu arada Sultan Keykavusun maiyetindeki askerlerin
arasnda kimler olduu konusunda zellikle Bizans kaynaklarnda mevcut
bilgilere dayanarak baz sonulara ulamak mmkndr. Her eyden nce
Sultann Bizansa snmas aamasnda Anadolu Trkmen beyliklerinin, bu
arada Karamanoullarnn, kendisine destek olduklar ve bu destek erevesinde
ayaklandklar ve bu ayaklanmann lhanl ordusu tarafndan bastrld
bilinmektedir. Bu balamda, Trk tarih kaynaklarndan elde edilen bilgilere gre
bir taraftan Karamanolullarnn zzeddin Keykavusa destek olduklar gerei
karsnda, dier taraftan Bizans kaynaklarnda bahsi geen Aliir adndaki
komutann emrindeki Karamanie ismindeki askerlerin Anadoludaki
Karamanoullar ile ve benzer ekilde, Muraltn eserinde bahsedilen Ulahya
(Eflak) Kral ile birlikte ad geen Karamanie lkesinin Osmanl idaresi altnda
Bodan (Besarabya) olarak adlandrlan idari birim iinde bulunan Akkerman ile
ve bu blgenin Trk nfusu ile bir ilgisi olma ihtimali yksektir. Dolaysyla,
bugn Balkanlardaki Trk varlnn en arpc rneini oluturan Gagauz
Trklerin kkenlerinin izah da bu tarihi gereklerle balantldr. Dier bir
ifadeyle, Balkanlar zellikle Hunlarla balayan srele birlikte srekli olarak Trk
gleri sonucu Bulgar, Hazar, Peenek, Uz ve Kuman-Kpak Trklerinin
yerleimine sahne olmutur. Bu yerleim srecinde ise bahsi geen bu Trk
boylarnn Bizans ile temas sz konusudur. Bu temaslar erevesinde yukarda da
deinildii gibi binlerce Hazar, Peenek, Bulgar, Kuman ve Uz Trk Bizansa n
koul olarak Hristiyanl kabul ile zellikle asker olarak hizmet vermilerdir. 11.
yy. sonrasnda ise Anadolu Trklerinin de Trkopol isimlendirmesiyle benzer bir
sreci takip ettikleri grlmektedir. Gerek zzeddin Keykavus ile birlikte gerekse
kiisel olarak Bizans hizmetine giren Trkmenler n art olarak Hristiyanl
kabul etmilerdir. Bizans hizmetine girdikten sonra ise imparatorluun zellikle
snr blgelerine yerletirilmilerdir. Dolaysyla, bugn Balkanlarda yaamakta
olan Gagauzlarn kkenlerinin bu blgeye yzyllarca sren Trk gleri sonucu
blgede var olan Peenek, Kuman ve Uz Trkleri ile Anadolu Trkmenlerine
dayand aklkla ifade edilebilir.
Gagauz Trklerinin kklerinin bir koldan Anadoluya bal olmas gerei
kadar kendilerine Karamanl denilen ve bugn Yunanistann farkl blgelerinde
yaamakta olup birinci kuak asndan bakldnda hala akc bir Trke
konuan ve isimleri olmasa bile soy isimleri olarak Trke isimler tayan
Karamanllarn neden bu isimle anldklar konusunda sadece yaam olduklar
corafyaya dayanlmasnn doru olmadn belirtmek gerekmektedir. Anadolu
Trkmenleri arasnda Bizansa hizmet iin Hristiyanl kabul edenlerin varl
ve Sultan Keykavusa destek olanlar arasnda Karamanoullarnn da bulunmas
bu durumun aklanmasnda birer veri nitelii tamaktadr denilebilir. Bunun
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
227

dnda, 1924 ylna kadar Trkiye topraklarnda zellikle orta Anadolunun
Kayseri, Nide, Karaman, Nevehir ve Konya gibi illerinde yaam olup o
dnemde Yunanistan tarafndan yrtlen Helenletirme siyasetine byk bir
ounlukla olumlu cevap vermeyerek Mill Mcadele dneminde Anakara
Hkmeti ile birlikte hareket eden binlerce Karamanl Ortodoks, iki lke arasnda
gerekletirilen nfus mbadelesine dhil edilerek Yunanistana gnderilmilerdir.
Gemite ve bugn kendilerinin Rum Ortodokslardan farkl bir yapya sahip
olduklarn dile getirmekte olan Ortodoks Karamanllar her eyden nce
konutuklar dilleri, gemite tadklar Trke isimleri ve sahip olduklar dier
bir ok kltrel zellikleriyle Ortodoks Rumlardan ok Mslman Trklere
benzediklerini vurgulamaktadrlar. Bu konuda 2000 yl ierisinde Yunanistanda
yaplan saha almas srasnda elde edilen veriler de bu durumu destekler
niteliktedir. zellikle Yunanistana adaptasyon srecinin ancak yakn bir
zamanda salanabilmesi gerei dnda, yukarda da deinildii gibi, birinci
kuak mbadil Karamanllarn bugn hala akc bir Trke ile konuabildikleri
tespit edilmitir. Bunun dnda kendileriyle grme imkn bulunan
Karamanllarn bugn yaatmaya altklar adet, gelenek ve grenekleriyle ilgili
bilgiler bir araya getirildiinde ortaya ilgin bir tablo kmaktadr. Bu konuda
birka arpc rnee yer vermek konunun daha ak bir ekilde anlalmasn
salayacaktr. Tarih iinde tekrarlanan ve insanlar bir arada tutan gelenek,
grenek, rf ve adetler arasnda nemli bir yeri olan dnlerin Karamanllar
arasnda nasl yapldna bakldnda bir Ortodoks Karamanl dnn, dini
inancn gerei yaplan trenler hari, Mslman Trk dnnden fark
olmad grlr. Bir hafta boyunca sren dnn ilk gnnde gelin
arkadalaryla gelin hamamna gitmektedir. Ertesi gn ise yine arkadalar gelinin
evinde toplanarak ekmek yapmaktadrlar. Bir teknenin iindeki una atlan altn
ellerini kullanmadan azlaryla bulmaya alrlar. Genelde Cuma gnne denk
gelen gnde gelinin elbiselerini almak iin davul, zurna eliinde damadn evine,
damadn elbiselerini almak iin de gelinin evine gidilmektedir. Cumartesi gn
akam damadn evinde byk bir elence dzenlenirken, kz evinde daha sessiz
bir elence yaplmaktadr. Damadn evinde evin damna krmz bayrak aslrken,
damat tra gelenei dorultusunda davul zurna eliinde kyn yallar,
genleri ve sonrasnda damat tra edilir. Bu srada iinde pamuk , pirin ve
orap bulunan ve damat tarafndan gezdirilen byk bir tepsiye atlan paralar
berbere verilmektedir. Daha sonra cirit ve gre oyunlarnn dzenlenmesinin
arkasndan yemek yenilir ve en son damda oynanan oyunlarla ge vakitte
elenceye son verilir. Pazar gn Ortodoks inancnn gerei kyn papaz gelinin
ve damadn evlerine giderek elbiselerinin zerine dualar okur. Damadn ve
gelinin yaa en byk akrabalar hazrlanmalarna yardmc olur. Daha sonra ise
damat ve arkadalar davul zurna eliinde nce kirvenin (sad) evine gider ve
kirveyi alrlar. Bunu gelinin evinden alnmas takip eder. Bundan sonra davul
zurna nde olmak zere damat ve akrabalarn gelin ve ailesi takip ederek kiliseye
doru gitmeye balarlar. Gelinin yzne damadn bakmas yasaktr ve gelinin
yz kvrak veya al denilen krmz bir rt ile rtlmtr. Hz. sa ikonas
nnde duran gelin ve damadn balarna altn kaplama ta koyan papaz treni
tamamladktan sonra kiliseden klrken gelinin bana buday, leblebi ve kk
paralar atlr. Damadn evine gelindiinde damat annesi elinde bal dolu bir tas
tutarak gelini arr ve tarla, bahe gibi hediyeler vermeyi teklif eder. Gelin sesini
karmayp naz yaparken damadn annesi iki kere geline bal verir gibi yapp geri
ekilir ve nc de bal gelinin azna verir. Daha sonra anne parman baln
iine sokarak evin kaps zerine bir ha iareti yapar.Bu az tatllna delalet
iken, gelin kapdan girmeden nce evliliinin salam olmas iin eikte duran
demire basar. Sonra damadn akrabalar geline bir erkek ocuk veriler. Bu neslin
devamnda erkek ocua verilen nemin gstergesidir. Gelin ve damat eve
girdikten sonra darda elence balar. Dn gecesi genleri yal bir kadn
beklerken sabahnda da araf gsterme deti vardr. Bir hafta sonra ise gelin
emeden su almaya gittiinde emede gen kzlarla trkler sylenir, oyunlar
oynanr. Gelin bereket olsun ve hepsi de abuk evlensin diye kzlarn zerine su
serper (Katsikas 2000 ; Alivanolu 2000: 37).
Yukarda verilen dn tarifinde yer alan dama krmz bayrak aslmas,
gelinin yzne kvrak veya al denilen krmz bir rt ile rtlmesi, geleneksel
Trk ailesinde soyun erkek ocukla devam inanc, evlilik kurumunun salam
olmas iin demire baslmas, gelin ve damadn dn gecesi beklenerek
sabahnda araf gsterilmesi bugn dahi Trkiyenin bir ok yerinde olduu gibi
Trk dnyasnda da aa yukar ayn zellikleri tayan dnlerle benzer
zellikler yer almaktadr. Dn deti dnda bir kadnn ocuk sahibi olduu
zaman gerekletirilen baz uygulamalar da olduka ilgi ekicidir. Bebek tuzlanp
kundana ince kum serpilerek hayrl krklanma dilenir ve nazardan korunmas
iin de yatana sarmsak ve mavi boncuk konulur ve kt ruhlardan korunmas
iinde tts yaplr. Bu arada ocuk oyunlar arasnda ak, krebe, hoplama,
saklamba, krebe, be ta, srt-srt ve gre sevilen oyunlardr. Tm bunlarn
dnda ayrca dikkati eken bir uygulama da Trklere hi de yabanc olmayan ve
bir eit halk doktorluu denilen ocak-ocakl kavramdr(Alivanolu 2000: 43,83).
Gelenek ve grenekler bir tarafa braklacak olursa, Karamanllarn en arpc
zelliklerden birini konutuklar Trke oluturmaktadr. Karamanllarn neden
Trke konutuklar ile ilgili olarak farkl yorumlar bulunmaktadr. Her eyden
nce Trke konuan bu Ortodoks nfusun youn Trk nfus arasnda kltrel
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
229

etkileim sonucunda ve hatta Trk nfusun basksyla Trke konumak zorunda
kaldklar fikri zellikle Yunanl bilim adamlar tarafndan ileri srlmektedir
(Vryonis 1971; Dawkins 1916). Bu gr bir oranda Mslman ve Hristiyan
nfusun kark olarak yaadklar kyler iin geerli olabilir ise de, tamamen
Ortodoks nfus barndran kylerde Trke konuulmas asndan yeterli
olmamaktadr. rnein, mbadele ncesi Anadoluda Kayseri-Sivas yolu
zerinde yer alan ve sadece Ortodoks nfus barndran bir ky olarak Rum Kavak
kynden 90 yandaki Kosmas Pavlidis Trke konuurduk Rumca
yohderken, kilisede ibadet srasnda Rumcay anlamadklar iin papazn ncili
Trkeye evirmek zorunda kaldn belirtmekteydi(Pavlidis 2000). Benzer
ekilde sadece Ortodoks nfustan oluan Karacaren kynden 88 yandaki
Sultan iekolu hangi dili konutuklar sorusuna: Trke... Urumca kim
biliyor...Trke eklinde cevap verirken kilisedeki ibadet dilinin de Rumca deil,
Trke olduuna dikkat ekmekteydi (iekolu 2000).
Orta Anadoludaki baz Ortodoks kylerinde Trke konuulmas ile ilgili
olarak R.M. Dawkins, saysal baz veriler sunmaktadr. Bu verilere gre bahsi
geen blgede Rumca konuan ky says 32 iken, toplam 81 cemaat iinde Trke
konuan Ortodoks cemaatin says 49dur. Benzer ekilde saysal verilerden
hareket ederek Frigya olarak adlandrlan i bat Anadoluda 19 Ortodoks
yerleim biriminden 14nn, Psidia olarak adlandrlan gney blgesinde ise 6
Ortodoks yerleim biriminin tamamnn dilinin Trke olup RumcaDan eser
olmadn belirten Kitromilides ve Alexandris, Pampilya olarak adlandrdklar
Antalya ve evresi iin de mevcut 7 Ortodoks kyden 6snn da Rumca bilmeyen
kyler olduuna dikkat ekmektedir (Kitromilides ve Alexandris t.y.: 20). Eer
Ortodoks nfus youn Mslman basks karsnda veya gnlk yaam devam
ettirmenin bir gerei olarak Trke konumak zorunda kaldysa bunun ayn
evredeki tm kyler iin geerli olmas gerekirdi. Ancak, verilere bakldnda
durumun bu ekilde olmad grlmektedir. Ksacas, i bat Anadolunun
kuzeyinde 19 yerleim birimine sahip olan Ortodoks nfus arasnda 14 ky
Trke konuurken neden 5 ky Rumca konumaktayd veya gney kesimde 7
Ortodoks kyden neden sadece birisi Rumca konumaktayd. Bu kylerde
yaayanlar Mslman basksna maruz kalmamlar myd ya da Rumca
konuanlar neden ticaret ve sosyal ilikiler asndan kendi dillerini unutacak
derecede Trke konumaya balamamlard.
Dier taraftan, konuulan dil olarak Trke onlar asndan bizim dilimiz olarak
nitelendirilirken tadklar isimler de dilleri kadar dikkat ekicidir. Bugn iin
Yunanistanda yaayan Karamanllarn sadece soy isimlerinde (iekolu,
Kulakszolu, akpinolu, Stolu gibi), Trke isimlere rastlanrken gemite
ahs isimleri arasnda Trke isimlere rastlamak mmkndr. Bu konuda
Osmanl Tahrir defterleri ve eriye Sicillerinde yaplan incelemeler sonucunda
elde edilen birka rnee burada yer verilecek olursa:
Kayseriye ait 16.yy. tapu tahrir defterinde: Karye-i ukurdan mahalle-i Kor: Karl
veled-i Aydodu ve Hzr veled-i O (Karlnn olu Hzr), Yamur veled-i
Aydodu, Satlm veled-i neverdi ve Yardm birader-i O ( Satlmn kardei
Yardm), Aydodu veled-i O (Yardmn olu Aydodu) Kademah veled-i
Aydodu, Aabal veled-i O, Emir veled-i Tutuk ve Yrk birader-i O (Emirin
kardei Yrk), Ayurd veled-i Yahi ve Budak veled-i O ve Sefer veled-i O, Sefer
veled-i alapverdi ve Gke birader-i O ve Denci birader-i O, Sefer veled-i Kk
ve Mihail veled-i O, Hzr veled-i Kk ve Yardm birader-i O (Krpk 1997: 60-62)
eklinde gayri mslim nfus arasnda Trke isimlere rastlanrken, benzer ekilde
ilgin isimler, Ankaraya ait I numaral Tapu Tahrir defterinde de yer almaktadr:
Bayram veled-i nebeyi, Tanrverdi veled-i Budak, zmmi ahbula, zmmi
Hdaverdi, zmmi Karaman ve Hsrev, zmmiye Katunpee, Krpe veled-i
Sultanah, ehbula veled-i Sefereh, ahbula bint-i Tatar, Yamur (Ongan 1958: 17,
46, 48, 609, 581, 226, 103, 180, 61, 206,268).
Burada yer verilen rnekleri oaltmak mmkndr. Nitekim, Kayseri ve
Ankara dnda Nide, Sivas, Karaman, Konya ve Nevehir gibi illere ait Tapu
Tahrir ve eriye sicillerinde benzer isimlere rastlanmaktadr. Konu ile ilgili olarak
mer Ltfi Barkann Trk Yap Malzemesi ve Tarihi iin Kaynaklar balkl makalesi
da konu itibaryla nemli bir bilgi iermektedir. Sleymaniye Camii ve imaretinin
Mufassal Muhasebe Defterlerini inceleyen Barkan, alan gayrimslim iiler
arasnda Budak, Karagz, Arslan, Karaman, Timur, Alagz, Tanrverdi, Aydomu,
Ayvat, Kalender, Hzr, Murad, Aslbeg, Aydn, Paa Bey, Karyad, Karaba, Karaka,
Kaplan, Hsrev, Kumru, Kuzu, Bahadr, Bayram, Bal, Melikah gibi isimler
tayanlarn kalabalk Trk kitleleriyle i ie yaayan gayri mslim veya gemite
Hristiyanl kabul etmi, fakat lisan ve isimlerini deitirmemi Trk soylu
kimseler olabileceine dikkat ekmektedir (Barkan 1955-56:13,19)
Hristiyan nfus arasnda Trke isim rnekleri sadece orta Anadolu ile snrl
deildir. rene Beldiceanu, Bitinya olarak adlandrlan gney Marmara blgesi ile
ilgili olarak Tapu Tahrir defterleri zerinde yapm olduu incelemeler
sonucunda ilgin tespitler yapmtr. Beldecianu, 16.yy. sonuna kadar kentlerdeki
gayri mslim nfusun azaldna dikkat ekerken, dorudan Trk adlarn
tayan Yreir ve epni kyleri zerinde nemle durmaktadr. Yreir kynde
yaayanlar Hristiyan ve Grek Ortodoks takviminden isimler tamaktayken,
epni ky nfusu Mslman ve Hristiyan olarak ayrlmakta ve Hristiyanlar
arasnda Trke isimlere rastlanmaktadr. Beldecianu, Yreir kyndeki Grek
Ortodoks takviminden isim tayanlarn varln Bizans dneminde hizmet eden
Trklere ve Bizansn Hristiyanlatrma siyasetinde kat bir kural olarak var olan
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
231

barbar isimlerinin braklmas olayna balarken, epni ky sakinlerinin
babadan oula uzanan bir sre iinde Hristiyanlklarnn incelenmesi gereken
bir Trk-Tatar topluluunun varlna dayandrmaktadr (Beldecianu 1997: 18).
Gney Marmara blgesindeki Ortodoks nfus yerleim birimleri arasnda
epni ve Yreir isimlerini tayan kylerin bulunmas ilgi ekici iken, bu
blgenin durumu ile ilgili tamamlayc bir bilgiye daha yer vermek
gerekmektedir.
Yukarda Bizans hizmetindeki Anadolu Trkmenlerinden bahsedilmiti.
14.yy. ierisinde Trkopol ismiyle anlan bu askerlerden bazlarnn Bizans-
Katalan mcadeleleri srasnda saf deitirerek Katalanlarn tarafna getikleri ve
Bizansa kar yama hareketlerine katldklar bilinmektedir. te bu dnemde
Halil ve Melik isminde iki komutann emrinde savaan Trkopoller Anadoludaki
Trkmenlerden destek almlardr. Bu yama hareketlerinin ardndan bu
askerlerden bazlar Halil komutanla birlikte Anadoluya gemilerdir. Bu gei
srasnda Dobrucada yaayan ve zzeddin Keykavus ile birlikte Anadoluyu terk
eden Trklerin de var olduu bilinmekle birlikte, Mslmanlarn yannda
Hristiyan Trkopollerin de olabilecei zerinde durulmas gereken bir noktadr
(Wittek t.y.: 666). Dier taraftan, Halil komutann Anadoluya gemesi sonrasnda
neler olduu konusunda ise smail Hakk Uzunarlnn Anadolu Beylikleri Tarihi
adl eserine bakmak gerekmektedir. Uzunarl, Halil komutanla Anadoluya
geri dnen Dobrucal Sar Saltkn Alev Trkmenlerinin anakkale-Balkesir
blgesindeki Karesi Beyliinin bandaki Karasi Bey tarafndan beyliinin
topraklarna yerletirildiklerini vurgulamaktadr (Uzunarl 1988: 96).
Dolaysyla, bugn dahi bahsi geen blgede tahtac Trkmenlerinin yayor
olmas bir tarafa, Osmanl dneminde 16.yy. da blgede Yreir ve epni
isimlerini tayan ky nfusu arasnda youn bir ekilde Trke isim tayan
gayrimslimin varl da komutan Halil ile birlikte Anadoluya geen
Trkopollerle balantl olsa gerektir.
Sonu olarak, baz Ortodokslarn Karamanl olarak adlandrlmalarn,
Karamanoullarnn hkim olduu sahada yaam olmalarndan dolay sadece
coraf bir isimlendirmeye balamak kanaatimizce doru deildir. Anadolu
Trkmen beylikleri ierisinde nemli bir g unsuru olarak lhanl ve Osmanl
Devletleri karsnda Seluklu Sultanlnn bir vrisi gibi hareket eden, kardei
ile giritii taht mcadelesi sonunda Bizans mparatorluuna snan zzeddin
Keykavusu destekleyen Karamanllarn ve Bizans hizmetindeki Anadolulu
Hristiyan Trkmenlerin, yani Trkopollerin, varl kadar, zellikle Osmanl
idaresi altnda orta Anadolu blgesindeki Ortodoks nfus arasnda rastlanan z
Trke isimlerin younluu ve bu insanlarn gnlk yaamlarnda tek kelime
Yunanca bilmeden Trke konumalar ve hatta ibadet etmeleri dnda bugn
dahi akc bir ekilde Trke konuabilmeleri bir zamanlarn gl Trkmen
beylii Karamanoullarnn Karamanl Ortodokslarla dorudan alkal
olduklarn aka ortaya koymaktadr, denilebilir.
Urumlar
Gnmzde Ukraynann Donetskk blgesine bal Donetsk merkez bata olmak
zere Mangu, Starokrm, Granitnaya, Starolaspa, Staroignatovka, Mirna,
Staromolinovka, Starobeevo, Komar, Ulakl, Bagatiri kyleri ve Maripol ehrinde
yaayan ve resmi belgelerde Grek olarak adlandrlan bir Ortodoks topluluk
yaamaktr. Topluluun en arpc zellii Trke konuuyor olmalardr. Dil
dnda gelenek ve grenekleri asndan da ilgin bir yap sergileyen bu topluluk
mensuplar kendilerine Urum demektedirler.
1989 Sovyetler Birlii nfus saymna gre Ukrayna topraklarnda 45.000
Urum yaamaktadr. Ancak, sosyolojik tahminlere gre belirtilen tarih iin
Urumlarn nfusu 60.000 kadardr. Gnmzdeki nfuslar ile ilgili olarak elde
resm bir veri bulunmamasna karn topluluun nde gelen aydnlarndan Valeri
Kior, tm Ukraynada yaklak 300.000 Grek yaamakta olduunu bu nfusun
yarsn da Urumlarn oluturduunu belirtmitir (Kior 2002). Bugn arlkl
olarak Ukraynann Donetsk blgesinde yaayan Urumlarn asl yerleim yerleri
ise Krmdr. 1778 ylna kadar Krmda Krm Hanl idaresi altnda yaam
olan Urumlar, Rus mparatoriesi II. Katerina tarafndan Ermeni ve Greklerle
birlikte Krmdan karlarak Donetsk blgesinde iskana tabi tutulmulardr.
Krmdan ayrllarn topluluk yeleri srgn olarak nitelendirmektedirler. Bu
konuda grlen Urumlarn ortak dncesi II. Katerinann amacnn Krm
Hanlnn ekonomik gcn elinde tutan Hristiyan halkn Krmdan
uzaklatrp bylece Hanl ekonomik olarak kertmek olduudur. Akademik
evrede de benzer gr hakim durumdadr. Donetsk Devlet niversitesinde
Matematik Profesr olan Stephan Kalayerov ve Kazakistanda, Almatada Det-i
Kpak sahas ve Urumlar zerine incelemeler yapmakta olan Dr. Aleksandr
Garkavets, Ermeni, Rum ve Urumlara ynelik bu isknn gerek amacn Krm
hanlnn ekonomik olarak kertilmesine balamaktadrlar (Kalayerov 2002).
Nitekim, bu olaydan be yl sonra 1785 ylnda Krm Hanlnn Rusyaya
baland bilinmektedir.
Krmdan ayrldktan sonra iskn edilecekleri yerlere geldiklerinde
kendilerine verilen szlerin yerine getirilmediini gren Ermeni, Grek ve
Urumlarn ou zaten alk, souk ve hastalktan yollarda hayatlarn
kaybetmitir. Geride kalan Ermeniler zaman iinde toplam 5 ky kurarken,
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
233

Grekler ve Urumlar da toplam 22 ky kurmulardr. skn sonras dnemde
hibir konuda yardm almadan bugne kadar varlklarn srdrm olan
Urumlar, gerek Sovyet dneminde var olan, gerekse resmi olarak dier Greklerle
birlikte anlmalarnn verdii ortam dolaysyla dorudan Grek toplumundan
grdkleri baskya ramen ana dilimiz dedikleri Trkeyi ve sahip olduklar det,
gelenek ve greneklerini kaybetmemilerdir.
2002 yl ierisinde yukarda bahsi geen yerleim birimlerinde yaplan saha
almas sonucunda elde edilen verilere bakldnda topluluun 1778 yl
ncesine ait tarih herhangi bir bilgiye veya yazl kaynaa sahip olmadklar
tespit edilmitir. Urumlarn gemilerine ynelik bilgi sahibi olmadklar gerei
bir tarafa bu konu ile ilgilenmedikleri de sylenemez. Zira, Urumlarn merak
ettikleri en nemli konu gemileri ve kimlikleridir. Onlar resm kaytlarda Grek
olarak adlandrlsalar da, kendilerinin Greklerden olduka farkl olduklarn her
frsatta dile getirmektedirler. Baka bir ifadeyle onlar Grek deillerdir, Rus veya
Ukrayn da deillerdir. Bu durum karsnda Urumlar kimlerdir?
Urumlarn tarihi ile yakndan ilgilenen ve Ukrayna tarihi zerine doentlik
tezi hazrlamakta olan Kior, topluluun tarihi gemii zerine yapm olduu
aratrmalara dayanarak ilgin bir aklama yapmaktadr. Kiora gre Urumlar,
yzyllar boyunca Hunlardan itibaren Bulgar, Hazar, Peenek, Uz ve Kpak
Trklerinin hakim olduklar Det-i Kpak ismiyle anlan bu corafyada yaamlar
ve yaamaktalar. Bunun yannda, dil olarak hem gney hem de kuzey
Trkesinin zelliklerini tamaktalar ve aada rnekleri grlecei gibi det,
gelenek ve grenek olarak da Greklere deil, Trklere benzemekteler. Sonuta,
Kiora gre Urumlar kken olarak Kpak-Ouz Trklerinin bir karmdrlar
(Kior 2002). Dier taraftan, Kiorun bahsetmi olduu Det-i Kpak sahasnn
yzyllar boyunca Roma Katolik Kilisesi ve Bizans Ortodoks Kilisesinin misyon
faaliyetlerine sahne olmas ve bu faaliyetler sonucunda bu Trk boylarna
mensup binlerce Trkn Hristiyanl kabul ettikleri bugn bilinen tarih bir
gerektir.
2
Ayrca, bata konutuklar dil ile Greklerden tamamen ayrlan
Urumlar, sahip olduklar gelenek ve grenekleriyle de Greklerden farkl bir yap
sergilediklerini vurgulamay ihmal etmemektedirler(Kior 2002).

2
Det-i Kpak sahasnda misyonerlik faaliyetleri hakknda detayl bilgi iin bkz.: Peter Golden,
Religion Among the Qpcaqs of Medivial Eurasia, Central Asiatic Journal, no.42, 1998; stvan
Vasary, Orthodox Christian Qumans and Tatars of Crimeea in the 13th-14th centuries,
Central Asiatic Journal, vol.32, no. 3-4, 1988; Gyula Moravcsik, Byzantinische Mission im Kraise
der Trkvlker an der Nordkste des Schwarzen Meeres, Proceedingss of the 13th International
Congress of Byzantine Studies, Oxford, 5-10September 1966, ed. J.M. Hussey, D. Obelensky and S.
Runciman, Oxford Un. Press, London, 1977.
Bir toplumu tanmann en nemli kaynaklar o toplumun sahip olduu
kltrel eleridir. Bu balamda, Urum toplumunu tanmak iin bugn hl
devam ettirmeye altklar gelenekleri ve adetleri arasnda yer alan dn,
doum ve lm detleri ayr bir yere sahiptir. Eski Krmda (StaroKrm)
yaamakta olan Feodora Mihaeli, geleneklerinin Greklerden farkl olduunun
altn izerken bir Urum dnn u ekilde tarif etmektedir: ilk gn sslenen
iki at ile gelinin evine gidilir ve gelinin vaftiz annesi geline damat ile paylaaca
bir yast satar. Gelin evine gidilirken gelinin vaftiz annesi n srada yeri alr ve
gelinin temizliini simgeleyen krmz bir bayrak tar. kinci gn ky
meydannda gelinin anne ve babas ile damadn anne ve babas oluturulan bir
ember iinde davul, klarnet, kemene eliinde oyunlar oynarlar. Bu iki ailenin
birbirine saygs iin yaplan bir uygulamadr. nc gn ise gelinin eyizi
alnmaya gidilir ve sonrasnda dzenlenen elence ve trenle evlilik
gerekletirilir. Bu arada alnan gelin havas ile gelin alatlmaya allr. Yeni bir
ocuk dnyaya geldiinde ise aile, kendilerine gz aydna gelen misafirleri iin gz
aydn sofras hazrlamaktadr. Ayrca, bebein kt ruhlardan korunmas iin de
yataa istavroz-ha konur. Bu arada yeni doan bebek-balann krklanmas
gerekmektedir. Lousa kadn ise 40 gn darya kmamaktadr. 40.gn ise
banyoda iyice ykandktan sonra kiliseye giderek dua eder. Lousann 40 gn
boyunca dar kmamasnn sebebini gemite Urumlar arasnda yaygn olan bir
inanca balamak mmkndr. Bunun temelinde yeni doum yapan bir kadnn
bast yerde ot bitmeyecei inanc vardr. Dn ve doum kadar lm olay
karsnda da Urumlarn sahip olduklar inan ve uygulamalar dikkat ekicidir.
Her eyden nce cenaze treni dzenlenmeden cenazenin bir gece evde yatmas
gerekmektedir. Cenazenin bulunduu odada mum yanarken cenazenin ayaklar
ve enesinin balanmas gerekmektedir. Karnnn zerine ise mknats
konulmakta eline de ha verilmektedir. Bu arada evde yaayan kedi ve kpekler
kapatlmaldr. Ayrca evdeki tm aynalar da bir rtyle kapatlmaktadr. Ertesi
gn dzenlenen cenaze treni ile defin ilemi gerekletirilir. Cenazenin
defnedilmesinden sonraki 8. ve 40.gnleri nemlidir ve len kiinin akrabalarnn
tra olmamas deti vardr. Urumlar arasnda var olan bir dier inan da nazar
demesidir. Mihaeli, nazar demesinin esneme ve ba ars ile ortaya ktn
belirtirken, baz insanlarn gznn deebileceini vurgulamaktadr. Nazara
kar ncilden dua okunduunu belirtirken bu duay da herkesin
okuyamayacann altn izmekte ve kendi ailelerinde bu zelliin byk
annesinin elini srp srtn svazlamasyla kz Ludmilaya getiini
belirtmektedir. ocuk oyunlarna bakldnda ise koyun aya kemii ile
oynanan ak oyunu, dip dt, eli geldi, aka oyunu, elik oman gemite
ocuklar arasnda oynan oyunlar olduu anlalmaktadr. Bugn dahi yaplan
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
235

yemeklerine bakldnda, kavurmann szk ismiyle, ayrann aryan, kayman
haymah olarak, pekmezin bekmez olarak telffuz edilmesi dnda yourdun szme
yourt hali ile, kbetenin ve kolbasnn (Mihaeli 2002; Konstantinova 2002) var
olmas ilgi ekicidir.
Sahip olduklar gelenekleri ve detleri ile ve bugn dahi tadklar Arabac,
Keeci, Yamurci, Nala, Karasakal, Kr (Kior), gibi Trke soy isimleriyle Grek
olarak adlandrdklar Yunanllardan tamamen farkl olduklarn ve aralarnda hi
de iyi bir ilikinin bulunmadn dile getiren Urumlar, resm literatrde Grek
olarak adlandrldklar hlde neden Greklere benzemedikleri, neden onlarla
anlaamadklar ve en nemlisi de neden Trke konutuklarn
sorgulamaktadrlar.
Topluluk yeleri ak ve sade bir biimde Trke konuuyor olsa da, kendileri
dillerini Trke olarak deil de, Greko-Tatar ve Urumca olarak adlandrmaktadrlar.
Greko-Tatar adlandrmas bugn bat literatrnde yer alan bir adlandrma olup
(Podolsky 1985) Urumlar arasnda da bu isimlendirme kullanlmakta ve
kendilerinin Yunanllardan ayr olduklarn belirtmek iin biz Helen deiliz Greko-
Tatarz. Helen baka Greko-Tatar baka eklinde ifade etmektedirler. Bunun dnda
ayrca yal kuak zellikle Urum tabirini kullanmaktadr. Gndelik yaamlarnda
her ne kadar Rusa etkin bir yere sahipse de, kendi aralarnda ve evlerinde orta ve
yal kesim Urumca konumaktadrlar. Krmdan 1778de ayrlmalarn takiben
her trl kstlama ve yasaa ramen dillerini korumay bu ekilde baardklarn
belirten Urumlar, kendi aralarndaki konumalarda Rusa konuanlar bizces laf
et diyerek uyarmaktadrlar. Dier taraftan, bizces dedikleri dillerinin Trke ile
%99 orannda ayn olduunu da kabul etmektedirler. Ancak, topluluk yeleri
arasnda dillerinin lmek zere olduu ynnde cidd bir endienin de var
olduu gzlenmektedir. Bu konuda zellikle genlerin kendi ana dillerini
konumalar ve unutmamalar iin topluluk yelerinin nde gelen isimlerinin
nemli saylabilecek giriimlerinin olduu da gzlenmitir. Bu balamda,
Urumlarn Karan dedikleri ancak, Ukrayna devleti tarafndan Granitnaya olarak
ismi deitirilen bir Urum kynde emekli bir ktphane grevlisi olan Dora
Vasilevna Famiova, evlenmeden nceki soyadnn Krk olduunu belirtirken
Urum genlerinin kendi kltrlerini ve dillerini unutmamalar iin ky
ktphanesinde byklerinden kalan eitli eyalarn sergilendii bir ke
oluturduklarn vurgulamtr. Bunun dnda yine Urum genlerine ktphane
grevlisiyken ana dillerini doru drst renebilmeleri iin onlara Urumca
rettiini de dile getirmitir. Bunun iin ayr bir alma yaparak Trkiyede
kullanlan Latin alfabesinin Urumcann ifade edilmesinde en uygun alfabe
olduunu tespit eden Famiova, Latin alfabesini Urumcaya uyarlamtr. Bu
ekilde, kyn genlerine grevli olduu dnemde dillerini Latin alfabesine
dayanarak reten Famiova, bugn de bunu yapmak istediklerini ancak, madd
ynden yetersiz olduklarn dile getirmitir. Famiovann dnda benzer bir
uygulama bugn hlen Valeri Kior tarafndan Eski Krm (StaroKrm)da
yrtlmektedir. Kior, kyn genlerine Latin alfabesiyle deil de, Kiril
alfabesiyle Urumca rettiini ve bunu devam ettirmek istediklerini belirtmitir
(Famiova 2002 ; Kior 2002).
Yukarda yer verilen bilgiler nda 18. yy. sonundan itibaren Rus denetimi
altna girmelerine ramen Urumca dedikleri dillerinden ve kltrlerinden
vazgememi olan Urumlarn bugn hala kendi ilerinde bu ekilde varlklarn
devam ettirmeye almalarnn gerekten byk bir baar olduunu belirtmek
gerekmektedir. Ancak, Urumlar bu varlk mcadelesinde bugne kadar baarl
olsalar da, bu baarlarnn devam iin nlerinde uramalar gereken bir takm
meselelerin olduu da aktr. . yle ki, yukarda ad geen ky ve ehirlerde
yaayan tm Urumlar ve Grekleri bir arada toplamak amacyla Yunanistan
destekli bir federasyon faaliyet hlindedir. Donetsk ehrinde bulunan Grek
federasyonu bakan Feodor stanbulci, 1990 ylnda tm Urum ve Greklerin ayn
soydan geldikleri fikrinden hareketle kurulan ve zamanla tm Grek ve Urumlar
bir at altnda toplamay hedefleyen federasyonun u anda paralanm
olduunu belirtirken bu paralanmann nedenleri konusunda herhangi bir
aklama yapmaktan kanmtr (stanbulci 2002). Dier taraftan, bahsedilen bu
paralanmann nedenleri konusunda Urumlar olduka ak bir ekilde Greklerin
kendilerini dladklarn, din dnda onlarla dilleri dahil hibir ortak noktalarnn
da olmadklarna dikkat ekmektedirler. Ayrca, yaplan grmelerden
anlald kadaryla Yunanistan destekli federasyon bu blgede on yldr
faaliyettedir ve Urumlar arasnda aslen Helen soyundan gelmekte olduklar ve
Trklerin basks sonucu Trke konuup onlara benzedikleri eklinde
propaganda yrtmekte, topluluk mensuplarnn Yunanca renmelerini
salamakta, Urum genlerini eitim veya alma amacyla Yunanistana
gtrmekte, hatta Yunan vatandalna gemeleri iin aba sarf etmektedirler.
Federasyonun bu abalarnn tamamen boa gittii sylenemezse de, federasyona
tepki gsteren Urumlarn saysnn okluu federasyonun tam anlamyla hedefine
ulaamadn gstermektedir. nk Staroignatovkada yaayan Syvetlana
Konstantinova, Maria Sarova ve Evdokia Trnakszn sylediklerine baklrsa
Yunanistana giden Urumlar tpk Trk-Yunan nfus mbadelesinde
Yunanistana gnderilen Karamanl Ortodokslar gibi Yunan toplumu tarafndan
kabul grmemekte ve toplumdan dlanmaktadrlar. Bunun dnda, Greklerden
farkl olduklarnn bilincinde olan Urumlar da, her ne kadar maddi adan yetersiz
olsalar da, kendi balarna bir organizasyon oluumunu arzulamaktadrlar
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
237

(Konstantinova, Sarova ve Trnaksz 2002). u an iin sahip olduklar Birlik adl
gazete ile bu tr bir oluumun temellerini atm grnmektedirler. Sahip
olduklar bu gazete dnda yukarda ad geen akademisyen Kiorun ve nl
greileri ve airleri Viktor Boratann yazm olduklar Kiril alfabesiyle Urumca
iir ve yazlar tm topluluk yeleri tarafndan ilgiyle takip edilmektedir.
Kkenleri konusunda cidd anlamda sorun yaayan Urumlar zerine
akademik evrelerde yaplan almalara bakldnda bugne kadar bu konuda
tek isim denilebilecek olan Dr. Alexander Garkavetsin adna rastlanmaktadr.
Aslen bir Ukrayn olup, u anda Kazakistanda Avrasya Aratrmalar Merkezinin
bakanln yrten Garkavets, 1973 ylndan bugne Urumlar zerine dil ve
folklorik incelemeler yapm ve bu anlamda bir ok eser kaleme almtr. Trke
konumakta olan Urumlarn kken itibariyle Helen olduklarn iddia eden
Garkavets, Urum tabirinin Trkler tarafndan Romallara verilen bir adlandrma
olmasnn tesinde bu iddiasn destekleyecek cidd anlamda tarih bir veri ileri
srememektedir. Dier taraftan, konu ile ilgili olarak bugne kadar Trkiyede
herhangi bir bilimsel almann bulunmamas da zerinde durulmas gereken bir
dier nemli gerektir.
Sonu olarak, 1999 ylndan itibaren bugne kadar gerek Karamanllar gerekse
Urumlar ile ilgili gerekletirilen saha almalar ve yaplan literatr taramalar
sonucunda ulalan verilere dayanarak;Trk tarihi asndan olduka nemli olan
ve bugne kadar haklarnda detayl almalarn yaplmad Bizans
hizmetindeki Hristiyan Trklerin konumlarnn ve Seluklu tarihinin zellikle
XIII.yydaki Seluklu Sultanln idare eden iki karde, Rukneddin Klarslan ve
zzeddin Keykavus, arasndaki taht mcadelesinde Keykavusun maiyetindeki
binlerce askerle birlikte Bizans mparatorluuna snmas sonrasnda yaanan
gelimelerin zellikle Yunan kaynaklar esas alnarak Trk kaynaklar ile
karlatrmal olarak detayl bir ekilde incelenmesi gerektiini vurgulamak
gerekmektedir. Dier taraftan, bugne kadar elde edilen veriler, Gagauz
Trklerinin, bir zamanlar Krmda yaam olup ve imdi, gemiten bugne
dilleri ve kltrleri konusunda taviz vermeden, Ukrayna topraklarnda
yaamakta olan Urumlarn ve 1924 ylna kadar Trkiye topraklarnda Rum
Ortodoks nfustan ok Mslman Trk toplumu ile byk benzerlikler gsteren,
Trke konuan, Trke isimler tam olan Karamanllar arasnda tarihi bir
ban var olduunu gsterir niteliktedir denilebilir. Baka bir ifadeyle, en byk
destei Anadolu Trkmen beyliklerinden ve bu arada Karamanoullarndan alan
Sultan Keykavus ile birlikte Bizansa snan ve yine onunla birlikte Krm Hanl
topraklarna giden Trklerin varl yannda, ad geen Krm Hanl
topraklarnn tarihte Det-i Kpak olarak adlandrlan ve yzyllar boyunca Bulgar,
Hazar, Peenek, Uz ve Kpaklarn hkm srd sahann bir paras olmas ve
bu sahada Roma Katolik kilisesi ve Bizans Ortodoks Kilisesinin misyon
faaliyetlerine sahne olmas ve ad geen Trk boylarna mensup binlerce Trkn
Hristiyanl kabul etmesi gerekleri konutuklar dil ve sahip olduklar kltrel
zellikleri asndan Karamanllarn ve bugn kendi yeleri arasnda kklerini
Ouz-Kpak Trklerine dayandran ve Urum olarak adlandrlan bu iki
Ortodoks Hristiyan topluluun Trklk ile bir balarnn olduunu ak bir
ekilde ortaya koymaktadr, denilebilir.
Kaynaklar
Tourcopoloi, (1933). Megali Ellniki Egkyklopaideia, 23, 235 s.
Tatikios, (1933). Megali Elliniki Egkyklopedeia, 22, 822s.
ALVANOLU, Kaliopi, (2000). Apo to ukur Kappadokia isto Kappadokiko, Karditsa.
AMANTOS, K., (1933). Tourcopoloi, Ellinika, 40, 325 s.
ANHEGGER, Robert, (1988). Evangelinos Misaelidis ve Trke Konuan Dindalar, Tarih ve
Toplum, 50, ubat, 73 s.
---, (1979-1980), Hurufumuz Yunanca. Ein Beitrag zur Kenntniss der Karamanish-
Trkischen Literatr, Anatolica, no.VII, 159 s.
BARKAN, mer Ltfi, (1955-1956). Trk Yap ve Yap Malzemesi in Kaynaklar, ktisat
Fakltesi Mecmuas, 17 (1-4 Ekim Temmuz): 13-19.
BELDECANU, rene, (1997). Bitinyada Gayri Mlsem Nfus (14.yyn ikinci yars 15.yyn
ilk yars), Osmanl Beylii, (ed.) Elizabeth ZACHARADOU, stanbul.
BRAND, Charles M., (1989). The Turkish Element in Byzantium, Eleventh- Twelfth Centuries,
Dumbarton Oaks Papers, 43: 13.
CAHEN, Claude, (1985). Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, stanbul.
EKOLU, Sultan ile 6.10.2000 tarihinde Farsala Zoodohos Pigi kynde yaplan mlakat.
DAWKNS, R.M., (1916). Modern Greek in Asia Minor, Cambridge.
DERNSCHWAM, H., (1992). stanbul ve Anadoluya Seyahat Gnl, ev. Prof. Dr. Yaar REN,
Ankara, Kltr Bak. yay.
ECKMANN, J., (1950). Anadolu Karamanl Azlarna Ait Aratrmalar,I. Phonetika, A..
D.T.C.F. Dergisi, VIII (Mart 1): 165.
EKNCKL, Mustafa, (1998). Trk Ortodokslar, Ankara, Siyasal yaynevi.
EYCE, Semavi, (1962). Salaville Severien ve Dalleggio, Eugine, Karamanlidika,
Bibliographie analytique douvrages en langue Turque imprimes en caracteres Grecs I,
1584-1850, Belleten, XXVI (Nisan 102): 369.
FAMOVA, Dora ile Karan-Donetskde 09.05.2002 tarihinde gerekletirilen mlakat.
GARKAVETS, Aleksandre ile Akmescitte 13.05.2002 tarihinde gerekletirilen mlakat.
GARZYA, Antonius,(ed.), (1984). Oraiones et Epistolae, Leipzig.
GOLDEN, Peter, (1998). Religion Among the Qpcaqs of Medivial Eurasia, Central Asiatic
Journal, 42.
HOND, Georgio, (1970). storia Tis Veria, Selanik.
STANBULC, Feodor ile Donetskde 08.05.2002 tarihinde yaplan mlakat
JASCHKE, Gotthard, (1964). Die Trkisch-Orthodoxe Kirche, Der Islam : 98.
Yonca Anzerliolu
Balar Var mdr?
239

KALAYEROV, Stephan ile Donetskde 08.05.2002 tarihinde gerekletirilen mlakat.
DMTROS ile 9.10.2000 tarihinde Yunanistann Larissa ehrinde yaplan mlakat.
KHONATES, Niketas, (1995). Historia, (ev.) Fikret IILTAN, Ankara, TTK.
KIRPIK,Gray, (1997). Kayseri, Nide ve Aksaray Livalarnda Hristiyan Trkler, Gazi n. Eitim
Fak. Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara.
KOR, Valeri ile Eski Krm (Staro Krm)da 10.05.2002 tarihinde gerekletirilen mlakat.
KTROMLDES, M. PASCHALDS ve Alexis ALEXANDRS, Ethnic Survival, Nationalism and
Forced Migration, The Historical Demograph of the Greek Community of Asia Minor
at the Close of the Ottoman Era, Deltio, 4: 20.
KONSTANTNOVA, Syvetlana ile Staroigneteva-Donetskde 09.05.2002 tarihinde yaplan mlakat.
KRUMBACHER, Karl, (1895). Michail talikos, Byzantinische Zeitshrift, 4: 10.
MHAEL, Feodora ile StaroKrm-Donetskde 10.05.2002 tarihinde yaplan mlakat.
Mikhail Psellosun Khronografyas, (1992). (ev.) In DEMRKENT, Ankara, TTK.
MORAVCSK, Gyula, (1977). Byzantinische Mission im Kraise der Trkvlker an der
Nordkste des Schwarzen Meeres, Proceedingss of the 13
th
International Congress of
Byzantine Studies, Oxford, 5-10 September (1966), (ed.) J.M. HUSSEY, D. OBELENSKY and
S. RUNCMAN, London: Oxford Un. Press
MURALT, Edouard de, Essai de Chronographie Byzantine pour Servir lExamen des Annales du
Byzantine Empire et particulierment Des Chronographes Slavons de 395 1057,
St.Petersburg, 1, 2.
NASTASE, D, Les Debuts de la Communaute Ecumenique du mont Athos, Simmetika, tom.
Ektos: 263-368.
OCAK, Ahmet Yaar, (2000). Babiler syan, Aleviliin Tarihsel Altyaps, Yahut Anadoluya slam-
Trk Heteredoksisinin Teekkl, stanbul.
ONGAN, Halit, (1958). Ankarann numaral eriye Sicili, Ankara, TTK.
PAVLDS, Kosmas ile 6.10.2000 tarihinde Farsala-Zoodohos Pigi kynde yaplan mlakat.
PODOLSKY, Baruch, (1985). A Greek Tatar-English Glossary, Ottoharrassowittz, Wiesbaden.
SAIROVA, Maria ile Staroignatovka-Donetskde 09.05.2002 tarihinde yaplan mlakat
SAVVDES, Alexis, (1993). Late Byzantine and Western Historiographers on Turkish
Mercenaries in Greek and Latin Armies: Turcoples /Tourkopouloi in Making of
Byzantine History, Studies dedicated to Donald M. Nicol, ed. by Roderick Beaton and
Charlotte Rouche, Variorum, 122 s.
TIRNAKSIZ, Evdokia ile Staroignatovka-Donetskde 09.05.2002 tarihinde yaplan mlakat.
UZUNARILI, smail Hakk, (1988). Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu -Karakoyunlu Devletleri,
Ankara,: TTK.
VASARY, Istvan, (1988). Orthodox Christian Qumans and Tatars of Crimeea in the 13
th
-14
th

centuries, Central Asiatic Journal, 32 (3-4).
VASLEV, A. A., (1952). History of the Byzantine Empire, 324-1453, I, Madison.
VRYONS, Speros, (1971). The Decline of The Medivial Hellenism in Asia Minor and the Process of
Islamization from the 11
th
through the 15
th
century, Los Angeles,.
WTTEK, Paul, Yazcoghlou Ali on the Christian Turks of the Dobrudja, Bulletin of the
School of Oriental and African Studies, University of London, 14, 3: 48.

Trkiyenin Trk Dnyasna Ynelik Faaliyetleri le
lgili Bir Deerlendirme
Mustafa Ylmaz
Bilindii zere, Aralk l99lde Sovyetler Birliinin dalmas ile birlikte yeni
bamsz devletler ortaya kmtr. Trk Cumhuriyetleri olarak da adlandrlan,
Azerbaycan, zbekistan, Trkmenistan, Kazakistan ve Krgzistandan oluan bu
corafyada, Trk tarih ve Kltr mirasna ait, Trkiye dahil yaklak 11 milyon
kilometrekareden fazla bir alan zerinde, toplam nfusu 250 milyona yakn olan
karde ve akraba topluluk domutur. Ska referans vermekten te bir ey
yaplmayan Atatrkn l933 ylnda yapt tarih uyarya ramen, Trkiye l990
sonras yeni siyasi oluuma kar hazrlksz yakalanmtr. Oysa tarihte bu tr
frsatlar deerlendiren milletler ok nemli konumlar elde etmilerdir. Trkiye
bu anlamda sahip olduu corafya, nfus younluu, yer alt ve yer st doal
zenginlikleri, yetimi insan gc ve stratejik konumu ile nemli bir lkedir.
Trkiye Osmanl mparatorluunun miras zerine mill ve batl bir devlet
olarak kurulan ve Atatrkn nderliinde gerekletirilen radikal deiimlerle
bulunduu noktadaki zenginliklerini ve birikimini Trk dnyasnn yararna
sunmas beklenen bir lke konumundadr.
phesiz Trkiye ile Trk Cumhuriyetleri ve akraba topluluklar arasndaki
ibirliinin temelini, tarih ve kltrel yaknlk, ekonomik tamamlayclk ulusal
ve uluslar aras ortak karlar tekil etmektedir. Trkiye bu adan sz konusu
blgede dier lkelere gre bir adm ileridedir, bu anlamda karlkl karlara
dayal, egemenliklere saygl, i ilerine karmama gibi ilkeler erevesinde
dayanma ve i birlii Trk milletinin hem tarih, hem kardelik hem de mill
karlar gereidir. Ama Trkiyede Avrasya
1
diye de anlan blge ile ilikileri

1
Avrasya szc ilk kez corafyada Karadenizin kuzeyinde kalan Avrupa ile Asyann
birletii dar bir alan iin kullanlmtr. Daha sonra eitli lkelerce daha geni ancak farkl
alanlar tanmlamak iin kullanlmtr. Avrasya szcnn Trkiye asndan orta Asya,
Kafkasya, Karadeniz ve balkan lkelerini, Trkiye ve KKTCni iine alan blge iin kullanlmas
yerinde olur ve bu corafyada; Trkiye, KKTC., Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan,
zbekistan, Trkmenistan dnda, zerk Trk Cumhuriyetlerinin ve topluluklarnn
bulunduu, Grcistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna, Moldova, Moolistan, Tacikistan,
Romanya, Bulgaristan, Makedonya, Arnavutluk, Bosna-Hersek, Kosova, Yugoslavya
Federasyonu yer almaktadr. Tabir daha geni bir anlamda Trkiyenin komular olan
Ermenistan, ran, Irak, Suriye ve Yunanistan da iine alacak ekilde yaklak 500 milyon
insann yaad bir blgeyi kapsamaktadr.
TAS 2002
Mustafa Ylmaz
Trkiyenin Trk Dnyasna Ynelik Faaliyetleri le lgili Bir
Deerlendirme
241

yrtmek iin 11 Mart l996 tarihine kadar resm bir kurum veya Bakanln
grevlendirilmediini gryoruz. Anlan tarihten sonra kurulan hkmetlerde
Trk Cumhuriyetlerinden sorumlu olarak bir Devlet Bakannn grevlendirilmesi
ile Devlet Bakanlnn sorumlu olduu Trk Cumhuriyetleri (Azerbaycan,
Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan) yannda Trk nfusunu
barndran ve tarih balarmzn olduu Moolistan-Tacikistan dnda Dou
Avrupadan Balkanlara, Rusya Federasyonu ve ine kadar olan blge ile Suriye,
Irak, ran blgesinde ok sayda zerk Cumhuriyet, otonom blge ve Trk
topluluklarnn yaad alanlar ilgili bakanln grev sahasna girmitir. Hatta
Amerika Birleik Devletleri ve Avrupa lkelerinde yaayan vatandalarmzn
bulunduklar blgelerdeki Trk topluluklar da bu tr faaliyetlerin iine dahil
edilebilir.
phesiz ok geni ve eitlilik arzeden bu sahada faaliyet gsterirken lke
dinamikleri, iinde yaanlan dnya ve dier faktrleri gz ard etmeyen bir
yaklamn benimsenmesi gerekmektedir. (zellikle burada Rusya faktr gz
nnde bulundurulmaldr). Yine anlan dnyann her birinin ayr ayr
problemleri beklentileri ve dinamiklerinin olduu gerei bilinmeli ve buna
uygun tavr gelitirilmelidir.
lgili bakanln blgeye ynelik ekonomik, eitim, sosyal ve kltrel adan
hedeflerini yle zetleyebiliriz:
1. Blgede piyasa ekonomisinin yerlemesine imkn salayacak kurumsal ve
yasal alt yapnn kurulmasna ynelik faaliyetler,
2. Trk Cumhuriyetleri ile ticaretin gelitirilmesi ve Trk giriimcilerin bu
lkelere ynelik yatrmlarnn artrlmas iin gerekli almalar yaplarak,
kk ve orta lekli giriimcilerin bu lkelerde i kurmas iin gerekli bilgi
ve alt yap desteini salamak,
3. Ulatrma, haberleme ve enerji alanlarndaki i birlii projeleri ve bankaclk,
mteahhitlik, tarm ve sanayi alanlarndaki i birlii projelerine nem
vermek,
4. Blgesel ekonomik almlarmzn etkinletirilmesi iin d ekonomik
politikalar ile d yardm uygulamalar arasndaki uyum ve etkinlii artrmak,
5. Ortak tarih, dil sosyal ve kltrel alanlarda i birliini salam temellere
oturtulmas ve kurumsal i birliinin younlatrlmas,
6. Ortak kltrel mirasn tespiti ve korunmasna, tarih, dil ve kltr alannda
ortak unsurlarn canlandrlmasna ynelik eitli proje ve faaliyetlerin
artrlmas yannda Trk dili ve kltrnn gelimesi dorultusunda
Trkoloji blmlerine fizik ve akademik anlamda destek verilmesi,
Anlan bu hedeflerin gereklemesi iin belirlenen ncelikler dorultusunda
ilgili Bakanln ve dier Kamu kurulularnn faaliyetleri ile ilgili blme
geebiliriz.
Burada faaliyet formlarn deerlendirerek tablo hline getiren sayn Dr. Melih
Tan Kodaloluna teekkrlerimi sunuyorum.
Trk Cumhuriyetleri ile ilikilerin koordinasyonundan sorumlu Devlet
Bakanlnn 2001 yl Haziran aynda btn Bakanlklarn, Avrasya lkelerine
ynelik faaliyetlerini belirtmeleri istenen formlar (yaklak l00 kamu kuruluuna)
gnderilmi ve 2910 faaliyet formu elde edilmitir.
lgili Bakanla bal bir kurulu olan Trk birlii ve Kalknma daresi
Bakanl dndaki kurulularn doldurduklar form says l750dir. TKA ise ll60
form doldurulmutur. TKA dndaki kurulular tarafndan doldurulan
formlarndan 225i TKA ile ortak gerekletirilen faaliyetlere ilikin olduu iin
bilgi toplanan net faaliyet says 2685dir.
zetle Trk Kamu Kurulular l992-2001 Eyll dneminde Avrasya lkelerine
ynelik 2685 faaliyet gerekletirmi denilebilir.
Ama bunun belirlenen saynn zerinde olmas gerekmektedir. nk;
1. Blgeye ynelik faaliyetleri bilinen baz Kurulular faaliyetlerini hi
bildirmemilerdir.
2. Youn faaliyetleri olan baz kurulular sadece son yllardaki faaliyetlerini
belirtmilerdir.
3. Baz kurulular faaliyetlerini eksik bildirmilerdir.
4. Baz kurulular formlar doldurmak yerine faaliyetlerini rapor etmilerdir.
Ayrca en nemlisi bu formlar, Genel Kurmay Bakanl, niversiteler,
Valilikler ve Belediyelerin faaliyetlerini kapsamad iin bu kurulularn
faaliyetleri deerlendirme dnda kalmtr. Yine Trkiyeden kamu kesimi
dnda zel irketlerin vakflarn ve dier giriimcilerin blgede yrtt
faaliyetlerin bilinmesi gereklidir. Anlan eksikliklerin giderilerek faaliyetlerin iyi
tahlil edilmesi gereklidir.
Yine faaliyet formlarnn byk bir blmnde maliyetler belirtilmedii iin
anlan faaliyetlerin mali portresini deerlendirme imkan yoktur. Ancak faaliyet
saylar zerinden bir deerlendirme yaplmas mmkn grlmektedir.
phesiz bu salkl bir sonu ortaya koymayacaktr. nk birka yl sren ve
milyon dolarla ifade edilen harcamalar ile (Ahmet Yesevi Trbesinin
Restorasyonu veya Krgzistan kara yolu master pln) bir haftalk bir eitim
program ya da bir aylk bir mavirlik hizmeti deerlendirmeye birer faaliyet
Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
243

olarak gemektedir.
Sonuta anlan eksiklik ve sakncalara ramen bu faaliyet raporlar bize
Trkiyenin Avrasya lkelerine ynelik faaliyetleri hakknda sanrz bir fikir
verecektir.
Yardm ve i birlii dnda formlarda bir baka faaliyet grlmemektedir.
Toplam 2685 faaliyetin ll80inin (%44) yardm, l505inin (%56) i birlii faaliyeti
olduu belirlenmitir. Baka bir deyile, Trkiye l992-2001 dneminde Avrasya
lkelerine ynelik ll80 yardm faaliyeti, l505 i birlii faaliyeti gerekletirmitir.
Yardm faaliyetlerindeki younluk Avrasya blgesinde birok lkenin ayn
dnemde yardma ihtiya duymasndan kaynaklanrken, i birlii
faaliyetlerindeki younluk byk lde Trkiyenin Avrasya lkeleri ile
paylat ortak tarih ve kltrel deerlerden kaynaklanmaktadr. Anlan
dnemlerde dier lkelerin ayn blgeye ynelik faaliyet younluu Trkiye ile
mukayese edilemeyecek kadar dktr. Ama bir baka adan dier lkelerin
giderek faaliyetlerini hem sayca hem de hacim olarak artrdklarn ve blgeye
ynelik projelerde Trkiyeden ok daha etkin bir konumda olduklarn sylemek
mmkndr.
Sonu olarak, youn ve duygusal bir ekilde faaliyetlerine balayan
Trkiyenin, blgedeki faaliyetlerini zaman iinde duygusallk dnda ayn
younluk ile srdremedii grlmektedir.
I. Yardm eitleri
Yaplan yardmlar eer doal afetler, sava veya benzer durumlarda yaplan acil
yardmlar ise bu eit yardmlara insan yardmlar denilmektedir. Trkiyede
insan yardmlarn yaplmas Kzlayn uhdesindedir. Bu sebeple kamu
kurulularndan gnderilen faaliyet formlar iinde insan yardm faaliyetleri yer
almamtr.
Yaplan yardmlar eitim, kltr ve sosyal alanlarda ise bunlar genel olarak
sosyal yardm, ekonomik, ticar ve teknik konularda ise genel olarak teknik
yardm eklinde tanmlanmaktadr. Hazrlanan faaliyet formu aklama
klavuzunda eitim ve kltr alanlarndaki yardmlar da teknik yardm olarak
mtala edilmitir. Bu eliki dzeltilmi ve eitim ve kltr alanlarndaki
yardmlar sosyal yardm olarak deerlendirilmitir.
Bilgisayar, matbaa, muhtelif cihazlar ve benzer ekipman yardmlar,
niversitelere, gazetelere, derneklere, vakflara, kamu ve zel sektr kurulularna
yaplan nakit para yardmlar, alan krediler ve verilen borlar mal yardmlar
olarak deerlendirilmektedir. Gerekte mal yardmlar da yardm konularna gre
sosyal veya teknik yardmlar iinde telkki edilebilir ancak almamzda mal
yardmlar ayrca grlmek istendii iin mal yardmlar ad altnda ayr bir
snflamaya gidilmitir.
Faaliyet formlarnda (TKA dahil) yardm faaliyetleri yardm eitlerine gre
snflandrldnda, toplam 1180 yardm faaliyetinden 290nn (% 25) sosyal
yardm, 688inin (% 58) teknik yardm ve 202sinin (% 17) mal yardm olduu
grlmektedir. Yardm faaliyetlerinin yardm eitlerine gre dalm Tablo 1de
sunulmaktadr.
Mal yardm faaliyetlerinin ise % 57si ekipman yardm, % 38i parasal yardm
ve % 5inin kredi yardm faaliyetlerinden olutuu grlmektedir. Borlanma
yardm faaliyeti hi yoktur. Raporun banda belirtildii gibi faaliyet saylar
zerinden yaplan deerlendirme rasyonel bir deerlendirme deildir. Trk
Eximbankn kredi verme faaliyetleri, kendilerince forma geirildii gibi, her lke
iin yaplan kredi verme almalar bir tek faaliyet olarak deerlendirilmeye
alnmtr.
Tablo 1: Trk Kamu Kurulularnn Avrasya lkelerine Ynelik Yardm Faaliyetlerinin
Yardm eitlerine Gre Dalm
FAALYET
SAYISI
TOPLAMDA
ORANI
SOSYAL YARDIMLAR 290 % 25
TEKNK YARDIMLAR 688 % 58
MAL YARDIMLAR 202 % 17
EKPMAN YARDIMLARI 115 % 57
PARASAL YARDIMLAR 76 % 38
KRED YARDIMLARI 11 % 5
TOPLAM 1180 % 100
II. Birlii Alanlar
imdi faaliyetlerin aadaki balklar altnda incelendii tablolara geebiliriz.
Bunlar; i birlii alanlar, faaliyet ekilleri, faaliyet konular, faaliyetlerin yllara
gre dall ve lkelerin katldklar faaliyet saylar ile faaliyeti dzenleyen
kurululardan olumaktadr. Faaliyet raporlarndan anlaldna gre 1505 i
birlii faaliyetinin, 140 (% 9.3) ekonomik, 115i (% 7.6) ticari, 225i (% 15.0) teknik,
186s (% 12.4) kltrel ve 50si (% 3.3) eitim alanlarnda gereklemitir. (Tablo 2)

Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
245

Tablo 2: Trk Kamu Kurulularnn Avrasya lkelerine Ynelik Birlii Faaliyetlerinin
Birlii Alanlarna Gre Dalm
FAALYET SAYISI TOPLAMDA ORANI
EKONOMK BRL 140 % 9.3
TCAR BRL 115 % 7.6
TEKNK BRL 225 % 15.0
SOSYAL BRL 186 % 12.4
KLTREL BRL 789 % 52.4
ETM BRL 50 % 3.3
TOPLAM 1505 % 100
birlii faaliyetlerinin yarsndan fazlasnn kltrel alanda gerekletirildii
grlmektedir. Trk Dili, Trk Tarihi, Trk Kltrne ilikin faaliyetlerin okluu
kltrel alanda gerekletirilen faaliyet saysn artrmtr. birlii alanlarnn
daha iyi anlalmas bakmndan her alanda en ok gerekletirilen faaliyetlerin
aklanmasnn faydal olaca dnlmektedir.
lkelerle yaplan karma ekonomik komisyonu toplantlar ekonomik i birlii
faaliyetlerine rnek gsterilebilir. Yardm szkonusu olmakszn taraflarn eit
artlarda katld, sanayi, tarm ve dier ekonomik konularda dzenlenen her
trl toplant, konferans, kongre ve benzer faaliyetler de ekonomik i birlii
faaliyetlerine rnek faaliyetlerdir.
Trkiyenin yurt dnda dzenledii fuarlar, Trkiyenin ticaretinin
artrlmasna ynelik almalar, i adamlar inceleme gezileri, serbest blgeler
kurulmasna ynelik almalar ticar i birlii faaliyetlerine rnek faaliyetlerdir.
Eitim salanmas, mavirlik verilmesi gibi yardm amalar olmakszn
lkelerin eit artlarda katldklar teknik konularda dzenlenen toplant,
konferans, kongre ve benzeri faaliyetler teknik i birlii faaliyetlerine, sosyal
konularda dzenlenenler ise sosyal i birlii faaliyetlerine girmektedir.
Muhtelif lkelerde Trkoloji blmleri almas, Trke kurslar dzenlenmesi,
Trk Dili, Trk Tarihi ve Trk Kltr ile ilgili olarak dzenlenen toplant,
konferans, kongre, len, konser, sergi almas gibi faaliyetler, bu konularda
srdrlen aratrmalar, yaplan yaynlar, Trk antlarnn, trbelerin, camilerin
restorasyonu almalar ve TRTnin Avrasya lkelerine ynelik yaynlar kltrel
i birlii faaliyetlerine rneklerdir.
Trk Ortak Tarih ve Edebiyat Lise Ders Kitaplar Yazm Projesi, Trk Dnyas
Rektrleri Daim Konferans gibi almalar eitim i birlii faaliyetlerine rnektir.
Mill Eitim Bakanlnn yurt dnda at okullar da eitim i birlii
faaliyetlerine girmektedir. Ancak dorudan insan gc yetitirmeye ynelmi
olan Byk renci Projesi yardm faaliyeti olarak deerlendirilmektedir.
III. Faaliyet ekilleri
Faaliyet formlarndaki faaliyet ekilleri, gelen formlardaki faaliyet ekillerinin
younluuna gre yeniden dzenlenmitir. Buna gre toplam 2685 yardm ve i
birlii faaliyeti u ekillerde gereklemitir (Tablo 3):
Trk Kamu kurulular, 1992-2001 dneminde Avrasya lkelerine ynelik 496
eitim program (% 18.1) dzenlemitir. Bunlar genellikle 1 haftalk eitim
programlardr. Ortalama olarak ylda 50 eitim program dzenlendii dikkate
alndnda on yl iinde Trk kamu kurulularnn Avrasya lkeleri iin hemen
hemen her hafta bir eitim program dzenlemi olduklar grlmektedir. Bu
phesiz byk bir younluktur.
Trk kamu kurulular ayn dnemde Avrasya lkelerine 224 mavirlik
hizmeti (% 8.2) vermilerdir. Mavirlik hizmetleri ihtiyaca gre 1 yl, 3 ay, 1 ay
gibi farkl srelerde verilmitir. Mavirlik hizmetlerinin younluu da olduka
yksektir.
Trkiyeden bir veya birka kiiden oluan bir grup veya heyetin Avrasya
lkelerinde temas ve incelemelerde bulunmas anlamnda giden ziyaretilerin
says ise 174tr (% 6.3).
Ayn ekilde Avrasya lkelerinden bir veya birka kiilik bir grup veya
heyetin Trkiyede temas ve incelemelerde bulunmas anlamnda gelen
ziyaretilerin faaliyet says da 135 (% 4.9) olarak gereklemitir.
Konferans, kongre, seminer, toplant, fuar dzenlemeleri eklinde gerekleen
faaliyet says 380dir (% 13.9). Bu da ortalama bir hesapla 1992-2001 dneminde
ayda 3ten fazla konferans, kongre, seminer, toplant veya fuar dzenleme
faaliyetini gstermektedir.
Ayn dnemde 94 (% 3.4) enlik, festival, konser, sergi ve turnuva dzenleme
faaliyeti gerekletirilmitir. Nevruz kutlamalar, Manas enlikleri, Hdrellez
enlikleri, Trk mzii konserleri, resim sergileri, spor karlamalar bu tr
faaliyetlere rneklerdir.
Trk kamu kurulular 1992-2001 dneminde Avrasya lkelerine ynelik 73
(% 2.7) rapor, etd, aratrma, fizibilite, master pln, kalknma pln
hazrlamlardr. Bunlar 3 ay ile 3 yl kapsayan srelerde gerekleen
almalardr.
Trk kamu kurulular ayn dnemde Avrasya lkelerine ynelik 837 (% 30.5)
Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
247

yayn faaliyetinde bulunmulardr. Diyanet leri Bakanl yaynlar, Trk Dil
Kurumu yaynlar, Trk Tarih Kurumu yaynlar, TRT yaynlar bunlarn
iindedir. TRT yaynlarnda birok yayndan oluan bir program tek faaliyet
olarak deerlendirilmeye alnmtr.
Geriye kalan restorasyon ileri, inaat ileri, malzeme ve ekipman yardmlar,
parasal yardm faaliyetleri gerekleme ekli bakmndan dier faaliyetler iinde
toplanmlardr. Bunlarn says 328dir (% 12.0).
Gerekleme ekline gre yaplan ayrmda faaliyet saylar toplam 2685i
amaktadr. Bunun nedeni baz faaliyetlerin birden daha ok ekilde gereklemi
olmasdr. Mesel, bir master pln hazrlanmas faaliyetinde, eitim programlar
da dzenlenmi olmas gibi.
Tablo 3: Trk Kamu Kurulularnn Avrasya lkelerine Ynelik Yardm ve
Birlii Faaliyetlerinin Faaliyet ekillerine Gre Dalm
FAALYET SAYISI TOPLAMDA
ORANI
ETM PROGRAMLARI 496 % 18.1
MAVRLK HZMETLER 224 % 8.2
GDEN ZYARETLER 174 % 6.3
GELEN ZYARETLER 135 % 4.9
KONFERANS, KONGRE, SEMNER,
TOPLANTI, FUAR
380 % 13.9
ENLK, FESTVAL, KONSER, SERG,
TURNUVA
94 % 3.4
RAPOR, ETD, FZBLTE, MASTER
PLANI, KALKINMA PLANI
73 % 2.7
YAYIN FAALYETLER 837 % 30.5
DER FAALYETLER 328 % 12.0
TOPLAM 2741 % 100
IV. Faaliyet Konular
Toplam 2685 yardm ve i birlii faaliyeti 52 ayr konuda gerekletirilmitir. Bu
konular ve gerekletirilen faaliyet saylar Tablo 4te sunulmaktadr.
Tablodan grlecei gibi en ok faaliyet gerekletirilen on iki konu ve faaliyet
saylar yledir: Trk Kltr: 304, Trk Tarihi: 252, Salk: 189, statistik: 157,
Trk Dili: 148, zel Sektr Gelitirme: 134, Ekonomi: 129, Din leri: 127,
Standartlar: 108, Gda-Tarm-Hayvanclk: 94, D likiler: 92, Bankaclk: 91.

Birlii Faaliyetlerinin Konulara Gre Dalm
KONULAR FAALYET
SAYISI
KONULAR FAALYET
SAYISI
Trk Kltr 304 Biliim 20
Trk Tarihi 252 El Sanatlar 19
Salk 189 Madencilik 19
statistik 157 skan 19
Trk Dili 148 Arivleme 18
zel Sektr Gelitirme 134 Havayolu 17
Ekonomi 129 KOB 16
Din leri 127 Maliye 15
Standartlar 108 nsan Haklar 14
Gda-Tarm-Hayvanclk 94 Kamu Ynetimi 13
D likiler 92 Haritaclk 13
Bankaclk 91 Karayollar 12
Ticaret 74 Meteoroloji 12
Basn-Yayn 69 Hukuk 12
Savunma 54 Petrol 11
Eitim 50 Serbest Blge 10
Sanat 40 Belediyecilik 10
Sosyal Gvenlik 40 Kredi 9
Sanayi 38 Haberleme 7
Bilim 37 Enerji 6
Spor 33 Sigorta 6
evre 27 Rekabet 6
Gmrk 26 Ktphanecilik 4
Demiryollar 22 Genel Ulam 4
Ormanclk 21 zelletirme 4
TOPLAM 2685
V. Faaliyetlerin Yllara Dalm
Her faaliyetin gerekletii yllar birer birim olarak hesaba katlarak
Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
249

deerlendirme yaplmtr. rnein, bir yl sren bir faaliyet bir, iki yl sren bir
faaliyet iki, yl sren bir faaliyet olarak deerlendirmeye alnmtr.
Deerlendirme sonunda faaliyetlerin yllara dalm Tablo 5te sunulmutur.
Birlii Faaliyetlerinin Yllara Gre Dalm
YILLAR FAALYET SAYILARI TOPLAMDA ORANI
1992 126 % 3.7
1993 172 % 5.0
1994 256 % 7.7
1995 404 % 11.7
1996 380 % 11.0
1997 348 % 10.1
1998 422 % 12.2
1999 389 % 11.3
2000 498 % 14.5
2001 439 % 12.8
TOPLAM 3443 % 100
VI. lkelerin Katldklar Faaliyet Saylar
Trk kamu kurulularnn Avrasya lkelerine ynelik faaliyetlerinde katlm
younluklar bakmndan, Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan,
Trkmenistan, Moolistan, Tacikistan, Grcistan, Rusya Federasyonu, Ukrayna,
Moldova, Romanya, Bulgaristan, Makedonya, Arnavutluk, Bosna-Hersek ve
KKTC ayr ayr deerlendirilmi, faaliyetlere katlan bakaca lkeler dier lkeler
iinde toplanmtr. Dier lkeler iinde Afganistan, Pakistan, ran, Irak, Suriye,
Ermenistan, Yunanistan, Yugoslavya Federasyonu, Beyaz Rusya, Hrvatistan, baz
Afrika lkeleri ve Batl lkeler bulunmaktadr. in Halk Cumhuriyetinin kat
rejiminden dolay Uygur Trklerinin yaad Sincan Blgesine ynelik faaliyet
gerekletirilememitir. Bu ayrma gre lkelerin katldklar faaliyet saylar
yledir (Tablo 6):
Azerbaycan 735, Kazakistan 550, Krgzistan 544, zbekistan 514,
Trkmenistan 563, Moolistan 210, Tacikistan 224, Grcistan 304, Rusya
Federasyonu 426, Ukrayna 251, Moldova 324, Romanya 209, Bulgaristan 250,
Makedonya 223, Arnavutluk 258, Bosna-Hersek 209, KKTC 260 ve dier lkeler
1158.
Bu deerlendirmeye gre, Trk kamu kurulularnn 1992-2001 dneminde
Avrasya lkelerine ynelik dzenlemi olduklar faaliyetlere en youn ilgiyi
bamsz Trk Cumhuriyetleri, srasyla Azerbaycan, Trkmenistan, Kazakistan,
Krgzistan ve zbekistan gstermilerdir.

Tablo 6: Trk Kamu Kurulularnn Avrasya lkelerine Ynelik Yardm ve Birlii
Faaliyetlerine lkelerin Katlmlar
LKELER KATILDIKLARI
FAALYET SAYILARI
TOPLAMDA
ORANI
%
AZERBAYCAN 735 27
TRKMENSTAN 563 21
KAZAKSTAN 550 20
KIRGIZSTAN 544 20
ZBEKSTAN 514 19
RUSYA FEDERASYONU 426 16
MOLDOVA 324 12
GRCSTAN 304 11
KKTC 260 10
ARNAVUTLUK 258 10
UKRAYNA 251 9
BULGARSTAN 250 9
TACKSTAN 224 8
MAKEDONYA 223 8
MOOLSTAN 210 8
ROMANYA 209 8
BOSNA-HERSEK 209 8
DER LKELER 1158

VII. Faaliyetleri Dzenleyen Kurulular
Tablo 7de de grlecei zere en fazla faaliyet dzenleyen ilk on iki kamu
kuruluu ve faaliyet saylar ise yledir: TKA 935, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih
Yksek Kurumu 508, DE 157, Salk Bakanl 153, Diyanet leri Bakanl 126,
TSE 108, TRT 85, Merkez Bankas 66, Ulatrma Bakanl 53, Babakanlk Devlet
Arivleri Genel Mdrl 41, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl 39dur.

Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
251

Tablo 7: Avrasya lkelerine Ynelik Yardm ve Birlii Faaliyetlerini Dzenleyen Kamu
Kurulular
KURULU FAALYET SAYISI
Babakanlk Trk birlii ve Kalknma daresi 935
Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu 508
Atatrk Aratrma Merkezi 50
Atatrk Kltr Merkezi 158
Trk Dil Kurumu 97
Trk Tarih Kurumu 203
Babakanlk Devlet statistik Enstits 157
Salk Bakanl 153
Babakanlk Diyanet leri Bakanl 126
Trk Standartlar Enstits 108
TRT Genel Mdrl 85
Merkez Bankas 66
Ulatrma Bakanl 53
DLH naat Gn.Md. 2
Kara Ulatrmas Gn. Md. 3
TVASA 5
TCDD 3
TLOMSA 11
TRK TELEKOM 1
PTT Gn.Md. 6
THY A.O. 22
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl 41
ileri Bakanl 40
Jandarma Gn.Md. 10
Emniyet Gen.Md. 30
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl 39
Tarm ve Kyileri Bakanl 30
Tarm letmeleri Gn.Md. 9
Tekilatlanma ve Destekleme Gn.Md. 3
TMO Gn.Md. 12
Yayn Dairesi Bakanl 1
TAGEM 3
Koruma ve Kontrol Gn.Md. 2
Babakanlk Ky Hizmetleri Gn.Md. 25
Sanayi ve Ticaret Bakanl 25
Kk Sanatlar ve San.Bl.ve Sit.Gn.Md. 11
Tekilatlanma Gn.Md. 1
Smer Hal. ve El San.San.ve Tic.A.. 2
KOSGEB 4
Trk Patent Enstits 3
Milli Prodktivite Merkezi 2
Trkiye eker Fabrikalar A.. 2
Babakanlk Genlik ve Spor Gn.Md. 23
Genel Mdrlk 1
Geleneksel Spor Dallar Fed. 5
Judo Gre Aikido Vuu Fed. 8
Bisiklet Fed. 1
Buz Sporlar Fed. 1
Bedminton Fed. 7
Milli Savunma Bakanl 20
Harita Genel Komutanl 13
Savunma Sanayi Mst. 7
TBTAK 18
Uluslararas birlii Daire Bk. 10
Ulusal Akademik A ve Bilgi Mrk. 1
Ulusal Gzlemevi 1
Bilim Adam Yetitirme Grubu 1
Ulusal Meteoroloji Mrk. 1
Marmara Aratrma Merkezi 1
Gen.Mh.ve Biy.Ar.Enst. 3
Trkiye Kalknma Bankas A.. 17
Orman Bakanl 17
Babakanlk Gmrk Mstearl 16
Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
253

MEB Yurt D Eitim retim Gn.Md. 12
Eti Holding A.. 12
Babakanlk Devlet Meteoroloji l.Gn.Md. 12
Dileri Bak. ok Tarafl Ekonomik ler Gn.Md. 11
Trkiye hracat Kredi Bankas A.. 9
Turizm Bakanl 9
Yatrmlar Gn.Md. 2
Turizm Eitimi Gn.Md. 7
Babakanlk Sosyal ve Kltrel ler Bk. 9
Babakanlk DPT Mstearl 7
PETKM Petrokimya Holding A.. 7
Adalet Bakanl 7
Trkiye Orta Dou Amme daresi Enstits 7
Trkiye Atom Enerjisi Kurumu 7
Maliye Bakanl 6
Babakanlk Basn Yayn ve Enf.Gn.Md. 6
Bab.Sos.Hizm.ve ocuk Esirgeme Kurumu 6
Babakanlk D Ticaret Mstearl 5
Trkiye Gemi Sanayii A.. 5
TPAO 5
Ziraat Bankas 4
Babakanlk Denizcilik Mstearl 4
Babakanlk Hazine Mstearl 4
Trkiye Zirai Donatm A.. 4
evre Bakanl 3
SEKA A.. 3
Emlak Bankas 2
Babakanlk Kadnn Stats ve Sor.Gn.Md. 2
Babakanlk MTA Gn.Md. 2
Babakanlk Toplu Konut daresi Bakanl 2
TPRA 2
BOTA 2
Trkiye Halk Bankas A.. 1
Trkiye Bilimler Akademisi 1
Babakanlk Tapu ve Kadastro Gn.Md. 1
Babakanlk Sermaye Piyasas Kurulu 1
Yksek renim Kredi ve Yurtlar Kurumu 1
Bayndrlk ve skan Bakanl 1
TD A.. 1
TOPLAM 2685
VIII. Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl
Burada sizler iin sadece saylardan oluan ve ska kullandmz faaliyetlerin
neler olduu konusunda ve bu tr faaliyetlerin neredeyse yarsna yaknn
gerekletiren Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanlnn eitim, kltr,
sosyal iler ile ekonomik, teknik, ve ticar faaliyetlerini ksaca sralamakta fayda
vardr:
lke Proje ve Faaliyetleri
AZERBAYCAN
Azerbaycan TRT-1 Yaynlar Projesi
Ahskal rencilerin Desteklenmesi
GRCSTAN
Ahskallara Destek
Bankaclk Eitimi
mereti Blgesinin Kalknma Program
Turizm Eitimi Program
KAZAKSTAN
El Halclnn Gelitirilmesi Projesi
Geleneksel Kazak-Trk Sanatlar Blmnn Almas
Kazakistan-Trkiye adamlar Derneine Destek
KIRGIZSTAN
El Halclnn Gelitirilmesi Projesi
Uluslararas Atatrk Vakfna Destek
Karayollar Master Plannn Hazrlanmas Projesi
O 300 Programna Destek
Ttn Kalitesinin yiletirilmesine Ynelik Destek
Krgzistan Turizm Raporu
Tapu ve Kadastro Faaliyetlerinde Teknik Yardm ve birlii Projesi
Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
255

Kk iletmeler Sitesi Projesi
TRKMENSTAN
TKA Trkiye Kitapl Projesi
Sultan Sencer Trbesinin Restorasyonu Projesi
Serbest Blgeler Konusunda Uzman Desteinin Salanmas
Enerji Konusunda birlii
Ikl Trkmenistan Haritas
Turizm Eitimi Projesi
TACKSTAN
Ulatrma Projesi
Karayolu Eitimi
Malzeme Yardm
Turizm Eitimi Projesi
Tacikistan KEK Toplants
Tacikistan me Suyu Artma projesi
Plnlama Eitimi
UKRAYNA-KIRIM
Krm Trklerine Konut edindirme (l000 Konut) Projesi
Elele Televizyon Programnn Desteklenmesi
Trke Kurslar Dzenlenmesi
El Sanatlarn Gelitirme Projesi
Kuyumculuk Sanatnn Gelitirilmesi
Gmrk Eitimi
adamlar ve KOB inceleme gezisi
Serbest blgeler konusunda lkemizde yaplan inceleme gezisi
Krm Trk Hastanesine yardm
Pionerskoye ve Marina Ukrainko Kasabalarna ime suyu salanmas projesi
MOLDOVA-GAGOUZ YER
Atatrk Ktphanesine Destek
Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi adl kitabn baslmas
KOB i gezisi
me suyu projesi
Serbest blge konusunda danman grevlendirilmesi
Moldova hracat Gelitirme Kurumu Personelinin Eitimi
Komrat Devlet hastanesine yardm
MOOLSTAN
Moolistan Trk Antlar Projesi
Uluslar aras Gebe Uygarlklar Aratrma Enstits
BOSNA-HERSEK
Fojnica Manastr inde Bulunan Fatihin Ahidnamesinin Restorasyonuna Destek
arkiyat Enstits ile birlii
Bankaclk Eitim Program
Bosna Hersek Gmrk daresinde Grevli Uzmanlarn Eitimi
Bosna Hersek Federasyonunun Deerli Katlar Brosu Yetkililerinin stanbul
Menkul Kymetler Borsasn Ziyareti
zelletirme Projesi
RUSYA FEDERASYONU (Bakortostan-Tataristan)
Bakortostan zerk Cumhuriyetine nceleme Gezisi
Bakortostan zerk Cumhuriyeti Sanayi Siteleri nceleme Gezisi
BEYAZ RUSYA
nceleme Gezisi
ARNAVUTLUK
Hayvancln Gelitirilmesi Konusunda Eitim Programlar
Gmrk Eitim Program
nceleme Gezisi
Seraclk Alannda birlii
birlii Anlamasnn Yenilenmesi
Gmrk Dzenleme Sistemleri ve Uygulamalar Konusunda Teknik Yardm
MAKEDONYA
nceleme Gezisi
Makedonyaya Mal Yardm
TUNUS
Tunus Teknik birlii Anlamas
Blgesel Projeler
TRKOLOJ PROJELER
Kazakistan, zbekistan, Krm, Moldova, Bosna-Hersek, Arnavutluk, Kosova,
Litvanya, Sudan, Romanya, Tataristan, Finlandiya, Romanya, Estonya, Moolistan,
Kanada, Libya.
Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
257

Trk Soylulara Trkiye Trkesi retimi Kitaplar Yazm Projesi
Ortak Lise Tarih ve Edebiyat Ders Kitaplar Yazm Projesi
Hizmetii Eitim Semineri Projesi
TKA Atatrk/Doktora st Aratrma Bursu Program ve TKA Atatrk Kamu
Grevlileri Burs Program
Gazetelere Yardm Projesi
Avrasya Trke Yaynlar Semineri
Trk Cumhuriyetleri Yerel Ynetimler birlii Projesi
Trk Aratrmaclarn Aratrmalarn Tevik Projesi
Tp alannda Uzmanlk Eitimi Projesi
Sal ve Gvenlii Konferans
Trk Cumhuriyetlerinde Hukuk sisteminin Gelitirilmesine Destek
statistik Faaliyetlerinin Glendirilmesi Program
Avrasya lkelerinde Giriimcilii ve Kk ve Orta lekli Sanayii Gelitirme
Program
Turizm Sektrnde stihdam Edilen/Edilecek Personelin Banda Eitimi
Karadeniz Ekonomik birlii lkeleriyle Bosna-Hersek ve Makedonya Turizm
Program
Sigortaclk Eitimi Projesi
Avrasya lkeleri Rekabet Tekilatlarnn Kurulmas ve Gelitirilmesi Program
Bankaclk ve Merkez Bankacl Alannda birlii Program
stikrar Pakt Kurma Program
Tarm Alannda Uzman Eitim Projesi
Avrasya lkelerinde Tarm Sistemlerinin Aratrma ve Gelitirme Program
Azerbaycan, Krgzistan, Tacikistan, Grcistan
Avrasya Muhasebe Projesi
Trk Dnyasnda Pamuk Tarm, Lif Teknolojisi ve Tekstil Sempozyumu
Uluslar aras Turfanda uras
Uluslar aras evre Ynetimi Eitimi Semineri
Avrasya ve Balkan lkelerinde Sera Teknolojileri ile Gda Gvenlii ve rn leme
ve Paketleme Program
Yabanc Kurulularla birlii Projeleri
Aile Salnda Grsel ve itsel letiim Uluslararas Eitim Program (JICA)
Birlemi Milletler Nfus Fonu Trkiye Temsilcilii birliinde Yrtlen Projeler
slm Kalknma Bankas ve TKA birlii
TKA ve CIDA birlii
OECD-TKA stanbul zel Sektr Gelitirme Projesi
OECD-TKA Ankara ok Tarafl Vergi Eitimi Merkezi
TKA Dnya Bankas Enstits birlii
Yayn Faaliyetleri
Avrasya Etdleri
Avrasya Dosyas
Kitap Basm (lke raporlar ve dier kitaplar)
Grld gibi ok eitlilik arzeden bir alanda yrtlen faaliyetlerin
verimliliini etkileyen blge lkelerinin durumu gz ard edilmemelidir.
Sovyetler Birliinin dalmas ile ortaya kan Trk Cumhuriyetleri ve
Topluluklar ile Akraba Topluluklarnn yeniden yaplanmas, dnya lkeleri ile
ilikilerinin salanmas ve ekonomik kalknmalarnn alanarak serbest Pazar
ekonomisine geileri iin gerekli gayretlere ramen;
1. Eski Sovyet sisteminin alkanlklarnn ve etkilerinin siyas,
ekonomik, sosyal ve kltrel hayatta halen etkin olmas,
2. Rusyann siyas ve ekonomik basksnn hlen devam etmesi ve
Rusyann Putin sonras tekrar eski etki sahalarna ynelik politikalara
arlk vermesi,
3. stikrarl bir para ve banka sisteminin olmamas,
4. Yeni ekonomik yaplanma veya d ticaret konusunda yetimi
eleman azl,
5. Kanunlarn ounun hl Sovyet dneminde geerli olan kanunlar
olmas ve dnmn salanamamas,
6. Bamsz Cumhuriyetlerde ok partili sisteme geiin
gerekletirilememesi, Demokrasinin yerlememi olmas,
7. Ynetici kadrolarn eski zihniyetin denetiminde oluu Trklk ve
Trk dnyas ile ilgili hassasiyetin olmay,
8. Keyf ve yasal olmayan uygulamalar ile hukuk devleti ve kanun
hkimiyeti gibi kavramlarn olmay,
9. st ynetici ve siyas kadrolarn ellerindeki gc snrl sayda insann
lehine kullanmalar, yaknlarna kar salamalar sonucu
mafyalama ve uyuturucu kaaklnn grlmesi,
Yine ayn ekilde yrtlen faaliyetlerin daha etkin olmasn engelleyen
Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
259

Trkiyeden Kaynaklanan sorunlar ise u ekilde zetlenebilir:
1. Blgeye ynelik temel politika ve faaliyetlerin belirlenmesi,
yrtlmesi ve takibi aamalarnda Kurumlar arasnda i birlii ve
koordinasyonun olmay
2. Kurumlar aras i birlii yerine rekabet ve birbirinden habersiz
faaliyetler ayn trden aktivitelerde tekrar ve hedeflere
ulalamamasn beraberinde getirmekte ve bu sonu Trkiyenin
imajn olumsuz olarak etkilemektedir. Bu durum yani Trkiyenin
bazen verdii sz tutamamas, bazen hedefleri gerekletirememesi
iyi niyetli olmayan blge yneticileri tarafndan aleyhte propaganda
olarak kullanlmaktadr.
3. Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar ile Karde Topluluklarla ikili
ilikilerde yerine getirilmeyecek ve getirilemeyen vaatlerde
bulunulmas gvenin sarslmasna sebep olmu ve aleyhte bir
kamuoyu yaratlmtr
4. Siyas, ekonomik, ticar, kltrel ve teknik i birliine ynelik
aratrmalar yaplmam, bunlar iin bir bilgi birikim merkezi
kurulmamtr.
5. Trk Dnyasna ynelik faaliyetleri yrtmekle grevlendirilen
Bakanln zel kalem mdr dnda personelinin olmay,
Bakanlkta grev yapan mavir, danman ve dier personelin geici
istihdam ve ounlukla deien Bakanla birlikte Kadrolarn
deimesi byle geni bir corafyadan sorumlu bakanln gemiteki
bilgiden yararlanamamasn beraberinde getirmitir. Bakanln bir
hafzas oluturulamamtr.
6. Bakanla bal kuruluun kanununun yeni kmas ve Trk birlii
ve Kalknma dare Bakanlnn dnyadaki benzer teknik yardm
kurulular ile her adan edeer hale getirilmesi ve benzeri bir
rgtlenme ile her alanda i yapan bir kurum yerine belirlenen
alanlarda devlet adna tam yetki ile belirlenen hedefleri gerekletiren
bir kurum olmaldr. Elbette Kurum ynetimi ve uzman kadro, iinde
yaanlan dnya, Trkiyenin tarih ve kltrel yaps ve zerinde
yaad corafya ile muhatap lkeler hakknda yeterli bilgi ile
donatlmaldr.
Sonuta Trkiyenin blgede bundan sonra yrtecei faaliyetlerde;
1. Blgeye yaplacak resmi ziyaretlerin iyi plnlanmas ve yetkililerin
ziyaret nedeni ile ilgili donanma sahip olmas gerekmektedir. Ziyaret
nedeni seyahat olmamaldr
2. mknlar dorultusunda vaatlerde bulunulan ve taahht edilen
vaatlerin ve yardmlarn gerekletirilmesine titizlikle allmas
gerekmektedir. Trkiyede ska yaanan iktidar deiiklikleri veya
ayn iktidarda bakan ve ynetici deiiklikleri ile verilen szler,
uyulan protokoller veya balatlan almalar durdurulmamaldr.
3. Blgeye ynelik kiilere bal olmayan kiiler deitiinde de devam
edebilecek ksa, orta ve uzun vadede meydana gelebilecek
deiiklikleri dikkate alan partiler st mill menfaatlerimiz
erevesinde kalc olacak politikalar benimsenmeli ve bunlara
ncelikler verilmelidir.
4. Blgede Trk dostu elit bir tabakann oluturulmas iin bir eylem
pln hazrlanmaldr (TKAnn akademik ve brokratik evreleri
verdii burs yannda Mill Eitim Bakanl ile ortaklaa yrtlen
retmen ve renci projeleri bu anlamda yeniden gzden
geirilmelidir).
5. Byk eliliklerimiz ile devletin dier grevlileri her lkeye gre ayr
ayr ihtiyalara cevap verebilecek biimde koordine edilmelidir.
6. Ksa srede sonulanacak, maliyeti yksek olmayan ama uzun
vadede etkili olacak faaliyetler seilmeli ve bu tr faaliyetlere arlk
verilmelidir.
7. TRT-1 ve FM Radyo istasyonlarnn (anak anten datlarak)
seyredilmesi ve dinlenmesi ile Trkiye Trkesinin yaygn hle
gelmesi, Trkiye dil, tarih ve kltr kitaplarnn baslmas ve
datlmas salanmaldr.
8. Trkiyeden yetimi insan gc ve giriimcilerin sistemli bir ekilde
blgeye gnderilmesi ve takibi gereklidir
9. Karlkl ticareti gelitirecek mekanizmalarn kurulmas
salanmaldr
10. Trkiyenin batl, model bir lke olarak transfer edecei bilgi
kurumlarn blgeye ulatrmas (Diyanet leri, polis ve asker
tekiltlar, yerel ynetimler, idar yap, vs.)
11. Trk Cumhuriyetleri ve topluluklar ile akraba topluluklardan gelen
rencilerden bugne kadar beklenilenin alnmad grlmektedir.
(Bugne kadar toplam 26178 burs tahsisi yaplmtr. Bu bursun
l8473 kullandrlmtr. 8734 renci baarsz olmu, 3478 renci
Mustafa Ylmaz
Deerlendirme
261

mezun olarak lkelerine dnmtr. Halen 6261 renci lkemizde
renim grmektedir). Mezun edilen rencilerin kendi lkeleri ve
Trkiye iin faydal almalarnn olup olmad bilinmemektedir.
Anlan renciler ile ilgili grup biyografisi yaplarak ilgili kurulularn
bu dorultuda hareket etmeleri gerekmektedir.
12. Trkiyede Trk Devlet ve Topluluklar ile ilikilerimizi gelitirmek
iin her bakanlk bnyesinde ayr bir birim bulunmaktadr. Bu
birimlerin faaliyetleri birbirinden habersiz hatta yukarda
deindiimiz gibi kurum taassubu ile bazen gizli yrtlmektedir.
Sonuta blgeye ynelik faaliyetlerin bu blnmlkten ve
koordinasyonsuzluktan kurtarlmas iin Avrasya Birlii Bakanl
ad ile yeni icrac bir bakanln kurulmas gerekmektedir.

Karaba Problemi ve Trkiye
Cemalettin Takran
Karaba, kuzeyden gneye 120 km, doudan batya ise 35-60 km uzunlukta
da ve ovalardan oluan bir blgedir. 1989 nfus saymnda blgenin nfusu %
22si Trk, % 77si Ermeni olmak zere 190.000 civarndayd (Astourian 1995/4: 2).
Bugn blgede bir tek Trk yoktur.
Karaba, maden yataklar, mineral sular, orman rnleri ve tatl su balkl
ile ekonomik ynden nemli bir merkezdir. 210.000 hektar tarma elverili arazisi
vardr ki bunun 23.000 hektarnda sulu tarm yaplr. Toprak olarak Karaba
btn Azerbaycan arazisinin % 5ine sahiptir. Ermenilerce igal edilmeden nce
toplam Azerbaycan sanayisinin yaklak %3, tarmn yaklak %3,5u
Karaban payna dmekteydi. Karaba, Kafkaslar blgesinin hkim bir
noktasnda; Azerbaycan Ermenistan ve ran kontrol edebilecek bir
konumdadr. Bugn blgede devam eden hakimiyet mzadelerinin arkasnda ad
kadar Trk olan bu yerin jeopolitik konumunun da pay byktr.
Karaba blgesi ok eski zamanlardan beri Trklerin yerletii bir yer
olmutur. skitler, Partlar, Araklar, Albanlar, Seluklular, lhanllar,
Timuroullar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler ve Osmanllar blgeye
yerlemiler ve Karaba yurt ve vatan edinmilerdir. Ancak blgede youn
olmamakla birlikte Ermeniler de varolmutur. Ancak Ermeni nfus hibir
dnemde Karabada Trk nfusunun nne gememitir. 1828-1829 Edirme
Antlamasndan sonra, blgede sz sahibi olmaya alan Ruslar Anadolu
Ermenilerini; Trkmenay Anlamasndan sonra da ran Ermenilerini Kafkaslara
getirerek Karabaa yerletirmiler ve bu tarihlerden sonra,nce nfus dengesini
salamlar daha sonra da Trkleri aznla drme abalarna hz vermilerdir.
1
Karabadaki atmalara da bylece zemin hazrlanmtr. 1829-1830 yllarnda
Karabada yaayan ve sonradan Karabaa getirilen Ermeniler bir ayaklanma
balatmlar ve Trk yerleim yerlerine saldrmlardr. Ruslarn blgeye
yerlemesiyle balayan atmalar 19. yzyldan gnmze kadar devam
etmektedir.
Karabadaki ilk Trk-Ermeni atmas 1905 Rus ihtilalinden sonra
grlmtr. 1905 ylnda Karabada Ermenilerin saldrlaryla balayan olaylar
Gence ve Tiflise de sram ve Ermeniler Karaba ve Tiflisdeki Rus askeri

1
Bu konuda daha geni bilgi bkz. Takran 1995.
TAS 2002
Cemalettin Takran
263
garnizonundan destek grmlerdir.
2

I. Dnya Sava sonras blgede oluan istikrarszlktan yararlanmak isteyen
Karaba Ermenileri Karabada ncekinden daha byk apl bir isyan
kartarak, Trk i yeri ve evlerine saldrmlardr. Trk ordusunun Baky
alarak (15.09.1918) Karabaa doru harekata balamas ile Ermenilerin yapaca
muhtemel bir katliam durdurulabilmitir.
3
Mondros Mtarekesinden sonra
blgeye gelen ngilizler 1920 ylnda Karaban Azerbaycana bal olduunu
kabul ve ilan etmilerdir. Daha sonra ise Karaba Ruslar tarafndan
Sovyetletirilmitir. Sovyetler Birlii de Karaban Azerbaycana ait olduunu
kabul etmitir (Walker 1991: 96, 109).
Ruslarn Karaba blgesine gelmeleri ve buralarda hakimiyet kurmalarndan
sonra, Karaba Ermenilerinin ve Ermenistanda yaayan Ermenilerin tek hedefi,
Karaba Ermenistana balamak oldu. Bu hedefi gerekletirmek iin de her
frsatta meru veya meru olmayan yollara bavurdular. Ermeniler 1829da
Karabada idar ilerde grev alan Trklere kar gsterilere baladlar. 1927ve
1929 yllarnda da ayn amal gsteriler oldu (Libaridian 1988: 37-38). 1936 ylnda
Transkafkasya Sovyet Federasyonu dald ve 3 Sovyet Cumhuriyeti snr
deiiklii yapmadan birer cumhuriyet oldular. Ermeniler Karaban
Azerbaycanda deil Ermenistanda kalmas gerektiini ileri srerek yine
gsterilere baladlar. Ancak Stalin buna izin vermedi (Walker 1991: 118).
Ermeniler Karaba Ermenistana balama meselesini 1945 ylnda Moskovadaki
Komnist Partisi (KP) Merkez Komitesine getirdiler. Ancak bu da reddedildi.
Ermeniler Krusev baa geince 1960 ve 1963 yllarnda Karaban Ermenistana
verilmesi isteini tekrarladlar (Libaridian 1988: 39). 1965 ylnda ise szde Ermeni
Soykrmnn 50nci ylnda Erivanda hem Azerbaycan, hem Trkiye aleyhine
byk apta nmayiler yapld. Artk Ermeniler hem Trkiyeden hem de
Azerbaycandan toprak istiyorlard. Ruslar ise Antitrk politikalar gerei
Ermenilere msamaha gsteriyor ve Trkler aleyhine ant dikmelerine izin
veriyordu (Walker 1991: 120). Bu olaylar zerine Karabadaki Azeriler de
Ermenilere kar koymaya baladlar. Karabada Ermeni-Trk atmas tekrar
grlmeye baland. 1975 ylnda Ermeniler tekrar Karaban
Ermenistanabalanmas iin mracaat ettiler. Fakat KP Blge Komitesi bunu
reddetti. Ermeniler her frsat deerlendirmelerine ramen isteklerine
ulaamadlar. Brejnev zamannda olumlu bir sonu alamayan Ermeniler 1985
ylnda Gorbaovun iktidara gelmesi ve onun ilan ettii Glasnost ve

2
Babakanlk Osmanl Arivi Yldz Saray, Sadaret Hususi Maruzat, No: 492/96 Ek-7/A;
Osmanl Devleti ile Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Belgeleri.
3
Gnkur. ATASE Arivi K.3822, D.17, F-13-37.K. 3820. D.12. F.12.
Prestroika prensipleri ile daha byk bir heves ve gz dnmlkle tekrar
Karaban Ermenistana balanmas meselesini gndeme getirdiler. Bylece de
son yllarda hepimizin ahit olduu kanl olaylar balad ve Ermeni-Trk
atmas btn iddetiyle devam ederek bugnk durumuna geldi.
Son Ermeni-Azeri atmasnn Balamas
1987 yl Austos aynda Ermeniler Karabada nfus ounluunun Ermeni
olduunu syleyerek burasnn Sovyet Ermenistana balanmas iin Moskovaya
bavurdular. Daha sonra da hem Ermenistana hem de Karabada gsteriler
balad. 1988 ubat aynda Karaba Ermenileri, Ermenistana balanma karar
ald. Karabada Ermeniler Azeri Trklerine saldrd. Sovyetler Birlii Komnist
Partisi Merkez Komitesinin, Karaba Ermenilerinin bu kararn reddetmesiyle
Ermenilerle Azeriler arasnda atma balad. atmalar Azerbaycana da
srad. Bak ve Sumgaitte kanl atmalar oldu. Sovyet Komnist Partisinin
19uncu Kongresinde Gorbaov Karaba snrlarnn deitirilemeyeceini
bildirmesi zerine Temmuzda Erivanda ve Ermenistann dier ehirlerinde
gsteriler younlat. 12 Temmuz 1988de Karaba Ermenileri zerk Blge
olarak kendisinin resmen Ermenistana balandn bildirdi (Armaolu 1991:
207). Ermenistan ve Karabadaki Ermenilerin gsteri ve grevleri zerine
Azerbaycan Karabada olaanst hl iln etti. Bunun zerine hem Erivanda
hem Azerbaycanda atmalar balad.
1989 ylnda SSCB Yksek Sovyeti Karaban ynetimini Ermenilerden alarak
zel bir komisyona verdi. Azeriler, zellikle Halk Cephesi liderleri zel
komisyonunun Ermenilere msamahal davrandn bildirerek Karabada
tekrar Azerbaycan egemenliinin kurulmasn istediler ve Ermenistana giden
btn kara ve demir yolu balantlarn kestiler. Bu arada Azerbaycan 23 Eyll
1989da egemenliini iln etti. Karaba meselesiyle ilgili olarak Sovyetler Birlii
Yksek Sovyeti 28 Kasm 1989da Karaban Azerbaycana iadesine karar verdi
ve bylece zel Ynetimsona erdi. Ancak Ermenistan Yksek Sovyeti 28 Kasm
kararn tanmadn bildirerek 1 Aralk 1989da Karaba Ermenistana ilhak
ettiini aklad.
1990 yl ise kanl atmalarn art gsterdii bir yl oldu. Ocak ay balarnda
Ermeniler bir Azeri otobsne saldr dzenlediler. Azerbaycan-Ermenistan
snrnda otomatik silh, havan toplar, el bombalar ile atmalar grld.
Ocak 1990 tarihinde Bakde kanl olaylar yaand. Bunun zerine taraflar
milis tekilt ve savunma rgtleri kurmaya baladlar. arpmalar bu
kurulular arasnda srd Kafkaslarda bir i sava balamt. Bunun zerine
Moskova Azerbaycana 24.000 asker gnderdi (Facts On File 1990: 26). Sovyet
Askerleri Bakye kanl bir ekilde girdiler. ubat aynda Azerbaycan-Ermenistan
Cemalettin Takran
265
arasnda bir atekes grmesi yapld. Ancak, durumun lehine gelitiini gren
Ermenistan buna yanamad. Mart ay sonlarnda Ermeni etecileri, Ermenistan
snrndaki Kazak kasaba ve kylerine saldrp Azerileri ldrdler (Facts On File
1990: 12). Bu hadise ile olaylar iyice iddetlendi. Eyll 1990da Ermeniler Lain,
Agdam, Askeran ehirlerine, ua-Bak karayoluna saldrya getiler.
1991 ylnda da Ermeniler zellikle Karabadaki Trk kylerine saldrdlar ve
ok sayda Azeriyi ldrdler. Azerbaycan 30 Austos 1991de tam bamszlk
iln etti. Eyll aynda Ermeniler tekrar Azerbaycan-Ermenistan snr aumyan
blgesindeki kylere saldrdlar ve birok insan ldrdler. Bunun zerine Eyll
sonunda Rusya Federasyonu Bakan Yeltsin ve Kazakistan Cumhurbakan
Nazarbayevin teebbsleriyle Azerbaycan ve Ermenistan meselesinin halli iin
Kafkasyada Jeleznovodsk ehrinde bir anlama imzaland. Kazakistan ve Rusya
bu anlamayla garantr devletler oldular. Fakat 20 Kasm 1991de Ermeniler, iki
tarafn uzlamas iin aba gsteren heyeti ve Azerbaycan hkmet yelerini
tayan helikopteri drdler. Bu olay zerine anlama ortadan kalkt gibi
olaylar da iddetlendi.
1992 yl Ocak ay sonunda atmalar iddetle devam ediyordu. Bir Azeri
helikopteri Ermeni roketleriyle drld. Artk Karabadaki arpmalara
Azerbaycan ve Ermenistan mill ordular katld gibi Rus ordusunun 81nci
Tmeninin de Ermenilere asker destek verdii akland (Hrriyet Gazetesi;
10.5.1992). Ermeniler saldrlarnda Amerikan Cobra helikopterleri kullanmaya
balamlard. ubat ay sonunda Karabadaki atmalar uann civarna ve
Azerbaycan-Ermenistan snrna kadar yayld. ubat sonunda ise Rusya,
Azerbaycan ve Ermenistan d ileri bakanlar biraraya gelerek Sorunun
zmnde Avrupa Gvenlik ve birlii konferans (AGIK) ilkelerine bal
kalacaklarn akladlar. ubat sonunda Ermeni birlikleri Karaban byk bir
ksmn igal etmilerdi. Bunun zerine Trkiyenin teebbs ile AGK 28 ubat
1992de topland ve hemen atekesin ilan, snrlarn deimeyeceini ve
Karaban Azerbaycan topra olduunu sorunlarn diyalogla zlmesini
kabul etti (Milliyet Gazetesi; 29 ubat 1992). Ancak Ermeniler saldrlarna devam
ettiler. Azerbaycanda da devam eden i siyas karklklar 7 Haziran 1992de
yaplan referandumla Ebulfeyz Elibeyin Cumhurbakan seilmesiyle son buldu
(Grn 1993). Mart aynda usaya son model helikopterlerle saldran, Hocalda
yzlerce Azeriyi katlederek ilerleyen (Grn 1993). Ermenilere kar Elibeyle
birlikte bir direnme grld. Hatta kaybedilen topraklarn bir ksm geri alnd.
Ancak, bu uzun srmedi. Nisan aynda Ermeniler tekrar Karabada saldrlarn
iddetlendirdiler. Mays aynda ise Ermeniler Nahivana saldrdlar. Amalar
Nahivan ile Azerbaycan arasndaki toprak balantsn kesmekti. 9 Mays gn
ise Ermeniler iddetli bir ekilde usaya saldrdlar ve oray da ele geirerek
btn Karaban kontroln ellerine aldlar (Hrriyet Gazetesi, 11.5.1992: 12). 12
Haziranda Azeriler Karaba Ermenistandan geri almak iin cidd bir saldrya
getiler. Bu saldr Haziran ay sonuna kadar srd. 15 Haziranda 15 ky
Ermenilerden kurtarlmt. Ancak Azerilerin stnl uzun srmedi. 1993
ylna gelindiinde Karaban tamamnn yansra bir ksm Azerbaycan
topraklar da Ermenilerin eline gemiti.
1993 ylnda Azerbaycanla Ermenistan arasndaki problemleri zmek
amacyla AGK erevesinde 11 yeli bir Minsk Grubu oluturuldu. Bu grup
Romada bir bar plan hazrlad. stenenler unlard: ...srekli bir atekes
salanacak, Ermeni kuvvetleri Dalk Karabadan ekilecek, Azerbaycann
Karabaa uygulad ambargo kaldrlacak AGK gzlemcileri blgeye gelecek...
(Elekda 1993). Ancak bu giriim de sonu vermedi. Ermeniler ani bir saldryla
bir defa daha Azerbaycan topraklarna girerek Kelbecer ehrini ele geirdiler.
Bylece daha nce Ermenistan-Karaba arasndaki atklar Lain koridorundan
sonra ikinci bir koridor daha am oldular. Haziran aynda ise Ermeniler
Azerbaycann gneyindeki ran snrnda bulunan Akdam ve Akdere ehirlerine
saldrd. Bu baarszlklar zerine Azerbaycanda Elibeye kar Rusyann da
tevik ettii sylenen bir i isyan balad ve Elibey Bakden karak Nahivana
ekilmek zorunda kald. Bunun zerine Haydar Aliyev cumhurbakan oldu.
Austos ay sonunda Aliyevin baa gemesiyle Azerbaycan-Ermenistan
ilikilerinde de yeni bir dnem balad. Zira yeni ynetim asker bakmdan kt
sonulanan harekatlar devam ettirmek istemedi (CRS Issue Brief-Armenia-
Azerbaijan Conflict 25 Jan.94: 4). Ermeni yetkililerle yaplan zirve grmelerinde
AGK bir seri acil tedbir nerdi. Bu tedbirler Birlemi Milletler Gvenlik
Konseyince de desteklendi. 1993 yl sonuna doru atmalar hl devam
ediyordu ve Ermeniler, Azerbaycan topraklarnn %25 ini ve Azerbaycan-ran
snr blgesini kontrol altna alm durumdaydlar. AGK Minsk Grubunun
abalaryla Romada 30 Kasm-1 Aralk tarihinde yaplan toplant da bir sonu
vermedi. Aralk sonunda Azerilerin Fizuli kasabasn ele geirme gayretleri de
sonusuz kald. Fizuli, Kubatl, Zengelan ve Goradiz Temmuz-Ekim arasnda
Ermenilerin eline gemiti.
1994 ubatnda Azeri kuvvetleri igal edilmi olan Akderenin gneyini
kuattlar ve Kelbecer, Lain, Agdam, Tauz, Kazak ve Gedebey evresindeki 40
ky geri aldlar (Trkiye Gazetesi, 9.2.1994). Ancak, topraklarnn %30a yakn
Ermenilerce igal edilen Azeri kuvvetleri 4 cephede savamak durumunda
kalyorlard. ubat sonunda Rusya Savunma Bakan Graevin bar plan
gndeme geldi. Maysta taraflar arasnda atekes iln edildi. Bu atekes zaman
zaman ihll edildiyse de 27 Temmuz anlamas ile resmiletirildi. (CRS Issue
Brief-Armenia-Azerbaijan Conflict 12.4.1005: 1). Buna gre atekesi 3 blgede 35
Cemalettin Takran
267
karma komisyon izleyecekti. Bu komisyonlar Rusya, Azerbaycan, Ermenistan ve
Karaba halkndan oluacakt. Lain koridoru alacakt. Taraflar, 5-10 km. Geriye
ekileceklerdi. Mart ay sonunda Kazimirov ve Minsk Grubu Graevin planna
ilerlik kazandrmadan yana olduunu akladlar (CRS Issue Brief-Armenia-
Azerbaijan Conflict 12.4.1995: 1). 12 Mays 1994deki atekes sonras blgeye
Bamsz Devletler Topluluu ve AGK gzlemciler gndermiti. Daha sonra
diplomatik abalar younlat. Taraflar anlama salanncaya kadar atekese
uymay kabul ettiler. Diplomatik abalar sonunda blgeye uluslar aras bir asker
g gnderilmesi gndeme geldi. AGK Rusyay devre d brakmak
istiyordu. Rusya ise blgeye Rus asker gndermeyi istiyordu. AGKle Rusya
arasnda gerginlik giderek byd (CRS Issue Brief-Armenia-Azerbaijan Conflict
12.4.1995: 7). AGK blgeye 2000 kiilik bir uluslar aras kuvvet gndereceini ve
tek bir lkenin en ok bunun %30unu salayabileceini bildirdi (CRS Issue Brief-
Armenia-Azerbaijan Conflict 12.4.1995: 8).
Bu arada Azerbaycann Trkiyenin de Karabada yer alacak asker gce
dahil olmasn istemesi zerine Ermenistan D ileri Bakan Papazyan
Uluslararas bar gcne Trk askerini kesinlikle kabul etmeyeceklerini bildirdi
(Sabah Gazetesi, 20.10.1994).
1995 ylna gelindiinde taraflar arasnda atekese genellikle uyulad
gzlendi Ancak, Ermenistan ve Azerbaycan arasnda zaman zaman atekes
ihllleri de oldu. Minsk Grubunun 20-24 Mart arasnda Stockholmde
gerekletirecei toplant, yapc grmeler iin artlarn yerine getirilmedii
gerekesiyle ertelendi. Bunun zerine Kazimirov taraflarla direkt grmelere
balad. Nisanda ise, taraflarn yeni yeni engeller ortaya karmalar yznden,
zellikle Karaban stats ile ilgili grmelerde olumlu bir sonuca ulama
imknnn azald bildirildi. Daha sonra ise Ermenistan ve Azerbaycan sava
sona erdirmek, Karaban statsn ve snrlarn belirlemek iin grmelere
devam etme karar aldlar. Karabadaki Ermeni ve Azeri toplumu liderleri
meselenin zm iin dzenli olarak grmeleri srdreceklerdi. Fakat bir
yandan atekes devam ederken bir yandan da Rusya Ermenistana silh
vermekteydi. Mart ay ortalarnda Rusya Ermenistana 20 adet T-72 tank, 12 adet
BMP ve 6 adet M 1-24 helikopterleri vermiti. Ayrca ayn ay iinde Rusya ile
Ermenistandaki Rus slerinin statsn belirleyen bir anlama iin Moskovada
grmelere balamlard. Fakat taraflar arasndaki gr ayrlklar yznden
olmlu bir sonu yine alnamad. Ermeniler Kelbecer blgesinde atekesi yine ihll
ederek Azerilere ate atlar.
Ermeniler Austos 1995 sonlarnda Krasmoselski ve Nahvan blgesindeki
stlerinden Azerbaycann Kazak, Gedel bey, Sederek ve Fizuliye bal yerleim
yerlerini top ateine tuttular. Sonra da snr kylerinde ar silhlarla ate atlar.
Ekim 1995de hem Ermeniler hem Azeriler karlkl olarak birliklerin
ekilmesi, ar silahlarn yasaklanmas ve uua yasak bir blgenin oluturulmas
konusunda anlatlar. Ancak Lainin stats zerinde anlama salayamadlar.
Yine Ekim aynda Azeri yetkili Guluzade; Azrbaycann Lain koridoru zerinde
snrl bir kontrol kurmasn kabul ettiini bildirdi. Kasm aynda ise Rusya, Lain
ve ona yakn blgelerin transit blge olmasn nerdi. Ama buna hem
Ermenistan hem de Karaba Ermenileri kar ktlar ve Ermeniler Lain
koridorunun son stat belirlenene kadar Ermeni kontrol altnda kalmas
gerektii konusunda srar ettiler (CRS Issue Brief for Congress-Armenia-
Azerbaijan Conflict, 1996: 6).
Aralk sonlarnda ise Azeri yetkili Guluzade ile Ermeni yetkili Libaridyan
direk grmelerde bulundular. Azerbaycan Cumhurbakan Aliyev Karabaa
zel bir otonom siyasi stat hazrladklarn bildirdi.
1996 yl Ocak ay boyunca Minsk konferans grmeleri devam etti. Mart ay
grmelerinde Karaba Ermenileri, Karaban dndaki Azerbaycan
topraklarnn askerden arndrlmasn istedi. Azerbaycan ise Karaban
arndrlmasnda srar etti (CRS Issue Brief, 1996: 7). Mays aynn 8-10unda ise
Rusyann giriimleriyle esir deiimi gerekletirildi. 1-8 Temmuzda yaplan
taraflar aras grmelerde de bir sonu alnamad. Azerbaycan lke mill
karlarna aykr bir zm kabul etmiyordu. Karaba Ermenilerinin bakan
olan Koaryan ise AGK temsilcisine Karaban Azerbaycana balanmasnn,
Lain koridorunun braklmasnn kabul edilemez olduunu bildiriyordu (CRS
Issue Brief, 1996: 2.7). Ermeni yetkili Libaridyan Vaingtonda, Karaba ve Lain
dnda, Ermenilerin Azerbaycan topraklarndan ekilebileceklerini ancak bunu
Azerbaycann zm olarak kabul etmediini bildirdi. 13 Eyll 1996da
Ermenistan Lideri Terpetrosiyan: Azerbaycan, Ermenistan ve Karaban normal
ekonomik faaliyetlerini devam ettirebilecekleri geici bir zm nerdi. 3 Ekim
1996da ise Aliyev Minsk Grubunda yapt konumada Azerbaycann
Karaban bamszln asla tanmayacan ve blgeye igal edilen Azerbaycan
topraklar boaltlmadan st seviyede bir zerklik veremeyeceini belirtti. 30
Ekimde sona eren grmelerden de bir sonu kmad. Karabada 24 Kasmda
bakanlk seimleri yapld. Bu da ilikileri gerginletiren yeni bir durum ortaya
kard. Tartmalar zerine Karaba bakan Koaryan yava yava ilhaka doru
giden Ermenilerin kararlarn yle aklyordu:
Karaba Azerbaycana bal olmayacak; zel bir blge olmayacak, kendi ordusuna
sahip olacak. Karaba zerk bir politika istediinde de deildir. Zira fiil olarak
bamszdr. Olumlu grmeler ancak Azerbaycann bunlar kabul etmesi ile
gerekleebilir. (CRS Issue Brief for Congress-1996: 7).
Petrosyann bakanl dneminde Minsk Grubu ile baz olumlu ve yapc
Cemalettin Takran
269
grmelere baland. Ancak 30 Mart 1998 Dalk Karaban eski bakan Robert
Koeryann Ermenistandaki seimlerde Ermenistana bakan seilmesiyle bu
grmeler son buldu ve Ermenistan, Karabada Ermeni liderleriyle,
Azerbaycann dorudan grmelerini istemeye balad. Azerbaycan ise, resmen
tanmad Karaba Ermeni Ynetimi ile grmeyi reddediyordu. Azerilere gre
soruna Minsk Grubu erevesinde zm bulunmal ve Karaba Azerbaycann
bir paras olarak kalmalyd. Petrosyan daha esnekti. Ancak Ermeni
muhaliflerince de iddetle eletiriliyordu. Sonunda istifa etti ve Koeryan
bakanla geldi. Koeryan, Ermeni birliklerinin Azerbaycan topraklarn
igalinde srarl davrand. Azerbaycann ise Azeri topraklarndan Ermeni
Birliklerinin ekilmesi ve Karaba ve igal altndaki blgeden gelen Azerilerin
yerlerine dnmelerinde srar ediyordu.
Bu arada BM Gvenlik konseyi Karaba problemi hakknda birok karar ald.
Bu kararlar Azerbaycann toprak btnlnden, snrlarn ihlline kar
olunduundan ve igal altndaki topraklarn boaltlmasndan bahseden
kararlardr.
ABD Clinton ynetiminin ve de ABD Ermeni lobisinin abalaryla 1999
ylndan itibaren Azerbaycan ve Ermenistan arasnda ikili seviyede grmeler
yrtlmeye alld. Bu grmelerdeki asl konu Karaban siyas statsyd.
Clinton ynetimi sonras ABD Bakan olan G. Bush da Karaba probleminin
zm ile ilgilenmektedir. 3-6 Nisan 2001 tarihinde ABDde Floridada
Azerbaycan Cumhurbakan Haydar Aliyev, Ermenistan Cumhurbakan
Koeryan ve ABD bakan Bush bir araya geldiler ve grmeleri AGT Minsk
Grubu ile i birlii hlinde devam ettirme karar aldlar. Bu karar sonrasnda
Bakde ve Karabada baz grmeler gerekletirildiyse de bunlardan bir
sonu alnmad.
Yukarda aklanan olaylar aka gstermektedir ki z bir Trk yerleim yeri
olan Karaba Ermenistan tarafndan ilhak edilmek zeredir. Bugn iinde bir tek
Trkn dahi bulunmad bu Trk topraklar, d yardma dayanan asker g ve
siyas oldu bittilerle Trklerden koparlmak istenmektedir.
Karabada Ermeniler ve Azeriler birlikte ve birbirinin hakkna sayg
gstererek yaamak zorundadrlar. Birinin dierini yok saymas veya yok etmesi
mmkn deildir. Ermenistan Karaba ilhak etmek gibi gereki olmayan
tutumundan mutlaka vazgemelidir. u andaki asker baarlarn ilerisi iin de
garanti grmemeli, tarih gerekleri inkr etmemelidir. Azerbaycan ise problemi
mutlaka zmeli ve problemin zmyle birlikte daha uurlu davranarak ve
Karabadaki ekonomik, kltrel, idar, asker ve demografik dengeleri gzeten
almalar yapmaldr.
Trkiyenin Tutumu
Osmanl Devleti dneminden beri Trk d politikas genellikle dengeyi ve
statkoyu koruma zerine kurulmutur. D politikadaki asl abalar bu
korumay srdrmek zerine younlatrlr. Byle olunca da, dnya artlarnda,
blge artlarnda, hatta lkenin i yapsnda ortaya kan yeni bir durum olunca
hemen aknlk ve kararszlk yaanr. Bu aknlk ve tella da var olan mevcut
durumu, yani Statkoyu devam ettirmek bavurulan tek yoldur. Byle bir
yaklam, yani, dengeleri gzetme, Statkoyu koruma yaklam benimsenince
de yeni oluumlara, genellikle hazrlksz yakalanrz.
Sovyetler Birliinin paralanmasyla ortaya kan yeni dneme de Trkiye
hazrlksz yakalanmtr. Devlet olarak, lke olarak hazrlksz yakalanmtr. D
ilerimizle, niversitelerimizle, i dnyamzla, kltr kurumlarmzla,...
Trkiye, dengeyi gzetme ve statkoyu koruma prensibi gerei, Karabada
1988den sonra meydana gelen Karaba olaylarn nceleri grmemeye alt,
hibir tepki gstermedi, sessiz kald. O kadar ki, 1990da, Trk Cumhurbakan
zal, Rusyaya yapt ziyarette, ... mezhep farkllklar yznden Azeri
Trklerinin Trkiyeden ok rana yakn olduklarn belirtti. Dnemin Babakan,
Akbulut, olaylarn iddetlenmesi zerine) yapt aklamada, Trkiyenin
Sovyetler Birliinin ilerine karamayacan, ancak insan adan Karabadaki
katliamlar onaylamadn bildirdi (18 Ocak 1990). D ileri Bakanlna gre ise
Karabadaki, Kafkaslardaki anlamazlk Sovyetlerin i problemi idi (16 Ocak
1990).
Bu arada Trkiyenin tavrn tam kestiremeyen Rusya komu ve dost
lkelerden birinin Sovyetlerin i ilerine karmasnn kabul edilemeyeceini,
bildirdi (27 Aralk 1989) ve olaylarda Soukkanlln koruduu iin Sovyetler
Trkiyeye teekkr etti (19 Ocak 1990).
Karabada olaylar iddetlenince, mcadele Nahvana da srad. Ermeniler,
Navanla Trkiye arasndaki ulamn saland Sadarak kasabasn kuattlar.
(20 ubat 1990). Nahvandaki Azeri Trkleri Trkiye snrnda gsteri yapt ve
Trkiyeden asker mdahale ve yardm istedi. Daha da ileri gidildi. Nahvan
zerk Cumhuriyeti Sovyetlerden bamszln iln etti ve Trkiye ile birleme
karar verdi (21 Ocak 1990). Trkiye D ileri Bakanl Yetkileri Kars
Anlamasnn Trkiyeye bir asker mdahale hakk vermediini akladlar. Bir
Trk D ileri yetkilisi CNN televizyonuna Nahvann Trkiye ile deil, ranla
birlemek istediini aklad (22 Ocak 1990).
Trkiyenin bu karasz politikas Sovyetler Birliinin 18 Aralk 1991de resmen
dalmasna kadar srd. Daha sonra Trkiye Sovyetlerden ayrlan devletlerin
bamszln tand ve 1992den sonra Trkiyenin blgeyle ilgili politikas biraz
Cemalettin Takran
271
daha aktif olmaya balad. Ana politika blgede bar oluturacak genel bir
yaklamd. Ama Trkiye yava yava Ermenilerin, igal ettikleri Azerbaycan
topraklarndan ve Karabadan ekilmesini istemeye balad. Olaylarn
iddetlenmesi zerine Trkiye BM, ABD ve Rusyann destei ile bir atekes
salamaya alt. Trkiyenin geleneksel denge politikas ve statkoyu koruma
abalar srd. Bu arada Ermenistana, asker igali sona erdirmesi artyla
ekonomik iliki ve insan yardm teklifi ile Nahivan ve Azerbaycan arasnda
Zengezur blgesinden bir koridoru almasn nerdi. neri reddedildi. Bu arada
Trkiyede halkda ve baz siyas partilerde, Trkiyenin Azerbaycana askeri
yardm yapmas istenmeye baland. Ancak dnemin babakan (Demirel) buna
...byle bir yardm atmay Mslman-Hristiyan atmasna evirir ve bu
Trkiyeyi blgenin dna ve 20 yl daha geriye gtrr... Bar yolu ile zm
bulmak Trkiyenin politikasdr ve byk millet olmann temelidir. (19 Mays
1992) dedi. Bunun zerine de Ermenistana 100.000 ton buday gnderme ve 100
Mwhlk elektrik sat gndeme geldi (19 Kasm 1992).
Oysa btn bu politikalar pasif politikalard. Sonu getirmedi. Sonu
getirmedii gibi Azerbaycanda ve Karabada hem toprak kayplarna hem de
Azeri Trklerinin katledilmesine engel de olamad.
Ancak Trkiyenin bu pasif ve Statkoyu koruma politikasnn yansra, blge
ile yrtt uzun vadeli olumlu politikalar da oldu. Blge lkeleriyle sk siyas
ilikilere girdi. Ekonomik anlamalar imzaland. Karlkl ziyaretler en st
dzeylerde yapld. Kltrel ilikiler, yzyllar sonra, tekrar kurulmaya ve
gelitirilmeye baland. Eitim-retim alannda karlkl yaklamlar yaand.
TRT yaynlar, Ltin alfabesine geme almalar, blge rencilerine burs verme,
Trkiyede renim grmelerini salama, askeri rencilerini ve subaylarn
Trkiyede eitime, oralarda harp okulu gibi asker okullar ama ve uzman
subaylar gnderme uzun vadede sonu alnacak ok nemli admlardr.
Aksaklklarna, eksikliklerine ramen ok mit veren konulardr.
Ama btn bu olumlu gelimeler, yanl politikalarmz da grmezden
gelmemizi salamaz. Salamamal.
Hepimiz biliyoruz ki, tarih tekerrr etmez. Tekerrr etmez ama, tarihte benzer
artlarda benzer olaylar her zaman yaanabilir. nemli olan, bu anlar, bu
frsatlar iyi deerlendirmektir. Zira frsatlar ve elde bulunan imknlar genellikle
birbirleriyle akmaz. Frsatnz olur, imknnz olmaz, imknnz olur, frsat
kmaz. Zaman zaman da, ender de olsa, bu imknlarla frsatlar akr. te o
akma ann ok iyi deerlendirmek gerekir.
1918de blgede byle bir frsat ortaya kmtr. Tarih bize gsteriyor ki,
1918de Kafkas slm ordusunun blgeye gitmesi hem Azeri Trklerinin
katledilmesini nlemi, hem de Azerbaycan kurtarmtr. Maalesef, Mondros
Atekes anlamas bu frsat yok etmitir. Benzer artlar 1990l yllarda da ortaya
kt. Ama bunu deerlendirdiimiz pek sylenemez.
Son olarak unu da sylemeliyiz. Rusya, Karabada devam eden Ermeni-
Azeri atmasnda izledii politika ile Trkiyenin nndedir. O kadar ki, 1990l
yllarda kaybettii blgedeki hakim roln tekrar kazanmtr ve gittike de
kuvvetlendirmeye devam etmektedir. 2002 banda Rusya ve Azerbaycan
arasnda imzalanan Asker ve ekonomik i birliini kapsayan anlamalar bunun
son rneidir. Bu anlamalar ile Rusya, Azerbaycandaki Gabele askeri ssn 10
yllna kiralamtr. Bu sten Kafkasya, Orta Asya ve Trkiyedeki olaylar
kuvvetli radarlar ile izlemek imkn elde etmitir.
Trkiye, blge politikasn tekrar gzden geirmelidir. Ekonomik
yetersizliklerini gidermeden, aktif ve akll bir blge stratejisi oluturmadan, blge
ile ilgili ok iyi ve ok geni bir istihbarat gelitirmeden, yerinde ve gerektiinde
konuma prensibe uymadan Trkiyenin Karabaa ve blgeye ynelik politikalar
baarl olacak gibi gzkmyor.
Kaynaklar
ARMAOLU, Fahir, (1991). 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1980-90, Ankara.
ASTOURAN, Stephan II., (1995). The Nagorna Karabagk Conflict, Mediterrenean Quarterly.
1995: 4.
Babakanlk Osmanl Arivi Yldz Saray, Sadaret Hususi Maruzat, No: 492/96 Ek-7/A
CRS Issue Brief-Armenia-Azerbaijan Conflict 25 Jan.94.
CRS Issue Brief-Armenia-Azerbaijan Conflict 12.4.1995.
CRS Issue Brief for Congress-Armenia-Azerbaijan Conflict, 1996.
ELEKDA, kr, (1993). etin-Kozirev birlii Yrr m?, Milliyet Gazetesi; 14.3.1993.
Facts On File, 1990.
Gnkur. ATASE Arivi K.3822, D.17, F-13-37.K. 3820. D.12. F.12.
GRN, Kamuran, (1993). Dileri ve Yorumcular, Hrriyet, 10.9.1993.
Hrriyet Gazetesi; 10.5.1992.
Hrriyet Gazetesi, 11.5.1992.
LBARDAN, Gerard, (1988). Le Dosier Karabagh, Paris.
Milliyet Gazetesi; 29 ubat 1992.
Milliyet Gazetesi 12.8.1996.
Osmanl Devleti ile Azerbaycan Trk Hanlklar Arasndaki Mnasebetlere Dair Ariv Belgeleri.
Sabah Gazetesi, 20.10.1994.
TAKIRAN, Cemalettin, (1995). Gnmzde Karaba Meselesi, Ankara: Genelkurmay Basmevi.
Trkiye Gazetesi, 9.2.1994.
WALKER, John Cristopher, (1991). Armenia And Karabagh, Londra.
YAZDAN, Ahmet Omid, (1993). Geteiltes Aserbaidschan, Berlin.

in ve Trkiye likilerinde Dou Trkistan
Nuraniye Ekrem
I. Trkiye-in Siyas likileri
Trkiye-in arasndaki diplomatik ilikiler otuz yldr devam etmesine ramen,
karlkl ziyaretlerin seksenli yllardan itibaren gelimeye balad ve son 5-6 yl
iinde iki lke asker makamlar dahil iki lke arasndaki st dzey temaslarnn
daha younlat grlmektedir. Bakanlar dzeyindeki ziyaretler de son 4 ylda
artmtr. Dou Trkistan sorununun d destekisi olarak Trkiyeyi gren Pekin
Hkmeti, st dzey ziyaretlerde genellikle Dou Trkistan sorununu gndeme
getirmi ve ikili ilikilerin gelimesinin n art olarak Dou Trkistana
Ankarann desteinin kesilmesi gerektiini ileri srmtr. Ayrca, in-Trkiye
asker i birliinin dier alanlardaki ilikilerin gelitirilmesi iin de ncelik
grevini yapmas ve bu ilikiler erevesinde Trkiyenin Bat dnyasndan
transfer edemedii asker teknolojileri inden transfer etmek istemesi,
Trkiyenin ine daha lml davranmasna yol amtr. 1998 ylnda, Trk D
ileri Bakanl Uzak Douya alm politikalar erevesinde, in Halk
Cumhuriyeti ve Malezyaya da yer verirken, daha sonra bu alan daha da
gelitirerek, Asya-Pasifik Alm Politikasn izlemeye balamtr. Nitekim, Nisan
1999da kurulan 58. Hkmetin programnda in Halk Cumhuriyet ile
likilerimizin ok Ynl Olarak Gelitirilmesine zen Gsterilecektir
ibaresine yer verilmitir.
Trkiye in ile olan bu scak ilikisinin karsnda, inin PKK ve Kbrs
meselesinde Trkiyenin inisiyatifine dikkat etmesine, fze ve fze teknolojisini
intikal edebilmeyi ve in pazarna girebilmeyi arzu etmitir. Ancak, gelinen bu
gnk noktada, Trkiyenin karlar dorultusunda istedii beklentilerinin tam
olarak karland sylenemez.

Yl Trk in
1982 Aralk 1982de Trkiye 7. Cumhurbakan
Kenan Evren ini Ziyaret Etmi ve Trkiyenin
lk Defa ine en st Dzey Ziyareti Olmutur

1984 Mart 1984te in Devlet
Bakan Li Xian-nian
Trkiyeyi Ziyaret Etmitir.

TAS 2002
1985 Temmuz 1985te Babakan Turgut zal , Ekim
1985te TBMM Bakan Necmettin Karaduman
ini Ziyaret Etmilerdir.

1986 Temmuz 1986de in
Babakan Zhao Ziyang
1995 Mays 1995te 8. Cumhurbakan Sleyman
Demirel ini Ziyaret Etmitir

1996 Austos 1996de TBMM Bakan Mustafa
Kalemli ini Ziyaret Etmitir.
Kasm 1996de in Halk
Kongresi Bakan Qiao Shi
Trkiyeyi Ziyaret Etmitir
1998 ubat 1998de Dileri Bakan smail Cem ini
Ziyaret Etmitir.
Mays 1998de Babakan
Yardmcs Blent Ecevit
ini Ziyaret Etmitir
1999 Nisan 1999da in Halk
Kongresi Bakan Li Peng
2000 ubat 2000de TBMM Bakan Yldrm Akbulut
ve ileri Bakan Sadettin Tantan; Nisan
2000de Babakan Yardmcs, Enerji ve Tabi
Kaynaklar Bakan Cunhur Ersmer ve
Ulatrma Bakan Enis ksz; Mays 2000de
Kltr Bakan stemihan Atalay ve Eyll 2000de
Savunma Bakan akmakolu ini Ziyaret
Etmilerdir.
Haziran 2000de in Demir
Yol Bakan Yardmcs Cai
Qinhua; Temmuz 2000de
in Milli Posta letme
Mdrl Bakan
Yardmcs Wu Shi-xiong;
Eyll 2000de in Kamu
Gvenlik Bakan Yardmcs
Luo-feng Trkiyeyi
Ziyaret Etmilerdir.
2001 ubat 2001de in Dileri
Bakan Tang Jiaxuan
Nisan 2001de in Siyasi
stiare Komitesi Bakan Li
Ruihuan Trkiyeyi Ziyaret
Etmitir. Haziran 2001de
in Yksek Yargtay
Bakan Han Shubin
2002 Nisan 2002de Devlet Bakan Tuncay Toskay
ini Ziyaret Etmitir. Haziran 2002de Babakan
Yardmcs Devlet Baheli ini ziyaret Etmitir.
Nisan 2002de in
Babakan Zhu Rongji

Nuraniye Ekrem
275
I. 1. Kbrs Meselesi
Trkiyenin Kbrs meselesinde inin desteine ihtiyac vardr. Ancak, bu
konuda inin tutumu, her zaman Gney Kbrsn yannda olmutur. Son 5
yldan beri, in ile Gney Kbrs arasndaki ilikiler hzla gelimitir. zellikle 6-
11 Haziran 2000 tarihlerinde Kleridesin ine yapt ziyaret iki lke ilikilerini
zirveye tamtr. Klerides ine giderken hava alannda yapt konumasnda,
in liderleriyle Kbrs meselesinde younlaacan ve her iki taraf ilgilendiren
uluslar aras meselelerde fikir al veriinde bulunacan aklamtr. Ayrca bu
gezinin ikili ilikilerin dnm noktas olacan belirtmitir (Xinhua Ajans, 5
Haziran 1999). in devlet bakan Jiang Zemin Klerides ile grrken,
Kleridesiin beklentisini dile getirerek;
in hkmeti her zamanki gibi Kbrs meselesiyle yakndan ilgilenmektedir, bu
meselenin Kbrs iin nemini derinden biliyoruz. in, Kbrsn bamszlnn,
egemenliinin, toprak btnlnn ve tarafsz konumunun sayg ile karlamas
gerektii kanaatindedir. BM Gvenlik konseyinin Kbrs ile ilgili kararlarnn cidd
bir ekilde yerine getirilmesi gerekmektedir. BM genel sekreterinin Rum-Trk iki
millet hakkndaki ura ve abalarn iten takdir ediyoruz.... in BM Gvenlik
Konseyinin daim yesi olarak BM genel sekreterinin fikrine destek vermeye devam
edecektir; Uluslar aras platform ile birlikte Kbrs meselesinin adaletli ve uygun bir
ekilde zlmesi iin kendi abalarn gsterecektir (Xinhua Ajans, 7 Haziran 1999)
demitir. Klerides, inin bu desteine teekkr etmi ve in Kongre Bakan Li
Peng ile grme yaparken de ayn destei almtr. Klerides, inin Kbrs
meselesi zerindeki tutumundan dolay Kbrs halk in hkmetinin Kbrs
meselesindeki uzun sre devam eden adaletli tutumundan memnundur ve
teekkr eder... Kbrs hkmeti in ile birlikte adaletli ve uyumlu yeni dnya
siyas ve ekonomik dzeninin olumasna katkda bulunacaktr (Xinhua Ajans, 8
Haziran 1999) gibi konumalar yapmtr. in Kbrs politikasnda Jiang Zeminin
ifade ettii gibi Gney Kbrs tarafna destek vermektedir (in D leri Bakanl
Kbrs maddesi, web sitesi: http://www.fmprc.gov.cn.). inin bu tutumundan dolay
14 Aralk 1971de Gney Kbrs-in diplomatik ilikilerinin kurulduundan bu
yana hep Gney Kbrs ile ilikilerini gelitirmi ve BMde Kuzey Kbrsn
aleyhinde tavr sergilemitir.
I. 2 PKK Meselesi
inin bilimsel dergilerinde PKKnn balang dnemiyle ilgilendii dikkat
ekmektedir. Wang Zhijuann Krt Milletinin Dram Ne Zaman Bitecektir?
konulu yazsnda yer alan kaynakalarnda yabanc dillerden tercme edilen
makalelere 1984 ylnda yer verilmitir. Yalnzca Minzu Yicong (Etniklerle lgili
Tercme Eserler Dergisi) adl dergide, Krtlerin Ac Durumu (1984),
Trkiyenin Krt Sorunu (1985), Krdistan: Corafyasz Tarih (1990),

Trkiyenin Krt Sorunlar, 1925-1984 (1991), Krtler (1994) ve Trkiyedeki
Krtlerin Sorunlar (1995) (Pan Zhiping, 1999: 109) gibi makalelere yer
verilmitir.
Wang Zhijuan, yazsnda aadaki gibi ifadelere yer vermitir:
Trkiyedeki hkmet ve siyasetiler Krtlerin ayr bir millet olduunu kabul
etmezler, onlara gre Krtler Trklerin bir kavmidir, aznlk deildir, saf Trktr.
Bu lkede yalnzca Trklerin millet olma haklar vardr, dierleri bu haklara sahip
deillerdir. Krtler dal insanlar olarak tanmlanrlar, hibir haklar yoktur.
Krtlerin isyanlar hep acmasz yntemlerle bastrlmtr. Trkiyede Krke
yasaktr; Trke bilmeyenler avukat bulamazlar; Bfe aamazlar; Sosyal gvenlik
gibi kamu yararndan mahrumdurlar. Krtler 1925 ylndan bu yana baskya kar
faaliyetlerini durdurmamlardr. Dolaysyla Trk ordusu tarafndan srekli
bastrlmtr. Trk ordusu Krt blgelerindeki operasyonlarnda zaman zaman
temizleme siyasetini yrterek gvenlii salamaktadr. Bunun dnda Krtleri
zorla Trklerin oturduu blgelere srmektedir; Ancak Krtlerin nfusu Trklerin
nfusunun %10unu amamak artyla ve Trkletirme politikasn
uygulamaktadr. Bu tr asker bastrma ile asimilasyon politikas devam etmektedir.
Ancak, buradaki Krt sorunun zmlenecei grnmemektedir. (Pan Zhiping
1999: 89).
inlilerin gznde Krt sorunu, Bat Asyadaki Krt halknn bamszlk
mcadelesi ve etnik problemdir (in Nanfang Ribao gazetesi, 1 Temmuz 1999). in
Komnist Partisinin sesi olan Renmin Ribao (Halkn Gazetesi)da yer alan Kosova
olay hakkndaki bir yorumda da, ABD, Trkiyenin Krtlerin bamsz
hareketine kar baskc politikasn uygulamasna gz yumarken, Kosovada
meydana gelen Arnavutlarn bamszlk harekelerine destek vererek
Yugoslavyay paralamaya almakta olduklar sylenmektedir (Renmin Ribao
gazetesi, 16 Mart 1999, 6.sayfa).
PKK adnn ince tercmesinde Trkiyede zen gsterilen blc ve
terrist terimleri hi kullanlmamaktadr. Kasm 1998de PKK elebas calan,
Suriyeden katktan sonra in basnnca da yakndan takip edilmitir. in
basnnda yer alan calan ile ilgili haberlerde genellikle Trkiye hkmeti kart
Krt i Partisi Lideri calan (Xinhuan Ajans, 14 Kasm 1998, Ankara),
Hkmet kart Trkiye Krt i Partisi lideri calan (Xinhua Ajans, 19 Kasm
1998, Roma.), Trkiye hkmeti kart Krt i Partisi Lideri calan (Xinhua
Ajansi,19 Kasm 1998, Ankara.) ve Trkiye Krt i Partisi Lideri calan
(Xinhua Ajans, 20 Kasm 1998, Demak.) eklinde yer almaktadr.
Baz inli uzmanlar, PKK sorununu Kosava meselesi ile paralel olarak
grmektedir:
ABD ve NATO Miloseviin Kosovadaki Arnavutlara yapt soykrmdan dolay
asker mdahalede bulunmutur. Ayn ekilde, Trkiyede de Krtlere kar

Nuraniye Ekrem
277
soykrm uygulanmaktadr. Ancak ABD ile NATO buna mdahale etmemektedir.
Bunun sebebi ise, Trkiye NATO yesi ve ABDnin mttefikidir. Bu nedenle
Milosevi de NATOya ye olsun ve hava bombardmandan kurtulsun (Beijing
Spring, say 73, Haziran 1999, s.106.)
gibi fikirler ileri srmektedir. ABDde bulunan inli stratejist Du Ren, Dou
Trkistandaki Kargaalar ve Pantrkizm konulu yazsnda:
Batllar Iraktaki Krtlerin bamszlk hareketlerini desteklemektedirler, ancak, bu
bamszlk hareketleri Trkiye topranda olunca ar bir ekilde bastrlmaktadr.
Hatta, Trk ordusu snr tesi operasyon yaparak Krt rgtlerini temizleme
faaliyeti yrtmlerdir. ABD buna da gz yummaktadr .
(http://www.zg169.net/~soy/design/content/war/xinjiang.txt).
Du Renn Krtler, Trkiye ve inin Stratejik karlar konulu yazsnda
Pekin hkmetinin Krt meselesinde yeterince d politika uygulayamadn dile
getirerek,
insanlar dnrler, tek bana snak bulmaya alan calan koruyan
Yunanistan Pekin hkmetinden destek istemi miydi? Pekin nasl cevap vermiti?
Trkiye, gizlice Dou Trkistan blclerini korumaya devam ederken, in,
calan olayna karsa idi, sadece Trkiyeye karlk vermekle kalmayacak, ayn
zamanda Trkiyeye kar kullanabilecek bir siyas koz olacakt eklinde yorum
yapmtr (http://yam.cccc.com/~soy)
diye kaydetmektedir. Kanadadaki entelektellerin yaynlad Feng Huayuan adl
web sitesinde (on gnde bir say kar) yer alan, Uluslararas Jeopolitik ve nsan
Haklar: Trkiye ve Avrupa ile ABD konulu yazda,
Trkiyeyi diktatr askerler ynetmektedir, saysz siyas mahkmlar vardr.
Nfusun %10unu oluturan aznlk Krtler aalanmakta ve bask altnda
tutulmaktadr. Bunun dnda Trkler Kbrstaki Rumlar ar bask altnda
tutmaktadr. Trkiyedeki siyas mahkmlarn says inden ok daha fazladr,
ancak Trkiyenin insan haklarn inemesi sular hibir zaman ABDnin uluslar
aras insan haklar raporunda yer almamtr. (Feng Huyuan Dergisi, 01-02-2000,
http://www.fhy.net/On-line/1998/ fhy9802a.html#)
denilmektedir.
I. 3. Dou Trkistan Meselesi
Dou Trkistan probleminin d destekisi olarak Pekin hep Trkiyeyi
grmtr. 1990-1994 yllar arasnda Dou Trkistan problemini de kaleme alan
ve inin Milli Sosyal Bilimler Fondu tarafndan yrtlen Panislmizm ve
Pantrkizmin Dou Trkistandaki yaylmalar ve buna karlk uygulanacak
tedbirler adl raporunda, Dou Trkistan ayrlk hareketinin meneinin
Trkiye olduu ileri srlmtr. 387 sayfal bu raporda, Dou Trkistan
ayrlk hareketinin temelini Panislmizm ve Pantrkizme balam ve bu

hareketin Osmanllarn II. Abdlhamit dneminde balam olduunu, ad geen
iki akmn bugne kadar srekli Dou Trkistanda etkisini srdrdn, ayn
zamanda 19. yzyln son yllarndan 20. yzyln ortalarna kadar Dou
Trkistanda meydana gelen bamszlk hareketlerine ve bilinen iki
cumhuriyetin kurulma srasnda hep Trkiyeden blgeye szan arkas karanlk
Trkiyelilerin grldn ayrntl bir ekilde yazmtr (Yang Faren, 1994: 32-
286). Mill istihbarat, asker istihbarat, kamu gvenlii idaresi, gmrk, devlet
arivi, parti grevlilerinin de yer ald 50 kiinin almasnn yer ald bu
raporda, Trkiyede yaynlanm olan kaynaklarn bol bol kulland
grlmektedir. Kaynak mhr olan bu raporda, Trkiye ile ilgili grlere
yer verilirken:
Trkiye hkmeti bir yandan in ile dost olma tutumunu sergilerken, dier
yandan da bu faaliyetlere (Dou Trkistan ayrlk hareketleri) gz yumarak
yandalarn barndrmaktadr. Bu da Trkiyenin ABye girebilmesi iin ve siyas
bakmdan Bat Avrupann in zerindeki yaptrm politikasna paralel
dncesiyle sk alkaldr (Yang Faren 1994: 273)
grn ileri srmtr.
Dou Trkistan problemi hakkndaki bu grler, sadece inli bilim
adamlarnn gr olmayp, in lideri Jiang Zemin de bu gr
paylamaktadr. 1992 ylnda in Merkezi Etnik Hizmet leri Toplantsnda bir
konuma yapan Jiang Zemin,
Uluslar aras baz siyas glerin yurt dna kaan blclere destek vererek
Panislamizm ve Pantrkizm veya baka sloganlar sayesinde lkemizi paralama
uralarn dikkate almalyz ve kar kmalyz (Xinhua Ajans, 14 Ocak 1992).
diye konumutur. ABDde bulunan stratejist Du Ren, Xinjiangdaki Kargaalar
ve Pantrkizm adl uzun bir yazsnda, Trkiye Adriyatik Denizinden in
Seddine Kadar Pantrkizm doktrininden yola karak hem Trk dnyas hem de
Dou Trkistan ile ilgilendiini ve Trkiyenin bu doktrinini ABDnin de
desteklediini ileri srerek, Trkiyenin Dou Trkistan ile ilgilenmesi nedeni ile
blgedeki etnik atmann hep uluslar aras gndemde kalacan iddia etmitir
(http://www.zg169.net/-soy/design/contenet/war/xinjiang.28-Aug-1998 veya
http://www.personal.comp.brad. ac.uk/-xlwang/articles/ xinjiang.htm.5-feb-1999).
in Hkmeti, blge halknn iradesi ve blgede uygulad politikalar
dikkate almadan, bu problemi Trkiyede aramaya ve her frsatta, zellikle st
dzeydeki ziyaret ilikileri srasnda dile getirmeye ve uyarmaya almaktadr.
Mays 1998 ylnda Babakan Yardmcs Blent Ecevitin gerekletirdii in
ziyaretinde, in lideri Jiang Zemin hemen Dou Trkistan problemini ortaya
koymutur, Babakan Yardmcs Blent Ecevitin deyimiyle son derece
hassaslardr (Radikal, 2 Mays 1999; Mingbao gazetesi, Hong Kong, Posted by

Nuraniye Ekrem
279
ZaoBao on June 04, 1998) Nisan 1999 ylnda in Kongre Bakan Li Peng Trkiye
ziyaretinde bu konuyu gndeme getirmi ve Cumhurbakan Sleyman Demirel,
Meclis Bakan Hikmet etin ve Babakan Yardmcs Blent Ecevit ile bu konu da
fikir al veriinde bulunmutur. Trkiye Li Penge gvence vermitir (in Kongre
Bakan Li Pengin Tayland gezisinde Bangokta yapt basn toplants, Xinhua
Ajans, 19 Nisan 1999, Bangok.). Ekim 1999da in Savunma Bakan Chi Haotian
Trkiye ziyaretinde yine Dou Trkistan meselesini Ecevite amtr. Babakan
Ecevit ayn gvenceyi tekrarlamtr (Xinhuan Ajans, 28 Ekim 1999, Ankara.).
Nisan 2000 ylnda in Devlet Bakan Jiang Zeminin Trkiye Cumhurbakan
Demirelle grmesinde Dou Trkistan meselesi yine gndeme gelmitir:
Trkiyenin in ile ilikilere byk nem verdiini belirten Cumhurbakan
Demirel, Trklerin Dou Trkistandaki Uygur Trkleri ile akrabalk ilikileri
bulunduunu belirtmi ve Bu kiilerin ine sadk yurttalar olarak lkenizin bir
paras olduklarna inanyorum. inin toprak btnlnn korunmas
Trkiyenin politikasdr
demitir.
Heyetler aras grmelerde Ankarann bu grn seslendiren Demirel,
resm aklamasnda ise rahatszla net bir gnderme yaparak iki lke arasnda
prz bulunmadn dile getirmitir. in Devlet Bakan ise Ankarann bu
hassasiyetine u karl vermitir:
Merak etmeyin. Biz de bu insanlar dnyoruz. Pekin, ksa dnemde Bat in
(Dou Trkistan) iin ok nemli bir kalknma program balatyor. Trkiyeyi de bu
yatrm programnda grmek istiyoruz (Trkiye D leri Bakanl web sitesi:
http://www.mfa.gov.tr/turkce/ grupc/cb/2000/04/20042000.htm.).
Ancak, Trkiye hkmeti Trkiyedeki Dou Trkistanllarn faaliyetlerine
kstlama getiren 23 Aralk 1998 tarihli ve 1998/36 sayl genelgesini karmasna
ramen, ubat 2000de leri bakan Saadettin Tantann Pekin ziyaretinde in
Kamu Gvenlii Bakan Jia Chunwang ile arasnda imzalanan ve Dou Trkistan
tekilatnca bu anlamann Dou Trkistanllara ynelik Sularla Mcadele
birlii Anlamas ile yetinmemi, son olarak Cumhurbakan Demirel ile Jiang
arasnda yaplan grmelere ilikin yaynlanan ortak deklarasyonunda: Her
trl terrizm, blclk ve kkten dinci faaliyetlere kar ortak hareket
edeceklerdir (Xinhua Ajans, 19 Nisan 2000, Ankara) ifadesine yer verilmitir.
Pekin ise bunun Trkiyenin Dou Trkistana kar aldn dnmektedir.
1

1
Zhong-Tu Fabiao Lianhe Gongbao (in-Trkiye Ortak Deklrasyon Beyan Etti), Xinhua
Ajans, 19 Nisan 2000, Ankara. in Dileri Bakan Yardmcs Ji Dingpei, Jiang Zeminin
Trkiye gezisi hakknda yapt deerlendirmesinde: in-Trkiye artk Yeni Tipteki birlii
Ortaklk ilikisini tesis etmitir ve ortak Deklarasyonunda her ekildeki terrizme kar ve her
iki lke kendi topranda bu Tekiltlarn yasa d faaliyetlerine, zellikle her ekildeki

Savunma Bakan Sabahaddin akmakolu Eyll 2000de yapt in ziyareti
srasnda, in Devlet Bakan Yardmcs ve in Merkez Asker Komitesi Bakan
Yardmcs Hu Jingtao tarafndan kabul etme srasnda yine Dou Trkistan
problemi dile getirmitir. Grmede Hu Jingtao: in-Trkiye ile birlikte etnik
blcle, uluslararas terrizme ve radikal dincilie kar ortakln
glendirmelidir demitir (Liu Yunfei, Remin Ribao, 11 Eyll 2000). Ocak 2001de
in D ileri Bakan Tang Jiaxuan Trkiye ziyareti srasnda Babakan Blent
Ecevit ile grrken, dini arlk, uluslar aras terrizm ve etnik blcle ka
ortak hareket edilmesi konusunda ortak gre varldn ve Ecevitin de bu
konuda Aralk 1998de bir genelge kararak Trkiyede ini blecek her hangi
bir faaliyete izin verilmediini beyan ettiini aklamtr (Tu Zongtong he
Zongli Fenbie Huijian Tang Jiaxuan Waizhang (Trkiye Cumhurbakan ve
Babakan D ileri Bakan Tang Jiaxuani Kabul Etti), in Dileri Bakanl
web sitesi: http://www.fmprc.gov.cn/chn/7322.html, 9 Ocak 2001). Mays 2001de
in stiare Komitesi Bakan Li Ruihuann Trkiye ziyaretinde, Trkiye
hkmeti, uluslararas terrizm, etnik blclk ve din radikalizme kar ortak
hareket edilmesi hakknda tler verdiini ifade etmitir (Dong Huifeng, Li
Ruihuan Lun Guojia Guanxi: Xianghu Zongzhong Xianghu Tiliang (Li Ruihuan
lkeler Aras likileri Hakknda Konutu: Karlkl Sayg ve Karlkl Anlay),
Zhongxinshe Ajans, 30 Mays 2001).
Trkiye-HC ilikileri her iki taraf iin de tamamen sorunlardan ve n
yarglardan arnm olmamakla birlikte srekli gelime kaydetmektedir. nk
mevcut sorunlarn yannda her iki bakent karlkl karlar erevesinde
esasndaki iki lke arasnda ilikilerin gelimesinin nn amak iin
almaktadrlar.
Bu sorunlardan ok zmler zerinde younlaan yaklamn srekli
olmas, sorunlarn zm iin de muhakkak ki katk salayacaktr. Gerek
Ankara, gerek Pekin, buna arzulu grnmektedirler.
II. Trkiye-in Ekonomik ve Ticar likiler
Trk-in ekonomik ilikilerinde balca sorun, iki lke ticaretinin son yllarda
Trkiye aleyhine ak verdiini tablodan grebiliriz:

blclk ve radikal dincilik faaliyetlerine izin verilmeyeceini kesin bir ekilde dile
getirilmitir denilmektedir. (Xinhua Ajans, 28 Nisan 2000).

Nuraniye Ekrem
281

kili ticaret ilikisinde Trkiyenin aleyhine gelien durumu grafikte daha ak
grebiliriz.
in Kongre Bakan Li Peng, Nisan 1999daki Trkiye ziyaretinde Trk-in
Konseyi yelerine iki lke arasndaki ticar dengesizlii dzeltileceini ifade etmi
(Renmin Ribao (peoples daily News), 4 Nisan 1999, SS.1.), 2000de in Devlet Bakan
Jiang Zemin Trkiye ziyaretinden nce ticaret dengesizliinin dzeltileceini
vurgulamtr (Hrriyet gazetesi, lter Trkmenin Jiang Zemin ile yapt reportaj,
1Nisan 2000). Mays 2001de in Siyas stiare Komisyon Bakan Li Ruihuan
Trkiye ziyaretinde, Li Peng gibi, iki lke arasndaki ticar dengesizliin
giderilmesi iin aba gstereceklerini ifade etmilerdir. En son in Babakan ve
ayn zamanda ekonomist olan Zhu Rongji, Nisan 2002de yapt Trkiye
ziyaretinde, ekonomik dengesizliin giderilmesi iin maddeli bir teklif
sunmutur. Bilindii gibi iki lkenin ticar ilikisi bir birini tamamlayc deil,

birbiri ile rekabet hindedir. zellikle, ABD, AB pazarnda Trk-in tekstil
mcadelesi bir rnektir.
Trkiye ve in Halk Cumhuriyeti arasnda ticarette karlalan sorunlar
arasnda, iki lkenin coraf uzakl yannda, yeniden yaplanma sreci iinde
bulunan in ekonomisinin geirdii deiimlerin bir ok adan olduka
karmak bir yap sergilemesi ve bunlarn Trkiyeden yeterince izlenememesi
saylabilir. in pazarnn sahip olduu altyap, mteri nitelikleri, ok ak
olmayabilen ve deime srecinde bulunan ticaret kural ve uygulamalarnn Trk
ihracatlar tarafndan dikkatli bir ekilde izlenmesini gerektirmektedir. Bu
erevede, zellikle ine ihra edilen Trk rnlerinin eitlilik kazanmas ve
Trk ihracat ve yatrmclarnn in pazarnda kalc olmas iin bu pazar
tanmaya zel nem vermeleri yararldr.
Henz dnya ekonomisi ile btnleme srecini tamamlamam olan in
ekonomisi, yabanc tccar ve yatrmclar iin halen girilmesi ok kolay olmayan
bir pazar yapsna sahiptir. in pazarna girmek isteyen yabanclarn inli
ortaklar ile ibirlii yapmalar bir zorunluluktur. Zira yabanc firmalarn in
pazarnda dorudan pazarlama ve sat ilemlerinde bulunmalarna bugn iin
izin verilmemektedir. Ancak saylar yaklak 11 bini bulan inli i adamlar az
miktarda sermaye ile Trkiyede dorudan pazarlama yapabilirlerken, Trk
firmalar, in pazarnda temsilcilik amak ve gvenilir bir inli ortak bulmak gibi
sorunlarla karlamaktadr.
te yandan, yukarda da deinildii gibi, Pekin tarafndan uygulanan d
ticaret mevzuatnn yeterince ak olmay ve standardizasyonun henz tm
alanlarda gerekletirilememesi nemli bir engel olmay srdrmektedir.
Bunlarn yannda, in pazarnda ortaya kan rekabet, Trk firmalar iin zorlayc
olabilir. Hlihazrda belli bal dnya lkeleri, dev in pazar iin youn bir
rekabet iine girmilerdir. inin bata gelen d ticaret ortaklarnn incelenmesi,
coraf uzaklk dezavantajna sahip olan Trk firmalarnn daha youn aba
harcamalar gerektiini ortaya koymaktadr. Bunun gibi yapsal ekonomik
sorunlar yannda idar sistem farkll da iki lkenin ticar ilikilerine engel tekil
edebilir (akrolu 1999: 22, 35-36).
2

III. Trkiye-in Karlkl kar Beklentileri
inin karlar:
Jeostratejik Konuma Sahip Olan Trkiyeyi Kazanmakla inin Batya

2
Ayrca bkz. Trk-in Konseyi bakan Yavuz Onay Finansal Forum gazetesine yapt
inden Yaplan thalatn Hesab Sorulmal rportaj. Finansal Forum, 12 Nisan 1999.

Nuraniye Ekrem
283
Alma Stratejisinde Fevkalade Yeri Vardr.
Trkiye, Orta Asya Blgesinde birlii Yapabilecek En Uygun Adaydr.
Hazar Blgesinden Dou Trkistana Kadar Olan Enerji Alannn Gvenlii
in Trkiyenin birliine htiyac Vardr.
Pekin, Dou Trkistan Ayrlk Hareketinin Merkezi ve Kaynann Trkiye
Olduuna nanmaktadr. Dou Trkistan Sorununu Ortadan Kaldrmak in
Trkiyenin Destei Gerekmektedir.
Trkiyenin karlar:
in Byk Bir lkedir ve BM Gvenlik Konseyinin ye lkesidir. 2030da
ABDye Kar Koyabilen En Byk lke Olacana nanmaktadr. yi
likileri Gelitirmelidir.
Trkiye, PKK ve KKTC Sorunlarnda inin Uluslar aras Siyas
Sahnelerindeki Etkisinden stifade Etmek stiyor.
Trkiye in Pazarndan Kendi Payn Almaya alyor.IV. Trkiye - in
likisinde Dou Trkistan
IV. 1. Dou Trkistann Stratejik Konumu
1884 ylnda igal edilen Dou Trkistan Xinjiang (Snr Blgesi) adyla inin i
smrge blge hline dnmesiyle, 200 yldan bu yana Dou Trkistanllar
bamsz olmak iin srekli mcadele etmiler ve bamsz devletleri kurmalarna
ramen (Yakup Bek Devleti, 1933teki Dou Trkistan slm Cumhuriyeti,
1944teki Dou Trkistan Cumhuriyeti) bu devletler ksa mrl olmu ve niha
baar kazanamamlardr. Tarihte Dou Trkistanda meydana gelen olaylar
dolayl ve dolaysz hep uluslararas g dengelerin deiimi ile alakal olduu iin
in hkmetleri Dou Trkistann bamszlk faaliyetlerini iddetle bastrmtr.
Bunlarn sebebi de blgenin fevkalde stratejik konumu ve in karlardr.
Manur mparatorluunun komutan Zuo Zongtangn dedii gibi, Vcuttu
korumak iin Moolistan ve Dou Trkistan gibi kollar muhafaza edilmeli,
yoksa Dou Trkistann kaybetmekle inin gvenlii tamamen tehdit altna
girecektir. 19. yzyl Rusya, ngiltere ve inin Orta Asyadaki kar
mcadelesinin sonucunda ekil verilen Dou Trkistann coraf zelii, in
asndan savunma ve hcum etme gibi asker ve gvenlik ynnde fevkalade
kolaylklar salanmaktadr. Jeostratejik konusunda nemli olan Dou Trkistan,
bamsz olma veya in dnda bir baka gcn idare etme takdirde ini her
alanda dorudan tehdit edebilir. 19. yzyldan 20. yzyln ortasna kadar ini
dman gren Ruslar, ngilizler ve Japonlar hep bu blge ile uramlar ve blge
deiik glerin mcadele meydan haline gelmiti.

Pekin hkmetince Xinjiang tarihten bu yana in toprann bir parasdr
denilen Dou Trkistan, siyas bakmdan Pekine baldr; Ancak, tarih, dil, din,
etnik ve dier gelenekleri Orta Asya Trk ve Mslman topluluklara bir
btndr. Bu balamda Dou Trkistan ini hem Orta Asyaya balayan, hem
de Orta Asyadan ayran stratejik bir kpr ve snr blge zelliini tamaktadr.
inin kuzeybat blgesini oluturan ve 1,68 milyon kare byklyle in
toprann 1/6 kmsini tekil eden bu blge, Moolistan, Rusya, Kazakistan,
Krgzistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan gibi lkelerle snr
vardr ve komu lke nfuslarnn ou Mslmandr. Dou Trkistann snr
inin toplam snrnn ini tekil etmektedir ve inin snr komusu en ok olan
blgesi niteliklerini gstermektedir. Bu nedenle Orta Asyada meydana gelen
herhangi bir kargaa ve atmalar dorudan Dou Trkistan etkilemektedir,
ayn zamanda inin siyas, ekonomik ve gvenliini de tehdit edebilmektedir.
Pekinin resmi rakamlara gre, u anda inin ihtiya duyduu petrol ve doal
gazn %25ni ithalat yoluyla talebini karlamaktadr. 2010 ylnda ise bu ihtiya %
45 oranna ykselecektir. Bu durum, enerji konusunda yurt dna baml olan
inin ekonomik bymesini ciddi tehdit altna brakmaktadr. stelik
Ortadoudan Hin Okyanusu ile Pasifik Denizinden geerek ine uzanan enerji
yolu Hindistan ve ABD kontrol altndadr. inin bu iki lke arsnda herhangi
bir prz meydana geldii takdirde inin enerji yolunun kesilme risklerini
arttrmaktadr. Yer st ve yer alt ham madde zenginlii ile bilinen Dou
Trkistan, inin enerji talebinin bir ksmn karlayabilmekle birlikte Orta Asya
ve Hazar havzasna uzanan blgedeki enerjinin ine tamas konusunda nemli
stratejik yerini almaktadr.Bu anlamda Dou Trkistan, inin ekonomik
gvenliini salayan nemli faktrlerden biri olarak ortaya kmaktadr. in,
Dou Trkistan kaybettii takdirde hem Pekinin Orta Asya ve Kafkasyadan
enerji aktarma ynndeki stratejik pln boa gidecek, hem de lkenin ekonomik
gvenlii riskine girecektir.
Ancak Souk Sava sonras Dou Trkistanllarn akrabas olan Orta Asya
Trk Cumhuriyetlerinin bamsz olmas, dnyann yeni bir dzen aray ve
ekonomi ile teknoloji alanndaki kreselleme sreci Dou Trkistanllar iin yeni
bir frsat yaratmtr. Kreselleme ile birlikte demokrasi, insan haklar ve
evrenin korunmas gibi deerler, Dou Trkistanllar iin yeni bir mcadele
zemini hazrlatmtr. Dou Trkistan sorunu artk inin i ii olmaktan km
gzkmekte ve uluslar aras bir sorun hline dnmektedir.

Nuraniye Ekrem
285
IV. 2. 11 Eyll Sonras Dou Trkistan
IV. 2. 1. inin Dou Trkistan Ayrlklarna Terrist Sulamas
Pekin, ABDnin Afganistana ynelik asker operasyonunu balamasyla birlikte
kendi tutumunu ortaya koymutur:
1. in her trl terrizme kardr ve buna kar yaplan operasyona
destek verir;
2.

Terrizme kar operasyon kesin kanta dayanmal, hedef belirgin
olmal ve gnahsz insanlar zarar grmemesi artyla
gereklemelidir;
3. BM Ana szleme ilke ve artlarn esas alarak Gvenlik Konseyinin
fonksiyonunu artrmaldr. in, Gvenlik Konseyi erevesinde
terrizme kar mcadelede yardmc olan her trl mzakerelere
hazrdr.
3

Ayrca, in ABDye destek vermek iin Afganistan-in snrn kapatmtr; ki
lkenin Taliban ile ilgili istihbarat almalarnda ibirlii yapacaklarn da
duyurulmutur. Pekin, ABDnin terrizme kar operasyonuna destek vereceini
sk sk beyan etmesine ramen asker alandaki ibirlii gibi konular hi dile
getirilmemitir.
Ancak, Pekin ABDnin Afganistana mdahalesi karlnda Tayvan, Tibet ve
Dou Trkistan sorunlarna da destek vermesini ima etmitir. in D ileri
Szcs Zhu Bangzaonun 18 Eyll 2002deki szyle ABD, terrizme kar
inden destek ve ibirlii istiyorsa ayn ekilde inin de ABDden isteme hakk
vardr ve in etnik ayrmclk ile terrizme kar mcadelesine ABDden anlayl
destek vermesini ister. Ayrca Uygurlarn Talibann veya Bin Ladin ile
ilikilerinin bulunduunu dolaysyla bamszlk isteyen Uygurlar terristtir.
Bununla birlikte Taliban Hkmeti de Afganistan topranda ine kar Dou
Trkistan ayrlklara izin vermeyeceini de dile getirmitir. Pekin, Taliban ve Bin
Laden ile olan ilikilerini ret etmektedir ve sadece gayr resm ilikileri
bulunduunu iddia etmektedir.
4

in Dileri Bakan Tang Jiaxuan 21-22 Eyll 2001 tarihlerinde ABDye yapt
ziyaretinde, ABD Bakan Bush ve ABD Dileri Bakan Colin Powell ile
grmtr ve Tibetlileri ve Uygurlar kastederek inin de terrizmin kurban

3
in Dileri Bakanl web sitesi: http://www.fmprc.gov.cn/chn/18109.html, 18 Eyll 2001;
China Demands US Attack Evidence, BBC News, 18 Eyll 2001; China Wants U.N. Approval
of Any U.S. Strikes, Reuters, 18 Eyll 2001.
4
in Dileri Szcs Zhu Bangzaonun 18 Eyll 2001deki basn toplants, web sitesi:
http://www.fmprc.gov.cn/chn/18109.html.

olduunu vurgulamtr. 9 Ekim 2001de, in Dileri Bakan Tang Jiaxuan Rusya
Dileri Bakan gor vanov ile telefonda arayarak Rusya een terristlerinden,
in ise Dong Tu (Dou Trkistanclar) terristlerden ar zarar grdklerini
ifade etmitir.

Bu tarihe kadar, Pekin Uygurlar terrist demeye balam ve Dou
Trkistan adnn ince ksaltmas olan Dong Tu ile adlandrmaya balamtr.
Dong Tu ad daha nce inde yasakt ve 11 Eyll sonras Pekin hkmeti
kendisi sylemeye balamtr.
11 Ekim 2001de in Dileri Szcs Sun Yxi yapt basn toplantsnda
Dong Tu terristleri sadece inin Xinjiang blgesinde terrizm faaliyetleri
srdrmekle kalmyor, ayn zamanda yurt dndaki terrist tekiltlarla da temas
iindedirler ve ibirlii yapmaktadrlar. phesiz bunlar ini tehdit etmektedir.
Dou Trkistan bamszlk yanls faaliyetleri uluslararas terr ile balant
iindedir diye konumutur. Ayn basn toplantda, Xinjiangda bir grup Dong
Tu iddet yanllar mevcuttur. Onlarn terr faaliyetleri yalnzca in iin deil,
btn blgenin gvenlii ve istikrar iin tehdit oluturmaktadr. Biz uluslararas
toplum ile birlikte Dong Tu terristleri dhil btn terrizm faaliyetlere kar
kacaz, dnyann bar ve istikrarn salayacaz
5
eklinde Dou Trkistan
ayrlk faaliyetlerini uluslararas terrizm kategorisi iine sokmaya almtr.

Bununla birlikte yurtdndaki Dou Trkistan tekilatlar da faaliyetlerini
hzlandrmtr. 17 Ekim 2001de ABDdeki Dou Trkistan Tekilt yeleri ABD
Kongresinde inin blgedeki bask ve zllm anlatmtr.
6
17-19 Ekim 2001de
Brkseldeki Avrupa Birlii Parlamento binasnda 3. Dou Trkistan Kurultay
yaplmtr.
7
inin tepkisini eken bu kurultayda Pekin hkmetinin devlet
terrist olarak knanmtr.
19 Ekim 2001de, APEC toplantsna itirak etmek iin ine giden ABD
Bakan George W. Bush, in Devlet Bakan Jiang Zemin ile bir grme yapm
ve grme sonras dzenlenen basn toplantsnda, Biz birok alanda mzakere
yaptk, terrizme kar sava kesinlikle aznlklara darbe vermenin bahanesi
olmamaldr gibi konular da mzakere ettik aklamasyla kapal bir ekilde
Pekinin terrizme kar operasyondan istifade ederek Dou Trkistan
ayrlklara ynelik darbe vurmak tavrn eletirmitir.
8

5
in Dileri Szcs Sun Yxinin 11 Ekiml 2001deki basn toplants, http://www.fmprc.
gov.cn/chn/18902.html.
6
A Uyghur Girl Testified at US House International Relations Committee, Uyghur Information
Agency, http://www.uyghurinfo.com/viewNews.asp?newsid=4527, 17 Ekim 2001.
7
Xinhua Ajans, 19 Ekim 2001 haberi; Oetkur Umit, East Turkestan Conference Condemns
Terror of Any Kind, The Times of Central Asia, 28 Ekim 2001.
8
Beyaz Saray Enformasyon Merkezi, http://usinfo.state.gov/reginal/ea/mgck, 19 Ekim 2001;
Holland 2001.

Nuraniye Ekrem
287
in Bakan Jiang Zemin, Dou Trkistan ayrlklarn terrist olarak Bakan
Busha kabul ettiremezken, ayn toplantda Rusya Devlet Bakan Putine kabul
ettirebilmitir. Bakan Jiangn szyle in ve Rusya her iki lkenin tutumu
ayndr, een terristleri ve Dong Tu terristleri hepsi uluslararas terrizmin
bir parasdr, iddetle ka klmal ve darbe indirmelidir.
9

Pekinin bu abalarna ramen, nce 12 Ekim 2001de, 1 Nisan casus uak krizi
sonras durdurulan ABD-in insan haklar diyalogunun tekrar balamasyla
Beyaz Saray Szcs Richard Boucher, bu diyalogda Uygur sorununun gndem
maddesi olacan beyan etmitir.
10
Sonra 24 Ekim 2001de, ABD D ileri Bakan
Colin Powell da, inin terrizme kar faaliyetlerini yrtrken insan haklarn
inememesi gerektii hakknda uyarmtr.
11
Buna kar in D ileri Bakanl
yetkileri, Dong Tuya kar darbeler indirmenin inin aznlklarn haklarn
inedii anlamna gelmediini ve bunlarn Bin Ladinin kamplarnda terr
eitimi alan uluslar aras terristler olduu eklinde konumulardr.
12

31 Ekim 2001de, in Babakan Zhu Rongji, ini ziyaret eden Alman
Babakan Gerhard Schrdere inin Dong Tu terr glerine kar verdii
mcadele uluslararas terrizme kar mcadelenin bir parasdr ve iki lke
terrizme kar uluslararas apnda ibirlii yapmaldr diye konumutur.
13

Pekin de biliyor ki, yurtdnda faaliyet gsteren Dou Trkistan ayrlk
faaliyetlerin en byk iki tekilat Almanyada bulunmaktadr. Nitekim Alman
Babakan Schrder in ile 3 milyar dolarlk bir ticaret anlamasna imza atarak
geri dnmtr.
Bununla birlikte Dou Trkistan iinde ayrlk hareketine ynelik tedbir
alma, darbe indirme ve idam etme faaliyetleri de hz kazanmtr. Pekine bal
Dou Trkistan hkmetinin 24 Ekimdeki aklamasna gre bu faaliyetler
baarl olmutur.
14

Bu gelimelere devam ederken BM nsan Haklar Komitesi Yksek Komiseri

9
in Dileri Bakanl web sitesi, http://www.fmprc.gov.cn/chn/18902.html, 20 Ekim 2001.
10
Chinese Indict U.S. Engineer on Secrets Charges, Reuters, 12 Ekim 2001.
11
Powell: No Payoffs for Chinas Help in Terror War, AFP, 24 Ekim 2001.
12
Huang Yang, Daji Dong Tu Kongbu Shili Binfei Pohai Shaoshu Minzu (Dong Tuya kar
darbeler inin aznlklarn haklarn ineme deildir), Zhonguo Xinwenshe Ajans, 22 Ekim
2001.
13
Zhu Rongji: Zhongguo Daji Dong Tu Yeshi Guoji Fankong Douzhen de Yibufeng (Zhu
Rongji: inin Dong Tuya Kar Darbeler Uluslararas Terrizme Kar Mcadelenin Bir
Parasdr), Renmin Ribao, 1 Kasm 2001, s. 1.
14
Xinjiang Dui Minzu Fenlie Kongbu Shili Baochi Yanda Gaoya Taishi (Xinjiang Hkmeti
Etnik Blc Terr Glerin Ynelik Sert Darbe ve Yksek Bask Ortamn Srdrmektedir),
Zhonguo Xinwenshe Ajans, 24 Ekim 2001.

Mary Robinson, 8 Kasm in ziyareti ncesi Dou Trkistandaki durumun kayg
verici olduunu ve terrizme kar mcadele bahanesiyle insan haklarnn
inenmemesi gerektiini vurgulam ve Pekinin Dou Trkistan bamszlk
hareketini terr hareketi diyerek iddetle bastrmasn eletirmitir.
15
ABD Bakan
Bushun terrizm byk elisi General Francis Taylor 5 Aralkta in ziyareti
srasnda Pekinin tutumunu ynelik;
ABD ve in iki lke Dou Trkistan ayrlk hareketi meselesi hakknda henz
farkl grleri vardr; ABD hkmeti Dou Trkistanllara terrist olarak
bakmamaktadr. inin bat blgede yz yze gelen ekonomik ve toplumsal
sorunlar terrizm olmayabilir; Bu sorunlar terrizme kar koymak yoluyla deil,
siyas slpla zlmesi gerekir
demitir.
Ayrca Afganistanda esir den Uygurlar da ine verilemeyeceini de
beyan etmitir.
16
En son 22 Mart 2002de ABD D ileri Szcs Philip Reeker,
baz Uygurlarn Afganistanda el-Kaide tekilatyla omuz omuza savaa itirak
etmi olduunu biliyoruz. Ancak uluslar aras terrizme kar sava bahane
ederek Dou Trkistanllarn hakk olan dini zgrle bask yaplamaz,
terrizme kar savan baarmas temel insan haklarna sayg olmaktan
gemektedir. Bu tutumumuz Pekin hkmetine iletilmitir diye konumutur.
17

IV. 2. 2. Pekinin Ayrlklara Ynelik Politikasnn Baarszl
inin terrizm kavramnn bir ls yoktur ve bireysel olarak iddet yoluyla
korku estirenleri terrist olarak tanmlamaktadr. Hatta cinayet dhil bir ok adl
sululara da terrist denmektedir. Ayn sular inin i blgelerinde ilendiinde
ceza hukukuna gre yarglanrlarken, Dou Trkistanda ilendiinde ise
terrist sulamasyla ar ceza ile yarglamaktadr. in, genellikle etnik
bamszlk ve dini radikalizmi terrizmin esas kayna olarak alglamaktadr. Bu
balamda Dou Trkistann ii ve dndaki eitli faaliyetler de terrist
faaliyetler olarak tehir edilmektedir. Pekin, Dong Tu hareketinin Taliban ve Bin
Ladinden maddi ve manevi destek aldn ileri srerek bu hareketin uluslararas
terrizmin bir paras olduunu savunmaktadr. Dolaysyla, inin Dong Tu
hareketlerine darbe indirmesini uluslar aras kamuoyuna uluslararas terrizme
kar operasyona destek vermesi olarak alglanmaktadr.
11 Eyllden nce, Dou Trkistan sorunu ile ilgili dnya kamuoyundan

15
Jeremy Page, Robinson Stresses Xinjiang and Torture in China, Reuters, 8 Kasm 2001.
16
US, China Agree to Fight Terrorism, Differ over Xinjiang, AFP, Dec 6, 2001.
17
US Renews Warning Over Repression to China Following Xinjiang Report, AFP, 23-03-2002;
Mei Zaici Jinggao Zhongguo Wu Daya Xinjiang, BBC News, 23 Mart 2002.

Nuraniye Ekrem
289
gelen eletirilere kar Pekin, konunun inin iileri olduu cevabn verirken, 11
Eyll sonras ise bu sorunun uluslararas terrizm olarak dnya kamuoyuna ilan
etmitir. inin bu konudaki hzl dnmn altnda uluslararas terrizme kar
operasyonu frsat bilip ayrlk Dou Trkistanllara darbe vurmakla birlikte belli
sebepler yatmaktadr:
1) George W. Bush hkmeti daha balangta Clintonun in merkezli Asya
politikasn Japonya merkezli Asya politikas olarak deitirmi ve Asya-Pasifikte
ine ynelik yeni bir kuatma stratejisini ortaya koymutu. 1 Nisandaki casus uak
krizi ile birlikte iki lkenin ilikisi bozulmutur. ABDnin Afganistana dzenlenen
asker operasyonun inin yumuak karn olan Dou Trkistann yannda
cereyan etmesi Pekini endielendirmi olmaldr. Bu operasyon, hem Orta Asya
hem de Gney Asyann mevcut olan dengelerini bozmu durumdadr ve yeni bir
denge olumak zeridir.
18
Rusyann ABD ile yakn ibirliine girmesi, Orta Asya
lkelerinin ABDye ak destek vermeleri, zellikle bu lkelerin anghay birlii
rgt yesi olan ine mzakere etmeden ABD ile ibirliine girmeleri Pekin
ynetimini rahatsz etmi olmaldr. Nitekim anghay birlii rgt, ABDnin
balatt terrizme kar savata blgesel gvenlik tekilt fonksiyonunu
gsterememi ve rgt bir nevi pasif hale getirilmitir. Ayrca inin Hindistana
kar her zaman silah teknolojisi konusunda destek verdii yakn dostu Pakistann
ABDyle yakn ilikilerde bulunmas inin Gney Asyadaki karlarn da glge
altnda brakmtr (Marquand 2001.). ABDnin blgede balatt operasyonla
birlikte meydana gelebilecek yeni oluumda inin devre d braklmas veya
figran roln stlenmesi inin karlarn her ynyle etkileyebilir. inin Orta
Asyadaki etkinliinin krlmasyla birlikte Dou Trkistan sorununun ine ynelik
bir kart olarak kullanlabilmesi inin gvenliini derinden etkileyebilir.
2) in 1993 ylndan bu yana enerji ithal eden lke hline dnmtr. 2020 ylnda
petrol tketiminin %40-50seni yurtdndan almak zorunda kalacaktr. Enerji
talebini karlayamad takdirde, inin gelecei dorudan tehdit altna girebilir.
Orta Asyadan Hazar Denizine kadar uzanan enerji havzas inin ilgi alandr ve
mesafe olarak yakn, masraf olarak ise uygun olan bir blgedir.
19
Bu blgenin
enerjisinin ine tanabilmesi iin gvenli bir hattn oluturulmas gerekmektedir.
Dou Trkistan bu hattn ortasndadr ve her hangi istikrarszlk bir durum inin
enerji gvenliini etkileyebilir. ABDnin Afganistana dzenlenen asker
operasyonun stratejik bir amacnn da Orta Asya-Hazar Denizindeki enerji olduu
ifade edilmektedir. Bu durum inin enerji ihtiyacn tehdit edebilir ve buna ynelik

18
Adam Entous, Bush to Unveil Aid Pln for Afghan Refugees-Sources, Reuters, 3 Ekim 2001;
US Senator Pushes Reconstruction for Central Asia, Excite, 3 Ekim 2001; Andrea Koppel and
Elise Labott, Biden to Propose Reconstruction If Afghanistan Attacked, CNN News, 4 Ekim
2001.
19
James P. Dorian, Oil, Gas in FSU Central Asia, Northwestern China, Oil & Gas Journal, 10
Eyll 2001, ss. 20-27; Yang Zhongqiang, Zhongya Shiyou yu Zhongguo (Orta Asya Petrol ve
in), Junshi Tiandi, 17 Ekim 2001.

in kendi stratejisini hazrlanmasna sevk etmektedir.
20

3) in u anda mill stratejisinin bir paras olan Kuzeybat Blge Ekonomik
Kalknma Projesini yrtmektedir. Bu proje inin Aamal Ekonomik
Kalknma Ulusal Stratejisinin bir paras olarak inin kuzeybat blgelerinin ham
maddelerini inin gelimi gneydousuna tamaya almaktadr. Yabanc
lkelere hi almayan bu blge de artk d sermaye istemeye balamtr.
Kuzeybat Blge Kalknma Projesinde en nemli jeostratejik ve jeoekonomik
konumuna sahip olan Dou Trkistan, inin gelecei iin fevkalade bir rol
stlenmektedir. Bu nedenle, Orta Asyada meydana gelebilecek herhangi bir
istikrarsz durum ve yeni stratejik dengelerin oluturulmas bu projenin
devamlln etkileyebilir.
4) Son yllarnda Dou Trkistan ayrlk faaliyetleri yurtiinde ve yurtdnda belli
mesafe kaydetmitir. zellikle uluslararas siyas sahnelerinde destek alan bu
faaliyetler hem ABDde hem de ABde kendi etkisini gstermeye balamtr. Ancak
Dou Trkistanllarn Bat dnyasndaki almalar giderek daha fazla baar elde
ederken, lke iindeki faaliyetleri Pekin hkmetinin iddetli basksyla gcn
yava yava kaybetmektedir. 11 Eyll ile birlikte Dou Trkistan sorunun
(bamszlk faaliyetleri, insan haklar, nkleer silah denemesinden sonraki evre
tahribi v.s.) uluslararas arenada ilgi grmesi inin i gvenliini ve snr
gvenliini tehdit eden en byk sorun hline gelmitir.
Bu durumda Pekinin uluslararas terrizme kar operasyonundan istifade
ederek Dou Trkistan sorununu tamamen ortadan kaldrmak istedii aktr.
Ancak inin Dou Trkistan ayrlk faaliyetlerine kar, ABD tarafndan gelen
eletirmeler ve bu konudaki tavrlar, ABnin Dou Trkistan trajedisine ilgi
gstermeler, BM nsan Haklar Komisyonu ve dier insan haklar kurulular
tarafndan gelen bask ve yurtd Dou Trkistan faaliyetlerin ykselii gibi bir
dizi gelimeler Pekini zor duruma brakmtr. Bylece daha nce Orta Asya ve
Trkiyede kazand stratejik baarlarna aksine, inin Dou Trkistan ayrlk
hareketini terrist faaliyetine dntrme politikasnn baarsz olduunu
gstermektedir. Hatta Pekinin bu politikas Dou Trkistan sorununu uluslar
aras siyas sahneye tamaya ve Dou Trkistann yurtdndaki tekiltlarnn
bymesine yardmc olmutur. Dou Trkistan sorunu artk uluslararas
kamuoyunda yerini almaya balamtr.
IV-2. 3. Trk-in likisinde Dou Trkistann Yeri
Bir lkenin d politikas ii politikasnn d uzantsdr. Ayn zamanda d

20
Beijing Zhuanjia Chen Zhonggong Xu Tiaozheng Shiyou Anquan Zhanle (Pekindeki
Uzmanlar inin Petrol Gvenlik Stratejisini Mutlak Yenilemesi Gerektiini Aklad),
Zhongyangshe Ajans, 22 Eyll 2001; Antoaneta Bezlova, War Prompts Beijing to Accelerate
Energy Plns, Asya Times, 7 Kasm 2001.

Nuraniye Ekrem
291
politika tamamen milli karlarn korumakla vazifelidir. Yani d politikann
ls milli menfaattir.
Yukarda deindiim gibi, Trkiyenin in ile olan ilikileri daha ok ine
yaramtr. Siyas ilikilerinde Trkiyenin beklentileri karlanlmaz iken, in ise
Dou Trkistan meselesinde Trkiyeden belli baarlar elde etmitir. Ekonomik
ve ticar ilikilerinde hep Trkiyenin aleyhine gelimitir. Bu durum, aslnda
Trkiyenin ine deil, inin daha ok Trkiyeye ihtiya olduunu
gstermektedir. Uluslar aras dengeli ilikilerinde Trkiye daha ok aktif
konumdadr. Trkiyenin jeostratejik konumu, Orta Asya ile olan ba ve Dou
Trkistanllar ile koparmas zor olan ilikisi Trkiyenin d politikasnda stratejik
stnln yaratmaktadr.
Ancak, gelecekte in Asyada en byk lke olmaya adaydr. inin kresel
bir g olmas inandrc olmasa bile, blgesel bir g olmaya aktr. in, u anda
6. ekonomik g lkesidir (ABD, Japonya, Almanya, ngiltere, Fransa, in,
talyan), 4. ekonomik g blgesi Amerika, AB, Asya-Pasifik, in), BM Gvenlik
Konseyi Daim yesi, gelimekte olan lkelerin banda olan lke ve Asya-
Pasifikte byk rol olan lkedir. Bu balamda Dou-Baty balayan en nemli
jeostratejik konumda olan Trkiye dnyann drt tarafna ynlenmeli ve in ile
de Doudaki lkelerin biri olarak ilikilerini gelitirmelidir. Trkiye kresel
olarak ABD ve AB ile ilikisini gelitirmelidir; Blgesel olarak Trkiyenin kar
blgesi olan Balkan, Ortadou, Kafkasya ve Orta Asya ile ilgilenmelidir. Sonra da
Trkiyenin kar blgesi ile direkt ilgisi olan Rusya, in, Hindistan, Pakistan, ran
ve Msr gibi lkelerle ilgilenmelidir. zellikle in ile olan ilikisinde en byk
temas noktas Dou Trkistan olmaldr. Bu andan Dou Trkistan ile
ilgilenmeli ve stratejik ynnde Dou Trkistan iki lkenin kpr olma roln
dikkate almaldr. Bu durumda, ileri ynelik in ve Dou Trkistan politikasnn
oluturulmas gerekmektedir.
Kaynaklar
AFP, 24 Ekim 2001, Powell: No Payoffs for Chinas Help in Terror War.
AFP, Dec 6, 2001, US, China Agree to Fight Terrorism, Differ over Xinjiang, .
AFP, 23-03-2002, US Renews Warning Over Repression to China Following Xinjiang Report.
BBC News, 23 Mart 2002.Mei Zaici Jinggao Zhongguo Wu Daya Xinjiang.
BBC News, 18 Eyll 2001 China Demands US Attack Evidence.
Beijing Spring, say 73: 106, Haziran 1999.
AKIROLU, Deniz, Ebru GLSOY, (1999). in ve Hong Kong lke Raporu, Ankara: GEME.
in Dileri Bakanl Kbrs maddesi, web sitesi: http://www.fmprc.gov.cn.
in Dileri Bakanl web sitesi: http://www.fmprc.gov.cn/chn/18109.html, 18 Eyll 2001;
in Dileri Bakanl web sitesi, http://www.fmprc.gov.cn/chn/18902.html, 20 Ekim 2001.

in Dileri Szcs Zhu Bangzaonun 18 Eyll 2001deki basn toplants, web sitesi:
in Dileri Szcs Sun Yxinin 11 Ekim 2001deki basn toplants,
in Nanfang Ribao gazetesi, 1 Temmuz 1999.
DORAN, James P., (2001). Oil, Gas in FSU Central Asia, Northwestern China, Oil & Gas
Journal, 10 Eyll 2001, ss. 20-27
ENTOUS, Adam, (2001). Bush to Unveil Aid Pln for Afghan Refugees-Sources, Reuters, 3
Ekim 2001
Excite, 3 Ekim 2001, US Senator Pushes Reconstruction for Central Asia.
Feng Huyuan Dergisi, 01-02-2000, http://www.fhy.net/On-line/1998/fhy9802a.html#
Finansal Forum, 12 Nisan 1999.
HOLLAND, Steve, (2001). Bush, Jiang Side by Side Against Terrorism, Reuters, 19 Ekim
2001.
HUANG YANG, (2001). Daji Dong Tu Kongbu Shili Binfei Pohai Shaoshu Minzu (Dong
Tuya kar darbeler inin aznlklarn haklarn ineme deildir), Zhonguo
Xinwenshe Ajans, 22 Ekim 2001.
Hrriyet gazetesi, lter Trkmenin Jiang Zemin ile yapt reportaj, 1Nisan 2000.
KOPPEL, Andrea and Elise LABOTT, (2001). Biden to Propose Reconstruction If Afghanistan
Attacked, CNN News, 4 Ekim 2001.
LU YUNFE, (2000). Hu Jintao Huijian Tuerqi Guofang Buzhang (Hu Jintao Trkiye
Savunma Bakann Kabul Etti), Remin Ribao, 11 Eyll 2000.
MARQUAND ,Robert, (2001). China Worries About US Troops in Pakistan, Christian Science
Monitor, 19 Eyll 2001.
Mingbao gazetesi, Hong Kong, Posted by ZaoBao on June 04, 1998.
OETKUR, Umit, (2001). East Turkestan Conference Condemns Terror of Any Kind, The
Times of Central Asia, 28 Ekim 2001.
PAN ZHPNG, (1999). Self-Determinasyon ve Etnik Blclk, Milli Sosyal Bilimler
Akademisi destekli proje raporu, Urumi: Xinjiang Renmin Chubanshe, 1999, s.109.
Radikal, 2 Mays 1999
Renmin Ribao gazetesi, 16 Mart 1999.
Renmin Ribao (peoples daily News), 4 Nisan 1999, 1.
Renmin Ribao, 1 Kasm 2001.
Reuters, 18 Eyll 2001. China Wants U.N. Approval of Any U.S. Strikes,.
Reuters, 12 Ekim 2001, Chinese Indict U.S. Engineer on Secrets Charges,.
Reuters, 8 Kasm 2001.
Trkiye Dileri Bakanl web sitesi:
http://www.mfa.gov.tr/turkce/grupc/cb/2000/04/20042000.htm.
Uyghur Information Agency, http://www.uyghurinfo.com/viewNews.asp?newsid=4527, 17
Ekim 2001.
Xinhua Ajans, 14 Ocak 1992.
Xinhuan Ajans, 14 Kasm 1998, Ankara.
Xinhua Ajans, 19 Kasm 1998, Roma.
Xinhua Ajansi,19 Kasm 1998, Ankara.

Nuraniye Ekrem
293
Xinhua Ajans, 19 Kasm 1998, Ankara.
Xinhua Ajans, 20 Kasm 1998, Demak.
Xinhua Ajans, 5 Haziran 1999.
Xinhua Ajans, 19 Nisan 1999 Bangok. in Kongre Bakan Li Pengin Tayland gezisinde
Bangokta yapt basn toplants.
Xinhuan Ajans, 28 Ekim 1999, Ankara.
Xinhua Ajans, 19 Nisan 2000, Ankara.
Xinhua Ajans, 28 Nisan 2000.
Xinhua Ajans, 19 Ekim 2001 haberi;
YANG FAREN, (1994). Fan Yisilanzhyi Y Fan Tujuezhuyi (Pan slamizm ve Pan Trkizm),
Urumi: Xinjiang Shehui Kexueyuan, 1994: 32-286.
YANG ZHONGQANG, (2001). Zhongya Shiyou yu Zhongguo (Orta Asya Petrol ve in),
Junshi Tiandi, 17 Ekim 2001.
Zhongxinshe Ajans, 30 Mays 2001.
Zhonguo Xinwenshe Ajans, 24 Ekim 2001.

Trk Medeniyetinin Snrlar ve Deiim Sreleri
Dursun Yldrm
Snrlar ve Sreler
Yaznn balnda yer alan ve metin boyunca zerinde durulacak olan Trk
medeniyetinin snrlar sz ile, onun, oluum, dzene girmesi, ynetim yaplar
kurmas, gelimesi, geni alanlar kullanr duruma getirmede yaratt ynetim ve
rgtlenme modelleri, genilemesini ve yaylmasn gerekletirdii topraklar,
etkileime getii fizik ve kltrel evreler, bir baka deyile, yeryznde yaama
alanna dntrerek varln koruyup srdrd corafyalar; deiim
sreleri kavram ile de, Trk medeniyetinin bu corafyalar zerinde tarih sre
boyunca yaratt ve yaad muayyen dnemlerin her birine ait zelliklerin
belirginletii ve ilevleri ile ne kt zaman snrlar ve sreleri belirtilmek
isteniyor. Yaz, baln oluturan bu iki kavram zerine kuruludur.
Medeniyet sreleri, toplumlarn hayatnda birbirini izleyen ve ayn zamanda
tadklar zellikler itibariyle, yansttklar etkileim, deiim, geliim, ilerleme ve
dnm yaplaryla olduu kadar, duraksama, gerileme, zlme, erime ve
bakalama srelerine giren durumlaryla da, birbirinden ayrlan dnemler
olarak karmza karlar. phesiz, her sre, bir nceki srecin birikim ve
deneyimlerinden, evre ile etkileimlerinden istifade ederek doar. Toplum,
kendine ve dnyaya bakn bu yeni terkipler, kurumlar ve yaplar iinde dzene
kor, rgtler ve medeniyetini tekml ettirir. Toplum, medeniyetini bu izgide
srekli yenilenme yeteneinde ve kapasitesinde tutamaz ise, sonucu bakalama
olan bir srece kendini srklemi olur.
Toplumlarn Bak Alar ve Tarih
Dnya zerinde, toplumlarn varolma asndan bazen hafif, bazen de derin
krizler geirmek durumunda kaldklar bilinen bir gerektir. Tarih sre iinde
kimi toplumlar [Trk, in, Hint, ran gibi...] bu tr varolma krizlerini ama
yetenei gsterir ve yollarna devam ederler. Baz toplumlar [Sumer, Akad, Hitit
ve Roma toplumlar gibi...] ise, medeniyetlerini srdrme kapasite ve
yeteneklerini bu krizler srasnda yitirirler. Trkler, medeniyetleri iinde ortaya
kan ve yaanan krizleri ama yeteneine ve kapasitesine sahip tarih toplumlar
arasnda yer alr. Krizleri ama kapasitesini ve yeteneini yeniden yaratamayan
toplumlar, imparatorluklar ve medeniyetler bamsz yaama alanlarn yitirir; ya
TAS 2002
Dursun Yldrm
295
tbi olurlar, ya baka medeniyetler iinde eriyip tarihten tamamen silinirler.
Yukarda sralanan btn olgularla urap gemii anlamaya ve aklamaya
dnk aratrma ve incelemelerin yapld tarih disiplini hayat neme haizdir.
Bu bakmdan tarih, toplumlarn gelecek hedeflerini belirlemede vazgeilmez,
olmaz ise olmaz bilim dallarndan biridir. Kreselleme srecinin gndeme
girdii bir zaman kesiti iinde yryen ve eski yaplanmalarn, kimliklerin yerine
yenilerinin rol oynamaa balad dnyamz, yolunu ve nn grme asndan
tarihe muhtatr. Toplumlarn yaplar, zellikleri, tarih deneyim ve birikimleri
bilinmez ise; yolun, kimi nereye gtrecei kestirilemez. Toplumlarn dil ve tarih
bilinci var ise, onlarn kendilerine zg medeniyetleri ve gelecei kurma
dnceleri de vardr. Tarih sre iinde, toplumlar srekli ayakta tutan, bu
bilinlerinin varl ve gelecei kurma lkleridir.
Gnmz dnyasnda da, tarihin gereklerinden kopmu toplumlarn
bakalama srelerine dmeleri kanlmazdr. Paralanmalar, birletirme
yeteneinin ve kapasitesinin yitirilmesi, dilin, tarihin ve sahip olunan medeniyetin
de ortadan kalkmasn ve yeni kazanmlar diye paralanmalarn ardndan
srklenilenlerin ise, bir zaman sonra ilevsizlikleri nedeniyle ortadan
kalkmalarn beraberinde getirecektir. Ksa bir sre sonra, paralanma ile ortaya
kan toplumcuklar, yeni kimlik iinde vaad edilen kendine zg medeniyeti
ina etme yerine, ilevi olan ve talepleri karlayan farkl bir medeniyeti gnll
kabul konumuna decektir. Bylece, yeni toplumun zm diye benimsedii
paralanma, hi ummadklar bir bakalama srecini karlarna karm olur.
Yeni ve farkl bir medeniyete eklemlenme sreci, ilevi olan dil, tarih ve
medeniyet sunucularna doru olacaktr.
Kreselleme modelini yaratmak isteyenler, bu yntemi nce iki ideolojik
yap [Kapitalizm ve Marksizm] iinde denediler. Elde edilen baarlar ve
zayflklar, sonuta ilkinin, ikincinin baarl unsurlaryla yeniden dizayn edilip
uygulamaya devam edilmesini gndeme getirmitir. Fukuyama, tarihin sonu
teziyle modelin oturaca ereveyi belirlerken, Huntington da medeniyetler
atmas teziyle yolu tkayan ve uyum gl gsterecek yaplarn nasl
zlmesi icap ettiini bu nedenle ileri srmtr. Bu tr farkl medeniyetleri ve
toplumlar ufalayp yeniden kimlik verip ilevsizletirme, dil ve tarih bilincini
paralama ve kreselleme modeline eklemleme sreleri, gerilim, atma,
ayrtrma ve eritip yok etme ilemleri ile gerekletirilmeye allyor
(Fukuyama 1992; Huntington 2002: 22-49).
Tarihin btn zamanlarnda yukarda iaret edilen btn bu ilemler ve
sreler farkl boyutlar, zellikler ve artlar altnda yaanmtr ve hibiri bu
adan bakldnda toplumlar, medeniyetler, yeniden yaplanmalar ve yeni
oluumlarn ortaya kmas bakmndan dnyamz iin yeni bir durum

gstermemektedir. Bugn yeni olan, toplumlar arasnda tarihin birikimlerini
doru ve yerinde kullananlarn ilerlemede byk mesafeler kazanmas;
dnceyi, politikay ve stratejiyi srekli yenileme yeteneine ve kapasitesine
sahip klc bir sanayi hline dntrmeleri ve ayn balamda dil ve tarih
bilincine sahip olmalar ve bunlarn politik ve stratejik adan hangi anlamlar
tadn bilmeleri, hedefe varmada doru kullanmalardr. Tarihin nmzdeki
gelecei, yeryznde btn bunlara sahip olanlar ile sahip olmayanlar arasnda
yryen bir toplum veya toplumlar, bir dnya medeniyeti veya dnya
medeniyetleri maceras anlatacaktr.
Tarih, bir toplum iin, gemiin deneyim ve bilgi birikimlerinin topland bir
medeniyet ambardr. Gemiin doru anlalmasn, gelecein doru ina
edilmesini salar. Dolaysyla, medeniyet yolunda ilerlemeyi ve doru admlar
atmay kendine hedef edinen toplumlar, gemi tarihlerine ve medeniyetlerine
nasl bakmalar gerektiini, onlar nasl anlamalar ve aklamalar icap ettiini
bilmek zorundadrlar.
Dnya tarihiliinin ve zellikle Avrupa tarihiliinin size gsterdii yerden,
veya onlarn bakt yerden tarih ve medeniyetinize bakp onu renmeye alr
iseniz; o zaman, ne onlarn gstermek istediinden fazlasn grebilir ve ne de
anlayabilirsiniz. Ama, onlarn hem kendi tarih ve medeniyetlerine ve hem de
kendileri dnda kalan medeniyetlere hangi adan bakp akladn doru
tespit edip yakalar isek, kendi bak odamz nasl ina edip kurmamz
gerektiine karar vermemiz kolaylar. Bylece, hem kendi tarihimize ve
medeniyetimize, hem de dnya medeniyetlerine bulunduumuz yerden veya
kendimiz iin tespit ettiimiz adan bakp, onlar grdmz biimde
aklayabiliriz.
Dnyaya, dnya medeniyetlerine ve toplumlarna bak amz kendi
odamza zg bir yap kazandnda, bizim de onlar, onlarn bizi kendi bak
odaklarndan grd biimde grmeye ve tanmlamaya balayacamz gerei
ile karlarz. Bu durumda her bir bak odann ait olduu toplum ve o
topluma ait corafya zerinden dnyaya alacak ve grmek istediini
gsterecektir. Bunlarn her birinin dnyay grdkleri biimde alglamalar ve
tarif etmeleri de tabidir. Ayn zelliklere sahip farkl bak alarndan baklarak
izilen tablolarn, ayn yaklamlar kullanlm olsa bile, her bir bak odann,
kendi rn ile karmza kaca, grdn ve grmek istediini kendi
dnda kalanlara anlataca ve gsterecei aktr. Ben-merkezli tarihilik, politik
ve ideolojik bir yaklam ile, kendi dnda bulunan toplumlar ve medeniyetleri,
kendi modelinin mkemmelliinin dnda kald iin onlar zaaflaryla tanr ve
yle bilinmelerini tercih eder.
Yukarda sz konusu edilen yaklam, tarih srete, toplumlarn kendilerine

Dursun Yldrm
297
benzemeyen toplumlar barbar diye kimi sfatlar ile tanmlamalarna benzer.
Avrupa tarihilii, kendi snrlar diye alglad corafyann medeniyeti iin
farkl, snrlar dnda kalan toplumlar ve medeniyetler iin farkl bak alar
kullanr.
1
Politik ve ideolojik durumlarda meydana gelen deiimlere, izlenecek

1
Dnya medeniyet tarihine dn Aryanist bir adan bakan Avrupa tarihiliinin bugn de bu
tutumunu fazla deitirdii pek sylenemez. Kendi corafyalarna ait toplumlarn tarih ve
medeniyetlerini incelemek zere tarih bilimi balamnda seilmi terminolojiler, yaklam ve
yntemler, sadece onlar anlatma ve tasvir etmede bir anlam tar. Snrlar dndaki alanlar
tarih ve medeniyet balamnda ele aldklarnda kullandklar dilin kelimeleri, terim ve
kavramlar farkl anlamlar ve farkl tasvirler vermeye balar. Tarih biliminin anlatm dili farkl
bir jargon oluturur. Btn yaplanlar, farkllklarn ortaya konmas ve ifadesi bilimsellik
kisvesi altna ustaca gizlenir. Avrupa tarihilii, snrlar dnda kalan kendinden farkl
toplumlar ve farkl medeniyetleri, grlmesini istedii biimde grmek ve tasvir etmek, onlar
olmalar icap eden etiketler altnda toplayp deerlendirmek konusunda tarih tutumunu
srdrmektedir. Sz konusu yaklamn en belirgin temsilcisi Rene Grousset saylabilir
(Grousset 1980).
Trk medeniyeti ve tarihi zerinde yapt srekli almalar ile dikkati eken P. B. Goldenin
Imperial ideology and the sources of political unity amongst the pre-inggisid nomads of Western
Eurasia adl makalesinin birinci paragrafnda, bilim adamnn kendi gr ve bak as olmasa
bile, gnmz Avrupa tarihiliinin, snrlarn dnda kalan toplumlara ve medeniyetlere nasl
bir alglama iinde baktnn bir tasvirini bize verir. Grlmek istenen ile grlmek
istenmeyenin [Trk medeniyetinin varlndan aka sz edilmez ve kavramlar arasna
sktrlp braklr] nasl ifade edilmesi icap ettiini bu paragraf tasviri, okuyucusuna ve
aratrcsna hatrlatr. Snrlarn dnda kalanlarn medeniyet tasvirlerinde tanmlarn ve
kavramlarn deitii, teorik ereve ve zeminin belirsiz bir hviyet kazand dikkati eker.
imdi sz konusu paragraf verelim:
Western Eurasia during the Middle Ages was the meeting ground of two imperial, cultural
traditions with their ideologies: the Byzantine (in its various Slavic reworkings) and the
Nomadic (ethnically primarily Altaic with considerable Iranian admixtures; nomadic culture, in
addition to its own, indigenous elements also contained borrowings from China and the
advanced sedentary civilizations of Inner Asia). Islam, the third great cultural force in Eurasia,
played a secondary role, on the periphery of Western Eurasia, during the period under
consideration (Golden 1982: 37).
Kavram ve tasvirlerin deiken ve kaygan bir yap iine sokulmas, anlalmazlk iine
toplanmas Avrasya toplumlar iin ne denli ilgin ise, sz bir Avrupa medeniyeti iinde
dnlen yap ile ilgili ifade edildiinde terimler, kavramlar yerini tarih bilimi erevesinde
yerini almakta gecikmiyor. Bu szlerim pasaj yazan deerli bilim adamna yneltilmi bir
eletiri deildir. Aksine, szn ettiim Avrupa tarihiliinin Trk tarih ve medeniyetini hangi
ereve iinde grdne dair yaplm gzel bir tesbitin ifadesinden ibarettir. Sz konusu
bilim adam, Trk tarihi ve medeniyeti zerine deerli almalar yapm, yaynlam, Trk
tarih ve medeniyetine tarihimizin gerekleri nda bakmaya itina gsteren bir bilim adamdr.
Okuyucu asndan bu gerein bilinmesinde de yarar vardr. P. B. Golden, bir sre Trkiyede
almalarn yrtm, Zeki Velidi Togann eserlerini ve dolaysyla onun tarihilik
yaklamn renmi ve etkilenmi bir bilim adamdr. Nitekim, bir eserinin Trke basm iin
Trke Bask in nsz (sh.IX-X.) adl yazsnda, kendisinin almalarn yrtt bilimsel
erevenin olumasndan sz ederken, W. Bartholdun Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Oniki Ders
ve A. Zeki Velidi Togann Umum Trk Tarihine Giri adl eserlerini de hatrlatr ve Bunlarn

stratejilere bal olarak, snrlarn dnda kalan kimi toplumlarn ve
medeniyetlerinin ilgi oda hline dntrlmesi de, yine muayyen bir politik ve
ideolojik tercihin sonucu olarak karmza karlr. Bunlar, bilimsel gereklerin
ideolojik, politik ve stratejik planda kullanmndan ibaret almalardr. Nitekim,
bugn Avrasya zerinde ortaya kan yeni alm ardndan hemen her konuda,
kitap ve makale boyutunda saysz aratrmann bir anda gerekletirildiini
sylemek akln snrlarn zorlar.
2

Tarih biliminin ltlerine hangi lde bal olursanz olunuz, iinde
yaadnz toplumun gerekleri ile de, psikolojik adan kuatlm olduunuz
bir vakadr. Bu bakmdan, gerein ortaya karlmasnda duygulara, ideolojik,
politik ve stratejik eilimlere yer verilmemesi imknszdr. Bulunduunuz yer, bu
yerden kendinizi ve dnyay alglaynz, sosyal ve beer bilimlerin tabiat, tarih
ve evre iindeki kimliiniz ve konumunuz elbette elinizdeki verilerin
yorumlannda muayyen lde de olsa, bir etki yapacaktr. Dolaysyla, ayn
verilere, belgelere ve kantlara dayal farkl iki bak al aratrmada gereklerin
farkl dile getirilmi olmas veya yorumlanmas ok da artc olmaz. artc
olan, bu gerei gzden uzak tutarak, kendinize anlatlanlar tek doru olarak
olduu gibi kabullenmek olsa gerektir.
Tarih bilimini kendi gereimizi ve dnya gereini yakalamada ve ortaya
karmada ideolojik ve politik kayglardan uzak bir yaklam iinde
kullandmzda elbette var olan doruyu bilinmesi icap eden biimde renme
imkn yakalanm olur. Karar vericiler, yneticiler, politika ve strateji kurucular
asndan olduu kadar, gelecei ina edecekler asndan da bu husus hayat
kymete haiz bir mahiyete sahiptir. Gerein kendisini, doru ve salam bilgi ve
belgelere dayal biimde renmek, izlenecek yolda ne kacak seeneklerin de
gerek verilere dayal biimde ina edilmesine imkn verir. Gerein plak

ikisi de engin bir bilgi ve aratrmayla yazlm eserlerdir. der (Golden 2002). Biz de, her iki
limin tesirlerini Trk tarih ve medeniyetinin deerli aratrmacs P. B. Goldenin
almalarnda grmekteyiz. P. B. Golden de, almalarna benzer bir zenginlii kazandrmaya
zen gsteren bir tarihidir. Ama, burada sylenmek istenen, sz konusu pasaj ile, deimeyen
ve deimezlii iinde tasviri yaplm bir gerei okuyucuya sunmaktr. P. B. Golden, bu genel
ereveyi gzel tespit etmi olduu iin alnt yaptk, gr budur, demek istemedik. Tam
aksine, Avrupa tarihiliinde, dnden bugne neyin deiip neyin deimez kaldn
gstermesi bakmndan sz konusu pasaj, nemli bir tespit diye dnlmtr.
2
Avrasya zerine, zellikle Trk tarih ve medeniyetinin bugn ortaya kan Trk
Cumhuriyetleri ile ilgili sorunlarna ynelen, onlarn arka planlarnn anlalmasn veya
anlalmaz konuma getirilmesini, veya mevcut yaplarn daha kk beklere ayrtrlmas ve
talep yaratc dil ve kltr iinde yeniden btnletirilmesine dnk incelemeler, bu
toplumlarn tarih iinde oluturduu btnletirici alarn yeniden istifade edilir duruma
getirilip getirilemeyecei sorularna cevap arayan pek ok aratrma [makale, bildiri, kitap
vesair] muayyen bir politik ve stratejik tercih sonucu yaynlanmtr.

Dursun Yldrm
299
yzn bilmek, renmek ve buna gre zmler retmek, toplumlar ve
ynetimler asndan bir beka, bir yksek medeniyet kurma sorunudur. Bu
nedenle tarih bilimiyle uraann grevi, tarih gerei gn na karmak ve
zelliklerini doru tanmlamak olmaldr. Karar verici de, doru tanmlanm ve
zellikleri ortaya karlm olgudan gelecein inasnda nasl yararlanacan
bilen insan olabilmelidir. Tarih bilimi gemii yeniden yaamak iin deil,
gelecei ina etmek iin gereklidir.
Tarih ve deoloji/Trk Tarihine Baklar
Sosyal ve beer bilimlerin, ayn zamanda politik ve ideolojik bilimler olduu
gereini gz ard edemeyiz. Dnya tarihilii, bugn, zellikle Avrupa tarihilii
ne yazk ki, tarih bilimini bu gereklik zerine temellendirmitir. Bu nedenle
Avrupa tarihilii yeni zamanlarda ve gnmzde Trk tarih ve medeniyetine
byk lde, politik ve ideolojik ereveye bal yaklamlar iinde bakmtr.
Milletlerin ve onlarn medeniyetleri sz konusu olduunda Avrupa tarihilii
sadece Avrupa milletlerinin tarih ve medeniyetine veya Avrupa medeniyeti ile
kendilerini miraslar diye algladklar arkaik medeniyetleri [nasya, Balkanlar,
Akdeniz, Mezopotamya, Hint-ran gibi.] anlamay, bunlarn dnda kalanlar ise,
iktidarlarn hayatiyeti erevesinde grmeyi tercih etmilerdir. zellikle bu
anlay Avrupa tarihiliinde XIX. yzyldan bu yana yerlemi ve deta
kemiklemi bir bak asdr. Bir baka deyile, tarih bilimi, Avrupa
tarihiliinde byle bir ilev iinde yrtlmtr. Trkler, ne tarihleri ve
medeniyetleri, ne kurduklar medeniyet havzalar iinde geen hayatlar, ne ina
ettikleri dnya medeniyeti, ne dnya medeniyetine yaptklar katklar balamnda
Avrupa tarihilii tarafndan grlp incelenmitir.
Bir baka deyile, Trklerin hkim olduklar geni corafya zerindeki
hayatlar, sreklilikleri ve eski dnya zerinde bugnk dzenin ortaya
kmasnda oynadklar mspet roller ve bunlarn yaratt gerekler, Avrupa
tarihiliinde daima grmezlikten gelinmitir. Trk tarih ve medeniyeti, tarih
sre iinde blk/prk, hnedanlklar veya Trklerden iktidar olan kavimlerin
tarihi dzeyinde, her biri birbirine benzemez yaplar balamnda ele alnp
incelenir. Bu yaklam ve bak oda iinde karnza, btnl, sreklilii
olmayan bir medeniyet, her defa srekli yklan ve yeniden kurulan yaplar yn
karlr.
Tarih sre iinde Trklerin kendilerini ynetmek zere kurduu iktidarlarn
gelimesine hizmet ettii Trk medeniyeti, yukarda Avrupallarn
vurguladmz bak asndan bakldnda ne Avrasya zerinde uzun
yzyllar kapsayan kesintisiz varlk gstermeleri, ne de onlar bunca yzyllar
boyu kesintisiz egemen klan medeniyetinin zellikleri grlp anlalabilir.

Avrupa tarihilii, Trk medeniyetini, politik ve ideolojik yaklamlar nedeniyle
srekli grmezlikten gelmeyi tercih eder. Trklerin Avrasya ve nasya zerinde
ina ettii ve uzun yzyllar bu corafyalarda egemen kld medeniyeti Avrupa
tarihiliinin grmezlikten gelmesi iin anlalr, mantk nedenler ileri srlebilir.
Avrupa tarihiliinde Sakalar, Hunlar, Bulgarlar, Avarlar, Peenekler,
Kpaklar, Kktrkler, Karahanllar, Ouzlar, Seluklular, Osmanllar,
Trkmenler, Kazaklar, zbekler, Uygurlar, Bakurtlar, Tatarlar, Moollar vesair
hanedanlklar ve kavim tarihleri birbirinden koparlp corafya ve zaman
dilimleri iine hapsedilip birbiri ile ilintisi, herhangi bir organik ba olmayan ve
iktidarlar ile birlikte, tpk Roma mparatorluu gibi tarihten ekilip giden
toplumlara dntrlrler.
Btn bunlarn ayn dili ve medeniyeti paylaan ve bunlar usuz bucaksz bir
corafya zerine hkim klan temel balarn, srekliliin, birbirleriyle ve evre
corafya zerinde yer alan kenar toplumlar ile ilikilerin ve karlkl
etkileimlerin, toplumun temsil ettii medeniyeti geni corafya zerinde hkim
klan rgtlenme modelinin; bu modeli ortaya karan ynetim yaplarnn ve
aralarndaki iliki biimlerinin, ayn topluma ve medeniyete zg olduklar tarih
gereinden hareketle bir btnlk iinde ele alnp incelenmesi icap ettiini
Avrupa tarihilii genellikle gz ard etmitir. Dediimiz gibi, onlarn bu
yaklam kullanmay tercih etmelerinin arkasnda yatan tarih ve psikolojik
nedenleri anlamakta bir glk bulunmamaktadr.
Avrupann Kara Ormanlarndan ine kadar uzanan bir corafya zerinde
tarihin bin be yz yl aan bir aralnda medeniyetinin varln srekli klm
bir Trk milleti gereini Avrupa tarihiliinin grmezlikten gelmesi, veya onu
XIX. yzyl ncesi tarihilik anlay iinde tasvir eden eserlere hapsederek,
birbiriyle ilintisiz farkl olgular diye ele alp bilinli biimde incelemeyi tercih
etmesi, tarihin var olan gereini deitirmez; sadece, yeni zamanlar veya
gnmz Avrupa tarihiliinin bu medeniyet karsndaki psikolojik tavrn
ortaya karr.
Avrasya zerinde tarihin nmze kard Trk medeniyeti gereine
bilinli biimde farkl bakan Avrupa Tarihilii, nasya, Balkanlar ve Orta
Avrupa ile, Kara Deniz-Hazar Denizi-Hint Denizi- Akdeniz ve Atlas Okyanuslar
evresinde tarih sahnesinde,birincisi Ulu Trkistanda, ikincisi nasya
zerinde olmak zere iki kalc yurt kurmay baaran ve ikincisi zerinde de
medeniyetlerini yeniden ina eden Trklerin tarih maceralarn da, yine ayn farkl
anlay ve balam iinde ele alp incelemeyi tercih eder.
Yukarda belirtilen geni corafya zerinde Trkler arasnda farkl iktidarlarn
ve iktidar olma kavgalarnn getirdii paralanmalarn ortaya kmas ayr bir

Dursun Yldrm
301
olgu, ayn corafya zerinde kimi zaman bu paralanmalar olsa bile, bu coraf
btn zerinde Trklerin ve dolaysyla Trk medeniyetinin varln srdryor
olmas ayr bir tarih gerektir. unu hemen ifade edelim ki, hnedanlk veya
boylarn iktidar olduu dnemlerin tarihinin allmas ayr bir konudur ve
allmas, anlalmas icap eder. Fakat, bu ilem, ancak btnn anlalmas
asndan ele alnyor ve olgular bu erevede inceleniyor ise bir anlam kazanr.
Bir iktidarn balamas ve bitmesi arasnda geen zamann yaplar, kurumlar,
evre ile ilikileri ve gereklemi olaylar, sadece o iktidar srecini anlamak
bakmndan allmas gerekir. Btn anlama asndan da, bunun aratrlp
incelenmesi icap eder. Byle bir almayla ele alnan olgunun mahiyeti tespit
edilebilirse, o zaman iktidarn kimi dnemlerde kk paralara ayrmasna
mukabil Trk medeniyetinin daha geni bir corafya zerine egemenliini
kurmu olmasnn nedenlerini, diri tuttuklar iletiim alarn, ilikileri, ilevleri
anlamamz kolaylar. Tarihinin grevi, byle bir medeniyetin gereklerini bulup
ortaya karmak, gelimeyi ve yaratc enerjiyi ortaya karan zellikleri; zlm
bir medeniyet olgusu sergiliyor ise, buna yol aan zayflklar aklamak
olmaldr.
3

Trk Tarihiliinde zgn Baklar
Trk tarihinin ve Trk medeniyetinin bir btnlk iinde ele alnp incelenmesi
sorunu zerinde, bir iki istisna dnda, Trk tarihiliinin ortaya koyduu
yaklamlar veya teorik bir ereve,veya herhangi bir denemeye gnmzde
rastlanmaz.
Trk tarihilii de, tarih ve medeniyetimiz ile ilgili yapm olduu
almalarda byk lde Avrupa tarihiliinin kendi bak asndan rettii
tarih akmlar etkisi altnda kalmtr.
4
Bu nedenle, Trk tarih ve medeniyet
aratrmalarna daha ok hanedanlk tarihi ve medeniyeti balaml aratrmalar
egemen olmutur. Ve bu adan bakldnda, Osmanl hnedan aratrmalar,
Trk tarih ve medeniyet almalar konusunda bir politik ve ideolojik bak
oda oluturmutur, denebilir. Tarihiliimiz uzun yllar, bu bak odann
erevesinden dnyaya bakmtr. Bunda geen an ideolojilerinin bilim ve fikir

3
Tarihimizde bu iktidar paralanmalar hanlar/beyler mcadelesi biiminde kendini gsterir.
Zeki Velidi Togan, tarihimizde karlalan bu nemli sorun zerinde hem UTG, hem TTYT
adl eserlerinde durmutur. Hanlar/beyler mcadelesinde, l meselesini, Z. V. Togan, bu
kavgann bir paras grr ve her ikisi zerine dikkati eker.
4
Trk tarih ve medeniyetinin problemlerinin allmasn in balamnda neren grler de
vardr (Cohen 1984). Gnmz dnya tarihiliinde Trk tarih ve medeniyetinin in odakl
tarihilik ile anlalabilecei zerinde duran tarihiler arasnda Paul A. Cohen ad gze
arpmaktadr (Cohen 1984: 149-198).

hayatmz zerine rd kaln ideolojik duvarlarn ve korkularn rol oynad da
ileri srlebilir. Trk tarihiliinin her iki durumdan ayn lde etkilendii de
sylenebilir. Sebepler ne olursa olsun, gerek udur ki; Trk tarihiliine sorunlar
[anayurtlar, devlet modeli, rgtlenme yaplar, toplum balar ve iletiim alar,
meruiyetin zellikleri ve snrlar, terkip, uyum ve kendini yenileme yetenei
gibi] Trk tarihi ve medeniyeti btnl balamnda grme ve inceleme
alkanl kazandrlm olduu sylenemez.
5
Bu yzden btn grme ve bu
btn iinde sorunlar anlayp zmleme yeteneimiz istenen dzeye kma
frsat bulamad. Tarihi anlamamzda grlen bu eksiklik, gnmzde
yaadklarmz anlamada ve geleceimizi belirlemede srekli glkler
yaratmaktadr.
Yeni dnya dzeninin ortaya kard gerekler nda Trk ve dnya
tarihiliinin nndeki kimi psikolojik engeller bugn ksmen yklmtr.
Nitekim yukarda da iaret edildii gibi, Avrasya toplumlar ile ilgili, son yirmi yl
iinde tarih, medeniyet, kltr, mitoloji, din, mzik, ekonomi, ideoloji ve filoloji
balamlarnda ok sayda kitap ve makale yaynlanm olmas hem bu engellerin
yklna, hem de yeni toplumlarn dnya zerinde tannmasna bal olarak,
onlara ait tarih ve meden gereklerin, tarih belge ve bulgularn dnya
kamuoyuna ifade edilme zamannn geldiine iaret eder. Belki btn bu
gerekler nda Trklerin tarih ve medeniyeti, Trk ve dnya tarihiliini,
kendisine daha yeni ve geni alardan baklmasn talep ettirici artlar
nmzdeki zamanda bizzat kendisi yaratacaktr, diye dnyorum.
6

Avrupa merkezli tarih ve medeniyet anlayn yanstan eserlere, Trk
tarihiliince bir ksm cidd eletiriler [M. Fuad Kprl, Zeki Velidi Togan,
Osman Turan, Hseyin Namk Orkun, Nihal Atsz, Halil nalck] yaplmtr.
Fakat, tarihiliimiz, iki nemli istisna dnda, dn olduu gibi bugn de, her
hangi bir Trk tarih ve medeniyet tezi ortaya karm deildir. ki nemli istisna
tezden biri, Trk Tarih Tezi (Trk Tarihinin Anahatlar)dir. Tarih bilimi
asndan bu tez, dzenlenmi medeniyet saldrlarna kar zamannda retilmi

5
Bununla beraber, son yllarda yetimekte olan genleri ve bunlara frsat veren birka nemli
tarihimizin hakkn da teslim etmek gerekir. Bu genler, onlar yetitirenler gibi, dnya
tarihiliine, Trk medeniyetinin unutturulmaya terkedilmi yzn tantacaklar ve bize
retecekler umudunu tayorum.
6
Kreselleme modeli asndan Trkler, Avrasya ve nasya zerinde daha nce baarya
ulam ve bunlar uzun yzyllar sz konusu corafyalar zerinde kalc klmtr.
Corafyalarn genilii, Trk toplumunun tarih deneyimleri, yaratt devlet ynetim yaplar,
dzen ve iliki alar, rgtlenmeyi srekli klan balarn zellikleri, devlet ve toplumlarn
ilikileri, bireylerin zgrlk snrlar ve yaam alanlar, btn bu devasa makinann dzenli
iletilmi olmas gerei elbette kresellemeci bakn, tarihilik balamnda olsa bile ilgi oda
olacaktr.

Dursun Yldrm
303
ideolojik ve politik bir savunma tezidir.
7
kincisi ise, dnya tarihiliinde nemli
bir yeri olan Zeki Velidi Togan tarafndan, Trk tarih ve medeniyeti iin ne
srlm, hatlar, artlar ve zellikleri yazd eserlerde ortaya konmu, tm bilgi
alanlarnn belge ve bulgular ile ina edilmi tezdir.
8

zgn Bak Asnn Kaynaklar
Dnn tarihilii, kendine sadece tarih gereklii denetim altna alarak allan
yazl vesikalara, yazl eski tarihleri anlatan yazma eserlere, tahrir defterlerine ve
eitli resm kaytlara dayanr. Seyahatnmeler bile ihtiyatla kullanlan eserlerdir.

7
Bu tarih tezi, Avrupa lkelerinin Anadolu zerinde yrtt kampanyalar
etkisizletirmeye, bu topraklar zerinde tarih ncesi zamanlarda da medeniyet sahibi bir millet
olarak var olduumuzu kantlamaya dnk bir mahiyete sahiptir. deolojik erevesi, dnyaya
medeniyet, Trklerin Anayurttan [Ortaasyadan] drt bir yana dalmasyla yaylmtr,
biimindedir. Buna, Trk Tarih Tezi ad verilmitir. Psikolojik adan bir sre ilevini yerine
getirmitir, denebilir. O srada bu tezi, tarih sahnesine karmadan nce, ona bilimsel bir
hviyet kazandrlmak istenir. Bilimsel bir Trk tarih ve medeniyet tezi hviyeti kazandrlmas
amacyla, tez, niversitelerimizin ilgili retim yelerine gnderilmi ve grlerinin Trk
Tarih Kongresinde bir bildiri olarak sunulmas istenmitir [Bu tezin yeni bir tpk basm iin
baknz: Trk Tarihinin Anahatlar. stanbul, Devlet Matbaas, 1930; tpk basm: stanbul Kaynak
Yaynlar, 1996, 1999)]. Bunlar arasnda M. Fuad Kprl ve Zeki Velidi Togan da vardr. Tez
zerinde tarih, Trkoloji ve Trkiyat Enstits uzmanlar ve asistanlar, tarih hakikatlere ve
vesikalara dayal birer bildiri hazrlamaya girien iki byk lime gnll yardmc olmular.
Vesika ve tarih kayt toplamada, msveddeleri temize ekmede, yazlar daktilo etmede Nihal
Atsz ve Pertev Nail Boratav ile arkadalar, hocalarnn cidd eletirilere dayal bildiriler
hazrlamasn byk bir heyecan ve evkle desteklemiler. Tarih bilimi nda hazrlanm
eletiri bildirileri ile iki deerli retim yesi Kongreye katlmlar. lk bildiriyi Zeki Velidi
Togan sunacak ve bunu ertesi gn M. Fuad Kprlnn hazrlad eletiri bildirisi takip
edecektir. Her iki retim yesi de, bu tezin bir ideolojik ve politik tez olduunu
dnmeksizin, tamamen tarih biliminin nda onu eletiren bildirilerini kaleme almlardr.
Zeki Velidi Togan, sra kendine geldiinde krsye kp ileri srlen Trk tarih tezine kar
ilm tenkidlerini vesikalara dayal biimde yneltince, salonda yer yerinden oynam; bildiri
sahibi bu duruma ok armtr. Ardndan, dnemin maarif bakan krsye kp Togan ar
bir dille tahkir etmeye kalkmtr. Buna, rencileri Atsz, Boratav ve arkadalar, rencin
olmakla eref duyuyoruz telgraf ekerek cevap vermilerdir. Ertesi gn sras gelen M. Fuad
Kprl, durumun vehametini grp daha nce hazrlam olduu bildiriyi sunmaktan
vazgeer ve farkl bir konuma yaparak bdireyi atlatr. Bylece, ilk Trk tarih ve medeniyet
tezine zamannda ilm tenkid sadece Zeki Velidi Togan tarafndan yaplm olur. Basklara kar
koyamayan M. Fuad Kprl, Atsz ve Boratavn niversite muhitinden uzaklatrlmalarna,
srgn edilmelerine imkn verir. Zeki Velidi Togan da, uzun bir sre Avrupa niversitelerinde
retim yelii yapar [DY]. Bir sre nce, bu olaylar hakknda Altan Deliorman ve Korkut
Boratav da bildiklerini kaleme alp yaynlamtr (Deliorman 2002; Boratav 2002: 9-22).
8
Zeki Velidi Togann bu tezi, UTG adl eserinde ilenmitir. Trkiyede rencilerinden
Nihal Atsz, takipisi olmutur. Atsz da, Trk tarih ve medeniyetini, bir millet, iki yurt ve iki
devlet erevesinde incelemeye almtr. Trk tarih ve medeniyetinin bu balamda allp
anlalmas sorunlarn zmn kolaylatracaktr.

Tarih olaylar, sanat eserleri, tarih kalntlar ve bulgular, filoloji metinleri, tp
vesikalar, botanik eserleri; matematik, astronomi, felsefe, din ve din tefekkr
kitaplar; iktisat, nfus hareketleri, tabi afetler, para birimleri ve ller, zaman ve
takvim sorunlar, sosyal yapnn rgtlenmesi ile ilgili vesikalar, szel rivayetler
ve szel yapl metinler, hep ayr ayr bilimlerin ilgi oda durumundadr. Avrupa
bilim dnyasnda olduu gibi, Trk tarihilii de byk lde disiplinin takdim
edildii biimine, kendine zg yazl vesikalarla kendini snrlamas kuralna
riayet etmitir.
Gnmz dnya tarihiliinin anlaynda byk deiimler olmutur.
Vesikalarn ve yazl eserlerin brakt boluklar, dn ikinci derecede yazma
vesika diye kenara konan, veya tamamen darda tutulan szel kaynaklarn
tad bilgilerle doldurmaya, bu bilgileri olmas icap eden yerde tarihin gereklik
dokusu ve rgs iine yerletirmeye ve bylece btn ortaya karmaya alan
tarihilik akmlar vcuda gelmitir. Zamanmz tarihiliinin bugn karmza
kan akmlarna nclk eden ve ayn zamanda Trk ve dnya tarihiliine yeni
bir mektep kuran hocam Zeki Velidi Togan olmutur.
9
Togan, kendi mektebine
zg tarihilik yaklamn, kendinden ncekilerle birletii ve ayrld
yaklamlarn ilm tenkidini yapt ve kendi yaklamn sunduu Tarihte Usl
adl eserinde aklar. Bu eserinde ifade etmi olduu yaklam, Zeki Velidi Togan
yazm olduu tm eserlerinde ve ilm makalelerinde takip etmitir. Tm bilgi,
bulgu ve belgelerin ele alnan ve incelenen olgu iin bir arada ve ayn zamanda
deerlendirilmesi, tarihilie yeni bir bak as kazandrmtr.
Dnya tarihiliinin, bugn, yukarda anlattmz yaklamdan dorudan,
veya rencilerinin rencileri yoluyla, veya eserlerini okuyup anlayarak veya
ayn yolda yazlm yeni yaynlarn etkisinde kalarak eser veren dnya tarihileri

9
Dorudan rencisi olan nl tarihi Martin B. Dickson ve onun rencileri Robert D.
McChesney, John E. Woods, Cornell Fleischer ve Ulrich Haarmann gibi nemli tarihiler
zerinde Togan mektebi tarihiliinin etkilerini bulmak mmkndr. Yaklam ve olaylara
bak as nedeniyle, Michael Khodarkovsky (1988: 1-45) ve Vadim V. Trepavlov (2001)
zerinde de benzer etkiler olduu grlyor. Yaznn bir baka yerinde deinildii gibi, P. B.
Goldende de kimi etkileri olduu anlalyor. Cengiz Han ile ilgili deerli almasyla tanmak
frsat bulduumuz T. I. Sultanov zerinde de Zeki Velidi Togan tarihiliinde rastladmz
derinlik ve genilik dikkatimi ekmitir (Sultanov 2001). Trkistan ve Avrasya tarihi
aratrmalar asndan Sultanov bu eseri ile nemli bir katkda bulunmutur. Z. V. Togan
esintileri yanstmasna karlk, eserin gndermelerinde ve kaynakasnda tarihimize
rastlanmamas artc olmutur. Zeki Velidi Togann eserleri zerindeki Sovyetler Birlii
yasa Trk Cumhuriyetlerinin ortaya kmasyla yklmtr. Ulu Trkistan sahasnda Zeki
Velidi Togann eserlerinin ard arda Rus dili yan sra, Bakurt, zbek ve dier Trk yaz
dillerinde yaynlanyor olmas, onun tarih anlaynn ve tarihilik mektebinin tannmasna ve
renilmesine geni lde frsat verecektir.

Dursun Yldrm
305
vardr.
10
Trk tarih ve medeniyetiyle uraan ok yakn zaman dnya tarihileri
zerindeki etkisini, onun olaylar aklamada izledii yolu, yaklam ve kaynak
eitliliini, muayyen bir balama dayal ok ynl aklamalar ieren yaklam
tarznda yazdklar eserlerin dokusunda ve rgsnde gryoruz. Bu mektebin
dnya tarihilii asndan fark edilip kullanlmasna karlk kendi lkesinde
yeterince bilinmemesi ve takipisinin yok denecek kadar az olmas artc deil
mi?
Zeki Velidi Togann bak asna gre Trk tarih ve medeniyeti tezi, kabaca
belirtmek gerekirse, iki yurt [ana yurt=Orta Asya ve yeni Trk vatan=n Asya]
ve bir ulus tarihi diye zetlenebilir. Trk milleti, tarih ve medeniyetini iki yurt
zerinde kurup srdrmtr. Bu tez, sreklilii, iki yurt topraklar zerinde
kurulmu Trk devletlerinin ve medeniyetlerinin tarihini ve bu devletlerde
iktidar olan hanedanlarn medeniyet maceralarn anlatr.
11
Trk medeniyetinin
tekml ve yayl, devlet ve ynetim yaplarnda ortaya kan deiimler,
merkez, merkeze bal kanat yaplar ile merkezin ilikisi, merkezin yklmas ile
ilgili sorunlar, merkezi kurmaya alanlarn maceralar, sosyal, ekonomik ve
kltrel kurumlarn durumlar ile tarih corafya ve nfus problemleri bu tezde
yer alan temel inceleme konular olarak sralanabilir.
Yirminci yzyl sonlarna doru, dnya tarihilik mektebi, rkek de olsa, Trk
tarih ve medeniyetine yeni bir bak as ile bakma ihtiyac duymaktadr. Dnya
tarihiliinde henz domaya balayan bu yeni bak as tarihilik akmlar,
Trk tarihiliine hocam rahmetli Zeki Velidi Togan tarafndan, 1924lerden bu
yana, btn yazdklarnda tatbik edilmitir. Bu bak asnda temel, btn bilgi
alanlarnn ortaya kard verileri, bulgular, belgeleri ve gerekleri, yansz ve
eletirel bir biimde deerlendirip, toplumlarn tarihlerinin ve medeniyetlerinin
hem kendi iinde ve hem de komularyla da olan ilikileri iinde ele alnp
incelenmesi, aklanmas ve onlarn yeniden doru biimde ina edilmesi esasna
dayanr.
Bat dnyas tarihiliinde Togan modeline benzer bir ekilde gelitirilmi yeni
tarih akmlar ve bu akmlara bal aratrmalarn ardnda, elbette Trk tarih ve
medeniyetini nasl anlamamz gerekir endiesi; onu, dnya tarih ve medeniyeti
erevesinde doru biimde nereye yerletirebiliriz dncesi de yoktur. Bu
tarihilerin birou, bu model iinde, Trk tarih ve medeniyet yapsn, deiim
ve ilerleme zelliklerini renip kreselleme modelinde nasl istifade edebilirizin

10
nceki gndermede bu isimlere deinilmitir.
11
Son zamanlarda Zeki Velidi Togan ile ilgili zgn bir alma yaynlayan Gn Soysal
yazsnda, Zeki Velidi Togann Trk kltr birliini tarih bir hakikat olarak ele aldn ve
onun tarihilii hakknda ise, daha derin zmlemelere ihtiya olduunu dile getirir (Soysal
2002: 488-495).

yollarn aratrmakta ve bu modeli, Trk modeli diye deil, bir Trk/Mool tarih
ve medeniyetini temsil eden Cengiz Han modeli biiminde ifade etmeyi tercih
etmektedirler. Oysa, bilindii gibi, Trk ve Mool ayrm Avrupa iin XVI. yzyl
sonras iin vardr. Trklerin ve Moollarn douda kalanlar Budizm inancna
girmilerdir ve byle bir ayrm iine sokulmulardr. Bu adan bakldnda
Avrupa ve dnya tarihiliinde Trk ve Mool ayrm, XVI. yzyldan nce
grlemez.
12
Fakat, tarih asndan bakldnda Avrupal tarihilerin bugn
kulland bu tarz yaklamlarn altnda yatan psikolojiyi anlamakta bir zorluk
yoktur. Bizim, bu modelin Trk ve Mool medeniyetine dayal olduunu
belirtmemizde de bir skntmz bulunmamaktadr. Cengiz Hann kurduu
imparatorlukta Trk ve Mool ayrm olmadn, ynetici slle mensuplarnn
Cengiz Hann ocuklar ve torunlar ile snrlanmasnn eski bir Trk
imparatorluk kaidesi olduunu, Trk ve Mool olan Trklerin trk ve Budist
olan Trk ve Moollarn hepsinin mool diye XVI. yzyldan sonra tesmiye
edildiini biliyoruz.
Dil ve lehelerin bugn yaz ve konuma asndan farkllatrlmasnn da, bir
politik ve ideolojik dzenleme ve kabul ettirme sonucu yaratlm olduu da,
gnmz dnyasnn bir gereidir. Nfuslar blnme yoluyla yeni gruplara
ayrtrlan toplumlar, yeni kimliklerini kazandklar yeni dilleri birlikte bir sre
kullansalar da, iletiimi daha geni alanlar zerine ve toplumlar arasnda kurmu
dil karsnda direnme imknlar ortadan kalkar. Kk topluluklara ait diller,
zaman iinde ilevini yitirip kullanlamaz duruma gelirler ve sonunda, talebi ve
ekim merkezini yaratan ve kk toplumlar arasnda iletiim ilevi grme
yetenei gsteren dil tarafndan yutulurlar. ngilizce ve Rusa, birok toplumun
dilini bu yolla iinde eritmeyi ve toplumlara ana dillerini unutturmay
baarmlardr. Bu adan, dil politikalarnn da, takip edilecek stratejide hangi
amalar iin kullanldna dikkat etmek tarihinin grevi olmaldr.
13

12
Trk ve Mool diye tesmiye edilen boylar arasnda bir ayrm olmad tesbiti, dnya
tarihiliinde ilk evrensel nitelikli dnya tarihi vcda getirmi tarihilerden Reideddn
tarafndan kaleme alnm Cmit-Tevrih adl nl eserin nsznde yer alr. XIV. yzyln
nl tarihisi, bu nszde, Trk ve Moollarn birbirleriyle ok karm olduklarn belirtir ve
aralarnda bir ayrm yaplamayacan vurgular.
13
Ana dilde eitim ve retimi paralayp yerine yabanc dille eitim ve retimi gnll
biimde, medeniyet diye toplumlarna kabul ettirmeye alan kimi ynetim kadrolar, duyarsz
devlet yaplar ve kurumlarndan bylesi sorunlarla uramak elbette beklenemez. Onlar iin
kurtulu, sadece ve sadece talebi yaratan bir medeniyete, bedeli ne ise deyip eklenmeden
ibarettir. Burada bu tr toplumlar ve onlarn duyarsz ynetim yaplar ve kurumlar gz
nnde bulundurulmamaktadr. F. Braudel diyor ki, Fransz dil bilinci ve tarih bilinci yok
ise, fransz kltr [=medeniyeti] de yoktur. Dil ve tarih bilincinin diri tutulmas ve
glendirilmesi, medeniyetin varl iin gereklidir. Bu nedenle, her ikisi hayat nemde
stratejik unsurdur (Braudel 2001).

Dursun Yldrm
307
Trk Medeniyeti Modeli
Trk medeniyetini veya Trk/Mool medeniyetini yaratan devlet ve
imparatorluk modelinde, bugn aratrlan hayat sorunlara cevap verecek nemli
alar, yaplar ve ilikiler dzeni ile, bunlarn ilerliini salayan bilgiler ortaya
kabilir. Uzun mrl ve ok uluslu imparatorluk yaplarnda bu tr yaplarn
bulunmas tabidir. Dnya sisteminin ortaya karlmasna Trk tarih ve
medeniyeti nemli bir temel tekil edebilir. Denetim altna ald geni alanlar
zerinde diliyle medeniyetini nasl yayd ve medeniyet snrlarn nasl tesis
etmi olduu sorunu bile, bal bana zmlenmesi icap eden bir imparatorluk
sorunudur. Fakat bu sorun ile dnyamzda sadece ne yaptn, nereye gittiini ve
hangi hedefe yrdn bilen toplumlarn duyarl devlet yaplar ve kurumlar,
bilim adamlar, politika ve strateji kurucular ve karar vericileri uramaktadr.
Trk tarih ve medeniyetinin, Bat tarihiliinde, bu medeniyete ait bir tarihi
tarafndan tesis edilmi bir bak as ile ele alnmas ve dnya medeniyetinin bu
yolla aklanmaya allyor olmas nemlidir. Daha dorusu, bu yolla
kreselleme modeline salam temeller aranyor olmas, Trk medeniyetini,
ynetim modellerinin ve bunlarn dnmlerinin ve gelimelerinin kurgu
asndan ehemmiyetlerini ortaya karr. Bu kurgu, merkez veya ikili yurt
zerinde merkezleri srekli ayakta tutan ama zaman iinde deiime urayarak
yenilenen ynetim yaplar ile yaam bir millet ve medeniyet tarihinin
birikiminden yararlanacaktr. Bir devletin ve milletin hayatnda yer alan ynetim
yaplarnn ve ynetim anlaylarnn deien iktidarlar ile birlikte, bnyelerinde
ve rgtlenme biimlerinde srekli kendilerini yenilemeleri, yeni ihtiyalara ve
taleplere cevap verecek bir gelime gstermeleri tabidir. Bunlar neden kendi
iinde deiime, kendi iinden yeni iktidar yaplar karmaya gitmilerdir?
Deiimi yaratan i ve d etkenler var m, varsa bunlarn mahiyeti nedir? Deien
ve bazen de paralanan ynetim yaplarna karn, Trklerin sz konusu geni
corafyalar zerinde varln ve medeniyetini kurup yaatmasnn srr nedir?
Asl aranmas ve mahiyetinin aklanp yazlmas icap eden Trk medeniyeti
sorunu budur. Trk tarihiliinin nmzdeki zaman iinde bu durumdan
kendine dersler karacan dnyorum.
zgn Tarih Gr ve Zeki Velidi Togan
Dnya tarih bilimi nclerinden Zeki Velidi Togann zgn bir tarih gr
olarak Trk tarih ve medeniyeti iin gelitirdii bak as, izledii yaklam,
kurduu yntem ve bunlara bal olarak yazm olduu nemli eserler zerine
yeni yetien tarih rencilerinin dikkatini ekmek elinizdeki yaznn ilevlerinden
biri olarak dnlmtr. Tarihte Usul, Umum Trk Tarihine Giri ve Trkili
(Trkistan) ve Yakn Tarihi adl eserler, Trk tarih ve medeniyeti zerinde

uraacaklar iin bir gramer nitelii tar.
Gnmz dnya tarihiliinde, hem Trk tarih ve medeniyeti, hem de
belirtilen balamda dnya medeniyetleri ve sistemleri zerine gelitirilen yeni
tarih akmlarn, bunlara bal yaynlanmakta olan yeni almalarn tabiatlarn
anlama asndan yukarda ifade edilen eserler, tarih aratrmalar iin gerekli
altyapy olutururlar.
Zeki Velidi Togana gre Trk tarihi ve medeniyeti, Ortaasya ve nasya
zerinde kuruludur.
14
Bu iki byk alan zerinde Trkler, kurduklar
medeniyetlerle, hem kendilerinin ve hem de dnya medeniyetinin inkiafna
nemli hizmetler vermilerdir. Bir baka deyile, Trkler, yeryznde, gnmz
toplumlar dnyasnn ve medeniyetlerinin ortaya kmasnda, hayat tarzlarnn
biimlenmesinde, dzene girmesinde, rgtlenme modellerini ve stratejilerini
gelitirmelerinde, bilim ve teknolojide ilerlemelerinde, iktisad ve ticar
hayatlarnn dzgn yrmesinde birinci derecede rol oynam milletlerden
biridir.
15

imdi, burada, Zeki Velid Togann Trk tarihi ve medeniyeti ile ilgili tezinin
dayand temel dnceleri ksaca bir kez daha zetleyecek olursak:
1. Trklerin yaad alanlarn hudutlar geni olmakla beraber, ayn
coraf alan zerinde hareket etmeyi ve yaamay benimsemilerdir.
Dar tamalar u veya bu nedenle zaman zaman olmusa da, XI.
yzyla kadar belirtilen esas deimemitir. Bu corafya, Kara
Ormanlardan ine uzanr.
2. Trkler, XI. yzylda ikinci yurtlarn nasya zerine kurmular ve
bylece medeniyetlerini iki yurt zerinde ina etmeyi, gelitirmeyi ve
srdrmeyi baarmlardr.
3. Trkler, beraber yaadklar ve ynettikleri toplumlarn, hem de
komu kenar toplumlarn kltr ve medeniyetleri ile srekli karlkl
etkileime ak olmulardr. Yenilie, gelimeye kar takndklar bu

14
Zeki Velidi Togann hayat, fikirleri, tarihilii ve eserleri hakknda ilk biyografik alma,
deerli rencilerinden Tuncer Baykara tarafndan gerekletirilmitir. nl tarihimizin
yaynlad eserlerin tamamna yakn ksm bu eserin bibliyografyasnda yer almaktadr
(Baykara 1989).
15
Bu adan bakldnda dnya tarihinde Roma imparatorluunun mu, yoksa ondan daha
uzun sreler boyu geni corafya zerinde egemenliini srdrme yetenei ve kapasitesi
gsteren Trk medeniyeti imparatorluunun mu incelenmesi icap eden bir fenomen olduu
sorusu zerinde durulmas gerekir. nk, gnmz Avrupa toplumlarnn bugn iinde
younlap ortaya ktklar ve medeniyetlerini gelitirdikleri corafyann belirginlemesinde
Avrasya ve nasya Trk imparatorluklarnn rol ve tesirleri grlmesi ve ortaya konmas icap
eden bir tarih medeniyet olgusudur, diye dnyorum.

Dursun Yldrm
309
tavr ile medeniyetlerini yeni terkiplere kavuturarak srekliliini ve
akkanln salamlardr.
4. Trklerin, btn hayat alanlarnda [corafyada, meknda, insan gc
kullanmnda, ticarette, ynetimde ve farkl medeniyetlerden istifde
etmede] esneklik faktrne ehemmiyet vermeleri, adalete riayet
etmeleri medeniyetlerinin gelimesine ve geni alanlar zerine
hkmran olmasna imkn vermitir. Trk medeniyeti, tarih iinde
kendisine geni alanlar zerinde yaylma ve hkmran olma
yeteneini, kendine ina ettii elastik devlet modeli ile yaratmtr.
Corafya ve Esneklik Kavram zerine
Ana hatlar yukarda belirlenen zgn tarih gr, bu yazda Trklerin tarihte
varlk gsterdikleri corafyann daha yakndan tanm (madde:1) ve ynetimde
esneklik kavram (madde:4) aada ele alnacak ve gelitirilecektir.
Dnya toplumlarnn tarihlerinin ve medeniyetlerinin geliim ve deiim
sreleri, M. S. XV. yzyla kadar, eski dnya diye tanmladmz kta
zerinde yer alan iki byk coraf alan iinde cereyan etmitir. Eski dnya
zerinde yer alan bu iki byk medeniyet alan Avrasya Bozkr ve Ak Deniz-
Umman [=Hint] Denizi Havzas diye adlandrlabilir. Bu iki byk medeniyet
alan, deien tarih akmlarna ve yaklamlarna gre muhtelif biimlerde
tanmlanm ve zelliklerine gre tasvir edilmitir. Tanmlar, isimlendirmeler ve
tasvirler arasnda gze arpan kimi anlay ve yaklam farkllklarn yanstan
nanslar bir yana brakacak olur isek, daha nce yaplm tanmlar arasnda
byk ayrlklar olmadn syleyebiliriz. Tabi, M. S. XV. yzyldan itibaren
dnya tarihi ve medeniyeti snrlar yeni dnyalar [=yeni coraf keifler, yeni
ktalar] ile genilemitir ve bu genileme sonraki yzyllarda, zellikle XVI.
yzyldan sonra, eski dnya zerindeki medeniyetlerin geliim ve deiim
srelerini de etkilemitir ve bugn de bu zelliini korumaktadr. Sz konusu
genileme, dnya medeniyetlerinin olduu kadar, Trk tarih ve medeniyetinin
de deiimler geirmesine yol amtr.
Yukarda yeniden tanmlanan eski dnyann iki byk medeniyet alan,
birbirine komu ve birbirinden tabi snrlar [=dalar, rmaklar, denizler] ile
ayrlm durumdadr. Tabi geitler ile birbirleriyle mnasebet tesis etme
imknna sahiptirler. Bunlardan ilkinin tabi snrlarn ifade etmek gerekir ise,
douda Sar rman Vey [Wei] rma ile birleip dirsek yapt yerin kuzeyinde
bulunan Ordos blgesinden batda, Tuna rmana ve Kara Ormanlara kadar
uzanan bir uzunlua eriir. Kuzeyde, doudan batya uzanan tundra snrna
dayanr. Gney snr ise, iki blgeyi tabi biimde ayran ve doudan batya
doru yer alan dalarla oluur. Bu dalar, iki medeniyet blgesini birbirinden

tabi olarak ayran ve yaratt boazlarla birletiren bir manzara iinde kendini
gsterir.
Akdeniz-Hint Denizi havzas adn verdiim ikinci alan, sz konusu
denizlerin kylarnda yer alan lkeler oluturur. nasya, ran ve Afganistan ile
Hindistana uzanr. Avrupa kylarna karlk gneyde Afrika kylar, Kzldeniz
ve Arap yarmadas denen blge ile Akdeniz evresi oluur. Akdeniz ve Hint
Denizi havzas zerinde tarih ncesi ve tarih zamanlar iinde birbirinden
tamamen farkl, kk topluluklara ait; ehir, eyalet veya imparatorluk
byklndeki meknlara bal pek ok medeniyetler kurulmu ve yok
olmutur. Msr, nasya, Mezopotamya, Roma, yon, Grek ve Makedon
medeniyetleri bunlar arasnda saylabilir. Fakat, ilgintir, gnmz Avrupa
toplumlar bu medeniyetlerin mirass olarak kendilerini grrler. Bugn bu
medeniyetlerin yer ald topraklara hkmeden toplumlarn onlar kendine
yabanc grmesi, sahiplenmemesi de ilgin bir psikoloji oluturmaktadr.
Trklerin tarihi ve medeniyeti asndan bakldnda, bu iki medeniyet
alannn, anayurt ve yeni yurt kurma asndan, kuzeyden gneye tabii bir hudut
ile, bir eksen eklinde blnd grlr. Ve her iki medeniyet havzasn blen
bu ekseni, dil/Ural, Kafkas ve Basra ekseni diye adlandrabiliriz. Avrasyann bu
eksenin batsnda yer alan ksmn yeni yurt Trkiyenin ilk kanad, nasyay
ikinci ve Afrika kylarn da sonraki nc kanad olarak alglamak
mmkndr. Gneyde tabi da silsileleri, douda Ordos ayrlar, kuzeyde
Tundralar olmak zere, Trklerin varolduu ve kesintisiz yaamakta olduu
byk ksm Ulu Trkistan diye bilinir.
16

Eski dnya toplumlarnn medeniyetleri, balangtan gnmze kadar,
byk lde yukarda belirttiim iki byk alan zerinde ve bu iki alann kenar
lkeleri diyebileceimiz mcavir blgelerinde cereyan etmitir. ki alan zerinde
tarih boyunca egemenlik kuran toplumlar, hem kendi medeniyetlerinin ve hem
de baka medeniyetlerin bulunduklar yerlerde gelimesine yol amlardr.
Coraf keifler sonucu bu iki alan medeniyetinin XV. yzyldan sonra yeni ktalar
zerine yaylp egemenliini tesis ettii dnlr ise, gnmz dnyas bugn
yine bu iki havzann yaratt medeniyet birikimi ile yol almaktadr, denebilir.
Tarih bize, bu iki byk medeniyet alanndan birinde srekli Trklerin var
olduu gereini, XI. yzyldan itibaren de ikinci byk alan zerine yerleip yurt
tuttuunu ve egemenlik alanlarnn snrlar yzyllar iinde deimi olsa bile,
hlen yaadn anlatr. Dahas, gnmz Avrupa toplumlarnn biimlenmeleri,
Avrasya zerinde srekli egemenlikler kuran Trk hanedanlklar ile ilintilidir.

16
ki yurt ve snrlar ile ilgili konuda daha geni bir tasvir iin baknz: Dursun YILDIRIM, Trk
Edebiyatnn Yzyllar, Kk Aratrmalar (Ankara Bahar, 2001). III (1): 75-122.

Dursun Yldrm
311
Avrupa toplumlarn oluturan kavimlerin birlemeleri, birbirleriyle
btnleip bir dil etrafnda toplanmalar, nfus kesafeti kazanmalar ve bylece
farkl toplumlar olarak tarih sahnesine kmalar ve nihayet bugnk
hviyetlerini bulmalar,Trklerin bu blgelerde varlk gstermeleri ve medeniyet
komuluu kurmalar mnasebeti erevesinde olumutur. Bu tabidir. Trk
tarih ve medeniyeti de, tarih sahnesine kt andan itibaren kendisine kenar ve
komu olan memleket ve medeniyetler ile etkileme iinde kendi hviyetini
kazanmtr. dinamikler kadar, karlkl etkileimler de bir toplumun tarih ve
medeniyeti zerinde yeni terkiplerin yaratlmasnda nemli rol oynar.
Dolaysyla, bizim amzdan, Avrupa zerinde Trkler ile Avrupa toplumlar
arasndaki tarih ilikilerin mahiyetini ve zelliklerini doru renip anlama
sorunu, Trk tarih ve medeniyetinin aklanmas asndan bakldnda,
tarihiliimizin temel problemlerinden biri olarak nmzde durmaktadr.
Bilim, dnyann oluumunu milyarlarca yllk zamana balar. Canllarn,
trlerin dnya zerinde hayat bulmaya balamasnn, 100 milyon yl nceye ve ilk
insan tr varln binlerce yl sonra ortaya kt ileri srlr. Fakat btn bu
kestirmeler muayyen kriterlerden hareketle yaplm ilm tahminlerden ibarettir.
Dou Afrika zerinde, Luey ad verilen ve be milyon yl nceye ait bir insans
varln bulunduunun aklanmas da, bu kestirmeler cmlesinden saylabilir.
Dorusu, insan trnn tarih sahnesine tam olarak ne zaman kt konusunda
ileri srlenler, henz bilim dnyasnda billrlamtr, denemez. Fakat,
gnmz insan trnn bir araya gelip topluluklar kurmas, rgtlenmesi,
dzene girmesi ve medeniyet yaratmas, arkeolojik verilere gre, tahminen M. .
9000 bin civarnda, bugnki Trkmenistan sahasnda, Hisarlk mevkiinde
balamtr. Buna Anau medeniyeti ad verilmektedir (Togan 1946: 8-9). Sz
konusu saha, iki byk medeniyet alanndan ilkine ait ama ikincisi ile de ilikili
bir blgeye iaret eder.
XI. yzyln nemli simalarndan Sryan Mikil, yazm olduu
Vekayinmesinde, Trklerin yurdundan sz ederken, gnein doduu yerden
batt yere kadar uzandn belirtir ve ikinci medeniyet alanndan dalarla
ayrldn ifade eder. Bylece, tarihte Trklerin yaad medeniyet alanlarndan
ilkinin tarifi, ilk kez Sryan Mikil tarafndan yaplm kabul edilebilir. Ve yine o,
szlerine devamla, Trklerin, bu iki alan birbirinden ayran kaplardan, zaman
zaman nasl ve niin kp ikinci alana girdiklerini anlatr. Trklerin, buralara,
kendilerinden yardm isteyen Babil, Asur, Pers ve Med krallarnn daveti ile
geldiklerini, kimi zaman buralarda kalp yardma geldikleri devletleri, veya
onlarn yerine kendilerine ait kurduklar devletleri ynettiklerini anlatr(Yldrm
1997: 61-149).
umer veya Sumer diye bildiimiz kavmin, Hisarlk medeniyetinden kopup

M. . 5000de yeni yerine geldii belirtilir. lgin olan, ayn blgeden Kut
kavminin, M. . 2500lerde, umerlere yardma geldiini ve bylece
medeniyetlerinin bir sre daha devam etmi olduunu biliyoruz (Landsbergerin
ve Kemal Balkann bu konuda verdii kaytlar iin baknz: Balkan 1990: 1-65).
Ortaasya eklemeli diller ailesi ile gsterdii dil ve etnorafik benzerlikler,
aralarnda akrabalk olasln dndrmektedir.
Sryan Mikil, Trklerin, topran memeleri adn verdii dalarla evrili bir
yerden, M. . 510 tarihinde ortaya ktklarn syler. Buras, ikinci medeniyet
havzasna gre, kaplarn ardnda bir yerdir. Tarihi, Trkler ile ilgili bilgileri, eski
kaytlardan, Akdeniz ve Ortadouda yazlm tarih ve din kitaplarndan
edindiini ileri srer.
17

Ynetimde Esneklik ve Esnek Merkez Yap
Ve bu bilgilere gre, Trkler, zerinde yaadklar alan e ayrp yaamaya karar
verirler. Aralarnda ektikleri kura sonunda, bir gurup merkezde kalr ve tekiler,
douya ve batya giderler. Eser sahibi, bunlarn gittikleri yerde kalp oralarda
yaadklarn belirtir. Bu alanlar, Zeki Velidi Togann tanmlad ilk Trk
imparatorluu olan Sakalarn snrlarna ve ynetim yapsna uymaktadr. Saka
imparatorluu iin Zeki Velidi Togan diyor ki: in snrndan Tunaya kadar uzanan
bir, fakat paralar arasnda balantlar gevek bir yap iinde bir teekkl (Togan 1946:
34). Geni corafya zerinde orta, sa ve sol konumlarda olmu yerel ynetim
yaplarnn [beyliklerin/hanlklarn] ve bunlarn egemenlik alanlar belirlenmi
devlet yaplarnn ve kurumlarnn aralarnda yeniden ve daha geni lekli bir
yaplanmay yaratp rgtlenerek esnek merkezi imparatorluk devleti ynetim
yap ve dzenini ortaya karmas ve bylece ok geni corafyalar zerinde
hkmran olmas Trk medeniyetine zgdr. M. . 10000-2500 aralnda yerel
yaplarn ve devlet ynetim dzenlerinin olutuu, M. . 2500-1200 aralnda
hareketli esnek merkez devlet ve imparatorluk yaplarnn ortaya kt
sylenebilir. ki kanat yap ile btnlenen bu esnek merkez devlet ynetim
modeli, Trk tarih ve medeniyetinde ilk kez Saka imparatorluu ile grlm
olur. Bu model yap kendisinden sonra gelecek Avrasya ve nasya Trklerinin
iktidarlarna Trk medeniyetini gelitirme ve geni corafyalar zerine yayma
yolunda uzun yzyllar rehberlik etmeyi srdrecektir. nasya zerinde, bu
modelin, zaman ve artlarn nda kendini yenileme ve gelitirme yetenei ve
kapasitesi gstermesiyle, yapsn yerleik hayat dzenin ihtiyalarna cevap
verecek yerleik esnek merkez devlet yaps biimine dntrd; eski model

17
Dursun Yldrmn yukarda 16 nolu gndermede belirtilen makalesinde yer alan ek
metinlere baknz.

Dursun Yldrm
313
iinde yer alan ve merkeze hizmet veren kanat yaplarn da, Beylerbeylik
durumuna geldii grlecektir.
M. . 476 ylnda Grek ehir devletlerinden Isparta, bozulan devlet dzenlerini
yeniden tesis etmek iin kendilerine Thraceye kadar hemhudud yaayan
Scyhitlerden yardm isterken, onlarn Sakalardan bakas olmadn elbette
biliyorlard (Demir 2001: 95-101). Bu gerek, Makedonyal skenderin
biyografisini yazan Quintus Curtiusun kaytlarnda da teyid edilir. Quintus
Curtiusun verdii bilgilere gre, M. . 328 ylnda, skendere bir Saka elisi gelip
u szleri sylemitir: Biz, Baktriaya komuyuz, Baktria ile aramzda Tanais rma
bulunur. zerinde yaadmz topraklar Tanais rmann tesinde, Thraceye kadar
uzanr. Kaynamz derki, (lkeniz) Makedonya ile Thrace snrdatr. mparatorluunuz
snrlarnda komularnz (kendinize) dost veya dman grmek istemeniz alacanz
karara baldr (Christian 2001: 128). Bu grmenin, Makedonya kral
skenderin lkesinden, M. . 345lerde kalkp ran ve Ortaasyaya doru kt
sefer srasnda, ran ve Baktriay igal ettikten sonra, Trk ellerine yry
yapmak istedii srada cereyan ettii bilinmektedir. Trk kaynaklarnda da, bu
sefer srasnda ortaya kan olaylarn akisleri yansmtr. Makedonyal
skenderin Trk ellerine doru yrye geme srasnda Sakalarn dou
kanadn tekil eden ularn oturmakta olduklar u veya u vadisinden kopup
daha douya, Ordosa doru ekildikleri, yine Trk kaynanda yer alan konuyla
ilgili kaytlardan anlalmaktadr.
18

18
Divan Lugat-it Trkte bu olay ile ilgili birka para kaydedilmitir. Bu bilgiler, eserin
sahibine M. akr Tonka Tekin olu N. srafil Toan Tekin tarafndan, babasndan hikye
edilmitir. Toan Tekinin veya babasnn kadim tarih hakknda malmat sahibi bir lim
olduu ve kadim kaynaklara hkim olduu akla geliyor. Belki de, Toan Tekin veya babas
akr Tekin tarafndan yazlm eser veya eserler varsa, henz bize ulamam, bir yerlerde
kalm veya kaybolmu denebilir. Ondan hikye edildiini sandm paralardan ilki,
Trkmen maddesi aklanrken verilir:
Bunlar Ouzlardr. Bunlara Trkmen denilmesinde bir hikye vardr, yledir:
Zlkarneyn Semerkand geip de Trk lkesine yneldii sralarda Trklerin ok
kuvvetli ve byk ordusu bulunan u adnda gen bir Hakanlar vard. Balasagun
yaknnda u kalesini bu am ve bu yaptrmt. Hergn Balasagundaki saraynn
nnde Beyler iin yz altm nbet davulu vurulurdu. Hakan uya Zlkarneynin
yaklat haber verilmi, emriniz nedir, sava m edelim, ne buyurursunuz?
demiler; halbuki Hakan, Xoand rmann kenarna karakol kurmak, Zlkarneynin
getiini haber vermek iin krk tarhan gzc gndermiti. Bu kol kimse grmeden
gittii iin askerin haberi yoktu. Hakan yrei pek duruyordu. Hakann gmten bir
havuzu vard. Sefere kldnda birlikte tanr ve iine su doldurulur; sonra kazlar,
rdekler yzdrlr idi. Kendisine ne buyurulur, harp edelim mi? denildii zaman
cevap olarak u kazlara, rdeklere baknz, nasl suya dalyorlar demi. Bunun zerine
orada bulunanlar hkmdarn sava iin hazrlanmad ve buradan ekilip gitmek
niyeti olmad zannna dmler. Zlkarneyn, Xoend suyundan geerek karakola


gelir. Zlkarneynin getiini bu gzc karakol Hakana haber verir. Hakan hemen
davullar aldrarak Douya doru yrr. Halk, gitmek iin hazrlk grmiyen
Hakanlarnn savuup gitmesi yznden mitsizlie der. Bir rknt, bir karklk
olur. Binek bulabilenler hayvann srtna atlyarak Hakann arkasndan koarlar.
Karklkla birbirlerinin hayvanlarn alrlar. Sabah olunca ordugh dz bir ova hali
alr. O sralarda Taraz, sbicab, Balasagun ve bunun gibi yerler yaplmam idi. Onlar
hepsi sonradan yaplmtr. Oralar halk gebe idi. Hakan ordusiyle savuup gittikten
sonra orada oluk ocuklaryla yirmi iki kii kalmt. Bunlar geceleyin hayvanlarn
bulamamlar ve savuamamlar idi. te bunlar o kimselerdir ki kitabn ba tarafnda
adlarn syledim. Hayvanlarnn belgelerini beyan ettim. Knk, Salgur ve bakalar
gibi. Bu yirmi iki kii yayan ekilip gitmek, yahut orada kalmak zere konuurlarken
iki kii kagelir; bunlar arlklarn srtlarna yklemiler, yanlarna oluk ocuklarn
almlard. Ordunun izine derek gidiyorlard, yorulmular, terlemilerdi. Bu yirmi iki
kii yeni gelen iki kii ile tanrlar ve konuurlar. Bu ikiler derler ki: Zlkarneyn
denilen adam bir yolcudur. Bir yerde durmaz, buradan da geer gider. Biz de kendi
yerimizde kalrz. Yirmi ikiler onlara Trke kal aderler, a kal demektir [Bu iki
szcn anlam, Ahmet B.Ercilasun tarafndan dzeltilip kaln, durun anlamna
geldii aklanmtr [bk. u Destan Hakknda Mill Folklor Dergisi, 1991, say:12, sh.6-
10) D.Y.nin aklamas]. Sonradan bunlara Xala denilmitir; asllar budur. Bunlar iki
kabiledir. Zlkarneyn gelip bunlar sal ve zerlerinde Trk belgeleri bulunduunu
grnce sormadan onlara Trkmanend demi, Trke benzer demektir. te bu ad
onlarda bugne kadar kalmtr.... Hakan u ine doru geip gitmitir. Zlkarneyn
arkasna dm idi. Uygurlara yakn, Hakan, Zlkarneyne bir blk asker gnderir.
Zlkarneyn de ona gnderir. Bu arpma Altun Kan denilen bir dada olmutur.
Bugn Altun Xan denir. Bunun zerine Zlkarneyn Hakanla bart ve Uygur
ehirlerini yapt; bir mddet oralarda oturdu. Zlkarneyn ekilip gittikten sonra Hakan
u, geldi, Balasaguna kadar ilerledi. Kendi adn vererek u adndaki ehri yaptrd.
Oraya bir tlsm koydurdu, Bugn leylekler o ehrin karsna kadar gelirler, fakat ehri
geemezler. Tlsm bugne kadar bozulmamtr [M. Kagar, Divan Lgat-it-Trk. (B.
Atalay neri]. Ankara, 1992; 3. bsm, C. III, sh. 412-416].
Makedonyal skender ile u Kaan ile bal bu parada sz edilen arpma da, kaynamzda
anlatlr:
Zlkarneyn inedek ilerleyince Trk Hakan sava iin Zlkarneyn zerine,
genlerden toplanm, bir blk asker gnderir. Hakann veziri Sen Zlkarneynin
zerine genleri gnderdin; onlarn ierisinde denenmi, yal sava eri adamlar dahi
bulunmas gerekti deyince Hakan yal ve tecrbeli anlamna olarak ge mi? demi.
Vezir evet cevabn vermi. Bunun zerine Hakan yal, snanm bir kimse
gndermi, Zlkarneynin ileri karakollar zerine bir gece baskn yapmlar,
dmanlar yenmiler. Trklerden biri Zlkarneynin askerlerinden birine bir kl

vurmu, herifi gbeinedek paralam. ldrlen adamn belinde, ierisinde altn
bulunan bir kemer varm; kemer de kesilmi, altnlar kana bulaarak dklm. Ertesi
sabah Trk askerleri kana bulam olan altnlar grerek birbirlerine bu ne?demiler,
altun kan cevab verilmi. Orada bulunan byk bir daa hemen bu ad vermiler.
Uygur lkesine yakn olan bu dan evresinde Trk gebeleri bulunur. Zlkarneyn
bu gece basknndan sonra Trk Hakaniyle barm [M. Kagar, a.g.e., C. I, sh. 90-91].
nc kayt, Uygur adnn be ehirli bir vilyet anlamna geldii aklamas ile baldr:
Be ehirli vilayetin ad. Zlkarneyn Trk Hakan ile bartktan sonra bu ehirleri
Dursun Yldrm
315
Trklerin, M.. XII-VIII. yzyllar arasnda, at binicilikte ve ordularn
tekilinde kullanmalar Avrasya bozkr zerinde mesafeleri ksaltarak daha
byk alanlarn ve topluluklarn bir araya gelmesine frsat ve imkn hazrlamtr.
Atn binicilikte ve mesafeleri ksaltmada yaratt yeni frsatlar ve imknlar,
topluluklarn yeniden dzene konmasn, ynetim yaplarnn yeniden
dzenlenmesini, benzer ama uzak alanlarda yaayanlarn yaknlamasn, daha
geni corafyalara ulam, ticaret ve haber alar kurulmasn, kenar lke ve
toplumlar ile etkileim iine girilebilmesini beraberinde getirmitir. Trk
medeniyetinin Avrasya bozkr zerinde yaayan toplumlar evresinde birletirip
btnletirme srecinin ilk etab, M.. VIII. yzylda tamamlanrken ilk
imparatorluk devlet modeli yaps da ortaya km olmaldr. Avrasya bozkr
zerinde sava teknolojisinin stnl ve organizasyon mkemmellii ile, ilk
byk Trk medeniyeti imparatorluu ve bu imparatorluk medeniyetinin
Avrasya Bozkr zerinde Kara Ormanlardan ine kadar uzanan geni corafya
zerindeki uzun srecek hkmranl tesis edilmi olur. Bu imparatorluu Grek
kaynaklar Scyth, Pers kaynaklar Saka diye kaydetmitir. Trk kayna ise, dou
kanadn u diye tespit etmitir. in kaynaklarnn, Sakalarn dou kanadn tekil
eden ular, muhtemelen Xiong-nu diye kaydetmi olabilecei sylenebilir.
ularn douya ekilmeleri ve yeniden evrelerinde etkinlik gstermeye
balamalar M.. 300lerde tamamlanm olmaldr. Xiong-nularn yeni
yerlerinde in ile mcadele etmelerinden in tarih yllklar da bu sralarda sz
etmee balar. Bu durum ularn daha douya ekilmeleri ile Xiong-nularn in
tarihinde grnmelerinin tesadf eseri olmad dncesini ortaya
karmaktadr. Tarih kaytlarda ad geen ilk Xiong-nu devlet yneticisi olarak
Tuman Kagan [veya Yabgu] gemektedir. Onlar u vadisinden daha douya ve
inin kuzeyine tayan u Kaandan Tuman Kaana gelinceye kadar geen

yaptrmtr. Bana, Muhammed akr Tekin olu Nizamettin srafil Toan Tekin
babasndan hikye ederek dedi ki : Zlkarneyn Uygur illerine geldiinde Trk Hakan
ona drt bin kii gndermi; tulgalarna taklan kanatlar ahin kanatlar imi. Bunlar
ne ok attklar gibi arkaya da ok atarlarm. Zlkarneyn bunlara aa kalm ve Bunlar
kendi kendilerine geinirler, bakasnn yiyeceine muhta olmazlar; nk bunlarn
elinden av kurtulmaz, istedikleri zaman avlayp yiyebilirler demek istemi ve bu
vilayete... ad verilmi.... Bu vilayette be ehir vardr. Vilayetin halk en kat kfirlerdir,
son derece atcdrlar. Zlkarneynin yaptrm olduu Slm, Kou, Canbalk, Be balk,
Yeni balk adndaki ehirlerdir [M. Kagar, a.g.e., C. I, sh. 111-113].
Yukarda verilen paralarn ihtiva ettii bilgiler ile Quintus Curtiusun verdii bilgiler arasnda
bir ba olduu anlalyor. Ayn ba, Douya doru ekilen u Kaan ile, in yllklarnda sz
edilen Xiong-nu arasnda grlmektedir. Xiong-nu adnn un-nu biiminde telaffuz
edildii dnlr ise, byle bir ban varl dnlebilir. Xiong-nularn in yllklarnda M.
. 300lerden sonra grnmesi ve son eyrek iinde bir byk g olarak sahneye kmas,
ularn douya ekilmesiyle ilikilidir.

olaylarn mahiyeti ve yneticilerinin adlar bilinmemektedir. Bu husus, kayda
geecek lde temaslarn ve adlarn in yllklarnda ekilmeden sonra ortaya
ktn gsterir. Xiong-nularn bana M. . 209da Tanr Qut Bodun Kagan
[Mao-tun, Me-te] gemitir.
19
Bodun Kaan, Avrasya zerinde yay eken btn
kavimleri birletirir ve Avrasya zerinde Sakalar anda kurulup bilhare
dalm olan hareketli esnek merkez devlet ve imparatorluk dzeni bylece
yeniden tesis edilmi olur. Avrasya zerinde zaman zaman ken bu hareketli
esnek merkez devlet ve imparatorluk dzeni, Trk Kaanl ve Cengiz Han
zamanlarnda yeniden ina edilecektir. Cengiz Hana yakn byklkte ve iki
medeniyet havzas zerinde, daha gelimi ve organizasyonunda gemiin
derslerinden iyi istifade etmi olan Osmanl Hanedan, yerleik esnek merkez
devlet ve imparatorluk yapsn kurarak Trk medeniyetine uzun mrl bir yeni
sre kazandrmtr.
Arkeolojik kazlar, Avrasya Bozkr zerinde, M. . 3500lere kan yerleim
alanlar, medeniyet blgeleri olduu gereini anlatr. Hem tarm ve hem de
hayvancln bir arada yaplmas, bu bakmdan daha geni alanlarn kullanmna
ihtiya duyulmas, nfusun artmas ve yeni alanlara ihtiya duyulmas, iklim
deiiklerinin yaratt sorunlar, yeni yaplanmalar ve yeni rgtlenme
biimlerini hayatn gndemine tar. Atn, bir hareket arac gibi hayatn iinde yer
almas, bir yandan mesafeleri ksaltrken, bir yandan da yaylma alanlarnn
genilemesine ve bymesine yol am ve bylece byk alanlar denetim altna
alan imparatorluklar domutur. Avrasya Bozkr zerinde, at ile birlikte yerleik
dzende yaayanlar arasnda, tarm ve hayvanclk asndan bir ayrma olduu,
veya hayvanclkla uraanlarn nfusunun zamanla artt ve bu yzden onlarn,
daha geni otlaklara ihtiya duyduu sylenebilir.
Yerleik meknlara nisbetle, hareketli yaam birimlerinin [ger evli ehir,
kasaba, ky yaplar] hem saylar, hem de nfuslarnn artmas, beraberinde
hayat tarzlarnn ve geim yollarnn eitlenmesini getirmitir. htiyalar,
meslekleri ve onlar da, yeni rnlerin ve eyalarn hayata karmasn salamtr.
Avrasya Bozkr zerinde yerleik, yar yerleik ve ger evli, hareketli yerleiklik
diyebileceimiz tarz yaama biimi bir arada yer alm olur. Bu srecin,
tahminen, M. . XII. yzyldan itibaren kendini gstermeye balad sylenebilir.

19
Mao-tun szc burada bir nvan gibi dnlmtr. Bu nvan, yay eken btn
bodlar birletiren kiiye verilmi bir nvan olmaldr. nvan tayan kii de, yay eken
kavimleri birletirmitir. Trk dilinde boylar btnn ifade eden nemli bir szck bodun
olarak grnr. Dolaysyla, nvann bodun olmas icap ettiine tarafmzdan karar
verilmitir. nl sinolog ve tarihi Pullayblank da bu szc modun biiminde okuyup
tespit etmitir (Pullayblank 1991: 84, 209). Szkonusu tespit de dncemizi desteklemektedir.
nk, dilimizde b- ~ m- deiimi sz banda eskiden beri grlen bir ses olaydr.

Dursun Yldrm
317
Ve bu tarihten itibaren, M. S. XIII. yzyla kadar, ger evli/hareketli yerleiklerin
Avrasya bozkr ve nasya zerinde egemen olduklar; bu tarihten sonra da,
artan yerleik nfusa nisbetle, dzenin egemenleri olmaktan ktklar
sylenebilir.
Trkler, M.. VIII-V. yzyllardan M.S. XVI. yzyla kadar, Tuna ve Thrace
hududlarndan Ordosa kadar uzanan geni dzlkler zerinde egemenliklerini
kesintisiz srdrmlerdir. Trk medeniyetine ve tarihine bu imkn veren
ynetim modeline Zeki Velidi Togan, elastik devlet
20
adn vermektedir. Bu
yazda sz konusu terim, corafyann yeniden tanm ve bu corafya iindeki
hayat tarz dikkate alnarak, hareketli esnek merkez devlet yaps biiminde
tanmlanp kavramlatrlmaya allmtr.
Tarih sre iinde, kimi zaman bu hareketli esnek merkez devlet yaps
kmeye uram olsa bile, her bir para, bu alan zerinde merkezi yeniden
kurmak iin aralarnda mcadeleye girmitir ama, Avrasya Bozkr, bu nedenle
baka medeniyetlerin egemenliine girmemitir.
Akdeniz-Hint Denizi havzasn ise, Trkler, daha nceleri tanm olmakla
beraber, zellikle bu havzann nasya ve Ak Deniz evresini oluturan
blmnde zaman zaman izler brakm olsalar bile, XI. yzyla kadar srekli
bulunmamlardr (Togan 1946: 8-36). M. S. XI. yzyldan itibaren bu havza
zerinde Trkler, ktay, iki okyanusu ve drt i denizi kapsayacak biimde,
zaman iinde snrlar deise bile, XX. yzyl balarna kadar kendi
medeniyetlerine zg bir dzeni kurup yaatmay baarmlardr. Bugn de,
Trk medeniyeti, cumhuriyet rejimi iinde, iki kta zerinde yeniden
yaplandrd yerleik merkez devlet dzeni ile topraklarnda, yeni bir
medeniyet hamlesi iinde yoluna devam etmektedir.
Avrasyann Ulu Trkistan blgesinde de, XX. yzyl balarna kadar benzer
durumlar yaanmtr. Ancak bu devletlerin tamam, bir sre sonra Sovyet Rusya
emperyalizminin smrgeletirme hareketinden kendilerini kurtaramamlardr
(Togan 1942-47: 239-485). Ancak, bugn Ulu Trkistan blgesinde yaayan
Trklerin nemli bir ksm yeniden kendi bamsz devletlerini ina etme srecine
girmilerdir.
21
Onlar da, kendileri iin yeni bir medeniyet hamlesi balatarak
gelecee yrrlerken Trkistan kavramn coraf ve tarih terim olarak
alglamaktadr.

20
Zeki Velidi Togan, Umum Trk Tarihine Giri. stanbul, 1946, sh. IV. Esneklik sorunu
zerine senbike Togan tarafndan nemli bir alma yaplmtr. Bu alma sz konusu
sorunla ilgili yeni aratrmalar yapacaklara ayn zamanda yol gsterici bir hviyete sahiptir
(Togan 1998).
21
Azerbaycan, Kazakistan, Krgzistan, zbekistan, Trkmenistan yeniden bamszlklarn
kazanan yeni Trk cumhuriyetleridir.

Sonu
Btn bu yeni oluumlara ve gelimelere nasl bir adan baklp
deerlendirilmesi icap ettii, nasl bir yaklamn seilmesi gerektii sorunlar, bu
sorunlarn tartlmas ve yolun aydnlatlmas tarihiliimiz nnde duran ar
durum gibi kendini gstermektedir. zm ise, ok uzamzda deildir.
Bakalarnn kendileri iin yaptn yapabiliriz. Yukarda bir denemesi yapld
gibi, Zeki Velidi Togann yaklam ve tarih tezi ile kendi medeniyetimizi ve
tarihimizi ele alp yeniden inceleyebiliriz. stelik bu tarih tezi, Trk tarih ve
medeniyetini doru anlayp renmek isteyenler iin ina edilmitir ve tarih
okuyucusu iin ana modeli yanstan eserleri yazlp ortaya konmutur.
Trklerin iki yurt zerinde kurduu, gelitirdii ve srekli kld medeniyetin
kendi akkanl iinde yaad sreleri ve bunlarn yer ald zaman
dilimlerini veya medeniyet alarn, Zeki Velidi Togann almalarndan da
istifade ederek ksaca yle ifade etmek mmkndr:
1. [Ulu] Trkistan corafyasnda Trk a: M.. 9000-M.. 1200.
2. Avrasyada Trk a: M.. 1200-M.S. 1100.
3. Avrasya ve Akdeniz-Hint Denizi Trk/Mool a: M.S. 1100.- 1600.
4. Trk yurtlarnda krizler a: M.S. 1600.- M.S. 1900.
5. Trk yurtlarnda dirilme a: M.S. 1900.- 2003.
Tabi, bu neriler tartmaya aktr. Bunlar, bu yaznn Trk tarihi ve
medeniyeti aratrmalar iin sreleri ve sreleri inceleme asndan teklif ettii
yeni nerilerdir. Zeki Velidi Togann nerilerinden mlhem olmakla beraber,
nanslarda ayrlk olduu dnlebilir. Tartlmas da tabidir. Ancak, burada
nemli olan, neye nereden, nasl ve niin bakldn, anlalr biimde ortaya
koymaktr. Zeki Velidi Togan Trk tarihiliinden dnya tarihilik mektebi
ncleri arasna tayan yn, kurduu mektebin, bak asnn zgnl,
politik ve ideolojik arnml, tm bilgi alanlarnn ortaya kard denetlenebilir
verileri yeterli ve gerekli doruluk dzeyinde kullanmas; tarihin inasnda ve
btn aklamalarnda tarih biliminin ltlerine balldr.
Tarihiliimizin nnde, medeniyetimizin deiim sreleri, rgtlenme ve
devlet modellerinin anlalrla kavuturulmas, yerel yerleik dzenlerin nasl
kurulup gelitirildii, esnek merkez devlet modelinin nasl bir mahiyet tad ve
ilevlerinin ne olduu, hayat tarzlarna [yerel yerleiklik, hareketli yerleiklik/yerel
yerleiklik, yar yerleiklik/yar hareketli yerleiklik, yerleiklik/yerel hareketli
yerleiklik, yerleiklik ve bunlarn arlkl durumlarna] gre yaplarnn nasl bir
gelime seyri takip ettii ve neyi neyin yerine ne zaman ikame etmek suretiyle
hangi ihtiyacn karlayarak geliimini ve hayatn srdrd, toplumlar veya

Dursun Yldrm
319
topluluklar [boylar, soylar vesair] nasl dzene koyup btnl ortaya
kardklar, farkl uluslar hangi yaklamlar ile hareket ederek Trk medeniyeti
ats altna toplayp yzyllar boyu bir arada yaamaya muvaffak olduklar gibi
bir yn nemli sorun durmaktadr.
Trklerin hangi hayat tarzlarndan hangilerine nasl, neden ve hangi ihtiyalar
sonucu getii ve bunlar gerekletirirken ne tr yeniden yaplanma ve
rgtlenme modelleri ortaya kard, gelitirdii veya terkip ettii hususlar
tarihiliimiz asndan anlalr dzeyde henz ortaya konmamtr. Trk
medeniyetinin anlalmas asndan tarih corafyann belirlenmesi ve bu
hususlarn aydnlatlmas temel sorundur. Temel olmadan bina ina edilemez.
Dnyay yeniden ina etmek isteyenlerin en byk gc, tarihin nmze
sunduu byk birikim ve deneyim ambarndan istifade etmeleridir. stifade
edilen model yaplar, bu yaplar alr durumda tutan kiriler ve kolonlar, alar
ve balar, bezemeler ve renk uyumlar, dillerin ve inanlarn uzlam gibi temel
insan ve toplum sorunlar asndan bakldnda nmzde gerek, elle tutulur
iki byk medeniyet alan modeli vardr: 1. Avrasya Trk/Mool medeniyeti
modeli; 2. Ak Deniz-Hint Denizi Trk medeniyeti modeli. Amerikan modeli de,
Sovyet modeli de, temelde bu iki modele yaslanr. Bu modellerin sahipleri ile
onlar yeniden sahiplenip uygulamaya kalkanlar arasnda ideoloji fark vardr.
Eski iki modelin sahipleri olan Trkler, medeniyet atlar iinde insanlar ve
toplumlar btnl oluturan bir birim gibi grp, kendi varlklar iinde
onlarn varlklarn srdrmeleri biiminde alglamlard. Yani, kendi varlklar
ile, birim iinde yaayanlarn varlklarn srdrmeleri arasnda sk bir iliki
grmlerdi.
Trkler, dnyay, insanln dzen iinde yaamas iin idare etmeleri icap
ettiine ve bunun da kendilerine bir Tanr ba olduuna inanyordu. Bu
inanlarna bal kalarak hareket ettikleri iin dnya tarihi yryn
srdrebilmitir.
Eski model yaplar zerinde yeni incelemeler, yeni akmlar ve yeni
yaklamlar kendini gstermeye balamtr. Tarihin deneyim ve birikim
ambarndan daha gl kiriler, daha gl kolonlar, alar, balar bulup karma
abalar elbette kreselleme modeli ile dorudan ilikili hususlardr. Bu adan,
Trk, Trk/Mool medeniyet modellerini anlamaya dnk aratrmalar yeniden
gndeme girmitir. Gnmz tarihiliinde bu modelleri, corafya zerine
yerletirip ete/kemie brndrerek ele alp inceleyen ve inceleme tarz ile
tarihilik anlay mektepleen ilk Trk tarihisi olan Zeki Velidi Togann
eserlerini aratrmak, incelemek, renmek, gnmz dnya tarihiliinin, dnya
medeniyetindeki gelimelere bal olarak ortaya koyduu yeni akmlar ve
bunlara bal yaynlanan eserleri anlamak ve tarihilikte bir yer bulmak asndan

zorunluluktur. Aksi halde ne kreselleme, ne de tarihin sonu ile medeniyetler
atmas sorunlarna anlalr bir cevap bulunabilir, diye dnyorum.
Bilginin her gn rmaklar gibi retilip aktld ve her gn deitii bir zaman
srecinde bizi, tarihin deimeyen dorular srklenmekten kurtaracaktr.
Tarihinin grevi, ait olduu toplumun nne bu salam dorular karp
koymak ve toplumunu srklenmekten kurtarmak olmaldr. Bu adan
bakldnda, Zeki Velidi Togan tarihilii ve tarihilik mektebi, tarihin salam
dorularn tespit ve tevsik edip dnya tarihindeki yerine yerletirmek, topluma
anlatmak, diye de tanmlanabilir.
Kaynaklar
BALKAN, Kemal, (1990. Eski nasyada Kut (Gut) halknn dili ile Eski Trke Arasndaki
Benzerlik, Erdem, (Ankara, Ocak), IV (16): 1-65.
BAYKARA, Tuncer, (1989). Zeki Velidi Togan, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
BORATAV, Korkut, (2002). niversite ve Mlkiye, Mlkiye, XXVI (237): 9-22.
BRAUDEL, F., (2001). Uygarlklarn Grameri (ev: M. KILIBAY), Ankara: mge Yaynlar.
CHRSTAN, D., (2001). A history of Russia, Central Asia and Mongolia, Massachusets.
COHEN, Paul A., (1984). Discovering History in China. American Historical Writing on the Recent
Chinese Past, New York: Columbia University Press.
DELORMAN, Altan, (2002). Tandm Atsz, stanbul: Orkun yaynlar.
DEMR, Muzaffer, (2001). skitli okularn Atinaya getirili tarihi zerine yeni bir yorum
(M. . 5. Yzyl), Edebiyat Fakltesi Dergisi, Ankara, Haziran, 18 (1): 95-101.
ERCLASUN, Ahmet Bican, (1991). u Destan Hakknda, Mill Folklor, 12: 6-10.
FUKUYAMA, F., (1992). The End of History and the Last Man, New York.
GOLDEN, P. B., (1982). Imperial ideology and the sources of political unity amongst the pre-
inggisid nomads of Western Eurasia, Archivum Eurasia, II: 37.
---, (2002). Trk Halklar Tarihine Giri, (ev.: Osman KARATAY), Ankara.
GROUSSET, Rene, (1980). Bozkr mparatorluu, (ev.: M. Reat ZBIRAK), stanbul.
HUNTNGTON, Samuel P., (2002). Medeniyetler atmas ve Dnya Dzeninin Yeniden
Kurulmas [ev.: M. TURAN, C. SOYDEMR], stanbul [---, (1994).The Clash of
Civilizations?, Foreign Affairs, USA, 72: 22-49].
KAGAR, M., (1992). Divan Lgat-it-Trk. (B. ATALAY neri], 3. bsm., Ankara.
KHODARKOVSKY, Michael, (1988). Uneasy Alliance: Peter the Great and Ayuki Khan,
Central Asian Survey, 7 (4): 1-45.
PULLAYBLANK, Edwin G., (1991). Lexicon of re-constructed pronounciation in early middle Chinese,
late middle Chinese and early Mandarin. Vancouver: UBC Press.

SOYSAL, Gn, (2002). Zeki Velidi Togan, Milliyetilik. (Yaymlayan. Tanl BORA), stanbul:
letiim Yaynclk.
SULTANOV, T. I., (2001). Podniate na beloi Kome. Potomki ingiz-xana (Lifted up on the White
Khoshma. Ghengis Khans Descendants). Almat: Dayk Press.
TOGAN, senbike, (1998). Flexibility and Limitation in Steppe Formations, Leiden: E. J. Brill.
TOGAN, Zeki Velidi, (1942-47). Bugnk Trkili (Trkistan) ve Yakn Tarihi. stanbul: (TTYT).

Dursun Yldrm
321
---, (1946). Umum Trk Tarihine Giri, stanbul: (UTG).
---, (1950). Tarihte Usul, stanbul.
TREPAVLOV, Vadim V., (2001). The Formation and Early History of the Manghit Yurt,
Papers on Inner Asia, Bloomington/Indiana.
Trk Tarihinin Anahatlar. (1930). stanbul: Devlet Matbaas [Tpk basm: stanbul, Kaynak
Yaynlar, 1996, (1999)].
YILDIRIM, Dursun, (2000). [Ergene Kon] = [Erkin Kn] m?, Trk Dili Aratrmalar
Yll/Belleten 1997, Ankara: 61-149.
---, (2001). Trk Edebiyatnn Yzyllar, Kk Aratrmalar (Ankara, Bahar), III (1): 75-122.

20. Yz yl Rusyasnda Etnogenez Teorileri ve Bu
Temelde Trk Etnogenezi
Leyla Tagzade
nsanlk tarihi devletlerin, kltrlerin, uluslarn, geleneklerin, dinlerin,
dncelerin deime ve birbirini izleme srecidir. Bu sre, kanunlara uygun
olarak m deiiyor, yoksa bu aklamas imknsz olan bir kaos mu? Bu soru ve
buna bal problemler etnos tarih ve teorisi alan iin de esas meselelerden biridir.
Etnos teorisi, demokratik devletlerde bile devlet politikasna ballk
gstermektedir. XX. yy. Rusyasnda ise bu konu uzun sre devletin tekelinde
kalmtr.
Asrn balangcnda Rusyada ok farkl tarih felsefesi anlaylar vard. Bunlar
Berdayevin din ve mistik milliyet teorisinden, Boleviklerin Milletlerin kendi
kaderlerini tayin etme hakk kavramna kadar geni bir spektrum
oluturmaktadr. Sovyet literatrnde uzun sre etnos terimi kullanlmad.
nsan topluluklarn belirltmek iin kabile, ulus, millet l kavram anlay
kullanlmaktayd ve bu kategorilerin her biri bir ncekine gre daha ileri bir
aamay ifade ediyordu. Bu anlay Stalinin millet tanm temelinde gelitirildi.
Asrn banda Bolevik partisinin programn hazrlayan Lenin, K.Kautskinin
millet tanmna dayanarak, partinin milliyetler politikasn belirledi. Bu tanma
gre, millet ortak dil ve topraa sahip bir birliktir. Bu fikir, daha sonra partinin
mill meseleler alanndaki esas uzman saylan Stalin tarafndan gelitirildi.
Leninin onayndan sonra Stalinin millet tanm Bolevik teorisinin temel
talarndan biri oldu.
Stalinin millet tanm be madde iermektedir.Marksizm ve Milli Mesele
(1913) adl eserinde yer alan tanma gre Millet, kltr ortaklyla ortaya kan,
dil, toprak, ekonomik hayat ve psikolojik yap esasnda teekkl etmi tarihsel bir
sre iinde olumu insan birliidir... (Stalin 1913/1: 296). Ancak bu belirtilerin
hepsi mevcutsa bir milletin varlndan sz edilebilir. Bu maddelerden birinin
eksiklii, bir birliin millet olmadn gsterir. Stalinin tanmna gre rk ve soy
birlii mutlak deildir. Arxipelag Gulagn nc blmnde Aleksandr
Soljenitsin Stalinin millet tanmna uyarak etnografik deneme tarznda Sovyet
toplama kamplarnn nfusu hakknda bilgi vermektedir. Burada Soljenitsin
ironik tarzda toplama kamplarndaki tutuklularn da Stalinin millet ()
olarak adlandrd birlie denk geldiini gstermektedir. Onlarn kendi
kltrleri, gelenekleri ve ekonomik faaliyetleri, kendi zel dilleri vardr. Toplama
TAS 2002
Leyla Tagzade
20. Yz yl Rusyasnda Etnogenez Teorileri ve Bu Temelde Trk
Etnogenezi
323

kampndaki tutuklular Stalinin be maddelik millet tanmna tamamen uygun
dmektedir.
Stalinin lmnden sonra millet kavram uzun sre bilimsel tartmalara
konu oldu. Fakat bu konu Marksist-Leninist mill mesele uzmanlarn alanyd.
lk olarak etnos terimi Yu.V.Bromley (1921-1990) tarafndan bilimsel bir kavram
olarak kullanlmaya baland. 1970-80de bu terimin kullanlmaya balanmas bile
o yllarda nemli bir bilimsel gelime olarak alglanmaktayd. Zira etnos bir
realitedir, millet ise politik bir ynlendirme arac, yapay bir parolayd. Bundan
dolay millet teriminin ierii hakkndaki uzun yllar sren tartmalarn
verimsizlii tesadf deildir. Gnmzde etnos ve millet kavramlar paralel
olarak kullanlmakta ve millet kavram daha ok devlet statsne sahip etnoslar
iin kullanlmaktadr. Bu alanda esas uzmanlardan biri olarak kabul edilen A.D.
Smith etnos ve millet dnda potansiyel millet (would be natons)
kavramn da kullanmakta. Millet teriminin belli bir politik ierii olduu iin
etnik problem aratrmaclar etnos teriminin kullanlmasnn daha uygun
olcan dnerek, gnmz Rusyasnda bu terimi daha fazla kullanmaktalar.
Politik alanda ise durum daha da basitletirildi. Herkes eit haklara sahip
vatandalar yaplabilir diye bir k yolu belirlenmeye baland. Zira Amerikallar
da ok rkl ulus yaratabilme olasln savunmaktalar. 1970li 80li yllarda
Sovyetler Birliinde tek Sovyet ulusu anlay politik sistem tarafndan
gelitirilmeye ve yerletirilmeye baland. Fakat real toplumda insanlar arasndaki
ilikiler, nfus ounluunun kendilerinin belirli etno-milli birliklere ait olduklar
anlay zerine kurulmaktayd.
1960dan sonra gndeme oturan millet, mill menfaat, mill dnce
kavramlar asrn ilk yirmi senesinde ok mzakere edilmekteydi. rnein, 1917
devrim hadiseleri srasnda P. Sorokin o zaman mevcut olan ve geerli saylan
millet ve milllik kavramlarn eletiri konusu yapmt. O, rk ve etniin
biyolojik olgu anlayn eletirel deerlendirmesini yaparken, Temiz rk teorisi
bir mittir, zel Alman veya ngiliz kan mevcut olmad gibi, temiz rk da yoktur.
Gnmzde temiz kan sadece cins at ve domuz yetitiren iftliklerde korunup
saklanmaktadr diye yazmaktadr (Sorokin 1992). Bu szlerinin ispat olarak P.
Sorokin Franszlarn kannn 24 etnik grubun kannn karmasyla olutuunu
yazmakta ve bu etnik gruplarn isimlerini sralamaktadr. Bugn bu etniklerin
ounun sadece tarihte isimleri kalmtr. Dil, lehe, az arasnda snr
olmadndan ve ayn zamanda ortak dilde konuan ngiliz ve Amerikan gibi
farkl uluslarn varoluundan dolay, Sorokin dil olgusunun millet tanmnda
kullanlmasna da kardr. Tanmlarda mill menfaat ve ortak ama
kavramlarnn kullanlmasn da eletiren Sorokin u neticeye varr:

Milletin ne olduunu hibir teori izah edememekte... Bir sosyal element olarak ne
millet var ne zel mill balar. Bu kelimelerle belirlenen eyler, aka, blnmezlik
ve yzeysel alglamaya baldr (Sorokin1992).
Sorokinin yaklam kadar orijinal olmasa da gnmzde bu problemlere
yaklamlar bir asr ncesinden pek farkl saylamaz. Oysa XX. asrda birok bilim
adamlar tarafndan yeni teoriler yaratlmtr. Fakat bu teoriler sadece ok dar
uzman evresi tarafndan bilinmektedir. Ayn zamanda, mevcut etnogenez
teorileri bilim adamlar tarafndan dahi benimsenmi saylmaz. Rusyada bu
alanda yaplan almalarda tarihi-materyalist yaklam hakimdi. Etnik teorilerine
ilikin ilk eserleri Yu. V. Bromley ve S.A. Tokarev yazmlard. Yu. V. Bromley
iin etnos sosyal bir birliktir. Rus Sovyet etnik teorilerinde bu bir dominant
fikirdir. Bu gre gre etnik birlikler, yani akas uluslar, herhangi bir tek
alanda fark gstermezler. Bu farklar dil, toprak, ortak kken, ekonomik balar,
politik birlikler, kltr zellikleri,din ve dier alanlarda kendilerini
gstermekteler. Btn bu zelliklerin birlemesi sayesinde etnik bilin
olumaktadr. Ve bu bilin sayesinde biz, bugn tek bir bireyi herhangi bir birlie
dahil edebilmekteyiz.
Gumilevin etnogenez teorisi 70li 80li yllarda yaratlan teorilerden daha
karktr. Bu adan Gumilevin etnogenez teorisi zel bir yere sahiptir, zira bu
teori diyalektik materyalizm metodolojisine dayanmakta olsa da daha ziyade
Sovyetler ncesi Rus toplumbilim ve tarih felsefesi kuramlarnn devam olarak
grnmektedir. Gumilev XIX-XX. yy. Rus ve yabanc, dnyaca nl tarih
filozoflar, sosyologlar, biyologlar, astrofizikileri ve dier alanlardaki en baarl
bulularndan yararlanmaktadr.
rnein, daha II.Dnya Savandan nce Avusturyal biyolog-kuramc
Ludvig von Bertalanfi (1901-1972) sistem kavramn biyoloji alanna uygulad. O
her biyoloji trn bir sistem olarak incelemektedir. Buna paralel olarak
L.N.Gumilev etnosu doal veya biyolojik bir sistem olarak ele almaktadr.
Gumileva gre etnos kendi kendine gelien, dinamik bir sistemdir ve bu sistemin
oluumunda i balar belirleyici role sahiptir. Sistem olarak etnos elementlere
sahiptir ve kendisi de bu elementlerin birbirlerine balanmasyla meydana gelen
bir olgudur. Bu elementlerin en nemlileri Gumileva gre insan, mekn
(corafya), komular ve kltrel geleneklerdir. Bu elementlerin arasndaki balar
koparsa etnos yok olur ve onu oluturan insanlar baka etnoslara karr. Bu
anlamda etnosun i balar onun yapsn oluturur. Bu yap esizdir ve bir
ulusun davran stereotipini belirler. Balang devrinde davran stereotipi
coraf ve biyolojik faktrler belirler. Etnogenezin sonraki aamalarnda insanlarn
davranlarn psikolojik yap, veya baka bir ifadeyle kltr belirler.(Gumilev
1997:114) Gumileve gre davran stereotipi bir etnosu dierinden ayrt etmek

Leyla Tagzade
Etnogenezi
325

iin kullanlabilir. Bir etnosun davran stereotipinin baka etnoslar tarafndan
farkl alglanabileceini ispatlamak iin Trkolog Gumilev Uygurlardan bir
rnek kullanyor:
Baz halklarda evli bir kadnn yabanc erkeklerle ilikiye girmesi cezalandrlrken,
dierlerinde tevik edilir. rnein, Hami vahasnda yaayan Uygurlar (bundan
nce de yazdm gibi) elerini geen tccarlara pazarlamaya o kadar almlard
ki, Cengiz Hann varislerinin himayesi altnda zengin olduktan sonra bile,
komular tarafndan ayplanan bu adetten vazgemek istemiyorlard (Gumilev
1997:118).
Gumileve gre bu davran stereotipi bu halkn yaad corafyaya, daha
ak ifadeyle pek Yolu zerinde bulunmasna baldr. Bu dnce Sorokin!in
dnceleri kadar orijinaldir.
Diyalektik materyalizm temelinde yapsalclk yapan Gumilev, modern kltr
felsefesi kurucularndan biri saylan Spenglerin kuramnn ana fikrini kullanyor.
Bu ana fikir: Tm canllarn ortak kanunlara tabi olma fikridir. Ayn zamanda,
Rus bilim adamlar K.E. Tsiolkovskiy (1857-1935), V. . Vernadskiy (1863-1945) ve
A. L. ijevskiy (1897-1964) insanln biyosferdeki yeri ve roln kapsayan bir
kuram gelitirdiler. Bu kurama dayanarak Gumilev yeni etnoslarn oluumunu
birok enerjik insann (passionariy) ortaya kmasyla aklar. Gumileve gre bu
insanlar uzaydan passionar impuls alarak etnoslarn bir yere toplar ve onun
corafyasn geniletirler.
Tabi ki, insanlarn d dnyadan enerji alma, biriktirme ve onu iade etme
kapasitesi farkldr. Bazlar ok enerjiktirler, dierleri deil. Ayn zamanda
yaam sresince insann enerji kapasitesi genetik ve toplumsal olgulara bal
olarak deiebilmektedir. Bu anlamda L.N. Gumilev, passionarnostunun bir
biyolojik zellikten daha geni ve daha karmak olduunu vurgulamasnda
hakldr. Fakat Gumilev toplumsal sreci incelemez, tarih sre erevesi iinde
sosyal ve biyolojik, insan ve coraf faktrler arasndaki iliki ve oranty
aydnlatmamakta ve ok bulank vermektedir.
Gumilev teorisinin en nemli terimi passionarnosttr. Passionarnost -
evreyi deitirme itisi ve arzusudur (Gumilev 1997:144). Passionariyler
davranlarnn sonularn hesaplayamazlar. Passionarnost baka bir deyile iten
gelen ve yenilemez hareket isteidir. Bilin altyla ilikili olduu iin idare
edilemez ve bundan dolay bu hareket sonucu gzelim doa ve olaan st
kltrler yok edilse de kimse bundan dolay sulanmaz gibi sonu karla bilinir.
Passionarnost konusunu astrofizikilere dansa da Gumilevin passionar
impuls (iti) kozmik faktr hakknda ok karmak bir tasavvuru vardr.

Gumileva gre etnoslar passionar iti veya mutasyon sonucu ortaya kar.
Bylece etnogenez energetik sretir ve passionarnost bu enerjinin etkisi sonucu
ortaya kan bir harekettir. Gumilevun ifadesine gre passiyonarnost -faktr
iks, aranan eydir, nk bu faktr hem etnoslar yaratmakta, hem de onlar
yaatmaktadr. Passionar iti srasnda etnos evreyle dengeyi salayabilecek
enerjiden daha fazla enerji alr. Fakat bir etnosun bu enerjiyi aldktan bir sre
sonra sadece evreyle dengeyi salayabilecek kadar enerjisi kalr. Bu tr etnoslar
kahramanlklar yapacak durumda deildirler ve dardan gelen saldrya maruz
kalmazlarsa ok uzun sre yaayabilmekteler (Gumilev 1997: 187).
Bylece, etnogenez (Gumeleve gre) etnosun dnyaya gelme, gelime,
gerileme ve tamamen yok olma evrelerini ieren bir sretir.
Gumileve gre etnos nedir? Onun etnos tanm ok deikendir. O, bu terimi
bazen millet ve ulus anlamnda kullanmakta, bazen Stalinin natsiya tanmndan
daha geni olarak ve Stalinin kulland be maddeye doal ve sosyal evreyi de
ekleyerek, bazen ise tek davran tipini ierecek kadar daraltarak kullanmaktadr.
Bu karklk nedeniyle bu teoride tek bir real, elle tutulur etnos belirtisi yok gibi;
zira dil, kken, adetler, maddi kltr, ideoloji Gumileva gre sadece belli
zamanlarda belirleyici olabilmektedir. Bu durumda tek deimez etnos belirti
duyum olmaktadr. Duyum nedir? Kendini dier etnoslardan ayrma yetisi: Biz
ve Dierleri. Fakat bu duygu fiziksel ve biyolojik realiteyi yanstmayabilir. Bunu
Gumilev Trk rneiyle ispatlamaya almaktadr (Gumilev 1997:90).
phesiz ki, her etnosun ecdad vardr. ou zaman bu atalar birden fazla
olmaktadr. rnein, Rus etnosunun ecdatlar saylabilecek bir ok kabile vardr.
Bunlardan en nemlileri: Rusiler, Litvanyallar, Kzl Ordallar ve birok yerli Fin-
Ugor kabileleridir. Gumilev etnogenez teorisinde corafyann roln ve nemini
vurgular. Fakat corafya bu olayda esas faktr olamaz, zira bu byle olsayd, ayn
corafyada sadece bir etnos yaard.
Gumilev sk sk diyalektik materyalizmi kullanarak, diyalektik materyalizmin
esas prensibine dayanarak teorisini ispatlamaya alyor. Bu prensipler:
kartlklar arasndaki birlik ve sava; niceliin nitelie dnmesi, inkrn
inkrdr. rnein, Gumilev F. Engelsin diyalektik metoduna dayanarak bir gn
dnyaya gelenin, bir gn yok olmas gerektiini yazmaktadr. Zira Engelse gre
Hayatn inkr hayatn kendiside mevcuttur. nsanlar nasl her yata lebilirse,
etnoslarn da belli bir lme zaman yoktur, bu her zaman olabilir. Bu olayda
kltr ve teknoloji rol oynamaz (Gumilev 1997:102). Bilim adamlar genelde
etnogenezi bir oluum ve inkiaf prensibi olarak kabul etmekteler, fakat bir
etnosun leceini kabul edebilenlerin says ok daha azdr. Materyalist felsefeye
gre bir eyin bir zaman olutuunu kabul ediyorsak onun bir zaman da leceini
kabul etmeliyiz, bu tezi kabul etsek, deneylerle kantlanm ktlenin korunmas

Leyla Tagzade
Etnogenezi
327

prensibine uymamaktayz. Hi bir ey yok olamaz, nk onlar yoktan olumad.
Tarihte de hibir ey yok olmaz. rnein, polovetsler yok olmadlar. u an
onlarn byk bir ksm yzeysel bir Slavlama sonucu Ukraynal olarak
yaamaktalar. Bu durum Rus Ukrayna ilikilerinin neden iki karde ulus arasnda
olabilecek ilikilerden farkl olduunu aklamaya yardmc olabilir.
Her bilim adamnn kendi teorisini kurmaya hakk vardr. Gumilevin
etnogenez teorisinin temellerinin orijinal olmadn kabul etsek de, birok bilim
sahasnda en deerli dnceleri bir araya getirerek kendi teori gelitirmeye
almtr. Onun konuya yaklamnn iyi taraflar ve ayn zamanda byk
noksanlar vardr. Bunlar hem teori, hem de rnekleme dzeyinde hissedilir.
Teoriyi ispatlamak maksadyla getirilen rnekler bazen zt dnce
yaratabilmektedir. Gumilevin teorisinin pozitif taraf, ondan nce yaratlan en iyi
dnceleri bir araya getirmesidir. Teorinin en nemli metodolojik eksikliyi ise
etnosun toplumsal ve biyolojik faktrleri arasndaki ilikiyi akla
kavuturulmasnn yerine daha da kark hale getirilmesidir. Bu karklk ve
teorinin esas dncelerini ispatlamak iin kullanlan rnekler sayesinde teorinin
tamamen yanl olabilecei dncesini yaratabiliyor.
Trkolog Gumilev dilin bir etnosu belirleyen faktrlerden olmadn
ispatlamaya alrken, Osmanl tarihinden bir rnek getiriyor.:
... Elerini ise bu adamlar kle pazarndan alyorlard. Orada Leh, Ukraynal,
Alman, talyan, Grc, Yunan, Berberi, Zenci ve baka kadnlar satlyordu. Bu
kadnlar XVII-XVIII yzyllarda Trk askerlerinin anne ve bykannesi oluyorlar.
Trkler bir etnostur, fakat gen asker emirleri Trke alyor, annesiyle Lehe, byk
annesiyle talyanca, pazarda al veri yaparken Rumca konuuyor, iirleri Farsa,
dualarn Arapa okuyordu. Fakat o bir Osmanlyd, zira o cesur ve dindar slm
askeriydi.
Osmanl etnik birlii XIX. asrda sayca ok olan Avrupal hain ve Pariste eitim
gren Jn Trkler tarafndan bozuldu. XX. yzylda Osmanl mparatorluu ykld,
etnos ise dald; insanlar dier etnoslara katldlar. Yeni Trkiyeyi Seluklu
soyundan gelen Anadolu halk kurdu, Osmanl kalntlar ise kendi yaamlarn
stanbulun dar sokaklarnda tamamlad. Demek, 600 yl Osmanl etnosunun
birliini koruyan dil deil, din ortaklyd. (Gumilev 1997:73).
Bu rnek Gumilev etnogenezin ne kadar karmak olduunu ve ayn zamanda
yetersiz bilgiyi en parlak fikirlerin bile kapatamayacan ispatlamaktadr. Etnos
sosyokltrel bir kavramdr ve bundan dolay, onun en nemli faktrlerinden biri
dildir, zira dil psikolojik bir olgudur ve etnosun psikolojisini yanstmaktadr.
Buradaki yanllar bu kadar olsa yine iyi nk bilim adamnn bilimsel bir
yanl olabilir. Bu rnek Gumilevin etnos ve imparatorluk kavramlarn

kartrmakta mdr? Yoksa onun etnos kavram medeniyet ve imparatorluk gibi
farkl kavramlar da iine alacak genilikte bir kavram mdr? sorularn yaratr.
Oysa etnos ve imparatorluk arasnda fark var, zira imparatorluk kendine
hizmet etme yoluyla insanlar bir araya getirmektedir. Etnos ise insanlar manev,
fikr, ruh ve kltrel i balarla birletirir.
Etnogenez ve Yeryz Biosferi Gumilevin en iyi eseridir, slp ve dil
asndan ok iyidir. rnein, kullandmz alntda bu adamlar diye sz
ediyor. Bu kelime burada ok ustaca kullanld iin okura ok geni yorum
imkn veriyor. Eserin Trkeye tercmesinde bu adamlar yerinde
devirmeler (Gumilev 2001:59) kelimesi kulland hlde, Rus basnnda
Gumilevin eserini yzeysel eletirisini yapanlar tarafndan Osmanlda kadn
yok muydu? Kz ocuklarn onlar ne yapyorlard? (Ronkin) gibi sorulara yol
aabilmektedir. Gumilevin eserleri genelde iki ynyle youn eletiri grd.
Bunlardan birincisi onun etnogenez teorisindeki bioenerji kavraynn
eletirisidir (Bromley 1983; Kozlov 1999 ), ikincisi ise Gumilevin Rus-Mool
ilikilerine yaklamn eletirisidir (ivilixin 1982). Trkolog ve sinologlar
Gumilevi eletirmiyorlar, daha ziyade onu grmemezlikten geliyorlar. Bu
yaklam doaldr. Bir tarihinin Osmanlnn ykln sadece birka Jn Trk ve
Avrupal hainin faaliyetine balamas neyin belirtisidir? Akla ilk gelen cevap bilgi
eksiklii olabilir.
Gumilev, Sovyetler Birliiyle birlikte lyordu. 1990da bir beyin kanamas
geirdi ve kolunu kullanamamaya balad. Gumilevin beyin kanamas mistik bir
sembol olarak kabul edebilir. O lkesiyle birlikte lyordu.
Gumilev politikac deildi. Ve bunu da kendisi sk sk tekrarlyordu. Ben
politikac deilim. Ne yaplmas gerektiini bilmiyorum. O 1988-1990 yllarnda
bu gibi ve buna benzer birok cmle kullanmaktadr. Ayn zamanda, o srekli
neyin yaplmamas gerekmediini vurgulamaktadr. O, kendine XVIII. asrdan
daha yakn tarihle ilgilenmemeye sz vermiti ve bunu tutmaya alyordu.
Kitaplarnda bunu yapabildi, fakat konumalarnda ve makalelerinde kendini
son avrasyal olarak alglayan Gumilev, Sovyetler Birliini koruyup yaatmak
iin elinden gelen her eyi yapmaya alt. Rusyann byk devlet olarak
kalabilmesi ve gelecekte de ykselebilmesi iin Avrasya devleti statsn
koruyabilmesinin esas art olduuna inanan Gumilev: Bizim Batyla ilikimiz
hep tek tarafl oldu, biz Baty seviyoruz, onlar bizi sevmiyor. (Gumilev 1991).
Gumileve gre Rusya tarihi balarla Asyaya baldr. lk Rusya Tarihini yazar
Nikolay Mixaylovi Karamzin : I. Petro bizi Avrupallara benzetti ve bununla
bizim tarihi balarmz kopard diye yazar. Ayn yaklam Gumilevde de
gryoruz. Ot Rusi do Rossiyi kitabnda o yle yazyor: Altn Orda tarihi
dnya tarihinin bir parasyd, paralanm ve birbirleriyle boumakta olan Rus

Leyla Tagzade
Etnogenezi
329

prensliklerinin tarihi Altn Orda sayesinde dnya tarihi srecine srklendi ve
onlar (Rus preslikleri) Altn Ordann mirass olabildiler; ayn toprakta byk bir
devlet yaratabildiler. (Gumilev 1992: 26 ). I. Petro ise bu tarihi kkleri
koparmakla birlikte, Rus ruhunu yanstmayan bir bakent ina ettirir. Osvald
Spenglere gre (1880-1936) ev, insan ruhunun kendini ifade biimidir. Ona gre
evler insann i dnyasnn yansmasdr. Bundan dolay Spengler,
Dostoyevskiynin bir gn gnein kmasyla birlikte Petersburgun bir hayalet
gibi yok olabilecei fikrine katlyor, zira bu ehir Rus ruhunu yanstmamakta. I.
Petronun Rus benlii iin uursuz ahsiyet olduu fikrine katlanlarn arasnda
Gumilevi de bulabiliriz, fakat Gumilevin materyalist metodunda mill ruh, etnik
benlik gibi kavramlar yoktur. Oysa etnosu oluturan bilintir ve etnos bilinci
konservatiftir. O, atalar ve gelecek nesilleri u an yaayanlar kadar canl kabul
eder. Bu zellik nesiller arasnda ilikiyi ve etnosu yok olmaktan korur. Etnos
kendini dier insan gruplarndan farkl gren bir gruptur. Bu grup dierlerine
gre farkl bir dnya alglayna sahiptir. Fakl dnya alglay dil, kltr,
geleneklerde yaar. Bu farkllklar genetik, biyolojik ortaklyla birlikte ortak
corafya ve sosyoekonomik yaam sonucu tarihi sre iinde oluur. Bir etnosun
kendini baka etnoslara kar tanmlamas, bilerek yaplan veya hesaplanm bir
ey deildir, bireyler gayri idari bir biimde bilinaltnda oluan sempati ve
antipatik duyum sonucu Biz ve Biz olmayanlara blnrler.
Kken, dil, din, toprak, devlet etnosun varl iin farkl derecede nem
tamaktadr, fakat etnosun varln tam anlamyla belirlemezler. Bunlarn
dnda bir eyler daha vardr. Etnos herhalde ayn zamanda ruhsal bir olgudur.
Bilimsel bir almada bu irrasiyonaliteyi izah etmek imknsz olabilir, zira bu
mantk d sezginsel bir olgudur. Bundan dolay etnik ruh daha ok sanat
dallarnda kendi ifadesini bulur. rnein Rus filozofu Nikolay Berdyaev (Kiev
1874-Fransa 1948) Rus devriminin acmaszlnn srrn N.V. Gogol, F.M.
Dostoyevskiy ve L.N. Tolstoyun eserlerinden, yansyan Rus halknn manevi
yapsnda aranmasn tavsiye eder (Berdayev 1990).
Yu. V. Bromleyin etnik teorisinde etnik bilin esas neme sahiptir.
Aratrmacnn dncesine gre etnosun bilinci kendini adlandrmasyla ortaya
kar. Gumilev bu tezi kabul etmeyerek, z ve isimlendirme arasndaki ayrl
gstermee almaktadr. rnein yine Trklerle ilgili olarak Trkler kendi
soylarndan olmayan birok halka isimlerini brakp, yok oldular (Gumilev
1993:4). Trk adn tayan ada uluslarn rneinde etnos adnn gerei deil,
bir gelenei ve bir arzuyu yanstmakta olduunu ispatlamaya almaktadr:
VI. Yzylda Altay ve Hungan dalarnn dou eteklerinde kendine yurt kurmu
bir halkn ad Trklerdi. Baarl birka savatan sonra Trkler Hungandan

balayarak Azak denizine kadar tm bozkr kendi hkm altna alabildiler. Byk
hanln tm uyruklar kendi aralarnda kendi etnonimlerini kullansalar da, Trk
hanlna tbi olduklar iin, kendilerine Trk demeye baladlar. Sogd lkesini alan
Araplar, gebelerle kar karya geldiler, Ugor-Macarlar da dahil onlarn hepsine
Trk demeye baladlar. XVIII yzylda bilim adamlar tm gebelere Les
Tartars, XIX yzylda ise dil bilimsel snflandrmalar moda hline geldii srada
bir grup dilin adna Trk dili ad verildi. Bylece, rnein Yakutlar, uvalar ve
Osmanl Trkleri gibi eskiden Trkler arasna girmeyen kimi halklarTrk adyla
anlmaya balad. (Gumilev 1997:100-101).
Yu. V. Bromleyle polemie giren Gumilev, dil bilimi alanndaki bilgisizliini
sergiliyor. Diller yap zelliklerine gre bir dil grubuna dahil edilebilir. yi bir
dilbilimciye bir dilin zelliini anlamak iin o dilde bir cmle yeterli gelebilirdi.
Gumilev gibi bilim adamlarna bir cmle bile gerekmez, o istedii gibi
dnebilir.
Tarihi olan, zellikle de Trk tarihi uzman olan bir bilim adam,
Ponponius Melann (I:116), Byk Pliniusun (IV:19) Herodotosun (IV:22) Azak
Denizinin kuzeyindeki blgeyi Turcae diye adlandrdklarndan birazck bilgisi
olmas lazm. Denis Sinora Daha V. yzylda, yani Trklerin Moolistanda
ortaya kmalarndan ok nce, Karadenizin kuzeyindeki bozkrlarda ve daha da
kuzeydeki ormanlk blgelerde Trk dili konuan halklarn varl kesin olarak
biliniyor. Meladaki bilgi de daha eski dnemde buradaki Trk varln aka
kantlamaktadr (Sinor 2000: 385) demesi iin bu tarih kaynaklar yeterli
olmaktadr. Gumilev gibi bilim adamlar kaynak okumakla bouna zaman
kaybetmezler.
Milttan nce IV. yzylda Kr nehrinin seyri boyunca yaayan
Buntrklerden ve onlarn drt byk kalesinden sz eden V. yzyla ait
Moktseva Kartvlisann elyazmalar 1888 ylnda Takayvili tarafndan bulundu.
Bu eserin Rusa metni 1900de Grcce metninden nce yaymland. Grcistann
Hristiyanl kabul etmesine dair yazlm bu eserdeki bilgiler XI. asrda Leonti
Mroveli tarafndan yazlm Grc yllklarnda da kullanlmtr. Orijinal ad
Kartlis Tsxovreba olan Grc yllklarn Vaxtang nshas 1849 ylnda Grc
bilim veya Grcloji adn verebileceimiz alann kurucusu saylan Sankt-
Petersburg niversitesi profesr M. Brosset tarafndan tercme edilerek
yaymland.
Bu kaynaktaki bilgiler VI. yzylda Altay dalarnda ortaya kan ve
kendilerinden sz ettiren Trklerden ok ok nce de, daha sonra da ok geni bir
corafyada Trklerin varolduunu kesin olarak ispatlamaktalar.
Gumilev, Etnogenez ve Yeryznn Biosferi balkl tezini 1974 ylnn 23
maysnda savundu, 15 sene sonra ayn ismi tayan eser geni okuyucu kitlesiyle

Leyla Tagzade
Etnogenezi
331

bulutu. O yllarda fazla nemsenmeyen mutasyon veya passionar iti teorisi
neden son yllarda Rusyada bilimin son sz gibi propaganda edilmeye
baland? Bu teoride neyi dar grl parti liderleri gremedi de yeni Rus
politikaclar anlayabildiler?
Gumilevin etnogenez teorisinin imperial politikaya daha uygun olmasn
m?
Gemi Sovyetler Birlii uluslarnn arasnda konflikt yaratmak iin daha
uygun bir teori olduunu mu?
Etnoslarn farkl aamalarda olmalarndan dolay, ayn hakka sahip
olmamann doal olduu dncesi mi?
Olup bitenin hepsinin doal olgu olarak grlebilmesi ve insann bundan
dolay hibir manevi sorumluluk tamyor olmas fikri mi?
El dememi doa ve ei bulunmaz kltrler yok edildikten sonra, insann da
biyosferin bir paras olduu iin bunlar sadece doa kanunu olarak
grebilme imkn m?
Bunlarn hepsi mi? Veya bizim gremediimiz baka eyler mi?
Fakat etnogenez teorilerinin politik adan kullanlmas bu alanda
aratrmalarn srdrlmesine mni olmamaldr. Etnogenez birok soruya cevap
verebilecek bir alandr. rnein, Rus toplumunun ileri gelen dnrleri arasnda
bir kutuplama mevcuttur. Bu kutuplama Rusyann Douyla m, Batyla m
olmas gerektii sorusuna cevaplar ararken olumutur. Bu kutuplama
Rusyann Dou ile Bat arasnda yer almasna da balana bilinir. Rus etnogenezi
Ruslarn doulu ve batl olan etnoslardan olutuunu gsteriyor. Ve Rus
entelektel evresinde hala bu tr araylar varsa Rus etnosunu oluturan farkl
elementlerin bugne kadar, belki de hibir zaman tam anlamyla karp, homojen
bir toplum oluturamayacana dair bir ipucu vermektedir. Zira Bat kkenli
Ruslar, I. Petroyu kahraman iln ederek, batlamay semekteler; Dou kkenli
Ruslar ise bir paras olduklar Avrasyadan ayrlmak istememekteler. Tarih, bize
Ruslarn sadece dardan gelen byk tehlikeler zaman birleebildiklerini
gstermektedir. Belki de Rus etnosunun zellii kaynamas imknsz
etnoslardan olumasdr.
Toplumun sosyo-kltrel analizinin buna etnoloji da dahildir - balca
verileri tarihi bilgilerdir. Hala F. Boasn (1858-1942) ve tarih metodun dier
kurucular zamannda bir etnosun veya kltrn incelenmesi onun kendi tarihi
sreci erevesi dnda incelenmesinin imkansz olduu bilinmektedir. Tarih
yaklam sosyal bilimlerin birounda olduu gibi etnolojide de her zaman esas

ve en verimli metot idi ve hl da yle kalmaktadr. Etnoloji tarih bilimine
baldr, onun bir dal olan etnogenez ise tarih, linguistik ve antropolojinin
kesiiminde yerleir.
Rus etnogenez teorilerini de tarih sreci iinde ve Dou-Bat balamnda ele
aldmzda daha anlalr bir hal alabilir: ayn zamanda bu ekoln kklerini
grmeye yardmc olur. Eski Dou felsefesi, insann doann bir paras
alglanmas esasna dayanmaktadr. Bundan dolay Douda toplum daha ok
etnik olarak ele alnyor. Batl dnya alglay, Douda sadece bir tarih
dekorasyon olarak alglanan, kltr tarihi zerine kurulmutur. Zira Batda
insann deeri yaratt teknolojik ve sanatsal eserlerle llr. Bu anlamda da XX.
yy. Rus etnogenezi Dou gelenei zerine kurulmu.
Kaynaklar
GUMLEV, L. N., (1997). Etnogenez i biosfera Zemli, M.: Di-Dik.
---, (1993). Drevniye trki, M.: Tovariestvo Klnikov, Komarob i K.
---, (2001). Etnogenezis ve Yeryz Biyosferi, stanbul: Otuken.
---, (1992). Ot Rusi do Rossiyi.Oerk etnieskoy istoriyi, M.: Prosveseniye.
---, (1991). Zametki poslednego evraziytsa Nae naslediye, 3.
BERDAYEV, N., (1990). Filosofiya neravenstva, Parij: UMSA-Press.
BROMLEY, Yu. V., (1983). Oerki teoriyi etnosa, M.: Nauka
BROSSET, M., (1849). Histoire de la Georgie, S-Pb.
KARTLS TSXOVREBA, (1955). ( S.G. KAUXVL) , Tbilisi: Satota Sakartvelo.
MORTSEVA KARTLSA, (1989). ( M.S. XARTVL), Tbilisi: Metsniereba.
KLMOV, G., (1981). Prokol sovetskix mudretsov, San-Frantsisko: z-vo Globus.
TAKAYVL, E.S., (1900). stoniki gruzinskix letopisey. Tri xroniki. SMOMPK, vip XXVIII.
SNOR, Denis, (2000). Kk Trk mparatorluunun Kurulu ve Ykl (ev.: Prof. Dr. Talt
TEKN) Erken Asya Tarihi (Derleyen Denis SNOR) stanbul: letiim Yaynclk.
STALN .V., (1938). Polnoye sobraniye soineniy, 2 , M.:Vsaya kola.
TOYNBEE, A.J., (1998). Filosofiya rultur: Stanovleniye i razvitiye, S-Pb: Lan.
SOROKN, P., (1992). elovek. Tsivilizatsiya. Obestvo, M: Politizdat.
VLXN, V. A., (1982). Pamat: Roman-esse, Moskva.
RONKN, V. Retsenziya na knigu Gumileva Etnogenez i biosfera Zemli
http://ronkinv.narod.ru/gum.htm.08.08.2001 (06.05.2002)

Tataristann Gnmzdeki Sosyo-kltrel Yaps
Erdal Aksoy
1. Giri
2001 ylnda gerekletirilen bu alan aratrmasnda, gnmz Tataristann
sosyo-kltrel yapsnn ortaya karlmas amalanmtr. Yzyllardr birlikte
yaayan iki farkl kltrn geerli olduu sosyo-kltrel yap kurumsal dzeyde
ele alnarak, kltrel temas ve etkileimlerin iinde bulunduklar yapda
meydana getirdii sosyal deimeler ortaya konulmaya allmtr.
Bu aratrmayla, Kazan ve evresinde yaayan halkn, sosyo-demografik ve
sosyo-ekonomik zellikleri, aile yaplar ile birlikte din ve siyasal yaplar da
ortaya konulmak suretiyle, Tatatistann sosyo-kltrel yapsna ait bir kesit
sunulmas yannda, bu blgelerde yaplacak dier aratrmalara da katkda
bulumas ve rnek tekil etmesi amalanmaktadr.
Yaplan alan aratrmasnda hazrlanan anket formlarnn uygulanmas ilemi,
Kazan Devlet niversitesi Sosyoloji Blm ile birlikte gerekletirilmitir. Bu
alan almasnda katlml gzlem ile birlikte mlakat teknikleri uygulanmtr.
Gnmzde Tataristan, Bakrdistan ve uvaistan zerk Cumhuriyetleri ile
baz oblastlarda (blgeler) yaayan dil-Ural Trkleri, kken itibaryla; blgede ilk
mild asrlardan itibaren yaayan Hunlara, Hazarlara, Peeneklere, Kpaklara ve
dil (til) Bulgarlarna dayanmaktadr. dil boylarnda yaayan bu Trk kavimleri,
buralarda bulunan az saydaki eitli Fin asll guruplar kendi ilerinde
eritmilerdir. Bu nedenle blge halk, tarih boyunca, dil-Ural Trkleri, dil boyu
Trkleri, Bulgar Trkleri, Bulgarlar, Tatarlar, Kazan Tatarlar, Kazan Trkleri...vb.
isimlerle anlagelmilerdir. Bu arada, Kazak snrna yakn kesimde yaayan
Trklere Bakrt, Hristiyan olan Trklere de uva ve Krein gibi isimler
verilmitir. Bunlar arasnda en yaygn olanlar ise; Bulgar, Tatar ve Kazan
Tatarlar tabirleridir. Ayrca, zellikle son asrda, dil-Ural Trkleri, Kazan
Trkleri, Trk-Tatar veya imal Trkleri tabirleri de sk sk kullanlagelmitir.
dil-Ural Trklerine verilen Bulgar ismi, bu blgede bir devlet kurmu olan
Bulgar Trklerine atfen kullanlm ve tarih boyunca benimsenmi bir tabirdir.
Tatar tabiri ise, Ruslar tarafndan Altn Ordu Devletinin ynetim kesiminin
ounu oluturan bir Mool kabilesine atfen blgede yaayan btn Trkler iin
kullanlmtr. Bilhassa 14. ve 15. asrlardan itibaren olduka sk kullanlan bu
isim, blgede yaayan Trkler tarafndan pek benimsenmemise de, 19. asrn
TAS 2002
ikinci yarsndan itibaren blge halkna malolmutur.
Gnmze kadar dil-Uraldaki Trk aydnlar, kendilerinin; Bulgar, Tatar
veya Trk olarak isimlendirilmeleri konusunda eitli tercihlerde
bulunmulardr. Ancak bugn hemen hemen hepsi, bunun sadece bir
isimlendirme meselesinden ibaret bulunduunda ve esas kimliin Trk
kimliinden baka bir ey olmadnda hemfikirdirler.
2.1. Nfusun Bileimi
2. Demografik Yap
Rusya Federasyonunda yaayan halklar arasnda demografik yaps en karmak
topluluklarn banda Kazan Tatarlar gelmektedir. Tarihi, siyasi ve ekonomik
artlar Tatarlarn demografik yapsnn bu kadar karmak olmasndaki en nemli
etkenlerdir. Kazan Hanlnn 1552 ylnda Ruslar tarafndan alnmasndan sonra,
hanla bal topraklarda yaayan Mslman halklar, g etmek zorunda
kaldlar. Glerin balca iki nedeni vardr: Hristiyan misyonerlerin basklar ve
Hristiyan bir devletin hakimiyeti altnda yaamak istememe. Kazann Rus
hakimiyetine gemesinden sonra Moskova Knezlii ilk defa Mslman halk ile
karlat. dareciler imparatorluun bu yeni tebaasn, Hristiyan yapmak
suretiyle, daha iyi bir Rus tebaasna dntrmek iin 1555 ylnda Kazanda bir
piskoposluk da kurdular. Piskopos Guriy 1555-1576 yllar arasnda byk bir
Hristiyanlatrma faaliyeti balatt. Kazan piskoposluu, devletin de yardmyla,
ksa srede dil-Ural blgesinin en nemli misyoner merkezlerinden biri haline
getirildi. Mslman tebaa zorla ve eitli vaatlerle Hristiyan olmaya zorland.
Kazan ve blgesine Rus nfusun yerletirilmesi, dinlerini deitirmeleri iin
yaplan basklar Tatarlar kitleler halinde basklarn daha az olduu blgelere ve
baka lkelere g etmeye zorlad. Bylece Tatarlar kendi lkelerinde aznlk
durumunda kaldlar.
lkede en son nfus saym 1989 ylnda yapld. Bu sayma gre Tataristanda
3,641,742 kii yaamaktadr ve bunlar 107 deiik etnik guruptandrlar. lkede
1,765,404 Tatar (% 48,5), 1,575,361 Rus (% 43,3), 134,221 uva (% 3,7), Ukrain (32,8
bin), Mordovan (28,9 bin), Udmurt (24,8 bin), Mari (19,4 bin), Bakurt (19,1 bin),
Beyaz Rus (8,0 bin), Yahudi (7,0), Azeri (3,9 bin), Alman (2,8 bin), zbek (2,7 bin),
Kazak (2,1 bin), Ermeni (1,8 bin), Grc (1,3 bin), Moldovan (1,0 bin)
yaamaktadr. Dier etnik guruplar da 10,8 bin kiidir.
Tataristanda nfusla ilgili 2000 yl iin verilen son tahmini veri 3, 778,700dr.
lkedeki son istatistiki veriler Tatarlarn orannn %51e ktn belirtmektedir.

Erdal Aksoy

335
3. Aile Yaps
Tataristanda 1989 nfus saymna gre 968.9 bin aile, 440 bin de yalnz yaayan
fert vardr. Ailelerin %85ini tek milletli evlilikler oluturur (Tatar-Tatar; Rus-Rus
vb.). Bunlardan %43 Tatar, %38i Tatar aileleridir. Karma aile oran %15dir.
Tataristanda aile nfusu ortalamas 3.3dr. Bunun Tatar ve Rus ailelere
dalm u ekildedir:
Tatar ailesi: 3.45 Rus ailesi: 3.1 Karma aileler: 3.7
1980lerden itibaren, Evlenme Dairesi kaytlarna gre, karma ailelerin oran
ehirlerde %17-25, kylerde ise 12-15 olarak seyretmektedir.
Tablo 1: Hane Halk Reislerinin Medeni Durumlarna Gre Dalm
Seenekler Frekans Yzde Geerli Yzde Ylma Yzdesi
Resmi nikhsz birlikte
yayoruz
134 8,9 8,9 13,0
Evli 981 65,3 65,3 78,3
Boanm 129 8,6 8,6 86,9
Boanmam, ancak ayr
yayoruz
27 1,8 1,8 88,7
170 11,3 11,3 100,0
Cevapsz 61 4,1 4,1 4,1
Toplam 1502 100,0 100,0
Ei lm
Tablo 1deki hane halk reislerinin meden durumlarn gsteren dalm
incelendiinde; hane halk reislerinin byk ounluunun % 65.3nn evli
olduu grlmekte, bu oran % 11.3 oran ile ei lm olanlar izlemektedir.
Ayrca, hane halk reislerinin % 8.9u resmi nikhlar olmamasna ramen birlikte
yaadklarn, bu orana yakn bir oranla % 8.6snn ise boanm olduklar
grlmektedir.
Tablo 2: Toplumda ailenin kymeti azalmaktadr
415 27,6 27,6 28,9
Katlyorum 458 30,5 30,5 59,4
Pek katlamyorum 434 28,9 28,9 88,3
Kesinlikle katlmyorum 176 11,7 11,7 100,0
Cevapsz 19 1,3 1,3 1,3
Toplam 1502 100,0 100,0
Kesinlikle katlyorum
Aratrmaya katlan hane halk reislerinin, % 58.1i toplumda aileye verilen
nemin azaldn belirtmilerdir. Ayrca, ailenin nemi konusunu kesin bir
ekilde vurgulayanlarn oran da % 27.6 dr.

Tablo 3: Farkl milletten olanlarn evlenmemesi daha iyidir
Kesinlikle katlyorum 328 21,8 21,8 22,6
Katlyorum 332 22,1 22,1 44,7
Pek katlamyorum 487 32,4 32,4 77,1
Kesinlikle katlmyorum 344 22,9 22,9 100,0
Cevapsz 11 ,7 ,7 ,7
1502 100,0 100,0 Toplam
Aratrmada farkl milletlerin evlenmesi hakknda grleri sorulmu hane
halk reislerinin, % 32.4 farkl milletler arasndaki evlilikleri onayladklarn
belirtirken, % 22.9u da farkl milletler arasndaki evlilikleri kesinlikle
onayladklarn vurgulamlardr. Bu tutumu kabul edenler ile kabul etmeyenler
arasndaki % 11lik fark, Tataristan Cumhuriyetinin kark evliliklerle ilgili resm
istatistii olan % 14-15lik oranlar destekler mahiyettedir.
Tablo 4: Hane Halk Reislerinin Evlenirken Yaptrdklar Dini Nikaha Gre
Oluan Dalmlar
Evet, slam usule gre evlendik 283 18,8 18,8 33,3
Evet, ortodoks usulne gre
evlendik
182 12,1 12,1 45,4
Evet, baka 20 1,3 1,3 46,7
Hayr, sadece evlilik dairesinde
evlendik
800 53,3 53,3 100,0
Cevapsz 217 14,4 14,4 14,4
Toplam 1502 100,0 100,0
Hane halk reislerinin evlenirken yaptrdklar din nikh ekillerine gre
oluan tabloya (Tablo 4) bakldnda; evlenirlerken herhangi bir din nikh
yaptrmayarak sadece evlilik dairesinde resm nikh yaptrdklarn belirtenlerin
% 53.3 oran ile en yksek orandadr. Bu oran, evlenirken slm dininin esaslarna
gre nikh kydrdklarn belirtenler % 18.8 oran ile takip etmektedir. Ortodoks
mezhebi usullerine gre evlilik yaptklarn belirtenler ise % 18.8 oranndadr.
Tablodan da anlalaca zere, evlenirken din nikh yaptrdklarn belirtenlerin
oran yaklak olarak % 30 civarndadr. Evlenirken din nikh yaptrma iinin ok
yaygn veya gerekli grlmedii anlalmaktadr.

Erdal Aksoy

337
Tablo 5: Hane Halk Reislerinin Akrabalar le Dargn Olma Nedenlerine Gre
Dalmlar
Seenekler Frekans Cevap Verenlerin Yzdesi Geerli Yzde
Alkolden dolay 129 54,2 108,4
Kt zamanlarda bizi reddettiler 17 7,1 14,3
Farkl olduumuzdan 35 14,7 29,4
Yaknlarm incittikleri iin 6 2,5 5,0
Ev ii sorunlardan dolay 22 9,2 18,5
Kskanlktan 3 1,3 2,5
Eim aldatt iin 3 1,3 2,5
Maddi sorunlardan 11 4,6 9,2
Akrabalar olarak kabul
etmedikleri iin
3 1,3 2,5
Hatrlamyorum 4 1,7 3,4
Bilmiyorum 5 2,1 4,2
Toplam 238 100,0 200,0
Hane halk reislerinin u an akrabalar ile dargn olma nedenlerine gre oluan
tabloya (Tablo 5) bakldnda; ilk sray alkolden kaynaklanan problemlerden
dolay akrabalar ile dargn olduklarn belirtenler % 54.2lik bir oranla almakta, bu
oran % 14.7lik bir oranla aile yaplar bakmndan farkl olduklarn belirtenler
takip etmektedir. Akrabalar ile yaadklar dargnlklarn eitli ev ii sorunlardan
kaynaklandn ifade edenler % 9.2, eitli sosyal problemler yaadklar sralarda
akrabalarnn kendilerine destek olmadn belirtenler % 7.1 oranndadr. Burada
ilgin noktalardan birisi de dargnlk nedenleri arasnda dedikodu-
ekememezliin ok ciddi bir ekilde yer almamasdr. Ayrca, alkol kullanmnn
aile ilikilerini ve sosyal hayat olumsuz ynde etkiledii grlmektedir.
4. Eitim Yaps
Tataristanda 7 yandan balayan 10 yllk zorunlu temel eitim
uygulanmaktadr. 2000/2001 Eitim dneminde devlet tarafndan zelletirilmi
67 okul mevcuttur. Bunlarn iinde 16 tanesi kolejdir ve bu 67 okulda toplam
53.900 renci eitim grmektedir. Bu okullar arasnda Nijnekamsk (Tbenkama)
ehrinde bankaclk ile ilgili Teknik Kolej, Zelenodolskda Gemi Yapm Koleji vb.
vardr.
Tataristanda toplam 21 niversite ve akademi, 11 Enstit bulunmaktadr.
1804de kurulmu olan Kazan Devlet niversitesi en eski, en byk niversitedir.
niversitelerde eitim dili ilk ve orta okullara oranla arlkl olarak Rusadr.

nk niversiteler iin gerekli literatr, kaynak kitap ve ders malzemelerinin
tamamna yakn Rusadr. Tp, Teknoloji, Pedagoji, Yksek Mhendislik
niversiteleri, Mimarlk, Veterinerlik, Ziraat, Sanat akademileri, Konsevatuar ve
Finans ve Ekonomi Enstits vb. gibi yksek eitim kurumlar mevcuttur.
Tataristanda zel enstitler de bulunmaktadr. 2000-2001 retim dneminde
22 adet zel enstit kaytlara gemitir. Ancak bunlardan sadece 8 tanesinin devlet
dzeyinde denklii salanmtr. Bunlarn en bykleri Ekonomi, dare ve
Hukuk Enstits (5.8 bin renci) ile Tatar Ticaret Enstits (4.5 bin renci)dr.
Tataristandaki Trk okullarnn dalmlarna bakldnda; Kazanda 4,
Naberejne elny (Yar all)de 2, Nijnekamsk (Tbenkama)ta 1, Almetyevsk
(Elmet)te 1, Bugulme (Bglme)de 1, Aznakaevo (Aznakay)da 1 olmak zere 10
Tatar-Trk Lisesi bulunmaktadr. Bu okullarn tamamnda 2492 renci eitim
grmektedir. Bu okullarda eitim veren Trk retmen says ise 90dr. Trk
okullarnn 7 tanesi zel irketler tarafndan almtr. zel irketler tarafndan
alm olan okullarda Trke, Tatarca ve Rusann yannda arlkl olarak
ngilizce retilmektedir. tanesi de Trk Dnyas Vakf tarafndan almtr.
Bu okullarda Trk retmen says az olmakla birlikte arlkl olarak Trke
retilmektedir.
Tablo 6: Hane Halk Reislerinin Eitim Durumlarna Gre Dalmlar
lkretim 80 5,3 5,3 5,9
Orta retim (tamamlanmam) 126 8,4 8,4
380 25,3 25,3 39,5
Mahsus meslek okulu
(tamamlanmam yksek
retim)
509 33,9 33,9 73,4
399 26,6 100,0
Cevapsz 8 ,5 ,5 ,5
Toplam 1502 100,0 100,0
14,2
Orta retim (tamamlanm)
Yksek retim 26,6
Tablo 6de grld zere, hane halk reislerinin eitim durumlar
incelendiinde; % 33.9unun meslek okulu mezunu, % 25.3nn tamamlanm
orta eitim, % 8.4 tamamlanmam orta eitim, % 5.3nn ilkretim mezunu
olduklar grlmektedir. Herhangi bir yksek retimi tamamlayanlar ise % 26.6
oranndadr. Tablodan da anlalaca zere, hane halk reislerinin eitim
dzeyleri gerekten ok yksek bir orandadr. Bu sosyo-kltrel yapda okur-
yazar olan-olmayan gibi bir sorun yaanmamaktadr.

Erdal Aksoy

339
Tablo 7: Gnmzde yksekrenim insan iin ok lazmdr
Kesinlikle katlyorum 837 55,7 55,7 56,6
441 29,4 29,4 86,0
157 10,5 10,5 96,4
Kesinlikle katlmyorum 54 3,6 3,6
13 ,9 ,9
Toplam 1502 100,0 100,0
Katlyorum
Pek katlamyorum
100,0
Cevapsz ,9
Yaplan aratrmaya katlan hane halk reislerinin, % 55.7si yksek retimi
kesinlikle gerekli olarak grmektedirler. Buna, kesinlikle katlmyorum diyenlerin
oran % 3.6 gibi olduka dktr.
Tablo 8: Hane Halk Reislerinin Genel Eitim Okullarnda Hangi Dilde Eitim
Yaplmasn stediklerine Gre Dalmlar
Tamamen Rusa 603 40,1 40,1 41,1
Tamamen Tatarca 55 3,7 3,7 44,7
Hem Rus hem Tatar dilinde 777 51,7 51,7 96,5
Baka 53 3,5 3,5 100,0
Cevapsz 14 ,9 ,9 ,9
Toplam 1502 100,0 100,0
Tablo 8deki hane halk reislerinin genel eitim okullarnda hangi dilde eitim
yaplmasn istediklerine gre oluan dalma bakldnda; genel eitimin hem
Rusa hem de Tatarca yaplmas gerektiini belirtenler % 51.7 oranndadr. Bunun
yannda, eitimin sadece Rus dilinde yaplmasn isteyenler % 40.1 orannda iken,
eitimin tamamen Tatarca yaplmasn isteyenler, % 3.7 gibi dk bir orandadr.
Burada % 3.5lik bir orana sahip olan baka seeneinin iinde; herhangi bir dil
belirtmeden ana dilde eitim, resmi dilde eitim, kiisel tercihe gre eitim, fark
etmez gibi grler yer almaktadr. Tablodan da anlalaca zere, ankete
katlanlarn ounluunu Rus nfus oluturmasna ramen, yine ounluk bir
kesimin hem Rus hem de Tatar dilinde eitim yaplmasn istemesi olduka
manidardr.
5. Sosyo-Ekonomik Yap
Tataristan yukardaki blmde de grld gibi bir tarm ve sanayi lkesidir.
Byk sanayi tesisleri ve tarm iletmelerinin hemen hemen tamam devlet
teekkldr. Dolaysyla bu fabrika ve tarm iletmelerinde alanlarn hepsi
cretli iidirler. 1991 ylndan sonra Rusya Federasyonunun iine dt
ekonomik dar boaz ve 1999 ylndaki devalasyon halkn gelirini drmtr.

Fabrika ve tarm iletmelerinde alan iiler aylarca maa alamamakta, bu da i
gc ve retimi azaltmaktadr. Sanayi tesisleri hantal ve binlerce kiinin maa
ald verimsiz iletmeler durumuna dmtr. Bu da her yl devlete milyarlarca
Ruble ek yke sebebiyet vermektedir. Sanayi tesislerinde retilen mallar daha
ziyade Rusya Federasyonu ve BDT lkelerine ihra edilmektedir. Byk lekli
zel iletmelerin says yok denecek kadar azdr. Ticaret daha ziyade Kazan,
Elmet, Bglme ve all gibi byk ehirlerde arlk kazanmtr. En nemli
problemlerden birisi isizlik olmakla birlikte, 1999dan itibaren isizlik orannda
bir dn olduu saptanmtr. statistiklere gre 2000 ylnda Cumhuriyetteki
isizlik orannda %33lk bir azalma olmutur. Bu arada kalifiye eleman
bulunamad iin doldurulamayan 20.000 kiilik ihtiya vardr.
Tablo 9: Hane Halk Reislerinin Mesleklerine Gre Dalmlar
Seenekler Frekans Yzde Geerli
Yzde
Ylma
Yzdesi
cretli olarak devlet kurumunda srekli i
yapyorum
633 42,1 42,1 42,8
cretli olarak zel bir kurumda srekli i
yapyorum
166 11,1 11,1 53,9
33 2,2 2,2 56,1
Askerlik hizmetindeyim (OVD,SB) 10 ,7 ,7 56,7
zel olarak alyorum 46 3,1 3,1 59,8
Lise, teknik okul, yksek okul rencisiyim 67 4,5 4,5 64,2
Emekliyim 352 23,4 23,4 87,7
Ev ilerine bakyorum 59 3,9 3,9 91,6
ocuk bakm ile ilgili olarak izindeyim 37 2,5 2,5 94,1
Bir sredir almyorum ve i de
aramyorum
33 2,2 2,2 96,3
Bir sredir almyorum ve i aryorum 56 3,7 3,7 100,0
Cevapsz 10 ,7 ,7 ,7
Toplam 1502 100,0 100,0
Kendi i yerimi altryorum
Hane halk reislerinin u an altklar mesleklere gre dalmlarn gsteren
tablo 9a bakldnda; meslekler arasnda ilk sray, % 42.1 oran ile cretli olarak
devlet kurumunda srekli altn belirtenler almakta, bu oran srasyla, % 23.4
oran ile emekli olduunu, % 11.1 oran ile cretli olarak zel bir kurumda srekli
altn ynnde gr belirtenler almaktadr. Bir sredir hi bir yerde
almadn ve de almak istediini belirtenler % 3.7 gibi ok dk bir
orandadr. Tablodan da anlalaca zere, zel sektr bilincini gelitirici
gelimeler yaanmaktadr. nsanlar, yava yava kendilerine ait i yerleri, firmalar

Erdal Aksoy

341
ve irketler aarak zel sektrn gelierek yaygnlamasna almaktadr.
Tablo 10: Hane Halk Reislerinin Ekonomik Durumlarna Gre Dalmlar
ok iyi 10 ,7 ,7 1,0
yi 165 11,0 11,0 12,0
Orta 968 64,4 64,4 76,4
Kt 312 20,8 20,8 97,2
ok kt 42 2,8 2,8 100,0
Cevapsz 5 ,3 ,3 ,3
Toplam 1502 100,0 100,0
Hane halk reislerinin sosyo-ekonomik dzeylerini gsteren dalm Tablo
10da grlmektedir. Bu dalma bakldnda; ounluk, % 64.4lk bir oran,
kendilerini ekonomik adan orta halli olarak tanmlarken, % 20.8lik bir oran
kendilerini ekonomik adan kt (fakir), % 11lik bir oran ise kendilerini
ekonomik adan iyi (zengin) olarak tanmlamlardr. Kendilerini ekonomik
adan iki u olarak (ok zengin-ok fakir) tanmlayanlarn oranlar gerekten ok
dk % 3.5 oranndadr. Kazan ve evresinin sosyal tabakalama sistemine
bakldnda, ounluu oluturan ailelerin orta tabakada yer aldklar
grlmektedir.
Tablo 11: Hane Halk Reislerinin Alt Ay indeki Ekonomik Durumlarnn
Deiip Deimeyeceine Gre Dalmlar
yileecek 164 10,9 10,9 10,9
Deimeyecek 816 54,3 54,3 65,2
Ktleecek 173 11,5 11,5 76,8
Ak cevap veremem 349 23,2 23,2 100,0
Toplam 1502 100,0 100,0
Tablo 11deki hane halk reislerinin alt ay iinde ekonomik durumlarnn
deiip-deimeyeceini gsteren dalma bakldnda; aratrma kapsamna
giren hane halk reislerinin yarsndan fazlas, % 54.3lk bir oran, alt ay iinde
ekonomik durumlarnn deimeyeceini, ayn ekilde devam edeceini
belirtirken, tam tersine % 11.5lik bir oran olumsuz ynde deieceini, yani
ekonomik durumlarnn daha da ktleecei ynnde gr belirtmilerdir.
Bunun yannda, % 10.9luk bir oran ise olumlu bir tutum sergileyerek, ekonomik
durumlarnn iyi ynde gelieceini ifade etmilerdir. Alan aratrmas srasnda
yaplan gzlemlerden elde edilen bilgiler sonucunda da, insanlarn gelecek
beklentilerinin olmad, gnlk gelimeleri nemsedikleri grlmektedir.

6. Siyaset ve Sivil Toplum rgtleri
Tataristan 24 Ekim 1991de bamszln ilan etmise de bu konuda referandum
yaplmasn geciktiriyordu. Ancak Mill Meclisin kurulmas ve kendini yerli
halkn en yksek organ iln etmesi, bir yerde alternatif bir parlamento
oluturmas Tataristan ynetimini referandumu gerekletirmeye mecbur etti.
Fakat kanaatimizce yneticileri asl dndren lkedeki nfus oranyd. nk
Tataristanda yaayan Tatarlarn oran yaklak % 49 idi. Bu Durumda Tatarlarn
hepsinin bamszlk ynnde oy verdii dnlse de istenilen sonuca ulamak
pek de mmkn grnmyordu. Ayrca Moskova bu referandumu her trl
propaganda ve bask metotlaryla, Tataristandaki Rus aslllar kkrtarak
engellemeye alyordu. Bu nedenle Tatar yneticilerin gerekli nlemleri
almadan referandum yapmalar tehlikeli ve dn olmayan bir yol olabilirdi.
Yaplan almalardan sonra 21 Mart 1992de uluslararas gzlemcilerin
denetiminde referandum gerekleti. Referanduma katlm olaan st derecede
yksek olduu gibi referandum sonularn etkileyecek herhangi bir sabotajla da
karlalmad. Semenlerin % 82sinin katld referandumda (ehirlerde katlm
oran % 74,8, raonlarda % 95 oldu) Tataristann bamszlna evet diyenlerin
oran % 61.39 (ehirlerde % 51,6, rayonlarda 75,3) hayr diyenlerin oran ise % 37,2
(ehirlerde 46,7, rayonlarda 23,8) oldu. Bylece 22 Mart 1992de referanduma
katlan gzlemciler bir basn toplants dzenleyerek referandumun hibir bask
olmadan baarl bir ekilde yapldn akladlar. Aadaki tablolarda
ehirlerde ve rayonlarda yaayan Rus ve Tatar nfusun oranlar, referanduma
katlm yzdesi ve sonucu ayrntl olarak verilmitir.
Tablo 12: Hane Halk Reislerinin Siyasetle lgilenip-lgilenmemelerine Gre
Dalmlar
lgileniyorum 551 36,7 36,7 37,4
Az ilgileniyorum 541 36,0 36,0 73,4
lgilenmem 399 26,6 26,6 100,0
Cevapsz 11 ,7 ,7 ,7
Toplam 1502 100,0 100,0
Tablo 12deki hane halk reislerinin siyasetle ilgilenip-ilgilenmediklerini
gsteren dalmlara bakldnda; siyasetle ilgilendiklerini belirtenler % 36.7
orannda iken, tam tersine siyasetle ilgilenmediklerini belitenler % 26.6
oranndadr. Kendilerini siyasetle az ilgileniyorum eklinde tanmlayanlar ise
siyasetle ilgilendiklerini belirtenlerle ayn orandadr ( % 36).

Erdal Aksoy

343
Tablo 13: Hane Halk Reislerinin yesi Olduklar Toplumsal rgtlere Gre
Dalmlar
Seenekler Frekans Yzde Geerli Yzde Ylma
Yzdesi
Hayr, hi bir kurulua ye
deilim
1157 77,0 77,0 78,0
Evet, sendika 282 18,8 18,8 96,7
Evet, kulp 24 1,6 1,6 98,3
Evet, birlik 14 ,9 ,9 99,3
Evet, bir siyasi parti 6 ,4 ,4 99,7
Evet, baka 5 ,3 ,3 100,0
Cevapsz 14 ,9 ,9 ,9
Toplam 1502 100,0 100,0
Tablo 13deki hane halk reislerinin herhangi bir toplumsal rgte ye olup-
olmadklarn, eer ye iseler hangi toplumsal rgte ye olduklarn gsteren
dalma bakldnda; byk bir ounluk % 77lik bir oran kendilerinin
herhangi bir toplumsal rgte ye olmad ynnde gr belirtirken, % 20lik
bir oran kendilerinin herhangi bir toplumsal rgte ye olduu ynnde gr
belirtmilerdir. Bu % 20lik oran iinde ilk sray % 18.8lik oran ile sendikaya ye
olduklarn belirtenler almaktadr. Tablo 13de siyasetle ilgilenme oran % 37
karken, herhangi bir siyasi partiye ye olduunu belirtenlerin oranlarnn % 0.4
gibi gerekten ok dk bir oranda olmas dndrc bir sonutur. ada
demokratik toplumlardaki gibi siyas parti ve sivil toplum rgtlerine ye olma
davranlarnn yksek olmamas, bilakis ok dk bir oranda ortaya kmas,
sivil insiyatif anlaynn yeterince gelimediini gstermektedir.
Tablo 14: Hane Halk Reislerinin Tataristandaki Siyas Hayata likin Yaptklar
Deerlendirmelerine Gre Dalmlar
Baarl 83 5,5 5,5 5,5
Sakin, durgun 670 44,6 44,6 50,1
Gergin 311 20,7 20,7 70,8
Bunalml, kritik 32 2,1 2,1 73,0
Ak cevap veremem 406 27,0 27,0 100,0
Toplam 1502 100,0 100,0
Tablo 14deki hane halk reislerinin Tataristandaki siyas hayata ilikin olarak
yaptklar deerlendirmelere gre oluan dalma bakldnda; yaklak yars %
44.6s Tataristannn siyas hayatnn u an iin sakin ve durgun bir ekilde
ilerledii ynnde gr belirtirken, % 20.7si siyas hayatta gerginliklerin

yaandn, bu gerginliklerin ileriki zamanlarda zor gnlerin yaanacann
habercisi olduu ynnde gr belirtmilerdir. Bunun yannda, sadece % 2.1lik
bir oran Tataristandaki siyas hayatn bunalml ve kritik bir dnemden getii
eklinde gr belirtmilerdir. Tataristandaki siyas hayatn baarl olduunu
dnenlerin oran ise sadece % 5.5dir.
Tablo 15: Hane Halk Reislerinin Tataristanda Yaplan Ekonomik Reformlara
likin Deerlendirmelerine Gre Dalmlar
Olumlu 165 11,0 11,0 11,0
Olumluya yakn 332 22,1 22,1 33,1
Olumsuza yakn 271 18,0 18,0 51,1
86 5,7 5,7 56,9
Ak cevap veremem 648 43,1 43,1 100,0
Toplam 1502 100,0 100,0
Olumsuz
Tablo 15deki hane halk reislerinin Tataristanda yaplan ekonomik reformlara
ilikin olarak yaptklar deerlendirmelere gre oluan dalma bakldnda;
lkede uygulanan ekonomik reformlar olumluya yakn bulduklar ynnde
gr belirtenler % 22.1 orannda iken, tam tersine ekonomik reformlar olumsuza
yakn bulduklarn ifade edenler ise % 18 oranndadr. lkede uygulanan
ekonomik reformlar olumlu olarak deerlendirenler % 11 orannda iken,
ekonomik reformlar olumsuz olarak deerlendirenlerin oran % 5.7ye
dmektedir.
7. Din Yap
Tataristan Cumhuriyeti, din devlet ayrm ilkesine dayal laik bir lkedir. Dinin
siyasete mdahalesi sz konusu deildir. Ancak devlet, zellikle lkedeki
geleneksel dinlerin (slm ve Ortodoksluk) geliimine byk nem vermekte,
dier yeni din anlaylarn faaliyetlerini daha sk bir ekilde kontrol etmektedir.
Hatta bazen faaliyetlerine izin vermemektedir. Devlet, slm ve Hristiyanl esas
kabul ederken her iki dine de birtakm yardmlarda bulunmaktadr. Son 11 yl
ierisinde, Sovyet dneminde ellerinden alnm olan 28 cami ve 69 kilise
inananlara devlet tarafndan iade edilmitir. Halen de 103 cami ve 26 kilise
yaplmakta veya yeniden yaplmaktadr. 28 Austos 1998de yrrle girmi
olan Tataristan Cumhuriyeti kanununda, dini cemiyetler ve vicdan hrriyeti
garanti altna alnmtr. Bu kanun, Tataristan gibi ok milletli ve ok dinli bir
toplumda, karlkl anlay, hogr ve gerek vicdan hrriyetini teminat altna
almaktadr. Tataristan Cumhuriyeti Din ler Bakanlnn verdii rakamlara
gre Ocak 2001de Tataristanda toplam 996 dini cemiyet resmen tescil edilmitir:
804 tanesi Mslman, 144 Ortodoks (Rus Ortodoks Kilisesinin Moskova

Erdal Aksoy

345
Patrikliine bal-128, Gerek-Ortodoks Kilisesi-12, Rus Otonom Ortodoks
Kilisesi-1, Eski nanllar-3), 2si Katolik, 2si Yahudi, 39u Protestan (Lutheran-1,
Evangelik Hristiyan- Baptist - 4, Evangelik Hristiyan - 6, Yedinci Gn
Adventistleri - 10, Yeni ncil Kilisesi-2, Evangelik Hristiyan - 16), 1i Ahmediler,
1i Budistler, 1i Bahailer, 2si Hint kkenli Krinaclar. lkede bugn, 1000e
yakn cami, 152 aded de kilise bulunmaktadr.
Tablo 16: Hane Halk Reislerinin nandklar Dine Gre Dalmlar
Dindar insan saylmam 458 30,5 30,5 30,5
Ortodoks 534 35,6 35,6 66,0
slam 334 22,2 22,2 88,3
Musevi 4 ,3 ,3 88,5
Baka 14 ,9 ,9 89,5
Cevap veremem 158 10,5 10,5 100,0
Toplam 1502 100,0 100,0
Hane halk reislerinin inandklar dinleri gsteren dalma bakldnda
(Tablo 16); kendilerinin Hristiyan/Ortodoks mezhebine inandklarn belirtenler
% 35.6 orannda iken kendilerinin slm dinine inandklar ynnde gr
belirtenler, % 22.2 oranndadr. Kendilerini dindar insan olarak
tanmlamayanlarn oran ise, % 30.5dir. nandklar baka dinler seenekleri
arasnda; Budizm ile ksmen inandklarn ifade edenler yer almaktadr.
Tablo 17: Hane Halk Reislerinin Dini Bayramlarda Yerine Getirdikleri Din
Merasimlere Gre Dalmlar
Kuran okumak 63 4,2 4,2 74,2
Camiye gidip dua etmek 172 11,5 11,5 85,7
Bayram ziyaretinde
bulunmak
102 6,8 6,8 92,5
Kuran okumak ve bayram
ziyareti
12 ,8 ,8 94,7
Camiye gitmek ve bayram
ziyareti
44 2,9 2,9 97,7
Baka 22 1,5 1,5 93,9
Hepsi 35 2,3 2,3 100,0
Cevapsz 1052 70,0 70,0 70,0
Toplam 1502 100,0 100,0
Tablo 17deki hane halk reislerinin din bayramlarda yerine getirdikleri din
merasimleri gsteren dalma bakldnda; en ok yerine getirilen dini

merasimin, % 11.5 oran ile camiye gidip dua etmek olduu belirtilmektedir. Bu
oran, % 6.8 oran ile bayram ziyaretlerinde bulunulmas merasimi takip
etmektedir. Bu her iki oranla birlikte toplam olarak camiye gitme ve bayram
ziyareti geleneinin yaklak % 22 civarnda olmas, toplumsal hayatta din
bayramlarn yeterince canl bir ekilde yaanmadn gstermektedir.
Tablo 18: Hane Halk Reislerinin Karlatklar Dini Propogandaya Gre
Dalmlar
Seenekler Frekans Cevap Verenlerin Yzdesi Geerli Yzde
Ortodoks 489 73,2 146,4
slmiyet 55 8,2 16,5
Budizm 32 4,8 9,6
Misyoner 20 3,0 6,0
Musevi 15 2,2 4,5
Baptist 10 1,5 3,0
Sekant 26 3,9 7,8
Hepsi 21 3,1 6,3
Toplam 668 100,0 200,0
Tablo 18deki hane halk reislerinin karlatklar dini propogandaya gre
oluan dalmlarna bakldnda; bu soruya evet cevab verenlerin ounluu, %
73.2si, Ortodoks Hristiyanln din propagandas ile karlatklarn
belirtmilerdir. slm dini propogandas ile karlatklarn belirtenlerin oran,
yaklak olarak, Budizm dini propogandas ile karlatklarn belirtenlerin oran
ile ayndr. Bu durum da, Ortodoks Hristiyan misyonerliinin canlln ve
younluunu koruduunu gstermektedir. Ayrca, youn olarak karlalmas
beklenen, bata Protestanlk (Baptist vb.) olmak zere dier Hristiyan gruplarn
ve Hint kkenli dinlerin (Budizm) olduka dk oranda kmas ve hatta baz
dinlerin veya din gruplarn propogandalar ile (Katolikler, Yehova ahitleri,
Krinaclar, Bahailer, Ahmediler, vb.) hi karlalmadnn belirtilmesi olduka
enteresandr.
8. Sonu ve Deerlendirme
Tataristann Kazan ve evresinde anket uygulanan hane halk reislerinden % 70
ehir merkezinde oturmakta iken, % 27lik bir oran kasaba ve kylerde
yaamaktadr.
Boanma orannn dk olduu bu sosyo-kltrel yapda, aile dayanmas
ok yksek dzeyde olmasa da varln devam ettirmektedir. Aile kurumu, aile
yaps ve sosyal ilkiler bakmndan deerlendirildiinde; ebeveynler ile ocuklar
arasnda fikir ayrlklar veya kartlklarn yaand grlmektedir. Yaanan

Erdal Aksoy

347
veya yaanmakta olan fikir ayrlklar ya da kartlklar arasnda en sk yaanan
ise, genlerin bo vakitlerini nasl deerlendirecekleri konusunda yaanmaktadr.
Ailelerin, akrabalar ile olan ilikilerinde byk ounluk (% 83) u an itibaryla
akrabalar ile dargn durumdadr. Bu dargnln en nemli sebebini ise,
alkolizmden dolay yaanan tatszlklar oluturmaktadr.
Eitim dzeyleri oluka yksek olan hane halk reislerinin yaklak % 53si
hem Rusa hem de Tatarca eitim yaplmasn istemektedirler. Tataristann
toplumsal yapsn, zellikle yksek retimini ciddi bir ekilde tehdit eden en
nemli sosyal problemlerinden birini rvet olgusu tekil etmektedir.
Hane halk reisleri toplam aylk gelir oranlar dikkate alndnda yaklak
olarak % 70inin orta gelir grubuna dahil olduu; ounluun toplam aylk
gelirleri bakmndan 500 ila 1000 Ruble arasnda deien gelir grubunda
younlat grlmektedir. Bununla birlikte, isizlik orannn gerekten ok
dk bir dzeyde yaklak % 5 orannda olduu grlmektedir. Yalnz
alanlarn da byk ounluunun devletin eitli kurum ve kurulularnda
alt, sadece % 16snn zel sektrde almakta olduu belirlenmitir
Hane halk reislerinin, hem kendilerinin hem de elerinin ounluu bir dini
inanca sahip olduklarn belirtmelerine karlk, bu inanlarn gerekleri olan
ibadetleri yerine getirmede olmas gerekenleri tam olarak yerine getirmedikleri,
inan boyutu ile yetindikleri grlmektedir. nan boyutunda grlen boluklar
eitli miyonerlik faaliyetleri ile kapatlmaya allmaktadr. Karlalan en
youn dini propoganda ise Ortodoks Hristiyanlk inancdr.
Hane halk reislerinin byk ounluu (% 73) siyaset kurumu
ilgilenmelerine ramen, bu tutum davranlarna yansmamakta, siyasi
rgtlenme dzeyinin ok dk olduu grlmektedir. ki farkl kltrn uzun
yllar birlikte yaamasndan kaynaklanan memnuniyetlerinin bir ifadesi olarak,
hane halk reislerinin yars Rusya ile beraber Tataristannda siyasi hayat ve
gelecei ile ilgilendikleri grlmektedir.

Trk Mimarisinde Kozmik Eksen Tasarmlar
Turgay Yazar
z kk tri asra yayz yr glntuqda
kin ara kii oyl qlnm

Mircea Eliade (Eliade 1992: 1-41; 2003: 355-372) eski ve geleneksel toplumlarn
dnyay bir mikroevren olarak algladklarn belirterek, bu anlayn yaygnlna
dikkat ekmektedir. Eliadeye gre, tanmlanan ve iskn edilen bildik dnyann
snrlarnda, bilinmeyenin alan balar. Bir yanda, snrlar izilerek iskn edilmesi
nedeniyle, kozmik hale getirilmi, ktlklerden korunan bildik bir mekan, te
yanda ise kaos vardr. Bu tasarma gre devlete, kente veya iskn edilmi her
hangi bir toprak parasna saldrarak dzeni bozmak eytan glerle
zdeletirilmitir. nk ilk rnee ilikin imgenin iptali veya kurulu dzenin
tahribi, balangtaki kaosa dn ifade etmektedir. Bu nedenle de, meskn
alanlar ve kentler kutsanarak korunmaktadr. ehirleri eviren hendek ve sur gibi
unsurlar, insanlarla birlikte daha ok salgn hastalk ve lm getiren kt ruhlarn
saldrlarn nlemek ve kutsal alanlar korumak iindir.
Bu tasarma gre her mikroevren, en azndan kutsaln tezahr ettii bir
merkeze sahiptir. Dnyann gbei olarak kabul edilen bu merkezler ina
edilebilmektedir. Kutsal merkezlerin inas kozmolojik bir sisteme dayaldr. Bu
ina faaliyeti, balangtaki ilk noktay oluturmas nedeniyle, bir bakma
dnyann yeniden yaradln tekrarlayan bir kozmogoni oluturur. na edilen
her ehir, tapnak veya konut, dnyann yaradln tekrarlamas nedeniyle bir
mikroevrendir.
Kutsalla iliki kurmay salayacak belirli meknlar olan bu merkezler kozmik
eksen kavram iinde ele alabileceimiz, kozmik da, kozmik aa, kozmik
ehir tapnak, kk gibi ok sayda ve deiik sembollerle temsil
edilmektedir.
1
Evrenin kozmik blgeleri arasndaki ilikiler bu merkezlerde ve
ancak bu eksenler aracl ile salanmaktadr. Her insan, tkenmez bir g ve
kutsallk merkezi olan bu mekanlara dahil olduu srece, bu gten pay ve
kutsallk alabilmektedir.
Bu almann konusunu da, dnyann merkezi olarak kabul edilen ve kutsalla

1
Dnyann merkezi ve kozmik eksen kavram ilk kltrlerdeki inan ve dinler dnda ilahi
dinler iin de nemli bir motiftir. slm geleneine gre Kabe, dnyann merkezindedir ve
dnyann yaradlna Kabeden balanmtr, Bkz. Kl (1994: 49-73).
TAS 2002
Turgay Yazar

349
iliki kurulan alanlar/meknlar/merkezler ya da eksenlerin, Trk sanatnn eitli
evrelerinde nasl alglandn baz rneklerle ortaya koymak oluturmaktadr.
Konunun anlatlmas iin seilen rnekler daha ok Anadolu Orta ana ve
mimarye aittir. Bu rnekleri oaltmak, mimar dndaki alanlarla geniletmek
mmkndr.

Konunun kavranmas asndan birinci derecede neme sahip kaynaklar,
meknn inas ve kutsanmas iin gerekli olan kozmogoni mitleridir.
2

Kozmogoniyi oluturan inancn sreklilii, kutsalln devamn salamaktadr.
Ancak, biimlendirilen, iskan edilen mekan tanmlayan ve temel ilevini
aklayan kozmogoni mitlerinin, zaman ierisinde deitii ve balangtaki
biimlerin her zaman korunmad anlalmaktadr.
3
Bu nedenle corafyalar
gerei farkl kltrlerle ilikiye giren, deiik din ve inanlarla karlaan ya da
kabul eden Trklerin, evren tasarmlarndaki anlam genilemelerini, farkllklar
veya eitlilii doal bir sosyolojik sre olarak deerlendirmek gerekir.
Trk kozmogoni mitleri incelendiinde, Trk tarihinin her dneminde kutsala
ulamak amacyla tasarlanan kozmik bir eksenin varl saptanabilmektedir. Bu
eksen, Trklerin dini anlaylarndaki ve evren tasarmlarndaki deiimlere bal
olarak adr-hkmdar ota veya kk, tapnak, mezar yaps, hkmdar ehri,
kozmik da, kozmik aa, kozmik, stn veya ok gibi farkl sembollerle ifade
edilmitir. Bu sembollerin bir kann ayn dnemde birlikte kullanlmas
saptanabilen bir durumdur.
Elimizdeki bilgilere gre; Trklerin en eski kozmolojileri gk ve yer olarak iki
ana kozmik blgeden olumaktadr. Bu tasarma gre, ekseninde kutup yldz
bulunan kubbe eklindeki gk, drt ke olarak dnlen yeri rtmektedir (Esin
1979: 1, 13-15).
4
Bu kozmik tasarm adrla sembolize edilmi ve gebe adr bir
evren modeli olarak alglanmtr. Coraf ynler de dikkate alnarak kurulan
adrlarn temel zellii, tepelerinde gk penceresi olarak adlandrlan duman
delii ve altnda ocak bulunmasdr (Levha 1) (Esin 1971: 159-164; Roux 12001: 50-
51). Ate ve duman, ge doru ykseldii iin her zaman gksel bir mitolojiyle
ilikilendirilmitir. Bu nedenle ocak ve duman aklnn oluturduu eksenin,
kutsalla iliki kurulan balca iletiim arac olduu bilinmektedir ve bu alan
kozmik evrenin merkezi olarak kabul edilmitir (Roux 1994: 121-122; 1999: 161; 2001:
50-51). Baz rneklerde ocan yerini merkezi direk almakta ve gn direi olarak
adlandrlmaktadr. Aada bu konuya tekrar deinilecektir.

2
Kozmogoni mitlerinin yaps iin bkz. Eliade (1993: 27-41).
3
Trklerin gk ve yer eklindeki iki kozmik blgeli evren tasarmlarna, nc kozmik blge
olarak yer altnn eklenmesi bu deiime iyi bir rnektir.
4
Gk ve yer birliktelii evrensel bir kozmolojidir, Bkz. Eliade (2003: 244-245).

Bu kozmolojinin Trklerin ehircilik anlayna da yansd, hkmdar ota
veya kknn bulunduu korunakl kaleler, ya da hkmdar ota veya
kkn eviren itten oluan ve ordu tabir edilen kaan ehirleri hakkndaki
bilgilerle dorulanmaktadr.
Elimizdeki bilgilere gre (Esin 1993: 76-79; 2002: 129-130), Kuzey inde
hkm sren bir Trk slalesi olan Chou
5
hkmdarlarnn ordular, yer yz
modeli olarak tasavvur edilmektedir. Yeryz ve imparatorluun snrlar drt
kedir. ehrin dokuz soka surlara paralel ve birbirlerine dikey olarak
planlanm ve trt belirtir yol yani ha tekil edilmitir. ehrin ortasnda, gn
eksenini oluturan kutup yldznn (Temur Kazu) altnda, dnyann
merkezindeki kozmik da temsil eden hkmdar ota veya kk
bulunmaktadr. ehrin kelerinde, ilin drt bucandaki muhafz dalar temsil
eden kuleler ina edilmitir. Byle bir kozmolojik tasarmn merkezinde idar
prestij yaps olan kk veya otan yer almas, kutsal glerle donatlm bir
hkmdar ideolojisi de yanstmaktadr. Asyadaki kozmik ynelimli dairesel
(Levha 2) veya drtgen plnl (Levha. 3) yerlemeler, yukardaki kozmolojiyle ve
merkezi hkmdar ideolojisiyle ilikili olmaldr.
Gk ve yer eklindeki iki blgeli evren tasarmnn, Trklerin en eski ve en
yaygn kozmolojisi olduu, Gk Trk dnemine ait yaztlarda tekrar ifade
edilmesinden anlalmaktadr. Bilge Kaan Yaztnn dou yz yukarda mavi
gk, aada yaz yer yaratldkta; ikisinin arasnda insan olu yaratlmeklinde bir
kozmogoni mitiyle balar. Bu kozmogoni mitine gre, evren gk ve yer eklinde
iki kozmik blgeli olarak tasarlanmtr. Tanrnn setii kutsal kaanlar
tarafndan tanzim edilen, kaostan ve ktlklerden korunan Trk lkesi ve
dnya drt ke olarak alglanmaktadr. Merkezinde tken Ormannn
bulunduu lkenin snrlar dnda ktlkler vardr. tken Ormannda
oturup devleti idare eden kaanlara hibir ktlk ulamamaktadr Bu husus
yaztta Trk hakan tken ormannda oturur ise lkede mihnet olmaz eklinde
ayrca vurgulanmtr. Kaan tanr tarafndan seilmi, anne ve babas
tepelerinden tutulup ge gtrlmtr. Kaann ve ailesinin kutsalla olan bu
ilikisi, kozmik bir eksenin varln ortaya koymaktadr. Yaztn devamndan
kutsalla iliki kurulan alann mukaddes olarak nitelenen tken Orman olduu
anlalmaktadr.
6

Dnyann merkezinde yer alan kozmik da imgesi evrensel bir kozmolojidir.
Hint mitolojisinde, dnyann ortasndaki Meru Dann zerinde kutup yldz

5
Choular M.. 1050 ile M.S. 247 yllar arasnda bugnk Shensi ve Kansu blgelerinde hkm
sren ve n-Trk olduklar saptanan bir slaledir. Bkz. Eberhard (1987: 17, 33-76).
6
Bilge Kaan yazt iin bkz. Orkun (1986: 22-55).

Turgay Yazar

351
yer almaktadr. Mezopotamya mitolojilerinde gkle yeri birbirine balayan
kozmik dalar tapnaklarla zdeletirilmitir (Eliade 1994: 26-30; 2003: 114-116).
Kozmik dalar, Trk mitolojisinde de gkle yer arasndaki iletiimi
salamaktadr. Kuzey Altay blgesinde Potain (gel (Akt.) 1995: 462.) tarafndan
tespit edilen Dnya yaratlmadan nce kk bir tepe varm. Bu tepe
byyerek yerle g birletiren bir da olmu. Etekleri de yeryz olmu. Bu
daa demir kazk derlermi eklindeki inan, kozmik da-kutup yldz ilikisi
ortaya koymakta ve yukarda belirtilen kozmogoni mitiyle uyum salamaktadr.
Trk mitolojisinde Kozmik dalarn kklerle zdeletirilmesi, nemini uzun
sre korumu ve Anadoluya kadar tanmtr. Seluklu dneminde II.
Gyaseddin Keyhsrev tarafndan yksek bir tmls zerine ina ettirilen
Erkilet Hzr lyas Kk (1241) bu sembolizmin iyi bir rneidir (Aslanapa 1984:
190-191).
Bu simgeselcilik Anadoluda biri Saltuklu, dieri Eretna dnemine ait iki
yapda daha ne kmaktadr. Bu yaplardan ilki olan Tercan Mama Hatun
Trbesi daire plnl ve nili bir kuatma duvarnn ortasna yerletirilen kare
kaideli ve dilimli gvdeli bir trbeden olumaktadr (Levha 4-5) (Yurtta 2001:
639-642).
7
Tercan Mama Hatun Trbesi bu plan ile Tagisken Mezar Antlar (M..
10-8, 6-5. yzyllar) (Levha 5), Krgzistan-Tuvadaki Arzan Kurgan (M.. 8.
yzyl) ve Harizmdeki II. Balandy Kurgan (M.. 4-2. yzyllar) gibi merkezi
planl ve dairesel Asya mezar yaps geleneini srdrmektedir (Lev. 6-8).
8

Dier yap ise 1339 tarihli Kayseri Kk Hanikahdr.
9
Yapnn kare plnl ve
sekizgen revakl avlusunun ortasnda, drt yn de dikkate alnarak yerletirilen
kare kaideli, sekizgen gvdeli bir kmbet yer almaktadr. Bu yapdaki ana ve ara
ynlere gre dzenlenmi sekizgen plnl revak ve avlu ortasndaki trbe,
merkez bir tasarm yanstmaktadr (Levha 9-10).
Her iki yapnn pln, hkmdar kk ve itten oluan ordularla benzerlik
gstermektedir. Bu balamda merkezde yer alan trbeler dnya dan sembolize
etmekte, kuatma duvarlar ise dnyann snrlarn belirlemektedir.
Yukardaki rnekler ve Emel Esinin stupalar (Esin 1971: 166-178) hakknda
verdii bilgiler, kutsala ulama kavram erevesinde mezar yaplar zerinde
nemle durulmas gereini gstermektedir. Kurgan, stupa trbe gibi isimlerle
anlan mezar yaplarnn, farkl pln ve biimlerde ina edilmekle birlikte
birbirinin devam olduu anlalmaktadr. Bu yaplara gsterilen ilginin nedeni

7
Yap iin bkz. nkal (1996: 437-443).
8
Verilen rnekler iin bkz. Akn (1990: 26-27).
9
Bkz. aman-Yazar (1991: 301-314).

ayrntl aratrlmas gereken bir konu olmakla birlikte, grnrdeki ilevin
kutsala ulamak istei olduu anlalmaktadr. Bu nedenle kutsala ulamak
isteinin; erken dnemlerde kutsal doumlar nedeniyle yneticiler, sonraki
dnemlerde rahip, kam, evliya veya veli gibi kavramlarla rlerek kutsallatrlan
dinsel kimlikli kiilerin, kendileriyle zdeletirilen mezarlar aracl ile
salanabilecei dnlmtr. Bu balamda trbelerin, kutsala ulalan ekseni,
yukardaki rnekler gz nne alnarak kozmik da temsil ettikleri
anlalmaktadr. Gktrk ve Uygurlarda kaan soyundan kiilerin ruhlar gk
tanrnn makam Kutup Yldzna ulamak iin ge doru umaktadr (Esin
1971: 25). Cengiz Han, Teb Tenggri adl danmann ldrtm ve ruhunun
duman deliinden karak ge ulamas iin mezar zerine adr
kurdurtmutur.

Dolaysyla her trbe kutup yldznn altnda yer almakta ve
dnyann merkezini sembolize etmektedir. Bu simgeselcilik zellikle yldz
biimli klah olan trbelerde daha ak olarak grlmektedir. Bu rneklerden biri
olan ve bir Mool emiri iin ina ettirilen Nureddin bin Sentimur Trbesinin
(1314)
10
yldz biimli klahnn kutup yldzn, dolaysyla trbenin kutup
yldznn dnyadaki iz dm olan kozmik da sembolize ettii dnlebilir
(Levha 11). Bu simgeselcilik Konya Kesikba Trbesi (13. yzyln ikinci yars)
11

gibi rneklerde, kubbe yzeyinin yldz eklinde bezenmesiyle salanmtr.
Kare iinde ha, kare veya okgen iinde merkezi ayak (Lev.13-14) eklinde
plna sahip olan yaplar da benzer bir evren tasarm yanstmaktadr. Daha ok
trbelerde (Levha 12-14) grlen bu tr tasarmlarla, cami ve zaviye-tekke gibi
yap trlerinde de karlalmaktadr (Levha 15). Bu plnlarn zaviye ve
tekkelerdeki kullanm, Tarikat retilerindeki hetorodoks inanlarla ilikilidir. Bu
nedenle stanbul Merdivenky, Bektai Tekkesi meydan evindeki kozmik aac
simgeleyen ayak, Bektai tarikat retisinde younlaan eski Trk inanlarnn
12

yansmas olarak deerlendirilmelidir.
Birbirini dik ayla keserek merkezi vurgulayan drt ynl-eyvanl ak veya
kapal mekn dzenlemeleri de, bir evren tasarm olarak farkl yap trlerinde
denenmitir (gel 1986: 59-88; Akn 1990: 28-34). Farkl ilevli yaplarda ortak bir
emann kullanlmas, yap tasarmlarnda ilev kadar simgesel deerlere de nem
verildiinin gstergesidir. Bir dnya imgesi olarak, drt ynl ak veya kapal
mekn tasarmnn kullanld yap tiplerinin banda kervansaray
13
(Levha 16),

10
Yap iin bkz. nkal (1996: 300-304).
11
Yap iin bkz. nkal (1996: 139-142).
12
Bkz. Ocak 1983.
13
rnekler iin bkz. Cezar (1977: 169-213); Akn (1990: 38, 45); Kuyulu (1996: 97-116).

Turgay Yazar

353
medrese
14
(Levha 17)ve saray-kk
15
(Levha 18)gelmektedir. Simgesel deeri
nedeniyle, drt eyvanl ak mekan dzenlemeleri camilerde de denenmitir
(Levha 19). zellikle medrese, saray ve camilerde plan dzeyinde salanan bu
sembolizm, drt ynn belirledii eksene yerletirilen yap (gel 1986: 78) veya
havuz gibi su eleriyle desteklenerek dey boyuta da tanmtr. Bylece her
kervansaray, medrese, kk veya cami evrenin merkezini oluturmaktadr.
Anadoluda Seluklu ve Osmanl dneminde ina edilen baz
kervansaraylardaki kk mescit uygulamalarn
16
bu balamda deerlendirmek
gerekir. Bu rneklerden biri olan Azkara Han (1231-1240) plan tasarm, ke
kuleleri ve avlusunun ortasndaki kk mescidi ile kozmik bir evren
oluturmaktadr (Levha 20). Bu tasarm iinde avlu ortasndaki kk mescidin,
kozmik ekseni (kozmik da) sembolize ettii anlalmaktadr.
Kk mescit, kemerlerle birbirine balanan drt ayan oluturduu baldaken
bir yap zerine oturmaktadr. Bir dier rnek olan Tuzhisar Sultan Hanndaki
(1232-36) kk mescit, tasarmnn yan sra bezemeleriyle de ilgi ekicidir (Levha
21-23). Mescidin oturduu ayaklar balayan kemerlerde, balar kemerin kilit
noktasna doru yerletirilmi bir ejder ifti yer almaktadr (Levha 24). Bu
dzenlemenin zmnde ejder figrleri nemli bir rol oynamaktadr. Trklerin
gkle ilgili inanlar arasnda, gk rsnn bir ejder ifti tarafndan evrildii
ynnde bilgiler bulunmas (Esin 1971: 15; ney 1969: 189), zerinde ejder
motiflerinin bulunduu kemerlerin bir gk tasarm olduunu ortaya
koymaktadr. Bylece kemerler zerindeki mescidin, gksel bir makam temsil
ettii anlalmaktadr.
slm metinlerde, bu makamn el-Beytul Mamr olabileceine iaret eden
bilgiler bulunmaktadr (Kl 1995: 62-63). Bu metinlerle gre el-Beytul Mamr,
Kbenin tam hizasnda manev semadaki bir evdir. Kutsall Kabenin
yeryzndeki kutsall gibidir. inde her gn yetmi bin melek namaz
klmaktadr. Bylece dnyada insanlarn Kbesi, manev gkte ise meleklerin
Kbesi birbirinin iz dmn oluturmaktadr. Kabenin dnyann merkezinde
yer alan konumu, kk mescitlerin dnyann merkezini temsil eden kozmik bir
eksen oluturduunu ortaya koymaktadr.
Trklerin iki kozmik blgeli evren alglarnn kesin olarak saptanamayan bir
tarihte deitii ve bu tasarma nc bir blge olarak yer altnn eklendii
grlmektedir. aman inanlaryla ilikili bu tasarma gre evren; merkezlerinden
geen bir eksen vastasyla birinden dierine geilebilen gk, yer ve yer alt olarak

14
rnekler iin bkz. Akn (44, 90); Kuban (2002: 161-208)
15
rnekler iin bkz. Cezar (1977: 215-246).
16
rnekler iin bkz. nge (1969: 9-11); Akaln (1987: 3-7).

kozmik blgeden ibarettir (Eliade 1999: 291-320).
17

aman kozmolojisinde de adr ve kozmik da bir mikroevren sembol olarak
evrensel ekseni temsil etmekle birlikte, gk, yer ve yeraltn birbirine balayan
temel unsurun kozmik aa (evren aac) olduu saptanmaktadr. Kozmik aa,
kozmik da imgesiyle rten bir nitelie de sahiptir (Esin 1976: 148-149). aman
inanlarnn temel unsuru olan kozmik aa imgesi, zaman ierisinde deimi,
anlamn geniletilerek hayat veya lmszlk aalaryla birletirilmitir (Eliade
1999: 302-306).
18

Trklerin aaca byk nem verdii grlmektedir. Aa, kozmik ekseni
temsil etmenin yan sra ana ve ata olarak da kabul edilmitir.
19
Yakutlar
yeryznn merkezinde ba gklere deen, kkleri yer altnda olan bir aacn
bulunduuna inanmaktadr. ou kez yedi veya dokuz dal olan bu kozmik aa,
aman trenlerinde byk rol oynamaktadr.
20
Trenlerde amann setii uygun
bir yerde kurulan adrn ortasna, ucu adrn duman deliinden kacak ekilde
bir kayn aac yerletirmektedir. Gvdesi basamak eklinde oyulan aacn yedi
veya dokuz dal, gn katlarn simgelemektedir. Yurdun ortasndaki aa, gk-
yer ve yeraltn birbirine balayan evrensel ekseni temsil etmekte, aman bu eksen
vastasyla gn katlar arasnda veya yeraltnda seyahat edebilmektedir (Eliade
2003: 296-297).
Yaygn bir grsel imge olan kozmik aa tasvirlerinin, devlet ideolojisinin
kamuyla paylald yzeyler olan mimar bezemedeki rnekleri zerinde
nemle durmak gerekir. Anadoluda, zellikle 1243 Mool istilsndan sonra daha
belirgin olarak yap yzeylerinde yer alan bu motif, aada tanmland gibi, bir
evren hakimiyeti sembol olarak siyasal gc de temsil etmektedir.
Kozmik aa tasvirlerinin yer ald yaplardan biri Seluklu veziri Sahip Ata
tarafndan Sivasta ina ettirilen Gk Medresedir (1271). Yapnn takapsnn iki
yannda, minare kaidelerinin n yznde, birbirinin simetrii iki tasvir
bulunmaktadr (Levha 25). Tasvirin alt ksmda, iki karenin birbirine gemesiyle
oluan sekiz kollu bir yldz ve iinde bir sekizgen yer almaktadr (Levha 26). Bu

17
Trklerdeki aman inanlar konusunda atrmaclar arasnda gr birlii yoktur. Baz
aratrmaclar amanln kanda ve anahanlk ilkelerinin geerli olduu toplumlara zg ve
erken tarihli olduunu belirtmektedirler. Bkz Hassan (2000: 48-75). Bu gre kar kan baz
aratrmaclar ise, en byk zellii nfuz ettii blgelerdeki halkn ruh alemine brnme
kabiliyeti olan amanln Trk inan sistemi iine sonradan girdiini fikrindedir, Kafesolu
(1992: 287-289).
18
Middendorf tarafndan tespit edilen ve gel (1993: 98) tarafndan nakledilen Er-Sogotoh
destan kozmik aala, hayat aac kavramlarnn birlemesini gsteren iyi bir rnektir.
19
Aala ilgili inanlar iin bkz. nan (1995: 62-65); Eliade (1999: 302-306).
20
aman trenleriyle ilgili bkz. Radloff (1994: 1-85); nan (1995: 97-119).

Turgay Yazar

355
yldzn zerinde bir aa tasviri, aacn zirvesinde ise insan yzne benzer bir
ba olan bir kartal tasviri vardr (Levha 27). Bu tasvirler bir kemerle kuatlm
vazyettedir. Kemerin zerinde, alttaki tasviri de snrlayan iki silme tarafndan
sekiz kollu ikinci bir yldz oluturulmutur. Yldzn zerinde dikdrtgen bir
kitabelik ve zerinde bitkisel motifler yer almaktadr. Bu ksmn zerinde
minarenin pabuluk ksm balamaktadr. Pabulukta gnmze geldii ekliyle
kare bir ereve iinde daire motifi bulunmaktadr. Alttaki sekizgenin iindeki ve
ikinci sekiz kollu yldzn zerindeki pano iindeki yazlar nazarla ilgilidir.
Bu kompozisyonun ikonografik yorumu u ekilde yaplabilir. Tasvirde kesine
yakn olarak belirleyebildiimiz ilk e aa tasviridir. Bu aacn bir kozmik aa
olduuna phe yoktur. Bu durumda aacn altnda iki karenin oluturduu
sekiz kollu yldz iindeki sekizden yeryzn, sekizgenin kuatan sekiz kollu
yldz ise Eserinde byk bir isabetle belirttii gibi Tanrnn yer yzndeki
temsilcisi ve saltanat sahibi olan sultan temsil etmektedir. Bu tasvirin kozmik
aacn stnde yer alan sekizgenden daha kk ve silik olarak yaplmas,
olaslkla sultann Tanr karsndaki ikincil durumundan kaynaklanmaktadr. Bu
kozmolojik sralamaya gre kozmik aacn zerinde yer alan ikinci sekiz kollu
yldzn kutup yldzn simgelemesi gerekir. Kutup yldz tanrnn makamn
temsil etmenin yannda, tanrsal alana ulamak iin bir gei noktasdr. Bu
nedenle, Tanr yolu olarak da adlandrld grlr (gel 1995: 184). Bu gei,
yldzn iine alan kap eklindeki aklkla vurgulanmtr. Bu durumda hayat
aacnn zerindeki insan bal kuun bu kapy ve tanrsal alan koruyan beki
yaratk olduu anlalmaktadr. Bu tasvirin zerindeki bitkisel motifler Tanrnn
makamn veya olaslkla cenneti temsil etmektedir. En st ksmda ise tanry
sembolize eden bir mandala yer almaktadr (Karamaaral 1993: 257). Minareler
ise tanrya ulaacak yolu ve yn iaret etmektedir. Kompozisyonda yer alan
nazarla ilgili yazlar, tanmlanan evreni ktlklerden koruyan unsurlardr (gel
1995: 184).

21

22

23

Erzurum ifte Minareli Medrese (Levha 28-39) ve Yakutiye Medresesi (Levha
30) ile Kayseri ah Cihan Hatun Trbesi (Levha 31-32) gibi rneklerde de benzer
tasvirler yer almaktadr.
24
Bu tasvirlerde, kozmik aa ile hayat aac
kavramlarnn birletirildii, aalarn alt ksmlarndaki koruyucu yaratklardan

21
Tasvirin ikonografik yorumu iin bkz. Eser (1998: 27-28).
22
13. yzyln ikinci yarsndan sonra Anadoludaki Mool egemenlii ve bu ortamn Seluklu
erkan zerindeki etkisi dnldnde, bir hkimiyet sembol olan bu tasvirin ideolojik
boyutunu daha iyi alglanacaktr.
23
Yakut Trkleri gyn st katnda kap bekileri olan ift bal bir kartal bulunduuna
inanmaktadr. Kartal ayn zamanda Tanrsal gc ve erki temsil ediyordu.
24
Mimarideki aa tasvirleri iin bkz. ney (1968: 25-36).

anlalmaktadr.
Yukarda belirtilenler dnda ok ve yaynda bir evren sembol olduu
hakknda inandrc kantlar bulunmaktadr. Roux, oklar ge ulalabilecek
nitelikte canl varlklar olarak dnmektedir (Roux 1994: 120-121). Oklar
tahtadan yaplm olduklar iin aata bulunan, ularna ty takld iin de
kularn tad deerlerle zdeletirilmitir. Rouxa gre yay g, yayn
ularn balayan ip yeryzn, ok da evrensel ekseni temsil etmektedir. Bu
simgeselcilik Trklerin oka verdikleri nem dikkate alndnda uygun
gzkmektedir.
Eliade, gye k aralar arasnda, ok zinciri olarak adlandrd bir sembol
de saymaktadr (Eliade 1999: 534). Bir kahraman bir ok atp gk kubbeye saplar.
kinci oku birinciye, nc oku ikinciye saplayarak gkle yer arasnda zincir
kurmay baarr. Buna trmanarak gye kar. Trk sanatnda okucu ad verilen
bir motif yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu motifin yukardaki tanmlamaya
benzer bir ikonografik deerinin olmas mmkndr. Karatay Hann (1240-41)
ke kulelerinden birinde yer alan ve ok ularndan oluan zincir bu kany
glendirilmektedir (Levha 33).
Mimari rnek olmamakla birlikte, kozmik evren imgesinin gnmze kadar
uzanan bir gelenee sahip olduunu belirtmek amacyla, gnmz
sanatlarndan Serhat Kirazn bir almasn burada belirtmek gerekir (Yaman
1994: 66-68; Madra 1990: 152-154). Kiraz 1990 ylnda Minos Beah Sanat
Sempozyumuna sunduu klt isimli almada tanr ile dnya arasndaki
ilikiyi sembolize eder. Yapt, zerine yldz izilmi, ortasnda cam kre ierisine
cenin yerletirilmi daire biimli bir taban ile, yldzn ularndan yukar doru
ykselerek piramidal bir yap oluturan putrellerden ibarettir (Levha 34). Yaptn
tabanndaki yldzn drt yn, yani dnyay sembolize ettii anlalmaktadr.
Yldzn ortasndaki cam krede yer alan cenin, dnyann merkezini ve
yaradln burada gerekletiinin semboldr. Bu tabandan kan ve piramidal
bir yapda olan putreller ise kozmik ekseni oluturmaktadr.
Yukardaki rneklerden, kozmik eksen tasarmlarnn Trk sanatnn her
dneminde yaygn olarak kullanld anlalmaktadr. Bu alma erevesinde,
sadece mimari ve mimari bezemeye ait olan az saydaki rnek sunulmutur.
Mimar dnda ok sayda rnei olan bu tasarmlarn, Trk mitolojisinin temel
unsurlarndan biri olduu ve uzun sre muhafaza edildii anlalmaktadr.
Kaynaklar
AKALIN, ebnem, (1987). Anadolu Seluklu Kervansaraylarndaki Kk-Mescitler, Sanat
Tarihi Aratrmalar Dergisi, 1(1): 3-7.
AKIN, Gnkut, (1990). Asya Merkezi Mekan Gelenei, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.

Turgay Yazar

357
ASLANAPA, Oktay, (1984). Trk Sanat, stanbul: Remzi Kitabevi.
CAZAR, Mustafa, (1997). Anadolu ncesi Trklerde ehir ve Mimarlk, stanbul : Trkiye
Bankas Yaynlar.
AM, Musret, (1989). Gaziantep eyh Fethullah Klliyesi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
EBERHAD, Wolfram, (1987). in Tarihi, Ankara : Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
---, (2000). in Simgeleri Szl, (ev. Aykut KAZANCIGL-Aye BEREKET), stanbul: Kabalc
Yaynlar.
---, (1993), Mitlerin zellikleri, stanbul: Simavi Yaynlar.
---, (1994). Ebedi Dn Mitosu, (ev. mit ALTU), Ankara: mge Yaynlar.
---, (1999), amanizm, (ev. smet BRKAN), Ankara: mge Yaynlar.
---, (2003). Dinler Tarihine Giri, (ev. Lale ARSLAN), stanbul: Kabalc Yaynlar.
ESN
---, (1976). tken Y (Trk Sanatnda Aal Da Hakknda Notlar, Atsz Armaan,
stanbul: tken Yaynevi, 147-186.
---, (2002). Ordu (Balangtan Seluklulara Kadar Trk Hakan ehri), Trkler, (Ed. H. C.
GZEL-K. EK-S. KOCA), 3: 129-149, Ankara: Yeni Trkiye Yaynlar.
, Emel, (1971). Trk Kubbesi (Gk-Trklerden Seluklulara Kadar), Seluklu
Aratrmalar Dergisi III 1971 Malazgirt Zaferi zel Says 900. Yl: 159-182.
---, (1978). The Cosmic Mountain, the Tree and Auspicious Bestiary in Trkish
Iconography, Art and Archaeology Reserch Papers, 8: 34-42.
---, (1993). Muyanlk Uygur Buyan Yapsndan (Vihra) Hakanl Muyanlna (Rbt)
ve Seluklu Han ile Medresesine Gelime, Malazgirt Armaan, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, 75-102.
---, (1995). Trk Kozmolojisi (lk Devir zerine Aratrmalar), stanbul.
GABRIEL
HASSAN, mit, (2000), Eski Trk Toplumu zerine ncelemeler, stanbul: Alan Yaynlar.
, Albert, (1931). Monuments Turcs Danatolie I, Paris.
HATEM, Guam Ali, (1974), randa Byk Seluklu Trbeleri, Ankara niversitesi, lahiyat
Fakltesi, Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara.
NAN, Abdlkadir, (1995). Tarihte ve Bugn amanizm Materyaller ve Aratrmalar, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
KAFESOLU
KARAMAARALI, Beyhan, (1992). Ahlat Mezar Talar, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
, brahim, (1992). Trk Milli Kltr, stanbul: Boazii Yaynlar.
---, (1993). ie Daire Motiflerinin Mahiyeti Hakknda, Sanat Tarihinde konografik
Aratrmalar Gner nala Armaan, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar, 249-270.
KILI
KUBAN, Doan, (2002). Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
KUYULU, nci, (1996). zbekistan ve Trkmenistanda Bulunan Ortaa Kervansaraylar
zerine Gzlemler, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi I: 97-116.
, Sadk, (1994). Kabedeki sembolizm zerine bir deneme, slmda Sembolik Dil,
stanbul: nsan Yaynlar, 49-73.
MADRA, Beral, (1990). Mitolojik Giritte 2000 Ylnn Akdeniz Kltr Kimlii, Arredamoto
Dekorasyon , 21: 152-154.
ELAD
ERDMANN, Kurt, (1961), Das Anatolische Karaavansaray Des 13. Jahrunderts II, Berlin.
ESER, Erdal, (1998). Sivasta Bir Manifesto: Gk Medrese, Vakf ve Kltr, 1(2): 27-28.
E, Mircea, (1992). mgeler ve Simgeler, Ankara : Gece Yaynlar.

OCAK, Ahmet Yaar, (1983). Bekta Menkbnmelerinde slm ncesi nan Motifleri, stanbul:
Enderun Yaynlar.
ORKUN, Hseyin Namk, (1986). Eski Trk Yaztlar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
GEL, Bahaeddin, (1993). Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve aklamalar ile destanlar) I, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
---, (1995). Trk Mitolojisi (Kaynaklar ve Aklamalar ile Destanlar) II, Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar.
GEL, Semra, (1986). Anadolu Seluklu Sanat zerine Grler, stanbul.
NEY, Gnl, (1968). Anadolu Seluklu Sanatnda Hayat Aac Motifi, Belleten, 32/125: 25-
36.
---, (1969). Anadolu Seluklu Sanatnda Ejder Figrleri, Belleten, 33 (130): 171-192.
NGE, Ylmaz, (1969). Anadolu Trk Mimarisinde Kk-Mescit Gelenei, nasya, 5(52):
:9-11.
NKAL, Hakk, (1996). Anadolu Seluklu Trbeleri, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar.
PUGAANKOVA, A.G., L. . RAMPEL, (1065). storiya stkusstvo Uzbekistana, Moskova.
RADLOFF, Wilhelm, (1994). Sibiryadan III, (ev. Ahmet TEMR), stanbul: Milli Eitim
Bakanl Yaynlar.
ROUX, Jean-Poul, (1994). Trklerin ve Moollarn Eski Dini, (ev. Aykut KAZANCIGIL),
stanbul: aret Yaynlar.
---, (1999). Altay Trklerinde lm, (ev. Aykut KAZANCIGL), stanbul: Kabalc Yaynlar.
---, (2001). Orta Asya Tarih ve Uygarlk, (ev. Lale ASLAN), stanbul: Kabalc Yaynlar.
SCHIMMEL, Annemarie, (2000). Saylarn Gizemi, (ev. Mustafa KPOGLU), stanbul: Kabalc
Yaynlar.
AMAN
NAL, Rahmi Hseyin, (1993). Erzurum Yakutiye Medresesi, Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar.
, Nermin, Turgay YAZAR, (1991). Kayseri Kk Hnikh, Vakflar Dergisi, 22: 301-
314.
YAMAN, Zeynep Yasa, (1994). Serhat Kirazn Kuramsal erevesi, Hrriyet Gsteri, 166:
66-68.
YAZAR, Turgay, (2001). Alt Kat Ortasnda Ayak Bulunan Trbeler zerine konografik Bir
Yaklam, I. Uluslarars Seluklu Kltr ve Medeniyeti Kongresi Bildiriler II, Konya:
Seluk niversitesi Seluklu Aratrmalar Merkezi Yaynlar, 457-460, 619-621.
YETKN, Suut Kemal, (1956), Mama Hatun Trbesi, Yllk Aratrmalar Dergisi, 1: 75-81.
YURTTA, Hseyin, (2001). Tercan-Mama Hatun Klliyesi Hakknda Baz Dnceler ve
Yaplan Son Onarmlar, Prof. Dr. Zafer Bayburtluolu Armaan Sanat Yazlar (Ed.
Mustafa DENKTA-Yldray ZBEK) Kayseri: Kayseri Byk ehir Belediyesi Yaynlar,
637-651.

ada Trklk Aratrmalar Sempozyumu 2002
Ankara, 8-10 Mays 2002

8 Mays 2002 aramba
Program

10.00-11.00
Al Konumas
Prof.Dr. Necdet ADABA
Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dekan

Al bildirisi
Prof.Dr. F. Sema Barutcu ZNDER (Ankara niversitesi)
Trkiyede ve dnyada ada Trklk bilgisi aratrmalarnn kurumlamas
11.00-11.30

Prof.Dr. Mehman MUSAOLU (Ankara niversitesi-Azerbaycan)
Ortak ata szlerimizin szdizimsel-metinbilimsel zellikleri
11.30-12.00

Do.Dr. Berdi SARIYEV (Ankara niversitesi-Trkmenistan)
Trke ve satran: Ortak kurallar zerine
12.00-12.30

Dr. Aynur Z (Ankara niversitesi)
zbek Trkesi edeb dilinde fiillerde olumsuzluk kategorisi
12.30-14.00 le Aras
14.00-14.30

Do.Dr. Seyitnazar ERNAZAROV (Gazi niversitesi-Trkmenistan)
Trkmen ve Trkiye Trkesinde baz ortak adlarn anlam farkllklar
zerine
14.30-15.00

Yard.Do.Dr. Melek ERDEM (Ankara niversitesi)
Trkmen Trkesinde alt-anlamllk
15.00-15.30

Do.Dr. Glzura CUMAKUNOVA (Ankara niversitesi-Krgzistan)
Krgz Trkesinin tarihsel aamalar zerine dnceler
15.30-16.00 Ara
16.00-16.30

Do.Dr. Naciye GNGRM (Ankara niversitesi)
Tarihsel ve ada Fin-Ugor - Trk dil alanlar
16.30-17.00

Yard.Do. Uuganbayar MYAGMARSREN (Ankara niv.- MHC)
Gneydou Sibirya Trk lehelerinde Moolca unsurlar
17.00-17.30

Prof. Dr. Saadettin GME (Ankara niversitesi)
Tarihsel ve modern Trklk alanlarnda keik

TAS 2002

9 Mays 2002 Perembe

9.30-10.00

Do.Dr. Fatih KROLU (Gazi niversitesi)
Saha Trk destan Olongxo
10.00-10.30

Yard.Do. Erkin ARIZ (Pekin Milliyetler niversitesi-in)
Sar Uygur Trklerinde Gesar destan zerine
10.30-11.00

Dr. Ufuk TAVKUL (Babakanlk-Devlet Arivleri)
Kafkas Nart destanlar zerine bir motif incelemesi: Nart rzmekin douu
11.00-11.30 Ara
11.30-12.00

Do.Dr. Margarita KUNGAA (Ankara niversitesi-Tuva)
Tuva kam alklar
12.00-12.30

Dr. Erkin EMET (Ankara niversitesi)
Uygur Trklerinde bilmece
12.30-14.00 le Aras
14.00-14.30

Yard.Do.Dr. Naciye YILDIZ (Gazi niversitesi)
Trk destanlarnda birinci azdan szler
14.30-15.00

Dr. Glsm KLL (Ankara niversitesi)
Hakas Trklerinde kod kaydrm
15.00-15.30

Dr. Maria STAMOVA (Moldova-Gagauz Yeri)
okdillilik asndan Gagauz Trkleri
15.30-16.00 Ara
16.00-16.30

Dr. A. Melek ZYETGN (Ankara niversitesi)
Wu-ti-ching-wn: Cing sllesi dnemine ait bir szlk
16.30-17.00

Dr. Varis ABDURAHMAN (Gazi niversitesi)
Trk yer adlar zerine (in kaynaklarna gre)
17.00-17.30

Dr. Yonca ANZERLOLU (Hacettepe niversitesi)
Karamanllar, Urumlar ve Gagauzlar arasnda tarihsel ve sosyo-kltrel
balar var mdr?

Sempozyum Program 361

10 Mays 2002 Cuma
9.30-10.00

Prof.Dr.Hseyin BACI (Ortadou Teknik niversitesi)
Kreselleme, gvenlik ve Trk dnyas
10.00-10.30

Do.Dr. Mustafa YILMAZ (Hacettepe niversitesi)
Trkiyenin Trk dnyasna ynelik faaliyetleri ile ilgili bir deerlendirme
10.30-11.00

Prof.Dr. M. Cihat ZNDER (Hacettepe niversitesi)
Trkiye-Trkistan Hatt zerinde metodolojik deerlendirme
11.00-11.30 Ara
11.30-12.00

Prof.Dr. Cemalettin TAKIRAN (ankaya niversitesi)
Karaba problemi ve Trkiye
12.00-12.30

Dr. Havva KK (Babakanlk)
Trk Cumhuriyetlerinin jeopolitik ve jeostratejik nemi
12.30-14.00 le Aras
14.00-14.30

Dr. Nuraniye EKREM (ASAM)
in ve Trkiye ilikilerinde Dou Trkistan
14.30-15.00

Prof.Dr. Dursun YILDIRIM (Hacettepe niversitesi)
Trk medeniyeti ve Trk medeniyet dzenleri
15.00-15.30

Do.Dr. Leyla TAGIZADE (Ortadou Teknik niversitesi)
20. yzyl Rusyasnda etnogenez teorileri ve bu temelde Trk etnogenezi
15.30-16.00 Ara
16.00-16.30

Dr. Erdal AKSOY (Hacettepe niversitesi)
Gnmzdeki Tataristann sosyo-kltrel yaps 2001 alan aratrmas
sonular
16.30-17.00

Dr. Turgay YAZAR (Hacettepe niversitesi)
Trk sanatnda kozmik eksen
17.00-17.30

Yard.Do.Dr. Rstem BOZER (Ankara niversitesi)
Krgzistan Sonkl arkeolojik kaz ve aratrmalar 2001

Sempozyum Katlmclar
ABDURAHMAN Varis, Dr. Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih
Blm.
AKSOY Erdal, Dr. Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm.
ANZERLOLU Yonca, Dr. Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp
Tarihi Enstits.
ARIZ Erkin, Yard.Do. (HC), Pekin Milliyetler niversitesi, in Aznlk
Milletler Dilleri ve Edebiyatlar Fakltesi, Uygur-Kazak-Krgz Dilleri ve
Edebiyatlar Blm; Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, ada
Trk Leheleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal Doktora rencisi.
BACI Hseyin, Prof.Dr. Ortadou Teknik niversitesi, ktisad ve dar Bilimler
Fakltesi, Uluslararas likiler Blm.
BOZER Rstem, Yard.Do.Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi, Sanat Tarihi Blm.
CUMAKUNOVA Glzura, Do.Dr. (Krgzistan), Ankara niversitesi, Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.
EKREM Nuraniye, Dr. Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (Ankara).
EMET Erkin, Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, ada
Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.
ERDEM Melek, Yard.Do.Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.
ERNAZAROV Seyitnazar, Do.Dr. (Trkmenistan), Gazi niversitesi, Fen-
Edebiyat Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.
GME Saadettin, Prof. Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi, Tarih Blm.
GNGRM Naciye, Do.Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi, Hungaroloji Anabilim Dal.
KLL Glsm, Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, ada
KROLU Fatih, Do.Dr. Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, ada
KK, Havva, Dr. T.C. Bababakanlk, Devlet Bakanl Danman.
KUNGAA Margarita, Do.Dr. (RF-Tuva), Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm
MUSAOLU Mehman, Prof.Dr. (Azerbaycan), Ankara niversitesi, TMER.
TAS 2002
Sempozyum Katlmclar

363
MYAGMARSREN Uuganbayar, Yard.Do. (MHC), Ulaanbatur Devlet
niversitesi, Mool Dili ve Edebiyat Blm; Ankara niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Anabilim Dal
Doktora rencisi.
Z Aynur, Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, ada
ZNDER F. Sema Barutcu, Prof.Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.
ZNDER M. Cihat, Prof.Dr. Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi,
Sosyoloji Blm; Trkiyat Aratrmalar Enstits Mdr.
ZYETGN A. Melek, Dr. Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi,
Trk Dili ve Edebiyat Blm.
SARIYEV Berdi, Do.Dr. (Trkmenistan), Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-
Corafya Fakltesi, ada Trk Leheleri ve Edebiyatlar Blm.
STAMOVA Maria, Dr. (Moldova-Gagauz Yeri).
TAGIZADE Leyla, Do.Dr. (Azerbaycan), Ortadou Teknik niversitesi, Modern
Diller Fakltesi, Rus Dili Lektr.
TAKIRAN Cemalettin, Prof.Dr. ankaya niversitesi, ktisad ve dar Bilimler
Fakltesi, Uluslararas likiler Blm.
TAVKUL Ufuk, Dr. T.C. Babakanlk, Devlet Arivleri Genel Mdrl.
YAZAR Turgay, Dr. Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Sanat Tarihi
Blm.
YILDIRIM Dursun, Prof.Dr. Hacettepe niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Trk Dili
ve Edebiyat Blm.
YILDIZ Naciye, Yard.Do.Dr. Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, ada
YILMAZ Mustafa, Do.Dr. Hacettepe niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp
Tarihi Enstits.

CB04 FD 01

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

CB04 FD 01

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

indekiler 2

1atko o1o:o nodo(09)

You might also like