T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS SOSYOLOJ ANABLM DALI

TRK MODERNLEME SRECNDE DL OLGUSUNUN SOSYOLOJK ANALZ

YKSEK LSANS TEZ

HASAN HSEYN AYGL TEZ DANIMANI: PROF.DR. HSEYN BAL

ISPARTA, 2008

NSZ Bu almada, Cumhuriyetin ilk dneminde gereklemi olan Trk Dil Reformunun, Trk modernleme srecinde ve Trk ulusal kimliinin kurulu srecinde oynam olduu rol, analiz edilmeye allmtr. almann her aamasnda sorular, grleri ve nerileriyle yardmn esirgemeyen ve deerli katklarda bulunan tez danmanm Prof.Dr. Hseyin BALa, bana alma boyunca yol gsteren, bu srecin tamamlanmasna katkda bulunan bata Yrd. Do. Dr. mit AKA ve Yrd. Do. Dr. Suat KOLUKIRIK hocalarma, zerimde emei bulunan dier blm hocalarma, alma boyunca yardmlarn esirgemeyen lker AYSEL ve Sadettin ZDEMR arkadalarma, katklarndan dolay teekkr bir bor bilirim. Bu alma, Sleyman Demirel niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Ynetim Birimi tarafndan desteklenen bir projedir (Proje No: 1356-YL-06). Bu projeyi destekleyen Bilimsel Aratrma Projeleri Ynetim Birimi Bakanlna da teekkr ederim. Ayrca, en zor anlarmda sabr ve destekleriyle ilerlediim canm ANNEM ve BABAMa teekkr ederim.

HASAN HSEYN AYGL OCAK-2008

ii

ZET Trk Modernleme Srecinde Dil Olgususun Sosyolojik Analizi Hasan Hseyin Aygl Sleyman Demirel niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Sosyoloji Anabilim Dal, Yksek Lisans Tezi, 325 Sayfa, Ocak 2008 Tez Danman: Prof. Dr. Hseyin BAL Bu tezin amac, Cumhuriyetin ilk dneminde gereklemi olan Trk Dil Reformunun, Trk modernleme srecinde ve Trk ulusal kimliinin kurulu srecinde oynam olduu rol analiz etmektir. almann ilk blmnde, aratrmann alan ve kapsam hakknda bilgiler verilmitir. almann ikinci blmnde, Batda modernleme, ulusuluk, ulus-devlet, dil gibi olgular ele alnarak aklanmtr. almann nc blmnde ise, ayn olgularn Trkiyedeki durumu ortaya konulmutur. Bunun iin Atatrkn Nutuk adl eserinden alnan metinler, kutular iinde, metnin anlamsal btnl gz nnde bulundurularak yazya aktarlm ve deerlendirmeler yaplmtr. Her iki blm iinde, ulus-ina srecinde sklkla vurgulanan sosyal dil mhendislii gibi bir kavramlatrmadan yola karak, dilin modernleme ve milliyetilik politikalar asndan tam olduu nem dikkate alnmtr. Ayrca bu blmle ilgili olarak Trk Dil Kurultay Mzakere Zabtlar ve Tezler, Trk Dil Kurultay Klavuzlar gibi eitli tarihsel belge ve dokmanlar ierik olarak deerlendirilmi, zetler halinde kurultaylarda yaplan konumalar ve sunulan tezler alma iinde verilmitir. almann drdnc blmnde ise, Atatrkn bir lider olarak bu sreteki etkisi ve rol zerine, zellikle birincil kaynaklara gidilerek; Nutuk, Sylev ve Demeler, Atatrk Tamim Telgraf ve Beyannameler ve dier eserlerden alnan metinler zerinde nitel aratrma yntemlerinden biri olan ierik analizi teknii ile deerlendirmeler yaplmtr. Son blmde ise genel bir deerlendirme yaplm, bu srece ilikin olarak baz yarglara ulalmtr. Anahtar Kelimeler: Modernleme, Ulusuluk, Ulus-Devlet, Dil, Kltr, Kimlik, Trk Dil Kurumu, Gne-Dil Teorisi

iii

ABSTRACT Sociological Analysis of the Phenomenon of Language During the Process of Turkish Modernization Hasan Huseyin Aygul Suleyman Demirel University, Institute of Social Sciences, Department of Sociology, Master Thesis, 325 Pages, January 2008 Thesis Supervisor: Prof. Dr. Huseyin BAL
The aim of this thesis is to analyze the role of the Turkish Language Reform, which took place in the early years of the Republic, during the period of Turkish modernization and the emergence of the Turkish national identity. In the first chapter of the study, some information is given concerning the field and scope of the study. In the second chapter of the study, such phenomena as modernization in the West, nationalism, nation state, language were discussed and described. As for the third chapter of the study, the position of the same phenomena in Turkey was studied. Therefore, taking their semantic integrity into consideration, the texts which were taken from Ataturk's ''Speech'' were written down in boxes and evaluations were made. In both chapters, the importance of the language with regard to the modernization and nationalism was considered through the concept of social language engineering which was emphasized during the period of nation building. Besides, various records and documents such as Turkish Language General Assembly Discussion Records and Thesis, Turkish Language General Assembly Guides which are relevant to this chapter were evaluated as regards their content, and the speeches which were made at the general assembly as well as the presented thesis were included in summaries in this study. In the fourth chapter of the study, using content analysis technique which is one of the qualitative research methods and especially benefiting from the primary resources, evaluations concerning the effect and role of Ataturk as a leader in this process were made on the texts taken from the Speech, Discourses and Statements, Ataturks Circular Letters, Telegrams, and Declarations as well as other works. In the last chapter, a general assessment was made and several conclusions related to this process were drawn. Key Words: Modernization, Nationalism, Nation-State, Language, Culture, Identity, Turkish Language Association, Sun-Langu

iv

NDEKLER NSZ ............................................................................................................................. i ZET ............................................................................................................................... ii ABSTRACT.................................................................................................................... iii NDEKLER .............................................................................................................. iv 1. BLM GR ............................................................................................................................... 1 1.ARATIRMANIN ALANI VE KAPSAMI ............................................................. 2 1.1.Aratrmann Amac ................................................................................................ 2 1.2.Aratrmann nemi ............................................................................................... 3 1.3.Aratrma Problemi ................................................................................................. 3 1.3.Aratrmann Metot ve Teknikleri .......................................................................... 4 1.3.1.erik Analizi Teknii ...................................................................................... 6 1.3.2.Aratrma Verilerini Elde Etme ve Deerlendirme ....................................... 14 1.5. Evren- rneklem................................................................................................. 17 2. BLM 2. BATIDA MODERNLEME, ULUSULUK VE DL ....................................... 18 2.1. Batda Modernleme Sreci ............................................................................ 18 2.1.1. Modernlemenin Tarihi................................................................................. 18 2.1.2. Modernlemenin Analizi............................................................................... 29 2.1.3. Deerlendirme .............................................................................................. 34 2.2. Batda Ulusuluk ve Ulus-Devlet ....................................................................... 37 2.2.1. Ulusuluun Tarihi Geliimi ........................................................................ 37 2.2.2. Modernleme ve Ulusuluk .......................................................................... 49 2.2.3. Marksizm ve Toplumsal Kuramda Ulusuluk .............................................. 58 2.2.4. Kimlik Biz ve teki Balamnda Ulusuluk ......................................... 62 2.2.5. Irklktan Faizme Ulusuluk ...................................................................... 65 2.2.6. Kltrel Politikalarla Ulusuluk ve Ulus-Devlet .......................................... 67 2.2.7. Deerlendirme .............................................................................................. 68 2.3. Modernleme ve Ulusuluk Politikalarnda Dil Olgusu ...................................... 70 2.3.1. Toplum ve Kltr Balamnda Dil ............................................................... 71 2.3.2. Ulus-na Sreci ve Dil Politikalar .............................................................. 74 2.3.3. Aidiyet Duygusu: Kimlik ve Dil ................................................................... 78 2.3.4. Irk Bir Sylem Olarak Dil.......................................................................... 80 2.3.5. Sosyal Mhendislik Arac Olarak Dil ........................................................... 81 3. BLM 3. TRKYEDE MODERNLEME, ULUSULUK VE DL ................................ 84 3.1. Trkiyede Modernleme ..................................................................................... 92 3.1.1. Modernleen Trkiye: Siyasal Alan ............................................................ 92 3.1.2. Modernleen Trkiye: Hukuksal Alan ....................................................... 116

3.1.3 Modernleen Trkiye: Toplumsal-Kltrel Alan ........................................ 123 3.1.4. Modernleen Trkiye: Ekonomik Alan ...................................................... 134 3.1.5. Modernleen Trkiye: Fikirsel Alan ........................................................... 145 3.1.6. Deerlendirme ............................................................................................ 153 3.2. Trkiyede Ulusuluk ........................................................................................ 156 3.2.1. Siyasi Araylar ve Trklk .................................................................... 156 3.2.2. Osmanlclk ve Trklk ......................................................................... 165 3.2.3. Cumhuriyet Dnemi Ulusuluk Politikalar ............................................... 169 3.2.4. Trk Ulusuluunun Irk Sylemleri ........................................................ 181 3.2.5. Trk Ulusuluu ve Aidiyet Duygusu ........................................................ 182 3.2.6. Deerlendirme ............................................................................................ 185 3.3. Trkiyede Dil Politikalar ................................................................................. 187 3.3.1. Cumhuriyet ncesi Dil Tartmalarnn Ksa Tarihesi ............................. 187 3.3.2. Cumhuriyet Dnemi Kltr Politikalar ve Dil .......................................... 192 3.3.3. Dilin Kurumsallama Sreci: Trk Dil Kurumu......................................... 202 3.3.4. Dil Reformuna Eletiriler ve Eletirilere Cevaplar ..................................... 247 3.3.5. Deerlendirme ............................................................................................ 251 4. BLM
4. ATATRKN SYLEMLERYLE MODERNLEME, ULUSULUK VE DL..... 256 4.1. Modernleme Srecinde Dil ve Alfabe Reformu .............................................. 256 4.2.Modernleme ve Trk Dil Kurumu.................................................................... 278 4.3.Modernleme ve badet Dili............................................................................... 287 4.4. Modernleme ve Dil........................................................................................... 294 4.5.Millet ve Milliyetilik Balamnda Trk Dili .................................................... 295 4.6.zletirme ve Trk Dili ..................................................................................... 300

5. BLM 5.SONU VE DEERLENDRME ........................................................................ 306 EK.. 314 KAYNAKA..316 ZGEM....325

1. BLM

GR Dil bilinli olarak meydan getirilmi, toplumsallam bir semboller sistemidir. nsan, dil ile duygu ve dncelerini bakasna aktarr. nsann hkm vermesi, mukayese etmesi, akl vermesi ve seim yapmas her ne kadar dncenin ilevi olsa da, dnce de dilden bamsz var olamaz. Hi kukusuz dil, sosyal yaam iin de ok nemli bir unsurdur. Dil sadece iletiim arac deil, ayn zamanda yurtta olmann da en nemli gstergesidir. Siyasal katlmmzda, eitim srelerinde, kltrel deerlerimizi renmemizde, bir grubun mensubu olmamzda, dncelerimizi ifade edebilmemizde vb. birok alanda, dilin ilevselliini grebiliriz. Dil, ayn zamanda ulus-devletler iin nemli bir unsur haline gelebilmekte, ulusal kimliin kazanlmas, kltrn gelecek nesillere aktarlmas gibi ilevleri gerekletirebilmektedir. Modernleme srecinin deiik aklamalar mevcuttur. Fakat bunlarn ana hatt, 20. yzyln ortalarnda ortaya kan modernleme kuramnn sosyal ilerleme ile zdeletirilmesi; yani her toplumun devir ve corafi duruma bal olmakszn kapsaml bir evrensel srece, geri kalmlktan uygarla doru srklenmesi olgusudur. Bu olgulardan birisi de ulus-devlettir. Ulus ve ulusuluk sylemleri de buna dayal olarak modern bir olgu olarak ele alnmaktadr. Ulusuluk sylemlerini modernleme ile birlikte aklamaya alan birok dnr iin ulus yapay bir olgudur. Bu yzden modern dnyada ulusal kimlikler yeniden tanmlanmakta, gnn gerekliliklerine gre deitirilmektedir. Bu durum ise, ulus-ina sreci olarak ifade edilmektedir. Ulus-ina srelerinde birok lkede grlen dil planlamas, dil dzenlemesi, dil mhendislii gibi kavramlatrmalar, modern ulus-devlet yaplanmasn oluturmay amalamaktadr. Bunun iin dil merkezi bir konuma sahip olup, hem modernleme hem de ulusuluk politikalar iin nem tamaktadr. Dilin bu deitirme, dntrme ve toplumu yeninden ina etme srecine dilin sosyal mhendislik rol diyebiliriz. Artk modern dnya da insanlar, sadece ait olduklar evre ile deil, daha geni ynlarla yaamak zorundadrlar. Genileyen pazarlar ve ulus-devlet yaplanmalar olarak snrlarn izilmesi gibi sz konusu durumlar, bireyleri hem yurtta olarak hem de

bir birey olarak belirli snrllklarn iine doru ekmekte, bylelikle belirli ortaklklar zorunlu klmaktadr. Bu durum modernliin tekdzeliinin bir zorlayc gc olarak da dikkat ekmektedir. Bu tekdzelii salayabilmenin en nemli unsuru ise dildir. Bu yzden lkeler bilinli olarak dile mdahale ederler. Var olan yazl ve kltr dillerini basite dzeltme ve standartlamadan tutun, birbiriyle rten leheler karmaasndan bu tr diller oluturulmasna ve l ya da neredeyse tkenmi dillerin diriltilmesine (fiilen yeni dillerin icat edilmesi anlamna gelir) kadar uzanabilecek olan dil politikalar vardr. te tam bu noktada, Trkiyede Cumhuriyet dnemi kltrel politikalardan biri olan Trk Dil Reformu, hem modernleme hem de ulusuluk politikalar bakmndan nem kazanmaktadr. Alfabe deiiklii ile balayan bu sre, Trk Tarih Kurumunun almalaryla devam etmi, ibadet dilinin Trkeletirilmesi ve Tk Dil Kurumunun dilde sadeletirme ve zletirme abalaryla doruk noktasna ulamtr. Atatrkn muasr medeniyetler seviyesine ulam, hatta onu am bir lke olarak grmek istedii Trkiye iin, uygulanan bu kltrel politikalar, modern ulus-devlet yapsn oluturmak iin yrtlen almalard.

1. ARATIRMANIN ALANI VE KAPSAMI 1.1. Aratrmann Amac:

Bu almann amac, Cumhuriyetin ilk dneminde (1923-1938), Trk Dil Reformunun Trk modernleme srecinde ve Trk ulusal kimliinin kurulu srecinde oynam olduu rol analiz etmektir. Ulus-ina srecinde sklkla vurgulanan sosyal dil mhendislii gibi bir kavramlatrmadan yola karak, dilin modernleme ve milliyetilik politikalar asndan tam olduu nem dikkate alnacaktr. almada modernleme, ulusuluk, ulus, ulus-devlet, dil gibi olgular ilikilendirilerek, Bat ve Trkiye balamnda karlatrmalar yaplarak ele alnacak, zellikle birincil kaynaklara gidilerek; Nutuk, Sylev ve Demeler, Atatrk Tamim Telgraf ve Beyannameler, Trk Dil Kurultay Mzakere Zabtlar ve Tezler, Trk Dil Kurultay Klavuzlar gibi eitli tarihsel belge ve dokmanlar ierik olarak deerlendirilecektir.

1.2. Aratrmann nemi: Bu aratrmann verileri; 1. Trk Dil Reformunun modernleme, ulusuluk, ulus-devlet srelerindeki rolnn anlalmasnda ve bir model olarak modern ulus-devlet yaplanmasnn cumhuriyet dnemi ulus-ina srecinde uygulanan politikalarn aklanmasnda, 2. Atatrkn bir lider olarak bu sreteki oynam olduu roln bilinmesinde, 3. Bu alanda aratrma yapanlara katkda bulunmasnda nem arz etmektedir.

1.3. Aratrma Problemi: Kltrel politikalardan biri olan Trk Dil Reformunun, Trk modernleme ve uluslama srelerindeki etkisi nedir? Bu etkinin toplumsal olarak yansmalar nasl olmutur? Atatrkn bir nder olarak bu srelerde oynam olduu rol nedir?

Alt Problemler: 1. Toplumsal bir olgu olarak dilin; modernleme, ulusuluk, ulus-devlet, ulus gibi kavramlar asndan tam olduu roller ve ilevler nelerdir? Kltr, kimlik, aidiyet duygusu, rklk gibi farkl alanlar da dil nasl kullanlmaktadr? 2. Modernleme, ulusuluk ve dil politikalar neden bir ulus-devlet iin gereklilik ve zorunluluk arz eder? 3. Trkiyede modernleme srecinin tarihsel geliimi nedir? (Trkiyede modernleme sreci dediimiz zaman ne anlamalyz?) Trkiyede modernleme srecinde gerekletirilen reformlar nelerdir? Bat ile karlatrldnda benzerlikler ve farkllk arz eden durumlar nelerdir? 4. Trkiyede ulusuluk hareketlerinin tarihsel geliimi nedir? Ulusuluk politikalar olarak karmza kan reformlar nelerdir? Ulusuluun modernleme sreci ile etkileimi nedir? Bat ile karlatrldnda benzerlikler ve farkllklar arz eden durumlar nelerdir? 5. Trkiyede gerekletirilmi kltrel reformlarndan biri olan Trk Dil Reformunun nemi ve amac nedir? Trk Dil Kurumunun ileyii ve kurumsal

yaps

nasldr?

Cumhuriyet

dneminde

gerekletirilmi

olan

Dil

Kurultaylarnda yaplan almalar nedir? Bu almalarn modernleme ve ulusuluk politikalar asndan tam olduu nem nedir? Gerekletirilmi olan almalardan sonra yaananlar, gelen eletiriler nelerdir? Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu arasndaki ileyi ve kurumsal yaplanmalar asndan benzerlikler ve farkllklar nelerdir? Gne-Dil Teorisi nedir? Tarih Tezi ile olan ilikisi nedir? Her iki tezin modernleme ve ulusuluk politikalarndaki yeri nedir? 6. Atatrk bir lider olarak, Trk modernleme srecinde, ulusuluk politikalarnda ve dil almalarnda oynam olduu rol nedir? Nutuk, Sylev ve Demeler, Atatrk Tamim-Telgraf ve Beyannameler adl eser ve belgelerde dil ve dil almalaryla ile ilgili olarak neler belirtmitir? Biz bu belirtilenleri nasl yorumlamalyz?

1.3. Aratrmann Metot ve Teknikleri

Sosyal bilimler gelimeye baladnda, bu alanlarda almaya balayan aratrmaclar kendilerini fen bilimlerinin pozitivist/aklc paradigmas iinde buldular. Bu durum bir adan olduka doald, nk sosyal bilimlere ekil veren birok nc bilim adam fen bilimlerine zg pozitivist paradigmann iinde, bu paradigmann bilimsel alma ve akl yrtme yntemlerine gre yetimilerdi. Ayrca ortada alternatif baka bir paradigma yoktu. Sonu olarak, sosyal bilimciler fen bilimlerinin ilke ve yntemlerini kullanarak, insan ve toplumlarn davranlarn pozitivist paradigmann zne uygun olarak, nedensellik ilkesinden yola karak aklamaya altlar. Aratrmalarda elde edilen bulgularn saysal olarak ifade edilmesi gerekmekteydi. Dolaysyla sosyal bilimciler kendi aratrmalar iin istatistiki teknikleri sonuna kadar gelitirdiler ve kullandlar. Bilimsel olmas iin tpk fen bilimciler gibi sosyal ve insana ait olgular baml ve bamsz deiken olarak nitelediler. Gnmzde artk bu temele alternatif baka bir paradigma daha vardr. Yorumlayc anlayn ortaya koyduu bilginin rgtlenmesi ve sunulmasnda tek, en doru bir biim yoktur dncesinden yola karak, sosyal bilimler artk yava yava

fen bilimlerinin kavramlar ve yntemleri yannda, kendi doasn zg kavramlar ve aratrma yntemleri bulmaya balamaktadr. Gittike artan bir ekilde sosyal bilimciler nitel almalara ynelmekte ve bu srete nesnellikten ok bak asn n plana karmaktadr. Sosyal bilimlerdeki aratrmalarda allan olay ve olgular kendi ortamlar iinde incelenmekte ve aratrmac bu olay ve olgular ayrntl bir biimde ve derinlemesine aklamaya ve yorumlamaya almaktadr. Sosyal bilimlerdeki bu yaklam gereklidir, nk bu alandaki olay ve olgulara ilikin tek bir gereklik ya da tek bir doru yoktur. oklu gereklikler; farkl ve eitli alglar sz konusudur. Olay ve olgulara ilikin kat kurallar ve genellemeler oluturulamaz, ancak ortama gre eitlilik gsteren betimlemeler ortaya konabilir. Bu durum fen bilimlerinde yaygn olarak kullanlan pozitivist anlayn yerine, sosyal bilimlerin zne ve doasna uygun farkl bir yaklam gerektirir. Byle bir yaklam ieren yorumlamac yaklam, gittike artan bir oranda sosyal bilimlerde kabul grmekte ve bu anlaya gre biimlenen aratrma yntemleri, sosyal bilimlere zg olay ve olgular aklamaya ynelik aratrmalarda kullanlmaktadr.1 Teorik temelli yorumsamaclk olan nitel aratrma, nitel verinin oluturulmas srecinde katlml gzlem, derinlemesine grme, odak grup grmesi, yaam anlatlar, ierik analizi vb. teknikler kullanlabilmektedir. Bu aratrma srecinde, yukarda ksaca ifade edilen nitel aratrma yntemi esas alnarak, bu yntemin veri toplama ve deerlendirme tekniklerinden biri olan, ierik analizi teknii kullanlacaktr. Cumhuriyetin ilk dneminde (1923-1938) Trk Dil Reformunun, Trk modernleme srecinde ve Trk ulusal kimliinin ina srecinde oynam olduu rol analiz edebilmek iin konu ile ilgili olarak dorudan ilikili olan ve modernleme projesinin mimar olan Atatrkn konumalar deerlendirmelere tabii tutulacak, belirlenen metinleri ierik olarak sistematik, nesnel ve niteliksel olarak deerlendirmemize olanak salayan, eitli olgular ile ilikileri ortaya koymamz kolaylatran ierik analizi teknii kullanlacaktr.

Ali Yldrm ve Hasan imek, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin Yaynlar, 5. Bask, Ankara, 2005, s.29-30.

1.3.1. erik Analizi Teknii

erik analizi, son yllarda artan bir oranda benimsenen; psikoloji, sosyoloji, tarih, edebiyat, siyasal bilimler gibi eitli alanlarda farkl amalarla kullanlabilen bir aratrma tekniidir. Bu kadar farkl alanlarda kullanlabilen ierik analizinin tek biimi de yoktur. Bu durumun en byk nedeni olarak, ierik analizinin klasik tekniklerden tarihsel olarak olduka yeni bir teknik olmas gsterilmektedir. erik analizi gelime aamasnda olduu iin, ne olup olmad tartlmakta ve teknik ierisinde bulunan kavramlatrmalar eitli eletirilere tutulmaktadr. erik analizinin tanm yukardaki belirtilenlere bal olarak olduka karmaktr. Bunun dier nedenleri de deiik materyallere, teknolojideki gelimeye ve verilerin bilgisayarlarla ilenmesine baml olarak, ksacas ierik analizinin uygulan biimdeki farkllklara bal olarak tanmlarn deimesidir. Ayrca, ierik analizinin bir yntem mi yoksa bir teknik mi olduu konusunda da farkl grler vardr. Konuya aklk getirmek amacyla aada ierik analiziyle ilgili olarak eitli tanmlar verilmitir. Holsti, ierik analizini, bir metinde zelletirilmi karakteristiklerin nesnel ve sistematik olarak kimlikletirilmesinden karmlarda bulunma olarak tanmlamaktadr. Berelson ise ierik analizini, iletiimin aklanan ieriinin yansz, sistematik ve saysal tanmlarn yapan bir aratrma teknii olarak tanmlamaktadr. Baka bir anlamda ierik analizi, aratrmacnn bir yazl kayna incelerken grmek istedii bilgi, lt veya zn metinde ne kadar sklkla sylendiinin ortaya konmasdr. Klaus Krippendorffa gre ise, yazl veya resimsel bir belgede beklenen mesajn nicelletirilmesi ilemine ierik analizi denir. Kerlingerde ierik analizini, gzlem ynteminden farkl bir ilem olarak aratrma yapan kiinin, dier kiilerin ortaya koymu olduklar iletiim materyallerinin belli llere gre ele alp incelemesi olarak tanmlamaktadr.2 erif Mardinde yukardaki tanmlara uygun olarak Siyasal ve Sosyal Bilimler adl eserinde ierik analizini kelime birimini kullanm olan

Aktaran: Ali Doan Arseven, Alan Aratrma Yntemi: lkeler, Teknikler, rnekler, Gndz Eitim Yaynclk, Ankara, 2001, s.85-86.

incelemelerin anlaml sonular vermi olmalarna gvenerek muhtevay baz kelimelerin frekansn sayma eklinde tanmlamaya karar verdik demektedir.3 Yukardaki tanmlardan ierik analizinin belirli verilerden yola karak saysal verilere ulama amac tayan bir teknik olduu anlam kmaktadr. Oysaki ierik analizinde her zaman iin nicel verilere ulamak bir ama deildir. zellikle eitli dokmanlarn incelenmesinde kullanlan bu teknik, eitli olgu veya olgular etrafnda sistemli, nesnel ve geerli yorumlara ulama abas olarak da kullanlmaktadr. Bu nedenle Hakan Uzun Atatrk ve Nutuk adl eserinde ierik analizini, deney ve gzlem yapma imknna sahip olmayan sosyal bilimlerde, somut ispatlamay da salayabilmek iin, zerinde allan metin ierisindeki tespit edilmi kelime veya kavramlardan hareketle, bunlarn metindeki kullanm skln, ne ekilde kullandn, aralarndaki ilikileri, varln ve bir takm karmlara gidebilmek iin kullanlan bir aratrma metodu olarak tanmlamaktadr.4 erik analizinin amac, aratrma sorusu dorultusunda metinlerin ierikleri hakknda sistematik veriler elde etmek ve bu verilerden hareketle yinelenebilir karmlar yapmak, baka bir deyile iletiimin belirgin zelliklerinden, belirgin olmayan ierik zelliklerine ynelik karmlar yapmaktr. Belirgin olmayan alanlar belirleyebilmek iin basit bir iletiim modeli klavuzluk edebilir. Olduka basite indirgenmi modelin temel eleri: kaynak, ileti ve hedef biiminde tanlanabilir. Bunlar sarmalayan bir de sosyal ortam sz konusudur.5 Yine belirli bir iletiim modeli yerine, aratrmacnn konusuna ve uygunluuna, bilgi ve becerisine gre de eitli modeller etrafnda ierik analizleri yaplabilir. Bu bakmdan Nuri Bilginin vermi olduu tanm da ierik analizi iin olduka nemlidir. Ona gre, ierik analizi, ok eitli sylemlere uygulanan birtakm metodolojik ara ve tekniklerin btn olarak tanmlanabilir. erik analizi ad altndan toplanan bu ara ve teknikler, her eyden nce kontroll bir yorum abas olarak ve genelde tmdengelime dayal bir okuma arac olarak nitelendirilebilirler. Sz konusu okuma, snrlar belirlenmi sylem rneklerinin zmlenmesi esasna dayanmaktadr.6

erif Mardin, Siyasal ve Sosyal Bilimler, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1997, s.13. Hakan Uzun, Atatrk ve Nutuk, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006, s.28. 5 Orhan Gke, erik Analizi: Kuramsal ve Pratik Bilgiler, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006, s.23. 6 Nuri Bilgin, Sosyal Bilimlerde erik Analizi: Teknikler ve rnek almalar, Siyasal Kitabevi, 2.Bask, Ankara, 2006, s.1.
4

erik analizi teknikleri, bir sylemi anlamada ve yorumlamada, znel etkenlerden kurtulmay salamak amacn tamaktadr. Okuyucunun bilgisine, sezgisine, tutumlarna, deerlerine ve referans erevesine bal, kolayca ve otomatik bir ekilde yaplm yorumuna kar, nesnel okuma ilkeleri getirmektedir. Sylemin grnen, kolayca yakalanan, sergilenmi ve ilk bakta alglanan ierii yerine, gizil, st rtl ieriini ortaya karmay salamaktadr. Dolaysyla ierik analizi, mesajda, bireyi grnmeden etkileyen elerin belirlenmesine ynelik ikinci bir okumadr.7 Bu trden ikinci bir okumay yapmak, aratrmaclar iin belirli birtakm aratrma srecini izlemesini gerektirmektedir. erik analizi tekniklerinin genel ve hazr kalplar yoktur. Ancak temel bir takm kurallar vardr. Hangi tekniin niin, nasl ve nerede kullanlacan belirlemek gerekir. Bir tek ara veya teknik deil, bir aralar yelpazesi sz konusudur. erik analizi, eitli uygulama alanlarna uyarlanabilen ve farkl biimler alan bir tekniktir. ncelenen mesajlar ve aratrma amalar farkl olduundan analiz yollar da farkl olacaktr.8 Ancak ierik analizi genel olarak iki hedefe ynelik olarak yaplmaktadr: 1. Kesinlik salama, kukular giderme: erik analizi sayesinde baz sorulara cevap aranr. Kiilerin mesaj okuyuu geerli mi? Bu okuma, dierlerine genelletirilebilir mi? Kiinin mesajda grdn sand eyler, mesajn gerek ierii mi? Onun grdkleri dierleri iinde geerli mi? 2. Okumay zenginletirme, grneni ama: erik analizi ikinci dereceden bir okumadr. Bunun, ilk bakta gze arpan ve grnen yanlar amay salayan daha verimli ve anlaml bir okuma olmas hedeflenmektedir. A priori olarak ve ilk bakta kavranan eyler, teknik betimleme ve anlama mekanizmalaryla denetlenmekte ve test edilmektedir.9

7 8

A.g.e., s.1. A.g.e., s.8-9. 9 A.g.e., s.8.

erik Analizinin Aratrma Basamaklar erik analizinde ama, birbirine benzeyen verileri belirli kavramlar ve temalar erevesinde bir araya getirmek ve bunlar okuyucunun anlayabilecei bir biimde dzenleyerek yorumlamaktr. Bu temel ama erevesinde, ierik analizinin yaplnda izlenen birtakm aamalar vardr. Bu aamalara gemeden nce her aratrmada izlenen srelerin ierik analizinde de izlenmesi gerektiini belirtmek gerekir. Yani ncelikle zerinde alacak materyaller belirlenmelidir. Hangi kitaplar, hangi gazeteler veya dergiler evreni temsil edecektir, buna karar verilir. rneklemin ikinci aamas dokmanlar seme ilemidir. Eer iletiim kayna veya yazl kaynaklar ok fazla ise, aratrmac dokmanlardan bir ksmn seerek rneklem alabilir. Burada dokman kavram iletiim kaynann veya yazl eserlerin oluturduu evrende yer alan her bir paraya verilen addr. Her aratrma iin rneklem bykln belirlemede kesin kurallar yoktur. Bununla beraber, bu konudaki soruna aklk getirmek iin, yaplm aratrmalardan ve prensiplerden yararlanmak, kt bir rneklem semekten daha iyidir. nc aamada ise, seilen dokmanlarn bir alt grubu seme aamasdr. Dokmanlar seildikten sonra, aratrmac rneklemi daha da kltmek isteyebilir.10 Bu sreten sonra izlenecek aamalar ise unlardr: 1. Verilerin kodlanmas: erik analizinin ilk aamas verilerin kodlanmasdr. Bu aamada aratrmac elde ettii bilgileri inceleyerek, anlaml blmlere ayrmay ve her blmn kavramsal olarak ne anlam ifade ettiini bulmaya alr. Bu blmler bazen bir cmle ya da paragraf, bazen de bir sayfalk veri olabilir. Kendi iinde anlaml bir btn oluturan bu blmler, aratrmac tarafndan isimlendirilir, dier bir deyile kodlanr.11 Bu kodlama ilemi tek bir kelime veya birka kelimeden oluabilecei gibi cmle veya paragrafta olabilir. Yaplan bu kodlamalar daha nceden belirlenmi kavramlara gre yaplabilecei gibi, verilerden karlan kavramlara gre ve genel bir ereve iinde yaplan kategorilere gre de yaplabilmektedir. erik analizinde esas olan nokta, nceden veya sonradan tespit edilmi bir kategoriler sisteminin kurulmasdr. Bu kategoriler deerlendirici veya amaca ynelik belirli yaplanmalarda olabilir. Kategorilerin tutarl, nesnel,
10 11

Arseven, a.g.e., s.89-90. Yldrm ve imek, a.g.e., s.227-228.

10

sistematik ve deerli olmas gerekir ki, bu da aratrmann geerliliini ve gvenirliini artrsn. Genel olarak kategorilerin belirlenmesinde ya demografik zellikler kullanlr, ya da belirli konular ile ilgili nce hipotez kurulur, hipotez analitik kategorilere dntrlr. 2. Temalarn Bulunmas: Toplanan verilerin kodlanmas ve bu kodlara gre snflandrlmas her zaman iin yeterli olmayabilir. Bunun iin ortaya kan kodlardan yola karak verileri, genel dzeyde aklayabilen ve kodlar belirli kategoriler altnda toplayabilen temalarn bulunmas gerekmektedir. Temalarn bulunmas iin nce kodlar bir araya getirilir ve incelenir. Kodlar arasndaki ortak ynler bulunmaya allr. Bu bir anlamda tematik kodlama ilemidir ve toplanan verilerin kodlar aracl ile kategorize edilmesidir. Bu aamada ortaya kan temalar daha genel bir olguya iaret eder.12 Belirlenen temalar erevesinde kategoriler ve kodlar yeniden dzenlenir. 3. Bulgularn Yorumlanmas: Ayrntl bir biimde tanmlanan ve sunulan bulgularn aratrmac tarafndan yorumlanmas ve baz sonularn karlmas bu son aamada yaplr. Nitel aratrmada aratrmac, incelenen olguya yakn olduu ve gerekirse o olguya ilikin ilk deneyimler edindii iin, onun yapaca yorumlar deerlidir. Bu nedenle aratrmac bu son aamada, toplad verilere anlam kazandrmak ve bulgular arasndaki ilikileri aklamak, neden-sonu ilikileri kurmak, bulgulardan bir takm sonular karmak ve elde edilen sonulara ilikin aklamalar yapmak zorundadr. Aada ierik analizi aratrma sreci ile ilgili olarak bir ablon verilmitir.13

12 13

Yldrm ve imek, a.g.e., s.236. Yldrm ve imek, a.g.e., s.238-240

11

n Hazrl

AlanyaznOkuma A

N NitelAratrma Sorul larnaOdaklanma a

Nite elVerileriYazya Geirme

Balama B

VeriSetiniOkuma

Kod Lis stesi Olutu urma

VeriSetindekiAn nlaml VeriBirimleriniB Bulma

Kodlama

TemalarA Aratrma Sorularylali kilendirme

ExcelalmaSaysasn Olutur rma

Veriy yi rgtle eme

Geici G Te emalar Bulma B

Betimlem me/ Tanmlam / ma rneklendi irme/ Aklam ma/ Grselleti irme

Yorum mlama

Kod Temal likisiKurma

Ke esinleen Tema alar Bulma a

Ha ayr Evet

Aratr rma Sonula arna Ulama ve Raporla trma

sel Homojen/ H Dsal

12

Yukardaki belirtilenler ierik analizinin genel olarak aratrma basamaklardr. Bunun yan sra ierik analizinde genel olarak trl alma yaplabilir. lk olarak anahtar kelimeler seilebilir ve bunlarn metinde ka defa gemi olduu tespit edilebilir. Buradan da hareketle baz kelimelerin hangi kelimelerle sklkla kullanlm olduu tespit edilebilir ve anlaml btnler kurulabilir. kinci olarak analiz ncesinde nceden tespit edilen kategoriler dorultusunda bir metnin iinde yer alan kelimeler analiz edilir veya bu kelimeler belirli olgular erevesinde deerlendirmelere tabii tutulabilir. nc olarak ise, belirli metinler ierisinden cmle ve paragraflarn gramer olarak birbirine balanm bir grup kelime ya da cmle, belirli bir nesne ile ilgili olarak sylenmi bir neri, onaylama, iddia olarak ele alnabilir. Burada ama metnin nemini tayan cmle ve kelimeleri bir grup kelime balamnda ele almaktadr. erik analizinde, metnin slubu ile fikri ierii daha nemli olup, anlaml btnlkler zerinde hatta btn cmleler zerinde incelemeler yaplabilmektedir. Bu trl alma ayr ayr almalarda yer alabilecei gibi bir almada da her yaklamda ele alnabilir. erik Analizinin Tarihesi ve Geliimi erik analizi kavram 1940l yllardan bu yana kullanlmaktadr. Ancak kavramn kkeni, insanolunun dili, iletiim arac olarak kefetmesine kadar dayanr. erik analizinin ilgi alann oluturan metinler, on dokuzuncu yzylda sosyal bilimlerin gelitirdii yntem ya da tekniklerle incelenmeden nce, hermeneutik olarak bilinen, kk ok eskilere dayanan bir yntem ile ele alnp incelenmekteydi. Genel olarak sembolik ve ok anlaml olan bir sylemin altnda gizlenen anlam, sezgi ve sabrl gzlem yoluyla yorumlamay amalayan bu yntem, retorik ve mantk zerine kurulmutu.14 erik analizinin, XX. Yzyl banda, Columbia Gazetecilik Okulunun gazetelerin nicel analizine ilikin almalaryla ortaya kt kabul edilmektedir. eitli konu balklarnn envanterini yapmak, basn organlarnn evrimini izlemek, yazlarn sansasyon dzeyini lmek, kent-kr kesiminde kan gnlk ve haftalk yaynlar karlatrmak, bu almalarn temel konulardr. I. Dnya Savayla birlikte propaganda faaliyetlerinin incelenmesi nem kazannca, nicel tekniklerle yaplacak

14

Gke, a.g.e., s.30.

13

almalara arlk verilmitir. erik analizinin ilk nemli kiisi H. Laswell 1915ten itibaren basn ve propaganda analizlerine girimi ve almalarn Propaganda Techique In The World War adl kitapta (1927) toplamtr.15 erik analizinin ilk k noktas daha ok propagandalarn ierik olarak incelenmesi olduundan dolay, ierik analizi iletiimin (kim, neyi, kime, nasl, neden) temel sorular zerine kuruludur. zellikle II. Dnya Sava yllarnda ve daha sonraki yllarda radyonun propaganda arac olarak kullanlmasndan dolay, ierik analizi ynteminin nemi artmtr. Grld zere aratrmaclar ierik analizini daha ok kitle iletiim konusunda ele alp kullanmlardr. 1940-1950 yllar, ABDde siyasal bilimlerin ierik analizine yneldii ve analiz kurallarnn sistematikletirildii bir dnem olmutur. Geliiminde, II. Dnya Sava srasnda ve sonrasnda hissedilen pratik nedenler etkili olmutur. rnein, Amerikan Hkmeti, sava srasnda, kar veya olumsuz propaganda yapan gazetelerin ve dier yaynlarn ortaya karlmas iin, analiz uzmanlarna bavurmutur. 1950-1960 aras dnemde ise, ierik analizi yaygnlam ve eitli disiplinlerde gittike genileyen bir uygulama alanna sahip olmutur. Bu dnemde objektiflik kaygsnda daha esnek olma gerei ortaya km, istatistik ve klinik yaklamn birlikte yrtlmesine allm ve ayrca, ierik analizinin salt betimleme yerine, zellikle karsamay amalamas gerektii sonucuna varlmtr. 1960 ve sonrasnda ise, ierik analizinin gelimesinde temel olgu belirleyici olmutur. Birincisi bilgisayarn kullanlmas, ikincisi szel olmayan iletiimlere ilgi ve semiyolojinin geliimi ve ncs dilbilim almalarndaki gelimelerdir.16 zellikle eitli bilgisayar programlarnn (Nvivo, Zoom Tropes, Concordance gibi) ierik analizine ynelik olarak kullanlabilirlii, aratrmaclar bu alana yneltmi ve bu teknik ile yaplan aratrmalarn says artmtr. Gnmzde ierik analizli bilgisayar programlarnn da yardmyla olduka pratik bir biimde uygulanabilen ve nicel verilerden ziyade nitel bir alma alan olarak karmza kmaktadr. zellikle sosyolojik adan bu yntemi deerlendirdiimiz taktirde grme, odak grup grmesi ve eitli metinlerin analizlerinde bu yntem olduka ilevsel olarak kullanlmaktadr.

15 16

Bilgin, a.g.e., s.3-7. Bilgin, a.g.e., s.3-7.

14

Bu ksa tarihe, ierik analizinin eitli yaam alanlar ve olaylar srasnda hissedilen ihtiyaca gre ekillendiini ve gelitiini gstermektedir. Dier bir deyile, ierik analizi, sosyal bilimlerin alanna giren konularda, deneysel ve gzleme dayal yntemlerin yetersiz kald sorunlarla karlaldnda dinamizm kazanan ve dolaysyla sosyal taleplere cevap olarak kendini merulatran bir evrim izlemektedir.17

1.3.2. Aratrma Verilerini Elde Etme ve Deerlendirme Atatrkn bir lider olarak bu srece katksn anlayabilmek, Atatrkn bu srece bak asn ve onun sylemlerinden bu srecin ileyiini aklayabilmek iin, daha nceden belirlediimiz kategoriler erevesinde, Atatrke ait konumalar seilmitir. Bunun iinde Sylev ve Demeler Atatrk Tamim, Telgraf ve Beyannameler ve yllarca Atatrk ve Trk dili zerine aratrmalar yapan, Trk Dil Kurumu Bakanl yapm, bilim insan Zeynep Korkmazn eserlerinden yaralanlmtr. Belirlenen bu eserlerden yola karak dokmanlarn incelenmeye balamadan nce u ilemlerde srasyla gerekletirilmitir: Dokmanlara ulama, Dokmanlarn orijinalliinin kontrol edilmesi, Dokmanlarn anlalmas, Dokmanlardan elde edilen verinin analizi, Dokmanlardan elde edilen verilerin kullanlmas.18

erik analizi teknii ile aratrma yapan bir kii, dokmanlar zerinde hassas aralarla alan bir dedektif gibidir. Bir yandan inceledii mesajlar anlamaya alrken, te yandan anladn kantlama, temellendirme abas gstermektedir. Pratikte bu iki ilev, birbirini tamamlayc bir ekilde uygulanmaldr.19 Hangi dokmanlarn nemli olduu ve veri kayna olarak kullanlabilecei aratrma problemi ile yakndan ilgilidir. Bu yzden dokman zenginlii iinde seim
17 18

Bilgin, a.g.e., s.3-7. Belks Kmbetolu, Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma, Balam Yaynlar, stanbul, 2005, s.145. 19 Bilgin, a.g.e., s.8.

15

yaparken belirli boyutlara dikkat edilmesi her zaman iin gz nnde bulundurulmutur. Yukarda belirtilenlerin dnda eriebilirlik, aratrma amacna uygunluk, aratrmacnn kiisel ilgisine yaknlk, elverili olu, ak ve anlalr olu gibi ltlerde gz nne aldmz unsurlardr.20 Dokman verilerinin analizinde farkl yaklamdan sz edilebilir. Bu yaklamlar aratrmacnn konusuna, bilgisine ve tecrbesine gre farkl farkl olabilmektedir. rnein verilerin orijinal formuna sadk kalnarak, bireylerin sylediklerinden dorudan alnt yaparak, betimsel bir yaklamla veri sunmak veya baz nedensel ve alayc sonulara ulamak amac ile sistematik analiz yapmak, yani verilerin betimsel olarak sunulmasnn yan sra baz kavramlar ve temalar arasnda ilikileri belirlemek veyahut ta her iki yaklam temel almak ve ek olarak aratrmacnn veri analizi srecine kendi yorumlarn dahil etmesini salayan bir analiz yapmay kapsamaktadr.21 Bu almada ise, tespit edilen dokmanlar zerinde metnin orijinalliine sadk kalnarak gelitirmi olduumuz ve modern ulus-devlet aratrma modeli adn verdiimiz modele uygun olarak, metin ierisinde geen ama, yol ve aralar belirlenmi, buradan hareketle de analiz birimleri seilmi ve kodlanmtr. Bunlarn yan sra: verilerin ilenmesi, verilerin grsel hale getirilmesi, sonu karma ve deerlendirmeler srasyla yaplmtr. Dier taraftan yine nceden belirlenen temalar erevesinde, Atatrkn konumalar ierik olarak kodlanm ve deerlendirilmitir. Aada modern ulus-devlet aratrma modeli bulunmaktadr. ve bu model hakknda bilgiler

20 21

Kmbetolu, a.g.e., s.147. Kmbetolu, a.g.e., s.146-147.

16

erik Analizi Aratrma Modeli: Modern Ulus-Devlet na Modeli

Ama: Metin ierisinde Atatrkn belirtmi olduu ve modern ulusdevlet srecine karlk gelmekte olan ifadeler bu balk altnda, modernlemeveuluslamapolitikalardadikkate alnarakkodlanacakvedeerlendirilecektir. Yol: Metin ierisinde Atatrkn, modern ulus devlet olabilmenin gereklilikleri veya zorunluluklar zerine belirtmi olduu ifadeler, yaplmasveyaolmasgerekenlerolarakbubalk altnda,kodlanarakdeerlendirilecektir. Ara: Metin ierisinde Atatrk tarafndan belirtilen ve modern ulusdevlet olabilmenin gerekliliklerini veya zorunluluklarn yerine getirebilmenin bir arac olarak iaret ettii kii, kurum, kurulu veya modern ulusdevlet ina sreciyle dorudan ilgili olan kavramlar bu balk altndakodlanarakdeerlendirilecektir.

erik analizinde iki iletiim modeli bulunmaktadr. Bunlardan ilki temsili model dieri ise, arasal modeldir. Temsili model, sosyal gerein dile, yani metinlere yansdn varsayar. Bu nedenle temsili model, iaretler (szckler) iletiimde anlamlarn effaf taycs olarak grldkleri iin metinde yer alan gstergelerin (simge, iaret, szck) ne sylediklerine bakar. Arasal model ise, iletinin ilk bakta syledii eye deil, balam ve koullar dikkate alnarak gerekte ilettii eye bakmak gerektiine vurgu yapar. Baka bir deyile bu model, sylemin amalar ve iletiimsel eylemleri hakknda okuyucunun veya dinleyicinin enformasyonunu belirler. Bu balamda arasal model, sylemin sosyal ortam ve yap ile balantsn kurarak sylemin iletiimine dayal grnn dzenler. Ksaca, temsili model analizinde metnin ieriinin dna klmamas gerektiine iaret ederken; arasal model ieriin ilk bakta syledii eye deil, aka plann yani balamn ve koullarnda dikkate

17

alnmas gerektiine iaret etmektedir. Ancak her iki modelin birbirini tamamlayc bir nitelik tad sylenebilir.22 Bu aratrmada, metinde yer alan gstergelerin (simge, sz, iaret) ne sylediini dikkate alan temsili model esas alnmtr. Ancak balam ve koullar dikkate alan arasal model de uygulanmtr. Bylece metinlerin ne syledii, niin byle syledii, hangi ortamda syledii birlikte dikkate alnmtr.

1.5. Evren- rneklem Bu almada yukarda ifade edildii gibi Sylev ve Demeler, Atatrk Tamim, Telgraf ve Beyannameler, Nutuk ve Atatrkn konuya ilikin szlerini yanstan eitli belgeler evren olarak kabul edilmi, evren iinden dil, alfabe reformu ibadet dili Trk Dil Kurumu balklar altna giren metinler rneklem olarak seilmitir. rneklem grubu farl byklkte 25 metinden olumaktadr. Bunlardan 11i modern ulus-devlet aratrma modeline gre; 14 ise metinlerin temalar halinde kodlanmasna gre deerlendirmitir.

22

Gke, a.g.e., s.25-26.

18

2. BLM

2. BATIDA MODERNLEME, ULUSULUK VE DL Modernleme olgusu zerine yaplan tartmalar literatrde olduka geni bir yer kapsamaktadr. Ancak, olgu zerinde belirli yaklamlarn snflandrlabilmesinin pek de mmkn olmadn grmekteyiz. yle ki, tek bir modernleme srecinden bahsedemeyeceimiz gibi, tek bir modernleme kuramndan da bahsedememekteyiz. Durum byle olunca, belirsiz bir olgu olarak grnen modernleme kavramnn tahlilini yapmak bir hayli zor bir ura olarak grnmektedir. Dier yandan konuyu ele al tarzmz bakmndan bu alma da modernlemeye bir tanm veya bir tarih bulmaktan da teye giderek, modernlemeye getirilen farkl bak alarn yanstmaya alacaz. Konumuz gereince de nemli olduunu dndmz, Trk modernleme srecine de, bylelikle bir zemin hazrlanm olacaktr.

2.1.Batda Modernleme Sreci

2.1.1. Modernlemenin Tarihi Modernlemenin bir balang tarihi var mdr? Birok dnre gre modernlemenin bir balang tarihi vardr, fakat bu tartmal bir tarihtir. Baumann ifadesiyle tutarl olmak adna tarihi tartmal kalmaya mahkmdur.
23

A. Giddensa

gre modernliin balang tarihi 17. yzyldr.24 Peter Wagner ise; demokratik ve endstriyel devrimler anda, yani 18. yzyl dnmnde, her bakmdan olmasa da baz bakmlardan modernliin bir balangc olarak kabul edilebilir25 demektedir.
Modernlik tarihi, esrarengiz ve daha nce hibir dnemde grlmemi dinamizmini, birbirini izleyen uyum ekillerinin foci imaginariisinin yani modernliin uzamn hem engelleyen hem aan; hem etrafn kuatan hem yayan ufuklar- sadece solgun ve eksik yansmalar olarak geersiz klma hzndan alyor. Ayn nedenden dolay modernliin tarihi, bir ilerleme tarihi olarak insanln doal tarihi olarak da grlebilir. (Zygmunt Bauman, Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003, s.20.) 24 Anthony Giddens, Modernliin Sonular, ev. E. Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994, s.9. 25 Peter Wagner, Modernliin Sosyolojisi; zgrlk ve Cezalandrma, ev. Mehmet Kk, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1996, s.11.
23

19

Anthony D. Smith ise; modern ve modernleme szcklerinin, yeni karakterleriyle ncllerinden ayrlm belirli bir zaman dnemlerini ifade ettiklerini belirtir. Avrupada Rnesans ve Reformasyona kadar gerilere giden sz konusu dnemin laikleme ve kapitalizmin douu ile ayrt edilebileceini; baka bir alternatif olarak da Fransz ve Endstri devrimlerini nceki ve sonraki dnem arasnda nemli bir ayrm noktas niteliinde dnebileceimizi26 belirtir. Yukarda belirtilen eitli tarihsel dnemlerin (Aydnlanma, Sanayi Devrimi, Fransz htilali) ncesini ve sonrasn ifade etmek iin kullanlan kavramlar, gelenek ve modern olarak ifade edilmektedir. Modernlemenin tahlilinde sklkla kullanlan bu tarihsel bak as, bu ikili kavramlatrmadan sklkla faydalanr. Yukardaki aklamalar oaltabilmek mmkndr. Gelenek ile modern arasndaki ayrm yapabilmek iin modernin nerede baladn, gelenein ise nerede son bulduunu tespit etme amac ou kez yazarlarn ilgi alann oluturmutur. Ancak, bu uralarn sonuca ulamas, pek de mmkn grnmemektedir. nk Bat toplumlar bu deiim ve etkileim srecini 400 yl gibi olduka geni bir zaman diliminde gerekletirmitir. Dier yandan sonradan modernleme srecine giren lkelerde ise, modern ile gelenek ou zaman yan yana veya birbiri iine girmi yaplardan olumutur. Her halkarda, gelenek ile modern arasnda bir ayrm yapmak ou kez teorik bir ereve iinde ve olduka s bir dzlemde kalmaktadr. Blackin belirttii gibi, adalk (modernleme) ile gelenek arasndaki kartlk bu kavramlar tanmlamann sadece en basit aracdr. Gerek gelenek gerekse adalk soyutlamadr. nk gerekte birbirine benzeyen iki toplum yoktur ve btn toplumlar srekli bir deime sreci iindedir.27 Modernlik dncesinin znde gelenek ile bir kartlk olduunu belirten Giddensda, somut toplumsal ortamlarda gelenek ile modernliin birok birleimi bulunabileceini belirtir.28 Baz yazarlara gre de bu ikisi, esasen herhangi bir genel karlatrmay anlamsz klacak kadar sk biimde i ie gemitir. Grnen o ki,
Fakat bu, yeni niteliklerin toplumlarnn gemite bulunamayaca anlamana gelmez; bylesi bir dnce tarihsel olmayan bir yaklam ifade eder... Modernlemenin nitelikleri dier iki dnem arasnda belirli bir dnemin snrlarn izer. Bu anlamda modernleme geleneksellik ve acllk arasnda bir geii gsterir. Bu yaklamda ki ierik daha devrimcidir. (Anthony D. Smith, Toplumsal Deime Anlay, ev. Prof. Dr. lgen Oskay, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1996, s.89. ) 27 C.E.Black, adalamann tici Gleri, ev. M. Fatih Gm, 2. Bask, Verso Yaynlar, Ankara, 1989.s.45. 28 Giddens, a.g.e., s.41.
26

20

yaanan deiim hz ve bu deiimin alan, modernleme srecini, dorudan etkilemekte, gelenek ile modern arasndaki ayrmn yaplmasn da gletirmektedir. Yine de byle bir ayrm pratik yararlarndan da te, modernleme olgusunun devrimci bir sre olarak ele alnmasndan kaynaklanmaktadr. Geleneksel toplumdan modern topluma gei, insan hayatna ilikin rntlerde btnsel ve radikal bir deiimin aa kmas sonucunu dourmutur.29 nsanolunun eitli evrimsel srelerden getiinin ngrsnden de hareketle, gelenek ile modern arasndaki ayrmn anlamlandrlmaya alldn gryoruz. Modernleme kuramlar ierisinde sklkla vurgulanan temel niteliklerden biri olan bu anlaya gre, modernleme evrimsel bir sretir. Bu evrimsel sre ise, Aydnlanma felsefesinden ald gle ilerlemeci bir tarih anlayna dayanmaktadr. Yukardaki tarihsel dnemlerde de vurguland gibi, modernleme olgusunda ne kan belli bal gelimeler; Aydnlanma, Fransz Devrimi ve Sanayi Devrimi olarak belirtilmektedir. Bu gelimeler zerinde ksa da olsa durulmas gerekmektedir: Aydnlanma, modernlemenin dnsel boyutunu oluturmutur. Birok dnr, Aydnlanmay modernliin kayna olarak yorumlamaktadr. Gelenekselden modernlie gei srecinde, krlma noktas olarak grlen Aydnlanma, insann dnme ve deerlendirmede din ve geleneklere bal kalmaktan kurtulup, kendi akl, kendi grgleri ile hayatn aydnlatmaya girimesidir. Aydnlanmak isteyen, insann kendisi, aydnlatlmas istenen ey de, insan hayatnn anlam ve dzenidir.30 Bu tanmdan yola karak unlar syleyebiliriz: ncelikle din ve gelenekten bir kopu vardr ki, bu da bilimin, insan yaamnda oynad roln giderek yaygnlamas anlamna gelmektedir. lk olarak Baconn formle ettii bilgi gtr slogan, Aydnlanma felsefesi ile birlikte toplumsal bir kabul grmeye balamtr.31 Bu durum bilime olan inanc ifade etmektedir. Dier yandan, aydnlanma ile birlikte sekler bir dnya kurulmas dnemin ve sonrasnn vazgeilmez bir ngrsdr. Aydnlanma ile hz kazanan dnsel hareket insanlar, esasta kt, bu nitelikle kleletirici olduuna inanlan mit, nyarg ve hurafenin temsil ettii dnlen eski dzenden kurtararak, yine esasta iyi ve zgrletirici olduu

Samuel Huntington, Aktaran: Fahrettin Altun, Modernleme Kuram: Eletirel Bir Yaklam, Kre Yaynlar, stanbul, 2000, s.150. 30 Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, 11. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999, s.289. 31 Altun, a.g.e., s.70.

29

21

ekincesiz kabul edilen akln dzenine sokmay amalamtr.32 Grld gibi Aydnlanmada akl baat unsurdur. Aydnlanma a olarak adlandrlan an ayr edici zelliklerinden biri akln n plana kmas dieri de ilerleme fikridir. lerleme fikri aydnlanma iin bilginin birikimsellii ve insann etrafndaki tabiattan maddi zenginlikler retmesine yardm edecek aralarn (teknoloji) gelimesiyle mmkn ve kanlmaz olan bir sreci iaret ediyor ve ilerleme, akln kullanmnn yaygnlk kazanmasyla birlikte insanlara daha mutlu, daha ahlaki ve medeni bir hayat vaat ediyordu.33 Aydnlanma felsefesinin temel ngrlerinden biri olan bu yaklam, modernitenin de temel savlarndan biridir. nsanolunun akln ve bilimin yol gstericilii ile doay kontrol altna alabilecei ve ilerlemeci tarih anlayna dayanarak, insanln mutlulua, refaha eriebilecei, aydnlanmann temel felsefesini oluturmaktadr. David Harvey konuya yle yaklayor:
Aydnlanma dncesi, ilerleme fikrine kucak ayor ve modernitenin savunduu o tarih ve gelenekle kopuu aktif biimde hedefliyordu. Bu dnce her eyden ok, insanlar zincirlerinden kurtarmak amacyla bilginin ve toplumsal rgtlenmenin mistik ve kutsal kabuunu krmay hedefleyen laik bir hareketti. Alexander Popeun insanln esas aratrma alan insandr yolundaki dn ok ciddiye alyordu. nsanln ilerlemesi adna insan yaratcln, bilimsel keifleri ve bireysel mkemmeliyeti alklad lde, deiim girdabn olumlu karlyor, gelip geici, anlk ve paralanm olan, modernleme projesinin gerekletirebilmesi asndan zorunlu bir koul olarak gryordu. Eitlik, zgrlk, insan zekasna olan inan, evrensel akl retileri her yandan fkryordu. Fransz Devriminin sanclar srerken, Condorcet yle buyuruyordu: yi bir yasa herkes iin iyi olmaldr, aynen doru bir nermenin herkes iin doru olduu gibi Bu bak inanlmaz derecede iyimserdi.34 Ahmet idem, Aydnlanma Dncesi, 2. Basm, letiim Yaynlar, stanbul, 1999, ss.13-14. A.g.e., s.42. 34 20. yzyl lm kamplar ve lm mangalaryla, militarizmi ve iki dnya savayla, nkleer yok olma tehdidi ve Hiroima-Nagazaki deneyimiyle, hi kukusuz bu iyimserlii tuzla buz etmitir. Bundan da kts, Aydnlanma projesinin kendi amaladnn tersine yol aarak, insanln zgrlemesi hedefini, insanln kurtuluu adna evresel bir bask sistemine dntrmeye daha batan mahkum olduu yolunda bir kuku domutur. Horkheimer ve Adornonun Aydnlanmann Diyalektii adl yaptlarnda ileri srdkleri tez budur. Hitler Almanyas ve Stalin Rusyasnn glgesinde yazlan bu kitapta, yazarlar Aydnlanma aklclnn ardnda yatan mantn, bir hakimiyet ve bask mant olduunu savunuyorlard. Doaya hakim olma arzusu, insanlara hakim olmaya alyordu: Bu da sonunda ancak insann kendi kendini hakimiyet ald bir karabasan durumu ile son bulabilirdi. Horkheimer ve Adornonun bu kmazdan tek k yolu olarak, grdkleri doann isyanyd; bu isyan, insan doasnn, saf ara akln kltr ve kiilik zerindeki baskc iktidarna kar bakaldrmas olarak dnlebilirdi ancak. Aydnlanma projesinin bizi Kafkavari bir dnyaya sokmaya daha batan mahkum olup olmad,
33 32

22

Bu bak as son derecede iyimserdi. Bu iyimserliin neticesinde, Aydnlanmann etkisi olduka geni bir alana yayld ve dnyay eitli llerde etkiledi. Konumuz gereince modernleme kuramlarndan sz etmemiz gerekir. nk modernleme kuramlar, modernlemenin biriciklii, evrensellii ve normatiflii konusunda klasik sosyolojik teoriden ve aydnlanma dncesinden beslenmitir. Modernleme kuramlar bunlarn yannda, modern Bat toplumsal dncesinde olduka nemli uraklara iaret eden evrimci dnce ve yaylmac toplum yaklamndan da ciddi bir biimde etkilenmitir.35 Bu u anlama gelmektedir: Aydnlanma dncesi ile ortaya kan pozitivist bilim anlay ile birlikte dnrler, daha nce de deinildii gibi toplumlarn tarihsel bir ilerlemeye dayal olarak gelitiini ileri srdler. Yani evrimci anlay dnemin ve sonrasnn nemli ngrsnden biridir. Buna gre tarihin ilerleyii Comteun ifadesiyle pozitif bilimin egemen olduu bir tarihsel dneme yani olumlu (pozitif) aa tekabl etmektedir. Comteda dhil olmak zere birok dnr, bu ada dzen aray iine girdiler. Doal olarak yaadklar adaki deiimin etkisi ve alan dnrlerin grlerinde olduka etkili olmutur. (Aydnlanma Hareketi, Fransz ve Sanayi Devrimi gibi, 18. yzylda yaanan gelimeler, an dnrlerinin toplumsal yaantya dzen arayna itmi ve bu dzen aray da modernlemenin en temel sorunu olmutur.) Buna benzer grler farkllk gsterse de, ortak olan nokta tarihin ilerleyii ve olumsalldr. lerlemeci tarih anlay, insanln sonunda mutlulua ve refaha ulaaca iddiasn tamaktayd. Bu pozitif bilimin, yani bilimin ve akln yol gstericilii ile olacakt. Ksacas evrimcilik ve pozitivizm Aydnlanmann bata gelen akmlardr. Yine burada belirtmemiz gereken dier bir akm da, yapsal-ilevselciliktir. Toplumlar i ie gemi elerin ilevsel bir btn olarak deerlendiren bu yaklama gre, toplumun duraan ve organik bir btn olarak ele alnmas gerekmektedir. Son olarak, modernleme kuramlarnda, yaanan tm

Auschwitz ve Hiroimayla sonulanmasnn kanlmaz olup olmad ve gnmzde eyleme ve dnceye yol gsterme ve esin kayna olma bakmndan herhangi bir gc kalp kalmad sorular yaamsal neme sahiptir. Kimileri, Habermas gibi, hedefleri konusunda yksek derecede bir kukuculuk, aralar ve amalar arasndaki iliki konusunda epeyce tereddt ve byle bir projeyi desteklemeye devam ediyorlar. Kimileri ise insanln kurtuluu adna Aydnlanma projesini btnyle terk etmemiz gerektiinde srar ediyorlar. (Postmodernistler gibi) (David Harvey, Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Sava, 3.Basm, Metis Yaynlar, stanbul, 2003, s.26-27.) 35 Altun, a.g.e., s.75.

23

deiimlerin zamanla btn toplumlar etkileyecei iddiasn tayan, yaylmc (difzyonizm) akm vardr. Suya atlan bir tan halkalar eklinde genileyerek yaylmas gibi, bu akm da yaanan deiimlerin, zamanla btn dnyay etkileyecei iddiasn tayordu. Bu anlay Bat merkezli dncenin temel ngrlerinden biridir. zetlemek gerekirse ncelikle, evrimcilik, pozitivizm bata olmak zere, yapsal-ilevselcilik ve yaylmc gibi yaklamlar Aydnlanma dncesi ile birlikte ya ortaya km ya da Aydnlanmann bir sonucu olarak grlm ve modernlemenin temel yaklamlar olmu akmlardr. zellikle de II. Dnya Sava yllarndan sonra ekillenen modernleme kuramlar ierisinde bu akmlar, modernlemenin nitelikleri olarak, dnrler tarafndan belirtilmektedir. Aydnlanma hareketiyle birlikte aklclk, hmanizm, insan haklar, laiklik, demokrasi, zgrlk, eitlik, pozitif bilim anlay gibi temel anlay ve yaklamlarda zamanla olgunlam ve modern toplumlarn ayrlmaz bir paras haline gelmilerdir. Bu bakmdan Aydnlanma, modernlemenin dnsel kaynadr. Dnsel alanda meydana gelen deimeler, modern toplumun temel yap talarn oluturmutur. Ayrca bu zellikler, ileride de zerinde durulaca zere ulus-devletlerin de temel yap talardr. Modernleme ayn zamanda, 19. ve 20. yzyldaki uluslama sreleri ile birlikte ele alnan bir olgudur. Ulusuluk sylemlerinin kayna olarak gsterilen Fransz Devrimi, modernlemenin siyasal boyutunu oluturur. Fransz Devrimi feodalite kaynakl yap ve odaklanmalar ykarak sosyoekonomik-kltrel ve siyasal odaklanmalarn ieriini ve biimini deitirmitir. Bu balamda Sorel, Avrupa ve Fransz htilali yaptnda yle demektedir: Fransz htilali temele saldrr saltanat rejimi altnda bulunan Avrupann btn yapsn harap eder. Milletin egemenliini ilan eder. Yerlemi btn iktidarlar tahrip eder, milletleri ayaklanmaya ve bamszlklarn elde etmeye arr36 Fransz Devrimi sonucu Batda milliyetilik bata olmak zere birok siyasal gelime, nce kta Avrupasnda daha sonra ise btn dnyada etkili oldu. Eitlik, zgrlk, cumhuriyet, demokrasi gibi kavramlar birer sylem halinde, zamanla, dnyay eitli llerde etkiledi. Bu gelimelerden en fazla etkilenen lkelerden biride hi phesiz, Osmanl Devleti oldu. Milliyetilik akmlar sonucu birok aznlk toplumlar
36

A. Sorel, Avrupa ve Fransz htilali, ev. N.S. Orik, M.E.B. Yay., stanbul, 1949; aktaran: Sezgin Kzlelik, Sosyoloji Yazlar II, 2.Bask, Yunus Emre Yaynlar, Konya, 1994. s.66-67.

24

ayaklanmaya balad. Milliyetilik rzgar btn dnyada etkisini gsterdi ve I.Dnya Sava sonrasnda imparatorluklar a son buldu. Bamszlk savalar nceleri krallk rejimlerine kar olmu olsa da, daha sonraki zaman dilimlerinde bu savalar smr dzenine kar olmutur. Milliyetilik adeta yeniden domutu. Milliyetilik bir siyasal tavr olarak, modern toplumlarn sarldklar bir ama haline geldi. Bu kimi zaman halk tabanl kimi zaman ise elitlerin veya politikaclarn gayretleri sonucunda tetiklenen duygu birlikleri oldu. Bu nedenle milliyetilik her lkede farkl niteliklerde ortaya kt. (Bu konu zerinde ikinci blmde durulacaktr.)
Milliyetilik bir milleti, onun toplumsal, tarihsel kltrel birikim ve deerlerini kltrel-siyasal (ideolojik) kabullenme, onlar merulatrma yoluyla toplumsal bir aradal salama tavrdr. Milliyetilik akmnn nesnel temeli ulus olarak adlandrabileceimiz toplumsal kategoridir. O olmazsa olmaz temel esi ulus-devlet ekseninde ekillenir. Milliyetilik bir siyasal tavr olarak Fransz Devrimi ile belirginlemi feodalitenin zln izleyen aamann (Ulus-devlet) belirleyicisi olmutur.37

Halkn kendi kendini ynetmesi, kendi kaderini tayin etmesi gibi sylemler etrafnda ekillenen Fransz Devrimi, uluslarn da kendi kaderlerini tayin etmeleri hususunda bir model ve sylem olarak ele alnd. Demokrasi ve cumhuriyet zerine temellendirilen ulus-devletler, halkn genel idaresine gre ileyen siyasal ve toplumsal bir yaplanmay beraberinde getirdi. Eitlik, zgrlk gibi kavramlar, ulus-devletlerin vazgeemedii, olmazsa-olmaz olan sylemleri arasndayd. Fransz Devrimi, vatanda esasna dayal bir yaplanmadan sonra, halkn siyasal yaamda da sz sahibi olmasn mmkn kld ve bu model birok lkeye rnek tekil etti. Yunan zgrlk savas Kolokotronesin belirttii halkn, krallarn yeryzne inmi tanrlar olduklarna ve kendilerinin krallarn ne yaparlarsa iyi yaptklarn syleme zorunluluu duyduklarna inanmalar fikri artk geerli deildi.38 Ta ve asalaryla birlikte krallar, insanln hatrlayabildii zamanlardan bu yana bu dnyann kaderine hkmederler, ngrs de artk geerli deildi.39 18. yzyldan itibaren, ulus-devletler tarih sahnesine kt ve dnya apnda yeni bir dnem ve ilikiler a bylelikle balam oldu.
37 38

Kzlelik (1994), a.g.e., s.69-70. E.J. Hobsbawn, 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, ev. Osman Aknhay, 2.Bask, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995, s.39. 39 Ulrich Im Hof, Avrupada Aydnlanma, ev. ebnem Sunar, Afa Yay., stanbul, 1995.

25

18. yzyla damgasn vuran en nemli gelimelerden biride hi kukusuz Sanayi Devrimidir. Modernlemenin en ilgin ve ayrt edici yn, geleneksel retim tekniklerinden modern retim tekniklerine gei srecidir ki, bu olgu sanayi devrimi olarak isimlendirilmektedir. Fakat sanayi devrimi, daha genel ve kapsaml bir sretir. Sanayi devrimi, 15. ve 16. yzyllarda gerekleen corafi keiflerle dorudan ilikilidir. nk corafi keifler sonucu, ticaret a gelimi ve tccar olarak adlandrlan, ticaretle uraan snf glenmitir. Gelien ticaret a ve onu izleyen gelimeler, sanayi devriminin ortaya kmasna neden olmu ve yine dnya apndaki ekonomik ilikileri dorudan etkilemi ve ynlendirmitir. lk sanayileen lkeler, dnya siyasetinde de sz sahibi olan lkeler haline gelmitir. Ekonomik gce sahip olan bu lkeler, siyasal erki de ellerinde bulundurmulardr. Sanayi devrimini hazrlayan srete hi phesiz bilim alannda yaanan gelimelerde dorudan etkili olmutur. Buhar gcnn kullanlmas, byk gemilerin yaplmas, tren yolu alarnn genilemesi gibi ulam alannda yaanan gelimeler gibi veya makine teknolojisinde grlen yenilikler; genileyen uluslararas ticaret a gibi gelimeler bu sreci hzlandrm, adeta modernlemenin lokomotifi olmutur. Fakat her yaanan deiimde olduu gibi, bu deiim sreci de beraberinde birok sorunu dourmutur. Aydnlanma ve Fransz Devriminden sonra ekonomik alanda da sanayi devrimi, Bat merkezciliinin en belirgin grnm olarak deerlendirilmesinin nedeni de budur. nk, sanayileen ilk toplumlar Bat toplumlardr. Sanayileme srecinde ne kan belli bal gelimeler kapitalizm ve endstriyalizm olarak grlmektedir.
18.yzylda sonunda ngilterede sanayi devrimi ile birlikte gelien, somutlaan ve gnmzde tm dnyay sarmalayan sosyo-ekonomik-kltrel ve siyasal sistemin genel ad olan ve feodalizmin yerine geen sosyo-ekonomik formasyon biiminde dnemselletiren kapitalizm kapitale sahip olan bir aznlkla (burjuvazi) bu aznla emeine satmak zorunda braklan bir ounluu (proletarya) oluturduklar bir retim biimine dayanr ve temel amac emek gcn mmkn olan en geni biimde kullanmaktr. Yarmac bir sisteme dayal olan kapitalizmde devletin ekonomik etkinliklerde rol snrldr. Her bireyin kendi karn dnmesi temeldir, en yksek kr temin etme bireylerin esas amac durumundadr. Sanayi devriminin kalt olan endstriyalizm ise, modernliin bir unsuru olarak, toplumsal yaamda makinenin etkinliini

26
vurgulayan retim iin temel aygt olarak makineyi gren ve dolaysyla kapitalizm ile ilgili bir anlaytr. 40

Modernleme srecinde kapitalist ilikiler iinde, inorganik enerjiye dayanarak, byk miktarlarda uluslararas ve ulusal pazarlar iin retim yapan sanayilemi bir toplum ngrlmektedir. rnler metalamakta, emek cretli hale gelmektedir. retim sreleri deimekte, kitle retimi salayacak biimde rasyonalize edilmektedir.41
Ekonomik alanda modernleme, retim ve tketim mallarnn ktlevi retimlerinin gerekletii byk endstriyel komplekslerinin bymesiyle ilgilidir. Bu endstriyel kompleksler, retim aygtlarnn gelitirilmesi, ynetilmesi, kurulmas ve hammaddelerin satn alnmas ve rnlerin satlmas iin kompleks dev rgtlerin varln gerektirmektedir. Endstriyel gelime, ayn zamanda krsal kalknma ile kol kola gitmektedir. Tarmda yeni yntem ve tekniklerin uygulanmas, tarmsal retimin alan nfusun ok az bir blmyle gerekletirilmesini olanakl klarken, alabilecek nfusun geri kalan ksmnn tarm-d sektrlere kaymasna neden olmaktadr. Bylelikle sanayilemi lkelere zg bir hizmet sektr ortaya kmaktadr. Uzmanlam ilevleriyle modern toplum, uzun sreli ve geni eitim an zorunlu klmaktadr. Modernlemi bir ekonomi, btnlemi bir ulusal toplum ortaya karmaktadr. Kyler, kasabalar, ehirler ve blgeler ulusal-devlet balamna girmekte ve bylece insanlarn ve mallarn dolam mmkn olmaktadr.42

Gelenek ile modern arasnda bir ayrm yaplrken, dnrler bu devrimin ayrt edici niteliklerinden sklkla bahsederler. Tarma dayal retimden sanayi arlkl retime geebilen toplumlar modern olarak kabul edilmektedir. Bylelikle modern ile gelenek arasnda bir ayrm yaplabilmi gibi grnmektedir. Bata ngiltere olmak zere ilk sanayileen lkelerde, zamanla tarmsal retimin pay azalm ve sanayi arlkl retime geilmitir. Pazarlar genilemi, seri ve kitlesel retimler balam ve buna benzer gelimeler, modern toplumun ekonomik alannda grlen deiimleri olmutur.

A. Sorel, Avrupa ve Fransz htilali, ev. N.S. Orik, M.E.B. Yay., stanbul, 1949; aktaran: Sezgin Kzlelik, Sosyoloji Yazlar II, 2.Bask, Yunus Emre Yaynlar, Konya, 1994. s.66-67. 41 lhan Tekeli, Uluslama Sreleri ve Ulusu Tarih Yazm zerine, Tarih ve Milliyetilik, (I. Ulusal Tarih Kongresi Bildirileri 2 Mays 1997), Mersin niv.Fen-Edebiyat Fakltesi, 1997, s.123. 42 Kadir Canatan, Bir Deiim Sreci Olarak Modernleme, nsan Yay., stanbul, 1995, s.34-35.

40

27

Ellerindeki kaynaklarla yetinmeyen Bat lkeleri, Afrika ve Asya bata olmak zere birok yerde koloniler kurmular bu lkeleri smrgeletirmilerdir.43 Bu durum birok dnr tarafndan modernizmin karanlk yz olarak nitelendirilmektedir. Yukarda deinildii gibi sanayi devrimi, gelenek ile modern arasndaki ayrmn en belirgin ynlerinden biridir. Bu devrim, demografik yap bata olmak zere siyasal, toplumsal ve kltrel yaplar da dorudan etkilemitir. Sanayi devrimi ile birlikte dnya nfusu artmtr, nfus krsal alanlardan kentlere ge ynelmitir, bireylerin yaam standartlarna ilikin beklentileri artmtr, makine yaamn odana yerlemitir, iblm olduka karmaklamtr, eyalarn ve servislerin tketimi yaygnlamtr, teknoloji adeta insanlarn yaam biimi olmutur, nitelikli i gc iin geni alma olanaklar yaratlmtr, toplumda ve ekonomide kadnn rol tamamen deimitir, kadn ev iinden karak toplumsal yaama ve ekonomik etkinliklere katlmaya balamtr. Ulus-devletler asndan da sanayilemenin byk bir nemi vardr. Ulusal bamszln elde eden devletler, ncelikle ekonomik yapy, modern dnyann gereklerine gre yeniden yaplandrmaktadrlar. Ulus-devletler birbirleriyle pazar ilikilerine girmekte, sanayileme srecinde kendi ekonomik yaplarna ekil vermektedirler. zellikle 20. yzylda grlen bamszlk savalar, ncelikle siyasal bamszl elde edebilmek iin yaplm olsa da bundan sonraki srete mcadele, ekonomik anlamda da tam bamsz bir devlet olabilmek adna olmutur. Yaanan gelimelerin toplumsal ve kltrel alana etkisi, olduka karmak, ou zaman olduka derin kntlerin yaand bir sreci beraberinde getirmitir. Derin toplumsal ve kltrel deimeler adaln (modernlemenin) dnsel, siyasal ve ekonomik ynlerine hem elik etti, hem de bunlar tamamlad. Krdan, kente g eilimi, mesleklerde farkllama, geleneksel aileden ekirdek aileye doru dnm, corafi hareketlilik, eitimin nem kazanmas ve yaygnlamas, erkekler ve kadnlar arasndaki ilikilerin deiiklie uramas ve kadnlarn toplumda greceli olarak eitli frsatlar elde edebilmi olmas, iletiim aralarnn yaygnlamas ve gelimesi, ada tbbn gelimesi sonucu ocuk lm oranlarnn azalmas, daha adil gelir dalm, kitle retimi, kitle tketimi, sosyal hareketlilik, frsat eitlii, bireysel
Modernlemenin belki de en karanlk yz yaanm olan smrgeci politikalardr. Smr politikalar sonucu yaanan, sadece o lkenin geri kalml veya emein smrlmesi deildir, ayn zamanda bilinli olarak yrtlen asimilasyon sreci veya tarihin en vahet verici soykrmlardr.
43

28

anlamda frsat eitlii, giriimcilik, empati, uyarlanabilirlikvb.44 birok gelime toplumsal ve kltrel boyutta gerekleen deiimler olarak belirtilebilir. nc Dnya lkelerinin ounda modernliin cazibesi kiileri kentlere ekmi, modernliin nimetleri ehir yaamnda aranmtr. te bu nedenle ekonomik olanak vaatlerinden btnyle bamsz olarak ehirler son derece gl bir cazibe merkezi durumuna gelmilerdir. nsanlar kente daha iyi i olanaklar ve daha iyi yaam koullar bulmak amacyla g etmektedirler.45
Bylelikle, modernite projesi iinde kyllk zlmekte, zlen nfus kentlerde toplanmaktadr. nsanlarn bu hareketlilii onlar ksa aralkl bir zaman ve mekana ballktan kopararak, daha belirsiz daha aralkl bir zaman ve mekanda yeni ballklar oluturma durumunda brakmaktadr. Hareketlilii yksek, belli dzeyde kltrel homojenlii olan, zel alan kamu alanndan farkllatrarak korunmu, birbirleriyle anonim ilikiler iinde bulunan, eylemlerine sadece kendi znellii ve akl yol gsteren bu insanlar birey niteliini kazanmtr. Bireyler kamu yaamna yurtta sorumluluu tayan bireyler olarak katlmaktadr.46

Toplumsal ve kltrel boyutta yaanan gelimeler sadece demografik anlamda bir deiimi kapsamamaktadr. Her ynyle bir deiim srecidir. rnein:
Ulam ve iletiim yoluyla, evre ve merkez arasnda sk balar kurulabilmekte ve bu durum ulusal btnlemeye katkda bulunmaktadr. Modern toplumun ortaya kmas ve devam, kltrel alanda da baz gelimelere de kaynaklk etmektedir. Din ve inan sistemleri, sekler bir yapya brnmekte veya baka bir deyimle toplumsal yaamn deiik alanlar birbirinden zerklemektedir. Dinin toplumsal yaamnn dier alanlardaki etkileri kaybolmaktadr. Ulusal bir kltrn gelimesi eitim ve kitle iletiim aralaryla hzlandrlmaktadr. Ksacas modernleme, btn toplumu saran olduka kapsaml ve karmak bir sre olarak ortaya kmaktadr.47

Aydnlanma blmnde vurguland gibi yaanan kkl ve hzl deiimler sonucunda dnemin dnrleri bir dzen aray iersindeydi. Toplumsal ve kltrel alanda yaanan deiimlerin sebeplerini ortaya koymaya alan dnrler, yaanan bu belirsiz ve karmak dnemde toplumsal bir dzenin nasl oluturabilecei zerinde
44 45

Black, a.g.e., s.30-35. Berger, a.g.e., s.156. 46 Tekeli, a.g.e., s.124. 47 Canatan, a.g.e., s.21.

29

durdular.48 Tarihin ilerleyii geri dndrlemez bir sreti, olumsall ifade ediyordu; toplumlar ancak modern bir toplum olduklarnda mutlulua ve refaha eriebileceklerdi. Bu bak as etrafnda ekillenen toplumlar, modernleebilmek iin olduka farkl politikalar izlemitir. Ama tarihin gerisinde kalmamaktr.

2.1.2. Modernlemenin Analizi Btn bu gelimelerin (Aydnlanma Hareketi, Fransz ve Sanayi Devrimi) zamanla yeni ve eskisinden olduka farkl ekonomik, siyasal ve sosyo-kltrel yaplanmay beraberinde getirmi olduu ve btn bu gelimelerin zamanla dnyay eitli llerde etkilemi olduu eitli yazarlarca belirtilmektedir. Bu deiim ve etkileim sreci ise genel olarak modernleme olarak tanmlanmakta ve bu kavram ierisinde tartlmaktadr. Yukardaki tanm genel bir yaklam ifade eder. nk modernleme, birok farkl ltte tanmlanabilen esnek bir kavramdr. S.N. Eisenstandt modernlemeyi tarihsel olarak Bat Avrupada ve Kuzey Amerikada gelitirilmi olan toplumsal, ekonomik ve siyasal sistemlere doru bir deime sreci olarak tanmlar. D. Lerner, modernlemenin temelinde aklc ve pozitivist bir ruhun benimsenmesinin yattn belirtir. Bunun ardndan da modernleme konusunda Bat modelinin evrensel olarak geerli bulunduunu ileri srer. Lernere gre, Batda grlen kentleme, artan okuryazarlla, artan okur-yazarlk, kitle haberleme aralarnn daha etkili olmasna, artan kitle haberleme aralarnn etkisi ise daha geni ekonomik ve toplumsal katlma yol aar. Lerner bu srelerin bu sra ile btn dnyada geerli olduunu belirtir. Lernerin aksine Levy, modern toplumlarda grlen niteliklerin, modern olmayan toplumlarda modernlemek iin gerekli n koullar olamayabileceini, bir toplumun modernleebilmesi iin, modernlemi toplumlardaki ayn kalplar gerekletirmesi gerektii sylenemeyeceini belirtmektedir.49 Levye gre modernleme, teknoloji aracl ile tanmlanabilir; canl olmayan enerji kaynaklarnn canl enerji kaynaklarna olan orannn yksek olduu durumda ve insan emeinin alet kullanm ile etkinliinin
Bat lkeleri 18. yzyldan sonra toplum nasl kurtulur? sorusu zerinde tartmalarn yaparken, Osmanl Devleti devlet nasl kurtulur? gibi daha farkl bir bak asyla olaylar deerlendirmitir. 49 Bkz. Emre Kongar, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, 6.Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996, s.232-240.
48

30

artrld oranda modernlemeden

sz edilebilir.50 C.E. Black de, modernlemeyi,

tarih boyunca gelimi kurumlarn insan bilgisindeki grlmemi art yanstan ve hzla deien ilevlere uyarlanmas sreci olarak tanmlar ve bilimsel devrime elik eden bu srecin insann evresini denetlemesine olanak saladn belirtir. Nitekim Blacke gre modernite, teknolojik, siyasal, ekonomik ve toplumsal gelimede en ileri olan lkelerin zelliklerini belirtmek zere kullanlrd ve modernleme lkelerin o zellikleri elde etme srecini belirtirdi.51
Modernlii, byk zgrlk anlats olarak gren ve vazgeemeyen dnrlerden Berman ise, modernizm iin yle bir ereve sunuyor: Modern hayatn girdab birok kaynaktan beslenegelmitir: Fiziksel bilimlerde gerekleen, evrene ve onun iindeki yerimize dair dncelerimizi deitiren, yeni insan ortamlar yaratp eskilerini yok eden, hayatn tm temposunu hzlandran, yeni tekelci iktidar ve snf mcadelesi biimleri yaratan sanayileme; milyonlarca insan atalarndan kalma doal evrelerinden koparp dnyann bir baka ucunda yeni hayatlara srkleyen muazzam demografik altst olular: Hzl ve ou kez sarsntl kentleme; dinamik bir gelime iinde ok farkl insanlar ve toplumlar birbirine balayan, kapsayan kitle iletiim sistemleri, brokratik ileyi ve yaplaryla her an glerini daha da artrmak iin abalayan ve glenen ulus-devletler, siyasal ve ekonomik gelimelere direnen, kendi hayatlar zerinde biraz olsun denetim salayabilmek iin direnen insanlarn kitlesel toplumsal hareketleri; son olarak tm bu insanlar ve kurumlar bir araya getiren ve ynlendiren, kesin dalgalanmalar iindeki dnya pazar. 20. yzylda, bu girdab douran ve onu srekli bir olu halinde yaatan sreler modernleme olarak adlandrlmtr. Bu dnya-tarihsel sreler, insanlar modernlemenin nesnesi kadar zneleri yapmay, onlara, kendilerini deitiren dnyay deitirmek iin g vermeyi, onlar girdaptan karp bunu kendilerine mal ettirmeyi amalayan artc eitlilikte gr ve dnceyi desteklemitir.52

Tanmlarn bu kadar farkllamasnn nedeni, tek bir modernleme modelinin veya projesinin olmamasndan dolaydr. Modernleme tarihsel bir dnemi ifade ettii gibi, toplumsal deime sreci veya kuramsal olarak yer ve zaman boyutunda evrensel olan veya bu tr sreler grubu olarak da grlebilir. Yine modernleme, gelimekte olan lkelerin liderleri veya elitlerince izlenen bir seri politikalara verilen isimdir de

50 51

Hseyin Bal, Bilginin Felsefesi ve Sosyolojik Boyutlar, Faklte Kitabevi, Isparta, 2004, s.231. Black, a.g.e., s.11-90. 52 M. Berman, Modernlik Dn- Bugn- Yarn, 1992:Aktaran; M. Bayram Msr ve Ecehan Balta, Modernizm, Postmodernizm ve Sol, 2.Bask, teki Yay., Ankara, 1999, s.36.

31

diyebiliriz... Buna gre modernleme, liderlerin belirli alardan daha gelimi olarak grd ada toplumsal dorultusunda belirli bir toplumu deitirmek iin bilinli uygulanan bir seri plan ve politikalar btndr.53 Konuyu olduka farkl alardan yaklaan dnrler de bulunmaktadr. Baudelaire, 1863te yaynlanm olan Modern Hayatn Ressam balkl denemesinde yle diyordu: Modernite, anlk olandr, geip gidendir, olumsal olandr; sanatn yarsdr; teki yars ise, sonsuz olandr, deimeyendir.54 Modern olmak Marxn ifadesiyle de, kat olan her eyin buharlat bir evrenin paras olmaktr. Yine modernleme olgusunu, merkez kapitalist lkeler hesabna yoksul evre toplumlarnn ekonomik, politik ve kltrel yaplarn deitirme ve dnya sistemine eklemleme olay olarak tanmlayan Canatan, bu balamda modernlemeyi, kesinlikle bir kalknma, ilerleme ve gelime olay deil, tam tersine smrlme ve gerileme ynnde gelien bir deime olay olarak grmektedir. Baka bir deyile, bu sre bir yozlama, asimilasyon ve bunalm srecinden baka bir ey deildir, demektedir.
55

Blackde

adalama (modernleme) srecindeki toplumlarn hem geleneksel kurumlar ada ilevlere uyarlanan bamsz birimler olarak, hem de birok d glerin etkisi altnda kalan toplumlar olarak irdelenmesi gerektiini belirtir. Nitekim d gler o kadar etkilidir ki adalama (modernleme) bazen aslnda bir kltrletirme, baka bir toplumun kltr zelliklerinin benimsenmesi olarak grlebilir, demektedir. 56 Grld gibi, modernleme zerindeki aklamalar olduka farkllk gstermektedir. Kimi dnrler gibi, modernlemeyi bir asimilasyon sreci olarak deerlendirirsek o zaman, Trkiyede de byle bir asimilasyon srecinin olup olmadn sorgulamamz gerekecektir veya gelimekte olan lkelerde sklkla grlen ekonomik krizlerin, sosyal olaylarn sebebi olarak da modernleme srecini gsterecek olursak, modernleme iinde gelitii iddia edilen; insan haklar, kadn haklar gibi evrensel deerlerinde nasl olup da bu sre iinde saymamz gerektiini, aklamamz gerekecektir. Bu nedenle modernleme olgusunu s bir bak as ile ne srf yarar ne de srf zarar getiren bir sre olarak deerlendirmek gerekmektedir. Hatta modernleme olgusuna getirdikleri ve gtrdkleri balamnda yaklamak yerine; gelien tarihsel

53 54

Smith, a.g.e., s.88-90. Harvey, a.g.e., s.23. 55 Canatan,a.g.e., s.21. 56 Black, s.34.

32

sre iinde, belirli bir lke rneinde ele alarak detayl bir aklama getirilmesi gerekmektedir. Dolaysyla konumuz gereince de, modernleme srecini bu bak asyla deerlendireceiz. Yukardaki aklamann nda sorulmas gereken soru: Modernleme Batya zg bir nitelik midir? olmaldr. Giddensa gre bu soruyu yantlarken,
modernliin analitik olarak ayrlabilir ynlerini gz nne almak zorundayz. Kuramsal kmelenmeler asndan bakldnda, iki farkl rgtsel gruplamann modernliin geliimi iinde zel bir nemi vardr: Ulus-devlet ve sistematik kapitalist retim. Bunlarn her ikisinin de kkleri Avrupa tarihinin belirli karakteristikleri iinde bulunur ve nceki dnemlerle ya da dier kltrel ortamlarla pek az koutluklar gsterir. Eer birbirleriyle yakndan balantl olarak dnyaya yaylmlarsa, bunun nedeni, her eyden nce, rettikleri gtr demektedir.
57

Modernleme kavram bu nedenle ou kez,

Avrupallama veya Batllama olarak da belirtilebilmektedir. Ayrca nc Dnya lkelerinde grlen modernleme sreci, gemite toplumlarn modernlemeye ulamak iin geirdikleri sreten son derece farkldr. nc Dnya lkeleri modernizasyonla tanmakta, bu srece ulamakta, sadece ge kalm olanlar deildir, ayn zamanda sre dardan bunlara ulamtr ve hala da ulaamaya devam etmektedir. Bu nedenle de nc Dnya olayn, Avrupada veya Kuzey Amerikada gemite ne olmusa onun sanki yeni bir tekrar gibi grmek hatal olur.58 Samuel Huntington, modernleme srecine ilikin olarak, bu konudaki gr sahiplerince zerinde mutabk olduunu dnd dokuz nitelik belirtir. Hem bu dokuz nitelii hem de Fahrettin Altunun Modernleme Kurumlar adl kitabndaki dier modernlemeye zg nitelikleri de gz nne alarak modernlemenin genel nitelikleri aada sralanmaya allmtr. 1) Modernleme bata Aydnlanma Hareketi, Fransz ve Sanayi Devrimleri olmak zere birok kaynaktan beslene gelmi bir sretir. Bu gelimeler, modernlemenin dnsel, siyasal ve ekonomik alanlardr. Bu alanlarda meydana gelen deimeler de zamanla toplumsal ve kltrel yapy etkilemi ve deiiklie uratmtr. 2) Modernleme devrimci bir sretir. Geleneksel toplumdan modern topluma gei, insan hayatna ilikin rntlerde btnsel ve radikal bir deiimin
57 58

Giddens, a.g.e., ss.169-170. Peter Berger ve Dierleri, Modernleme ve Bilin, ev. Cevdet Cerit, Pnar Yaynlar, stanbul, 1985, s.133.

33

aa kmas sonucunu dourmutur. Ancak gelenek ile modern arasndaki ayrm sadece bu kavramlar tanmlamann en basit aracdr. Bu ayrm ancak bir soyutlama olabilir. Gerekte bu iki yapnn da tamamen bamsz olduu toplumlar yoktur. 3) Modernleme, karmak bir sretir. O, kolay kolay tek bir faktre ya da boyuta indirgenemez. Modernleme, insan davran ve dnnn neredeyse btn boyutlarnda gerekleen deiimi kapsar. O, en azndan, endstrileme, kentleme, toplumsal hareketlilik, farkllama, seklerleme, kitle iletiiminin yaygnlamas, okuma-yazma orannn ve eitim kalitesinin ykselmesi, siyasal katlmnn artmas gibi olgulardan mteekkildir. Dier taraftan tek bir modernleme sreci yoktur. Baz lkelerde modernleme sreci, bir asimilasyon, bir kltrleme projesi olarak deerlendirilebilir, baz lkeler iin ise; modernleme liderlerin veya elitlerin izledikleri bir seri politikalardr denilebilir. ou zaman ayn rnek iinde ele alnan, Japonya ve Trkiyede bile olduka farkl modernleme sreleri yaanmtr. 4) Modernleme, sistematik bir sretir. Modernlemenin bir boyutunu etkileyen deiiklikler dier boyutlarn da etkiler. Modernlemenin unsurlar, baz tarihsel gerekeler dolaysyla birbirlerine ok sk bir biimde baldrlar. 5) Modernleme, kresel bir sretir. Modernleme dnyann tmn ilgilendiren bir fenomendir Modernleme, yaanan tm deiimlerin zamanla btn toplumlar etkileyecei iddiasn tar. Suya atlan bir tan halkalar eklinde genileyerek yaylmas gibi, yaanan deiimlerin, zamanla btn dnyay etkileyecei dnrler tarafndan belirtilmektedir. 6) Modernleme uzun vadeli bir sretir. Modernleme devrimci bir sre olsa da, zamana ihtiyac vardr. Baka bir deyile o, bir ynyle de evrimci bir sretir. Modernlemenin bnyesinde barndrd deiimin btnsellii ancak zamanla kendisini ortaya koyabilir. Bat toplumlar modernlemek iin ok uzun yllar harcamlardr. 7) Modernleme, tedrici bir sretir. Modernlemeyi btn toplumlarn trmanaca eitli basamaklara ayrmak mmkndr. Toplumlar, ak bir

34

biimde, geleneksel aamadan modern aamaya doru bir seyir izlemekte ve temelde ayn aamalar kat etmektedir. 8) Modernleme, homojenletirici bir sretir. Modern toplumlarn aksine geleneksel toplumlarn, modernlie sahip olmamalar dnda herhangi bir ortak zelliklerinden bahsedilemez. Oysa modern toplumlar, temel benzerlikleri paylar. Modernleme, siyasal olarak rgtlenmi toplumlar ierisinde bir karlkl bamlla ve toplumlarn nihai btnlemelerine doru bir hareketi bnyesinde barndrr. Modern dnce ve kurumlarn evrensel gereklilikleri, farkl toplumlarn, bir dnya devleti oluturmalarna imkan tanyacak bir aamaya doru ynlendirilmeleri sonucunu dourabilir. 9) Modernleme, geri dndrlemez bir sretir. Modernleme temelde, dnyevi vir ynelimdir. Deiimin oran toplumdan topluma deiebilirse de deiimin yn tm toplumlarda ayndr. 10) Modernleme ilerlemeci bir sretir. Modernlemenin sarsntlar kkl ve yaygn olsa da, nihai dzlemde o, yalnzca kanlmaz deil, ayn zamanda da arzu edilen bir sretir. 11) Modernleme, Batllama ve Avrupallama olarak da deerlendirilmektedir. nk modernleme, Batl olmayan toplumlar iin bir ama olarak grlmektedir. Batl toplumlar ise, modernlemenin temel dayanaklarnn merkezi olarak kendilerini grmektedirler. Bu yzden de Batl olmayan toplumlarnda modernleebilecei iddiasn ne srmektedirler. zellikle modernlemenin iki nemli esi olan ulus-devlet ve kapitalizmin k yeri olan Avrupa, modernleme srecinin Batya zg bir nitelik olduunu bizlere gstermektedir.

2.1.3. Deerlendirme: Modernleme olgusunun tahlilini yapmak, hayli zor bir ura olarak grnmektedir. Yukarda belirtildii gibi, modernleme karmak bir sretir. Fakat, yaptmz almada bu argmannn arkasna snlmayacaktr. Modernleme hakknda bunca farkl bak asna ramen, konumuz gereince modernlemeyi nasl deerlendirdiimizi aklamamz gerekmektedir.

35

Modernleme, bir ynyle dnyaya almay, modern olmay, an gerisinde kalmamay, dier ynyle ise, toplum olarak kltrn, dilini, dinini, kimliini v.b. unsurlar korumay amalayan iki ynl bir sretir. Modernleme, dinamizmini ve amazlarn bu iki ynllnden alr. Dinamizmini ulus-devletin modern bir toplum oluturma idealinden alrken, amazlarn ise ulusuluun Biz ve teki farklln ortaya koymaya almasndan almaktadr. Ulus-devletler, bir ynden modern devletin gereklerine gre siyasal, ekonomik, hukuksal v.b. yap ve kurumlarn olutururken veya dzenlerken, te yandan toplumsal ve kltrel alanda yaanan deiimleri dizginlemek veya nceden belirlenmi bir yne doru hareketlendirmek ister. Bu balamda, ulus-devletler modern bir toplum olarak bir yandan uluslararas ilikiler ana girerken, dier yandan da ulus olarak Biz ve teki anlayn yaratarak snrlarn grmek ister. ortak Dierinden amalar farkn koyduu lde, kendi iinde ngrr. btnleebileceini, dorultusunda kalknabileceini

Dolaysyla Bat merkezli, modernlie zg olan pek ok olgu, sonradan modernleme srecine giren lkeler iin, amazlarla dolu ou zamanda sorunlu unsurlardr. lk modernleen lkeler olan ngiltere, Fransa ve Almanyay darda tutacak olursak, sonradan modernleme srecine giren btn lkeler de bu sre, eitli uygulayclar (elitler veya politikaclar, krallar veya diktatrler veyahut da d basklar) tarafndan gerekletirilmeye allmtr. Bunun anlam udur; modernleme birok lke tarafndan, zorunluluk olarak alglanmaktadr. Bu zorunluluk alglamasndan sonra uygulanan politikalar da, mevcut yap ierisinde elikilere neden olmaktadr (laiklik gibi). Bundan dolay da modernleme sreci baskc olduu srece ilevsel devrimleri ortaya koyabildi, fakat baskc olmad her zaman diliminde zlmeye ve bozulmaya mahkum oldu. Modernlemenin iki ynl grnmnden dolay sonradan modernleme srecine giren birok lke, modernlemeyi sadece ekonomik veya siyasal bir yaplanma olarak ele ald. Fakat modernleme sadece ekonomik veya siyasal yaplanmalarn alnmasyla sonulanabilecek bir sre deildi. Dolaysyla modernleme srecinin toplumsal ve kltrel boyuttaki yansmalar olduka sancl bir dnem olarak, sonradan modernleme srecine giren toplumlara yansd. Modernleebilmek iin ortaya konulan politikalar, mevcut toplumsal ve kltrel yapyla eliti. Hatta modernleebilme bir

36

bakma uluslama srecine yardmc olan bir sre olarak deerlendirilse bile, ou zaman bu sylemler birbirini gz ard etmek zorunda kald. Sonu olarak, modernleme Habermasn belirttii gibi, bir projedir. Fakat, Onun bak asna gre yarm kalm bir proje olup olmad kukulu grnmektedir. Dier yandan, modernleen ilk lkeler hari, tek bir modernleme srecinden, dolaysyla da tek bir modernleme projesinden sz etmek mmkn deildir. Bunun nedeni, modernleme uygulayclarnn modernlii alglay biimi ve modernliin ikili grnmnden kaynaklanmaktadr. Btn bunlar, modernleme srecinde grlen deiimin hzn ve alann dorudan etkilemektedir.59 Mevcut artlarda bile soyutlamalardan da teye giderek gelenek ile modern arasnda ayrm yapamamaktayz. Gerekte olan ise birok lkenin modern olarak grd Batya zg nitelikleri ele alarak, modernleme srecine girmeleridir. Bu gerekten yola karak ileriki blmlerde, Trk modernleme sreci zerinde aklamalar getirilmeye allacaktr.

Bu almada, modernlemeyi eletirel bir bak asyla ele almaktan ziyade, modernin ne olamad gsterilmeye allmtr. Gemiten gnmze gelen bir rnekle bu durumu ksaca belirtelim: Modern bir lke dediimizde tam olarak neden bahsediyoruz? Mesela, teokratik bir ynetime sahip olan ran parlamentosunda temsil edilen kadnlarn oran, demokratik bir ynetime sahip olan ABDden fazladr. Yine zgrlk, eitlik ve demokrasi gibi kavramlarn beii olarak gsterilen Avrupa ve zellikle Fransada Ermeni soykrm iddialarn kabul etmemeyi su sayan yasalar kmaktadr. Buna gre ran, Amerikadan daha m modern bir lke ya da ABnin sklkla vurgulad dnce zgrl Trkiyede yokken Fransada bu koullar altnda var m? Btn bunlar dikkate alarak u sorular sorabiliriz: Modern olan kim? Modernlik nasl llebilir? Modern olmann faydas olur mu? Modernleme gerekli bir sre midir? vb. Fakat imdiden syleyelim yant olarak elimizde hibir ey kalmayacaktr.

59

37

2.2. Batda Ulusuluk ve Ulus-Devlet 2.2.1. Ulusuluun Tarihi Geliimi Avrupada Rnesans ve Reform ile balayan daha sonra Aydnlanma ile devam eden sre, etkisini siyasal alanda da gstermitir. 17. yzyl gibi erken saylabilecek bir dnemden itibaren Avrupann monariye dayanan yaps bozulmaya balam, kiliseye duyulan gven azalm ve devletlerarasndaki anlamazlklar, zellikle yeni yerlerin kefi, endstrileme gibi eitli gelimelerden dolay hat dzeye ulamtr. Bu artlarda aranan, ulusal topluluk iin yeni bir temel, ynetmek iin yeni bir zorunluluk, kitleleri fethedecek ve tm bireysel karlarla ideolojilerin stne karak, ulusu devletine balayacak yeni bir fikirdi. Bu, Reformdan sonra olduu gibi, Avrupay bir kez daha paralanmaktan, dini atmadan ve i savatan kurtaran, topluluk duygusunu besleyen ve byten bir fikir olan; ulus fikriydi.60 Bu fikir modern devletin ortaya kmasna neden olacakt. ngiltere bir ada devleti olmann vermi olduu avantaja da dayanarak, modern anlamda ulus-devlet yapsn ilk gerekletiren lkedir. ngilterede, kralla parlamento arasnda 17. yzylda vuku bulan atma, yzyln sonuna doru, parlamento lehine duruldu. Bundan byle kral artk gstermelik bir ahsiyet, bir tr canl bayrak oldu. Fakat bu, ne ngiliz vatanseverliliini azaltt; ne de ngiliz milliyetiliinin ilerleyiini durdurdu. Otokritik monari, ngilteredeki milliletirici fonksiyonunu oktan baarmt.61 Nispeten erken bir zamanda, Elizabeth anda, ortak bir dile, ortak tarihsel prototiplere, en azndan Roma Katolikliinden nefret etme konusunda ortak bir dine ve ngilterenin ne olduu, ne olmas gerektii zerinde ortak bir bilgiye dayanan bir kltrel biz bilinci ngilterede geliiyordu.62 ngiliz tac ve Parlamento, ngilterenin ulus devletini yaratan ve devletin kurumlarn hem onaylayan hem de gvence altna alan bir kltr iin gerekli temel koulu ve ortam meydana getiren siyasi

60

Hagen Schulze, Avrupada Ulus ve Devlet, ev. Timuin Binder, Literatr Yaynclk, stanbul, 2005, s.91. 61 Carlton J. H. Hayes, Milliyetilik Bir Din, ev. Murat zkaya, z Yaynclk, stanbul, 1995, s.68. 62 Schulze, a.g.e., s.121.

38

kurumlard63 ngilterede balayan ulus-devlet sreci, birok dnrn grleriyle zenginleerek, Avrupann drt bir yanna dald. Avrupada bata Montesquieu, Bodin, Hobbes, Rousseau olmak zere bir ok dnr ideal devletin ne olmas gerektii hakknda yazyordu. Machiavellinin Prensi, Thomas Moreun topyas da ayn amalar tayan eserlerdi. Peki insanln bilinen tarihinden itibaren dnyaya hkmeden krallar neden stn yetkilerinden vazgeecekti ve neden devlet ekli deiecek ve halk egemenliine dayanan yaplanmalar ortaya kacakt? Deien dnyada btn gereklilikler sanki bir kader gibi gereklemekteydi. Avrupada balayan bu deiim sreci ksa bir sre sonra Bat dndaki toplumlara da model oluturmaya balamt bile. Klasik sosyologlarn sklkla vurgulam olduklar, tarihin ilerleyii gereklemekteydi. Yani krallar talaryla ve asalaryla birlikte, artk dnyaya tek balarna hkmedemiyorlard. Jean Bodin devleti egemenlik asndan ele almakta ve devleti, zamansal snrlama koymadan mutlak otoritenin verilmesi olarak aklamaktayd.64 Hobbesun ne srd tez ise, i sava olgusuyla balantlyd; ona gre i sava insann doal haliydi. lk bata tm insanlar zgr ve eit ama ayn zamanda igdlerinin ve bencilliklerinin kurbanyd. Bu yzden de srekli birbirleriyle sava halindeydiler: nsan insann kurdudur. Fakat insanlar lmnden korktuklar ve rahat bir yaam arzuladklar iin, bar zlemi iindeydiler. Hobbesa gre insanlar bar salamak iin aralarnda, birbirlerini katletme hakkndan feragat etmi olduklarn gsteren bir szleme yapm olmalydlar. Bu doal hakk, bu szlemeye taraf olan gruplarn toplam iktidarn kendisinde toplayan devlete aktarmlard. Devlet aslnda ncildeki canavar Leviathand. Tek bana insann kurdumsu potansiyele sahip ilkel hali Leviathan, sava ve bar, dost ve dman, yaam ve lm arasndaki yegne arabulucuydu. Fakat ne tr bir devlet eklinin tercih edilmesi gerektii sorusuyla kar karya kalan Hobbes, monaride karar klyordu.65 Rousseauya gre ise; bir zamanlar insanlar gebe hayvan yetitiricileri olarak byk aileler halinde yayorlard; mlk sahibi olmadklar iin, mutlu olduklar kadar erdemliydiler de; bu bir altn ad. imdi toplumda geerli olan, zenginlik ve kiisel

63 64

A.g.e., s.123. Jean Bodin, Les six Livres de la Republique de R. Herpin, Aktaran: Schulze, a.g.e., s.53. 65 Schulze, a.g.e., s.54.

39

kard.66 Dnemin devletlerinin dayand toplumsal szleme, sahip olanlarn sahip olmayanlar bir itimat oyununa getirerek aldatc bir muhakemeyle devlet kurmaya inandrm olmalarndan ibaretti. imdi nemli olan, her bireyin haklarn gnll bir ekilde dahil olduu toplulua temsil edecei yeni bir devlet, gerek bir birlik, bir topluluk, bir siyasi organ oluturmakt. Eer herkes erdemli bir ekilde bencil kiisel karlarndan toplum yarar iin vazgeecek olsayd, o zaman gizemli bir ekilde, ortak ama oluacakt. Bylece devlet dzeyinde gerek egemenlik, yani halkn egemenlii kurulmu oluyordu. Kuramsal olarak devlet tm kararlarn vatandalar tarafndan ortak bir ekilde alnd bir demokratik cumhuriyetti; ama Rousseau bunun ancak kolay gzlenebilen, rnein svire kantolar gibi kk topluluklarda mmkn olabileceinin farkndayd. Tamamen uygulamaya dair nedenlerden tr, daha byk devletler halk tarafndan seilen delegeler, dolaysyla cumhuriyeti aristokrasi tarafndan ynetilmeliydi.67 Dnemin dnrlerinde gzlenen bu toplumsal szleme gereklilii olduka tartlr ama gerekte var olan modern dnyann gerekliliklerinin eski ynetim yapsn desteklememesi, onu yerle bir etme isteidir. Toplum iindeki bireylerin, gruplarn ve kurumlarn ilev ve anlaylar deitii lde, devlet yapsnn, yani yneten-ynetilen ilikisinin deimesi de kanlmaz bir sonutu. Comtedan, Marxa kadar uzanan ve yaanan deiimleri anlamaya alan birok dnr, yneten-ynetilen ilikileri zerinde durmu, Marx gibi birok dnr ise, tarihin bir snf atmasndan ibaret olduunu veya tarihin bir yneten-ynetilen ilikisinden ibaret olduunu ileri srmtr. Dnemin felsefesi toplumun nasl kurtulabilecei zerinedir. Toplumsal yap yeniden oluturulabilir ise, toplumsal refaha ulalabilecei dnlmektedir. Bu yzden de modern olan her zaman iin iyi olan olarak grlm ve sonuna kadar savunulmutur. Bu yzden; iyi olarak grlen ve sorgulanmadan ulalmaya alan birok modern yap vard. Bunlardan biri de hi phesiz ulus-devletti. Avrupada bu dnceler bata Fransa olmak zere birok lkeyi etkisi altna almt. nsan haklar, zgrlk, eitlik, demokrasi gibi kavramlar gerek Avrupada gerekse okyanus tesinde Amerikada, dalga dalga yaylmakta ve tartlmaktayd. Sonu, millet ve milliyetilik gibi kavramlarn ne kaca Fransz htilali olacakt. Hayesin belirttii gibi: Yeni popler milliyetiliin yolunu ngiltere at. Amerikan
66 67

Jean-Jacques Rousseau, Du contract Social, Aktaran: Schulze, a.g.e., s. 84. A.g.e., s.84.

40

Devrimi onun Yeni Dnyadaki ngiliz smrgecileri arasndaki zuhurunu iaretledi; Fransz Devrimi ise onun yar-dini bir taassupla Avrupa ktasna soktu.68 Aa yukar 1789 Fransz Devrimine kadar, dier Avrupa uluslar gibi Fransz ulusu da siyasi statye sahip bireylerden meydana geliyordu. Bu grup, Fransz tacyla olan dorudan ilikileri vastasyla siyasi eylem balatabilecek konuma sahip veya en azndan zmreler araclyla temsil edilen bireylerden meydana geliyordu. Alman ulusu, mparatorluk Dietinde toplanan imparatorluk aristokrasisinden, imparatorluk kilisesinden ve imparatorluk kentlerinden oluuyordu. ngiliz ulusu Westminster Parlamentosunda, Fransz ulusuysa tats gnrauxda vcut buluyordu. Montesquieu 18. yzyln ortasnda hi duraksamadan ulus, asiller ve din adamlar demektir diyordu. Reich 1711 ylnda Macaristan ulusuyla Szatmar Antlamasn yaptnda, Macaristan ulusu ibaresi Macar halkn deil, antlamada zellikle belirtildii gibi, Macaristann baronlarn, yksek dzeydeki din adamlarn ve soylularn ifade etmek iin kullanlyordu. Macaristan veya Polonyann durumunda ulus terimi sadece aristokrasi iin kullanrken, Bat, Orta ve Kuzey Avrupada baz durumlarda orta snf ve ok sk olmasa da kyller ulusun paras olabiliyordu.
69

Grld gibi, 18.

yzyl geride kalrken halen ulus kavram belirsizliini korumaktayd. Fakat yzyln sonuna doru, nce Avrupa ktasn daha sonra ise btn dnyann eklini deitirecek olan olay gerekleti ve Fransz htilali oldu. Fransz htilali, uluslarn kendi kendilerini idare hususunda hr olmalar gerektiini propaganda etti. Bylece, ulusuluun esas unsuru hrriyet oluyordu.70 Fransz htilali yurtta-ulus beyan ile btn Franszlarn, reform grm yeni bir toplumsal ve siyasi dzen iine seferberliinin ve siyasi birliinin ilan oldu. Fransz htilalini izleyen yllarda, birok etnik topluluk bamszlk sava verdi. Bunlarn birou ancak 20. ve 21. yzylda bamszlklarna kavuabildi ve bamszlk savalar daha ok smr dzenine dolaysyla emperyalist devletlere kar oldu. Neredeyse btn dnyada, hrriyet, eitlik, adalet, demokrasi, laiklik gibi kavramlar temel vasflar olarak lkelerin vazgeilmez unsurlar haline geldi. Fransz htilali, insanlara vatandalk bilincini yerletirdi. Egemenlik artk halknd. Halk kendi kaderini kendisi tayin etmeliydi.
68 69

Hayes, a.g.e., s.68 Schulze, a.g.e., s.103. 70 Hobsbawn, a.g.e., s.IX.

41

Fransada milliyetiliin devrimci ilerleyiine, yar-dini alemler elik etti. 1789da, Parisin krmz ve mavisi, Burbon krallnn da beyaz alnp renkli bir bayrak tekil edildi. Her yln 14 Temmuz gn, hem Bastilin yklnn ve hem de Paris Federasyonu enliinin yldnm olarak kutland. 1792de Rouget de Lisle tarafndan bir milli mar-heyecan verici Marsilya-bestelendi ve bu mar ilk defa, monariyi ykmak iin Marsilyadan Parise gelen asker bandosu ald. Dier alemler de ortaya kt: Hrriyet kasketleri, Firikya kasketleri, Roma aslar, hrriyet aalar, vatanseverler iin uzun pantolonlu niformalar, anavatana sunaklar gibi.71 Rousseau Bir halkn dehasn, karakterini, beenilerini ve detlerini biimlendiren ve hararetli bir lke akn ilham eden, milli kurumlardr. diyordu. Milli vatanseverlilii hzlandrmann aralar olarak, methe lyk vatandalarn zel payelerle dllendirilmesini, milli adetlerin canlandrlmasn, milli oyunlar dzenlenmesini, milli tiyatro oyunlarnn temsil verilmesini ve vatanseverlik solunan bayramlar kutlanmasn sayyordu. Bu amalarn en nemlisi ise milli okul eitimi olacakt: Gzlerini aan bir ocuk la patrieyi grmeli ve lmne dek baka ey grmemelidir; herkesin lke akyla, yani hrriyet ve kanun akyla eitilmesi gerekir. Ve milli eitimin hemen ardndan milli bir milis gelmelidir: Her vatanda dev gerei bir asker olmaldr demekteydi. Rousseau, Fransz Devrimi balamadan on bir yl nce ld; fakat Devrimin nderleri ve gidiat zerinde onun fikirleri ve vaaz ettii hususlar byk etki meydana getirdi. Bunlarn en nemlisi de milliyetilikti.72 Rousseaunun dncelerini dikkate alm olacaklar ki Fransada bilgin ve desteki gruplar; Antik Eserler, Dil ve Edebiyat, Tarih Akademileri kurdular. Bu akademiler daha sonra seviyeli yaynlar ve yar-popler dergiler kard. Daha sonralar ise, halk giysilerini tevik eden; halk danslarn ve halk sporlarn himaye eden ve halk bayraklarn ve ilahilerini modalatran ok eitli propagandac vatansever cemiyetler ortaya kt.73 Kitlelerin gnlk yaamlar radikal deiikliklere uram ve eski zamanlardan gelen balar, mitler ve sadakatler yava yava kaybolmutu. Kesin izgilere sahip ve insanlarn kafalarnda yer etmi toplumsal snflara ve dine dayanan, bir zamanlarn salam yapl tarm topluluklar paralanm ve ynlarca birey, yaamda yeni anlamlar
71 72

Hayes, a.g.e., s. 83. A.g.e., s.76. 73 A.g.e., s.103.

42

aramak iin serbest kalmt; bu da ancak asgari koullarda yaamak iin yaplan mcadelenin, bu tr speklasyona izin verdii kadard.74 Yeni ve daha anlaml bir topluluk iin yantlar, farkl ynlerden gelir. Amerikan ve daha nce Fransz devrimi tarafndan vaat edilen bireyin zgr olma ve mutluluk peinden koma hakk, bu sefer de Avrupa Liberalizmin slogan oldu. Daha sonralar ise bireye zgrlk yerine herkese zgrlk slogan etrafnda ekillenen sosyalizm gibi.75 Dnem dnem ortaya atlan ideolojiler ve sylemler, modern yaplanmalarn eklini belirledi. Doal olarak, toplumlar da bu ideolojilerin ve sylemlerin peinden komakta, hi de geri kalmad. Fransada gerek aydnlarn gerekse siyasetilerin, Fransa ulusunu ina etme sreci, bir dier durumdan dolay, yani Napolyon Savalarndan dolay da olduka etkili olarak milliyetiliin ykselmesine ve yaylmasna neden olmutur. Fransada 1.Napolyondan 3. Napolyona kadar olan dnemde milliyetilik bir din gibi Avrupann bir ucundan bir ucuna yaylmaktayd. Yaplan savalar Avrupay yeniden yaplandrmaktayd. Osmanl mparatorluu ise bu dnemlerde paylalma hesaplarnn iindeydi. Osmanl imparatorluunun zaten mevcut dhili k Napolyonun Msr ve lirya (Adriyatik denizinin kys boyunca uzanan ve bugnk Dalmaya, Bosna-Hersek, Karada ve Arnavutlukun bir ksmn iine alan eski bir blge) vilayetlerindeki faaliyetleri yoluyla Bat milliyetiliinin ithali, ngilizlerin Yunan Limalarn ve yonya adalarn igal etmesi ve ayrca Rusyann silahl mdahalesi daha da hzlandrd. Trklere kar Srp milli isyan 1804de balad ve ardndan mkerrer bastrmalar ve isyanlarn sonrasnda, 1807de bir Srp prensin ynetiminde Srbistann muhtariyeti kuruldu. Peinden de Bat Avrupann klasizmine ve romantizmine ve liberal hislerine seslenen Yunan ayaklanmas balad. Shelley ve Keats Yunanllara Odelar yazdlar. Delacroiz onlar savarken resmetti. Gen Alman vatanseveri ve daha sonra uzun sre Columbia Collegede profesrlk yapan Francis Lieber onlarn safna katld ve beraberce arpt. Lord Byron onlar iin ld. Metternich Avrupann byk glerine tpk Srplar gibi Yunanllarn da Avrupa medeniyetinin dnda kendi kendisini harap etmesine gz yummamalar iin bou bouna teklifte bulundu. Osmanl imparatorluunun kk ama milli bir Yunan devletini tanmaya zorlanmas iin Byk Britanya ve Fransa da katld.76
74 75

Schulze, a.g.e., s.148. A.g.e., s.149. 76 Hayes, a.g.e., s. 97-98.

43

Batnn bl-ynet politikas gereince, birok ulus veya ulus olduu iddia edilip kkrtlan topluluklar bu dnemde bamszlk savalar verdi. Avrupann nde gelen lkeleri ve Amerika bir yandan smrgelerinde meydana gelebilecek bir bakaldry nlemeye alrken-ki bu ou zaman olduka kanl olacakt- dier yandan da blynet politikas ile de kendisine rakip bir gc nleme amac gtmekteydi.77 Her iki durumda da milliyetilik bir silah olarak kullanlmaktayd. 19. ve 20. yzyllarndaki milli oluumlar, ngiltere, Fransa, spanya ve bir lde de Hollanda ile sve rneklerinden derin bir biimde etkilenmilerdir. Bu durum genellikle Bat Avrupada milli oluumlar srasnda bu lkelerin sahip olduklar askeri ve ekonomik gce yorulur. 17. ve 18. yzyllarda u veren byk gler olan bu devletler baht yaver gitmeyenlerin taklit edecekleri birer model olarak grldler ve baarlarnn anahtar milli formatlarnn eseri olarak deerlendirildi. ngiltere, Fransa ve bir lde de spanya rneklerinde bu arzi bir durum deildi. Bu milletlerin gsterdikleri grece erken gelime, idari, ekonomik ve kltrel alanlardaki ard ardna gelen devrimlerle akmt. Aslnda baklrsa pek ok insan bu ve baka rneklerde milleti fiilen yaratann devlet olduunu, devletin vergilendirmesinin, askere alma dzeninin ve ynetiminin kendi yarg alan iinde kalan nfusu toplu bir kimlik ve sivil ballk ile donatt ileri srecektir. () Vatandalk hakknn yaygnlamas, lkenin uzak ksmlarn balayan bir altyapnn inas ve devlet snrlar boyunca devasa llere varan youn bir iletiim ann tesisi, giderek daha ok blge ve snf milli siyasi alann iine ekti ve bugnlere dek uzanan gl ballk duygular uyandran ngiltereye, Fransaya ve spanyaya dair milli topluluk imgeleri yaratt.78 Fransz htilali ve daha sonrasnda gerekleen Napolyon Savalar gibi ayr edici tarihlerden birisi de 1815 ylndaki Viyana Kongresidir. Viyana Kongresi, milliyetilie yeni bir yn ve hz verdi. 23 yl boyunca Avrupay esir alan Napolyon Savalar sonuta bitmiti. Avrupadaki birok lke her millete bir devlet, ama yalnzca bir devlete bir millet olma slogan etrafnda yeniden ekillenmekteydi. Bu anlay erevesi iinde, Avrupada irili ufakl birok lke olutu. Bu lkeler vatandalk
Avrupann nde gelen lkeleri gizli antlamalarla, yapm olduklar ittifaklarla, Avrupann snrlarn yeniden izme abas iindeydi. ngiltere, Fransa ve Rusya bata olmak zere birok devlet kendine den pay almak iin ura vermekte, dnya sanki nceden belli bir sona doru yaklamaktayd. Bu dnyann o gne kadar grecei en byk sava olacakt- ki bu savata sorunlar tam anlamyla zme kavuturamad iin bir ikincisi daha yaplacakt. Bu sava ncesine gre daha byk ve daha iddetli olacakt ve Avrupay yakp ykacakt. 78 Anthony D. Smith, Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina eker, letiim Yay., stanbul, 1994, s.99-100.
77

44

temeline oturan,

modern anlamda ulus-devletlerdi. Byk hacimlere ulaan mali

kaynaklarla sanayilemi milli devletler 1880den itibaren, zamannda Fransz Devriminin Jakoben Milliyetilerinin hayal ettikleri ve denedikleri belli gelimeleri tahmin edilemez boyutlarda gerekletirmeye baladlar; mesela, eitliki demokrasi, yaygn eitim, kitlelerin askeri eitimden gemesi, ucuz halk gazetecilii, propagandasn yapabilen etkili dernekler gibi.79 Halk egemenliine dayanan ulus fikri, devrimci ordularla birlikte Avrupann bir ucundan dier ucuna muzafferane yryne baladktan sonra, Almanyada bir baka fikirle (ortak bir dil ve kltr paylaan bir topluluk olarak ulus) birleti.80 Napolyonun emperyalizmine kar, Alman devlet adamlar da milliyetilik silahna sarldlar. Alman Avusturyasnda milli ruhu uyandrmak iin, Habsburg imparatoru bir propaganda brosu kurdu ve bana romantik F. von Schlegeli getirdi. Jenadaki felaketin ardndan Prusyada serfliin kaldrlmasn ve Kurtulu Savana hazrl Baron vom Stein stlenirken; kamu retim bakan Wilhelm von Humboldt stlendi ve baz vatanseverler topluluunun-Fichte Arndt, Grres, Schleiermacher, hatta Vater Jahnn-propagandac faaliyetlerinden yararland.81 Olduka siyasi bir olgu olan ulus kavramnn burada daha ok etnik ve kltrel bir olgu olarak anlaldn gryoruz. Almanyada doan kltr milliyetiliinin ideolojik temellerini G. Von Herder hazrlamtr. Herder ve izleyicileri, farkl her halkn ortak halk ruhunu koruduklar lde siyasal milliyetilie geebilecei fikrini yerletirdiler. Bylelikle 19.yzyln Alman romantizmi iinde, her halkn kendi ulusal birliini oluturmas gerektii fikri de geerlik kazanm oldu.82 Genellikle ortak olan ve bir sylem olarak btn ulusularn benimsedii bu yaklamn ortak tanm ulusu; tek tarih, tek dil ve tek kltr olarak tanmlanmaktadr.83 Romantik ulusalcln temel inanc, zel bir yaam biimi olan kltrn ve daha nemlisi toplumsal kurumlarn esas olarak ulus tarafndan oluturulduu ve biimlendirildiidir. Bunlar ounlukla ruh, zihin ya da halkn ruhu olarak gnderme
Hayes, a.g.e., s.122. Schulze, a.g.e., s.153. 81 Hayes, a.g.e., s. 93. 82 Suavi Aydn, Modernleme ve Milliyetilik, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1993, s.64-65. 83 Renan; milleti rk, din, dil gibi nesnel elerle aklayan bu tanmlamalara kar kar: Nasl dili ve iki dini olan, ya da drt rktan oluan svire bir ulus saylr da, rnein ok daha trde olan Toscana ulus olarak grlmez. Neden Avusturya bir devlette, bir ulus deil? Bu noktadan hareketle Renan, uluslarn ebedi olmadn, bir balanglar olduu gibi bir sonlar da olacan ileri srmtr. (Umut zkrml, Milliyetilik Kuramlar, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1999, s.58.)
80 79

45

yaplan uniter gcn da vurumlaryd.84 Romantik ulusalclar devleti deil, kltr balang noktas olarak kabul ederler ve Herder gibi romantik dnrler aydnlarn ve sekinlerin karmak yksek kltrden uzaklaarak, basit, aydn olmayan insanlarn, yani Volk (halk)n kltrne ynelirler.85 Kedeouireye gre romantikler, insan tabiatnda grlen, korku ile hazzn, ak ile nefretin, zulm ile efkatin birbirinden ayrt edilemedii taknlk halini o kadar iyi biliyorlard ki, yaadmz hayat kknden deitirebilecek yce, insanst ve deiik bir varlk aramaya koyuldular. Ona gre milliyetilik bu arayn siyasi ifadesi olmutur.86 Napolyondan sonraki kuan en nde gelen devlet adam Otto von Bismarckt. Bismarck farkl bir milliyetiydi ve onun olup, gl bir Alman mparatorluu kurma ve yaatma dorultusunda kulland ara ve metotlar 1864ten 1914e kadar uzanan yarm yzylda glenen milliyetiliin ton ve karakterini belirledi. Bismarck liberal ve birleik bir Almanya yaratmaya alan, ancak baarszla urayan 1848 Frankurt Meclisinden nefret ediyordu. Muhafazakr Prusyann hkim olaca ve Avusturyann da dlanaca bir Alman devletinden yanayd. Amalarn gerekletirme yolunda, halkoylamalarna deil, Prusya ordusuna gvenecekti. Bylece Bismarck, Alman liberallerinin muhalefetine ramen, Prusya militarizmini destekledi. Salkl tm Prusyallara zorunlu askerlik ykmll getirdi ve kurduu gl orduyu saldr savanda baaryla kulland. Ve baar kadar geerli bir ey yoktur. Neticede 1864teki en istenmeyen Prusyal bakan Bismarck, 1870lerde Alman milletinin kahraman oluverdi.87 Almanyada hem Bismarckn bir devlet adam olarak etkisi hem de dnemin romantik dnrlerinin etkisi ile Almanya bir ulus-devlet olma yolunda, Fransz htilalinin vatandalk temeline oturan ulusalclk anlayndan farkl olarak yoluna devam etti ve kendisinden sonrakilere de bir rnek oluturmu oldu.

Montserrat Guibernau, Milliyetilikler (20. Yzylda Ulusal Devlet ve Milliyetilikler), ev. Nee Nur Domani, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1997, s.104. 85 Herder, Nipperdey-In Search of Identy, Aktaran: Guibernau, s.104. 86 Schleiermacher, Sililoquies adl eserinde, lm bir zarurettir. Hrriyetimin hedefi, beni bu zarurete yaklatrmak olsun. En byk gayem lm arzulayabilmektir der. Bu ifade romantik ulusuluun en iyi gstergelerinden biridir. nk bu ifade bir ak ve inanc sergilemektedir. Kedeouirenin bak asyla, insan tabiatnda grlen korku ile hazzn, ak ile nefretin, zulm ile efkatin bir ifadesiydi. Bu yzden de milliyetilik yzyllarca, peinden ynlarca insan srkleyebildi. (Elie Kedourie, Avrupada Milliyetilik, ev. M. Haluk Timurta, M.E.B. Basmevi, Ankara, 1971, s.79.) 87 Hayes, a.g.e., s.115-116.

84

46

Benzer biimde, gecikmi olarak birliini ancak 1860lardan kuran talyada, Almanyayla birlikte ayn rnek iine alnabilir. Machiavelli Prensinin sonunda ancak drt yl sonra varlnn bilincine ulaacak olan talyan milletini savunuyor; o zaman bile Massio dAzegilo talyanlar iin yle demitir: talyay yarattk, imdi talyanlar yaratmalyz.88 Uluslarn kkenlerini hep savalar oluturmaz ama ou zaman katalizr vazifesi grr. Avrupallarn kendi kimliklerini kefetme eilimini ilk andan itibaren oluturan ey, komularna kar oluturduklar snrlar ve aralarndaki dmanlk ile ekimelerdi.89 Ksacas birok lke, ulus-devlet yapsn, yapm olduklar savalar neticesinde oluturabilmitir. Tarihe bakarak bir ama peinde koan birok ulus hakl veya haksz kan dkme amac gtmtr. Bundan dolay 19. ve 20. yzyllar, tarihin en kanl savalarna neden olmutur. Yukarda belirtilen nedenlerden tr; 19. yzylda milliyet ilkesinin zafer kazand bir dnem var idiyse, bu dnem I. Dnya Savann sonuna denk dyordu; ancak bu ne nceden kestirilebilir bir durumdu, ne de gelecein galiplerinin niyetini yanstmaktayd. Anthony D. Smithe gre, aslnda bu sonu istemeden ortaya kan iki gelimenin rnyd: Bir yanda Orta ve Dou Avrupann ok milletli imparatorluklarnn k ile br yanda Mttefiklerin Bolevik kartna kar Wilson kartn oynamasn istenilir hale getiren Rus Devrimi.90 Neticede; 1919-1920deki Paris Bar Kongresi, 1815 ylndaki Viyana Kongresinin aksine, milliyet ilkesini kabul etti ve onu Avrupann kamu hukukuna dahil kld. Sonunda Avrupa ktasnn tamamnn siyasi haritas kkten deitirildi ve yeniden izildi. Drt byk imparatorluk lkesi- Avusturya Macaristan monarisi, Osmanl mparatorluu, Rusya mparatorluu ve Alman mparatorluu- paraland. Yalnzca bir milliyetin ksmen bulunduu baz kk devletler veya eyaletler tarihi kimliklerini ve isimlerini kaybettiler-mesela Bohemya, Transilvanya, Schleswig- ve ayn dil milliyetiyle birletiler. Bylece alt bamsz milli devlet ilk defa kuruldu veya tadil edildi: Polonya, ekoslovakya, Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya. Dier alt devlet ya geniledi ya da takviye oldu: Srbistan (Yugoslavya olarak), Romanya,

Yusuf Bayraktutan, Trk Fikir Tarihinde Modernleme Milliyetilik ve Trk Ocaklar (19121931), T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996, s.8. 89 Schulze, a.ge., s.111. 90 Smith (1994), a.g.e., s.157.

88

47

Yunanistan, talya, Fransa (Alsace Lorrainei alarak) ve Danimarka (kuzey Schleswigi alarak). Daha nce imparatorluk olan drt devlet ise tek bir milliyetten ibaret kalacak kadar kld: Almanya, Avusturya, Macaristan ve Trkiye.91 Rusyada ise sava srasnda gerekleen Bolevik htilali neticesinde, Lenin ynetiminde yeni bir dnem balamt. Dou ve orta Avrupann siyasi haritasnn sk skya bir milliyet esasna gre yeniden ekillendirilmesi, imkansz olmasa da, olaanst zordu. Daha nce imparatorluk ve milliyet-d topraklarda, halklar birbiriyle oka i ie girmiti ve bunun sonucu olarak imdi yeni kurulmu veya genilemi her milli devletin iinde ounluk milliyetinin yan sra, muhalif bir milliyetten azmsanmayacak sayda insan bulunuyordu. Snrlarn birka rnekte halkoyuyla belirlendii muhakkakt. Almanya ile Danimarka arasndaki Schleswigde, Almanya ile Polonya arasndaki dou Prusyada, Almanya ile Fransa arasndaki Saarda durum bu trdendi. Ancak bu oylamalar milli aznlklar problemini, Dnya Savann galiplerinin haritalar dmanlarn cezalandracak biimde izmeleriyle byyen bir problemi ortadan kaldrmad. Nitekim Alman olmayan herkes Almanyadan ve Avusturyadan, Macar dndakilerin hepsi Macaristandan, Bulgar olmayanlar Bulgaristandan Yunan olmayanlar Yunanistandan ve Trk olmayanlarn hemen hepsi Trkiyeden uzaklatrld.92 Yukarda ksaca zetlenmeye allan ulus fikriyle ilgili bu iki temel yaklam (Fransz Devriminin znel siyasi yaklam ve Alman romantizminin nesnel kltrel bak as) birbirlerini besleyerek, birbirleriyle kaynaarak ve etkileeme girerek modern Avrupada birbirinden farkl bin adet sesin vurgusunu meydana getiriyordu. Hegen Schulzeye gre; insanlarn yerlerinden olduu, ynlerini ard, her trl gemi hissini yitirdii ama gelecee hl umutla bakt bir dnemde, ulus fikri adan ekiciydi: Yn duygusu salyor, topluluk hissi veriyor ve stnlk ima ediyordu. Bireyin kendisini ulusuyla tanmlamas, karmak toplumsal ve uluslar aras ilikileri basitletirmi ve sadakat sorununu zmt. Sadakat zellikle 1772 ylnda Polonyann ilk kez paylamyla 1815teki Viyana Kongresi arasndaki dnemde, hkmetlerin srekli deimekte olduu ve bugnn hkmdarnn kolayca yarnn dman olabildii birok Orta Avrupa lkesinde nemli bir konuydu. Bu koullar altnda, ulus fikri snrlar belirleyen bir iaret, yargda bulunmak iin gerekli bir lt
91 92

Hayes, a.g.e., s.176. A.g.e., s.178.

48

durumuna gelmiti. Ulusal topluluklar, eski geleneksel siyasi yaplarn dalmak zere olduu her yerde ortaya kma eilimindeydi. 1793n kitlesel ayaklanmas, 1813n zgrlk savalar ve gneydou Avrupa halklarnn kurtulular iin yaplan ayaklanma ve savalar sayesinde, yeni ortaya kan kolektif kimlik duygusu sadece teyit edilmemi, elle tutulabilen ve gerek bir grng olarak tecrbe edilmiti. Fransz Devriminin enlikleri, Alman Leipzigdeki Uluslarn Savan kutlayan festivalleri gibi halk kutlamalar ve festivalleri, ulus olma hissini tekrar tekrar teyit ediyor, gerek bir topluluk duygusunu yaratyor ve bireyin gerekten daha byk bir gruba ait olduu izlenimini glendiriyordu. Ulus fikri, dinsellik artran tonlara da sahipti: Grnr fiziksel bir gereklie sahip olmadndan, bir ulusa inanmak gerekir. Schulzeye gre; ulusuluk, endstri ann dnyevi inancdr. Yeni devlet Tanr tarafndan deil, ulus tarafndan dayatlmtr.93 Nfus patlamas, endstri devrimi, zamann ve uzakln yok edilmesi, bilgiye ve habere gittike artan ulalabilirlik Birbirine bal olan tm bu faktrler karlkl etkileim iindeydi. Avrupann siyasi sistemi, daha nce grlmemi bu temel deiikliklere nnde sonunda uyum salamak zorundayd. Ynetimle ilgili temel varsaymlar deimiti: On sekizinci yzyldan beri, eitli birimlerde Avrupaya egemen olan mutlakyeti devlet, zerine deni (soyut bir terminoloji kullandmzda) artk temel dzeyde yerine getirmiyordu: ktidar paylam, bir ynetim ekli olarak sahip olduu verimlilik ve merutiyet.94 Sanayileme, kapitalist devrim, byk ticaret a, daha iyi ordularn kurulmas, dinin zayflamas ve yaygn eitimin gelimesi gibi birok gelime -ki modernleme olarak tanmlamaya altmz srece karlk gelmektedir- ulusuluk hareketleriyle de modern bir ulus-devlet kurma amac gtmtr. Zaten modernlemeden baka ulusuluk hareketleri iinde temel olan ortak bir baka yanda yoktur. Her modernleme srecinin farkll gibi her ulusuluk hareketi de olduka farkllk gsteren bir sretir. Her lkenin kendine zg bir modernleme ve uluslama sreci vardr. Fakat modernleme olmadan modern anlamda ulus-devletten sz edemeyeceimiz iin, bir ulusuluk hareketinden de sz edemeyiz. Bu bakmdan ulusuluk srecinin modernleme sreci ile aklanmas uygun grlmektedir.

93 94

Schulze, a.g.e., s.155. A.g.e., s.145.

49

2.2.2. Modernleme ve Ulusuluk Ulus nedir? Bir ulus neden ve nasl doar? Ulus ne zaman ve nerede ortaya kar? Ulusuluk nedir? Ulus mu, yoksa Ulusuluk mu nce gelir? Ulus ve ulusuluk hakknda, ylesine farkl yaklamlar sz konusudur ki, bunlar bile belli kategorilerle aklamaya kalkmak, yetersiz bir aba olabilmektedir. Ulusuluk95 kuramlar ierisinde bir snflandrma yapabilmek mmkn grnmektedir. Fakat bu snflandrmalar olduka s bir dzlemde kalmakta, okuyucuyu belirli snrlklara hapsedebilmektedir. Bu snrllklar aabilmek kolay grnmemektedir. nk sz konusu olan ulus ve ulusuluk gibi olgular olunca, bu olgulara getirilen yaklamlarn da ok eitli olmas ve her zaman iin nesnelliliinin tartlmas, sz konusu olabilmektedir. Ayrca modernleme blmnde belirtildii gibi, nasl ki tek bir modernleme sreci sz konusu deilse, tek eit ulusuluk politikalar da yoktur. Her iki olguda lkeden lkeye farkllk gsteren gerekliklerdir. Ulus ve ulusuluu, modernleme sreci ile aklamaya alan dnrler epeyce fazladr. Fakat konu gereince ulus ve ulusuluk olgularna dair farkl bak alarn yanstan iki yaklam daha vardr. Bunlar ksaca hatrlayalm: lki Yaklam: 1960lara kadar retilen eserlerin byk bir blmne egemen olan ilki yaklam, ulusuluk literatrne etnisite almalarndan ithal edilmitir. Ulusularn propaganda amal almalarnda rastlanan ve ulusu cinsiyet gibi doutan gelen bir zellik olarak gren doalc yaklam saymazsak, ilkilik ulusuluk almalarnda ekilde belirir. (1) Eskilci, uluslarn eski alardan beri var olduunu ve gemiten bugne fazla deiiklie uramadan geldiini savunur. Biimsel farkllklar gzlense bile, milli zn hep ayn kaldn ileri srer. (2) Sosyo-biyolog, etnik ballklarn kkenini genetik zelliklerde ve i gdlerde arar. Bu gre gre uluslar, geni lekli ailelerdir. (3) Kltrel ilki ise, etnik ballklarda inanc n plana karr. Bireyleri, etnik topluluu ya da ulusu tekilerden ayrd dnlen, din, dil, ortak gemi gibi elere smsk balayan bu elerin ilk olma nitelii tadna, her eyden nce var olduuna duyulan inantr. Bu inan, sz konusu elere mistik bir
almada kimi zaman ulus ve ulusuluk kavramlar kullanrken kimi zaman da millet ve milliyetilik kavramlar kullanlmtr. Bu tamamen pratik amaldr. Her hangi bir kavram kargaasna yer vermeden bu kavram iftleri ayn anlam erevesinde ele alnmtr. Ayrca bu almada ulus veya millet kavramalarnn tarihsel dnemlerdeki deiik anlamlandrmalar da dta tutulmutur. nk esas olan bu kavramlarn gnmzdeki nem ve gayesidir.
95

50

hava, tinsel bir nem kazandrr.96 Bu yaklamn temel mant udur: Milletler hep vard; deien sadece kendilerinin bunun farkna varmalar ve fiiliyata dklme dzeyleridir.97 Etno-sembolc Yaklam: Bir arayol olarak etno-sembolc yaklam ise, ulus ve ulusuluu sembolik ve kltrel elere arlk vererek, durumun belirli bir sosyal tanm olarak ele almaktadr. Bu yaklama gre, bir insan grubunun ulus olarak nitelendirilmesi olay her zaman iin realitenin sosyal bir inasndan ibarettir. Ulusuluk hareketi de zerinde herkesin ortak bir gr sahibi olduu ve belirli bir millet olarak bilinen varlktan yola kmaktadr. Politik bilimciler ulus iin istenen ve gerek duyulan ortak vatan, ortak tarih ve dil gibi dier elemanlar ararken hep realitenin sosyal inasyla karlamlardr. Yani ulusu kabul etmek iin ortak sembollerin inas zorunludur. Ksaca ulus ve ulusuluk, her zaman iin yapaydr. Fransa iin durum neyse Zambiya iinde odur. Aradaki fark Fransa ulusunun Zambiya ulusundan daha az yapay olmasndan deil tarihinin daha gerilere gitmesinden kaynaklanmaktadr. Ancak ortak sembollerin inasyla ulus bir kez olutuktan sonra kolektif bir kiilik temin etmekte ve belirli bir derecede de olsa bireyin kiiliinin deimesine neden olmaktadr. Bu anlamda semboller, grup veya topluluk hayatn btnletirici gler olarak ortaya kmakta, bireyleri birletirmi bir btne balama fonksiyonu grmekte, dayanma salamakta, ayrca bireyleri ynlendirdii gibi dierlerini alglama erevesi de salamaktadr.98 Her iki yaklama kar, modernist yaklam ise, tarihte ulus ile ulusuluun olumsalln ve bunlarn modernite ile ilgilerini ortaya koymutur. Pek ok bilim adamnn gznde bir hareket ve ideoloji olarak ulusuluun tarihini 18. yzyl sonlarndan balatmak mmkndr Aralarnda bariz farkllklar bulunmakla birlikte, ulusun tamamen bir modern yap olduu konusunda hem fikirdirler.99 Bu gre gre ulus ve ulusuluk, kapitalizm, sanayileme, merkezi devletlerin kurulmas, kentleme, demokrasi, laikleme gibi modern srelerle birlikte ya da onlardan bamsz dnmek mmkn deildir. Zaten eski alarda ulusuluu ortaya kmasn salayacak toplumsal, siyasal ve ekonomik koullar yoktur. Bu koullar modern ada oluur;

96 97

zkrml, a.g.e., ss.86-87. Smith (1994), a.g.e., s.76. 98 Aytekin Ylmaz, Etnik Ayrmclk, Vadi Yaynlar, Ankara, 1994, s.30. 99 Smith (1994), a.g.e., s.77.

51

baka bir deyile, uluslar ancak ulusuluk anda sosyolojik bir gereklilik haline gelir. Ulusuluk uluslar yaratr, uluslar ulusuluu deil.100 Genel olarak bu yaklamda, ulusuluk zerinden ulus ele alnmakta ve toplumlarn ulusuluu kullanarak belirli hedeflere yneldii ve modernleme sreci iinde kalknmay amaladklar belirtilmektedir. Aada modernleme ile ulusuluu ilikilendirerek aklayan yazarlar yer almaktadr. Bu yazarlarn ulus, ulusuluk ve ulus-devlet hakkndaki grleri, modernleme balamnda ksaca zetlenmeye allmtr: Modernist yaklamn ncllerinden biri olan Karl Deutch, ulus kurmay toplumsal-demografik srelere balar: Kentleme, artan toplumsal hareketlilik, okumayazma oranlar, gelien iletiim teknolojisi gibi gelimelerin, uluslarn kurulmasn kolaylatrdn belirtir. Ona gre; bu srecin baarya ulamas toplumsal hareketlilik ve kltrel btnlemenin birbirini tamamlamasna endekslidir.101 Deutchun saym olduu kentleme, okuma-yazma orann artmas gibi gelimelere baktmz zaman, bu sz konusu durumlarn modern zamana ait olduunu grmekteyiz. Yani Deutcha gre, ulus kurma modern bir srecin gerekliliidir. Milliyetilik kuramlarnda, grlerinden sklkla yararlanlan dnrlerden biri olan Elie Kedourieye gre; ulusuluk, 19. asrn balarnda icat edilen bir doktrindir. Bu gr kendi hkmetini kurmaya yetecek nfus birimini tayin, devlet kudretini meru ekilde kullanma ve devletler topluluunu gerei gibi dzenleme llerini temin edecek bir kstas verdii iddiasndadr. Ksacas, bu doktrin, insanln tabiatyla uluslara blndn, uluslarn da belirli vasflarla tanndn ve tek meru hkmet eklinin uluslarn kendi kendilerini idare etmeleri olduunu ileri srer.102 Kedourienin bak asna gre, ulusuluk zerinden yaplan politikalar, ulusal yapy oluturabilmektedir. Bu bak as hemen hemen btn modernist dnrlerde vardr. Yani, ulusuluk ulusu oluturur, yaanan tam tersi deildir. Ernest Gellner ise, ulusuluu etnik snrlarn siyasal snrlarn tesine tamamasn ve zellikle- aslnda genel ilkenin dlad bir rastlant olarak- bir devletin

100 101

zkrml, a.g.e., s.98. A.g.e., s.68. 102 Kedourie, a.g.e., s.1.

52

iindeki etnik snrlarn iktidar sahipleriyle ynetilenleri birbirinden ayrmamasn ngren bir siyasal merutiyet kuram olarak tanmlar.103 Gellner koullara bal olarak oluan ancak zamanmzda evrensel ve var olmas gerekir diye grnen ulus kavramn ncelikle, kltrel ve idari bir durum olarak ele almaktadr. Fakat bunlarnda yetersiz olduunu kabul etmektedir. Ona gre bir ulus ancak ve ancak ayn kltr paylayorsa ve de iki insan birbirlerini ancak ve ancak ayn bir ulusun yesi olarak tanyorlarsa, ulustan bahsedilebilir. Bu nedenle hem kltrn hem de siyasal birimlerin olumasyla ulus oluur, demektedir. Ona gre, ulus ve ulusalclk sanayi toplumuna zgdr, tarm toplumunda bu tr birimler bazen ortaya ksa bile modern dnya iin bu durum ounlukla bir zorunluluktur.104 Bu yzden; uluslar ancak ulusuluk a bakmndan tanmlanabilirler.105 Bu ulusu ada ise, toplumlar dini bir kamuflajdan syrlarak, pikinlikle ve aklkla kendilerine tapnrlar.106 Ona gre; uluslarn doal ve Tanrnn belirledii ekilde snflandrmak ve doutan var olan ancak uzun sre ertelenmi bir siyasal kaderi olduklarn savunmak bir efsaneden ibarettir...107 Ksacas; ulusuluun ulusun kendi bilincine varmas olmadn, ulusuluun uluslar icat ettiini belirtir. Uluslar meydana getiren eyin uluslama sreci olduunu, bunun sanayi toplumuna gei nedenlerinden ve toplumun nesnel koullarndan kaynaklandn, bu sre iinde dil, kltr ve eitimin merkezden kumandal kullanldn, dolaysyla; ulus olgusunun ulus devletiyle kanlmaz bir beraberlii bulunduunu ve buna bal olarak ulusun, siyasi, ekonomik ve kltrel ynden rtn ispatlamas gerektiini ifade ederek, her etnik grubun ve topluluun ulus olmadn ortaya koymakta ve kendi kendine yeterlik unsuru zerinde durmaktadr.108 Eric J. Hobsbawm; ulusuluu eitli memleketlerde birbirinden farkl manzaralar gstermesinin onun ideolojik bir dnya gr olmasndan ziyade sosyal gereklere dayanan bir siyasi-sosyal deime cereyan olduunu belirtmektedir. Ona gre, her memleket kendine mahsus tarihi gelime seyrine uygun olan ve mevcut
Ernest Gellner, Ulus ve Ulusuluk, ev. Bra Ersanl Behar, Gnay Gksu zdoan, nsan Yay., stanbul, 1992, s.20. 104 A.g.e., s.225. 105 A.g.e., s.104. 106 A.g.e., s.106. 107 A.g.e., s.94. 108 Ernest Gellner, Milliyetilie Bakmak, ev. S. oar, S. zertrk, N. Soyark, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.26.
103

53

artlarla en iyi badaabilen bir sosyal ve kltrel bnyeye kavuma gayreti iindedir. Bu bakmdan ulusuluk adeta modernlemenin, modern ve ileri bir ulus olma abasnn baka bir ad haline gelmitir.109 Hobsbawm, uluslar ve ulusululuu bir toplumsal mhendislik rn olarak aklar. Kedourie gibi Oda, ulusuluu, 19. asrn balarnda Avrupada icat edilen bir doktrin olarak grr. Ona gre de ulusuluk, uluslardan nce gelir; uluslar, devletleri ve ulusuluu yaratmaz, gerekte yaanan tam tersidir.110 Hobsbawma gre: Bir halkn eii aacak byklkte olmas kouluyla, kesinlikle bir millet olarak snflandrlmasna olanak salayan pratikte yalnzca kstas vard. Bu kriterden birincisi, milletin, mevcut devletle tarihsel ba ya da olduka eskiye dayanan ve yakn dneme uzanan gemile bayd. kinci kstas, yazl bir milli edebi ve idari anadile sahip olan, oktandr yerleiklik kazanm bir kltrel elitin varlyd. nc kstas, kantlanm bir fetih yeteneiydi.111 Ksaca belirtmek gerekirse Hobsbawma gre; tarih, kltr ve sava bir millet olabilmek iin yeterlidir. Son olarak Hobsbawm, milliyetilii bir ideoloji bir bask arac olarak grmemektedir. Ona gre, milliyetilik, onu dlayc, her eyi tketen her eyin stnde bir politik buyruk olarak kavrayanlarla zde grlemez ve o dnemde de grlemezdi.112 Anthony D. Smith ise ulusu, tarihi bir topra/lkeyi, ortak mitleri ve tarihi bellei, kitlevi bir kamu kltrn, ortak bir ekonomiyi, ortak yasal hak ve grevleri paylaan bir insan topluluunun ad olarak tanmlar.113 Smith ulus oluturma srecini bir icattan ok etnik ekirdei yeniden kurmak ve bu ekirdein kltrn modern bir devletin gerekleriyle ve aznlk durumundaki toplumlarn zlemleriyle btnletirme gayreti olarak tanmlamaktadr.114 Ona gre; milletler hep vard; deien sadece kendilerinin bunun farkna varmalar ile fiiliyata dklme dzeyleridir.115

Hobsbawn, a.g.e., s.8. A.g.e., s.14. 111 A.g.e., s.55-56. 112 A.g.e., s.172. 113 Smith (1994), a.g.e., s.31-32. (Smithe gre Milli kimliin temel zellikleri: 1. Tarihi bir toprak/lke, ya da yurt 2. Ortak mitler ve tarihi bellek3. Ortak bir kitlesel kamu kltr 4. Topluluun btn fertleri iin geerli ortak yasal hak ve grevler 5. Topluluk fertlerinin lke zerinde serbest hareket imkanna sahip olduklar ortak bir ekonomi.) 114 A.g.e., s.174-175. 115 A.g.e., s.76.
110

109

54

Smithe gre, aslnda her milliyetilik deien derecelerde ve farkl biimlerde sivil ve etnik unsurlar barndrr iinde. Kimi zaman sivil ve teritoryal unsurlar hakimdir, kimi zaman da etnik ve yerli unsurlarn ne kt grlr.116 Smithin bir ulusun sahip olduu zellikleri belirtirken saym olduu vatan, kltr, tarih gibi unsurlara baktmz zaman hem Fransz Devriminin znel siyasi yaklamn hem de Alman romantizminin nesnel kltrel bak asn birlikte verdiini grmekteyiz. Yani ulus ortak bir ekonomik ve siyasal birliktelik olduu gibi ayn zamanda da ortak tarih, kltr gibi unsurlara da dayanmaktadr. Smith ise bunu sivil ve teritoryal ile etnik ve yerel unsurlar olarak ifade etmektedir. Ona gre bu unsurlar yani tarihi lke, yasalsiyasi topluluk, topluluk fertlerinin yasal-siyasal eitlii ve ortak sivil kltr ile ideolojibtn bunlar milletin standart, Batl modelinin oluturuculardr ve Batnn modern dnyadaki etkisi nedeniyle bir miktar biimi deimekle birlikte, Batl olmayan milli kimlik tasavvurlarnda da canl unsurlar olarak kalmlardr.117 Smithe gre milliyetilik aslnda, ou grnte yeni ya da zlem olarak yeni milletlerin yaratlmasna yardm eder. Bir ideoloji ve bir dil olarak 18. yzyln sonlarna doru siyasi arenada ortaya kan milliyetilik grece moderndir. Ama milletler ve milliyetilik baka bir kltr, toplumsal rgtlenme ya da ideoloji trnden daha fazla icat edilmi deildir. Milliyetilik an ruhunun bir paras olduu kadar ayn lde daha eski motif, tahayyl ve fikirlere de baldr. Zira Ona gre, milliyetilik dediimiz ey pek ok dzeyde faaliyet gsterir ve bir siyasal ideoloji ve toplumsal hareket tr olduu kadar bir kltr biimi olarak da grlebilir.118 Ksacas Smithe gre: Milliyetilik bukalemunvaridir, rengini balamndan alr.119 Bu yzden de farkl grnmleri olmas, doaldr. Benedict Anderson ulusu, hayal edilmi bir siyasal topluluk olarak tanmlamaktadr ve en kk bir ulusun yeleri bile dier yeleri tanmayacak, onlarla tanmayacak, ou hakknda hibir ey iitmeyecektir ama yine de her birinin zihninde toplamlarnn hayali yaamaya devam eder, demektedir.120

A.g.e., s.30. A.g.e., s.28. 118 A.g.e. s. 118. 119 A.g.e., s.129. 120 Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, ev. skender Savar, 2.Bask, Metis Yaynlar, stanbul, 1995, s.20.
117

116

55

Andersona gre, aslnda yz yze temasn geerli olduu ilkel kyler dndaki btn cemaatler (ve hatta belki onlar da) hayal edilmitir.121 Ulus, egemenlik ve snrllk erevesinde hayal edilen siyasal bir topluluk ve cemaat olup, ekillenmesi kltrel gemiinin tasarmlaryla mmkn olabilmektedir.122 Anderson uluslarn douunu ve geliimini, dinsel cemaatlerle, hanedanlk mlknn kyle, kapitalizmin ve yayncln gelimesi, resmi devlet dillerinin oluumu ve zaman kavraymzn deimesiyle ilikilendirmektedir. Yine Andersona gre; ulusal hareketlerin ve milliyetiliin, ilk kez Amerikalarda ortaya ktktan sonra nce Avrupaya sonra bamsz ulusal devlet modeli olarak btn dnyaya korsanlanabilir hale geldiini belirtmektedir.123 Bunu takiben imparatorluklarn k ve resmi milliyetilik ile popler milliyetilie doru yaanan dnn ve son dalga olarak da, ounlukla Asya ve Afrikann smrgeletirilmi blgelerindeki milliyetilii, ulus-devletlerin geliim aamalar olarak sralamaktadr. Dikkat edilirse Anderson ulusu, gerek Kedourie, gerek Gellner, gerekse Hobsbawmdan farkl olarak hayal etme olarak tanmladn gryoruz. Bu yaklam aslnda icat edilmilii, uydurma ile zde gren birok kesim tarafndan daha uygun bir yaklam olarak nitelendirilmektedir. Fakat dikkat edilmesi gereken bir husus vardr: cat edilmilik ulusun kendisine yneltilmi bir yaklamsa bu uydurma ile zde grlebilir. Fakat birok modernist dnrn belirtmi olduu, ulusun icat edilmiliinden ziyade ulusal btnlemeyi salama amac dorultusunda gelitirilen veya icat edilen tasarmlardr. Mesela milli marlar, milli bayraklar veya hrriyet kasideleri gibi. Ancak bu yaklamnda eletirilmesi gereken birok yan vardr. nk lkelerin bamszlk savalarnda, hrriyetleri iin, ok kan dktkleri ortadr. Bundan dolaydr ki bu tr tasarmlarn yoktan var edilmesi sz konusu deildir. Buna karn, birok hkmetin sahte tasarmlarla ulusal birlii salama amac gtmesi veya toprak talebinde bulunma amacn da gz ard etmemek gerekir. Anderson birok dnrden farkl olarak, insanlarn dmanlk ve kin duygularyla hareket edip lme gidecek kadar fedakrlkta bulunmalarnn nedenleri zerinde de durmutur. Madem bir icat veya hayal edilmilik neden insanlar bu hayalin peinden komaktalar ve kan dkp canlarn vermekteler? Milliyetilii modernleme
121 122

A.g.e., s.21. Ayrntl bilgi iin baknz: A.g.e., s.1-51. 123 Ayrntl bilgi iin baknz: A.g.e., s. 83-98.

56

ile ilikilendiren dnrlerin hemen hemen hepsi bu soruyu gz ard etmektedir. Fakat Anderoson gre; milliyetiliin bys, rastlanty yazgya dntrmesidir.124 Bir yazg peinde koan toplumlar da gerektii zaman kan dkmeyi ve urunda cann vermeyi gze almlardr. Burada belirteceimiz bir dier dnr Peter B. Bergerdir. Berger, daha ok etno-sembolc yaklamda yer asla da, ulusuluu her eyden nce modern bir ideoloji olarak grmektedir. Bergere gre, bugn nc Dnyada modernizasyona verilen ideolojik yantlarn en gls milliyetiliktir. Bu durumun gzden karlmamas gereken tuhaf bir yan vardr. Millet ve millet-devlet dncesinden doan milliyetilik, zellikle Bat yapsdr. nc Dnya lkelerinde ise ayn yap Batya kar olan ideolojilere dnmtr. in daha da ilgin yan, milliyetilik zellikle bir modern ideolojidir, kapitalizmi ve modern demokrasiyi douran burjuvazinin bir rndr. En azndan Napolyon dnemine kadar gidecek olursak, milliyetiliin, politika sahnesinde gelime ve modernlik iddialarn temsil etmekte olduunu grrz. Oysa nc Dnya lkelerinde bugnk anlamyla milliyetilik, bnyesinde srekli olarak modernizasyona kar olan gleri barndran bir ideoloji durumundadr.125 Bergere gre, politik bilimciler milliyet iin istenen, gerek duyulan ortak vatan, ortak tarih ve benzeri baka asil elemanlar aramak iin alrken, bir insan grubunun bir millet oluturuyor diye nitelendirilmesi olaynn her zaman iin realitenin sosyal inasndan ibaret olduunu grmlerdir. Yani her zaman iin yapaydr.126 Milliyetilik, milleti sarp sarmalayan sembollerin inasn zorunlu klar. Bu ina iinin ak amac, tipik olarak, nce yabanc ynetimden kurtulup zgrln elde edilebilmesi iin insanlarn harekete geirilmesi, ikincisi de gelime hedeflerine biran nce ulaabilmesi iin bireylerin motive edilmesidir. Millet toplumun tmn iine alacak biimde tanmlanr. Bu suretle de modernizasyon srecinin neden olaca tm ayrlklara ve yabanclamalara kar koyabilecek, bunlarn stesinden gelebilecek zelliklere, btnle sahip olduu grnn savunulmas mmkn olur. Millet, yeni bir kolektif kiilik temin eder ve en azndan belirli bir derecede de olsa bireyin de

124 125

A.g.e., s.21. Berger, a.g.e., s.185. 126 A.g.e., s.186.

57

kiiliinin

deimesine

neden

olur.127

Ksacas

Berger

iin,

milliyetilik

modernizasyona kar bir ideolojik harekettir. Buna karlk millet dediimiz zaman ise, her zaman iin bir yapaylk sz konusudur ve milliyetilik bu yapayln inasn zorunlu klmaktadr. Bir dier modernist dnrlerden biri olan Carlton J. H. Hayese gre, milliyetilik modern bir gelimedir. Kaynan ve ykseliini Avrupada bulmu, Avrupann etkisi ve rnek oluuyla Amerikada ve Bat medeniyetinin dier tm blgelerinde yerlemitir. Ama artk sadece Hristiyan Batya zg deildir.128 Hayes gre; ilk kt biimiyle milliyetilik, kabileciliin bir ifadesiydi; sonradan zayflayarak yerini daha geni sadakatlere brakt; yeniden dirilii ise modern zamanlarda ve geleneksel Hristiyan halklar arasnda gerekleti; Batda tam anlamyla nev nema bulmas ve baka yerlerde ekilmesi ise nispeten yenilerdedir. Hayes, popler milliyet uurunun askeri imparatorluklar, dnya dinleri, milliyet st dil ve edebiyatlar veya ekonomik gelimelerle silindiini kastetmemektedir. Hi de yle olmad. Sath altna gmld ama yok olmad129demektedir. Son olarak burada belirtmek istediimiz dnr Anthony Giddenstr. Ona gre ulusuluk psikolojik olarak modern toplumlarn farkl zelliklerine balanmtr ve ierii de bunlarn dourduu tarihsel mahiyetle balantldr. Yine de ulusu duygular ve semboller ideolojik bakmdan tarafsz deildir130 Giddens, ulusuluk ile asl olarak psikolojik bir olay- bireylerin bir politik dzenin yeleri arasndaki toplumsall vurgulayan semboller ve inanlar dizisiyle ilikisi- kastetmektedir. Ulusuluk duygular halklarn devletlerarasndaki gerek dalmyla sklkla aksa ve modern devletleri ynetenler genellikle bu tr duygular mmkn olan her yerde tevik etse de bunlar arasnda hibir biimde her zaman ak bir balant yoktur. Dolaysyla, ulus hem dhili devlet ve hem de dier devletler tarafndan tepkisel olarak gzetilen, niter bir ynetime konu olan ve aka belirlenmi bir blge ierisinde var olan bir ortaklktr. Hem ulus hem de ulusuluk modern devletin belirgin zellikleridir ve baka yerlerdeki kadar bunlarn orijinal oluumu balamnda da aralarnda rastlantsal olmann zerinde bir balant vardr. En azndan modern

127 128

A.g.e., s.187. Hayes, a.g.e., s.12. 129 A.g.e., s.49. 130 Anthony Giddens, Ulus Devlet ve iddet, ev. Cumhur Atay, Devin Yaynclk, stanbul, 2005, s.287.

58

biimde, tersine durum daha problemli ise de, uluslar olumadan ulusalclk olamaz131 demektedir. Modernist dnrlerin hemen hepsi ulusuluun ulustan nce geldiini belirtmektedir. Oysa Giddens bunun tam tersi olduunu savunmaktadr. Daha burada belirtemediimiz birok dnr vardr.132 Yukarda belirtilen aklamalar, ulus ve ulusuluu, modernleme sreci ile birlikte ele almaktadr. Genel olarak Fransz htilali, sanayilemenin veya kapitalizmin bir rn olduunu savunulmaktadr. Ulus ve ulusuluu modernleme sreciyle aklayan birok dnr mevcuttur. Ancak bu aklamalarla eitli eletiriler yaplamaktadr. En ok eletirildii nokta ise, etnik topluluklarn tarihsel kklerini gz ard edilmi olduu zerinedir. Eer modernistler haklysalar o zaman modern ncesi dnemlerde ne uluslarn ne de ulusuluun olmas mmkndr. Bundan dolay modern anlamda ulus ve ulusuluu ele alrken bunlarn modern dnyaya zg kavramlar olduunu savunmaktan ziyade ulusdevlet yapsnn modern bir olgu olduu belirtilmesi gerekmektedir. Bundan dolaydr ki ulus; geleneklerin icat edilmesi, etnik ekirdein yeniden kurulmas, hayal edilmilik, toplumsal mhendislik veya yapay bir ey olarak tasnif edilmektedir. Bunlarn hepsi bir lde gerei yanstmaktadr. Fakat tam anlamyla ulus ve ulusuluu anlamamza yardmc olamamaktadr. nk, tek eit ulusuluk yoktur, ve bu kavramlar olabildiince greceli olgudurlar. Yine de belli bir lke rneinde ulus ve ulusuluun ele alnmasnda ve zellikle karlatrma yaparken bu yaklamlar birer yol gsterici olabilmektedir.

2.2.3. Marksizm ve Toplumsal Kuramda Ulusuluk Marksist yaklamda, ulus ve ulusuluk, daha ok kapitalizmle ilikilendirilerek ele alnmtr. Mesela Nairne gre ulusuluun kayna dnya kapitalist ekonomisi ierisindeki eit olmayan gelimelerdir. Ulusuluun kkleri kapitalizmin snfsal sisteminde deil onun yaylmasnn etkilerinde bulunur. Kapitalizm yayldka ve onu evreleyen eski toplumsal formasyonlar yktka bunlar daima ilerinde bulunan fay

A.g.e., s.159. Bkz: C. Tilly , The Formation of National States in Western Europe; J. Armstrong, Nations before Nationalism; John W. Cole ve Eric R. Wolf, The Hidden Frontier: Ecology and Ethnicity in an Alpine Valley; J. Fishman, Language Problems of Developing Countries
132

131

59

hatlar boyunca paralanmak eilimindedirler. Bu hatlarn hemen hepsi ulusal olmas temel bir dorudur.133 Marxa gre ise: inin ulusu ne Fransz, ne ngiliz, ne Almandr, onun ulusu, itir, zgr kleliktir, kendisini satmaktr. Onun hkmeti ne Fransz, ne ngiliz, ne Almandr, onun hkmeti sermayedir. Onun soluduu hava ne Fransz, ne Alman, ne de ngilizdir, onun soluduu hava fabrika havasdr. Ona ait olan topraklar ne Fransz, ne ngiliz ne de Almandr, o topran birka metre altnda yatmaktadr.134 Marx Komnist Manifestoda proletaryann burjuvazi ile mcadelesini nce ulusal bir mcadele olarak ele alr, her lkenin proletaryasnn her eyden nce kendi burjuvazisi ile sorunlar halletmesi gerektiini vurgular.135 Giberneouya gre, Marx esas olarak toplumdaki ekonomik ilikiler zerinde durmutur. Marx, tarihi snf mcadeleleri olarak alglar, burjuva devrimini bir proleter devriminin izleyecei ve komnist topluma giden yolda proletarya diktatrlnn kurulacan ngrr. Uzun vadede bir ama olarak snf mcadelesinin bulunmad devletsiz bir toplum tahayyl etmektedir. Bu srecin, ulusalla hibir alan brakamad grlmektedir, nk ulusalcln temel amac devletin imha edilmesi deil, yaratlmasdr. Ancak Marx ve Englesin rlanda ulusall konusundaki tutumlar dnldnde, ulusalcla en azndan bir lkede snf mcadelesine balamadan nce igalcilerden kurtulmak gerektii anlamnda bir yer bulmaktadr. Marxn ulusalcla ok az nem vermesinin bir dier nedeni de, ne kapitalist retim ilikilerinin, ne ulusalcln, ne de dinin insanln kurtuluunun nnde engel oluturabilecei dncesinde yatmaktadr. Proletarya ulusal kimliini ap, kendisini byk insanlk ailesinin bir paras olarak tanyabilmelidir. Bundan dolaydr ki Marksizmde geni lde veya ayrntl olarak bir milliyetilik ele alnmamtr.136

Nairn The Break-up of Britain, Aktaran; Giddens (2005), a.g.e., s.279-280. Aktaran; Guibernau, a.g.e., s.19. 135 Guibernau, a.g.e., s.21. 136 Marksizm ve milliyetilik arasnda benzerlikler bulmak da mmkndr. Ulusalclk da Marksizm de Smithin belirttii gibi kurtulu hareketleridir. Mevcut durumu bireylerin, kendi yaamlarna yabanclatklar (Marksizm) veya kimliklerini kaybettikleri (milliyetilik) bir zulm dzeni olarak tanmlar. Ulusalclk ile Marksizm arasndaki temel farklklar da vardr: Birincisi, ulusalclk kltre ncelikle vurgu yaparken, Marksistlerin her olguyu ekonomik kkenleri ile ele almalar; ikincisi, Marksistlerin hangi ulustan olduuna bakmakszn tm kapitalistleri dman olarak grrken, ulusalclar iin dmann ulusun safl rten ve zulmedenler olmas; ve son olarak bu iki ideolojik tarzn gemie farkl aklamalar getirmeleridir. Marksistler gemii onu amak iin kabullenirken, ulusalclar gemii bugnle balarn kurmak, milli karakterin orijinal zelliklerini yeniden yaplandrmak iin kabullenirler. (Aktaran; Guibernau, a.g.e., s.22-26)
134

133

60

Yukardaki aklamalar yapan Marksist yazar Guibernau ise ulus ve ulusuluk hakknda unlar belirtmektedir:137 Ulusalclk bir topraa, ortak dile, ideallere, deerlere ve geleneklere balanmayla ilgili bir duygudur ve ayn zamanda bir grubun onu dierlerinden farkl klan semboller (bayrak, belirli bir ark, bir mzik paras veya tasarm) ile zdelemesidir. Btn bu iaretlere balanmak bir kimlik yaratmaktr. Ulusalcl temelde hissedilen gereksinimleri ve eilimleri ieren psikolojik bir olgu olarak deerlendirmektedir, ulus-devlet ise bunun tersine kurumsal bir eydir. Ayrca ulusalcln en ayrt edici zelliklerinden birisi deiik toplumsal dzeylerdeki ve farkl kltrel gemilere sahip insanlar bir araya getirme yeteneidir. Ulusalclk 18. yzylda ortaya kan bir olgudur ve bunu Amerikan ve Fransz devrimlerinde gelien fikirler sayesinde ortaya ktn dnmektedir. Dier bir Marksist yazar Wallerstein, ulusuluk olgusunu uluslararas evre ile birlikte ele almakta ulus tesi faktrlere dikkati younlatrmaktadr. Wallersteine gre bir halkn yaplanmas tek yanl deil iki ynl bir sretir. Bu oluum hem halkn kendi hakkndaki izlenimi hem de dier haklarn onun hakkndaki izlenimleriyle ortaya kmaktadr. Hatta devletlerin snrlar genellikle keyfi ve kararsz olarak saptanm olup byk lde dnya leindeki politik glerin alveri ustalklarnn sonucudur. Wallersteinde modern devletin yoktan var olmasa bile bir yarat olduunu belirtmekte ve yapaylk niteliine dikkat ekmektedir. getirmek zere ulusuluk ortaya kmaktadr. almaktadr.138 Marksist yazarlardan biri olan Balibar ise, ulus devletin kurduu cemaate kurgusal etniklik adn vermektedir.139 Balibar, Etniklik nasl retilir?ve nasl, bir kurgu olarak deil de, kkenlerin en doal olarak retilir? sorularn yneltmektedir. Ona gre, tarih bize iki byk rakip yol olduunu gstermektedir: Dil ve rk. Bu ikisi ounlukla birlikte dnlr, nk sadece bu ikisinin birbirini tamamlamas halk mutlak bir biimde zerk bir birlik olarak sunmaya olanak verir. kisi birlikte ulusal Devletin yaplar arasnda uyumu ve Ayrca uyumu artrmak iin devlet almay salayacak yeni bir toplumsal imento gerektiinden bu ilevi yerine yneticileri srekli olarak halklar yaratmaya ve baka halklar yok etmeye

137 138

A.g.e., s.55-57. Ylmaz, a.g.e., s.38. 139 Ettienne Balibar, Imanuel Wallerstein, Irk, Ulus, Snf Belirsiz Kimlikler,ev. Nazl kten, 2.Bask, Metis Yay., stanbul, 1995. s.121.

61

karakterin (buna ulusun ruhu ya da z de diyebiliriz) halka iin olduunu ifade eder. Ancak her ikisi de u anki bireylere, siyasal ilikilere oranla bir aknlk gsterirler.140 Grld gibi Marksist yazarlar arasnda da ulus iin bir yapayln sz konusu olduu hakknda ortak bir anlay vardr. Klasik sosyologlarda dorudan ulus ve ulusuluk gibi olgularla ilgilenmemekle birlikte, Durkheim ve Weberin baz grleri dikkate deer niteliktedir. Durkheim ulusallk, devlet ve ulus arasnda ayrm yapar. Ulusall insan gruplarnn siyasal bir ba olmakszn uygar bir topluluk biiminde birlemeleri olarak tanmlar. Durkheim ulusallk szcn siyasal toplumlar oluturmayan, ancak bir birlie sahip olan byk birey gruplar iin kullanr. Polonya ve Finlandiyay rnek gsterir ve bunlarn henz devlet olmadklarn, ancak bir tarihsel gereklie sahip olduklarn vurgular. Durkheimin kuramnda ulusallklar, ya kendilerini yeniden yaplandrma fikrinden vazgemi eski devletler veya devlet olma srecini yaayanlardr. Devlet ile egemen otoritenin temsilcilerini kastetmekte, bylece merkezi bir iktidarn varlna deinmektedir. ulus ile hem devlet hem de ulusallk olan bir grubu anlatmaktadr.141 Weber ise ulusu, kendisini kendi devletinde yeterince ifade edebilen bir topluluk duygusu olarak tanmlamaktadr.142 Webere gre etnik grup duygu ykl kavramlar iinde en tartmal olandr: sosyolojik bir tanm giriiminde bulunulduunda ulus adn alr demektedir. Etnik grup olarak, fiziki trleri veya gelenekleri benzeen veya smrge ya da g nedeniyle ortak bir kadere sahip olduklarna ilikin znel bir inanca sahip insan gruplarn143 adlandrmaktadr. Grld zere Weber, rk gelere de yer vermektedir. Almanyann 1871de birlemesi Weberin dncesini nemli lde etkilemitir. Weber bir ulusalclk kuram gelitiremedi ama yaam boyunca ulusalc bir tavr benimsedi. Yani tm beyanlarnda ve kendi dneminin tarihsel olaylarna bakarken ulusalc bir tutum benimsemitir.144 Giberneou klasik toplumsal kuramda, ulusalcla sistematik bir yaklamn bulunmadna dair neden belirtmektedir: ncelikle, sosyoloji; klasik dnrlerin ouna gre sanayileme ile ok yakndan balantldr ve esas olarak karlalan yeni ortam anlamak iin bir abay temsil eder. Klasik toplumsal dnrler modern
140 141

A.g.e., s.122. Aktaran: Guibernau, a.g.e., s.36. 142 Aktaran: Guibernau, a.g.e., s.42. 143 Aktaran: Guibernau, a.g.e., s.39. 144 Aktaran: Guibernau, ag.e., s.46-52.

62

toplumlarn ayrt edici zelliklerini yakalamaya almlar ve sanayileme srelerinin meyvesi olan toplumsal deiimler zerinde younlamlardr. Ekonomik sistemde ortaya kan yenilikler yalnzca toplumsal arenada bireyler arasndaki ilikileri etkileyen toplumsal balar yeniden yaplandrmakla kalmam, ayn zamanda devlet gibi, bireyler ile siyasal kurumlar balayan yeni balar kmesi retmitir. Ancak ulusalclk modern ulus-devletin ykseliiyle balantl bir olgu olarak veya sanayilemenin yaylmasna bal bir zellik olarak grlmemitir. Bir baka neden de Marx, Durkheim ve Weberin toplumun olumasndan bugne kadar olan evrimini aklayan byk bir kuram ina etme giriimleri ile ilgilidir. Marxn snf mcadelesi kavram, Durkheimin iblm kavram ve Weberin ussallatrma brokrasi rasyonel eylem gibi kavramlaryla toplumu anlamlandrmaya almalar, ulusalcln eksik kalmasna neden olmutur.145

2.2.4. Kimlik Biz ve teki Balamnda Ulusuluk Milliyetiliin en belirleyici olan kriteri, ait olma ya da kalc bir politik bir birime ait olma bilincidir. (Aidiyet) Yani milliyetiliin esas gayelerinden biri biz ve teki bilincini oluturabilmektir. Aadaki metni dikkatlice incelersek bunu ok ak biimde grebiliriz.
Syle bana, ocuk, kimsin sen? Bir spanyol. Ne anlama gelir bu? Bir spanyol? Drst bir adam. savunmal ve bask altnda kalmaktansa lmelidir. Kimdir kralmz? Yedinci Fernando. Ne tarz bir sevgiden tr ona balanacaz? Erdeminin ve talihsizliinin hak ettii sevgiden tr. Kimdir mutluluumuzun dman? Franszlarn mparatoru. Tm ktln z. Ka tane doaya sahiptir? ki: Bir eytan ve bir insan doas() Kimdir Franszlar? Eski Hristiyanlar ve imdiki dinsizler. DMANI YERME Yeni esaretlerinin sebebi nedir? Yanl felsefe ve yozlam maneviyatlarna izin verilmesi() DMAN TEK Demek ki kimdir o? Yeni, doymamacsna kana susam, zorba bir monark, ktln ba, iyiliin sonu: KMLK KML YCELTME BZ

Ka tane grevi vardr byle bir adamn? : Katolik Hristiyan olmal, dinini, vatann ve yasalarn

145

Aktaran: Guibernau, a.g.e., s.53-54.

63
Bu haksz rejim ok yaknda yok olacak m?146

Bu metin ki buna bakalar da eklenebilir, etkili bir ulusu propagandann sahip olmas gereken en nemli zellie sahiptir: Ulusal kimlii, dmana gnderme yaparak tanmlanmaktadr. Ulus, doruluun yolundan km dmann kutsanm kurban olarak vlmektedir. Bu dman yeniden dirilmi eytandr ve bu yzden insan topluluundan atlm, yasad edilmitir. Ona kar verilecek savata her ara mubahtr. Bu metin Fransz igaline kar balayan spanyol isyannn, ulusuluk adna nasl bir iddet ve vahetle yrtld gstermektedir.147 Bu metin iinde yer alan nefret, sadakat gibi en u noktalar, milliyeti bir propagandann kullanm olduu en iyi malzemelerdir. Dikkat edilirse biz kimiz? ve teki kimdir? gibi milliyetiliin en belirleyici kriteri de bylelikle tanmlanm olmaktadr. Doal olarak bu yaplrken dman yerme kendi ulusunu ise vme, yceltme gibi duygular n plana kartlmaktadr. Giddensn belirttii gibi ulusuluk yalnzca grup kimliine bir baz oluturmaz, bunu bu kimlii farkl ve deerli baarlarn sonucu olarak gstermek balamnda yapar.148 Bu tr tarihsel kendini beenmilik sadece i dayanmay ve lkenin btnlemesini glendirmek anlamna da gelmiyordu; bu sayede, daha iddial talepler iin kant salanmas da amalanmaktayd. Uluslar Avrupann eitli yerlerinde artc derecede karm olduklarndan, tarih bugn bile eitli siyasal ve toprak taleplerini gerekletirmek iin kullanlyor. Bu bazen Yunanllarn, Byk skender imparatorluundan yararlanarak Makedonya adyla egemen bir devleti tanmay reddetmeleri ve bazen de, 1839da Kosava Glovadaki Srp yenilgisinin, Arnavutlara uygulanan basknn hakl olduunu gstermek iin kullanlmas eklinde oluyor.149 Kimlii tanmlamann yollarndan biri de farkllklar olabildiince ortadan kaldrabilmektir. Bu homojen bir toplumsal yapnn oluturulabilmesi anlamna gelmektedir. Bu yzden her biri bir kltrel deer olarak alglanabilecek, tarih, dil gibi unsurlar, kimlii tanmlamann belirgin zellikleri olarak grlr. Ortak bir kltr verili
146

lk defa 1808 ylnda Cartegenada beliren spanyol Vatandan lkeleri yz binlerce datlm ve hemen hemen btn Avrupa dillerine evrilmiti. Tam ad, Catecismo civil, y breve compendio de las obligaciones del espanol, conomiciento practico de su libertadd. 147 Schulze, ag.e., s. 175-176. 148 Giddens (2005), a.g.e., s.281. 149 A.g.e., s.172.

64

bir topluluun yeleri arasnda dayanma balarnn yaratlmasn salar ve onlarda ait olduklar topluluun, dierlerinden ayr ve farkl olduu imajnn olumasna yol aar. Ve dayanma bir grup oluturma bilincinin zerinde temellendirilir, darda kalanlar, yabanc ve potansiyel dman olarak grlr. kincisi, bir kltre dahil olan bireyler duygusal olarak baz simgeleri, deerleri, inanlar ve gelenekleri iselletirirler ve onlar kendilerinin bir paras olarak deerlendirirler. Bireylerin kimliklerini ina ederken topraklarna, dillerine simgelerine ve inanlarna bireylerin yaptklar duygusal yklemler, ulusalcln yaylmasn kolaylatrr. Bylece Marksizm veya liberalizm gibi dier ideoloji biimlerinin taraftarlarna retilerinin esaslarn retmeleri gerekirken ulusalclk insann toprana ve kltrne duygusal olarak balanmasndan doar.150 Kolektif bir duygu olarak ulusal kimlik belirli aralklarla ykseltilmeli ve pekitirilmelidir. Trenler burada ok nemli bir role sahiptir Gelenekler yeniden icat edilmeli ve srekli gncelletirilmelidir.151 Avrupa uluslarnn tarihleri tekrar deil, ama ab initio, yani batan yaratlmt ve ulusal kimliin sreklilii sorgulanmay ne kadar gerektiriyorsa, bu bahsedilen durumda o kadar geerliydi. Antik Yunanistann Helen rkyla 1882de Trk boyunduruuna son vererek Avrupallar sevindiren ve anagenisisini, yani klasik Helenin douunu kutlayan Yunanllar arasndaki ba ne kadar gerekti? Illyria hareketi, Macar tacnn Hrvatistan bir Macar eyaleti konumuna kar savayordu: Hrvatlar szde; Illyriallardan geliyordu; dolaysyla yrenin yerli halk ve antikadaki hem Balkanlarn sakinleri hem de Venedikliler gibi, Slavlar arasndaki ynetici ulustu. Doal olarak bu bak as kkenini gneydou Avrupada Bizans imparatorlarnn stnlne meydan okumay oktan balatm olan ortaa Srp Krallnn ar Dusanna gtren Srplarn tarihsel talepleriyle atyordu. Demek ki tm Balkan halklarn ynetimi altnda toplamak, Srp ulusunun misyonuydu.152 Sonu olarak, Michael Fritschenin ok aka belirtmi olduu gibi: tekinden farkllatrmak iin yrtlen milliyetilik politikalaryla ilgilidir. Biz bakalar ne deilse oyuz.153 Bu ise bizi ve tekiyi tanmlamay salayan, bizi

150 151

A.g.e., s.131. A.g.e., s.142. 152 Schulze, a.g.e., s.171. 153 Michael Fritsche

65

2.2.5. Irklktan Faizme Ulusuluk Biz ve teki ayrm yapmak her zaman iin masum bir icat edilmilikten veya bu uurda yrtlen eitli politikalardan ibaret deildir. Bu kimi zaman-belki de ou zaman- en u noktalara varan ve yapaylktan da teye gitmeyen tasarmlardan olumaktadr. Bunlardan biri de hi phesiz; rklk ve faizme varan ynetim ve kltrel politikalardr. Peki; etnik kkenin ya da rkn modern milliyetilikle hibir ilgisi yok mudur? Belli ki vardr, vcut yapsndaki gzle grlr farkllklar grmezlikten gelinmeyecek kadar ok belirgindir ve bunlardan sk sk, milli ayrmlar deil, biz ve teki arasndaki ayrmlara iaret etmek ya da pekitirmek amacyla yararlanlmtr. Ayn zamanda bu ayrm sayesinde, ulusalc duygular kabartarak, kendi halknn dierlerinden stn olduunu da savunulmaktadr. Ek olarak, yabanc dmanln da artracaktr. Daha nceden de belirtildii gibi dman tanm, kimlik tanm asndan olduka nemlidir. Bu yzden dmannz yoksa bile dman olarak bir veya birka lkeyi gstermeniz gerekmektedir. Amerikann okyanus tesine giderek Vietnamda, Afganistanda veya Irakta savamasnn nedenleri sadece blgenin stratejik neminden kaynaklanmamaktadr, bu savalar ayn zamanda Amerikan kimliini de tanmlamaya yardmc olmaktadr. Savalar neticesinde bir zafer kazanlmam bile olsa -Vietnamda olduu gibi- bu aka ifade edilmez, sava hakknda anlatlanlar, kahramanlk hikyelerine dayanr ve ou zaman kendi ulusunu yceltme dier ulusu ise yerme sz konusudur. Bu yzden de her savan geerli bir nedeni muhakkak vardr. Balibara gre; rklk milliyetiliin bir davurumu deil, milliyetilie bir ektir; daha dorusu, milliyetilie bir i ektir; ona oranla her zaman ardr, ama onun inas iin her zaman gereklidir ve bununla birlikte onun projesini tamamlamakta her zaman yetersiz kalr; tpk milliyetiliin, ulus oluumunun ya da toplumun ulusallatrlmas projesinin tamamlanmas iin hem gerekli olmas hem yetersiz kalmas gibi.154 Tabi bu gerekliliin nemli olan iki unsuru vardr ki bunlar da bir milletin zn tekil etmektedir. Bu iki nemli unsur dil ve tarihtir. Gerek dil gerekse tarih gibi unsurlar, aslnda rkla varan uygulamalarn dayanaklar olarak gizli bir ekilde savunulduunu gstermektedir. Fakat burada rka
154

Balibar, a.g.e., s.73.

66

doru bir yneltilme olmas, olumsuz bir ey deildir. Olumsuz olan tavr, kendi rkn dierlerinden stn saymak, kendi rk iin baka rklar gz ard etmek veya kendi rk iin baka rklarn yaama haklarn ellerinden almaya almaktr. Dolaysyla gerek dil gerekse tarih gibi unsurlar iten eydir. Tarih boyunca rk ifadeler, uluslarn dikkat etmeden kullandklar birer sylem alan olabilmektedir. Dil ve tarih bunlarn en gze arpanlardr. Fakat rk yaklamlar ou zaman da ak yaplmaktadr. Faizm veya Nazizm gibi totaliter rejimlerde grld gibi. Giberneounun belirttii gibi; tarih boyunca milliyetiliin Faizm ve Nazizm gibi totaliter rejimler tarafndan kullanlabileceini gz ard etmek yanl olacaktr. Bu rejimler, rka, yurttan saf rnek trne vurgu yapan ulusalc simgelere dayanr ve baz halklarn dierlerinden stn olduunu savunurken, ulusalc duygular smrerek, bu duygular kendi dlayc, yabanc dman, yaylmc ve baskc karakteri ile tanmlanan bir ulusalclk biimine dntrmlerdir.155 zellikle Nazi Almanyas veya Faist talya ve Portekiz rneklerinde grld gibi, rklk yukarda saylan btn zellikleri gstermektedir. Bundan dolaydr ki en ar politikalar da bu dnemler de uygulanmtr. Tarihin grm olduu en byk etnik temizliin yapld gibi. Aslnda rklk Bat iin ok farkl ieriklere de sahiptir. nk Batnn kendini stn grmesi ve dier btn uluslar kmsemesi nedeniyle, tarih boyunca en acmasz politikalar yrtm olanlar, onlardr. Bat, birok ulusu smrgeletirmi, onlardan olabildiince yararlanm fakat bunu yaparken de ou zaman etnik temizlik yapmtr veya etnik yapy kullanarak aralarnda hibir farkllk bulunmayan insanlar bile birbirlerine krdrtmay baarmlardr. (Raunda rneinde olduu gibi.) Dikkat edilirse; milliyetilik kavram srekli olarak blnmektedir. Her zaman bir iyi bir de kt milliyetilik vardr; bir devlet ya da bir cemaat oluturmaya alan ile boyun edirmeye, yok etmeye alan; hukuka bavuran ile kuvvete bavuran; dier milliyetiliklere tahamml gsteren, hatta onlar onaylayp ayn tarihsel perspektifle ( byk rya halklarn ilkbahar) dahil eden ile emperyalist ve rk bir bak asyla onlar kkten dlayan. Sevgi uyandran (hatta ar biimde) ile nefret ie rk ifadeler tayabilir. Bu bir ulusun btnleebilmesi yani birlik ve beraberliin salanabilmesi iin gerekli ve zorunlu bir

155

Guibernau, a.g.e., s.105.

67

uyandran. Szn ksas, milliyetiliin i blnmesini ayrmak yurdu iin lmekten, vatan iin ldrmeye geii ayrmak kadar zor ve nemli olarak grlmektedir.156

2.2.6. Kltrel Politikalarla Ulusuluk ve Ulus-Devlet lkeler kimi zaman mevcut totaliter yapy ykmakta baar kazanrken kimi zamanda kendisini smren lkelere kar veya topraklarn d glerin mdahalesinden korumak amal eitli mcadeleler vermektedir. Fakat baar her zaman iin verilen mcadelelerle kstl kalmamaktadr. Her lke zorunlu olarak, ulusal birliktelii koruyucu politikalar gelitirmek zorundadr. Bu durum ekonomik, siyasal, toplumsal ve kltrel alanlarda olduka farkllk gsterebilir. Buna bal olarak, lkelerin ulusal birliktelii salamas her zaman iin eitlilik arz eder. Belki de bu yzden etniklik, millet veya milliyetilik gibi kavramlarn hepsi grecelidir. Bazen rki bazen corafi unsurlar bazen de dini unsurlar, ulusal birlii salama adna nemlidir. nk Polonya ve rlanda rneinde olduu gibi din ile milli bilin arasndaki balar ok sk olabilir. Dinin Musevilik gibi baz biimleri zellikle belirli insan topluluklar asndan yelik iareti olarak tasarlanm olduu da bilmekteyiz. Buna karlk farkl dinin olduu Arnavutlukta, Arnavut ulusuluunun ncllerinin Arnavut kltrel kimliini dilde aramalar doald. Eer millet tanmmz tek dil, tek tarih, tek kltr balamnda aklamaya alrsak, yeryznde bu zelliklere sahip millet bulmakta zorlanabiliriz. svirede dilin konuulmas, Arnavutlukta dinin olmas veya Polonya ve rlanda rneinde olduu gibi dinden baka ayrt edici baka bir zellik olmamas, bunlarn millet olmad anlamna gelmiyorsa, hibir ulusun da baka bir ulus bnyesinde bulunan etnik topluluklar da desteklemesi, kkrtmas gz yumulabilecek bir durum deildir. Bunun anlayla karlanabilir yan da yoktur. Bu aklamalar da gz nne alarak unlar ifade edebilmek mmkn gibi gzkmektedir. Ulus olma bilinci renilen bir sretir. Bu yzden de belki, gelenekler icat edilmekte, etnik ekirdek yeniden dzenlenmekte, belki bir toplumsal mhendislik yaplmakta ve hatta hayal edilebilirlii salayabilen tasarmlar ortaya karlmaktadr.157
Balibar, a.g.e., s. 64. Hayese gre, milliyetin kltrel temellerini ortak bir dil ve ortak tarihi gelenekler oluturur. Bunlar, bir eitim sreci tarafndan popler duygusal vatanseverliin hedefi haline getirildiinde, sonu milliyetiliktir. (Hayes, a.g.e., s.25.) Kedeouireye gre de milliyetilik nazariyesinde, eitim ve
157 156

68

te btn bunlar ulusun bireylerine aktaracak olan en bataki kurum ise eitim kurumudur. Rousseau Bir halkn dehasn, karakterini, beenilerini ve detlerini biimlendiren ve hararetli bir lke akn ilham eden, milli kurumlardr. diyordu. te modern dnyann bir gstergesi olan ulus-devletler hem modernleme hem de milliyetilik sreleriyle egdml olarak ekillenmektedir. Ulus-devlet snrlar ierisinde kalan bireyler ise ulus olma bilincini renmekte ve bylelikle de hem modern bir birey olarak toplumsal yaama katlmakta hem de ulusun birlii iin devletin istedii lde bir birey haline gelebilmektedir.

2.2.7. Deerlendirme

Blm bandan beri yaplan tanmlar, modernite ile olan ilikisi zerine verilen grleri ve farkl lkelerde farkl anlamlara sahip olan zellikleri ile ulus ve ulusuluu anlamaya altk. Baskn Orann belirttii gibi; bu kadar farkl ve hatta elien ilevler kazanarak ortaya kan hareketin ad hep ayn kald: Milliyetilik. lk kt yerde yeni dzeni pekitirmekle yetinen akm, dierlerinde ne eksikse onu yaratmaya yneldi: Ulusal devlet, bamszlk, hatta kalknma. Bu kadar farkl siyasal ilevler getirip de, 19. yzylda konan bir szckle toplanannca, bylesine bir Binbir Surat grnm sunan, her derde deva olan ve bylesine yaygn bir kavram bata Trkiye olmak zere doaldr ki btn dnyada farkl yorum ve anlaylara yol at.158 Sosyal bilimler, ulusal kimliin ortak dnce, kavram ve alg emalar btn olduunu, farkllk, ayrcalk ve biriciklik sylemleri zerinden "ina" edildiini, tek bir ulusal kimlik tanm yaplamayacan, farkl balamlarda farkl ulusal kimlik tanmlar yaplabileceini sylyor bize. nk esas olan bir birliktelik zerinde, baz eyleri kurgulamak deildir. Andersonun belirtmi olduu gibi, topluluklarm hayal

retimin devlet idaresinde merkezi bir yeri olmas icap eder. Eitimin gayesi sadece bilgi vermek, geleneklemi hikmetleri retmek ve mterek hedefe varmak iin bir toplum tarafndan izilen yollar gstermek deildir. Bu maarifin gayesi, daha ziyade, siyasidir. Genlerin iradesini milletin iradesine uydurmak ister. Okullar da, ordu, polis ve hazine gibi, devlet politikasnn birer vastasdr. (Kedouire, a.g.e., s.76.) 158 Baskn Oran, Azgelimi lke Milliyetilii- Kara Afrika Modeli, Bilgi Yaynevi, 3. Basm, Ankara, 1997, s.22.

69

edilmiliinin salanmas nemlidir. Bu ise milliyetilik gibi bir siyasal araytan ok daha fazlasn ifade eden politikalar ortaya karmaktadr159 Aslnda sonu olarak, belirtmek istediimiz Ahad Haamn ok gzel zetledii u ifadedir: Fertler kalplerinde ne duyuyorsa millet ite odur...160 nemli olan kalpleri birlik ve beraberlikle doldurabilmektir ki bu da eitli milliyetilik politikalar anlamna gelmektedir. Trkiyedeki milliyetilik politikalarn da ele alrken, bu tanmdan yola karak, milliyetilik politikalarnn modernleme ve dil olgularyla olan ilikileri deerlendirilecek ve Trkiyede bir dnem gerekletirilmi olan modernleme ve milliyeti politikalardan olan Dil Reformu zerinde durulacaktr.

159 160

Simith (1994), ag.e., s.147. Kedouire, a.g.e., s.74.

70

2.3. Modernleme ve Ulusuluk Politikalarnda Dil Olgusu Bir anlatya gre binlerce yl nce, Babilde, insanlar ge kmak iin bir kule yapmaya girimiler; ancak dilleri birbirine karp birbirlerini anlayamaz bir duruma dtklerinden bu i de yarm kalmt. Babil Kulesi, dil karklnn yol at baarszlklarn bir imgesi olarak pek ok sanat yaptnn esin kayna olmutur. Bu blmde, bu esin kaynandan yola karak, dil gibi bir olgunun toplumsal yaam iin tam olduu nem ve anlam ifade ederken, ayn zamanda bir millet iin birletirici gcn ve milliyetilik politikalar asndan da tek bir resmi dil uygulama zorunluluunun veya gerekliliinin nedenleri ortaya koyulacaktr. Dil bilinli olarak meydan getirilmi, toplumsallam bir semboller sistemidir. Dil ile insan duygu ve dncelerini bakasna aktarr. nsann hkm vermesi, mukayese etmesi, akl vermesi ve seim yapmas her ne kadar dncenin ilevi olsa da, dnce de dilden bamsz var olamaz. Albert Einstein yle der:
Yaantlarmza, abalarmza bakarsak, neredeyse btn davranlarmzn, isteklerimizin, baka insanlarn varlyla bal olduunu gryoruz Bilgilerimizin ve inanlarmzn byk bir ksm, bize bakalarnn yaratt bir dil araclyla, gene bakalar tarafndan verilmitir. Dil olmasayd, akl gcmz, gelitirilmi hayvanlarla kyaslandnda ok dk kalrd.161

Einstein gibi birok dnr, dil ile dnce arasndaki balantdan yola karak, dilin nemini vurgulamaktadr. Alman Aydnlanmas dnr Thomasius; dilsiz, szsz akl yoktur162 Humboldt; dil dnceyi yaratan bir eydir163 Leibniz; dil zihnin aynasdr164 Yunus Emre; dil hikmetin yoludur Celal Nuri; dil uygarln anlatm aracdr, dorudan doruya uygarlk ve yaamdr. Dnmek, dil sayesinde olanakldr165 demektedir. nl filozof Konfyus ise, dil ile dnce arasndaki ilikiyi ve dilin nemini u ekilde belirtmektedir:

Aktaran: Cengiz zaknc, Dil ve Din, Payel Yaynevi, 3. Basm, stanbul, 1998, s.111. Aktaran: Bedia Akarsu, Wilhelm Von Humboldtda Dil-Kltr Balants, stanbul Matbaas, stanbul, 1995, s. 27. 163 A.g.e., s.30. 164 A.g.e., s.30. 165 Celal Nuri, Trk Devrimi, ev: zer Ozankaya, T.C. Kltr Bakanl Yay., Ankara, 2001, s.128.
162

161

71
Bir lkenin ynetimini ele alsaydm yapacam ilk i, hi kukusuz dilini gzden geirmek olurdu. nk dil kusurlu ise, szckler dnceyi iyi ifade edemez. Dnce ifade edilemezse, grevler ve hizmetler gerei gibi yaplamaz. Grev ve hizmetin gerektii ekilde yaplamad yerlerde det, kural ve kltr bozulur. det, kural ve kltr bozulursa adalet yanl yollara sapar. Adalet yoldan karsa, aknlk iine den halk ne yapacan, iin nereye varacan bilemez. te bunlar iindir ki, hibir ey dil kadar nemli deildir!..

Dili insan aklnn eseri olarak ela alan rasyonalistler, dilin tabiatn seslerini taklitten doduunu ileri sren pozitivistler, dili duyularn kendilerini amas olarak kabul eden ampiristler, dili Tanr tarafndan insanlara hazr olarak verilmi kabul eden teolojik gr: Her ne yaklam esas alnrsa alnsn, btn bu yaklamlarda ortak olan husus, dil gibi bir olgunun, insan iin tam olduu nem ve anlamdr.

2.3.1. Toplum ve Kltr Balamnda Dil Dil, dilbilimciler tarafndan, toplumu oluturan bireylerin dnce ve duygularnn o toplumda ses ve anlam bakmndan geerli ortak eler ve kurallardan yararlanlarak bakalarna aktarlmasn salayan ok ynl ve gelimi bir sistem olarak tanmlanmaktadr.166 Bu tanmdan da anlalaca zere dil, toplumsal yaam iin nemli bir olgudur. Dil sadece bireyler arasnda iletiim salayan bir ara deil, ayn zamanda toplumsal yaama katlabilmenin de temel koullarndan biridir. Modern dnyada ise, yurtta olmann en nemli gstergesidir. Siyasal yaama katlmamza, eitim almamza, kltrel deerlerimizi renmemize, bir grubun mensubu olmamza, dncelerimizi ifade edebilmemize vb. birok alanda, dilin ilevselliini grebiliriz. Hediggerin dil, insann evidir sznde olduu gibi veya nl dilci F.Brusot La pense et la langue adl eserinde Dil topluluun yaratt bir varlktr. Doar, byr; o, her zaman onu konuan topluluun hizmetindedir167 veyahut ta Burhan Bozgeyikin; Dil, insanlar arasnda anlamay salayan, itimai ve tabii bir varlktr168 sznde olduu gibi, dili dnceden veya insandan bamsz dnemeyeceiz gibi, dili toplumdan farkl olarak da bir yere koyamayz.
Zeynep Korkmaz, Trk Dili zerine Aratrmalar, Cilt1, Trk Dil Kurumu Yaynlar, No:629/1, Ankara, 2005, s.665. 167 Kazm Yeti, Atatrk ve Trk Dili-3, Cilt-1, Atatrk Tarih ve Dil Yksek Kurumu Yaynlar, No: 830/1, Ankara, 2005, s.223. 168 Burhan Bozgeyik, Dil Davas Kadir Timurta le Mlakat, Bedir Yaynevi, stanbul, 1995, s.41.
166

72

Dikkat edilirse burada dilin toplumsal yaamda gerekletirmi olduu ilevleri belirtirken, konutuumuz dilin de toplum tarafndan ekillenmi olmas da vurgulanmaktadr. Dnce de dilden bamsz deil ise, o zaman toplumsal yaamn dilde, dolaysyla dnce yapmzda dorudan bir etkisi vardr. Sosyalleme sreci ile ocukluumuzdan itibaren bata aile, okul evresi, arkadalklar olmak zere etrafmz eviren bir toplumsal ilikiler ayla kar karya kalrz. Dolaysyla sosyalleme sreci ile birlikte elde etmeye baladmz bilgi ve deneyimlerin zerinde, bu toplumsal ilikiler ann byk etkisi vardr. Konuulduu toplum tarafndan etkilenen dil gibi bir olgudan bahsediyorsak, sosyalleme srecinde dil davranmzn da, toplumsal evremiz tarafndan ekillenmesi doal bir geliim srecidir. Bu nedenlerden dolay dili, oluma ve gelime artlar bakmndan toplumun eseri olarak ifade edebiliriz. Nasl ki tek eit toplum yok ise, tek eit dilin de olamayaca aikrdr. nk dil, her toplumun iinde yaad artlara gre ayarlanmaktadr. Her toplumun kendine zg bir yaama dzeni olduundan diller de toplumun bu yaama dzenine uygun birer konuma ve anlama dzenine sahiptir. Bundan dolay bir toplumun dil davran, o toplumdaki yaama dzenin bir paras ve rn olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla da dilin yaps yaamn yapsna paralel bir ekilde yol almaktadr.169 Amerikal antropolog ve dilci E. Sapire gre de, her dil toplum gereini ayr bir ynden aksettirdii iin, ayr toplumlarn dnyalar birbirinden farkldr.170 Toplumsal bir olgu olarak dil, toplumsal yaamn bir paras olan kltrle de dorudan ilikilidir. Gkalp, dili kltrn temel unsuru sayar. Ona gre; her millet dilini ve kltrn yzyllar boyunca yourur. Kltr eserleri dilin belli bir yerde ve anda donmu ekilleridir. Ktphaneler, dil abidelerini toplayan mzelerdir.171 Kltr her eyden nce, onu oluturan ve koruyan balca ara olan dil yardmyla iletilir. nsan toplumlarnn ve dorudan insann en nemli zelliidir, dil. Norm, reete, deer, yaptrm, rol ve davran modellerini tanmlayan ve deyimleyen szlerdir; onlar szler yaatr, bir kiiden dierine, bir kuaktan tekine szler iletir. Eer kltr dille domu ise, zenginlemesi de yazyla olmutur.172 Yazl dil ise, eitim yoluyla aktarlabilir. Ayrca yaz dilinin, kamusal aralarla konuulan dil olduunu unutmamak gerekir. Bu
169 170

Korkmaz, a.g.e., s. 675. A.g.e., s.666. 171 Mehmet Kaplan, Kltr ve Dil, 12.Bask, Dergah Yaynlar, stanbul, 1999, s.138-141. 172 Maurice Duverger, Siyaset Sosyoloisi, ev. irin Tekeli, 5.Bask, Varlk Yaynevi, stanbul, 1998, s.96-97.

73

ise, idari, eitim, siyasal veya baka amalarla kabul edilmi olan resmi dil demektir. Uluslar bu sebeplerden dolay tek resmi dil kabul etme eiliminde olmulardr ve bu resmi dil mmknse komular olan lkelerden farkl olmas gerekmektedir. Bu ulusal kimlik ve aidiyet duygusu ve dolaysyla ulusal btnleme iin zorunlu olmasa da gerekli bir sonutur. Dil ortaklnn modern dnyadaki grnts bata eitim sreci olmak zere her alandadr. rnein modern toplumlarda eitimin nemi byktr. Dolaysyla bir devlet politikas olarak, her bireye salanan eitim hakk, zorunlu olarak ortak bir resmi dili gerektirmektedir. Yani eitim sreci ile elde edilen bilgi ve deneyimler, modern bir toplum iin bylelikle kullanlabilmekte, ksacas toplumun ilerlemesi ve dzene kavuabilmesi salanabilmektedir. zelikle ulus-devletlerde, egemenlik hakknn halka verilmesi ile birlikte, halkn siyasal yaama da dorudan doruya katlabilmesi salanmtr. Bu durum ise, bireylerin siyasal yaamda oy kullanmadan, egemenlik hakkn savunabilecei her yere ve her aamaya kadar etkin bir biimde belirli rolleri stlenmesi anlamna gelmektedir. Doal olarak bu da belli bir devlet mekanizmas iinde, ortak bir resmi dili zorunlu klmaktadr. Ortak bir dil sayesinde, idari kolaylklar da salanm ve bylelikle modern dnyann gnlk ilerinde karlalabilecek iletiim sorunlarnn da nne geilmitir. Ortak bir dil zorunluluunun son bir gstergesi olarak, ulus-devletlerin sahip olduklar devasa dzenli ordulardan bahsedebiliriz. Erkeklerin dzenli olarak askere alnmalar ile birlikte, aralarndaki iletiimin bir zorunluluu veya ynca insann belirli amalar paylaabilmesi adna da tek resmi dil politikalarnn hayati bir nemi vardr. Hatta amalanan birlik ve beraberlik duygusu iin sadece dil de yeterli olamayaca iin, her biri bir dil gstergesi olan; marlar, bayraklar gibi eitli unsurlar da ortaya karlmaktadr. Aslnda buraya kadar belirtmi olduumuz btn bu belirtilenlerin, dnyann giderek artan nfusu ile de dorudan ilikisi vardr. Artk modern dnya da insanlar, sadece ait olduklar evre ile deil, daha geni ynlarla yaamak zorundadrlar. Genileyen pazarlar ve ulus-devlet olarak snrlarn izilmesi gibi sz konusu durumlar, bireyleri hem yurtta olarak hem de bir birey olarak belirli snrllklarn iine hapsetmekte, bylelikle belirli ortaklklar da zorunlu klmaktadr. Bu durum modernliin tekdzeliinin bir zorlayc gc olarak da dikkat ekmektedir.

74

W. Porzigin belirttii gibi, dil ortakl, ortak bir dnya-tablosuna sahip olmaktr. Ayn milletin diline ayn tarzda bir znellik tesir ettiinden, her dilde zel bir dnya gr vardr.173 Milliyetilerin de esas amac bu zel dnya grn oluturabilmektir. Bunu salayabilmenin bir arac olarak da dil kullanlmakta, modern dnyada birbirinden kopuk bir biimde yaayan ama birbirlerinin toplamndan oluan bir birlikteliin hayali de bu dil vastasyla salanabilmektedir. eitli ortaklklar eitli ortak amalar iin kullanlmakta, bu da hem ulus-devletlerin snrlarn hem de modern dnyann getirmi olduu birliktelikleri glendirmektedir.

2.3.2. Ulus-na Sreci ve Dil Politikalar Grld zere, dilin toplumsal hayatmzda, dncemizde, dnyay alglamamzda ve yurtta olarak modern dnyann gerekliliklerini yerine getirebilmemizde oynam olduu ilevler ortadr. Btn bu saym olduumuz ilevlerinden dolay modern dnyada tek resmi dil politikas, hemen hemen her lkede yrtlmtr. Resmi tek dil ile salanmak istenen ulusal birlik ve berberlik, dilin ulusalclk ve ulus-devlet asndan da nemini vurgulamayabilmemiz iin nemli bir gsterge olmaktadr. nk dil, ulusal kimliin tanmlanmasnda, kltrn gelecek nesillere aktarlmasnda kullanlan bir aratr. Ulusal birlii salama srecinde dil gibi bir olgunun birletirici gc yadsnamaz. Bu yzden de, ulus-ina srecinde dil bir imento vazifesi grerek, ulusal birlik ve beraberlii salayabilmektedir. Mehmet zzetin de dedii gibi; ulusun cevheri lisandr.174 Mazzininin deyiiyle de her ulus bir devlet ve btn ulus iin tek bir devlet olmaldr. Bu tr devletler iinde tek bir dil, yani sz konusu ulusun dili hkimdir.175 zellikle Alman romantik ulusuluunun etkisi ile uluslar, ulusal bamszlklarn elde ettikleri zaman veya uluslama sreci ierisinde, dil, tarih ve kltr zerine temellendirilmeye allmtr. Sz konusu olan bu unsurlarn temel zellikleri ise, toplumsal yaamda ortak olmalar, yani o ulus iinde tek dil, tek tarih ve tek kltr

Aktaran: Akarsu, a.g.e., s.57. Mehmet zzet, Milliyetilik Nazariyeleri ve Milli Hayat, 2.Bask, tken Yaynevi, stanbul, 1969, s.104. 175 Aktaran: Eric Hobsbawm, Ulusuluk, Birikim Yaynlar Dergisi, Ocak ubat Says, stanbul, 1992, s.110.
174

173

75

zelliklerinin bulunmasdr. Almanya ve talya rneklerinde olduu gibi, sz konusu bu unsurlar tek olmasa dahi, milliyetilik politikalar ile tek olmas amalanm, buna uygun politikalar yrtlmtr. Alman romantiklerinin iinden zellikle Herder, Fichte ve Humboldt kltrel ulusuluk olarak adlandrlan bu yaklamn en nemli dnr olarak, Almanyada salanmak istenen ulusal birlik ve beraberliin dnsel mimarlar olarak karmza kmaktadr. Herderin k noktas olduka basittir: nsan insan yapan dildir. Dilden nce insandan sz etmek anlamszdr, nk dil ayn zamanda dncedir. nsan olmak demek bir dile sahip olmak ve bir topluluk iinde yaamak demektir. Her insan belirli bir dilin ve topluluun rndr. Yani her dil birbirinden farkldr, kendine zgdr. Bu da her topluluun kendine ait bir dnce tarz olduu anlamna gelmektedir. Elbette bu mantk yalnzca dil iin deil her biri bir tr dil olarak alglanabilecek gelenek ve grenekler, kanunlar, trenler vb. iinde geerlidir. Topluluk, tm bu ifade trlerinin bir btndr; ama bunlarn toplamndan ibaret deildir, kendi btnl vardr. Bir toplumu anlayabilmek, renebilmek iin, o toplumun kendini ifade tarzlarnn tmnn renilmesi gerekir; bir baka deyile bir toplumu renmek bir dili renmek gibidir. Ortak bir dil konuan insanlar, ulusun ilk aamasn olutururlar. Ulus ise ailenin doal bir uzants saylabilir. nk dilin paylat en kk grup ailedir.176 Herder, Bir ulusun atalarnn dilinden daha kymetli bir eye sahip olabilir mi? Dilin iinde btn gelenek, tarih, din, var olu prensipleri yaar; dil; kalp ve ruhtur.177 Haydi i bana()btn insanlar milletimizden, edebiyatmzdan, dilimizden sz etsinler; onlar bizimdir, bu kadar da kafidir zaten 178, gibi Alman romantizminin temel sylemlerini, stne basarak vurgulam ve Almanyann kltrel ulusuluuna olduka nemli katklar yapmtr. Fichteye gre ise dil, milli ruhu yanstmaktadr; dolaysyla dili yabanc kelimelerden temizlemek, milli ruhu yabanc kelimelerden korumak anlamna gelir. Fichte bu grlerini somut bir rnee uygulamaktan da geri kalmaz ve Almancann l bir dil olarak niteledii Latincenin etkisinden kurtarlmas gerektiini savunur. Fichte, biz dilleri ayn d tesirlere maruz bulunan ve birlikte yaayan ve birbirleriyle devaml

176 177

Aktaran: zkrml, a.g.e., s.34. Aktaran:zkrml, ag.e., s.15. 178 Aktaran: Smith, a.g.e., s.133.

76

haberleme yolu ile dillerini gelitiren insanlara ulus ismini veririz diyecek kadar ileri de gider. 179 Von Humboldta gre de uluslar ayrt eden fenomen dildir. Ayrca uluslar da dile ulusal bir form verirler. Uluslar karakterlerini dilleriyle belli ederler.180 Bir milletin dili o milletin dnya grnden bamsz olamaz. Bu dnya gr ile yorulan dilin kendini yle ekillendirmesi gerekir ki dncenin her ekline kolayca girebilsin ve milletin dnya grn temsil eden her dnceyi dile getirebilsin. Bunu gerekletirebilen bir dilin dnya tarihine k insann gelime gidiinde nemli bir devir aar ve onun en yksek ve olaanst yaratmalarna neden olur.181 Alman romantik ulusuluunun dil, ulus, devlet lsn birletiren denklemi sz konusudur. Bu denklem ki hem talya hem de Arnavutluk iin de birletirici en nemli unsur olmutur. Fakat bu dier lkeler iin dilin daha az nemli olduu anlamna gelmez. nk ulus-devlet, modern bir devlet olduu iin ve o lke iindeki halk siyasal, ekonomik, toplumsal ve kltrel yaama katlacaklarndan dolay, bu yurttalk bilincinin kazanlmas iinde dil, doal bir sonu olarak da ortak bir dil, bu bakmdan birletirici bir unsur olmaktadr. Yani, ister Fransz htilalinden sonra yaylan ulusuluun ve dolaysyla yurttalk temeline oturmu uluslar iin olsun, isterse de Alman romantik ulusuluunun tek dil, tek kltr ve tek tarih temeline oturmu bir ulus olsun, btn uluslar iin dil en nemli unsurdur. Kautsky, Avrupada oluan ulusuluu bir ideoloji, tek dili oluturan insanlarn birletirilmesi, bu dille tanan kltrn paylalmas, halk dilini konuan ve bamsz olan tek devlete ballk abalar olarak tanmlamaktadr.182 P. Brass, etnik kimliin nemli bileenlerini tek tek ele alr ve dil bu bileenlerin en nemlilerindendir 183 der. Hobsbawm, diller devletlerle birlikte oalrlar; yoksa devletler dillerle birlikte deil
184

demektedir. Hayes ise, bir ulus etkisini, karakterini, ferdiyetini, her defasnda

olmasa da, fiziki corafyadan veya biyolojik rktan deil, kltrel ve tarihi glerden alr. Dili, bunlarn ilki ve en nde geleni sayyorum demektedir.185

179 180

Aktaran: zkrml, a.g.e., s.35. Aktaran: Aydn, a.g.e., s.66. 181 Aktaran: Akarsu, a.g.e., s.33. 182 Ylmaz, a.g.e., s.27. 183 zkrml, a.g.e., s.88. 184 Hobsbawm, a.g.e., s.83. 185 Hayes, a.g.e., s.16.

77

Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Dil, ulusal birliin ve ulusal kimliin en temel unsurudur ve bir lke, ulusal birlii salamak ve modernleme sreci ierisinde kalknabilmek iin farkl dil politikalar uygulayabilmektedir. Var olan yazl ve kltr dillerini basite dzeltme ve standartlamadan tutun, birbiriyle rten leheler karmaasndan bu tr diller oluturulmasna ve l ya da neredeyse tkenmi dillerin diriltilmesine (fiilen yeni dillerin icat edilmesi anlamna gelir) kadar uzanabilecek olan dil politikalar vardr.186 Ulusal birliin salanmasnda dil kukusuz nemli bir unsurdur. Fakat her lke iin biricik veya en nde gelen unsurlardan biri deildir. rnein rlanda ve Polonya rneinde olduu gibi, bu lkelerdeki asl birletirici g dindir. Yine, 1789da Franszlarn %50sinin Franszcay hi konumamas, yalnzca %12-13nn doru olarak konumas bile Fransada dil esasna dayal bir ulusal birlik syleminin neden olamayacan gstermektedir. Fakat anadil olarak Franszcann kabul edilmesi, Fransa iinde nemli ve zorunlu bir sonutu, Fransz yurttalna ye olmann koullarndan biriydi.187 Fransz retmen okullarnda okunmak zere bir sosyoloji kitab yazm olan Ehst ve Gaker diyorlar ki Fransada vatan hissi hem aydnlkta hem kalplerin derinliinde yaar ama herkes Franszca konuamaz. Bazlar Bask, bazlar Brton, Flaman veya Alman dilini konuur188 Baz lkeler iin ise dil, ulusal birlii salayabilmek adna biricik unsur da olabilmektedir. talya ve Almanyann ulusal birlii salayabilmesinde, dil nemli bir unsur olmutur. Btn romantik ynelimlerde feodal prenslikler halinde paral olan Almanyay dil esas zerinde yeniden mutlak iyi bir devletin ats altnda birletirmek iindir.189 Bu lkelerde kltrel ulusuluk olarak adlandrlan bir ulusal birlii salama amac vardr. Arnavutluk iinde dil dnda hemen hemen hibir ey birletirici olmaktan ok ayrtrc bir ierik tadndan, Arnavut ulusuluunun ncllerinin Arnavut kltrel kimliini dilde aramalar doald. Ulusu ve ulusuluu modern bir olgu olarak kabul edersek, uluslarn ortak bir dil ile ulusal birliini salayabilmesini de bu modernliin bir zorunluluu olarak deerlendirebiliriz. nk modernleme, daha nce de belirttiimiz gibi, dnsel,

186 187

A.g.e., s.136. A.g.e., s.38-80. 188 zzet, a.g.e., s.92. 189 Aydn, a.g.e., s.66.

78

siyasal, ekonomik, toplumsal ve kltrel olmak zere hayatn her alann kapsar. Bundan dolaydr ki, ortak bir dil eitim alanndan, siyasal katlma ve kltrel deerlerin alanmasna kadar birok ilevi, genileyen modern dnyann bir zorunluluu haline getirmektedir. Btn bu nedenlerden dolay, dil, ulusal birliin salanmasnda en temel unsurlardan birisi olmasa bile yine de tek dil politikalar hemen hemen btn lkelerde yrtlmtr. Fransz devriminden sonra her ulusun, iinde toplanaca kendi siyasi birlii, bamsz bir devleti olacaktr dncesi etrafnda kurulan birok ulus-devlet iin dil, kltr ve tarih birletirici bir e olarak n plana kmaktadr veya yrtlen eitli politikalarla n plana karlmaktadr. Ayn dille yazmak, ayn dille tarihin kaydn tutmak ve ayn dille gelecei oluturmak gibi veya eitim srecinin temeli olarak ortak bir dil ile ortak bir kltr yaratabilmek bylelikle de, zihniyet deiiklii yaratabilmek, kitleleri belirli amalara yneltebilmek gibi sz durumlar, ulus-ina srelerinde gerek modernlemenin gerekse milliyeti politikalarn arzulanan amalardr.

2.3.3. Aidiyet Duygusu: Kimlik ve Dil Temeli ne olursa olsun bir ulusal btnleme srecinde, ulusal aidiyet duygusu, belirli bir biz ve tekinin oluturulmasn hedefler. Bizin mensuplarn, teki"lerden farkllklarn vurgulamak suretiyle kendi ilerinde birletiren, bir grup kimliinde ifade kazandrmann kolay tanmlanabilir bir yoludur ve ite gereklik tayan da, bu grup kimlii duygusudur. Bu grup kimliinin ve ulusal aidiyet duygusunun en belirgin unsurlarndan biri de hi kukusuz dildir. Milli diller yalnzca bir idari kolaylk veya iletiimi salayan bir ara deildir. Dil, edebiyatn ve evrensel dzeyde entelektel anlatmn vastas olmaktan da teye, ulusu ulus yapan biricik ey olabilmektedir. Schleicher yle demektedir: insanln rklara ayrlmasnda kafatas biimi, sa rengi gibi d grnler ayrc birer iaret olarak alglanmamal-nk bunlar sabit kalan eyler deildir- bu ayrlmda dil temel kabul edilmelidir. nsanln dil zerine dayanan bir blmlenmesi en tabii olan bir blnmedir.190 Tabii bir blnme olarak ifade edilen dil, bundan dolay da kolaylkla uluslarn en nemli bayra olabilmektedir.
190

Aktaran: Akarsu, a.g.e., s.43-44.

79

Ve dil gibi bir olgunun, birletirici bir g olarak kimlik tanmlama srecinde, tercih edilir bir unsur olmasnn nedeni ise, retilebilen bir sre olarak, topluma sunulabilmesidir. Erzdenin belirttii gibi uluslatrmann ya da ulusal kimlik ina etmenin etkili aralar olarak bilinen okul, ordu ve siyasal katlma, kolektif kimliklerin iki asli unsuru olan biz ve tekilerin oluturulmasn hedefler. teki imajnn var edilmesi ve srekli klnmasnda zorunlu askerlik hizmeti bata gelir. Bylece nce vatan bilinci oluturulmakta, ardndan sz konusu toprak parasnn dmana kar savunulmas zellikle erkek yurttalarn, kendilerini tekilerden nemli lde farkllatrmalarn salamakta ve biz bilincini glendirmektedir. te yandan siyasal katlm da bireyi kamusal alana ekerek onun politik ulus ile zdeletirilmesini amalamakta; eitim ise, ortak deer ve simgelerin benimsetilmesi yoluyla ulusal kimliklerin oluumuna katkda bulunmaktadr.191 Tarihsel olarak zorunlu eitim, en etkili uluslatrma aralarndan biri olarak ilev grmtr. nk bata standart ulusal dil olmak zere ortak bir kltrn temel unsurlar ancak yaygn eitim araclyla benimsetilebilirdi. Ortak bir dilin yaygnlatrlmas yannda zorunlu temel eitim; ulusal tarih ve ulusal corafya dersleriyle bireylere kk yalardan itibaren ulusal bilin kazandrmann yuvalar olarak nitelendirilir.() Ortak bir eitimin, hem ulusal ball, hem de yurttalar arasndaki btnlemeyi salayaca anlalmtr. Bylece hem ulusu duygular glenmi, hem de geleneksel monarik ballklar nemli lde unutturulmutur.192 Hobsbawm, devletler, ulus imaj ile mirasn yaymak ulusa ballk duygusu alamak ve herkesi (genellikle bu amala gelenekler icat ederek) lkeye ve bayraa balamak zere kendi haklaryla iletiim kurmann her gn glenen aygtndan, ncelikle ilkokullardan yararlanacaklardr demektedir.193 Hobsbawmn, burada kullanm olduu icat edilmi gelenekler deyimi ile anlatt ey, kitlesel demokrasiye geiin kontroll yaplmas ve halkn dzene olan balln korunmasyd. Gemile gelecek arasnda bir kpr oluturan ulus bu ball salayacak ve dzenin yklmasn engelleyecektir. Bu da, Aydnlanmann (pozitivizmin) ve dolaysyla

Ozan Erzden , Ulus-Devlet, Dost Kitabevi, Ankara, 1997, aktaran: Hseyin Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 1993, s.22-23. 192 A.g.e., s.23. 193 Hobsbawm, a.g.e., s.115.

191

80

modernlemenin dzen ve ilerleme anlayna uygun dmektedir. Ulusal btnleme, ayn zamanda ekonomik kalknma iin zorunlu bir sonutur. Ayn zamanda demokrasinin uygulanabilirlii ve de yurttalarn sosyal yaama eksiksiz olarak katlabilmesinin de bir gerekliliidir. Birok dnr, uluslarn, ulusal birlii salayabilmesi iin siyasal, ekonomik, toplumsal ve kltrel alanlardaki yaplanma srecini modernlemeyle birlikte ele alarak aklamaya alrken, ayn zamanda uluslarn, ulusal birlii salayabilmesi iin ulus ina srecinden de bahsederler. Ulus inas deyimi bilinli olarak kullanlan bir deyimdir ve ulusuluk siyasal bir program olarak, ulusal birliin salanabilmesi iin eitli nlemlere bavurmutur. rnein eitli semboller retmilerdir: Marlar, bayraklar, mzeler gibi. Ulusal aidiyet duygusunu oluturabilmek iin, bu semboller eitim aracl ile bireye aktarlabilmekte ve ortak bir dil bu anlamda byk nem tayabilmektedir. Bu nedenlerde dolay da, ulus-inasnn temeli ne olursa olsun, ortak bir dil her lke iin gerekli grlmtr.

2.3.4. Irk Bir Sylem Olarak Dil

Herder iin rk ya da kan diye bir kavram yoktu. Yalnzca toprak, dil, ortak gemiten ve detlerden sz etti. Bir halkn brne stnln yadsyordu. O, ulusal kltrlerin varlna inanyordu.194 Dolaysyla, kltrel milliyetilikte, bilinenin aksine tek dil, tek tarih ve tek kltr vardr ama, tek rktan kesinlikle bahsedilmez. Aslnda bu gibi bir nyarg, Almanyada daha sonraki yllarda gereklemi olan faizm deneyiminden kaynaklanmaktadr ve bilindii zere bu sre daha sonraki yllarda, Yahudilerin ve dier baz etnik gruplarn, Almanyann toplumsal yaamndan yok edilmesine kadar varan gelimeler zincirini ortaya karmtr. Ama gerekte bir sylem olarak ortaya kan kltrel milliyetilikte, esas alnan unsurlar; dil, tarih ve kltrdr. Uygulanan politikalar da buna gre, dil, tarih ve kltr zerine olmaktadr. Ancak modern dnyada gz ard edilen veya edilmek zorunda hissedilen durum, izilen snrlarn, homojen olmayan bir yapya sahip olmasdr. Dolaysyla homojen bir toplum yaratma srecinde, ou zaman uygulanan politikalara kar, snrlar iinde

194

Aktaran: Peker, a.g.m., s.51.

81

yaayan eitli etnik gruplar direni gstermitir. Bu sre ise, yine ou zaman arzu edilmeyen eitli durumlarn ortaya kmasna neden olmutur. Etnik gruplar dlama ve onlar kk grme, onlar bata ekonomik ve siyasal yaam olmak zere birok toplumsal alanda yok sayma veya onlar kitleler eklinde yok etme (soykrm) gibi eitli devlet politikalar, lkelerin ya ulus-ina srecinde ulusal birlii salayabilmek adna ya da homojen bir toplum yaratma projelerinin bir paras olarak kullanlmtr.

2.3.5. Sosyal Mhendislik Arac Olarak Dil Dile amal olarak mdahalede bulunmak, hemen hemen birok lke iin geerli bir durumdur. Dil alannda yaplan almalar kimi zaman hkmetler, akademiler, zel veya resmi kurulular yapt gibi kimi zaman da kiiler yapabilmektedir. Sosyal dil mhendislii, dil dzenlenmesi, dil planlanmas gibi eitli kavramlarla ifade edilen bu sre, dil alannda yaplan almalar betimlemektedir. Dil planlamas veya sosyal dil mhendislii gibi bir srecin amac, ortak bir dil oluturabilmektedir. Bu durum Almancada bildung olarak ifade edilmektedir. Yani, ortak bir dile dayal olarak bir ulusun kltrel bir ereve iinde birlik yaratma srecidir. Almanyada tek dil, tek tarih ve tek kltr olarak ifade edilen ve kltrel milliyetilik olarak yrtlen faaliyetler, bu ortaklklar oluturma srecinde eitli dil politikalar yrtmlerdir. Daha sonraki zamanlar da model olarak alnan kltrel milliyetiliin yansmalar, dier lkeler iin dil alannda da olmu ve birok lke dil planlamas, sosyal dil mhendislii, dil dzenlemesi gibi kavramlatrmalar ad altnda dile mdahale etmilerdir. Dil planlanmas olarak ifade edilebilecek bu srete, lkeler tarafndan eitli etkinlikler gerekletirilmitir. Bir yre dilinin ulusal dil olarak gelitirilmesinden (Endonezya ve Filipinlerde olduu gibi) eski dillerin canlandrlmasna (srail ve rlandada olduu gibi), atma halindeki dile ballktan (Norve ve Hindistanda olduu gibi) yaz deiimi, sz varlnn geniletilmesi ve zletirilmesini ieren geni apl dil devrimine (Trkiyede olduu gibi) ve yalnzca sz varlnn geniletilmesi yolundaki rgtl abalara (19. yzyldan beri Msrda olduu gibi) kadar pek ok

82

etkinlik dil planlamas kapsamnda dnlmektedir. Ayrca bu terim inde Japonyada ve Hindistanda dzeltimi nerilerini de iermektedir.195 Sonu olarak, modernleme sreci, uluslama sreci ile birlikte, ulus-devletin temel zellikleri olan parametreleri (aklclk, hmanizm, insan haklar, laiklik, demokrasi, zgrlk, eitlik, pozitif bilim anlay, ulus-devlet, sanayileme gibi) oluturma amac gtmektedir. Dil, uluslama yolunda en nemli unsurlardan biridir. Ulusal birliin salanmasnda, ulusal kimliin belirlenmesinde ve kltrel deerlerin gelecek nesillere aktarlmasnda olduka nemli olan bir olgudur. Modernleme asndan ise ulusal kalknmay, ulusal bir ama haline getirmektedir. Eitim, siyaset gibi kurumlar araclyla, yurtta olmann temel vasf olarak dil, biz ve tekileri oluturarak, etnik aidiyet duygusunu alamakta ve hem ulus olmann hem de modern bir ulus-devlet olmann temel vazifesini yerine getirmeye almaktadr. Aada dil ile ulus-devlet arasndaki ilikiyi gsteren, ulus-ina sreci ve dil mhendislii adn verdiimiz bir model yer almaktadr.

Kamile mer, Trkiyede Dil Planlamas: Trk Dil Devrimi, Kltr Bakanl Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 2001, s.16.

195

83

ULUSNASRECVEDLMHENDSL

ULUS

DEVLET

Modernleme ve ulusuluk politikalar, modern ulus-devlet yapsn oluturmak iin izlenen bir sretir. Modernleme srecine giren bir lke, yaanan deiim sreci ile birlikte, zorunlu olarak ulusuluk politikalarna da ynelmektedir. Bu nedenle modernleme sreci gerekletirilmek istenen modern ulus-devlet yaps iin bir ama, ulusuluk politikalar ise bu amaca ulaabilmenin bir arac olarak nem tamaktadr. nk, modernleme sreci dzen ve ilerlemeyi amalar ki bu ancak, toplumsal yaamda bireylerin ortak arzu ve isteklere sahip olmas ile gerekletirilebilir. Bu yzden uygulanan btn politikalarda, ulusal birlik ve beraberlii salayc, toplumsal dayanmaya bal olarak, ortak bilin ile bireyleri ortak amalara yneltebilmek amalanmaktadr. Bu sre modern ulus-devlet yaplanmasdr.

DL
Ulusal birlik ve beraberliin salanmasnda, biz ve teki ayrmn ve aidiyet duygusunun en ilevsel bir arac olarak ulusal kimliin tanmlanmasnda, kltrn gelecek nesillere aktarlmasnda vb. birok alanda dil ,bir ulus iin olduka nemli ilevlere sahip bir olgudur. Ulusuluk politikalarnn bir gereklilii olarak eitli lkelerde dil planlamas, dil mhendislii, dil dzenlenmesi gibi balklar altnda bilinli ve amal bir ekilde dile mdahale edilmesi sreci bu yzden, ulusuluk politikalar iinde nem arz etmektedir. Eitim, siyaset gibi kurumlar araclyla vatanda olmann temel vasf olarak dil, toplumsal yaamda nem tayan bir olgu olduu gibi, bu ortaklk sayesinde ulusal kalknmay ve modernlemeyi, ulusal bir ama haline getirebilmektedir. nk dil, toplumsal yaamdaki iletiimi salayan bir semboller btndr. Gndelik yaamn gerekliliklerinden, modern dnyann getirmi olduu btn zorluklara kadar dil olduka ilevsel bir olgu olarak homojen bir topluma, modern bir topluma byk katklar yapmaktadr.

84

3. BLM

3. TRKYEDE MODERNLEME, ULUSULUK VE DL

Osmanl Devletinin Modernleme abalar Osmanl mparatorluunun Avrupadaki stnlnn sona erdii Viyana yenilgisinden (1683) sonra, ktaya yaylan bu byk imparatorluk, bir zamanlar hkm srm olduu topraklardan ekilmek zorunda kald. 19. yzyla gelindiinde ise knt olduka barizdi, Avrupa Osmanl mparatorluunu hasta adam olarak nitelendirmekte ve ykntlardan arda kalan paylama tela ve hesab iindeydi. Osmanl mparatorluunun gerilemesinin birok nedeni sralanabilir: Ynetici kadrosu olmak zere, btn merkezi sistemin bozulmas ve rvetin her yerde kol gezmesi; lkenin temel yaps olan toprak siteminin bozulmas, alnan vergilerin arlamas buna bal olarak kylnn yoksulamas; bir zamanlarn en gl ve kudretli ordusu olan Osmanl askeri yapsnn, gnn teknolojisi karsnda olduka geri kalmas ve ordu iindeki devirmelerin dzene kar kmalar ve- belki de en nemlisiOsmanl mparatorluunun bilimsel alanda geri kalmas ve buna bal olarak, daha da vahimi bunun farkna ancak, 19. yzylda o da ksmen farkna varabilmesi gibi eitli nedenler belirtilebilir. Saydmz btn bu nedenler Osmanlnn iyapsndan kaynaklanan nedenler olarak karmza kmaktadr. Buna karn birde dtan gelen etkiler vard ki dtan gelen etkiler, devleti daha derinden etkilemitir. Bunlar biraz nce de ksmen belirtildii gibi, Bat lkelerinin bilimsel alanda ilerlemesi ve gnn teknolojisine sahip olmas, buna paralel olarak gl ordular kurmas, yeni yerlerin kefi ile dnyaya almas ve zenginlikleri lkelerine tamalar gibi eyler belirtilebilir. Avrupa bir yandan sanayileme ile birlikte byk bir deiimin eiindeyken bir yandan da Fransz htilalinin getirmi olduu bata milliyetilik fikri olmak zere eitli fikir akmlarnn tesiri altndayd. Burada sorulmas gereken soru udur: Avrupa, yukarda ksmen belirtilen kkl deimeleri yaarken, Osmanl ne yapmaktayd? Ne yapmaktayd da, yan banda olup bitmesine ramen bylesine bir sreten geri kalmt?

85

Bu sorunun cevab: Osmanlda var olan stnlk duygusudur. yle ki Osmanl iki yz senede kazanm olduu topraklar, Karlofa Anlamas ile ok ksa bir zaman diliminde kaybetmesine ramen, Batnn kendisinden stn olduunu gremiyordu. Mmtaz Turhan bu durumu yle ifade etmektedir:
Garp lemi karsndaki psikolojik atitd sadece stnlk duygusuyla vasflandrlabilir. Bu hissin sevkiyle daima hakir grp her nevi inklp ve tekmlne kar lakayt kald bir dnyadan bozgunla neticelenen ilk darbeyi yedii zaman, malubiyetinin sebeplerini kavrayamam, onu eski bir mttefikinin (Sobyeskinin) ihanetine veya kendi kumandanlarnn beceriksizliine hamletmiti. Bunlar, phesiz malubiyette amil olmulard fakat asl sebepler deillerdi. Asl sebep, Osmanl mparatorluunun farkna varmadan dmanlarnn maddeten ve manen kuvvetlenmi, inkiaf etmi, bilhassa medeniyet bakmndan ilerlemi olmalarndan idi.196

Her ne neden ve ne kadar ok neden saylrsa saylsn, yaanm olan gerek Osmanl mparatorluunun bir k olduka bariz bir ekilde yaam olduudur. Osmanl Devleti dneminde bu geri kalmla eitli areler de aranmtr. Lale Devri bata olmak zere; I. Mahmut, III. Mustafa ve I. Abdlhamit zamanlarnda, Avrupa ile ilikiler kurulmaya allm ve Avrupadan eitli yenilikler alnmtr. brahim Mteferrikann 1727 ylnda am olduu matbaa, bunlardan ilki ve en nemlisidir. Yaplan slahatlarn byk bir blm ise, askeri alanda olmutur. Osmanl yapt savalarn faturasn hep bir talihsizlie balarken, byle bir duruma zm olarak; Fransa, Prusya gibi lkelerden askeri eitim vermeleri amacyla subaylar getirtilmesini uygun grm, ordu dzene sokulmaya allm, yeni birlikler kurulmutur. Yaplan yeniliklerin, amaca uygunluktan olduka uzak olmas, Batnn gelimiliini tam anlamyla kavranamamas ve devaml sren savalar nedeniyle, ilk Batllama abalar olduka yetersiz ve zayf kalmtr. III. Selim zamannda ise ilk ciddi slahat olan, Nizam- Cedid ad altnda bir ordunun kurulmu olmas gze arpmaktadr. Fakat bu durum Yenierileri huzursuz etmi, ayaklanmalarna ve III. Selimin boularak ldrlmesine neden olan bir sreci ortaya karmtr. Bu dnemde Osmanl Devleti bir yandan d ayaklanmalarla urarken bir yandan da ite meydana gelen olumsuzluklarla uramaktayd. Kabak
Mmtaz Turhan, Kltr Deimeleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar No: 16, 3. Bask, stanbul, 1997.
196

86

Mustafa syan olarak bilinen olay, bu ayaklanmalardan sadece biridir. Fransz Devrimi ile birlikte yaylan milliyetilik akmlar ise, oktan Osmanl snrlarna dayanmt. Bu dnemde bata Srplar olmak zere, Osmanl mparatorluu iinde yer alan birok aznlk ayaklanmaya, zerklik veya emperyalist devletlerin destekleriyle bamszlklarn istemeye balamtr. II. Mahmut dnemi de Batllama uralarnda olduka nemli bir yeri olan bir zaman dilimini kapsar. Osmanlnn ite ve dta var olan sorunlar bu dnemde de devam eder. Bu dnemde yaplan belki de en nemli deiiklik, Yenierilerin yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adnda yeni bir ordunun kurulmasdr. Yine bu dnemde birok yeni okullar almtr. Harbiye Mektebi, ilk Tbbiye Mektebi, Rtiye Mektepleri ile Mekteb-i Ulum-i Edebiyye, ve Mekteb-i Maarif-i Aliyye ve Guruba Mektepleri197 gibi. Bu dnemde gerekleen bir dier nemli gelime ise, ilk nfus saymnn yaplmas ve ilk posta tekilatnn kurulmas gsterilebilir. II. Mahmutun zamannda gerekletirilen yenilikler Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra da devam edecek olan, Batllama abalar asndan da olduka nemli bir yere sahiptir. Mmtaz Turhana gre bu devir: ...serbest deimeler ann sona erdiini, mecburi veya gdml deimelerin baladn ve artk bylece devam edip gideceini gstermektedir. Yine Mmtaz Turhann belirttii gibi: Garp Medeniyetinin stnl tasdik etmekten, ona teslim olmaktan baka are kalmad198 yolunda bir anlay, Osmanl devlet adamlarnn dncelerinde yer almaktadr. Belki de bir dnm noktas olarak karmza kan dier bir gelime ise, Tanzimat Fermannn ilan edilmesidir. Tanzimat Ferman 3 Kasm 1839da, Osmanlnn nde gelen reformcular tarafndan Glhane Meydannda ilan edildi. (Tanzimat Ferman ilan edilmeden nce II. Mahmut 30 Haziran 1839da veremden lmt.) Tanzimat Ferman, Trk modernlemesi iinde birok dnre gre, Batllama hareketinin balangc saylmaktadr. Bu ferman ile birlikte modern bir devlet yapsnn oluturulmasna dair ilk admlar atlmtr, denebilir. Osmanl hkmetinin amacn ifade etmekte olan bu hatt- hmayun gerekte drt temel reformu vaat etmekteydi: 1. Padiahn tebaasnn can, namus ve malnn gvence altna alnmas, 2. ltizam sisteminin yerini alacak muntazam bir vergilendirme sistemi, 3. Zorunlu askerlik hizmeti, 4. Hangi dinden olursa olsun btn tebaa iin yasa nnde eitlik.
197 198

A.g.e, s.159 A.g.e., s.169.

87

II. Mahmutun olu olan Abdlmecit tarafndan gerekletirilen bu reform hareketi, daha nceki dnemlerde atlan admlarn bir devam niteliindedir. Devlet yapsnda grlen, keyfi ilemler sona erecek, herkes kanun nnde eit olacak, Hristiyan halk ise devlete bal kiiler haline gelecekti. O zamann artlarnda bu fermann amac, d destek elde edebilmek ve herhangi bir d mdahaleyi nleyebilmek amacn da gtmekteydi. Fakat beklentiler gereklemedi, iki ayr din demek iki ayr toplum demekti ve Fransz htilalnn etkileri oktan Osmanl snrlarn dayanmt. Ksacas ayrcalklar kaldrmak isteyen Osmanl mparatorluu iinde, oktan ayrcalkl hareketler balamt. Osmanl bir taraftan Batllama abalarna devam ederken dier taraftan da kendi i meseleleriyle uramaktayd. Bu dnemde meydana gelen Msr Olay, Osmanlnn kendi i meselelerinde bile ne kadar aciz duruma debildiini, bir kez daha gstermiti. Tarihe de denize den ylana sarlr ataszne dayanarak geen bu olay, Osmanlnn Rusyadan destek almasna ve Rusyaya eitli imtiyazlarn verilmesine neden olmutur. Daha da nemlisi Msr valisi Mehmet Alinin Suriyeyi igali ve Anadolunun i ksmlarna kadar ilerleyii, Osmanl toprak btnlnn sorgulanmasn ve d politikalarn seyrini belirlemesi adna nemli gelimeleri gstermitir. Ardndan gelen Krm Sava, Rusya ile olan ilikileri yeniden bozmu ve ngiltere, Fransa ve Avusturyann destekleriyle sava sona ermitir. Osmanlnn toprak btnl korunmas, Avrupal devletler tarafndan onaylanmtr. Bir bakma Osmanlnn toprak btnl, geici bir sre de olsa, Avrupann inisiyatifine braklmtr. 1856 Islahat Ferman ile de Osmanl Devleti, Avrupa ile btnlemek ve d destek elde edebilmeyi amalamaktayd. Bu ferman ile Mslmanlarn imtiyazl haklar alnarak Osmanl vatandal kurulmaya allmtr. Aslnda bu dnemlerde Osmanl nasl kurtulur? sorusu olduka ok gndemdedir. zellikle Avrupaya eitim amacyla gnderilip de orada yetien, daha sonra Yeni Osmanllar adyla bilenecek olan bu kuan, fikirleri ve grleri, Osmanly bu dnemde etkisi altna aldn grmekteyiz. Namk Kemal ve Ziya Paa nderliinde oluan Yeni Osmanllar grubu, Batnn ruhunu oluturan hrriyeti ve parlamenter eilimleri, devletin anlamadn vurguluyorlard.199
199

erif Mardin, Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s.12.

88

Tanzimat modernlemesini ksmi olarak reddetme ve bir eletirisi olarak ortaya kan Yeni Osmanllar, gen elit adaylarndan olumutur. Yeni Osmanllarn asl hedefi, Tanzimatn amalarn gelitiren ikinci kuak Tanzimatlard. Bunlar II. Mahmut devrinden beri tedricen ortaya kan merkezileme temayllerini devam ettirmi, kadnn eski sistemdeki neminin yerine yeni bir idare mekanizmasn ve mderrisin yerine yeni bir eitim yapsn yaygnlatrmlard. Yeni eitim ise aka eitime bir seklerleme getirmiti. Bunun yannda Mustafa Fazl Paann mektubunda yanstt gibi- Tanzimat ikinci kuak devlet adamlarnn Batya fazla tavizkr politikas ve Osmanllarn Bat karsnda manen klmeleri, Tanzimat brokratlarna kar hareketlerinin bir dier temel gesiydi.200 Yeni Osmanllarn siyasal k noktalar kendi iinde elikiler tayordu. Bir yandan eskinin ve gelenein barnda yayorlard, bir yandan da, kendilerince ve el yordam ile, yeni olan moderni yakalamann abas iindeydiler.201 Yeni Osmanllar grnte geleneksel Osmanl merutiyet normlarndan hareketle Padiahtan adalet istiyorlard. Fakat bu isteklerin Padiahn adaletinden deiik bir nesne, kendi bana anlaml ve Padiahtan ayr yaayan bir adalet alanna yaplan bir referans olarak ekilleniyordu.202 Yaplan slahatlara verilen imtiyazlara ramen, Osmanl Devletinde iler yolunda gitmiyordu. Abdlaziz dneminde abalar devam etse de Osmanl Devleti bir k ierisindeydi ve bir eyler yaplmas gerekiyordu. Osmanl siyasetilerinden bir grup Abdlazizi tahtan indirerek yerine V. Murat tahta geirdiler. V.Murat tahta gemeden nce bir anayasa ilan etmeye sz vermiti. Fakat daha sonra iler deimi ve V.Muratn ruhsal bunalm sonucu yerine II. Abdlhamit gemitir. 1. Merutiyetin ilan edilmesi ve Trk tarihinin ilk yazl anayasas olan, Kanuni Esasi bu dnemde kabul edilmitir (1876). Meclisi ama-kapama ve meclisten kacak olan kanunlar kaytsz artsz onaylama yetkisi, padiaha aitti. Aznlklar da dhil olmak zere halkn setii meclis ile padiaha atanan ve Meclis-i Ayan olarak bilinen, iki meclis bulunmaktayd. Aydnlarn ve ordunun basks sonucu kabul edilen bu anayasa, bu dnemde gerekleen Osmanl-Rus Sava (19771978) nedeniyle,

erif Mardin, Yeni Osmanl Dncesi, Modern Trkiyede Siyasal Dnce (der.), Tanzimat, (Cilt-1), letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s.42-59. 201 Cemil Koak, Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet, ag.e., s.72-87. 202 erif Mardin, a.g..m., s.47.

200

89

meclisin sresiz olarak kapanmasyla sonulanmtr. Ayrca, Osmanl Devletine kar Srplar ve Romenler bamszlklarn kazanm, Bulgarlar ise zerklik elde etmilerdi. Bu olaylardan sonra II. Abdlhamitin 33 yl gibi, olduka uzun bir zaman dilimini kapsayan, lkeyi istibdatla ynetim sreci balamtr. Ksa bir sre iin de olsa, ayakta kalabilecek olan Meruti Monari, anayasal bir ynetim projesi, Osmanl/Trk siyasetinde belki de tahmin edebileceinden ok daha fazla gl etkiler douracaktr. Meruti Monari etrafndaki ideolojik mitler muhtemelen, onun yaratclarnn hayal ettiklerinden dahi geni bir yank bulacaktr. Bu yank, Osmanl/Trk toplumunda 1860larda balayan bir toplumsal mhendislik projesinin, yani bu kez anayasal modern bir toplum yaratma srecinin, zndeki ideolojik ierii yitirmeden, devamn salayacaktr.203 Abdlhamitin lkeyi istibdatla ynettii yllarda, hrriyet ruhunu tayan, Jn Trkler olarak bilinen bir kuak yetimitir. Jn Trk terimi Abdlhamit mutlakyetine kar ortaya kan eitli muhalefet gruplarna tmne verilen ortak isimdir. Bu erevede Jn Trk gruplar kendi ilerinde siyasi gr ve Osmanl mparatorluunun geleceine ilikin tasarlar anlamnda birbirinden olduka farkl projeleri savunmaktaydlar. Jn Trkler dnce plannda bir araya gelebildikleri iki husustan birincisi 1876 Kanun-i Esasinin yeniden yrrle konmas ve ikincisi ise Merutiyeti Osmanlc tutumlaryd.204 Jn Trklerin Osmanlnn kne kadar olan srete ve sonrasnda Osmanlnn siyasetinde olduka etkili olmulardr. Trk Ocaklar gibi dernek ats altnda da eitli yaynlar ile propaganda yapma imkn bulan, milliyetilik gibi bir hissin uyanmasn tevik eden bu grup, Batllama abalar iinde olduka nemli bir yeri vardr. Abdlhamitin lkeyi istibdatla ynetim sreci, gerek ttihat ve Terakki Derneinin gerekse Rumeli ordularnn ayaklanmas sonucu, 1908 ylnda Kanuni Esasi yeniden yrrle girmi ve II. Merutiyet dnemi balamtr. Bu safhadan sonra ttihat ve Terakkinin parti olarak olduka etkili bir siyaset izledii grlmektedir. 1909 ylnda gerekleen ve 31 Mart Vakas olarak bilinen olay zerine II. Abdlhamit tahtan indi. Bylelikle ttihat ve Terakki, tek sz sahibi olarak faaliyetlerini srdrd. Anayasada ilerici ve demokratik deiiklikler yapld. Gazeteler, dergiler karld, dernekler, partiler kuruldu. ttihatlar bata ekonomik yap olmak zere birok alanda
203 204

Cemil Koak, a.g..m., s.82. Seluk Akin Somel, Osmanl Reform anda Osmanlclk Dncesi, ag.m., s.88-116.

90

faaliyet gstermitir. Milli ekonomi kurmaya girimilerse de, Osmanlnn srtnda bir kambur gibi duran kapitlasyonlar, buna msaade etmemitir. Ancak bu ama yolunda ilerleyen ttihatlar, ulusal bir burjuva yaratmaya girimilerdir. Bundan dolay amalanan ve gerekletirilmeye allan reform hareketleri tam anlamyla baarya ulamam dahi olsa, Trkiye Cumhuriyeti Devletine bir zemin hazrlam olmasndan dolay nemlidir. Bu iyimser hava ancak 1913 tarihine kadar srd. nk bu tarihte, Babli Baskn olarak bilinen olay gerekleti. Talat ve Enver Paa nderliinde gerekleen bu olay neticesinde bir darbe yaplarak, silah zoruyla hkmet istifaya zorland. Sonu olarak, ttihat ve Terakki Frkas, bu sreten itibaren I. Dnya Sava sonuna kadar, lkenin tek geerli siyasi organ oldu. ttihat ve Terakki garplarn programn uygulamaya balam ve 1916 senesinde Garp takvimini meclise kabul ettirmiti. Fakat sadece aylar garp takvimine gre ekillenmitir. Kadnlara nispi bir hrriyet verilmesi de bu devrede balar. stanbulda kzlara mahsus bir darlfnun ve bir ticaret dersleri ubesi de almtr. Kadnlar ayr oturmak artyla konferans salonlarn doldurabilmiler, ifai mnakaalara itirak edebilmiledir. Erkeklere msavi hukuk isteyen baz kadn cemiyetleri de almtr205 ttihat ve Terakki Partisi merutiyet yllar boyunca siyasi dncenin kayna olsa da, Osmanlnn I.Dnya Savana girmesi ve yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetine olan etkileri bakmndan olduka nemli bir yeri vardr. Sonu olarak Osmanl, 1. Dnya Savana girdi ve bir bakma kendi sonunu kendi elleriyle hazrlad. Ancak tarih kitaplarnda belirtilenlerin aksine, Osmanl Devletinin savaa girme zorunluluu vard veya byle bir zorunluluk mevcut koullar iinde kendiliinden dodu. Bu durumun birok gstergesini rneklerlerle belirtebiliriz. Mesela, Osmanlnn yan banda, iinde durmakszn zarar veren topluluklar vard. (Ermeniler ve Rumlar gibi) eitli gizli antlamalarla Osmanlnn paylald da bilinmektedir. Ayrca, Rusyann lkemiz zerinde ki emelleri de aka grlebilmektedir. Balkanlar da ise, Yunanllar ve Bulgarlar bata olmak zere, birok lke Osmanldan daha fazla pay alma hesab iindeydi. Ermeniler, Rumlar, Yunanllar byk devletlerini kurmak iin Osmanl Devleti ne yapsa da, bildiklerini yapacaklard. Byk emperyalist devletler de bunu istemekte ve desteklemekteydi.
205

Peyami Safa, Trk nklbna Baklar, tken Yaynlar, Ankara, 2006, s.77-78.

91

Bu dnemde, Osmanl aydnlar ve devlet adamlar ise, Alman Emperyalizmi ve militarizmine ynelmi ve kurtuluu bir bakma bu lkede aramladr. Belki de bir kar yol olarak grlen bu sava ile birlikte Osmanl, mevcudiyetini koruyacak ve bir sreliine de olsa saltanatn ve hilafetini srdrecekti. Fakat beklentiler gereklemedi ve Osmanl Devleti savatan yenik ayrld ve Osmanlnn toprak btnl ttifak devletlerinin isteklerine gre, ekil alacak bir duruma dt. Netice itibariyle Osmanl Devleti zamannda uygulanmaya allan Batllama abalar sonusuz kald. Bu devlet nasl kurtarlabilir? sorusuyla idrak edilmeye allan ve Batllamann felsefesini kavrayamam, taklitilikten teye gitmeyen politikalar neticesinde, devlet kurtulamamtr. Eskinin yannda yeniyi oluturmaya alan Osmanl zihniyeti, lkeyi saplanm olduu bataklktan karamamtr. Ayrca, Tanzimattan itibaren balayan reform hareketleri, ou zaman yeniliklerin karsnda duran kesimler tarafndan engellenmitir.206 Batllaalm m yoksa Batllamayalm m? sorusu etrafnda bocalayan, belli bir sistemden yoksun olan, Osmanl Batllama hareketi, neyin devlet ve toplum iin gerekli, neyin devlet ve toplum iin gereksiz veya zararl olabileceine dair elikileri de iinde barndrmtr.207 Ayrca yaplan reformlar toplumun yararndan da olduka uzak kalmtr. nk birok aznl iinde barndran Osmanl, yapm olduu reformlarla, bu farkllklar azaltmak yerine oaltm, ne bir ulusal ne de eitli uluslar barndrabilen bir imparatorluk olabilmitir. Reformlar

ctihadn Klzade Hakk imzasyla kan bir yazdan: Ey Vatan- slami yaatmak isteyen hr ve mnevver fikirliler, haydi silah bana. Hakikat ve marifetin en keskin klc olan kalemlere sarlnz! Nidasndan sonra, Yldrm Beyaztn Yakup elebiyi katlettirmesinde, II. Osmann Yenierilere bodurulmasnda, III.Selimin ahadetinde, Abdlhamitin cinayetlerinde hep Mftiyl-enam ve eyhlislam nam- mbareki altnda softalk emelleri tayanlarn amil olduklarn anlatyor, Mteferrika brahim Efendinin getirdii matbaa makinelerini Kuran baslamaz diyerek softalarn tahrikiyle Yenieri canavar ve zorbalarnn tahrip ettiini hatrlattktan sonra softalk vcudu ve efkar ite bu cinayetin cezas olmak zere ortadan kalkmaldr diyor ve makalenin sonunda ilave ediyordu: Halka diyeceiz ki: Alt yz seneden beri softalar, eyhleri, dervileri dinlediniz, kazancnz hsrandan ibaret kald. Bunu defatla ve bilfiil tecrbe ettiniz. imdi birazda softalarn ve eyhlerin dinsiz dedikleri hakikat-i Kuraniye dindarlarn, ulm ve fnun ve efkr- ahrarane taraftarlarn dinleyiniz. Gene bara bara halka anlatacaz ki: Deil Asyaya ekilmek, Kutuplara firar etsek Avrupallar gibi dnmedikten Avrupallar gibi almadktan sonra orada dahi yakamz brakmazlar, mevcudiyet-i mukaddese-i diniye ve milliyemizi muhafaza ettirmezler. Bugn Avrupadan tardettiler, yarn dnya yznden kaldracaklardr. Ya eyyhelmslimin artk yeter! (Say 58, 14 Mart 1913, Aktaran: Safa, a.g.e., s.37-38.) 207 H.Suphi Tanrver: Karmzdakiler zannediyorlar ki, medeniyet, bir ktadan dierine geerken gmrklere urar. nlerine katlarn alrlar ve dardan ieriye ne gelirse madde madde grrler. O gelen ne? Lokomotif. Buyursun ieri. Bu gelen ne? Dans. Kabul etmiyoruz, kap dar Medeniyetler bir memlekete girerken gmrklere uramaz. unun bunun mtalaasn almaz, tasvibini beklemez. Gelenler eer bir takm ihtiyalarn, bir takm zaruretlerin neticei tabiyesi ise, mutlaka ieri girer, mani olamayz. (Aktaran: T. Z. Tunaya, Batllama Hareketleri, Arba Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996, s.108.)

206

92

tepeden inme bir ekilde saray tarafndan yani elitlerce, gerekletirilmeye almtr. Ancak reformlar halka inmekten uzak hatta halka yabanclamtr. Batllama abalarnn sonuca ulaamamasnn en byk nedenlerinden biri de hi phesiz, Osmanl ekonomisinin elini koluna balayan kapitlasyonlar ve mevcut kapitalist sistemin smrcldr. Ksacas, Osmanl mparatorluunda modernleme abalar, askeri alanda balam, belli bir programdan, hele bilinli bir modernleme projesinden yoksun olarak devam etmi ve son bulmu bir sretir. Osmanl Devleti dnemindeki modernlemeyi, kararllktan, srardan ve toplumu kapsamaktan olduka uzak, daha ok aznlklar kapsayc, d basklarn sonucunda yrtlm olan abalar olarak ifade edebiliriz. Peki, yaplan bunca ey; Hi mi ie yaramad? Hayr, bir niyet, bir fikir ve bunlarn ynnde uygulama olarak, eyleme dnmemi dier fikir hareketleri ile birlikte Trk Devriminin fikir ortamn katkda bulunduklar yadsnamaz208 bir gerektir. 1. Dnya Sava sonrasnda gerekleen 30 Ekim 1918 Mondros Atekes Antlamas, sonra yrrle sokulmak istenen Serv Antlamas ve bunlar takiben zmirin igali ve Atatrk nderliinde balayan Kurtulu Sava neticesin de kurulan Trkiye Cumhuriyeti ile de, Batllama abalar srmtr- fakat tek farkla -bu sefer balarnda onlara yol gsterecek stn ileri grll ile Mustafa Kemal Atatrk vard. Birok dnrn de belirttii gibi Trkiyede modernleme Atatrkle balar.

3.1. Trkiyede Modernleme 3.1.1. Modernleen Trkiye: Siyasal Alan I. Dnya Sava sonrasnda tilaf devletleri, Osmanl Devletini paylama tela ve hesab derdine derken, Osmanl Devleti iinde de eitli i kntler yaanmaktayd. eitli kurtulu areleri aranmasna ramen, bunlarn ou gerekten uzak ve anlalmas g istek ve amalar tamaktayd. Atatrkn belirttii gibi o gnlerde ncelikle Amerikan mandasn istemek, ngiliz himayesini istemek ve blgesel kurtulu arelerine bavurmak olmak zere farl kurtulu aresi dnlmekteydi.

208

Suat lhan, Evrimleen Trk Devrimi, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1998, s.80.

93

Atatrkn karar ise bu artlarda: milli hkimiyete dayanan, kaytsz artsz, bamsz yeni bir Trk devleti kurmakt.209 lkenin nde gelen isimleri, Amerikan mandasnn daha hayrl olacan dnrken, baz kesimler ise yaanan btn olumsuzluklar bir ceza olarak gryor ve yaananlarn hak edildii hususunda grlerini bildiriyordu. Dier yandan halkn, zellikle Trk kadnnn, bu dnemdeki feryatlar, bu olumsuz koullarda seslerini ykseltmeleri, olduka nemlidir. Ancak Osmanl Devleti bandaki padiahn, bu koullar altnda dahi olsa, yaananlara sessiz ve seyirci kalmas, olduka vahim bir durum olarak grlmesi gerekir. nk halk padiahn azndan kacak bir tek sz ile harekete gemeye hazr beklemektedir.210 Btn bu olun bitenlere karn, tilaf devletleri, Osmanl ordusunu datmak ve igal plann uygulayabilmek iin, eitli giriimlerde bulunuyordu. stanbulun ngilizler tarafndan igali ile balayan sre; tilaf Devletlerinin nceden, talyanlara brakm olduu yerleri, Yunanistana brakmas ile yaanan zmirin igali ile devam etmitir. Artk lkenin her bir yeri igal edilebilir duruma gelmitir. Fakat zmirin igali, milli mcadelenin bir balangc olmasndan dolay olduka nemlidir. Rusyada gerekleen Bolevik htilali ise, bu dnemde yaanan en olumlu gelimelerden biri olarak grlmesi gerekmektedir. nk Rusya bylelikle, Trkiye iin bir tehdit olmaktan bir sreliine kmtr. Osmanl topraklar zerinde yrtlen toprak paylam, tilaf devletlerinin eitli propaganda ve tevikleriyle birlikte byk Yunanistan, byk Rum Devleti veya byk Ermenistan kurma hayallerine dnmt. Krdistan ad altnda bir devletin kurulmas bile, bu dnemde gerekletirilmeye allan ideallerdendir. Btn bu koullar altnda Anadoluda bir tekilatlanma olmadan, milli mcadele balamtr. Milli mcadeleyi tek at altnda rgtleyen ve yrten ise, bata Atatrk ve kurucu meclis niteliinde olan Trkiye Byk Millet Meclisidir. Yeni Devlet Trkiyenin Temelleri Atatrkn Samsuna bir grev vesilesiyle gidiinden beri, dnm olduu esaslar yava yava uygulama ans bulmaktayd. 12 Haziran 1919da Havza'dan Amasya'ya gelen Mustafa Kemal buradan yaynlad bildiri ile lkenin iine dt durumu aklkla saptyor, zmn btn glerin
209

M. Kemal Atatrk, Nutuk (1919-1927), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2002, s.9. 210 Falih Rfk Atay, ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2004.

94

birlemesinden getiini vurguluyordu. 18 Haziran 1919 tarihinde, Trakya'ya verdii direktifte iaret ettii bir noktann uygulanma zaman gelmi bulunuyordu. O nokta, Anadolu ve Rumeli'deki mill tekiltlar birletirerek, bir merkezden temsil ve idare etmek zere, Sivas'ta genel bir mill kongre toplamakt. Bu gayenin gerekletirilmesi iin yaveri Cevat Abbas Beye 21/22 Haziran 1919 gecesi, Amasya'da bir genelge yazdrmtr.211 Amasya genelgesinin temel maddelerine dikkat ettiimiz takdirde, bu genelgenin millet egemenlie dayal yeni Trk devletinin kurulmas yolunda atlan ilk adm olduunu grebiliriz. Atatrk, Sivasta bir milli kongre toplama karar verirken milli bamszlk, milli bir sr, milli bir kongre gibi, milliyet esasna dayal kavramlar kullanm olduunu grmekteyiz. Bu ifadelere baklarak yeni bir devletin kurulaca ve bu devlette Osmanllk fikrinin mevcut olamayacan da belirtebiliriz. Ulusal egemenlik ve ulusal bamszlk gibi fikirlerin ilk kez ortaya atlm olduu bu dnemde, ayrca, milletin tekilatlandrma ve mcadele yntemleri de belirginlemitir. Amasyadan sonra Erzuruma doru yola kan Atatrk genel istek ve amalarn belirtebilmek iin uygun ortam aray iindedir. 3 Temmuzda Erzuruma gelen Mustafa Kemal, 8 Temmuzda stanbula grevinden ve askerlikten ayrldn bildirerek, Osmanl Hkmeti ile tm ilikilerini sona erdirmiti. Mustafa Kemal ertesi
Amasya Genelgesi: 1- Vatann btnl, milletin bamszl tehlikededir. 2- stanbul hkmeti zerine ald sorumluluun gereini yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmu gibi gsteriyor. 3-Milletin bamszln, yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. 4- Milletin iinde bulunduu durum ve artlarn gereini yerine getirmek ve haklarn gr sesle cihana duyurmak iin her trl bask ve kontrolden uzak mill bir heyetin varl zarurdir. 5-Anadolu'nun her bakmdan en gvenli yeri olan Sivas'ta hemen mill bir kongrenin toplanmas kararlatrlmtr. 6- Bunun iin btn illerin her sancandan milletin gvenini kazanm temsilcinin mmkn olan en ksa zamanda yetimek zere yola karlmas gerekmektedir. 7- Her htimale kar, bu mesele mill bir sr olarak tutulmal ve temsilciler, gereinde yolculuklarn kendilerini tantmadan yapmaldrlar. 8- Dou illeri adna, 23 Temmuzda, Erzurum'da bir kongre toplanacaktr. O tarihe kadar teki illerin temsilcileri de Sivas'a gelebilirlerse, Erzurum Kongresi'nin yeleri de Sivas genel kongresine katlmak zere hareket ederler. (Atatrk, a.g.e., s.21-22) 211 Erzurum kongresi: 1- Milli snrlar iinde bulunan vatan paralar bir btndr. Birbirinden ayrlamaz. (Bildiri, madde 6: Tzk madde 3'n aklamas: Tzk ve bildiri'nin 1'inci maddeleri...) 2 - Her trl yabanc igal ve mdahalesine kar ve Osmanl Hkmeti'nin dalmas halinde, millet topyekn kendisini savunacak ve direnecektir. (Tzk madde 2 ve 3; Bildiri, madde 3.) 3 - stanbul Hkmeti vatan koruma ve istiklli elde etme gcn gsteremedii takdirde, bu gayeyi gerekletirmek iin geici bir hkmet kurulacaktr. Bu hkmet yeleri mill kongrece seilecektir. Kongre toplanmamsa bu seimi Heyet-i Temsiliye yapacaktr. (Tzk, madde 4; Bildiri, madde 4) 4 Kuvay Milliyeyi tek kuvvet olarak tanmak ve mill iradeyi hkim klmak esastr. (Bildiri, madde3) 5 Hristiyan aznlklara siyas hkimiyet ve sosyal dengemizi bozacak imtiyazlar verilemez. Bildiri, madde 4. 6 - Manda ve Himaye kabul olunamaz. (Bildiri, madde 7.) 7 - Mill Meclis'in derhal toplanmasn ve hkmetin yapt ilerin meclis tarafndan kontrol edilmesini salamak iin allacaktr. (Bildiri, madde 8.) (Atatrk, a.g.e., s.45-46.)
211

95

gn Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Erzurum ubesinin bakanlna seildi. Erzurum, Sivas, Bitlis, Van ve Trabzonu temsil etmek zere 56 delegenin katld Erzurum kongresi 23 Temmuz 1919da Mustafa Kemalin bakanlnda toplanarak nemli tarihi kararlar alnmtr.212 Erzurum Kongresi ile birlikte, yeni bir devlet kurma dncesi belirginlemitir. Misak- Milli snrlar ilk kez belirlenmi olduu bu kongre de, Atatrkn bakanlnda Dou illerini temsilen, Heyet-i Temsiliye (Temsil Heyeti) adyla bir yrtme organ seilmitir. Amasya Genelgesinde de sklkla vurgulanan millilik esas bu kongrede de daha da genileyerek, milli snr, milli irade milli meclis ve milli kongre olarak belirtilmitir. Erzurum Kongresi toplanma amac ynnden, blgesel olarak deerlendirilebilir, fakat alnan kararlar ynnden ulusal olduunu maddelerin ieriinden kolaylkla anlayabiliriz. Ulusal direnii oluturmada ikinci byk adm Sivasta atlmtr. Sivas kongresi, Heyet-i Temsiliyenin yan sra baz vilayetlerden seilmi temsilcilerle birlikte 38 delegenin katlm ile 04/11 Eyll 1919da yaplmtr.213 Sivas Kongresinde Erzurum Kongresinde alnan btn kararlarn tekrar kabul edildiini grmekteyiz. Ulusal mcadelenin rgtlendii o gnlerde, milli mcadeleyi yrten eitli cemiyetlerin tek at altnda toplanm olmas, olduka nemli bir gelime olarak grlmesi gerekir. stanbul Hkmeti ise o gnlerde Atatrk ile temasa geme tela iindeydi. Atatrk, stanbul Hkmeti ile yapt yazmalarda; Hkmetin Erzurum ve Sivas Kongrelerinde alnan kararlarna bal olmasn, Meclis-i Mebusan toplanana kadar hkmetin nemli kararlar almamasn, atamalarda Heyet-i Temsiliyeye danlmasn istemitir. Ancak btn bu yazmalar bir sonu vermemekle birlikte, stanbul

Sivas Kongresi:1-Mill snrlar iinde bulunan vatan paralar bir btndr, birbirinden ayrlamaz. 2Her trl igal ve mdahaleye kar, millet birlik olarak kendisini mdafaa ve mukavemet edecektir. 3stanbul Hkmeti, bir d bask karsnda memleketimizin her hangi bir parasn terk mecburiyetinde kalrsa, vatann bamszln ve btnln temin edecek her trl tedbir ve karar alnmtr. 4- Kuvy Milliye'yi tek kuvvet tanmak ve mill iradeyi hkim klmak temel ilkedir. 5- Manda ve himaye kabul olunamaz. 6- Mill iradeyi temsil etmek zere Millet Meclisi'nin derhal toplanmas mecburidir. 7-Devletin bamszlk ve btnl sakl kalmak artyla topraklarmz ele geirmek istei olmayan herhangi bir devletin ekonomik, teknik ve sna yardmlarn memnuniyetle karlarz. Adaletli ve insancl kurallar ieren bir bara kavuulmas da insanln selmeti ve umumun huzuru adna mill emellerimizdendir. 8Ayn ama ile mill vicdandan doan cemiyetler (dernekler) "Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" ad altnda birletirilmitir. 9- Mukaddes maksad ve umum tekilt idare iin kongre tarafndan bir Heyet-i Temsiliye seilmitir. (Atatrk, a.g.e., s.89-91)

213

96

Hkmeti Atatrk ile grmek zere Anadoluya bir temsilci gnderdi.(Bahriye Nazr Salih Paa). stanbul Hkmeti ile Heyet-i Temsiliye arasnda yaplan Amasya grmelerinde taraflar aralarnda baz konularda antlamaya varld.214 Bu grmeler sonucunda Heyet-i Temsiliye Osmanl Hkmeti tarafndan resmen tannmtr. Fakat Meclis-i Mebusann stanbul dnda almas stanbul Hkmetince kabul edilmemitir. stanbulda milli mcadelenin yryemeyeceini bilen Atatrk 27 Aralk 1919da Ankaraya geldi ve burasn Anadoludaki direni hareketinin merkezi olarak seti. Gerekten de Ankara corafi konum bakmndan Anadolunun ortasna yakn bir yerde bulunuyordu. Ayrca o dnemin en nemli ulam arac olan demiryolu Ankaraya kadar uzanyordu.
Bu tedbirler arasnda en nemlisi; olaanst yetkiler tayan ait bir karar Efendiler, meclisin ve bu bu Ankara'da kararn konudaki toplanmasn salama konusundaki mill ve vatan grevimize uygulanmasdr.

Olaanst Meclisin

Yetkiler

Tayan

Bir

Toplanma

Karar

stanbulun igalinden gn sonra yaynlanan bir teblie gre, olaanst yetkilere sahip bir meclisin Ankarada toplanmasna karar verilmitir. Valiliklere, Bamsz Sancaklara ve Kolordu Komutanlarna ekilen bu tebli215 ncesinde, tilf Devletleri

kararmz ve bu kararn nasl uygulanacan gsteren bir bildiriyi, 19 Mart 1920'de, yani stanbul'un igalinden gn sonra yaynladm. (Atatrk , a.g.e., s.288.)

stanbul Hkmeti Sivas Kongresi kararlarn Meclis- Mebusanda onaylanmas artyla kabul edecektir. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Dernei yasal bir kurulu olarak stanbul Hkmetince tannacaktr. Trklerin ounlukta olduu yerlerin igaline izin verilmeyecektir. Mslman olmayan topluluklara Trklerin egemenlik haklarn, toplumsal dengesini bozacak ayrcalklar tannmayacaktr. Meclis-i Mebusann gvenlik bakmndan stanbul da toplanmas uygun deildir. Bu nedenle Meclis Anadoluda geici olarak toplanacaktr. tilaf Devletleri ile yaplacak bar grmelerinde Heyet-i Temsiliyenin uygun grecei temsilcilerin bulunmas salanacaktr. (Atatrk, a.g.e., ss.89-91) 215 1-Memleket ilerini idare etmek ve denetlemek zere, Ankara'da olaan st yetkilere sahip bir meclis toplanacaktr. 2-Bu meclise ye olarak seilecek kimseler, milletvekilleri ile ilgili yasa hkmlerine baldrlar. 3-Seimlerde sancaklar esas alnacaktr. 4-Her sancaktan be ye seilecektir. 5-Seim her sancakta, o sancan kendi ilelerinden araca ikinci semenlerle, sancak merkezinden seilecek ikinci semenlerden, sancak idare ve belediye meclisleriyle Mdafaa-i Hukuk ynetim kurullarndan; illerde, il merkez kurullaryla, il ynetim kurullarndan, il merkezindeki belediye meclisinden il merkezi ile merkez ilesi ve merkeze bal ilelerin ikinci semenlerinden oluturulmu bir kurul tarafndan ayn gnde ve ayn oturumda yaplr. 6-Bu meclis yeliine, her parti, zmre ve dernek tarafndan aday gsterilmesi mmkn olduu gibi, her ferdin de bu kutsal mcadeleye fiilen katlmas iin bamsz olarak adayln istedii yerden koyma hakk vardr. 7- Seimlere her blgenin en byk sivil yneticisi bakanlk edecek ve seim gvenliinden sorumlu olacaktr. 8-Seim, gizli oyla ve salt ounluk esasna gre yaplacak; oylar, kurulun kendi iinden seecei iki kii tarafndan ve kurul nnde saylacaktr. 9Seim sonunda, btn kurul yelerinin imzalayacaklar veya kendi mhrleri ile mhrleyecekleri nsha tutanak dzenlenecek; bir tanesi yerinde alkonularak, teki iki nshadan biri seilen ahsa

214

97

tarafndan devlet merkezinin resmen igali, devletin yasama, yarg ve yrtmeden ibaret olan mill glerini ilemez duruma sokmu olduu ve bu durum karsnda grev yapmaya imkn bulamad, dalmtr. Bu artlar altnda, devlet merkezinin korunmasn, milletin bamszln ve devletin kurtarlmasn salayacak tedbirleri dnmek ve uygulamak zere, millet tarafndan olaanst yetkiler tayan bir meclisin, Ankara'da toplantya arlmas ve dalm olan milletvekillerinden Ankara'ya gelebileceklerin de bu meclise katlmalar zarur grlmtr. hkmete resmen bildirerek, Meclis-i Mebusan

Efendiler, bu konu zerinde, iki gn kadar komutanlarla makine banda grerek dncelerini aldm. Ben ilk yazdm msveddede Kurucu Meclis deyimini kullanmtm. Maksadm da toplanacak meclisin ilk anda rejim i deitirme yetkisine sahip olmasn salamakt. Fakat bu deyimin kullanlmasndaki maksad gereince aklayamadm veya aklamak istemediim iin, halkn alkn olmad bir deyimdir, gerekesiyle Erzurum ve Sivas'tan uyarldm. Bunun zerine olaanst yetkiye sahip bir meclis deyimini kullanmakla yetindim. (Atatrk, a.g.e., s.288.)

Atatrkn alacak olan meclisi, kurucu meclis olarak nitelendirmesine ramen daha sonrasnda yanl anlalmalara neden olaca gerekesiyle olaanst yetkiye sahip bir meclis olarak nitelendirmitir. nk hala ballklarn saltanata ve hilafete gsteren birok kimse bulunmaktadr. Atatrk, Meclis'in almasnda acele ediyordu. Nihayet, gelebilmi olan milletvekilleriyle yetinerek, Meclis'in, Nisann 23'nc Cuma gn almasna karar verildi. Bu karar zerine, 21 Nisan 1920 tarihinde btn memlekete yapt tebligat metni u ekildeydi:

verilecek, dieri Meclis'e gnderilecektir. 10-yelerin alacaklar denek daha sonra Meclis'e kararlatrlacaktr. Ancak, geli yolluklar seim kurullarnn zarur masraflar olarak uygun grecekleri miktar zerinden mahall idarelerce karlanacaktr. 11-Seimler, en ge on be gn iinde Ankara'da ounlukla toplanmay salayacak ekilde tamamlanarak, yeler hareket edecek ve sonu yelerin adlaryla birlikte derhal bildirilecektir. 12-Telgrafn alnd saat bildirilecektir. (Atatrk, a.g.e., s.288289)

98

1- Tanrnn ltfuyla Nisann 23'nc Cuma gn, cuma namazndan sonra, Ankara'da Byk Millet Meclisi alacaktr. 2- Vatann istiklli, yce Hilfet ve Saltanat makamnn kurtarlmas gibi en nemli ve hayati grevleri yapacak olan Byk Millet Meclisi'nin al gnn cumaya rastlatmakla, o gnn kutsallndan yararlanlacak ve btn sayn milletvekilleriyle Hac Bayram Veli Cami-i erifinde cuma namaz klnarak Kurann ve namazn nurlarndan da feyz alnacaktr. Namazdan sonra, Sakal- erif ve Sancak- erif alnarak Meclisin toplanaca yere gidilecektir. Meclise girmeden nce bir dua okunarak kurbanlar kesilecektir. Bu merasimde Cami-i eriften balayarak Meclis binasna kadar Kolordu Komutanl'nca asker birliklerle zel tren dzeni alnacaktr 3- Al gnnn kutsalln belirtmek iin bu gnden balayarak vilyet merkezinde, Vali Beyefendi Hazretlerinin dzenleyecei ekilde, hatim indirilmeye ve Buhari-i erif okunmaya balanacak ve Hatm-i erifin son ksmlar uur getirsin diye cuma gn namazdan sonra Meclis'in toplanaca yerin nnde tamamlanacaktr. 4- Kutsal ve yaral vatanmzn her kesinde bu gnden itibaren ayn ekilde Hatm-i erifler indirilmesine ve Buhari-i erif okunmasna balanarak, cuma gn ezandan nce minarelerde sal verilecek, hutbe okunurken, Halifemiz, Padiahmz Efendimiz Hazretleri'nin mbarek adlar anlrken, Padiah Efendimiz'in yce varlklarnn, anl lkesinin ve btn tebaasnn bir an nce kurtulmalar ve saadete kavumalar iin ayrca dua okunacak ve cuma namaznn klnmasndan sonra da hatim tamamlanarak yce Hilfet ve Saltanat makam ile btn vatan topraklarnn kurtuluu iin giriilen Mill Mcadele'nin nemini ve kutsalln, milletin her bir ferdinin, kendi vekillerinden meydana gelmi olan bu Byk Millet Meclisi'nin verecei vatani grevleri yapmaya mecbur olduunu anlatan vaazlar verilecektir. Daha sonra, Halife ve Padiah'mzn, din ve devletimizin, vatan ve milletimizin kurtuluu, selmeti ve istiklli iin dua edilecektir. Bu din ve vatan merasim yapldktan ve camilerden kldktan sonra, Osmanl vilyetlerinin her tarafnda, hkmet konana gelinerek Meclis'in almasndan dolay resm tebrikler yaplacaktr. Her tarafta cuma namazndan nce uygun ekilde Mevlidi erif okunacaktr. 5- Bu tebliin hemen yaynlanarak her tarafa ulatrlabilmesi iin her vastaya bavurulacak, sratle en cra kylere, en kk asker birliklere, memleketin btn tekilt ve kurulularna ulatrlmas salanacaktr. Ayrca, byk levhalar halinde her tarafa aslacak ve mmkn olan yerlerde bastrlp oaltlarak parasz datlacaktr. 6- Yce Tanr'dan tam bir baarya ulatrmas niyaz olunur. (Atatrk, a.g.e., s.294-295.)

Birok eserde milli mcadelenin, dini bir motif iermedii hususunda grler bildirilmesine ramen, unu olduka ak bir biimde ifade edebiliriz ki, yrtlen milli

99

mcadele her ynyle dini bir motif iermektedir. Tam anlamyla bir Trklk bilicinden ise bahsedemeyiz. Halkn nne kan lkenin nde gelen bireyleri, halka seslenirken Mslmanlar eklinde bir hitap kullanmasnn da baka bir izah yoktur. Dikkat edilirse, meclisin al da olduka dini bir grnmde gereklemitir. Kullanlan kavram ve sembollere bakarsak, kurban kesme hatim indirme gibi veya meclisin alnn Cuma gn olmas ve Cuma namazndan sonra meclisin alacak olmas gibi sz konusu durumlar bu yargmz desteklemektedir. Bu gelimelerin yadrganacak bir yan da yoktur. leride de zerinde durulaca zere, Tekilat- Esasiyenin birinci maddesinin Trkiye Devletinin ekli dini slamdr olarak belirtilmesinin esas da bu durumun sadece bir devam niteliindedir. Dier yandan, yaplan tebligatta ve Atatrkn yapm olduu dier konumalarda dikkati eken husus, kutsal olan bu milli mcadelenin; Hilfet ve Saltanat makam ile btn vatan topraklarnn kurtuluu iin giriilen bir ama olmasdr. Yce padiahn ismi de sklkla vurgulanmaktadr. Oysa Atatrkn planlad ve uygulamaya sokmak istedii dnceler akt: O da milli iradeye dayanan ve olaanst yetkilere sahip olan bir meclisti. O gnlerde Hilafetin ve Saltanatn kurtuluu olarak sunulan ey ise aslnda tamamen, lkenin kurtuluu iindi. En azndan unu kolaylkla belirtebiliriz ki, ncelikli ama vatan topraklarnn kurtarlmas olduu iin bu tr semboller, kavramlar veya olgular tepki alnmamas ve milli mcadelenin sekteye uramamas iin, bir sreliine kabullenilmi eylerdi.

19 Mart 1920 tarihinde: Meclisimizde oluan ve beliren milli kudretimiz, hilafet makam ve saltanat yabanc basksndan kurtaracak ve Osmanl Devletini dalmaktan ve esaretten kurtarmak iin nlemler alacaktr. Tam bamszlna sahip, hilafet makamna vicdani ball ile vnen, slam dnyas iinde yaama anlayn kendinde gren bir milletin esir olamayaca inancyla, davranlarmz adm adm izleyen btn medeni dnya ve insanlk sizlere yardmc olacaktr.M. Kemal Atatrk. (Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2006, s.90.)

Meclis toplanmt, ancak, I.TBMM iinde oluan eitli gruplar vard ve bu gruplar lke iinde birlik ve beraberliin salanmasn olduka gletiriyorlard. Ayrca, meclis iinde karar almay zorlatryor bu da uygulamaya dnk birok

100

problemi beraberinde getiriyordu. Atatrk, meclis iinde oluan gruplarn balcalarn, a)Tenast grubu, b)stikll grubu c)Mdafaa-i hukuk zmresi d)Islahat zmresi olarak saymtr. Bunlarn dnda isimsiz olan, zel maksatl baz kk gruplarn varlndan da sz eder.216 Atatrk, mevcut gruptan birletirmek veyahut mevcut gruplardan birini destekleyerek i grmek iin, dolayl olarak ok alt. Ancak, bu yolla elde edilen sonularn uzun mrl olamadklar grld. Atatrk sonunda, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu adyla bir grup kurulmasna karar verdi ve bu grup iin yapt programn bana bir ana madde koydu. Bu maddenin z iki noktadan ibaretti. Birinci nokta uydu: Grup, Misak- Mill ilkeleri erevesinde memleketin btnln ve milletin istikllini salayacak bar ve gvenliin elde edilmesi iin, milletin btn madd ve manev kuvvetlerini gereken hedeflere ynelterek kullanacak, memleketin resm ve zel btn kurulu ve tesislerinin bu ana gayeye hizmet etmelerine alacaktr. kinci nokta: Grup, devlet ve milletin tekiltn, Tekilt- Esasiye Kanunu'nun koyduu ilkeler erevesinde, srasyla imdiden tespite ve hazrlamaya alacaktr. Buna karn, Sarkam'ta bulunan Kazm Karabekir Paa ile Erzurum'da bulunan Hoca Raif Efendi arasnda baz yazmalar olduktan sonra Raif Hoca, bizzat Paa'nn kararghna gitmi orada; Muhafaza-i Mukaddesat adnn kullanlmasndaki sebepleri aklarken demitir ki: Maksat halifelik ve padiahlk haklarn korumak, memleketin ve slm dnyasnn bugnk ve gelecekteki hayat iin byk uyumazlk ve sakncalar douracak olan Cumhuriyet idaresinden kesinlikle saknmaktr. Raif Hoca, Byk Millet Meclisi'nde kurulan Mdafaa-i Hukuk Grubu'nun hilfet ve saltanat idaresini cumhuriyete dntrme maksad gtt hissedilmektedir grnde bulunduktan sonra, bu gibi teebbsleri tanmakta mazur olduklarn bildirmitir. Bu gelimelerin sonunda meclis iinde, kinci Grup adyla yeni bir grup olutu. Bu grubu oluturanlar, memleketteki Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Efendiler, bu isimlerini saydm gruplardan her biri, Meclis grmelerinde disiplini salamak ve oylar birletirmek maksadyla kurulmu olduklar halde, varlklar aksine gsteriyordu. Gerekten de, saylar ok, yeleri snrl olan bu gruplar birbirleriyle yarmaya kalkmlar ve birbirlerini dinlememek yznden Meclis'te neredeyse bir kargaa dourmaya balamlard. Hele Tekilt- Esasiye Kanunu Meclis'ten ktktan sonra, yani Ocak 1921 sonlarnda, Meclis yelerinin ve ortaya kan gruplarn, genellikle her konuda toplantya katlmalarn ve birlikte almalarn salamann, bir kat daha glemeye balad grlyordu. nk, Misak- Mill'nin tespit ettii ilkelerde, kaytsz artsz dnce ve gaye birlii yer ald halde, Tekilt- Esasiye Kanunu'nun ortaya koyduu grlerde tam bir birlik salanm grnmyordu. (Atatrk, a.g.e., s.404.)
216

101

Cemiyeti'nden ayrlmadklarn, onun kongrelerde tespit edilen gayelerinin takipisi bulunduklarn iddia ediyorlard. kinci Gruba nayak olanlar grnte Selahattin ve Hseyin Avni Bey'lerdi. Birinci derecede faaliyet gsteren ve kkrtanlarn ise Rauf ve Kara Vasf Bey'ler olduu anlalyordu. Sonu olarak 1921 yl baharnda, TBMMden 200 kadar ye Mdafaa-i Hukuk Grubu (sonradan Birinci Grup adn almtr) adyla parlamenter bir rgt haline geldi. Bir yl sonra, tutucu, 100 (118) muhalif mebus kinci Grubu kurdular.217 kinci Grubu, muhalif bir grup olma dnda Birinci Gruptan ayran ikinci nemli zellik, byk lde yresel bir grnme sahip olmasdr. yelerinin byk bir ksmnn Kuzey ve Dou illerinden gelen milletvekillerinin oluturduu grlmektedir.218 Birinci Grubun, genelde iktidar ve reformculuu, kinci Grubun ise muhafazakrl ve muhalefeti temsil ettii sylenebilir. Fransa le mzalanan Ankara Antlamas (20 Ekim 1921) Ankarada toplanan ve olaanst yetkilere sahip olan Meclisin d ilikiler hususunda ilk nemli gelime tilaf Devletlerinden biri olan Fransa ile bir antlama imzalanmasdr. Atatrkn belirttii gibi, antlama zerinde en ok durulan nokta, kapitlasyonlarn kaldrlmas ve istikllimizin tam olarak salanmasn isteyen madde oldu. Msy Franklin Bouillon, bu meselelerin incelenmesi ve zerinde durulmas gerektiini bildirdi. Atatrk bu noktaya dair, zet olarak, istiklal ve bamszln her alanda olmas gerektii hususunda durdu ve kapitlasyonlar gibi bir esaretin kabul edilemeyeceini belirtti.219 Fransa ile yaplan Ankara Antlamas ngilizleri olduka kzdrd. nk tilaf Devletleri arasndaki anlamazlklar ak bir biimde gsteren bu anlama ile birlikte
Kurt Steinhaus, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, ev.M.Akka, Sarmal Yaynlar, stanbul, 1995.s.104. Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1945), Gndoan Yay., Ankara, 1992, s.78. 219 Tam istikll, bizim bugn zerimize aldmz grevin can damardr. Bu grev, btn millete ve tarihe kar yklenilmitir. Bu grevi yklenirken, ne lde baarlabilecei zerinde hi phe yok ki ok dndk. Fakat sonunda vardmz kanaat ve inan, bunda baarl olabileceimizdir. Biz, byle ie balam adamlarz. Bizden ncekilerin yaptklar yanllklar yznden, milletimiz szde var sanlan istiklline gerekte sahip deildi. imdiye kadar Trkiye'yi medeniyet dnyasnda kusurlu gsteren neler dnlebilirse, hep bu yanllktan ve bu yanlla boyun emekten ileri gelmektedir. Bu yanlla boyun emenin sonucu, mutlaka, memleket ve milletin btn haysiyetini ve btn yaama kabiliyetini kaybetmesine ve ondan yoksun kalmasna yol aabilir. Biz, yaamak isteyen, haysiyet ve erefiyle yaamak isteyen bir milletiz. Bir yanlla boyun eme yznden bu vasflardan yoksun kalmaya katlanamayz. Aydn olsun cahil olsun, istisnasz milletimizin btn fertleri, belki iin iindeki gl iyice kavramam olsalar bile, bugn yalnz tek bir nokta etrafnda toplanm ve fakat sonuna kadar kann aktmaya karar vermitir. O nokta, istikllimizin tam olarak kazanlmas ve devam ettirilmesidir. Tam istikll demek, elbette, siyas, mal, iktisad, adl, asker, kltrel v.b. her alanda tam bir bamszla ve hrriyete kavumak demektir. Bu saydklarmn herhangi birinde istikllden yoksun kalmak, millet ve memleketin gerek anlamyla btn istikllinden yoksun kalmas demektir (Atatrk, a.g.e., s.423.)
218 217

102

Serv Antlamas da artk geerliliini yitirmiti. Bu antlama ile siyas, iktisad, asker v.b. hibir alanda bamszlmzdan hibir ey feda etmeksizin, vatan topraklarnn deerli paralarn igal kuvvetlerinden kurtaran Trkiye, bylelikle, yrtm olduu milli davasn, ilk defa olarak Bat devletlerinden biri tarafndan onaylanm ve aklanm oldu. kinci Dnem Trkiye Byk Millet Meclisi 1 Kasm 1922 ylnda Saltanat kaldrmtr.220 Ancak lke iinde birlik ve beraberliin salanabilmesi iin yaplmas gereken birok ey vard. I. TBMMnin mevcut yaps, yukarda belirttiimiz gibi, Kemalist programlarn rahata uygulanabilmesinin nnde en nemli engellerden birini oluturuyordu. Birinci Grupun saysal stnlne ramen siyasal rejim sorunu bile kesin bir zm bulamamt. Meclisin mevcut yapsnn yenilenmesi gerekiyordu. Yaplan kanun deiikliiyle birlikte, 1923 ylnda yeni bir seime gidilmesine karar verildi.

Osmanl Saltanat'nn kaldrlmas kararnn verildii gn, Tekilt- Esasiye, er'iye ve Adliye Komisyonlarnn ortak toplants konuma yapan Atatrk unlar bildirmitir: Efendiler, 31 Ekim 1922 gn Meclis toplanmad. O gn Mdafaa-i Hukuk Grubu toplants oldu. Bu toplantda, Osmanl Saltanat'nn kaldrlmasnn zarur olduunu anlattm. 1 Kasm 1922 gn yaplan Meclis toplantsnda, ayn konu uzun tartmalara urad. Meclis'te de geni bir konuma yapmak gereini duydum. slm ve Trk tarihinden rnekler vererek hilfet ve saltanatn ayrlabileceini, mill hkimiyet ve saltanat makamnn Trkiye Byk Millet Meclisi olabileceini, tarih olaylara dayanarak akladm. Hlg'nun Halife Mu'tasm' idam ettirerek yer yznde hilfete fiilen son verdiini ve 1517'de Msr' alan Yavuz, nvan halife olan bir mlteciye nem vermeseydi, hilfet nvannn gnmze kadar miras kalm bulunamayacan anlattm. Bundan sonra bu konu ile ilgili nergeler komisyona, Tekilt- Esasiye, er'iye ve Adliye Komisyonlar'na gnderildi. Bu komisyon yelerinin bir araya gelip, konuyu bizim gttmz maksada uygun bir zme balamas elbette gt. Durumu yakndan ve bizzat takip etmek gerekti. komisyon bir odada topland. Bakanlna Hoca Mfit Efendi'yi seti. Konuyu grmeye baladlar. er'iye Komisyonu'nda bulunan hoca efendiler, hilfetin saltanattan ayrlamayacan, bilinen safsatalara dayanarak iddia ettiler. Bu iddialarn yersizliini ortaya koyup rtmek iin serbeste konuabilecek olanlar ortaya kar grnmediler. Biz, ok kalabalk olan bu odann bir kesinde tartmalar dinliyorduk. Bu ekildeki grmelerin istenilen sonuca varmasn beklemek bounayd. Bunu anladk. Sonunda, karma komisyon bakanndan sz istedim. nmzdeki srann stne ktm. Yksek sesle u konumay yaptm: Efendim, dedim, hkimiyet ve saltanat hi kimse tarafndan, hi kimseye ilim gereidir diye, grme ve tartmayla verilmez. Hkimiyet, saltanat, kuvvetle, kudretle ve zorla alnr. Osmanoullar, zorla Trk milletinin hkimiyet ve saltanatna el koymulardr. Bu zorbalklarn alt yzyldan beri srdrmlerdir. imdi de Trk milleti bu saldrganlara isyan ederek ve artk dur diyerek, hakmiyet ve saltanatn fiilen kendi eline alm bulunuyor. Bu bir oldubittidir. Sz konusu olan, millete saltanatn, hkimiyetini brakacak myz, brakmayacak myz meselesi deildir. Mesele, zaten oldubitti haline gelmi olan bir gerei kanunla ifadeden ibarettir. Bu mutlaka olacaktr. Burada toplananlar, Meclis ve herkes meseleyi tabi olarak karlarsa, sanrm ki uygun olur. Aksi takdirde, yine gerek, usulne uygun olarak ifade edilecektir. Fakat, belki de baz kafalar kesilecektir. in ilim ynne gelince, hoca efendilerin merak ve endieye kaplmalarna yer yoktur. Bu konuda ilm aklamalarda bulunaym dedim ve uzun uzadya birtakm aklamalar yaptm. Bunun zerine, Ankara milletvekillerinden Hoca Mustafa Efendi, Affedersiniz efendim, dedi, biz konuyu baka bakmdan ele alyorduk; aklamalarnzla aydnlandk dedi. Konu karma komisyonca zme balanmt. (Atatrk, a.g.e., s.429.)

220

103

Birinci Grup, kinci Gruba gre daha rgtl ve devlet imknlarna sahip bir gruptu Btn bunlara seimlerin iki-dereceli olmas ve brokrasinin yasal olarak nemli grevler yklenmesi eklenince, seimler Birinci Grubun baarsyla sonulanmtr. Yeni meclise, I.TBMMndeki kinci Gruba dhil 118 milletvekilinden ancak %3, 197 kiilik Birinci Grubun ise %97lik ksm girmitir. 221 Saltanatn Sonu Cumhuriyetin Douu Yaplan seimlerden sonra yeniden oluan meclis ile birlikte, Kemalistler iin istenen ortam byk lde salanm oldu. Meclis aldktan sonra alnan ilk nemli kararlar, Lozan Antlamasnn onaylanmas ile Cumhuriyetin ilandr. 13 Ekim 1923 tarihinde ise, uzun grme ve tartmalardan sonra ok byk bir ounlukla: Trkiye Devleti'nin bakenti Ankara ehridir olarak kabul edildi. Saltanat kaldrlmt fakat lkenin rejimi henz belirlenmemiti. Atatrk en bandan beri dnm olduu cumhuriyet rejimini neden hemen ilan edememiti? Bu soruya ok eitli aklamalar yaplmtr. Genel olarak belirtilen aklama ise, lkenin artlarnn buna uygun olmamas olarak ifade edilmektedir. Peki, hangi artlar buna uygun deildi? ncelikle belirtmek gerekir ki lkenin artlar o gnde uygun olmad gibi, cumhuriyetin ilan edilmi olduu 1923 ylnda da uygun deildi. Ancak cumhuriyetin ilannn 29 Ekim 1923e kadar sarkmasnn bizce en nemli nedeni; Lozan grmelerinin nihai bir sonuca ulaamamasndan kaynaklanmtr. nk lke her an savaa yeniden girebilme olasln tamaktadr. Bu nedenle de meclisin olaanst yetkileri devam etmektedir. Atatrkn saltanat kaldrm olmas, birka yl nceki sylemi olduklaryla ters dt belirtilebilir. (Yani daha nceden de belirtildii gibi verilen milli mcadelenin amac, Saltanat, Hilafeti ve vatan topraklarn esaretten kurtarmak olarak belirtmiti.) Fakat burada, gz nne alnmas gereken husus; milli bamszln kazanlm olmas ve milli mcadelenin, Trk halk tarafndan verilmi olmasdr. Atatrkn, milli mcadeleyi kazanan Trk halkn, Saltanat gibi bir rejimin altna sokmayaca da olduka aktr. Bu hem kendi kiilii iin hem de yzyllardr esaret altnda yaayan Trk halk iin imkn mmkn olmayan bir durumdur. Atatrkn, 22
Nisan 1921 Hkimiyet-i Milliye verdii rportajdan bunu aklkla tespit edebiliriz.

221

z, a.g.e., s.80.

104

Hrriyet ve bamszlk benim karakterimdir. Ben milletimin ve byk atalarmn en deerli mirasndan olan bamszlk ak ile bylenmi bir insanm. ocukluumdan bugne kadar aile, zel ve resmi yaammn her aamasn yakndan tanyanlar tarafndan bu akm bilinir. Bence bir millette haysiyetin, gururun, namusun ve insanln olumas ve devam etmesi, kesin olarak o milletin zgrlne ve bamszlna sahip olmasyla mmkndr. Ben kendi adma, bu saydm zelliklere ok nem veririm ve bu zelliklerin bende olduunu iddia edebilmem iin, milletimin de ayn zelliklere sahip olmasn gerekli gryorum. Ben, yaayabilmek iin, mutlaka, bamsz bir milletin ocuu kalmalym. Bu nedenle milli bamszlk bence bir hayati meseledir. Millet ve lkenin karlar gerektirdiinde, insanl oluturan milletlerden her biriyle medeniyet gereklerinden biri olan, dostluk ve politik ilikilerini byk bir incelikle kabul ederim. Ancak benim milletimi tutsak etmek isteyen herhangi bir milletin de, bu amacndan vazgeene dek amansz dmanym. ( Sylev ve
Demeler, Cilt III, s. 31)

Grld zere Atatrk, bamszlk ve hrriyet esasna dayal bu szleriyle henz 1921 ylnda ileri de yapmak istediklerini aka belirtmitir. Milletin iradesine dayal bir hkmet kurma isteini de yine hemen hemen ayn tarihlerde sylemi olduunu grmekteyiz. Buradan hareketle yukarda da belirtmi olduumuz gibi, zaman zaman Saltanat ve Hilafet makam szde korunmu ve desteklenmitir. Daha ak bir ifadeyle, vatan topraklarn kurtarmak adna, bu makamlar gnn artlar iinde varlklar gz ard edilmi ve zaman zaman da kullanlmtr. Atatrkn, Petit Parisien muhabirine (2 Kasm 1922) verdii demete:222 lkenin ynetim rejimini ifade ederken halk hkmeti olarak belirtmektedir. Hatta bilindii zere Cumhuriyet Halk Fkrasnn programnda aklanan ve daha sonralar, CHFnn alt oku olarak bilinen ve Kemalizmin temel ilkeleri olarak nitelenen halklk ilkesinin de, lke rejimin de oynad rol, bu niteleme tarz aka gstermektedir. Trkiye snfsz ve imtiyazsz bir lke olarak halklk ilkesine dayanmaktadr. Bamsz ve hrriyet temelli devletin, halklk ilkesine dayal olarak, bir ulus-devlet geliim sreci izlediini grmekteyiz. Ayca, bamszlk, hrriyet, demokrasi gibi kavramlarn Fransz htilali ile
urasn unutmamal ki bu ynetim biimi, bir Bolevik sistemi deildir. nk biz ne Bolevikiz, ne de Komnist; ne biri, ne dieri olamayz. nk biz milliyetiyiz ve dinimize sayglyz. zet olarak bizim hkmet biimimiz tam bir demokrat hkmetidir. Ve dilimizde bu hkmet halk hkmeti diye anlr. (Atatrk, a.g.e., s.403.)
222

105

birlikte ulus-devletlerin vazgeilmez birer unsuru olduklar da bilinmektedir. Atatrk 8 Mart 1928de Le Matin gazetesi muhabirine verdii demete223 belirtmi olduu gibi, Trkiye Fransz htilalinin am olduu yolu izleyip, lkeye demokrasiyi getirmitir. Ancak kendi gereklerini de dikkate alarak ykselmitir. Dolaysyla vatandalk esasna dayal, bir lke olarak Trkiye, ulus-devlet yapsn oluturmutur, diyebiliriz. Atatrk Samsuna doru yola

zmir kz retmen okulunda konuma 14 Ekim 1925 Hkimiyet-i Milliye: Cumhuriyet ahlk erdemine dayanan bir iradedir. Cumhuriyet fazilettir. Sultanlk, korku ve tehdide dayanan bir idaredir. Cumhuriyet idaresi erdemli ve namuslu insanlar yetitirir. Sultanlk korkuya, tehdide dayand iin korkak, alak, rezil insanlar yetitirir(Atatrk, a.g.e., s.676.)

karken dnm olduu milli hkimiyete dayanan, kaytsz artsz, bamsz yeni bir Trk devleti kurma emelini artk gerekletirmi oluyordu. Tam bamszlk, kaytsz artsz milli egemenlik gibi idealler tamas asndan bir rejim olarak Misak-Milli ile gerekse

cumhuriyet, en ideal olma durumundayd. Zaten, gerek

Anayasa Kanunu ile de bu amalar bir lde gerekletirilmiti. Sadece ad konmam bir lke ynetimi sz konusuydu. Atatrkn belirtmi olduu gibi, Sultanlk gibi korku ve tehdide dayanan bir irade deil, ahlak erdemine dayal bir irade, modern bir ulus-devlet olma yolunda ilerleyen Trkiye iin, geerli lt olacakt. Hilafetin Kaldrlmas le Tamamlanan Siyasal at Atatrk 18 Ocak 1923de zmit halkna yapt konuma da224 belirtmi olduu gibi, Hilafet halk hkmeti ile bir ztlk oluturmamaktadr. Ancak bir saknca grld takdirde Hilafetin kaldrabileceini belirten Atatrk, bu szleri syledii tarihlerde daha Cumhuriyetin bile ilan edilmediine dikkat etmek gerekir. Peki, ne olmutu da Hilafet makam bir saknca dourmutu ve kaldrlmt? atanan Abdlmecit, babasnn ad ncelikle belirtmek gerekir ki halife olarak dolaysyla da olsa Han unvanndan

vazgememitir. Abdlmecit Efendi'nin 29 Rebiylevvel tarihli yazsnn altnda Halife-i Reslullah Hdim'l-Haremeyni'-erifeyn unvannn altnda Abdlmecit
Trk demokrasisi Fransa htilalinin at yolu izlemi, ancak kendisine zg seici niteliiyle ykselmitir (Atatrk, a.g.e., s.726.) 224 hilafet makamnn varl, Trkiye devletinin ne istiklali, ne iradesi ve ne de hkimiyeti ile ztlk oluturmaz. Bu makam ve bu makama oturan yce ahsn varlnn, kartrma olmadka saknca dourduu kabul edilemez. Fakat uras kesinlikle belli olmaldr ki, herhangi bir makam ve ahs tarafndan bir saknca olduu gn, orada grler biter, hareket ve uygulama balar. (Atatrk, a.g.e., s.429430.)
223

106

Bin Abdlaziz Han imzas kullanlmtr. (Abdlaziz Hann Olu Abdlmecit) zellikle, kendisinin Halife unvanyla saltanat srmesinin imkn ve artlarn hazrlayp salayabileceklerini hayal edenlerin varl dnlrse, Abdlmecit Efendi'nin ve tabi taraftarlarnn saf ve gafil olduklar zannna kaplmak hi de doru olamazd. Bu yzden de yaplanlar basit bir kavram kargaas olarak aklamak doru olamaz. Hilfet demek hkmet demektir, slm Hilfeti ve Byk Millet Meclisi ve Halife Meclis'in, Meclis Halifenindir gibi kullanlan deyimlerden de anlalaca zere, baz evreler bilerek ve isteyerek, hilafet makamn kullanmaktadr. Hilafet makam, bazen bir devlet gibi gsterilmeye alrken bazen de meclisin stnde bir g olarak ifade edilmitir. Bu artlarda Hilafet makamnn devam sz konusu olamazd. Atatrkn kaytsz artsz millet egemenliine dayanan bir devlet kurma istei bu anlaylarla sekteye uratlamazd. Dolaysyla Tevhid-i Tedrisat Kanunu olarak bilinen eitim ve retimin tek at altnda birletirilmesine dair kanun ile Hilafet kaldrlmtr.225

Atatrkn hilafetin kaldrld gne dair belirttikleri: 1924 yl Mart'nn birinci gn Meclis'in tarafmdan almas gerekiyordu. 23 ubat 1924 gn Ankara'ya dnmtk. Burada da gereken kimselere kararm bildirdim. Mecliste bte grmeleri yaplyordu. Hanedan'n denei ile er'iye ve Evkaf Vekletleri'nin bteleri zerinde durulmak gerekiyordu. Arkadalarmz bu maksada gre grme ve tenkitlere baladlar. Grme ve tartmalar devam ettirildi. 1 Mart gn, Byk Millet Meclisi'nin beinci alma yl dolaysyla verdiim nutukta, u noktay zellikle belirttim: 1- Millet, Cumhuriyet'in bugn ve gelecekte btn saldrlardan kesin ve ebed olarak korunmasn istemektedir. Milletin istei, Cumhuriyet'in denenmi ve olumlu sonular grlm olan btn esaslara bir an nce ve tam olarak dayandrlmas eklinde ifade edilebilir. 2- Millet kamuoyunda tespit edilen eitim ve retimin birletirilmesi ilkesinin bir an nce uygulanmasn gerekli gryoruz. 3- Mslmanln, yzyllardan beri yapla geldii zere bir siyaset vastas olarak kullanlmaktan kurtarlmasnn ve yceltilmesinin art olduu gereini de grm bulunuyoruz. 2 Mart gn Parti Grubu toplantya arld. aret ettiim bu konu ortaya atld ve grld. lkeler zerinde anlamaya varld. 3 Mart gn, Meclis'in birinci oturumunda, Bakanla gelen evrak arasnda u nergeler okundu: 1- eyh Saffet Efendi ile elli arkadann, hilfet'in kaldrlmas ve Osmanl Hanedan'nn Trkiye dna karlmas ile ilgili kanun teklifi. 2- Siirt Milletvekili Halil Hulki Efendi ve elli arkadann er'iye ve Evkaf Vekleti ile Erkan- Harbiye Vekletinin kaldrlmas ile ilgili kanun teklifi. 3-Manisa Milletvekili Vsf Bey ve elli arkadann, eitim ve retimin birletirilmesi ile ilgili nergeleri. Bakanlk krssnde oturan Fethi Bey: Efendim, birok imzalarla gelen bu kanun tekliflerinin hemen grlmesi ile ilgili nergeler vardr. Yksek oyunuza sunacam dedi ve bu tekliflerin ilgili komisyonlara gitmeden hemen grlmesini oya koyarak, kabul edildiini bildirdi. Bu konuda yaplan grme ve tartmalar be saat kadar srd. Saat 18.45'te grmeler bittii zaman, Trkiye Byk Millet Meclisi, 429, 430 ve 431'inci kanunlarn karm bulunuyordu. Bu kanunlara gre Trkiye Cumhuriyeti'nde millet ileriyle ilgili kanunlar yapma ve yrtme yetkisi Trkiye Byk Millet Meclisi ile onun kurduu hkmete verildi; er'iye ve Evkaf Vekleti kaldrlm oldu. Trkiye iindeki btn bilim ve retim kurumlaryla, btn medreseler Milli Eitim Bakanl'na baland. Halife, grevinden uzaklatrld ve hilfet makam kaldrld. Uzaklatrlan Halife ve tarihten izi silinmi Osmanl hanedannn btn mensuplarna Trkiye Cumhuriyeti lkesinde oturma hakk sresiz olarak yasakland. (Atatrk, a.g.e., s.571.)

225

107

Bizim, kendisinde aklk ve uygulama imkn grdmz siyas ilke, mill

siyasettir. Dnyann bugnk genel artlar, yzyllarn dimalarda ve karakterlerde yerletirdii gerekler karsnda hayalci olmak kadar byk yanlg olamaz. Tarihin ifadesi budur, ilmin, akln, mantn ifadesi byledir Milletimizin, gl, mutlu ve
istikrarl yaayabilmesi iin, devletin btnyle mill bir siyaset izlemesi, bu siyasetin i tekiltmza tam olarak uymas ve ona dayanmas gerekir. Mill siyaset dediim zaman kastettiim anlam ve z udur: Mill snrlarmz iinde, her eyden nce kendi kuvvetimize dayanmakla varlmz koruyarak, millet ve memleketin gerek saadet ve refahna almak... Genellikle milleti uzun emeller peinde yorarak zarara sokmamak... Meden dnyadan, meden, insan ve karlkl dostluk beklemektir.

Dier yandan Hilafetin varl milli bir siyaset izlenmesi adan elikilere ve uyumazlklara neden oluyordu. Ksacas, bamszlk ve hrriyet temelli, halk iradesine dayanan ve daha sonralar laik bir esasa kavuan Trkiyede, Hilafet makam bir gn zaten kaldrlacakt. Meclisin almas ve seimlerin yaplmas ile yeni devletin temellerinin atlmaya balad ilk yllardan sonra gelen Kurtulu Sava ve sonrasnda 30 Austos Zaferi ile birlikte bamsz bir devlet olarak yaama imkn bulan Trkiye, Ankara Antlamas, Saltanatn kaldrlmas, Lozan Antlamas, Ankarann bakent ilan edilmesi ve Hilafetin kaldrlmas ile birlikte yeni devletin, modern bir ulus devletin siyasal ats byk lde tamamlanmtr. Yani Trkiye Cumhuriyeti modern bir ulus-devlet olarak siyasal yapsn byk lde oluturmutur. Trkiye Cumhuriyetinin lk Partisi: Cumhuriyet Halk Frkas Bilindii gibi Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, bir siyasal partiden ok, milli mcadelede ok nemli ilevleri yerine getirmi bir rgtt. Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin yerine bir siyasal partinin kurulmas daha ok hukuki ve pratik baz zorunluluklarn ve beklentilerin bir sonucudur. lk olarak cemiyet, hem ismi, hem de tzndeki amalar asndan milli mcadelenin kazanlmasyla birlikte ilevini tamamlamtr. Bir anlamda da programsz kalmtr. Dernein varln srdrmesi halinde yeni bir programa ve tze (hatta yeni bir isme) ihtiyac vard. te bu zorunluluklar ve ihtiyalar, Halk Frkasnn douunda temel etkenlerden biri olmutur. kinci olarak Atatrkn milli mcadelenin bandan beri tasarlad yeni

108

reformlarn ve lkenin iktisaden kurtulmas konusundaki dncelerinin hayata geirilmesi istei siyasal partiye bir ara olarak baklmasna neden olmutur226 Atatrk devriminin atlmlarn gerekletirmek, toplumda devlet yaamnda kkl deiiklikler yapmak, bunlar yaparken de uygulanmas yllarca srecek bir izlence hazrlamak, bu izlencenin gerekletirilmesini ama edinecek bir siyasal partiye gereksinim duyulduunu, bunlarn doal sonucu olarak bir siyasal parti kurmak kararnda olduunu 6 Aralk 1922de gazetelere verdii bir demele aklamtr. Kurulacak olan partinin ad Halk Frkas olacak, partinin izlencesi halklk ilkesine dayanacaktr. Seimlerin ardndan gerekletirilen ilk toplantlarnda 8 Austos 1923te partinin tz okunup milletvekillerine datlm, 9 Eyll 1923 tarihli grup toplantsnda da tzk kabul edilmi ve bylece Halk Frkas kurulmutur. 1924te ise Cumhuriyet Halk Frkasna dnmtr.227 Cumhuriyet Halk Frkas, tek partili dnem boyunca lkenin gidiatna yn veren, devletle btnlemi bir partidir. Atatrk her ne kadar ok partili bir parlamenter sistemini benimsemi, bunu istemi olsa da lkenin koullar buna izin vermemitir. Yinede Cumhuriyet dneminde ok partili hayata geme abalar olmu, fakat bunda baar salanamamtr. Bir partinin ad, o parti hakknda ki birok eyi bizlere gsterebilir. Daha ncede belirtildii gibi, Atatrk lke ynetimini betimlerken halk hkmeti olarak aklamt. Bu aklamay yapt tarihte ise, henz cumhuriyet ilan edilmemiti. Yine henz Samsuna yola karken milli hkimiyete dayanan, kaytsz artsz, bamsz yeni bir Trk devleti kurmak idealine dayanarak bir milli dava yoluna koyulmutu. Halk egemenliine dayanan cumhuriyetin ilan, Saltanatn ve Hilafetin kaldrlmas gibi gelimelere de bakarsak, Atatrk asndan ve Trkiye asndan halklk ilkesinin ne denli nemli olduunu, aka kavrayabiliriz. Dolaysyla partiye dntrlen Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin, parti ad olarak halk kavramnn belirtilmesi olduka anlalrdr. Parti ad olarak nceleri Halk Frkas olarak belirtilmesine ramen sonralar Cumhuriyet Halk Frkas eklinde deitirilmesinin ise, olduka geerli bir nedeni vardr. 1924 ylnda kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, cumhuriyet rejimine kar olmasna ramen parti isminde cumhuriyet kavramn kullanmtr. Bunun zerine cumhuriyeti sahiplenme, bu ideal peinde koma gibi
226 227

z, a.g.e., s.87-88. Suna Kili, Trk Devrim Tarihi, Trkiye -Kltr Yay., 6.Bask, stanbul, 2002, s.275-276.

109

partilerin programlarna ve seim alanlarna etki yapabilecek bir gelimeden uzak kalmak isteyen Halk Frkas da, doal olarak daha sonralar cumhuriyet kavramn parti ismine eklemitir. Halk Frkasn, lk ve ama ynnden btn ulusu kapsayan bir toplum partisi olarak niteleyen Atatrk, partinin temel amacnn cumhuriyeti glendirmek ve salamlatrmak ve modern bir ulus-devlet olarak Trkiyenin ilerleyi yolunda ki kararlln devam ettirmek, olarak aklamtr. Yine Atatrkn Samsunda yapt bir konumada parti programnda yer alan ilkelerin, temel ilkeleri iine aldn ve pratik olduunu belirtmitir.228 1931 ylna gelindiinde ise, Kemalizm temel ilkeleri partinin temel ilkeleri, Trkiye Buna gre cumhuriyetilik, halklk, kesinlemi ve anayasaya konmutur. Bylece, Cumhuriyetinin de temel ilkeleri olmutur.

laiklik gibi ilkeler, toplum hayatnn temel ilkeleri olarak kabul edilirken, milliyetilik ilkesi ile hem ite hem dta lkenin yurtta sulh cihanda sulh anlayn benimsemi olduu ifade edilmitir. ktisadi alanda ise, devletilik ilkesi, ekonomik alann politikas olmu, inklplk ilkesi ile de, devletin modernleme yolunda ilerleyiinin daima srecei belirtilmitir. Uygulanan politikalara da bakld takdirde u sonuca ulaabilmekteyiz: lkede modernlemenin itici gc Cumhuriyet Halk Frkasdr. Parti pragmatist bir anlayla lkeyi modern bir ulus-devlet haline getirebilmek iin ard ardna inklplarn gerekletirmitir. lkede elitlerin oynam olduu rol de burada ak bir biimde grebiliriz. Yani modernlemenin uygulayclar, lkenin nde gelen kiileridir. Halktan gelen bir hareketlilik ise sz konusu deildir. Yukardan aaya doru yeniliklerin halka yaylma sreci vardr. Ksacas Atatrkn: Halk Frkas halkmza siyasal
228

Milletin madd ve manevi alandaki yenilemesi ve gelimesi yolunda, sz ve teori ile i ve icraata nem vermeyi tercih ettik. Bununla birlikte, Hkimiyet milletindir, Trkiye Byk Millet Meclisi'nin dnda hibir makam, mill mukadderata hkim olamaz, Btn kanunlarn dzenlenmesinde, her trl tekiltta, ynetimin btn ayrntlarnda, genel eitimde, ekonomi konularnda, mill hkimiyet esaslar erevesinde hareket edilecektir Saltanat'n kaldrlmas ile ilgili karar deimez bir kanun hkmdr gibi bilinmesi gerekli nemli noktalar, mahkemelerde reform yaplaca, btn kanunlarmzn, hukuk ilminin verilerine gre yeni batan dzenlenip tamamlanaca, vergide ar usulnn deitirilecei, mill bankalarn sermayesinin artrlaca, muhta olduumuz demiryollarnn yapmna, retim birliinin salanmasna derhal teebbs edilecei, fiil askerlik sresinin indirilecei, memleketin imarna allaca v.b. gibi nemli ve cil ihtiyalar, ilkeler dnda braklmamt. Bar konusundaki grmzn de: mal, iktisad ve idar alandaki bamszlmz mutlaka salamak artyla, barn gelmesine almak olduunu syledik. Hilfet makamnn btn slm dnyasna ait bir makam olabileceine de iaret ettik. lkeler, Halk Partisinin kuruluu ve faaliyet gstermesi iin yeterli oldu. Partinin adna, daha sonra Cumhuriyet kelimesi de eklenerek, bilindii gibi, Cumhuriyet Halk Partisi ad verildi. (Atatrk, a.g.e., s.538)

110

eitim vermek iin bir okul olacaktr229 eklindeki szleri gibi, Halk Frkas, yeniden ina edilen ulus-devlet iin, bir yol gsterici kurulu olmutur. lk Muhalefet: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas 1923 ylnda yaplan seimlerle mecliste bir birlik salanabildii dnlebilir. Fakat Cumhuriyetin ilanndan sonra balayan srete CHF iinden kopan bir muhalefet olumaya balamtr. Hseyin Rauf (Orbay) liderliindeki bu grup, Cumhuriyetin ilann, Atatrkn giderek
230

byyen

iktidar

tekelinin

daha

da

glenmesi

olarak

yorumluyordu.

Sonu olarak Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, 17 Kasm 1924te

kurulmutur. Partinin Bakan Kazm Karabekir Paa, ikinci bakan Dr. Adnan (Advar) Bey ile Hseyin Rauf (Orbay) Bey, Genel Sekreteri Ali Fuat (Cebesoy) Paa olmutur.231 Burada ilgin olan bir nokta vardr; parti Cumhuriyetin ilanna bir tepki olarak ortaya kmt veya Hilafete ballklarn aka belirtmilerdi, fakat partinin ismine Cumhuriyet kelimesini koymaktan ve parti programnda da Trkiye devleti halkn egemenliine dayanan bir cumhuriyettir denilmesinden hite huzursuz olmadklar grlmektedir. Bu yzden aadaki cmle pekte samimi gzkmemektedir. Liberal bir gazeteciye gre bu parti; garip ve ac veren bir diktatrlk altnda yaayan lkede aclar iinde ve zgrlkten yoksun olarak doan ocuktur.232 (Frkaya, baz gazetelerin destek verdiini unutmamak gerekir. Vatan, Son Telgraf, Tevhid-i Efkar, stiklal gibi. Bunlarn hepsi Takrir-i Skn Kanunu ile kapatlacaktr.) Parti programnn birinci maddesinde, Trkiye devleti halkn egemenliine dayanan bir cumhuriyettir deniliyordu. kinci maddede, partinin, Liberalizme ve halkn egemenliine bal olduu belirtiliyordu. Ayrca parti dini dnce ve inanlara sayg gstermeye sz veriyordu. Ayn zamanda parti program, ehir ve krdaki sekinler lehine olan iki turlu dolayl seim sistemi yerine, genel oy hakkyla birlikte, dorudan seim neriyordu. Hem i hem de d ticareti serbestletirecek ve devlet mdahalesi en aza indirilecekti.233 Grld gibi, parti program siyasal sistemin ileyiine getirilen eletirilerin bir sentezinden olumaktadr. Partinin Meclisteki yeleri otuz kii kadardr, bunlarn oylamalarda etkili olmalar olanak ddr. Yalnz, Meclisteki klar, youn abalar lkede yeni
229 230

Tekin Alp, Kemalizm, Sadeletiren: etin Yetkin, Toplumsal Dnm Yay., stanbul, 1998, s.96. z, a.g.e., s.89. 231 A.g.e., s.292. 232 Ahmad Feroz, Modern Trkiyenin Oluumu, ev.Yavuz Alagon, Sarmal Yay., stanbul, 1995, s.74. 233 Feroz, a.g.e., s.74-75.

111

umutlarn domasna, karklklarn kmasna, devrime, lke btnlne kar ayaklanmalarn balamasna neden olmutur.
234

Bu durumda, partinin 5 Haziran

1925te kapatlmasna kadar giden bir sreci balatmtr.235

234 235

Kili, a.g.e., s.292. Bilindii zere Terakkiperver Cumhuriyet Frkas diye bir parti kurdular. Bu partinin gizli eller tarafndan izilen programn da ortaya attlar. Cumhuriyet kelimesini azlarna almaktan bile ekinenlerin, Cumhuriyet'i doduu gn bomak isteyenlerin, kurduklar partiye Cumhuriyet ve hem de Terakkiperver Cumhuriyet adn vermi olmalar, nasl ciddye alnabilir ve ne dereceye kadar samim saylabilir. Rauf Bey ve arkadalarnn kurduklar bu parti Muhafazakr ad altnda ortaya km olsayd, belki bir anlam olurdu. Fakat bizden daha ok cumhuriyeti ve bizden daha ok ilerici olduklarn iddiaya kalkmalar elbette doru deildi.Parti, din dnce ve inanlara saygldr ilkesini bayrak olarak eline alan kimselerden iyi niyet beklenebilir miydi? Bu bayrak, yzyllardan beri cahilleri, banazlar ve hurafelere inananlar kandrarak zel karlar salamaya kalkm olanlarn tadklar bayrak deil miydi? Trk milleti, yz yllardan beri, sonu gelmeyen felketlere, iinden kabilmek iin byk fedakrlklarn gerekli olduu pis bataklklara, hep bu bayrak gsterilerek srklenmemi miydi? Banazl coturarak, milleti, Cumhuriyet'e, ilerlemeye ve yenilemeye kar kkrtmak deil miydi? Yeni parti, din dnce ve inanlara sayg perdesi altnda: Biz Hilfet'i yeniden isteriz; biz yeni kanunlar istemeyiz; bize Mecelle yeterlidir; medreseler, tekkeler, cahil softalar, eyhler, mritler biz sizi koruyacaz; bizimle birlikte olunuz! nk Mustafa Kemal'in partisi Hilfet'i kaldrd. slmiyet'e zarar veriyor; sizi gvur yapacak, size apka giydirecektir diye barmyor muydu? Yeni partinin kulland slogan bu gerici haykrlarla dolu deil miydi? Efendiler, bu slogana bal olanlardan birinin, ok zaman nce (10 Mart 1923 tarihinde) idam edilmi olan Cebranl Krt Halit Bey'e yazd mektuptaki u cmlelere baknz: slm dnyasnn ebedliini salayan ilkelere saldryorlar. Bu konudaki aklamalarnz arkadalara da okudum. Hepsinin gayretlerini artrd. Baty rnek almak, tarihimizi, medeniyetimizi, kaybetmeyi zarur klar. ... Hilfet'i ykmak, lik bir idare kurmay dnmek, hep slmln geleceini tehlikeye sokacak sebepleri yaratmaktan baka bir sonu veremez. Efendiler, olaylar ve olup bitenler ortaya koydu ve ispat etti ki, Terakkiperver ve Cumhuriyet Frkasnn program en hain kafalarn eseridir. Bu parti, memlekette suikastlarn, gericilerin sna ve mitlerinin dayana oldu. D dmanlarn, yeni Trk Devleti'ni krpe Trk Cumhuriyeti'ni ykmay hedef alan plnlarnn kolaylkla uygulanmasna yardm etmeye alt. Tarih, (gizli maksatlarla hazrlanm, genel ve gerici nitelikteki) Dou isyannn sebeplerini inceleyip aratrd zaman, onun nemli ve belirli sebepleri arasnda Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn din konularda verdii szleri, douya gnderdii sorumlu sekreterinin kurduu rgt ve yapt kkrtmalar bulacaktr. Hatra defterini fazladan ve gece klnan namazlarn sevabn anlatan hadislerle dolduran bu sorumlu sekreter, dou illerimizde din kkrtmalarda bulunurken, partisinin programn uygulamyor muydu? Msum halka, be vakit namazdan baka, geceleri de fazla namaz klmay vaaz ve nasihat eden, belki de mrnde hi namaz klmam olan bir politikac olursa, bu hareketin hedefi anlalmaz olur mu?... Efendiler, yeni parti kendine ad olarak setii Terakki ve Cumhuriyet kelimelerinin tam tersi olan anlamlarla gelimitir. Bu partinin liderleri, gericilere gerekten mit ve kuvvet vermitir. Buna rnek olarak arz edeyim: Ergani'de, slerin valiliini kabul eden ve sonra aslm olan Kadri, eyh Saite yazd bir mektupta: Millet Meclisi'nde, Kzm Karabekir Paa'nn partisi, eriat hkmlerine saygl ve dindardr. Bize yardmc olacaklarna phe etmem. Hatt, eyh Eyp'n(*) yannda bulunan sorumlu sekreterleri, partinin tzn getirmitir... diyor. eyh Eyp de yarglanmas srasnda: Dini kurtaracak tek partinin, Kazm Karabekir Paa'nn kurduu parti olup, eriat hkmlerine uyulacann, parti tznde iln edildiini sylemitir. Efendiler, Terakkiperver ve Cumhuriyet kelimelerini kullanarak, bize ve milletin aydnlarna kar din bayran gizlemeye alanlarn, memlekette genel bir gericilik ve ayaklanmaya yol amak iin ieride ve darda trl dzen ve kkrtmalarla uraanlarn varlndan habersiz olduklar dnlebilir mi? Yeni partiye girenlerin btn yeleri sz konusu olmasa bile, din vaatleri baarya ulamann en etkili unsurlar sayan ve bununla ilgili slogan tzklerine de koymu olan kimselerin, ahslarmza ve memlekete kar yneltilmi olan suikastlardan habersiz olduklar kabul edilemez! Diyelim ki, bunlarn isyann patlak vermesinden aylarca nce, memleketin urasnda burasnda yaplan gizli toplantlardan, Cemiyet-i Hafiye-i slmiye tekiltndan, stanbul'da Nakibend eyhlerinin yapt toplantda, hazrlanacak ayaklanmaya yardm iin sz verildiinden ve nihayet mill snrlarmzn dnda bulunup da Dou isyann kkrtanlarn bildirilerinde, Kazm Karabekir Paa'nn partisinden

112 eyh Sait syan ve Sonular Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasyla

balayan gelimeler, Douda eyh Saitin nderliinde bir isyann patlak vermesiyle yeni bir boyut kazand. Bu syan, 13 ubat 1925 tarihinde Piran Kynde (BinglErgani) ilk silahlarn patlamasyla balam ve ok daha ksa srede Gneydou ve Dou illerinde yaylan daha ok dini yn bulunan bir isyan olarak karmza kmaktadr. eyh Sait ayaklanmasnn nitelii konusunda farkl grler bulunmakla birlikte, genellikle, irtica ve kar-devrimci bir nitelik tad deerlendirmesi yaplmaktadr. Ancak bu hareketin ulusal bir nitelik tad ynnde grlerde mevcuttur. rnein, Mete Tunay, bu hareketin dinsel bir giysi altnda ulusal bir bakaldr olduu dncesindedir.236 syan dini ve eriat korumak ve kurtarmak ve halifelii yeniden getirmek gibi sloganlarla balam ve gelimitir.237 Hatta II. Abdlhamitin olu ehzade Mehmet Selimin halifeliinde yeni bir eri devlet kurma istemi238 bile vardr. Ne Tunayn nede Zrcherin belirtmi olduklar gibi, bu ayaklanmann esas itibariyle, ulusal bir bakaldr olarak grmek, gerekleri bir lde gz ard etmek demektir. Ayrca tam bu srada Musul hususunda ngilizlerle olduka ciddi grmeler yaplmaktayd. Bu blgede ngiliz ajanlarnn yrtm olduu oyunlar da bugn ak bir biimde bilinmektedir. Baz dnrlerimiz belirtmi olduu gibi bu isyan bir Krt syan olarak deerlendirmek de mmkn deildir. Her akl yetkin yetikin bireyin, bu blgede, hele demokratik bir rejime kavumu bir Trkiyede, byle bir milliyeti

mitle sz edildiinden haberleri olmadn dnelim. Ancak, Bunlarn, Fethi Bey Hkmeti zamannda, dorudan doruya Fethi Bey vastasyla kendilerine, partilerinin zararl, isyan ve gericilii kkrtc bir durum ve nitelikte olduu bildirildii zaman olsun, gerei grp anlamalar gerekmez miydi? Hkmetin ve benim tertemiz dncelerle yaptmz bu uyarmalardan sonra olsun, gerei kavrayp ona uymalar beklenirdi. Onlar tam tersine, bu defa da din dnce ve inanlara sayglyz slogann bsbtn zt bir anlamda yorumlamaya kalktlar. Szde, bu sloganla, her dinin ve her dinden olanlarn dnce ve inanlarna saygl olduklarn belirtmek... geni lde hrriyeti olduklarn anlatmak istiyorlarm... Efendiler, byle bir tutuma drst ve samimidir denemez! Politika dnyasnda birok oyunlar grlr. Fakat kutsal bir lknn kendini ortaya koyduu Cumhuriyet rejimine, ada yenilemeye kar, cahillik, banazlk ve her trl dmanlk ayaa kalkt zaman, zellikle yeniliki ve cumhuriyeti olanlarn yeri, gerekten yeniliki ve cumhuriyeti olanlarn yandr. Yoksa gericilerin mit ve faaliyet kayna olan saf deil... Ne oldu Efendiler? Hkmet ve Meclis olaanst tedbirler almay gerekli grd. Takrir-i Skn Kanunu'nu kard. stikll Mahkemeleri'ni kurdu. Ordunun savaa hazr sekiz dokuz tmenini, uzun zaman isyan bastrmak zere grevlendirdi. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas denilen zararl siyas kuruluu kapatt. (Atatrk, a.g.e., s.601) 236 Aktaran: Ahmet Makal, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri (1920-1946), mge Kitabevi, 1999, s.161. 237 z, a.g.e., s.94. 238 Ylmaz Yldz, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi, Nobel Yay., 6.Basm, Ankara, 2004, s.116.

113

duygulara dayanan isyann bu kadar kstl imknlara ramen kamayacan, kavrayabilmesi gerekmektedir. Ayaklanmadan ksa bir sre sonra, Babakan Fethi Bey istifa etmi, yeni hkmeti smet nn kurmutur. Yeni hkmet ise isyan bastrmak iin eitli nlemler almtr. Bunlarn banda da Takrir-i Skn Kanunu kartmak ve stiklal mahkemelerini tekrar kurmak olmutur. Yasann kabulnden sonra, muhalif gazeteler kapatld, geni bir hareket sonucunda 31 Mays 1925te ayaklanma bastrld. Ancak, yasadan kaynaklanan uygulamalar, isyann bastrlmasyla snrl kalmad. Siyasal yaamdan, dnce yaamna kadar birok alan, bu uygulamalardan etkilendi.239 eyh Sait ayaklanmas bir gerei tm aklyla gzler nne sermitir. Trkiyede her kar devrimci eylem siyasal dnlerin sonucu halkn dinsel inanlarna el alarak balatlacak, mezhep ayrlklar, budunsal ayrlklar, toplumsal, ekonomik, ekinsel geri kalmlklar ne srlerek konunun i yzn bilmeyen halk kar-devrim eyleminin destekisi durumuna drlecektir.240 Ancak btn bu olumsuz gelimelerin ardndan salanan sknet ortamnda bundan sonra Atatrk, ard ardna reformlar gerekletirerek, modern bir ulus-devlet olarak grmek istedii Trkiyenin bu yolda ilerlemesini salayacaktr.241 Gstermelik Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Frkas lkede demokratik ortamn salanabilmesi adna, ard ardna reformlar yaplrken, ok partili sisteme geme denemeleri de yine bu dnemde gerekletirilmeye allmtr. Bundan dolay da yeni bir parti kurma istei duyulmutur. Serbest Cumhuriyet Frkasnn kurulma sreci, Paris Bykelisi Fethi Beyin 1930 ylnda iznini geirmek zere stanbula gelmesiyle balar. Teklif bizzat Atatrkten gelir. Fethi Beyin temkinli davrand, teklifi hemen kabul etmedii grlmektedir. Anlarnda anlattklarndan, kendisinin smet nnnn ve dier particililerin tavrndan kuku duyduu anlalmaktadr. Ayrca Atatrkn tarafszl
Makal, a.g.e., s.162. Kili, a.g.e., s.293-294. 241 TBMMnin ikinci dnem drdnc toplant yln aarken 1 Kasm 1926:Takrir-i Skn Kanununun, genel reformlarnn iyi anlalmas olumlu biimde uygulanmas, genellikle huzur ve kararlln salanmas ve devletin etki ve erefinin yerletirilmesi ve gerekletirilmesi konusunda ne derece faydal olduu aktr. Takriri Skn Kanunu kt davranlara ve suiistimallere kardr. Dnce zgrln ve basn asla kstlamad aktr. Bu snr iinde uygulanmakta olan Takrir-i Skn Kanununun milletin hayat iin gerekli olan huzur ve gvenliin, yeniletirme ve reformlarn korunmas ve salanmas gibi nemli konular iin, gerekli grlrse uygun bir sre daha yrrlkte kalmas, TBMMce gz nnde bulundurulmas ve grlmesi gereklidir. (Sylev ve Demeler, s.714.)
240 239

114

meselesi, Okyarn zerinde durduu bir dier konu olmutur. Teklif Atatrkn bu iki konuda garanti vermesinden sonra 6 Austosta Yalovadaki ikinci bulumalarnda kabul edilmitir. Bu grmelerde partinin nasl kurulaca, program ve ismi bile kararlatrlmtr. Partinin resmen kurulu tarihi ise, 12 Austos 1930dur. 242 Atatrk, ilerinde eski arkada Nuri (Conker)inde bulunduu birok yakn alma arkadan yeni partiye katlmasn emretti. Ayrca iyi niyetini kantlamak iin kz kardei Makbule Hanmn partiye katldn da aklad.243 Bu partinin kurulmasndaki nedenler ise birka noktada zetlenebilir: Her eyden nce Baty model alm bir devletin, Batyla zdeleebilmesi, Bat karsnda bir diktatr rejimi grnmn silebilmesi iin olduka nemli bir gelime olabilirdi. kinci olarak Cumhuriyet Halk Frkas 1925ten bu yana bir muhalefetin olmamasndan dolay eski ilevselliini kaybetmi, bunun yan sra lkede yaanan ekonomik skntlara ramen halkla btnleememitir. Ayrca Atatrk, smet nnnn giderek artan gcne kar bir rakip yaratmak istemi de olabilir. Serbest Cumhuriyet Frkasna sadece 15 milletvekili katlm olmasna ramen, hepside Kemalist dzenin gzde yeleriydi. Parti 11 maddelik bir beyanname yaynlad. Bu beyanname 1924teki Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn beyannamesini artrmaktayd. nk hem liberal ekonomi siyasetini ve yabanc yatrmlarn tevikini hem de ifade zgrln ve tek dereceli seimi savunuyordu.244 Frka kurulduktan ksa bir sre sonra, byk ilgi ve rabet grmtr. Frkann byk lde sonunu hazrlayan olay ise zmirde dzenlenen ve sonunda birok kiinin yaralanmasyla ve bir kiinin lmesiyle sonulanan bir miting olmutur. Serbest Cumhuriyet Frkasnn asl kapanna neden olan gelime ise, 1930 yl iinde yaplan Belediye seimleridir. Resmi aklamaya gre Serbest Cumhuriyet Frkas, 512 milletvekilliinin 22sini -genellikle 30 kadar olduu belirtilmektedir- kazanmtr. ok az sandalye kazanmasna ramen henz 1 aylk partinin beklenenin stnde bir baar elde etmesi, Cumhuriyet Halk Frkasnda aknlkla karland. Bundan sonra Serbest Cumhuriyet Frkasna ve zellikle Fethi Beye kar, seimlerde usulszlk yapldndan, vatana ihanete varncaya kadar eitli sulamalar yapld. Atatrk, byle

242 243

z, a.g.e., s.101. Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev;Yasemin S.Gner, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, s.260. 244 A.g.e., s.261.

115

bir durumda tarafsz kalamayacan belirterek Fethi Beyden partisini kapatmasn istedi, Fethi Bey bunun zerine 17 Kasm 1930da partiyi kapatt. kinci denemede baarsz olarak sonulanmasndan sonra, demokratikleme sreci bir baka zamana kalm oldu.245 Siyasal Dzene Kar: zmir Suikast ve Menemen Olay Doudaki ayaklanmann bastrlmas, kar devrimci eylemin tm destekilerinin yasalarla susturulmas, reformlarn art arda gerekletirme olanan salamtr. Fakat tm umutlarn yitiren kar devrimciler, bu seferde Atatrkn fiziksel varln ortadan kaldrmak, bylece devrimi sona erdirmek umuduna kaplmlardr.246 ttihat ve Terakki Partisinin baz taraftarlar ile Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn baz kiilerinin bu suikast planlam olduklar bilinmektedir. Atatrkn 1926 ylndaki Anadolu gezisi srasnda zmire uradnda gerekletirilmek istenen suikast, Atatrkn treni bir gn Balkesirde gecikince, durumun renildiini zanneden Giritli evkinin kendisini kurtarmak iin hazrlanan suikast emniyete bildirmesiyle ve sulularn yakalanmasyla birlikte sona ermitir. Sonuta stiklal Mahkemesi kurulmu ve eski ttihat ve Terakki Frkas ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkas mensuplarnn byk bir ksm yarglanmtr. Trkiyede stiklal Mahkemeleri iki kez kurulmutur. Bunlardan birincisi: 15 Nisan 1923 tarih ve 334 numaral kanundur. Kanun 1 Kasm 1922 tarihli saltanatn ilgas ve egemenlik hakknn vazgeilmez, bltrlemez, devredilemez ekilde, TBMMnin hkmi ahsiyetince temsil edildii, Trk milletinin gerek mmessiline, ya da onun eri kanuniliine szle, yazyla ya da fiille, tahriki bir ekilde direnenleri, kargaalk karanlar, ya da bu yolla yayn yapanlar vatan haini olarak gstermektedir. kincisi ise: 25 ubat 1925 tarihli ve 556 numaral kanunda, dini ya da mukaddesat- diniyeyi siyasete alet etmek iin cemiyetler kurmay vatana hyanet sayarak yasak etmekte ve bu yolda devlet eklini deitirmek isteyenleri, ya da devletin gvenliini

Dier parti kurma eilimleri de vardr. Bunlar: Adanada Abdlkadir Kemali (t) Bey tarafndan 29 Eyll 1930da kurulan Ahali Cumhuriyet Frkas blgesel olmaktan ileri gidememi, drt aylk bir yaamdan sonra Bakanlar Kurulu karar ile kapatlmtr. Balangta kurulmas engellenen br parti Trk Cumhuriyet Amele ve ifti Partisi Mimar Mhendis Kazm Bey tarafndan Edirnede kurulmak istenmitir Buda komnizm yanls gerekesiyle sakncal grlmtr. Bu denemelerden sonra 1945e kadar baka partilerin kurulmasna olanak verilmemitir (Kili, a.g.e., s.322-323) 246 Kili, a.g.e., s.294.

245

116

tehlikeye drenleri yahut halk arasnda nifak sokanlar idamla cezalandrmaktadr.247 Grld zere ama, cumhuriyeti ve onun ideallerini korumaktr. Dnemin nemli gelimelerinden biri de Menemende meydana gelen gerici bir olaydr. Dervi Mehmetin nderliindeki kk bir grup, sabah namazndan sonra camiden ayrld ve slam hukuku ile halifeliin geri getirilmesini isteyerek kasaba meydanna yrd. Nakibend tarikatna mensup olan Dervi Mehmet dnyay kurtarmak iin gelen mehdi olduunu iddia ediyordu. syan bastrmak iin yreye bir jandarma birlii gnderildi. Ancak yrenin Jandarma birliinde grev yapan bir yedek subayn-Kubilayn- ba kesildi. Ba, bir bayrak direine takld ve kasabada dolatrld.
248

Bu kanl-devrim eyleme kar Atatrkn davran ok sert ve kesin

oldu, kkrtc caniler yakalanarak toptan yok edildi.249 Trkiyedeki siyasal dzen, grld zere olduka zor koullarda salanmaya allm, ilerlemeye, modernlemeye kar gelen bir takm kar-devrimci gruplar her zaman olmu, halkn bilgisizliinden, dini duygularndan veya etnik bilinlerinden yararlanarak lkeyi blmek adna, rejimin deitirilmesi adna, halk kkrtmlardr. Byle bir durumda Atatrkn Trkiye Cumhuriyetini genlere emanet etmesi olduka anlamldr. Trkiyenin izdii yolda yrmeye devam edebilmesi iin nemli bir boyut olan siyasal yaam bu bakmdan cumhuriyet dneminde baz kstlamalara ve denetlemelere maruz kalm, lkede birlik ve beraberlii bozucu eylemlerin nne gemek iin eitli snrlamalar konulmutur. Sonu olarak 1919 ylnda balayan bu siyasal alanda verilen mcadeleler, 1925 ylna gelindiinde byk lde tamamlanmtr. Yani lkenin siyasal ats oluturulmutur. Bundan sonraki srete ise, cumhuriyet rejimini destekleyici, laik esaslar, lke yapsna yerletirilmeye allmtr.

3.1.2. Modernleen Trkiye: Hukuksal Alan Osmanl Hukuk Sistemi Osmanl Devleti, hukuk bakmndan eriat'a dayal bir devlet olarak tanmlanr. Ancak, ok rk, din, dil ve milletten oluan mparatorluun, yalnzca eriat'ta yer alan kurallar dhilinde idare edilmesi pek de mmkn olmayaca
247 248

Gotthard Jschke, Yeni Trkiye'de slamlk, ev: Hayrullah rs, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1972, s.21. Feroz, a.g.e., s.77. 249 Kili, a.g.e., s.322.

117

aikrdr. Yine bu nedenden kaynaklanan sebeplerden dolay, Osmanl Devletinde bir de rfi hukuk denilen, gnn ihtiyalarna gre ekillenen hukuk kurallar vard. 19. yzyla gelinceye kadar Osmanl Devleti'nde, rfi ve er'i hukukun birlikte, fakat birbiriyle rtmeyen ayr sahalarda yrrlkte olduu grlmektedir. Zaman iinde deien ihtiyalar karsnda yetersiz kalan yrrlkteki kanunlarn brakt boluklar, bir yandan mevcut kanunlarn slahyla, dier yandan da Avrupa'dan alnan kanunlarla doldurulmaya allmtr. Bu tr almalarn dnm noktas yine Tanzimat olmu, modern anlamda kanunlatrma hareketleri bu dnemde balamtr. D glerin etkisiyle zorlanan Osmanl, kendi bnyesi iinde var olan aznlklarn haklarn korumak ve gzetmek zorunda kalm ve bu ou zaman Osmanl hukuk sistemi iinde ikililie yol aan problemleri ortaya karmtr. (zellikle Kanun-i Esasi ve Mecelle gibi.) Btn bunlara ramen bu gelimeler, Cumhuriyet dneminde, bu sahada yaplacak dzenlemelere zemin hazrlamtr, diyebiliriz. Trkiyede Hukuk Sisteminin Oluturulma Sreci Atatrk ile balayan yeniden yaplanma srecinde ikinci olarak ele alnmas gereken konu, hukuksal alandr. Modern bir ulus-devlet olma idealini tayan Trkiye, hukuksal alanda yaplan deiikliklerle birlikte, modernleme yolunda ilerleyiine devam etmitir. Cumhuriyet dneminde gerekletirilenleri devrim veya inklp olarak niteleyecek olursak, bu devrim veya inklplarn hukuksal alan, bir lke iin olmazsa olmazdr. nk hukuk deiikliiyle balayan inklplar, kapsaml bir kltr deiikliine yol aarsa baar kazanm saylr. Eer kltr deiiklii isteniyorsa, hukuk esi hibir zaman olduu gibi kalamaz. Bu yzden de Trk hukuk devrimi olmakszn bir Trk aydnlanma devriminden sz edilemez, nk o Trkiye'de modernleme kavramna dayanak getirmektedir. Modernleme olduka kapsaml bir sre ise, bunun bir dayana olmas gerekir; bunu salayacak, bunu somutlatracak kurum ise, hukuk kurumudur. Hukuk kurumu ayn zamanda, bir lke iinde yaayan bireylere, vatanda olmann snrlarn belirten bir yapdr. Trkiye Cumhuriyetinde hedef modernleme/Batllama olduu iin, Osmanl mparatorluunun hukuk sistemi, zellikle tek uluslu bir devlet iin geerli olamayacandan dolay, hukuk sisteminde kkl deiikliklere gidilmitir. Modern bir ulus-devlet iin gerekli olan hukuk kurallar ise, Bat hukukundan iktibaslar yaplarak

118

alnmtr.250 Trkiyede hukuksal alanda gerekletirilen deiimlerin her birini detayl bir biimde aklamak, modernleme srecini anlamak iin gerekli olmakla birlikte, konunun dalmasna neden olacandan dolay bu almada, itibariyle zetlemi olacaz. Tekilat Esasiye Kanunu: 1921 Anayasas Ulusal kurtulu savan da yrtmekte olan Trkiye Byk Millet Meclisi 1921 ylnda yeni bir anayasa kabul etti. Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde hazrlan ve kabul bakmndan en demokratik anayasa olarak kabul edilen 1921 Anayasas ksa, fakat siyasi nemi yksek bir belgedir.251 Dnemin olaanst artlarnda hazrlanan bu anayasa, orijinal adyla Tekilat- Esasiye Kanunu, yeni Trk devletinin ilk anayasas niteliindedir. Aada bu anayasann nemli maddeleri verilmeye allmtr:252
1. eriye Mahkemelerinin Kaldrlmas ve Yeni Mahkemeler Tekilatnn Kurulmas Kanunu 8 Nisan 1924 tarihinde yrrle girmitir. 2. svire Medeni Kanununun ve Borlar Kanununun, baz deiikliklerle, btn olarak alnp benimsenmesi, 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle girdi. 3. Trk Ceza Kanunu, 1889 tarihli talyan Ceza Kanununun benimsenmesiyle, 1 Mart 1926 tarihinde kabul edilmitir. 4. Ticaret Kanunu 29 Mays 1926 tarihinde kabul edilmi ve 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle girmitir. 1850 tarihli Kanunname-i Ticaret'in yenilenmesi amacyla 1916 ylnda hazrlanan bir projeden esinlenilmitir. 5. Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu, Neuchtel Kantonu Hukuk Usul Kanunu rnek alnarak hazrlanm ve Ekim 1927'de yrrle girmitir. 6. Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu, 1877 tarihli Alman Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu rnek alnarak hazrlanm ve 20 Austos 1929 tarihinde yrrle girmitir. 7. Deniz Ticareti Kanunu, Alman Hukukundan esinlenilerek hazrlanm ve 13 Mays 1929 tarihinde kabul edilmitir. 8. cra ve flas Kanunu, svire'deki cra ve flas Kanununun benimsenmesi yoluyla hazrlanm ve 4 Eyll 1932 tarihinde Yrrle girmitir. *Cumhuriyet dneminde hukuksal alanda gerekleen, dier bir nemli gelimede, 1925 ylnda Ankarada Hukuk Mektebinin almasdr. 251 Yavuz Atar,Trk Anayasa Hukuku, Mimoza Yaynlar, 2.Bask,Konya,2002, s.25. 252 Tekilat- Esasiye Kanunu: 1-Hkimiyet kaytsz artsz milletindir. Ynetim ekli, halkn mukadderatn bizzat ve fiili olarak ynetmesi ilkesine dayanr. 2-Yrtme kuvveti ve yasama yetkisi, milletin tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisi'nde belirir ve toplanr. 3-Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare edilir ve hkmeti Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti adn tar. 4- Byk Millet Meclisi, iller halknca seilmi yelerden oluur. 5- Byk Millet Meclisi'nin seimi iki ylda bir yaplr. Seilen yelerin yelik sresi iki yldr ve yeniden seilmek mmkndr. Eski Meclis, yeni Meclis toplanncaya kadar greve devam eder. Yeni seimlerin yaplmasna imkn grlmedii takdirde, grev sresi yalnz bir yl uzatlabilir. Byk Millet Meclisi yelerinden her biri, yalnz kendini seen ilin ayrca vekili olmayp ayn zamanda btn milletin vekilidir. 6-Byk Millet Meclisi'nin Genel Kurulu, Kasm banda, davetsiz toplanr. 7- eriat hkmlerinin uygulanmas, btn kanunlarn yrrle konmas, deitirilmesi, yrrlkten kaldrlmas, antlama ve bar imzalanmas ve vatan savunmasyla ilgili sava ilm gibi temel haklar Byk Millet Meclisi'ne aittir. Kanun ve tzklerin dzenlenmesinde, halk iin en yararl ve zamann ihtiyacna en elverili fkh ve hukuk hkmleriyle, rf ve detler ve teamller esas olarak alnr. Bakanlar Kurulu'nun grev ve sorumluluu zel kanunla belirtilir. 8-Byk Millet Meclisi, hkmeti oluturan bakanlklar, "zel kanun gereince setii bakanlar vastasyla ynetir. Meclis, yrtme ile ilgili ilerde bakanlara grev tayin eder; gerekirse bunlar deitirir. 9- Byk Millet Meclisi Genel Kurulu tarafndan seilen bakan, bir seim dnemi sresince Byk Millet Meclisi Bakandr. Bu sfatla Meclis adna imza atmaya ve Bakanlar Kurulu kararlarn
250

1921 ile 1924

Anayasalarn ve Medeni Kanunu ele alarak, hukuk alannda yaplan devrimleri genel

119

23 maddeden oluan, bu anayasann en nemli zellii

milli egemenlik

ilkesidir. Hkimiyet kaytsz artsz milletindir. Ynetim ekli, halkn mukadderatn bizzat ve fiili olarak ynetmesi ilkesine dayanr (Madde1) Olaanst artlar altnda hazrlanm olmasndan dolay dier bir nemli zellii ise, kuvvetler birlii ilkesinin benimsenmi olmasdr. Yrtme kuvveti ve yasama yetkisi, milletin tek ve gerek temsilcisi olan Byk Millet Meclisi'nde belirir ve toplanr. (Madde2) Buna gre meclis yasama ve yrtme kuvvetlerini elinde bulundurmaktadr. Anayasann Madde3 bata olmak zere Madde-10a kadar olan hkmler gsteriyor ki, 1921 Anayasas bir meclis hkmeti kurduunu kabul etmektedir.253 1921 Anayasasnn nemli bir blmnde (Madde 1023) tara ynetimine ayrlmtr. 1921 Anayasas, Trkiyeyi corafi ve iktisadi ilikiler bakmndan vilayet, kaza ve nahiyelere blm ve vilayet ve nahiyelerde halk idaresini kabul etmitir. Bu nedenle yerinden ynetim ilkesi o dneme gre olduka ileri dzeyde benimsenmi olan 1921 Anayasasnn bu zellii yerel katlm ve yerel demokrasi olarak adlandrlmaktadr.254 3 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmasndan sonra, 1921 Anayasasnda 29 Ekim 1923 tarih ve 364 sayl Kanunla yaplan deiiklikle Trkiye Cumhuriyetinin hkmet ekli, Cumhuriyettir. hkm getirilerek, Cumhuriyet ilan edilmitir.
255

Hkimiyet, kaytsz artsz milletindir. dare usul halkn mukadderatn bizzat ve bilfiil idare etmesi esasna mstenittir. Trkiye Devletinin ekli Hkmeti, Cumhuriyettir. Bir baka hkmle de bir devlet bakanl makam ihdas edilmi ve devlet bakannn (Cumhurbakan) TBMM yeleri arasndan bir dnem iin seilmesi n grlmtr. (Madde 10-11) te yandan, babakann cumhurbakannca meclis yeleri arasndan, bakanlarn ise babakanca yine Meclis yeleri arasndan seilmesinden sonra, tamamnn cumhurbakan tarafndan Meclisin onayna sunulmas esas getirilmitir. (Madde -12)256 1923 ylnda yaplan bir dier deiiklikle de Anayasann ikinci maddesi
onaylamaya yetkilidir. Bakanlar Kurulu yeleri ilerinden birini kendilerine bakan seer. Ancak Byk Millet Meclisi Bakan, Bakanlar Kurulu'nun da tabi bakandr. 10-Tekilt- Esasiye'nin bu maddelere aykr dmeyen hkmleri eskisi gibi yrrlktedir. 253 Atar, a.g.e., s.26. 254 A.g.e., s.26. 255 A.g.e., s.26. 256 A.g.e., s.26.

120

Trkiye Devletinin dini, Dini slmdr. Resm lisan Trkedir

olarak kabul

edilmitir. Dier yandan eriat hkmlerinin yrtlmesine dair bir madde de bulunmaktadr. Her iki maddenin ierii de modern anlamda oluturulmak istenen modern bir ulus-devlet asndan sakncalar olabilecek maddelerdi. Bu maddeler o gnde eitli tartmalara neden oluyordu. Trkiye Devletinin dini, Dini slmdr. Resm lisan Trkedir eklinde ki maddenin, milli kimlik asndan da tam olduu anlam ok nemlidir. nk gerek bu anayasa da belirtilmi olduu gibi, gerekse daha sonra yaplan nfus mbadelelerinde esas alnan unsur Trklkten ziyade, dindir. Bunun zerinde daha sonra ayrntl olarak durulacaktr. Olaanst koullarda hazrlanm olan ve Trkiyenin ilk anayasas niteliindeki 1921 Anayasasn yukarda zetlemeye altk. 1921 Anayasas her eyden nce Cumhuriyetin ilanndan ve Lozan Antlamasnn imzalanmasndan nce hazrlanm olmasndan dolay nemli bir gelime olarak deerlendirilmesi gerekir. Rejimi Koruma Amac: 1924 Anayasas 1921 Anayasas, dnemin olaanst artlarnda hazrlanm olmasndan dolay birok konuda yetersiz kalmtr. Bunlarn banda temel hak ve hrriyetlerle ilgili dzenlemeler gelmektedir. 1924 Anayasasnn, 1921 Anayasasna gre dier bir nemli fark da Tekilat- Esasye Knununun hibir maddesi, hibir sebep ve bahane ile ihmal veya tatil olunamaz. Hibir knun Tekilat Esasiye Knununa mnf olamaz.(Madde103) eklideki anayasann stnl ilkesinin kabul edilmi olmasdr. 1924 Anayasasnn dier genel nitelikleri, ksaca unlardr: 1924 Anayasas yukarda da deindiimiz gibi olduka kat bir anayasadr ve 105 maddeden olumaktadr. Anayasa hem tek partili dnemde hem de ok partili dnemde yrrlkte kalmasndan dolay, Trkiyenin Anayasas olma niteliini 1961 ylna kadar korumutur. Cumhuriyetin ilk dneminde anayasada sklkla yaplan deiiklikler (ki bunlar 1928, 1934, 1937 yllarna rastlar) gz nne alndnda, laiklie aykr olan maddelerin kaldrld, giderek sivil hale getirildii gzlenmektedir.257 Ulus-devlet esas ile laik bir yap oluturulmaya allmtr. Yine 1924 Anayasasnn uyguland dnemde hkmet sisteminin giderek bir parlamenter
Fatma Acun, Osmanldan Trkiye Cumhuriyetine: Sreklilik ve Deime, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fak. Dergisi, Osmanl Devleti'nin Kuruluunun 700. Yl zel Says, Ekim 1999, s.155167.
257

121

rejime dnt grlmektedir.258 1924 Anayasasnda yer alan temel hak ve hrriyetlerin kkeni ve snrlar konusunda temel hak anlay benimsenmitir.259 Anayasaya gre, Her Trk hr doar, hr yaar. Hrriyet, bakasna muzr olmayacak her trl tasarrufta bulunmaktr. Hukuk-u tabiyeden olan hrriyetin herkes iin hududu bakalarnn hudd-u hrriyetidir. Bu hudd ancak knun marifetiyle tespit ve tayin edilir. 1924 Anayasas kii hak ve hrriyetlerini genel olarak dzenlemekle birlikte, meclis tarafndan yaplacak snrlamalarn lsn belirlememitir. Bu ise, Meclis ounluunun haklar ar bir ekilde snrlamasn mmkn hale getirmekteydi.260 Anayasada seme ve seilme hakk, eitlik ilkeleri ve kii hak ve gvenlii ile ilgili maddeler de yer almaktadr. 1924 Anayasasnn ngrd, parlamentonun mutlak stnl, anayasa yargsnn benimsenmemesi, tek meclisli parlamento, merkeziyeti ynetim gibi kurum ve zelliklere baktmzda, bu Anayasann tipik bir ekilde ounluku demokrasi anlayna gre dzenlendiini grmekteyiz.
261

1924 Anayasas Trkiyenin ikinci

anayasas olarak, 1921 Anayasasna gre daha geni kapsaml ve ona gre daha kat bir anayasa olarak 1961 Anayasasnn kabul edilmesine kadar yrrlkte kalmtr. Yeni Medeni Kanun Osmanl devletinin ilk medeni kanunu Mecelle idi. Mecelle, Arapa Fkh kitaplarnn Muamelt yani medeni hayata ait hkmlerine dayanarak yazlm bir kanun kitabdr. Mecelle, Osmanl mparatorluunun hukuki ihtiyalarn slam mparatorluunun evriminden kararak gz nne alm bir eserdi. Genel hkmler eklindeki bir nsz ile sat, kira, kefillik, havale, rehin, emanet, hibe, gasp, hacir, ikrah, irket, veklet, sulh, ibra, dava vb. adlar altnda 16 kitap olarak hazrlanmt. Btn Mecelle 73 bab ve 1851 maddeden ibaretti. Cevdet Paa tarafndan hazrlanan bu kanun 1868 ylndan 1926 ylna kadar yrrlkte kalmtr.262 Byk bir hukuk hamlesi olan bu kanunun baz konularda ciddi eksiklikleri vard. Mesela ahs hukuku, aile ve miras hkmlerine yer verilmemiti. Hlbuki bu alan bir toplum iin yaamd. ahs hukuku dinle ilikilendirilmekteydi. Osmanlda nesep ve miras konular
258 259

Atar, a.g.e. s.28. A.g.e., s.28. 260 A.g.e., s.28. 261 A.g.e., s.29. 262 Hilmi Ziya lken, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, 7.Bask, 2001, s.74.

122

ok nemsenmi, sicile geilmesi ilemleri Kanuni dneminde balam ve kad konuda tek yetkili saylmtr. Mecellede bu alana girmeyince ttihat ve Terakki hkmeti 1917 ylnda Aile Hukuku kararnamesini yaynlamtr. Ama bu kanun btn Osmanl vatandalarn kapsad iin (Mslim-Gayri Mslim) ok tepki alm ve tilaf devletlerinin basksyla 1919 ylnda kaldrlm ve Mecelle yeniden uygulamaya koyulmutur. Fakat kazanlan zafer ile kurulan Trkiye Cumhuriyeti iin birok alanda yetersiz olan bu kanunun devam etmesi sz konusu deildi ve netice itibariyle; svire Kanunundan iktibas edilen ve TBMM de grlerek 743 sayl Trk Medeni Kanunu olarak 17 ubat 1926da yrrle giren kanun ile hukuk alannda yaplan devrimler devam etmitir. Medeni Kanun, Batda en son kabul edilen ve en son yrrle giren kanundur. Laik ve ada olmas; akla, bilime dayanmas; ak ve anlalr bir dille yazlmas yannda; pratik ve esnek olmas, yargca takdir hakk tanmas da tercih edilmesinin dier nedenleridir. Kanunun kabul edilmesindeki bir baka etkende, din ayrmn kaldrmak, hukukun dinlere gre farkllamasn nlemektir. lke kanunu hukuk ve yarg birlii, lke btnlnn bir ifadesidir. Ksacas laik esaslar, hukuk alanna yerletirilmeye allmtr. Medeni Kanunun kabulyle, Trk aile yapsnda nemli deiiklikler meydana gelmitir. Yeni ve ileri bir aile dzeni yaratlmtr. ok kadnla evlilik yerine tek kadnla evlilik, evlenme ve boanma devlet kontrolne alnm, velayet ve mirasta kz ve erkek ocuklar arasnda eitlik salanm, evlenme hakk dini bir hrriyetten laik bir yargya kavuturulmutur. Patrikhanenin dnyevi yetkileri de kstlanmtr. Medeni Kanun ile yeni bir insan tipi ve toplum modeli ortaya kmtr. Trk kadnnn sosyal ve ekonomik haklar elde ederek, modern dnyada saygn bir yer elde etmesi iinde nemli bir basamak olmutur. Sonu olarak, tm bu hukuk devrimleriyle birlikte Trkiye Cumhuriyeti kendine izmi olduu yolda emin admlarla ilerlemitir. Yeni hukuk dzeninin kurulmasyla hukuk birlii salanm ve mparatorluktan ulus- devlete gei sreci hzlanmtr. Laik bir esasa kavuturulmak istenen Trkiye, bu hukuksal devrimlerle de bu amacna bir adm daha yaklamtr.

123

3.1.3 Modernleen Trkiye: Toplumsal-Kltrel Alan

1919 ylndan 1925 ylna kadar geen yaklak 6 yllk srede, Trkiye byk lde siyasal atsn oluturmutur. Yunanllarn kesin yenilgiye uratlmasndan sonra saltanatn kaldrlmas, Lozan, yeni bakentin belirlenmesi, Cumhuriyetin ilan, halifeliin kaldrlmas gibi yeniden yaplanma srecinin siyasal boyutu-ana izgilerle de olsa- tamamlanm oluyordu. zellikle 1925 ylndan itibaren bu srecin ikinci evresi, yani toplumsal kltrel ilikilerin yeniden dzenlenmesine ynelik reformlar ieren dnem balyordu. zellikle Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlm olmas ve Takrir-i Skn Kanunu ile salanan sknet ortamnda, modern bir ulusdevlet oluturmak iin gereken inklplarn her biri sras geldike uygulanmaya koyulmutur. Bu inklplar aada zetlenmitir. Tevhid-i Tedrisat Kanunu Osmanl Devletinde eitim ve retim birlii olmad aka ortadayd. lkede drt eit okul vard:
263

Osmanl Devletinde,

medreseler ve medreselere renci veren dier orta dereceli okullar (Sahn-Seman), devletin modern Bat okullarn rnek alarak at okullar, Osmanl Devletinde yaayan aznlklarn okullar ve yabanc lkelerin kendi kltrlerini yaymak iin atklar okullar mevcuttu. Bu ekilde birok deiik eitim ve retim veren okullarn bulunmas, Osmanl Devletinin toplumsal yapsndan kaynaklanmaktayd. Bilindii zere, lkede ok sayda aznlk bulunmakta ve bunlarn hepsinin stn rtecek bir devlet mekanizmas bulunmamaktayd. Doal olarak modern bir ulus-devlet olma idealini tayan Trkiyede, dzeltilmesi gereken ncelikli konulardan biri de phesiz, eitim sistemiydi. Yeni dzenlenecek olan eitim sistemi, ulusal bir karaktere sahip olmas gerektii gibi, modern dnyann gereklerine de uygun olarak, akl ve bilime dayanmalyd. Medreselerin bozulmu yaps ile tekke ve zaviyelerin dogmatik yaplar yerine, laik ve ulusal bir eitim sistemi, modern bir ulus-devlet ideali tayan Trkiye iin, hayati nem tamaktayd. Bunun zerine, 3 Mart 1924te Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edilerek, eitim ve retim tek at altnda toplanmtr. Daha nce de belirtildii gibi, 3 Mart 1924 gn verilen nergelerle birlikte o gn kanun karlmtr. (3 Mart 1924te karlan bir kanunla hilafet kaldrlmtr. 3 Mart
263

Yldz, a.g.e., s.112.

124
gn Mecliste oturum alnca ey Saffet Efendi ve elli arkada, halifeliin kaldrlmas ve Osmanoullar soyundan olanlarn yurtdna karlmas yolunda bir kanun nergesi verdiler. Dier milletvekillerinden bir ksm, eriye ve Evkaf Vekletleri ile ve Erkhan Harbiye Umumiye Vekletinin kaldrlmasyla ilgili kanun nerisi vermilerdi. Bir nergede retimin birletirilmesi konusuyla ilgiliydi. Alan grmeler 5 saat srm ve sonunda 429, 430 ve 431 sayl kanunlar kabul edilerek nerilen btn tasarlar gereklemitir...264) te Tevhid-i Tedrisat Kanunuda

3 Mart 1924 gn,

Manisa Milletvekili Vasf nar ve 50 arkadann teklifi ile kabul edilmi ve lkemizde btn okullar Maarif Vekletine (MEB) balanmtr. da hem laik hem de ulusal nitelik tamaktadr. Atatrk, 1922 ylnda yapm olduu bir konumada, ada gereklere uygun olmas gerektiini belirtmitir.266 eitim programnn ilkelerini, ncelikle sosyal hayatn ihtiyaca uygun olmas gerektii daha sonrasnda ise, Yine ayn toplant da, ocuklarmza ve genlerimize vereceimiz eitimin snrlar ne olursa olsun, onlara esasl olarak unlar reteceiz: Milletine, Trkiye devletine, TBMMne, dman olanlarla mcadele sebepleri ve aralaryla donatlm olmayan milletler iin yaama hakk yoktur. Mcadele gereklidir267 demitir. Grld zere yeni eitim sisteminin 1922 ylnda dahi nasl bir yn izleyecei ak bir biimde ifade edilmitir. Buna gre Trkiye Cumhuriyetinin eitim sistemi milli esaslara dayal olacak ve sosyal hayatn ihtiyalarna ve modern dnyann gereklerine gre ekillenecektir.
265

Trkiye bu kanun ile hem

Hilafeti kaldrm hem de eitim de birlii salamtr. Dikkat edilirse her iki uygulama

Turhan Olcaytu, Dinimiz Neyi Emrediyor Atatrk Ne Yapt ?Devrimimiz, lkelerimiz, Ajans Trk Basn ve Basm A.., Ankara, 8.Bask, 1998, s.20-21. 265 z, a.g.e., s.112. Tevhidi Tedrisat Kanunu: Madde 1. Trkiye dahilindeki btn messesat ilmiye ve tedrisiye Maarif vekaletine merbuttur. Madde 2. eriye ve Evkaf Vekleti veyahut hususi vakflar tarafndan idare olunan bir cmle medrese ve mektepler Maarif Vekletine devir ve rabtedilmitir. Madde 3. eriye ve Evkaf Vekleti btesinde metkip ve medarise tahsis olunan mebali, Maarif btesine nakledilecektir. Madde 4. Maarif Vekleti yksek diniyyat mtehassslar yetitirmek zere, Darlfnunda bir lhiyat Fakltesi tesis ve imamet ve hitabet gibi hidemat diniyenin ifas vazifesi ile mkellef memurlarn yetimesi iinde ayr mektepler kat edecektir. Madde 5. Bu konunun neri tarihinden itibaren terbiye ve tedrisat umumiye ile mtegil olup imdiye kadar Mdafaai Milliyeye merbut olan askeri rti ve idadilerle Shhiye Vekletine merbut olan darleytamlar, bteleri ve heyeti talimiyeleri ile beraber Maarif Vekletine raptolunmutur. Mezkr rti ve idadilerde bulunan heyetin talimiyelerin ciheti irtibatlar atiyen ait olaca Vekletler arasnda tahvil ve tanzim edilecek ve o zamana kadar orduya mensup olan muallimler orduya nispetlerini muhafaza edecektir. Madde 6. bu kanun tarihi nerinden itibaren muteberdir. Madde 7. ibu kanunun icray ahkmna cra Vekiller heyeti memurdur. (Nait Hakk Ulu, Byk Devrim, Ak Yaynlar, stanbul, 1973, s.8384.) 266 Atatrk, a.g.e., s.388. (Byk zaferi kutlamak zere stanbuldan Bursaya giden kalabalk bir retmenler grubu ile Bursa retmenlerine ark Tiyatrosundaki gece toplantsnda sylenmitir: 27 Ekim 1922.) 267 Atatrk, a.g.e., s.389.

264

125

Eitim kongresini aarken 16 Temmuz 1921: imdiye kadar srdrlen eitim yntemlerinin milletimizin tarihi geriliinde en nemli bir etken olduu inancndaym. Onun iin bir milli terbiye programndan sz ederken eski devrin sama sapan ve yaratl zelliklerimizle hi de ilikisi olmayan yabanc dncelerden, doudan ve batdan gelebilen etkilerden btnyle uzak, milli ve tarihi karakterimize uyan bir kltrden sz ediyorum. nk milli dehamzn tam olarak gelierek ortaya kmas ancak byle bir kltr ile salanabilir. Gelii gzel izlenecek bir yabanc kltr imdiye kadar izlenen yabanc kltrlerin ykc sonularn tekrar ettirebilir. Kltr zeminle uygundur. O zemin milletin karakteridir. ocuklarmz ve genlerimiz yetitirilirken onlara zellikle varl ile hakk ile birlii ile taarruz eden genel olarak yabanc unsurlarla mcadele gereini ve milli dnceleri bomaya alan her kar fikre iddetle ve zveri ile savunmann gerei retilmelidir. Yeni neslin btn ruhi glerine bu zellikler ve yetenein verilmesi nemlidir. Devaml ve mthi bir sava eklinde beliren milletlerin hayat felsefesi, bamsz ve mutlu kalmak isteyen her millet iin bu olgun zellikle iddetle istenmektedir. Greviniz ok nemli ve hayatidir. (Atatrk, a.g.e., ss.232- 233.)

TBMMnin

nc

toplant

yln

aarken

Atatrk bir nder olarak, halknn cahil kalmlna asla gz yumamazd. cehaletinden belirten Atatrk, Osmanlnn faydalandn Trkiyenin

1 Mart 1922: bizim uygulayacamz eitim siyasetinin temeli ilk nce var olan cehaleti yok etmektir. Ayrntlara girmekten ekinerek bu dncelerimi birka kelime ile aklamak iin diyebilirim ki, genel olarak btn kylye okumak, yazmak ve vatann, milletini, dinini, dnyasn tantacak kadar corafya, tarih, din ve ahlk ile ilgili bilgiler vermek ve drt ilemi retmek eitim programmzn ilk amacdr. Kadnlarmzn da ayn retim aamalarndan geerek, yetimelerine nem verilecektir. (Atatrk, a.g.e., s.318.)

yzyllarca halkn bilgisizliinden,

ncelikli amacnn, bu cehaleti yok etmek olduunu belirtmektedir. Her frsatta erkek kadn fark etmeksizin eitime bir ok okuma-yazma nem vermi seferberliini ilan eden Atatrk,

olduunu, bizzat eitim alannda yaplan almalarn, iinde yer alarak gstermitir. Atatrk eitimin milli olmas gerektiini her frsatta belirtiyordu. Bundan dolay milli eitim program gerekletikten sonra onun dilini de, metotlarn da, aralarn da milli yapma zorunluluu aka anlalabilir.

126

TBMMnin nc toplant yln aarken Efendiler! Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize, grecekleri eitim snr ne olursa olsun, en nce ve her eyden nce Trkiyenin bamszl iin kendi benliine ve milli karakterimize dman olan btn unsurlarla mcadele etme gerei retilmelidir (Atatrk, a.g.e., s.319.)

Bir birey ancak ve ancak ayn dili konuur ayn kltr paylar ve ayn tarih bilincine sahip olabilirse bir topluma ait olduu hissini tayabilir. Yani hem aidiyet duygusunun

oluabilmesi iin, hem de bireyin sosyal yaama katlabilmesi iin de, byk nem tayan eitim sistemi, btn bu saylan nedenlerden tr, modern bir ulus-devlet olma idealini tayan Trkiye iinde, yeniden yaplanmas gereken bir aland.

Muallimler Birlii Kongresi yelerine (25 Austos 1924): Hkimiyet-i Milliye: 26.08.1924: retmenler! Yeni nesli, Cumhuriyetin zverili retmen ve eitmenleri, sizler yetitireceksiniz; yeni nesil, sizin eseriniz olacaktr. Eserin kymeti, sizin yeteneiniz ve zveriniz derecesiyle uygun olacaktr. Cumhuriyet; fikren, ilmen, fennen, bedenen kuvvetli ve yksek karakterli koruyucular ister. Yeni nesli bu kalite ve yetenekte yetitirmek sizin elinizdedir. Sizlerin, sekin grevinizin yerine getirilmesine byk zveriyle varlmz vereceinize hi phe etmem. Cumhuriyet sizden fikri hr, vicdan hr, irfan hr nesiller ister. (Atatrk, a.g.e., s.605-606.)

Eitimin

amac

toplum

iinde

yaayan

bireyleri,

toplumsal

hayata

hazrlamaktr. Bireyin sosyalleme srecinde, eitimin nemi byktr. Birey alm olduu eitimin yapsna gre, toplumsal yaama katlr. Modern dnyada ise, eitimin nem ve anlam iki kat daha fazladr. nk toplumsal yaamdaki bireyler, ulus-devlet yaps iinde, vatandalk bilinci bata olmak zere, milli kimlik ve milli bilinci de eitim sistemi ile elde ederler. Bunun nemini belirten Atatrk, retmenlere hitaben sylemi olduu gibi, yeni nesil, fikri hr, vicdani hr, irfan hr bir nesil olarak yetimesi gerekmektedir. Ancak byle bir nesil, cumhuriyetin ideallerini kavrayabilir ve Atatrkn izmi olduu, bu modern ulus-devlet yolunda, emin admlarla ilerleyebilirdi. Dolaysyla da eitim alannda yrtlen almalar bu amalar dorultusunda, eitli politikalar n plana karmt. Bunlar ileride de zerinde durulaca zere, alfabe deiiklii, tarih ve dil alannda yaplan almalardr.

127

Klk-Kyafet Kanunu (25 Kasm 1925) Btn inklp eylemlerinde grld gibi, Atatrk, ada kltrn btn gereklerini Trk toplumuna uygularken klkkyafet konusunda da ayn yolu izlemitir. Yzyllar boyunca birok kltr iinde bulunduran Osmanl Devletinde yaayan toplumlarn, birbirinden etkilenerek deiik klk-kyafetlere brnmelerini doal karlamak gerekir. Ancak, III. Selim ve II. Mahmut zamannda uygulanan politikalarla birlikte durum daha da karmak bir hal almtr. Bylelikle bu alanda da birlik salayabilmek ve bu farkllklar gidererek, ada uygarlklara uygun olan klk-kyafetlerin kabuln douran gelimeler izlenmitir. Atatrk bu alanda da inklplar gerekletirerek, modernleme yolundaki kararlln her alanda uygulanacan gstermitir.

Atatrkn neboluda yapm olduu bir konuma 28 Austos 1925:

Bizim

kyafetimiz milli midir? Bizim kyafetimiz medeni ve milletleraras mdr? Alt kaval st ihane diye anlatlabilecek bir kyafet, ne millidir ne de milletlerarasdr. Arkadalar Turan kyafetini aratrp diriltmeye yer yoktur. Medeni ve milletleraras kyafet bizim iin ok zl, milletimiz iin yakr bir kyafettir. Onu giyeceiz. Ayakta kundura veya potin, bacakta pantolon, yelek, gmlek, kravat, yakalk, ceket ve doal olarak bunlarn tamamlayan olmak zere bata gne siperli balk, bunu ak sylemek isterim. Bu baln adna apka denir.Yunan bal olan fesi giymek uygun olur da apkay giymek neden olmaz ve yine onlara, btn millete hatrlatmak isterim ki, Bizans papazlarnn ve Yahudi hahamlarnn zel elbisesi olan cbbeyi ne zaman ve ne iin ve nasl giydiler?... (Atatrk, a.g.e., s.655.)

Giyim devriminin gerekletirilmesi iin 2 Eyll 1925 tarihinde cra Vekilleri Heyetince karar verilmitir. nce devlet memurlar, apka, setre ve pantolon giymilerdir. Tarikatlara mensup olanlar medeni kla girmeye mecbur tutulmular, 25 Kasm 1925 tarihli kanun da halkn apka giymesi mkellefiyetini koymutur.268 Bu kanunu takiben tekkelerin, zaviyelerin kapatlmasndan sonra din adamlarnn, tarikat eyhlerinin diledikleri gibi eitli giysiler ve balklar iinde gezip dolamalar yasaklanm, hkmet kararyla nasl giyinecekleri saptanmtr. 3 Aralk 1934te karlan bir yasa ile de din adamlarnn bu giysileri sadece kutsal ibadet yerlerinde grev srasnda giyebilecekleri zorunlu hale gelmitir.269
268 269

Ulu, a.g.e., s.158. Kili, a.g.e., s.198.

128

Kadnlarn giyim kuam ile ilgili ise, Cumhuriyet dnemi boyunca herhangi bir kanun karlmamtr. Suna Kilinin de belirttii gibi bunun nedeni, temelinde ekonomiktir. Trk toplumunun %80i kylerde yaamaktadr. Ky kadnlar ise zaten olaan giysileriyle, evinde, banda, bahesinde, tarlasnda almaktadr270 Dier taraftan Zrcherin belirttii bir nokta dikkate alnmas gerekir. Ona gre:
Reformlar Trk halknn byk ounluunu oluturan kyllerin yaamn hemen hi etkilememiti. Anadolulu bir kyl hi fes giymemiti, bu yzden de fesin kaldrlmasndan dolay zel bir endieye dmemiti. Kars zaten pee rtnmezdi, bu nedenle pee rtnmenin engellenmek istenmesi o ve kars iin bir anlam ifade etmiyordu. Ne okuyabilir ne de yazabiliyordu, bu sebepten harflerin dnyas onun iin nemsizdi. 1934 ylnda soyad almak zorunda kalmt, ama btn kyller (bugn de) ilk isimlerini kullanmay srdrmekte ve soyadlar sadece resmi amalarla kullanlmaktadr. Yeni Medeni kanun okelilie yasa d klmt, ama ok elilie paraca gc yeten iftiler, gerekirse oklukla yapld zere eve bir ikinci kadn alabilmekte; bu kadnla evlenmeksizin ondan doan ocuklarn resmi nikhl einin ktne geirebilmektedir.271

Klk-Kyafet Kanunu, Atatrkn gerekletirmi olduu inklplar iinde en ok tartlan konulardan biridir. Doal olarak gerekletirilen reformlar, o gnlerde pekte bir anlam ifade etmese de gelecek iin, modern bir toplum oluturabilmek adna, olduka nemliydi. Ayrca, Atatrk iin nemli olan, cbbenin, fesin ve kavuun iine sinmi olan tutuculuu ve gericilii yok etmek ve kapkara araflara sarlm olan kadnlarmz bir odalk, bir zevk aleti olarak grenlere kar, onlarn anamz, bacmz ve kzlarmz olduunu hatrlatmaktr. Tutuculuun ve din smrsnn, Osmanl tarihinde her zaman yeniliin nne getiini Atatrk birok rneklerle biliyordu.272 Bundan dolay da Klk-Kyafet Kanunu basit bir fes yerine apka geme olay olarak deerlendirmemek gerekir.273

A.g.e., s.298. Zrcher, a.g.e., s.281-282. 272 Cahit Tanyol, Atatrk ve Halklk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 100. Yl Dizisi No: 6, Ankara, 1981, s.82. 273 Hkmeti Cumhuriyetimizin bir Diyanet leri Riyaseti makam vardr. Bu makama merbut mft, hatip, imam gibi muvazzaf birok memurlar bulunmaktadr. Bu vazifedar zevatn ilimleri, faziletleri derecesi malumdur. Ancak burada vazifedar olmayan birok insanlar da gryorum ki, ayn kyafet iktizasnda berdevamdrlar. Bu gibilerin iinde ok cahil, hatta mmi olanlarna tesadf ettim. Bilhassa bu gibi chel, baz yerlerde halkn mmessilleriymi gibi onlarn nne dyorlar. Halkla dorudan doruya temasa adeta bir mni tekil etmek sevdasnda bulunuyorlar. Bu gibilere sormak istiyorum! Bu vazife ve salhiyeti kimden, nereden almlardr? Malm olduuna gre, milletin mmessilleri intihap
271

270

129

Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas (30 Kasm 1925) Osmanl Devleti iinde, tekke ve zaviyelerin etkinlii bilinmektedir. zellikle lkenin zayflamasndan sonra bu tarikatlarn eyhleri i ayaklanmalara sebep olmu, kavga ve ekimelerin balca nedenleri olmulardr. Zaten trbeler, tekkeler ve zaviyelerin zamanla soygun ve vurgun yerleri haline geldiini grmekteyiz. Muskaclk, falclk vb. eyler de bu gibi yerlerin karm olduklar batl inanlardr.

Kastamonuda CHP binasnda partililerle yaplan konuma 30 Austos 1925: Var olan tarikatlarn amac kendilerine bal olan kimseleri dnyada ve manevi olan hayatta mutluluk sahibi yapmaktan baka ne olabilir? Bugn ilmin, fennin, btn kapsam ile medeniyetin karsnda filan veya falan eyhin uyarmasyla maddi ve manevi mutluluu arayacak kadar ilkel insanlarn Trkiye medeni toplumunda varln asla kabul etmiyorum. Efendiler ve ey millet, iyi biliniz ki, Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi olamaz. En doru, en gerek yol, medeniyet yoludur. Medeniyetin gerektirdiini yapmak insan olmak iin yeterlidir. Tarikat reisleri, bu dediim gerei btn aklyla anlayacak ve kendiliklerinden hemen tekkelerini kapatacak, mritlerinin artk erginlii ulatklarn elbette kabul edeceklerdir. (Atatrk, a.g.e., s.659.)

Trkiye Cumhuriyeti eyhler, derviler, mritler, mensuplar memleketi olamaz diyen Atatrk, bu konuda giriimlerde bulundu. Trkiye Byk Millet Meclisi, 30 Kasm 1925te tekke, trbe, zaviye ve medreselerin kapatlmasn kabul etti. llerden yardm istemek medeni bir toplum iin uygun deildir274 diyen Atatrk iin, modern bir lkede, akl ve bilimi esas alan bir lkede, bu tr faaliyetlere izin verilemezdi. Ayrca Atatrk, henz 1923 ylnda yapm olduu bir konuma da: Bizim dinimiz almayann insanlkla alkas olmadn bildiriyor. Baz kimseler asri olmay kfir olmak sanyorlar. Asl kfr onlarn bu zanndr. Bu yanl tefsiri yapanlarn maksad, slamlarn kfirlere esir olmasn istemek deil de nedir? Her sarkly hoca sanmayn, hoca olmak sarkla deil, dimaladr275 demitir. Ksacas gerekletirilen
ettikleri mebuslar ve onlardan teekkl eden TBMM ve Meclisin itimadna mazhar Hkmeti Cumhuriyedir. Bir de mahalli mntehap belediye reisleri ve heyetleri vardr. Millete hatrlatmak isterim ki, bu laubalilie msaade etmek asla caiz deildir. Herhalde sahibi salhiyet olmayan bu gibi kimselerin muvazzaf olan zevat ile ayn kisveyi tamalarndaki mahzuru hkmetin nazar dikkatine vazedeceim. (Ulu, a.g.e., s.10.) 274 Kastamonuda CHP binasnda partililerle yaplan konuma 30 Austos 1925: Atatrk, a.g.e., s.659. 275 Ulu, a.g.e., s.87-88.

130

Klk-Kyafet Kanunu ile Tekke ve Zaviyelerin kapatlmasna ilikin kanunun her ikisi de cbbenin, fesin, kavuun altna saklanm olan tutuculuu ve gericilii yok etmek, dini smrnn nne gemek ve btn bunlarn yerine akl ve bilimi geirmeyi amalamtr. Gerekletirilen Dier nklplar ve Soyad Kanunu (21 Haziran 1934) Bat lkeleri ile kurulan sosyal ve ticari mnasebetlerde grlen zorluklar ve buna paralel olarak lkede birliin salanmas, modern bir ulus-devlet oluturmak adna da nemli bir yeri olan birok reform gerekletirilmitir. 26 Aralk 1925de kabul edilen bir kanunla Trkiye, hicri ve Rumi-i takvimden miladi takvime gemitir ve bu uygulamaya, 1 Ocak 1926dan geerli olmak zere balanmtr. Ayrca 1924 ylnda Cuma gn resmi tatil kabul edilmesine ramen, 1935 ylnda kartlan yeni bir kanunla, cumartesi gn leden sonra balamak zere, pazartesi gnne kadar geen sreyi resmi tatil gn olarak kabul edilmitir. Cumhuriyet dneminde gerekletirilen dier bir inklp hareketi de arlk ve uzunluk lmlerinde olmutur. 1 Nisan 1931de metre ve kilo sistemine geilmi, tm lkede arlk ve uzunluk lmlerinde bu yeni sistem ile birlik salanmtr. 1934 ylnda gerekleen Soyad Kanunu da, modern anlamda ulus-devlet yapsn oluturmak isteyen Trkiye iin nemli bir inklp hareketiydi. Bu kanun ile birlikte, Osmanl Devletinden kalan geleneksel unvan ve lakaplarn nne geilmek istenmitir. Ayrca kiilerin toplumda sadece zel adlaryla var olmalar eitli karklklar da beraberinde getirmekteydi. Bu durum zellikle askerlikte, okulda ve yaamn pek ok alannda adaletsizlii neden olduu gibi pek ok yanllklara, karmakla yol ayordu. Tm bu karklklar gidermek iin, herkesi bir soyadna kavuturmak amacyla 21 Haziran 1934de Soyad Yasas karlm, bunun sonucu Trkiye Byk Millet Meclisi Gazi Mustafa Kemale Atatrk soyadn vermi, 27 Kasm 1934te de karlan bir baka yasa ile geleneksel sanlar, adlar yasaklanmtr. 276 (Fakat bilindii zere, Atatrk ve onun yakn evresindeki kiilere gstermi olduklar stn hizmetlerinden dolay zel soyadlar verilmitir; Atatrk, nn gibi.) Kadnlara Salanan Haklar Trk modernleme srecinin methe deer alanlarndan biri de phesiz, kadnlara salanan haklardr. Trk kadn, medeni olarak
276

Kili, a.g.e., s.234.

131

nitelendirilen birok lkeye gre, hem de cumhuriyet dneminde, eitli alanlarda haklar elde etmitir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Trk kadn Medeni Kanun ile birlikte baz haklar elde etmitir. Bu haklar daha ok toplumsal haklardr. Dier taraftan 1930 ylnda kartlan bir kanunla birlikte kadnlarn belediye seimlerine katlmalar ve 18 Aralk 1934te karlan dier bir kanunla da kadnlarn milletvekili seme ve seilme olana salanmtr. Bylelikle kadnlar siyasal haklarn da elde etmilerdir.

Konyada Kzlay Kadnlar ubesinin tertip ettii ay ziyafetinde sylenmitir (21 Mart 1923): kadnlk meselesinde grnteki ekil ve kyafet ikinci derecededir. Asl mcadele alan, kadnlarmz iin ekilde ve kyafette baardan fazla nur ile irfan ile gerek faziletle sslenmek ve donanmaktr. (Atatrk, a.g.e., s.244.)

Bu deiikler sadece biimsel zgrlkten (oy hakk) olumuyor, ayrca meslek kadnlar, kadn pilotlar, opera sanatlar ve gzellik kralieleri gibi yeni ve hayli farkl rneklerin etkin bir biimde zendirilmesini de ieriyordu.277 Kadn ve erkein, eit koullarda toplumsal yaamdan siyasal yaama, iktisadi yaamdan her yaam alanna kadar katlmas gerektiini belirten Atatrk, Trk kadn dnyann en aydn, en erdemli ve en
ar kadn olmaldr. Ar kiloda deil; ahlkta, erdem de ar, arbal bir kadn olmaldr. Trk kadnn grevi, Trk anlayyla, gcyle, kararllyla korumaya ve savunmaya yeterli gte nesiller yetitirmektir. Milletin kayna, sosyal hayatn temeli olan kadn, ancak erdemli olursa grevini yerine getirebilir
278

diyerek, kadnn aile yaantsnda da oynamas gereken nemli rol

belirtmitir.279
Zrcher, a.g.e., s.1273. Atatrk, a.g.e., s.676. 279 Atatrkn neboluda yapm olduu konuma 28 Austos 1925: Sosyal hayatn balangc, aile hayatdr. Aile aklamaya gerek yoktur ki, kadn ve erkekten olumutur. Kadnlarmz hakknda, erkekler hakknda sz sylediim kadar fazla aklamalarda bulunmayacam. Bu yce varl zellikle huzurlarnda grmemezlikten gelemem. zin verilirse bir iki kelime syleyeceim ve siz sylemek istediimi kolaylkla anlayacaksnz. Gezilerim srasnda kylerde deil zellikle kasaba ve ehirlerde kadn arkadalarmzn yzlerini ve gzlerini ok kaln ve dikkatle kapatmakta olduklarn grdm. zellikle bu scak mevsimde bu tarz kendileri iin mutlaka ac ve rahatszlk verici olduunu tahmin ediyorum. Erkek arkadalar, bu biraz bizim bencilliimiz eseridir. ok temiz ve dikkatli olduumuzun gereidir. Fakat saygdeer arkadalar, kadnlarmz da, bizim gibi anlayan ve dnen insanlardr. Onlara ahlkn kutsal eylerini alamak, mill ahlkmz anlatmak ve onlarn beyinlerini nur ile, temizlikle donatmak esas zerinde bulunduktan sonra fazla bencillie gerek kalmaz. Onlar yzlerini dnyaya gstersinler. Ve gzleriyle dnyay dikkatle grebilsinler. Bunda korkulacak bir ey yoktur. Arkadalar, doruluu meydanda olarak sylyorum. Korkmaynz, bu gidi mecburidir. Bu mecburiyet bizi yksek ve nemli bir sonuca ulatryor. sterseniz bildireyim ki, bu kadar yksek ve nemli bir sonuca ulatryor. sterseniz bildireyim ki, bu kadar yksek ve nemli bir sonuca varmak iin gerekirse, baz kurbanlar da verelim. Bunun nemi yoktur. nemli olarak unu uyarrm ki, bu durumun korunmasnda
278 277

132

Reformlarn Halka Yaylmas: Trk Ocaklarndan Halkevlerine Trk Ocaklar, Osmanl mparatorluunun son dneminde Osmanlclk akmnn nemini kaybetmesiyle birlikte balayan, Trklk akmnn en canl temsilcilerinden biridir. Fiilen 20 Haziran 1911 ylnda kurulmasna ramen, tzn birinci maddesinde kurulu tarihi 12 Mart 1912 olarak gsterilmitir. Trk milliyetiliini yaymak amacyla faaliyet gsteren Trk Ocaklar, zamann ve daha sonra Cumhuriyetin ilk yllarnn nemli aydnlarn (Mehmet Emin, Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Hamdullah Suphi, Ziya Gkalp, Halide Edip gibi) bnyesinde toplayan bir rgt olmutur.
280

Trk

ocaklar Cumhuriyetin ilk yllarnda lkede milliyeti, pozitivist ve laik dnceleri konferanslar, kurslar ve sergiler yoluyla yaymaya alyordu. 1931de kapatldnda 30.000in stnde yesi ve 267 ubesi bulunuyordu.281 Trk Ocaklarnn kapanmasndan sonra parti amalarna hizmet edecek, reformlar halka gtrecek, eitim ve kltr rgtne ihtiya olduu grld ve sonuta ilk halkevleri, 1932 yl 19 ubatnda yaplan byk bir trenle 14 il merkezinde ald. Halkevlerinin kurulu amac, Talimatnamesinde u ekilde dzenlenmitir."282
Frkamzn program temelleri Cumhuriyetilik, milliyetilik, halklk, devletilik,

laiklik ve inklplktr. Programmz bu ana ve temel prensiplerin hkimiyeti ve ebedilemesi iin bu vasflarda kuvvetli vatandalar yetitirilmesini, milli seciyenin Trk Tarihinin ilham ettii derecelere kmasn, gzel sanatlarn ykselmesini, milli kltrn ve ilmi hareket ve faaliyetlerin kuvvetlendirilmesini ehemmiyetli vastalar olarak tespit ve iaret eder. Halkevlerinin gayesi bu uurda alacak mefkreci vatandalar iin toplayc ve birletirici yurtlar olmaktr. 283

inat ve taraftarlk, hepimizi her an kurban koyun olmak alkanlndan kurtaramaz. Hanm ve Bey arkadalarm! Size bildiiniz gibi bir gerei ksa bir cmle ile tekrar gstereceim; beni ho grnz. Medeniyetin cokun seli karsnda direnmek bounadr ve o, dikkatsiz olanlar ve uygun davranmayanlar hakknda ok acmaszdr. Dalar delen, gklerde uan, gze grnmeyen ufak paralardan yldzlara kadar her eyi gren, aydnlatan, inceleyen medeniyetin g ve yceliinde yzlemesi ortaa anlaylaryla, ilkel uydurmalarla yrmeye alan milletler yok olmaya veya hi olmazsa esir ve alak olmaya mahkmdurlar. Halbuki Trkiye Cumhuriyeti halk yenilenmi ve olgunlam bir topluluk olarak sonsuza kadar yaamaya karar vermi, esirlik zincirlerini ise tarihte benzeri olmayan kahramanlklarla para para etmitir. (Sylev ve Demeler, s.469-472.) 280 z, a.g.e., s.108. 281 Zrcher, a.g.e., s.262. 282 z, a.g.e., s.111. 283 z, a.g.e., s.11-112.

133

Halk Frkas Genel Sekreterinin ubat 1932 tarihinde Ankarada alan ilk Halkevinde verdii sylev: CHFnn Halkevleri ile izledii ama, ulusu bilinli, birbirini tanyan, birbirini seven, ideale bal bir halk kitlesi olarak rgtlemektir Bir retmen okulunun belirli alandaki grevini yaptktan sonra, bir milletvekili Meclisin genel kurul ve komisyonlarndaki iini grdkten sonra, bir doktor hastalarn bilimin ve sevecenliin gerekleri ile iyiletirdikten sonra topluma kar yapacak baka bir i ve grevi kalmadn sanar. Asl sorunun temelinden dzeltilmesi gerekli olan noktas budur. Bu konuda byk eksikliimiz lkede insan var olmamas deil, tersine lkede zaten var olan deerli insanlarn toplumsallamak ve toplum iinde, toplum ile birlikte, toplum iin almak gereini anlamam olmasdr. Hepimize yerlemi olan bu kaytsz anlay sonucunda yetimi ve yetitirici, ileri gtrc elemanlar ileri gitmek gereksiniminde olanlarn nnde dmek grevimizi yapmyoruz. Halkevleri tmmz bu yolda grev cephesine srecektir Halkevleri yetimi bir vatandan kendisi gibi yetimeye olanak bulamayan vatandalar da yetitirmek iin bir zaman ayrmas istemini zerine koyuyoruz. Biz halkevlerinin arkadalk havasnn scakl ile snan atlar altnda ulusumuzu tek tek olmaktan kararak, katlaarak, toplumsallatrarak oylumu, ykseklii ve cevheri ile kendisini ulu bir granit kitlesi durumunda gelecee sunacana inanyoruz. (Alp, a.g.e., s.255.)

Kentlerde Halkevleri, kasaba ve kylerde Halkodas kurularak srdrlen bu almalarda Halkevlerinde tarih, dil, yazn, spor, mzecilik, tm gzel sanatlar, halkbilim, ky aratrmalar, incelemeleri, uygulamalar srdrlm, Halkevleri dergileri yaynlanm; Halkevleri blgelerinde birer eylemsel kltr merkezleri haline dnmtr. Halkevlerinin hemen tmnde kitaplklar alm, okuma-yazma bilmeyen halka okuma-yazma retilmesi de amalanmtr.284 Reformlarn halka ulamasnda ve Atatrk dncenin yaylmas asndan olduka nemli ilevler gren Halkevleri, Cumhuriyet dnemi ve sonrasnda modernleme abalar iinde nemli bir yere sahiptir. Reformlarn halka ulamadn belirten birok dnr, bizzat Atatrkn okuma-yazma seferliinde olduu gibi, il il dolap reformlar halka gtrm olduunu; Halkevleri, Halkodalar ve sonrasnda Ky Enstitleri gibi kurulularla da, reformlarn lkede yaayan her bireye ulalmaya alldn gz ard etmektedirler.

284

Kili, a.g.e., s.315.

134

3.1.4. Modernleen Trkiye: Ekonomik Alan teki Osmanl Alm olan bir mesafeyi lmek iin yalnz nereye varm olduumuzu deil ayn zamanda nereden kalkm olduumuzu da bilmemiz gerekir. zellikle Osmanlnn ekonomik yapsnn bilinmesi, Trkiye Cumhuriyetine kalan ekonomik miras anlamamz salayacaktr Osmanl ekonomisi, kapitlasyonlar ve d borlar gibi uzun tarihsel sreler sonunda, Avrupa lkelerinin denetimi altna girmiti. Kapitlasyonlar, gmrklerde koruma nlemleri alnmasn engellerken, d borlarda ekonominin tam bir bata ynelmesine yola amt.285 Ksacas yllar sren savalar, kylden alnan ar vergilerinde buna eklenmesi sonucu, Trkiye Cumhuriyeti gsz ve da baml bir ekonomi devralmtr. Boratavn da belirttii gibi: Gen Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl mparatorluunun son dneminde, dnya ekonomisi iinde hammadde ihracats, snai rn ithalats ve d borlanmalar, Duyun-u Umumiye daresi ile srekli imtiyazlarn verilmi olduu bir iktisadi yapy devralmtr.286 Yukarda belirtilmi olan nedenlerden dolay, teki Osmanl olarak ifade edebileceimiz bir lkeden, bir devletten ve ekonomik yapdan sz edebiliriz. Atatrkn henz 1922 ylnda yapm olduu, aada yer alan konuma da, ekonomik alann, bir lke iin ne denli nemli olabileceini grebiliriz. Bundan dolay, Osmanl Devletinin da baml ekonomisini devralan Trkiyenin, el atlmas gereken en ncelikli alanlardan biri de hi phesiz ekonomik aland. Cumhuriyet dnemi ekonomi politikalar genel olarak iki ksma ayrlarak incelenmektedir. Bunlar zerinde ksaca durulacaktr.

TBMMnin nc toplant yln aarken 1 Mart 1922: Efendiler! Bugnk mcadelemizin amac tam bamszlktr. Bamszln tam salanabilmesi ise ancak mali bamszlk ile mmkndr. Bir devlet asl bamszlktan mahrum olunca o devletin btn hayati blmlerinde bamszlk sakar durumdadr. nk her devlet organ ancak maliye ile yaar. Mali bamszln korunmas iin ilk art btenin iktisadi bnye ile uygunluu denk olmasdr. Bundan dolay devlet yapsn yaatmak iin d lkelere bavurmadan lkeyi gelir

285 286

Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, Remzi Kitabevi, stanbul, 1998, s.341. Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985, Gerek Yay., 5. Bask, stanbul, 1995, s.11-13.

135

kaynaklar ile ynetecek zm ve nlemlerini bulmak gereklidir ve bulunabilir. Efendiler! Milli prensibimiz en st dzeyde tutumluluk olmaldr. Bundan dolay mali ynetimimiz, halk bask altnda tutulup ezilmesinden kanmakla birlikte elden geldiince darya borlanmadan ve gereinden ok harcamadan var olan gelirle yetinmek ilkelerine dayanmaktadr. imdiki durumda yararlanlamayan gelir kaynaklarndan yararlanmak ve halkn vergi ykn azaltmak iin baz maddeler zerinde tekel konulmas gerekmektedir. (Sylev ve Demeler, s.316317.)

Da Ak Ekonomi 19231929 arasndaki yllar devlet iletmecilii ve mdahalelerinin asgari dzeyde tutulduu ve piyasa artlarnda sanayilemenin benimsendii yllardr. 19231929 dneminin iktisadi gelimesinin en belirgin iki yap ta, yeni Trk Devletinin dnya iinde nasl bir yer kaplayaca belirleyen Lozan Antlamas ile dnemin sonunda patlak veren ve kapitalist dnya ekonomisini derinden sarsan byk buhrandr. lgin bir tesadf sonucu, Lozan Antlamasnn hkmlerine gre uygulanan ekonomik snrlamann kalkaca, ayrca Osmanl borlarndan Trkiye Cumhuriyetine den bor taksitlerinin denmeye balanaca ylda, byk buhrann balang yl olan 1929 olacakt.287 Tm bu kstlamalara ramen, 19231929 yllar arasnda ki dnemde, olduka nemli ekonomik gelimeler izlenmitir. zellikle bu dneme ilikin ekonomi politikalarn aklayabilmek iin, zmir ktisat Kongresi zerinde durulmas gerekir: zmir ktisat Kongresi Bamszlk sava baaryla sonulanm, fakat Lozanda yeni Trkiyenin tannmasyla ilgili konferans henz en kzgn aamasnda iken, Cumhuriyetin ilanndan sekiz ay nce, zmirde geni apl bir iktisat kongresi yaplmtr. zmir ktisat Kongresine dair anlarndan bahsederken Celal Bayar, bu kongrenin toplanma amac hakknda unlar belirtmektedir: Atatrk, hem memleketin iktisadi vaziyetini izmek, politikasn ortaya atmak, hem de Avrupaya kar, cihana kar; Biz baka ey dnmyoruz artk; iktisadiyatmzla megul olarak sulh iinde yaamak istiyoruz! tesiri yaratmak iin bu kongreyi toplamt.288

Boratav, a.g.e., s.31. Utkan Kocatrk, Atatrk izgisinde Gemiten Gelecee, Atatrk ve Yakn Tarihimize likin Grmeler Aratrmalar Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2005, s.43.
288

287

136

Efendiler! Yce heyetimizin bugn toplanm olduu Trkiye ktisat Kongresi ok nemlidir, ok tarihidir. Nasl ki Erzurum Kongresi, Sivas Kongresi felaket noktasna gelmi olan bu milleti kurtarmak konusunda Misak- Millinin ve Anayasann ilk temel talarn hazrlamak konusunda etkili olmu ve bundan dolay tarihimizde, milli tarihimizde ve milli hayatmzda en kymetli ve yksek hatray kazanm ise, kongremiz milletin ve memleketin hayat ve gerek kurutuluunu salamaya ara olacak kurallarn temel talarn ve ilkelerini hazrlayp ortaya koymak ekliyle tarihte en byk ad ve ok kymetli bir hatray kazanacaktr ( Sylev ve Demeler, s.478.)

zmir ktisat Kongresine; ifti, tccar, sanayi ve ii kesimlerini temsil eden 1135 kii katlmtr. 17 ubat 1923 tarihinde al yaplan kongre, 4 Martta eitli kararlar dnda, genel nitelikli bir ktisat Misakn kabul ederek almalarn bitirdi.289 Daha lkenin siyasal rejimi bile belirlenmeden byle bir Kongrenin dzenlenmi olmas bile olduka nemlidir. nk Atatrk ekonomiye olduka nem vermekteydi. Bunu da Kongrede yapm olduu konumadan anlayabilmekteyiz:

Trkiye ktisat Kongresini al sylevi (zmir, 17 ubat 1923): Siyasi, askeri zaferler ne kadar byk olursa olsunlar, iktisadi zaferler ile talandrlamazlarsa meydana gelen zaferler devaml olamaz, az zamanda sner. Bu bakmdan en kuvvetli ve parlak zaferimizin bile salayabildii ve daha salayabilecei yararl kazanlar belirlemek iin ekonomimizin, iktisadi hkimiyetimizin salanmas ve salamlatrlmas ve geniletilmesi gerekir Efendiler, iinde olduumuz halk devrinin, milli devrin, milli tarihini yazabilmek iin kalemlerimiz sabanlar olacaktr. Bence halk devri, iktisat devri kavram ile aklanabilir. Sylev ve Demeler, s.474.) (

ktisadiyat

diyoruz;

fakat

arkadalar,

Atatrk bu kongre ile bundan sonra ki mcadelenin ekonomik dzlemde gerekletirileceinin altn izmitir. Atatrkn baz szleri, kabul etmek gerekir ki Marksizmi artrmaktr. Ancak Atatrk, Marksizm gibi bir

iktisadiyat demek, her ey demektir. Yaamak iin, mutlu olmak iin, insan varl iin ne gerekse onlarn tamam demektir. Ziraat demektir, ticaret demektir, emek demektir, her ey demektir. ( Sylev ve Demeler, s.477.)

289

Yksel lken, Atatrk ve ktisat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2.Bask, Ankara, 1984, s.81.

137

dnya grne sahip deildi. Atatrk bu szleriyle olsa olsa, ekonomik alann bir lke iin, olduka nemli olduunu vurgulamak istemitir.290 nk gerek ekonomi politikalarn da gerekse toplumsal yaplanma da Marksizm gibi bir ideolojinin varlndan sz edilemez. Karma ktisat szn ilk defa dile getiren ktisat Bakan Mahmut Esat Bozkurt ise, iktisadn neminin ve lkenin iinde bulunduu gerei kesin biimde vurguluyordu: Grnte lke bizimdi. Fakat Trkiye iktisaden bizden ok yabanclarn lkesi, bir smrgesi idi. Ayrca, Ben ulusal egemenlii iktisadi egemenlik olarak alglarm demekteydi. Dnemin iktisat politikalarnn znde, da bamllktan bir an nce kurtulmann gereklilii gze arpmaktadr. ktisat kongresinde alnan kararlarn genel nitelikli olduunu sylemek mmkndr. Sanayinin tevik edilmesi, reticinin, ihracat ticaretinin ve iinin korunmas ve demiryollarnn gelitirilmesi dorultusunda ana isteklerin topland kongre Trkiyenin 1931lere (1930) kadar srecek dneminin iktisat politikasn byk lde oluturmu ve ynlendirmitir. Bu ynlendirmede liberal unsurlar ar basm, devletin genellikle bizzat yapmas deil, devletin her alanda ekonomiyi, zellikle sanayiyi desteklemesi istenmitir.291 zmir ktisat Kongresi kararlarnda, devletin iktisadi yaamda fiilen stlenecei belirli ilevlerin olduu bunlarn da arlkl olarak altyap ile ilgili olduu belirtilmitir. Devlet demiryolu, karayolu alarn kuracak, limanlar ina edecektir. Haberleme rgtn gerekletirecek, eitim ilerini stlenecektir. Ticaret ve sanayi bankalarnn kurulmasna ve ortaklna nclk edecek, ancak buralardaki paylarn daha sonra zel Kesim'e devredecektir. Kongre'de yabanc sermaye konusu da tartlm, yabanc sermayeye kar olunmad nemle vurgulanmtr. Fakat yabanc sermayenin lkeye arlm olmasna karn, Trk ekonomisinin yabanclar tarafndan smrlmesine de kesin bir biimde kar klmtr. Kongrede ayrca; yerli mal giyilmesi, amele denen
Arkadalar bence yeni devletimizin, yeni hkmetimizin btn ilkeleri, btn programlar iktisat programndan kmaldr. nk demin dediim gibi her ey bunun iinde yerlemitir. Bundan dolay evlatlarmz o ekilde eitmeli ve terbiye etmeliyiz, onlara o ekilde bilgi, anlay vermeliyiz ki, ticaret, ziraat ve sanat dnyasnda ve btn bunlarn faaliyet alanlarnda verimli olsunlar, etkili olsunlar, alr olsunlar ameli bir organ olsunlar. Bundan dolay eitim programmz, gerek ilkretimde, gerek orta retimde verilecek btn eyler, bu bak asna gre olmaldr. Eitim programlarmz gibi devlet ubeleri iin dnlecek programlar bile, iktisat programna dayanmaktan kendini kurtaramazlar. lkeli bir program uygulamak ve bu program zerinde btn milleti denk olarak altrmak lazmdr. (Atatrk, a.g.e., s.477-78. 291 Yksel lken,a.g.e., s.83-86.
290

138

i erbabna bundan sonra ii denilmesi ve sendika hakk tannmas gibi kararlarda alnmtr.
Atatrk:kanunlarmza bal kalmak artyla yabanc sermayelerine gereken gvenceyi vermeye her zaman hazrz ve isteriz ki, yabanc sermaye bizim almamza ve var olan ama yetersiz kalan servetimize katlsn. Bizim iin ve onlar iin faydal sonular versin; fakat eskisi gibi deil. ( Sylev ve Demeler, s.475.)

Snfsz ve imtiyazsz bir millet tasavvurunun ilk sylemlerini de yine bu kongrede grebilmekteyiz. Atatrk zmir ktisat Kongresinde yapm olduu al konumasnda: Bizim halkmz yararlar birbirinden ayrlr snflar halinde deil, tersine
varlklar ve alma sonucu birbirine lazm olan snflardan ibarettir ve yine programdan sz edildii zaman, adeta denilebilir ki, btn halk iin bir Emek Misak- Millisidir demekte ve halklk ilkesinin ilk tezahrlerini sunmaktadr.292

Bu tarihten itibaren, iktisat politikas ile ilgili kararlar uygulamak amacyla bir dizi dzenlemeler de yaplmtr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz:
Kurucularnn banda Atatrkn bulunduu Bankas, 26 Austos 1924 tarihinde destek grmtr. Bylece ulusal bankacln ilk adm atlmtr. 19 Nisan 1925 tarihinde Trkiye Sanayi Maadin Bankasnn kurulmas. Eski reji idaresinin satn alnarak, barut ve patlayc maddeler tekelinin kurulmas ile Ttn dare-i Muvakkatesi (1925). Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesinin kurulmas (1927). ktisadi verilen toplanmas ve deerlendirilmesini salamak iin Babakanla bal olarak kurulan statistik Genel Mdrl (1926). (1927 ylnda nfus, sanayi ve tarm saymlar bu mdrlk tarafndan gerekletirilmitir.) Ziraat Bankasnn, 1924 ylnda, her trl banka ilemleri yapmaya yetkili klnmas. 1926 ylnda, ipotek karl konut kredisi veren Emlak ve Eytam Bankas kurulmas. 120 milyon dolaylarnda olan yeni Trkiyenin ilk btesinin 1 Mart 1924 tarihinde uygulamaya konmas. Ticaret ve Tarm Bakanlklarnn birlemesiyle ktisat Vekletinin kurulmas. (1928) Ticaret ve Sanayi Odalarnn yasal nitelik kazanmas (1925). Gmrk Tarife Kanununun yrrle konmas (1929). 1 milyon sermaye ile kurulmutur Celal Bayarn ilk genel mdr olduu Banka, devletten de byk

292

Atatrk, a.g.e., s.478.

139
Yabanc esham ve tahlil ilemlerini Maliye Bakanl iznine balayan ve Trkiyede ilk dviz kontroln getiren Menkul Kymetler ve Kambiyo Borsalar kanunu karlmas (1929). Trk parasnn korunmas amacyla esham, tahviller ve ilemleri hakknda Bakanlar Kurulunu her trl nlem almaya yetkili klan Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda Kanunun kabul. (1930) Bu yasa gereince, ilk olarak ithalat lisans kontenjanlara baland ve darya para kartma yasakland. Para piyasasn dzenlemek, hazine ilemlerini grmek, hkmetle birlikte alarak para istikrarn salayacak nlemleri almak ve indirim oranlarn saptamak grevleriyle ykml Merkez Bankas Kanununun kabul (1930). hracata verilen nem nedeniyle yurt iinde ve yurt dnda satlacak mallarn denetim grevini hkmete veren Ticarette Taiin Meni ve hracatn Murakabe ve Korunmas Hakknda Kanun karlmas (1930). li ktisat Meclisinin kurulmas (1927). Danma nitelii tayan ve Trkiyede iktisadi gelimeyi hzla salamak ve bu konuda beliren glkleri giderme olanaklarn aramak amacyla, onursal bakan babakan olan, li ktisat Meclisi, 1927 ylnda kurulmu ve 24 yeden olumutur. li ktisat Meclisi, yaptrm gc olmamasna karn dnce ve davran olarak ok nemli bir giriimdir. Yeni kurulacak olan zel teebbsler ve maden iletmelerine byk avantajlar salayan Teviki Sanayi Kanunu (1927). 293

Bu dnemde zerinde durulmas gereken dier nemli husus, aarn kaldrlmasdr. Kelime anlam onda bir demek olan aar, uygulamada halk iin eziyet ve bask yaratyor ve vergi orann yzde elliye kadar ykseltiyordu. Toplam devlet gelirinin %20sini aan ve ilk bteye 27 milyon gelir salayan bu vergiye ubat 1925te son verilmitir. Bylece, toplam vergi geliri iinde tarmn pay %33ten %10 oranna drlmtr294 Bu gelimelerden dolay, 19231929 yllar tarmsal retim bakmndan, altn yllar olarak grlebilir. Sava koullarnda, %50 dolaylarnda retim dmeleri gzlenen balca rnlerde, sava ncesi retim hacmine 1923 izleyen bir iki yl iinde ulalmtr.295 Ancak btn abalara ramen, lke arzu edilen dzeyde hzl bir sanayileme atlm gsterememitir. Bunun nedeni yukarda izah edilen faktrlerin yan sra, altyap, sermaye, giriimci ve teknik eleman yetersizliidir. Yabanclarn belirsizlik nedeniyle yeni yatrmlara

293 294

Yksel lken, a.g.e., s. 87-89. Yksel lken, a.g.e., s.90. 295 Boratav, a.g.e., s.38.

140

gitmemesi ve gayrimslim aznlklarn lkeyi terk etmesi sna retimi olumsuz etkileyen dier nedenlerdir. Devletin sanayiye yatrm yapma eilimi vardr, ancak yetersiz kamu sermayesinin nemli bir blm demiryolu yapm ve yabanclarn elindeki demiryollarnn satn alnmasnda kullanlmtr. Milli iktisat anlay ierisinde sermayenin yerli ellerde toplanmas istenmektedir. Btn bunlara ramen sanayilemenin gelime hz bu dnem iinde yllk %8,5 gibi kmsenmeyecek bir ortalamaya ulamtr.296 Bu dnemde Milli ktisat anlaynn da etkisiyle para politikasnda salam ve istikrarl para anlay hkim olurken maliye politikasnda denk bte ve dzgn deme ilkesi benimsenmitir. Genilemeci bir maliye politikasndan titizlikle kanlrken, ak finansmana ve borlanmaya scak baklmam, nce gelirin edinilmesi sonra harcanmasna dikkat edilmitir. Atatrk'n iktisat siyasetinde makroekonomik istikrarn nemli bir yeri olmutur. yle ki, enflasyonsuz para politikas Cumhuriyet tarihinde sadece Atatrk zamannda uygulanabilmitir. smet nn'nn u szleri olduka ilgi ekicidir: "Hkmet olarak ylda iki kez deme yapamayacak duruma dtmz olurdu. Gider konuurdum. Birka milyon liralk emisyonun bizi ferahlatacan anlatmaya alrdm. Bir defa bile "evet" dedirtemedim." Trkiye Cumhuriyeti'nde enflasyon problemi Atatrk'n vefatyla balam ve bir daha da (tam anlamyla) durdurulamamtr.297 Ksacas Trkiye, dnya ekonomisine, esas olarak hammadde ihra edip, sna tketim mal ithal ederek katlmaktadr.298 stenilen dzeyden sanayileme yaanamasa da, ekonominin bir dzene girmi olmasndan dolay bu dnem olduka nemlidir. Korumac-Devleti Sanayileme (19301939) zendirme ve destekleme dnemi, 1930lara kadar srd. 1930lu yllarda yalnzca dnya ekonomik bunalm deil, ayn zamanda Kemalist ilkelerin biimlenmekte oluu da hkmetin ekonomik olaylar bakmndan daha etkin bir rol oynamasna yol at.299 Dier yandan, Lozan antlamasnn getirdii snrlamalardan dolay, yerli sanayi 1929 ylna kadar gmrkler yoluyla koruma altna alma olanan vermiyordu. 1929 ylna yaklatka, ithalat eiliminin artmasnn ve zellikle bu arta tketim maddelerinin byk yer tutmasnn, ekonominin harekete gemesini engellemekte etkili olduunu kabul etmek gerekir.
296 297

Boratav, a.g.e., s.39. Hasan Sabr, Atatrkn ktisat Zihniyeti, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi. 298 Boratav, a.g.e., s.38. 299 Kongar, a.g.e., s.351.

141

Ekonominin uzun yllarn gelir ve tasarruf yetersizliinden kaynaklanan sermaye birikiminin ok kstl oluu, hem zel kesimin byk apl yatrmlara girimesini, hem de devletin bu giriimleri kolaylatracak altyap yatrmlarn yapmasn byk lde snrlyordu. Vasfl ii ve teknik eleman yetersizlii yannda bizzat giriimci tipinin hemen hemen olmamas da, nemli dier kstlamalard.300 Bunlarn dnda, birde Serbest Frka deneyiminin baarszlkla sonulanmas da, devletin artk ekonomide etkin bir rol oynamasnn sebepleri arasnda gsterilebilir. Dnemin ilk gelimesi ise ikinci bir sanayi kongresinin toplanm olmasdr. kinci Sanayi Kongresi, ulusal sanayinin gelime yollarn aramak ve gstermek amacyla, Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyetinin daveti zerine 22 Nisan 1930 tarihinde toplanmtr Trk sanayinde; hammadde ihtiyac, sermaye ve kredi sorunlar, vergi sorunlar, Teviki Sanayi Kanunu, sanayi eitimi, rasyonalizasyon ve standardizasyon sorunlar, ulatrma sorunlar gibi sorunlarn ele alnd kongre, Trkiye ktisat Kongresine oranla ok daha yksek sna nitelikli bir grnm sahibidir. Geirilen sre ve yeni koullar devletin destek olmas yerine devletin bizzat yapmaya ynelmesi zorunlu klyordu. Sanayi Kongresinin hemen ardndan hkmetin hazrlad 21 Mays 1930 tarihli iktisat programnn, Byk Millet Meclisine sunulmas, politika deiikliini somutlatran ilk gstergesi saylabilir.301 Devletilik Nedir? CHP, modern bir ulus-devlet oluturmak iin kollar svam ve fikirlerini oluturarak yeni bir dnce/anlay, gelitirmi/retmitir. Atatrk ilkeleri denildiinde hemen akla gelen bu 6 ilke (Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Laiklik, Devletilik, nklplk-Devrimcilik), 1931 ylnda CHPnin programna konulmutur. Daha sonra 1937 ylnda deitirilen anayasamzn 2inci maddesinde; T.C. Devletinin niteliini belirtmek zere bu 6 ilke, olduu gibi anayasada yer alarak benimsenmitir.302 te Devletilikte bu ilkelerden biridir.
Atatrkn 1935 ylnda zmir uluslar aras sergisinin alnda Celal Bayara okutturduu sylev: Trkiyenin uygulad devletilik sistemi 19. yzyldan beri sosyalizm kuramclarnn ileri srdkleri dncelerden alnarak evrilmi bir sistem deildir. Bu Trkiyenin gereksinimlerinden domu, Trkiyeye zg bir sistemdir demektedir. (Alp, a.g.e., s. 233.)
300 301

Yksel lken, a.g.e., ss.100-101s A.g.e., ss. 91-92. 302 Olcaytu, a.g.e., s.157.

142

Devletiliin iktisadi dzlemdeki grnm "karma ekonomi" anlaydr. "Karma ekonomi" yaklam sosyalizm benzeri bir yaklam olmayp, esas itibaryla, ekonominin gerekli altyapsn hazrlayp, kalknma srecine paralel olarak piyasa ekonomisine geiin gerekletirilmesidir.

Atatrke gre: Devletiliin bize anlam udur: Bireylerin zel giriimlerini ve kiisel karlarn temel almak, fakat byk bir ulusun ve geni bir lkenin btn gereksinmelerini ve birok eylerin yaplmadn gz nnde tutarak lke ekonomisini Devletin eline almak. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, Trkiye vatannda yzyllardan beri bireysel ve zel giriimle yaplmam olan eyleri bir an nce yapmak istedi ve grld gibi ksa srede yapmay baard. (Alp, a.g.e., s.233.)

Atatrk'n Devletilik anlay bir kalknma modelidir. Atatrk Devletilik, kamu hizmeti dndaki ticari ve sna teebbslerinin pazar ekonomisi kurallar gereince kurulup iletilecei ve gn gelince geni bir mlkiyet zemini zerinden zel kesime devredilecei, kalknmada devlet ncln tanyan bir pazar ekonomisidir.303 Trkiyenin uygulamaya koyduu Devletilik ilkesi, Trkiyeye has bir sistem olma zelliindedir. nk bu sistem lkenin ihtiyalarnn karlamak iin, o gnn artlarnn dourduu bir gelimenin sonucudur. Falih Rfk Atay'n u szleri Devletilik ilkesinin zaruriyetten doduunu aka gstermektedir: "Yeni Trkiye'de Devletilik, bir ekonomik meslek olarak domamtr: Bir tarihi zaruret olarak domutur. Yaplacak eyleri devletten baka yapabilecek olan yoktu. Mesele bundan ibaret. Yeni Trkiye, kendi yapmak veya hi bir ey yaplmamasna boyun emek arasnda semeli idi"304 byk iler yaplmtr. Birinci Be Yllk Kalknma Plan 19311932 yllar arasnda hazrlanan ve 1933 ylnda uygulamaya konulan Birinci Be Yllk Sanayi Plan ile hem lke Trkiye kendi gereklerini gz nnde bulundurarak, devletilik politikasn izlemi ve Atatrkn belirtmi olduu gibi az zamanda ok

303

Hasan Sabr, Atatrkn ktisat Zihniyeti, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi. 304 Hasan Sabr, Atatrkn ktisat Zihniyeti, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi.

143

ihtiyacnn giderilmesi hem de hammaddeleri lkede bulunan sanayi iletmelerinin kurulmas amalanmtr. Bu planlama, ekonomilerdeki kalknma planlarna benzemiyordu. Daha ok hkmetin yapaca etkinliklerin bir program niteliini tayordu.305
Plann uygulanmas sonucunda 16 fabrika kurulmu ve faaliyete geirilmitir. Planda toplam yatrm tutar yaklak 44 milyon TL ngrlmtr. Ancak, uygulamada 100 milyonu bulan yatrmlarn en byk pay %36 ile dokuma sanayine ayrlmtr. Yeterli bir gelime iinde olduu iin eker sanayine yer vermeyen, demire %23 pay ayran plann ngrd sanayi kurulularnn faaliyete gemesiyle yllk ortalama 75 milyon TL retim elde edilmitir. Bu rakam toplam ithalatmzn %43 dolayndadr. Bu arada Ulasallatrma hareketi hzl biimde yrtld. Demiryollar, su, elektrik, rhtm ve madenler alannda 20 kadar yabanc irket ulusallatrld.
306

Zrcherin de belirttii gibi: Be yllk plan gerei iki byk holding irketi, 1933te sanayiden sorumlu Smerbank ve 1935te madencilikten sorumlu Etibank, devlete ait ou ekonomik iletmeyi ats altnda toplamtr.307 lkenin de belirttii gibi Birinci Be Yllk Sanayi Plan iin ngrlen 44 milyonun, 41,6 milyonu Smerbank tarafndan karlanmtr. Bundan dolay da, 1930lu yllarda, Smerbank sanayilemenin motoru veya itici gc olmutur.308 Endstri Kongresi 1936 yl balarnda dzenlenen bu kongreye yalnz iktisadi devlet teekklleri ve ilgili devlet memurlar katlmtr. Celal Bayar, kongrede yapt konumada zel giriim sahiplerini eletirmi, Devletin ngrd ve uygulad himaye nlemlerini kendi kiisel ve gndelik karlar iin smrmelerinden yaknmtr. Kongrenin fazla bir yanks olmamtr.309 kinci Be Yllk Sanayi Plan Birinci plann baarl olarak zamanndan nce bitirilmesiyle kinci Be Yllk Sanayi Plann hazrlklarna 1936da balanm, 1938 ylnda uygulanmasna geilmitir. kinci Dnya Savann balamasyla gereklemesi engellenen ikinci plan, birinciye oranla daha geni kapsamldr. 112 milyon TLlik yatrmla yz dolaynda fabrika kurulmas ngrlen plan; madencilik, kmr, elektrik
305 306

Kongar, a.g.e. s.353. Yksel lken, a.g.e. s.105. 307 Zrcher, a.g.e., s.288. 308 Yksel lken, a.g.e., s.105. 309 A.g.e., s.106.

144

santralleri, yakt sanayi ve ticareti, toprak sanayi, gda sanayi, kimya sanayi, makine sanayi, deniz ulam, dallarnda almalarn younlamas hedeflemitir. Birincisinden yalnz kapsam ynnden deil, ayn zamanda ierik ynnden de farkl olan ikinci plan, ihracata ynelmeyi nermekte, yatrm ve ara mallarna ncelik vermekte ve altyap almalarna nem vermektedir.310 Bu tarihlerde iktisat politikas ile ilgili kararlar uygulamak amacyla bir dizi dzenleme de yaplmtr. Bunlar u ekilde sralayabiliriz:
311

Devlet Sanayi Ofisi (3

Temmuz 1932), Trkiye Sanayi ve Kredi Bankas (7 Temmuz 1932), Smerbank (1933), Etibank ve Maden Teknik Arama Enstits (1935), Trkiye Emlak ve Kredi Bankas (1936), Denizbank (1937), Devlet Ziraat letmeler Kurumu (1938). Bu dnemin ekonomik gelimelerine ilikin Boratavn grleri yledir: bu yllarda dnya ekonomisi byk buhrann iinde srklenirken Trkiye
ekonomisinin da kapanarak ve devlet eliyle bir milli sanayileme denemesi iine girmitir ve bu deneme genel hatlaryla baarl olmutur. 1930 sonrasnda yabanc sermayeye kar tutum da deimektedir. Buhran koullarnda esasen azalm bulunan zel d yatrmlara kar genellikle olumsuz bir tavrn egemen olduunu grmekteyiz. Yabanc yatrmlarn nemli bir blm 1930lu yllarda milliletirilmitir. 19301939 yllar, Trkiyenin sanayileme dorultusunda ilk ciddi admlarn att yllar olarak nitelendirilmelidir. Sanayinin sabit fiyatlarla yllk byme hzlarnn ortalamas %11,6dr. Tarm kesiminde ise bu dnemde btn olumsuz artlara ramen pozitif, ancak sanayinin gerisinde kalan bir gelime temposu gereklemitir. Yllk ortamla byme hz %5,8dir.312

Dnya ekonomisi, tarihinin en ar ekonomik krizini yaarken, Trkiye Atatrk'n aklc ekonomi politikalar sayesinde bu buhran en hafif biimde atlatmtr. 192939 Dnya sanayi retim art %19 iken Trkiye'de %96 olmutur.313 stenen dzeyde ekonomik gelime olmamasna ramen, ekonomik yapnn dzene girme yolunda byk admlarn atlm olduunu belirtebiliriz. Buraya kadar olan aklamalarmzdan u sonular karmamz mmkndr: "ktisadi Bamszlk" ve Hzl Kalknma cumhuriyet dnemi boyunca ekonomi
310 311

A.g.e., s.107. A.g.e., s.106. 312 Boratav, a.g.e., s.45-62. 313 Hasan Sabr, Atatrkn ktisat Zihniyeti, stanbul niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi retim yesi.

145

politikalarn znde, bu iki ana eilim muhakkak grlmektedir. Kazanlan Kurtulu Savann gerek bir anlam kazanabilmesi iin, da baml ekonomiyi milliletirip, ekonominin bamszln salamak ve dier yandan izilen modernleme/Batllama yolunda en ksa zamanda kalknmay salayarak lkenin ulamas gereken refah seviyesini yakalamak esastr. Atatrkn gerek fetihler yalnz klla deil, sabanla yaplandr314 sznde belirtmi olduu, yine Celal Bayarn aktarm olduu; Trkler banka kuramazlar, kursalar da iletemezler, istidatlar yoktur!315 tarzndaki kanlar ykmak, bamsz ve hr bir devlet olarak varln korumak ve de ulusal bir ekonomi yaratabilmek iinde, ekonomik alan olduka nem arz etmektedir.

3.1.5. Modernleen Trkiye: Fikirsel Alan Milli Mcadele yllarndan sonra elde edilen zafer ve kurulan Trkiye Cumhuriyeti, kendisine bir yol izmek zorundayd. Toplumun ilerlemesi ve kalknmas iin doru yolu ortaya koyma hedefi dorultusunda, Batllama ve modernleme doru yolun adyd.316 Modernleme doru adres olarak grldkten sonra balayan yeniden yaplanma srecinde, devlet yapsnn, gnn gereklerine gre, yeniden dzenlenmeye ihtiyac vard. Bundan dolay, 1919 ylndan itibaren balayan siyasal yaplanmadaki sre, 1925 ylna geldiinde by lde tamamlanm oldu. Siyasal alandaki yeniden yaplanma srecinden sonra, yaplan dier inklplarn da dayanaklarn oluturabilecek olan hukuksal alanda Bat kanunlarndan iktibaslar yaplm olduunu gryoruz. Hukuk alanndaki yaplan inklplarda hi durmakszn devam etmi, modern bir ulus-devletin gereksinimlerini karlayabilecek dzeye gre, pragmatist bir anlayla, laik bir esasa gre ekillenmitir. Dnemin ekonomi anlay ise, tamamen lkenin artlarna gre deimektedir. lkenin kalknabilmesi ve modern bir ulus-devletin ekonomik yapsna sahip olabilmek iin, lkenin ilk yllarndan itibaren gzlenen hzl kalkna ve ekonomik bamszlk ideali, ekonomi politikalarnn zn oluturmutur. Toplumsal ve kltrel alanda yaplan reformlar ise, modern bir ulus-devlet yapsnn, hem vatandalk bilincinin yeniden oluturabilmesi;
Atatrk, a.g.e., s.511. Kocatrk, a.g.e., s.45. 316 Nur Betl elik, Kemalizm: Hegenomik Bir Sylem Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Kemalizm, (Cilt 2), letiim Yaynlar, 2001, s.76.
315 314

146

yani tebaa anlaynn, kul anlaynn yklp yerine vatandalk esasna dayal bir demokratik lkenin mensubu olarak yaayacak olan bireylerin buna gre anlay ve yaantlarn dzenleyici inklplara gidilmi, hem de Trk halkna Trk olduklarn hatrlatc politikalar izlenmitir. Ksacas bir kimlik tanmlama sreci yaanmtr. Bu politikalarn esas gayesi Trk bilincini uyandrabilmek bylelikle, lkede birlik ve beraberlii salayabilmektir. Yukarda ksa bir zeti verilen, Trkiyede modernleme srecinde yaanan btn bu gelimelerin, temel fikirsel dayana, pozitivist bilimsel ilerleme dncesidir. Pozitif bilim felsefesinin dayana olan dzen ve ilerleme, gerek Osmanl dneminde Jn Trklerin, gerekse daha sonra kurulan Trkiye Cumhuriyetinde, devletin temel yap talarn oluturmak iin benimsenen bir yol olmutur. Felsefi planda, Trk Devriminin temelinde sistemletirilmi bir pozitivizm mevcuttur. Bu felsefe bir asrlk bat etkisinin, Trk Devrimine evrensel bir karakter vermek zere benimsenmi zn tekil etmektedir. Ancak, sosyal ilimlerin fazla gelimedii bir ortamda zaman zaman scientisme ve ilim dogmatizmine dlm ve bu metot her zaman toplumsal tahlillerde verimli olamamtr.317 Pozitivist espri, her trl ideolojik ve metafizik dnya grne kar bir ilim zihniyeti olarak benimsenmi ve Trkiyede laikliin temelini tekil etmitir.318 Pozitivizme dayal dnce sistemi olarak karmza kan ve Trkiyenin modern bir ulus-devlet olabilmesi iin ilke ve inklplarn belirleyip, Trkiyenin geleceine yn tutan fikirsel hareket ise Kemalizm olarak bilinmektedir. Siyasal bir parti olarak CHP, modern bir ulus-devlet oluturmak iin kollar svam ve fikirlerini oluturarak yeni bir dnce/anlay, gelitirmi/retmitir. Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Laiklik, Devletilik, nklplk olarak bilinen ve Atatrk ilkeleri denildiinde hemen akla gelen bu 6 ilke, 1931 ylnda CHPnin programna konulmutur. Daha sonra 1937 ylnda deitirilen anayasamzn 2inci maddesinde; Trkiye Cumhuriyeti Devletinin niteliini belirtmek zere bu 6 ilke, olduu gibi aynen kabul edilerek benimsenmitir. Kemalizm veya Atatrklk olarak bilinen ve lkenin o gnk artlarna gre ele alnan bu ilkeler dorultusunda, lkenin temel prensipleri izilmitir. Kimine gre bir ideoloji olan, kimine gre bir fikir/dnce sistemi veya bir anlay olan, bu ilkeler
317 318

Taner Timur, Trk Devrimi (Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli), Sevin Yay., Ankara, 1968, s. 158. A.g.e, s.158.

147

dorultusunda lke, modern-ulus devlet olma yolunda ard ardna devrimlerini gerekletirerek, uygarln bir paras olabilmek iin ilke ve inklplarn belirlemitir. Bir Dnce Sistemi Olarak Kemalizm Peyami Safaya gre Kemalizm iki byk milli zaruretten dodu: Biri Trk yurdunu ve Trk birliini ieride bozgundan ve darda salgndan kurtaran Milli Sava; teki de bu yurdu ve birlii kurtardktan sonra Trk topran ve kafasn betonla ina319 Bu iki byk zaruretten ilki ok gemeden baarlm ve ikinci zaruret zerinde ise olduka fazla ey gerekletirilebilmitir. Peki, Kemalizm nedir? Bu sorunun cevabn alabilmek iin, Kemalizmin alt temel ilkesi aada ksaca zetlenmitir: Cumhuriyetilik ilkesi, cumhuriyetin ilan edilmesinden beri temel bir ilkeydi. Cumhuriyetilik, gittike artan bir oranda ve dozajda anayasal rejim sistemine ynelerek; ok partili, zgrlk, demokratik, laik, milli, sosyal bir hukuk devleti anlayn ortaya koyar.320 Cumhuriyet demek; hrriyet ve bamszlk demektir: Cumhuriyet demek halkn kendi kendisini ynetmesi demektir: Cumhuriyet demek ulusun kaytsz artsz egemenlii demektir. Cumhuriyetilik bu anlamda gerekletirilmesi gereken ncelikli bir ilkeydi. Bu ilke olmasa dier btn ilkelerin hibir anlam olamazd. Bu anlam ve nemi ifade eden cumhuriyetilik ilkesi dorultusunda, halk ile devlet arasndaki o eski derin uurumda bylelikle kaldrlm oldu. Ksacas bireyler kul ve tebaa olmaktan kp modern anlamda siyasal ve toplumsal yaama katlabilen birer vatanda oldular. Bundan dolay da Fransz devriminin birer sonucu olan ve modern ulus-devletlerin vazgeilmezleri olan; bamszlk, hrriyet, demokrasi, eitlik gibi kavramlarn her birini iine alan bir ilke olarak cumhuriyetilik, Trkiyenin temel ilkelerinden biri olmutur. Milliyetilik ilkesi de dier ilkeler gibi, modern bir ulus-devlet yapsnn vazgeilemez ilkelerinden biri olarak karmza kmaktadr. Bundan dolaydr ki Tekin Alp Kemalizm hususunda: Kemalizm bir tek tanrya tapmtr, o da ulusalclktr321 demitir. Atatrkn ulusumuza kazandrd milliyetilik ilkesi; ulusun rki ve biyolojik bir gerek olmasndan ziyade, daha ok modernlemenin gerektirdii, bir milliyetilik anlayna dayanr. Bu yzden de din bata olmak zere dil, tarih ve kltr
319 320

Safa, a.g.e., s.191. Olcaytu, a.g.e., s.157. 321 Alp, a.g.e., s.50.

148

birlikteliine dayanan bir millet anlay sz konusudur. Ancak, Atatrkn birok sznden ve 1924 Anayasasnda bulunan; Trkiye halkna, din ve rk ayrt edilmeksizin, vatandalk bakmndan Trk denir eklindeki bir anlay da sz konusudur. (Bu konu zerinde bir sonraki blmde detayl bir biimde durulacandan, bu tartmay dier blme brakyoruz.) Ayrca, milliyetilik anlay kendine bir hedef ilan eder: Yurtta sulh, cihanda sulh. Bu hedef her eyden nce, Trk devletinin dier siyasal toplumlarn egemenlik haklarn ve toprak btnlklerini tandn ve kendi haklarnn da benzer biimde dier devletler tarafndan tannmasnn beklediinin bir ifadesidir. Bu uluslararas toplulua verilen bir garantidir: Trk Devleti, Birinci Dnya Sava srasnda kaybettii topraklar zerinde hibir ey talep etmeyecek ve egemenlik hakkn Misak- Milli ile izilen snrlar iinde kullanacaktr. Bu bar ve uyum aray, bir btn olarak uygarln geliimi asndan da nemlidir. Yine de Trk toplumu gibi bamszln henz kazanm ve modernleme yolunda byk bir atlm gerekletirmesi zorunlu bir ulus iin bunlarn nemi tartmasz daha byktr. Modernlemecinin hedefi, toplumun gelien uygarla eit koullarda katkda bulunabilecek biimde seferber edilmesidir. Dolaysyla devlet, yalnzca ilerlemeyi deil, ulusun ada uygarla eit katlmn da garanti altna almakla ykmldr. Trk milliyetilii de, toplumu bu hedef dorultusunda seferber etmeye alt. Dier siyasal milliyetilere benzer bir yol izleyen Kemalist milliyetilik, devlete, toplumun modernleme dorultusunda dntrlmesinde merkezi bir rol ykledi.322 Kemalistlerin ncelikli hedefi, bir ulus bilinci yaratarak herkesin ayn ama altnda, ayn yol zerinde yrmesini salamakt. Modern bir ulus-devlet olarak Trkiye, varln hep bu dorultuda srdrecek, bu yoldan sapmasna asla izin verilmeyecekti. Bylelikle Milliyetilik ilkesi, her eyden nce birlik ve beraberliin salanabilmesi ve ada uygarla katlabilmek ona yetiebilmek iin izilen yolda btnlmz ortaya koyan bir ilke olarak nem kazanmaktadr. Trk aydnlarnn balandklar ilk dnce sistemlerinden biri olan halklk Jn Trklerden beri, pozitivist bilimsel ilerleme dncesi zerine temellenen toplum projelerinin kurucu esidir. Modernleme ve Batllama yolunda yaplan reformlarn kaynanda halk modernleme kuramlarnn yatt, halkln Trk ve Batc
322

elik, a.g.e., s.81-84.

149

politikalarnn temel sylemi olduu sylenebilir. Halklk Cumhuriyete ruhunu veren bir ilke olarak Kemalist rejimin de ekirdeini oluturmaktadr. Bu nedenle halklk, Kemalist sylemin ileyi mantnn daha iyi anlalmasn salayan tek ilkedir. 323 Trkiyede, Avrupada anlald anlamda snflar yoktu. Dolaysyla bir snf atmas veya snf kar da sz konusu deildi. Zaten, Trkiyede burjuva snf henz yok denilebilecek dzeydeydi, bir ii snf da ayn ekilde yok saylrd. Kapitalleemeyen Osmanl Devletinde ticaretle uraan, yabanc aznlklard, bunlar da sava sonrasnda lkeden ayrldklar iin, yeni kurulan Trkiye Cumhuriyetinde bu ileri gerekletirebilecek bir kesim bulunmamaktayd. Fakat ilgin olan nokta udur ki, snfsz bir toplum yaratmak isteyen Kemalistlerin, ilk amalarndan biride Avrupadaki burjuva snf gibi bir burjuva snf oluturabilmekti. Tabii bu anlay, sanayi ve ticareti gelitirebilmek adna bir giriimci snf oluturabilmek bu dorultuda da ada uygarl yakalayabilmek, kalknabilmek iin olduka nemliydi. Cumhuriyetin ilanndan sonra, ulusal egemenlik ilkesinin tanmlanmasyla, halkn siyasete katlmasnn nndeki engeller de bir bir ortadan kalkmt. Egemenlik, kaytsz artsz milletindir, halkn kendi kaderini tayin etme hakk ve halkn kendi kendisini ynetmesi gibi ifadelerin hepsi, halkla iaret etmektedir. Ulusun kaytsz artsz egemenlii ilkesi ayn kalmakla birlikte, etki alan baka bir halk ifadeyle daraltlyordu: hkmet etme, halk, halk iin, halka ramen ynetmek demekti. Halkn bu iki eliik nermesinden ilkinin bir halk hkmeti gerektirmesine karlk, ikincisi, sekinlere, halk halka ramen ynetme hakkn vermekle halk hkmeti dncesini etkisiz klyordu.324 Bu anlamda Tek Parti olan CHP, kendi varln temellendirebilmek iin, halkln bu eliik iki nermesine karn u sonucu ortaya koydu: Batl anlamdaki siyasal parti kavramnn temelde toplumsal snflara dayand ve ok partili
rejimlerin farkl snflarn temsiline olanak veren rejimler olduu, oysa snflarn olmad bir toplumda Rousseaucu bir anlamda genel idareyi temsil eden Tek Partinin ulus egemenliini gerekletirmek iin yeterli olduu dncesini alamaya alr. Ulus, bir btn olarak, ulusal kurtulu hareketinin sembol olan parti tarafndan temsil edilecektir. 325

Bugn bile olduka tartmal bir ilke olan laiklik ise, bireylerin din hrriyetlerinin korunmas ve devletin siyasi bir yap olarak dini kaidelere gre belli bir yapya sahip olmamas esasna dayanmaktayd.
323 324

elik, a.g.e., s.76. A.g.e., s.77. 325 A.g.e., s78.

150

Osmanl Devleti esas itibariyle, eriat hkmlerinin egemen olduu bir lkeydi. (Fakat bu lke iinde ok sayda aznlklarn bulunduunu, bunlarn da kendine has yaplanmalarnn-hukuk sistemlerinin/mahkemelerinin olduunu unutmamz gerekir.) te Laiklik ilkesiyle hedeflenen ama eriat kurallarna gre biimlenen devleti, eitimi ve hukuku gnn koullarn gz nnde bulundurarak laikletirmektir. Erik Jan Zrchere gre laiklik hamlesinde faaliyet alan ayrt edilebilir. lki, devleti, eitimi ve hukuku laikletirmek, yani ulemay, kurumlam slamn geleneksel kalelerine saldrmak. kincisi, dinsel simgelerin stne gitmek ve bunlarn yerine Avrupa uygarllnn simgelerini koymak. ncs, toplumsal yaam laikletirmek ve gerektiinde popler slamn stne gitmekti.326 Biraz ncede bahsettiimiz gibi, Laiklik toplum ve devletin yaamann akla ve bilime dayandrlmasdr. Devlet asndan da din ve devlet ilerinin ayrlmasdr. Ama laiklik sadece din ve inan zgrl demek deildir. O zaman eksik bir tanm yaplm olur. nk Osmanlda da inan zgrl vard. Ama Osmanl Devleti laik bir devlet deildi. nk laiklik yalnz inan zgrlne indirgenemez. nan zgrl elbette ki laikliin doal sonularndan biridir. Ama laikliin kendisi deildir. Laiklik ilkesi her eyden nce toplumu bilimsel ilkeler ve kurallara gre ekillenmesini istemektedir. Modern bir ulus-devlet oluturabilmek iin, eskimi ve artk ilevlerini yerine getiremeyen yaplarn yerine yeni laik yaplar ortaya koyarak ve elbette ki Batllamak iin bilimsellii ve rasyonellii gnlk yaamn iine sokarak ilerleme kaydetme amacn gtmektedir. Yaznn banda da belirtildii gibi, Kemalist dnce bir yol izerken, bu yolun adn Batllama koymutu; Batllama ise pozitivist felsefeye gre dzen ve ilerlemeyi ele alm, akln ve bilimselliin gc lkeye yol gsterecei kabul grmt. Kemalizm, bunun nnde duran her ne varsa Cumhuriyet dneminde kaldrmaya almtr. Ekonomik alan ksmnda belirttiimiz gibi; Trkiyenin uygulamaya koyduu Devletilik ilkesi, Trkiyeye has bir sistem olma zelliindedir. nk bu sistem lkenin ihtiyalarnn karlamak iin, o gnn artlarnn dourduu bir gelimenin sonucudur. Trkiye kendi gereklerini gz nnde bulundurarak, devletilik politikasn izlemi ve Atatrkn belirtmi olduu gibi az zamanda ok byk iler yaplmtr.

326

Zrcher, a.g.e., s.272.

151

Devletiliin iktisadi dzlemdeki grnm "karma ekonomi" anlaydr. "Karma ekonomi" yaklam sosyalizm benzeri bir yaklam olmayp, esas itibaryla, ekonominin gerekli altyapsn hazrlayp, kalknma srecine paralel olarak piyasa ekonomisine geiin gerekletirilmesidir. Devletilik, Trk toplumunun hzla kalknma zorunluluundan kaynaklanan bir ilkedir/uygulamadr. Gnn koullarnn dourduu bir gelimedir. Devletilik, Liberal ekonomide zel teebbs tarafndan yaplan bir ksm faaliyetleri devletin bir grev olarak stlenerek yapmas sonucu domutur. nk lkede henz bir giriimci snf bulunmuyordu. lkede gerekletirilmesi gereken olduka fazla i vard, bunlar yapabilecek kiileri tetiklemek ve giriimcilii zendirebilmek ve de en nemlisi altyapy salayarak giriimciliin nn amak gerekmekteydi. Bu yzden devletilik uygulamas her ne kadar snfsal farkllklar iermediyse de zamanla snfsal farkllklar olutu ve bu hite gz ard edilemeyecek boyutlara ulat. Kemalizmin bir ideoloji olmad, inklplk ilkesinde aka ortaya konulmaktadr. Kemalizmin nklplk/Devrimcilik ilkesi srekli deiime ve yaplan reformlar destekleyen bir ilke olarak bir ideoloji veya bir doktrin olamayacak kadar geni kapsaml bir dnce/anlaytr.

CHPnin 4. Byk Kurultayn aarken 9 Mays 1935: Uurumun kenarnda ykk bir lke Trl dmanlarla kanl boumalar Yllarca sren sava Ondan sonra, ieride ve darda sayg ile tannan yeni vatan, yeni sosyete, yeni devlet ve bunlar baarmak iin aralksz sren devrimler te Trk genel devriminin bir ksa deyimi ( Sylev ve Demeler, s.824.)

Kemalist inklpln nemli yanlarndan birisi, toplumsal deiimin tepeden bir hamleyle gerekletirilmesi giriimidir. Kemalizm hibir zaman bir taban hareketi olma iddiasnda olmad. Yasama, yeniliin gerekletirilmesinin ve topluma kabul ettirilmesinin arac olarak grld. Yeniliklerin halkn direniiyle karlaabilecei dnldnde, halk aydnlatmak ve yenilikleri tantmak zere birtakm arac kurumlar oluturuldu. Ancak bu kurumlarn yeniliklerin benimsetilmesinde yeterli

152

olmad ve yeniliklerin halk tarafndan benimsenmedii durumlarda ise, bunlarn korunmasn salayacak yeni kanunlar kartld.327 Reformlar kylere gtrmek, modern teknikleri yaymak, laik ve pozitivist bir tutum alamak iin giriimler de vard. Halkodalar bu trden bir giriimdi. Bir dieri de Ky Enstitlerinin kurulmasyd. 328 Basit bir tanmdan da ok eyi ifade eden, Kemalizm ve onun ilkeleri akl ve bilimi kendisine yol gsterici olarak ele alr. Bu dnce sisteminin znde, Rousseau, Montesquieu, Voltaire, A. Comte gibi Avrupa dncesinin fikir babalarn grebiliriz. Taklitilik ve zentiden yoksundur. ok ynl (plralist) bir anlay ve fikir sistemi olarak, demokratik ve sosyal adalete dayanan bir yaps vardr. Kemalizm pozitivist bir felsefeye dayanr, bundan dolay da pragmatisttir. Gnn gereklerine gre ekillenir ve asla deiimin gereklerini gz ard etmez. Grld gibi, Trkiyede de, Aydnlanma Hareketinin temel anlay olan akln yol gstericilii ile dzen ve ilerlemenin salanabilecei ilkesi, Cumhuriyet dneminin dnsel yann da oluturmaktadr. Ayn zamanda laiklik, demokrasi, eitlik, zgrlk vs. gibi Fransz htilalndan sonra sk sk vurgulanan ve zamanla evrensel deerler tayan bu kavramlarda, yine Trkiyenin asli unsurlar olamaya balamtr. Kemalizm ise bu deerlerin uygulanabilirlii adna belirli bir ereve sunmutur. Kemalizm insanlk tarihinde gerekletirilebilmi ve dolaysyla bir topya olmaktan km bir anlay olarak ve lkeyi ada uygarlklarn arasnda bir yer bularak, buna dhil etme yolunda olduka fazla eyler baarm bir dnce sistemi olarak, Trk Milletinin kendine has yapsna uygunluuyla da olduka nemli bir yere sahiptir.

327 328

elik, a.g.e., s.88. Zrcher, a.g.e., s.282.

153

3.1.6. Deerlendirme

Buraya kadar genel olarak, Trk modernleme srecinde neler olup bittiini belirtmeye altk. Yukardaki aklamalara da dayanarak, Trk modernlemesi zerine u karmlar yaplabilir: Trkiyede modernleme sreci her ne kadar Osmanl Devleti zamannda balam olsa da, asl kkl, dzenli ve istikrarl deiimleri ancak cumhuriyet dneminde gerekletirebilmitir. Ancak unu da unutmamak gerekir ki, Osmanlnn miras hite gz ard edilemeyecek kadar nemlidir. Dolaysyla mparatorluktan cumhuriyete gei yapan bir lkeden bahsettiimiz iin, nceki dneme ait modernleme abalarn da dikkate alma zorunluluu vardr. Trkiyede modernlemenin uygulayclar sekinler ve politikaclardr. (Kemalist Kadro ve CHP) Trkiyede modernleme, gelimi olarak grlen Bat toplumlarnn model olarak alnd, (bu dorultuda model olarak alnan bu toplumlara uygun olarak) toplumsal yapy deitirmeyi amalayan ve uygulanm bir dizi politikalar btndr. Bundan dolay da Trkiye iin modernleme, Avrupallama veya Batllama olarak ifade edilmekte, bu ekilde alglanmaktadr. Trkiyede modernleme ou zaman, asker sekinleri tarafndan da desteklenmitir. Bunun bir gstergesi olarak da, modern yapnn kesin bir biimde sekteye uramadan ilerlemesi, gelimesi ve korunmas adna gvence altna alan bir kurum olarak, Trk Ordusu ilev grmtr. Trkiyede uygulanan modernleme abalar, gemile ba kopararak, eski zamanlardan gelen mitleri, sadakatleri yava yava silmeyi amalamtr. Bunun en ak gstergelerini, yrtlen kimlik tanmlama almalarnda grebiliriz. Trkiyede modernleme srecinde Aydnlanma felsefesinin derin etkilerini grebiliriz. Trkiyede din ve gelenekten kopu olduu gibi, bilimin ve akln n plana kt sekler bir dnya grne doru bir dnm amalanmtr. Uygulanan politikalar da buna uygun gelimelerdir. Eski

154

dzenden yeni dzene geite akl ve ilerleme gibi pozitivizmin temel unsurlar, cumhuriyet dneminin temel yap talar olmu ve bylelikle bilgi ve toplumsal rgtlenme gibi srelerde, pozitif bilimlerden yararlanlmtr. Trkiyede Fransz htilalinin temel sylemlerini de grebilmekteyiz. Yani milletin egemenliinin ilan edilmesi ve cumhuriyetin kabul ile balayan sre, halkn kendi kendisini ynetmesi, halkn kendi kaderini tayin etmesi, vatandalk gibi eitli sylemleri bnyesinde barndrmtr. Ancak modernleme srecinin dayatm olduu zorunluluklarnn dolay, bu sylemler bazen halkn halka ramen ynetilmesi eklinde farkl bir anlaya gtrmtr. Trkiyede Avrupadan farkl olarak bir snfsal yapdan sz edilemez. Bu yzden de, Avrupada grlm olan eitli snf kavgalarndan uzak bir modernleme sreci gereklemitir. Ancak bu durumun dier bir yz daha vardr: O da, lkenin ekonomik anlamda kalknabilmesi ve ilerleyebilmesi iin gerekli olan giriimci snfnda olmaydr. Bylesi bir durumda ise, devlet altyap yatrmlarn kendisi gerekletirmi ve giriimciyi destekleyici politikalar yrtmtr, bir bakma kendi burjuvazisini kendisi yaratmtr. Toplumsal alanda yaanan gerilimler ise, modernleme blmnde belirtilmi olan, gelenek ile modernin, modernleme ile milliyetilik politikalarnn gerilimli unsurlarndan kaynaklanmtr: Yani bir yandan laik bir yap, dier yandan bunu kabullenemeyen kesimler gibi veya ou zaman arpk baz yaplanmalar da dourmutur: Gecekondulama gibi. Modernleme srelerinde grlen, krdan-kente g, geleneksel aile yapsndan-ekirdek ailesine doru bir dnm gibi sz konusu durumlar, Trkiye iinde geerlidir. Ayrca Kemalistler homojen bir toplum yaratmak iin de eitli modernleme politikalar yrtmtr. Bunlardan biri de hi kukusuz tek resmi dil politikasdr. Kemalizm fikir sistemi ile gerekletirilmek istenen inklplarda gze arpan eitli hususlar vardr: Gerekletirilen politikalar hzl ve kararl bir tavrla ve pragmatist bir anlayla yaplmtr. Ancak her zaman ilmi

155

esaslar, uygulanan politikalarn znde yer alm, pozitif bilimlere gereken nem verilmitir. Uygulanan politikalar her ne kadar milliyeti politikalar olarak grlse de esas olan bilimsel bir ieriin olmasdr. Modernlemenin etki alann, tamamen halk kapsamak istemesi fakat bunu ksmen baarabilme sreci ile aklayabiliriz. Yani gerekletirilen inklplar, halkevleri halkodalar ve daha sonralar ky enstitleri gibi kurum ve kurulularla halka yaylmak istenmi olsa da, bu ou zaman halk tarafndan benimsenmemi ve bundan dolay da eksik kalmtr. Dier yandan modernleme sreci ou zaman aceleci bir tavrla gerekletirildii iin, halkn geliim sreci dikkate alnmamtr.

TRK MODERNLEME SREC Ama Model Yol Hedeflenen Modeli Modern Ulus-Devlet Bat Medeniyeti ktisadi Kalknma (ktisadi bamszl kazanmak ve hzl kalknma salayarak, Bat dnyasn yakalamak hatta onlar gemek) Hkimiyetin halka ait olduu ve laik esaslara dayanan bir ulushomojen bir yapya kavuturulmas hedefi. Trk Toplum devlet; buna bal olarak bir an nce toplumsal yapnn daha

156

3.2. Trkiyede Ulusuluk

3.2.1. Siyasi Araylar ve Trklk

nceki blmlerde sklkla vurgulad gibi, modernleme ve milliyetilik politikalar egdml srelerdir. Biri olmadan dierini dnmek olduka zordur. nk esas hedeflenen modern ulus-devlet yapsn oluturabilmektir. Bunun anlam, eskinin o byk devletlerin veya imparatorluklarn mrnn dolduu ve her millete bir devlet eklinde, dnyann yeninden bir dzene kavuturulmas isteidir. Bat bu anlay erevesi iinde, kendisine rakip bir gc nleyebilmek adna, bl-ynet politikalaryla, yzyllarca hem modernlemeyi hem milliyetilii bir silah olarak kullanmtr. Btn bu nedenlerden dolay, modernleme srecine giren, kaplarn Batya aan her lkede, milliyetilik hareketleri de grlmektedir. Batnn sadece ekonomik veya bilimsel ilerlemesinin rnek alnmas veya Batnn ksmen alnmas gibi sz konusu durumlar, realitede her zaman mmkn olamamaktadr. Osmanl mparatorluu da, ne zaman ki Bat ile temasa geti ve Batllama abalar iine girdi, bu dnemden itibaren milliyeti hareketler de lke iinde bireysel temelde de olsa grlmeye baland. Batllama abalarnn balang tarihi olarak ele alnan Tanzimat, lke iinde yeni siyasi hareketlerini de ortaya kt bir dnem olarak karmza kmaktadr. Tanzimat dneminden itibaren ortaya atlan Devlet nasl kurtulur? sorusu etrafnda zmler arayan birok kesim farkl farkl anlaylar da ortaya koymaktayd. Aslnda bu durum dorudan Batllama ile ilgili olmasa da sonu olarak kesinlikle Batllama ile ilikindi. Osmanl mparatorluunun din ve rk fark gzetmeksizin tm vatandalara eit haklar verilmesi suretiyle kurtulmasn neren, Osmanlclk fikri; Mslmanln ve zellikle Trkler ve Araplar arasnda olmak zere imparatorluun iindeki Mslmanlarla snrlar dndakiler arasnda kopmaz bir ba olumasn isteyen slamclk fikri ve son olarak, Trkleri bir devlet ats altnda birletirmek amacyla mcadele eden Trklk veya daha geni lksyle Turanclk yaklamlar vard. Ancak her anlay iinde kesin snrllklar yoktu. Yani bir slamclk fikrini savunan kiiler arasnda tam bir gr birliinden bahsetmek mmkn deildi, Batcslamclar veya Batc-Trkler de kendi iinde blnmekteydi.

157

Hilmi Ziya lkene gre; Tanzimat toplumun btn alanlarnda eski ile yeniyi kar karya koyan ikilik devridir ve bu ikililiin atan manzaras en ok hukuk probleminde kendini gsterdiini belirtir. Biryandan Batclar, te yandan slamclar, bir yandan terakkiciler, te yandan muhafazaclar. Buna bir de Abdlazizin son dneminde yeni bir fikir, Trkler kartn belirtir. lkene gre; o vakte kadar byle bir dnce, eski ve yeni hibir Osmanl aydnnn aklna gelmemiti. Bu, Trkln unutulmu olmasndan deil, mparatorluu kuran Trk milletinin siyasi birlii bozma korkusundan geliyordu. Osmanl Devleti, halifelikle slam dnyasnn birliini temsil ettii kansndayken, Tanzimat ile aznlklarn ayaklanmas zerine slam-Hristiyan ikililiini aan bir birlik dncesi meydan kt, bu da Osmanllkt Osmanclar da iki ksmd: 1) slami esaslara sarlarak siyasi btnl saran tehlikeleri nlemek isteyen devlet adamlar: Ali, Fuat ve Cevdet Paalar bunlardand. 2) Bu esaslarda ayrlmadan Batnn hrriyet ve merutiyet fikirlerini uygulamak isteyen Yeni Osmanllarla, Abdlhamit devrinde Jn Trkler, olmutu.329 Tanzimat btn gerilimli unsurlaryla, Osmanl Vatandaln kurmaya almtr. Devlet Nasl Kurtulur? sorusuyla idrak edilmeye allan bu sre, bireyler arasndaki farkllklar en aza indirerek, birlik ve beraberlii salama amac gtmtr. Ancak arzulanan amalar gereklememi, ayrlk hareketler zellikle gayrimslimler lehine daha da iddetlenmitir. Yine de bu ve bundan sonraki dnemlerde hatta daha ak bir ifadeyle, I.Dnya Sava sonuna kadar da etkili olan dnce Osmanlclktr. Bu durum aslnda olduka anlalrdr. nk ylesine geni snrlara sahip olan bir lkede yaayan dnrlerin, sekinlerin veya yneticilerin, snrllkla dnp vatan snrlarn kltmeleri beklenemezdi. Dolaysyla dnemin egemen anlaynn Osmanlclk olmas ve bunun her dnemde hkim olmas olduka anlalrdr. evket Sreyya Aydemirin Suyu Arayan Adam adl eserinde de belirtmi olduu gibi, vatan snrlarn o dnemlerde idrak etmek olduka gt, okullarda verilen eitimde vatan snrlar tarif edilirken ktaya yaylm bir imparatorluktan bahsedilmekteydi. Dolaysyla bu ekilde bir zihniyet ile yetien bireyler, ylesine engin bir vatan anlayna sahiptiler ki, bunun yok olmasn istemedikleri iin byk lklere sarldlar.

329

Hilmi Ziyalken, a.g.e., s.76.

158

1856 Islahat Ferman ile de Mslmanlarn imtiyazl haklar alnarak Osmanl Vatandal kurma allmalar devam etmitir. Ama imparatorluun toprak btnln koruyabilmektir. Ancak bu dnemde milliyetilik fikri oktan Balkanlara sram Srplar bata olmak zere, Osmanl mparatorluu iindeki birok etnik topluluk bamszln kazanma amac eilimi gstermitir. 31 Mart Olayndan sonra ise, Osmanlclk fikri eski nemini kaybetmeye balad. Bundan sonraki gnlerde ise slamclk ne kt. slamclk anlay da, lkenin geni corafyasn korumak iin benimsenen bir ideolojiydi. nk Balkanlardaki ayrlk hareketler o hadde gelmiti ki, bu topraklar elde kmak zereydi. Dolaysyla Osmanl Devletinin nde gelenleri yeni bir anlay olarak, ktada hkm sren imparatorluun corafyasn, din temelli olarak koruma amac gtmtr. Ancak Batnn nde gelen gleri, zellikle Orta Douda yrttkleri stratejik politikalarla, bu blgede yaayan halklarn ayaklanmalarna sebep olmulardr.330 Grld zere, her iki akm da lke btnln koruma amacn n plana karmaktayd. Fakat 1912 Balkan Sava, Osmanllk idealine ilk kesin darbeyi vuran korkun bir imtihan oldu. Son iki yzylda, Trklk aleyhine gelien, yerli, fakat Trk olmayanlarn, ecnebi kuvvetlerle aktan aa vermeleri demek olan Balkan Sava, denebilir ki, bizim gzmz amak iin deprem vazifesi grd.331 slamclk fikri ise, tam anlamyla I. Dnya savandan sonra, birok slam lkesinin Osmanly arkadan vurmasyla, nemini yitirmitir. Trklk ise bu dnemlerde henz tam anlamyla bir ideal olmaktan uzak bir grnm izmektedir. Her anlay da irdelediimiz takdirde gryoruz ki, ama Osmanly tekrar eski gcne ve itibarna kavuturmaktr. Bundan dolay da lke aydnlar, olduka geni lkleri benimsemilerdir. Vatandalk temelinde herkese eit hak tannmasyla bir Osmanllk kimliinin yerletirilmeye almasyla lke snrlarnn korunmas amac; yine dini baat unsur olarak ele alp, din kardeliine dayanan slam imparatorluu kurma amac veya rk temelli olarak btn Trkleri tek devlet ats altnda birletirmek amac gibi btn bu lkler, modern anlamda bir ulus-devlet yapsndan da olduka uzak anlaylar olduklar iin, zamanla da yaama ans bulamamlardr. Ancak

O zamanlarda yrtlen bu politikalarn sonularn bugn hala Orta Dounun kendi kmaz iinde grebilmekteyiz. 331 Remzi Ouz Ark, Trk nklb ve Milliyetiliimiz, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s.10.

330

159

Trkln fikri temelleri, cumhuriyet dnemi kltr ve kimlik politikalar asndan da olduka nemli bir yeri vardr. Peki Trklk olarak bilinen bu siyasal gr, lke iinde nasl ortaya kt ve nasl bir gelime sreci izledi? Bilindii zere, Osmanl Devleti bir milletler sistemi idi. Bu milletler sistemi, Osmanl toplumunu dinsel cemaatlere gre blnmesine dayanyordu. Bu bakmdan din, dil ve kltrel zellikler zgrce geliebiliyordu. Ancak, Osmanl Devleti iinde Trk, Trklk, Trk ulusu gibi ifadeler kullanlmamaktayd. mparatorluun dalmasndan endie duyan lkenin nde gelenleri, Trk kimliini bastrma gerei duymutur. Dolaysyla, Tanzimata kadar Trklk akmnn varlndan pek sz edilemez. Ziya Gkalpe gre; Trkln lkemizde ortaya kmasndan nce, Avrupada Trklkle ilgili iki hareket belirdi. Bunlardan birincisi, Franszcada Turquerie denilen Trkseverlik yani Trk hayranldr. kinci akma da Trkoloji ad verilir. Bunun birincisi Trk sanat eserlerinin, Avrupadaki sanatseverlerin dikkatini ekmesi sonucu ilgi ve dikkatin burada younlamasna neden olurken, dieri ise; Avrupadaki bilim adamlarnn, Trklerin tarihi ile ortaya koyduklar aratrmalardr.332 Dier taraftan Ziya Gkalpn belirttii gibi; Ahmet Vefik Paa ile Sleyman Paa Trkln ilk babalar saylrlar.333 Bu da Trkln, Tanzimattan nce de bireysel olarak da olsa mevcut olduunu gstermektedir. Ahmet Vefik Paa, Darlfnunda Tarih felsefesi profesrdr. Ahmet Vefik Paa, ecere-i Trkyi (Trklerin Soy kt) Dou Trkesinden stanbul Trkemsine evirdi. Bundan baka Lehe-i Osman (Osmanl Lehesi) adl bir Trk szl meydana getirdi Darlfnunun bir mderrisi, Trkln bu ilk esaslarn kurarken, Askeri Okullar Bakan pka kahraman Sleyman Paa da Trkl askeri okullara sokmaa alyordu. Tarih-i lem (Dnya Tarihi), Sarf- Trk (Trke Dilbilgisi), Talim-i Edebiyat- Osmaniyye (Osmanl Edebiyat retimi) Esma-i Trkiyye (Trke simler) gibi kitaplar buna rnektir.334 Milli bilinci uyandracak ve ayakta tutacak almalar arasnda tarihle ilgili almalarn da nemli bir yeri vardr. Tanzimata kadar, Trkn ve Trkln tarihi ile ilgilenen bilim adamlarmzn yetimemi olmasnn balca sebebi, o dnemde, daha
332 333

Gkalp, a.g.e., s.9-10. A.g.e., s.11. 334 A.g.e., s.11-12.

160

ok dini tarih anlaynn egemen olmasnda aranmaldr. Trk milletinin slam uygarlna katklarndan, slamn yaylmas ve savunulmas yolunda yapt byk hizmetlerden bile bahsetmeye lzum grlmeden, sadece geleneksel slam tarihinin nakledilmesinden ibaret bir yaklam, Tanzimata kadar devam etmiti. Trklerin slamiyetten nceki tarihleri, kurduklar devletler, en eski alardan beri dnya uygarlna yaptklar katklar dini tarih yaklamnn ilgi alanna girmiyordu. Ksacas, bu yaklam, milletin tarihiyle deil, sadece mmetin tarihiyle ilgileniyordu. Tanzimattan sonra ise, Osmanl Devletinin Mslman, Hristiyan ve Musevi kavimlerini, hak eitlii iinde, Osmanl hanedanna ballk fikri etrafnda toplamak hayali egemen olduundan, yine milletin tarihi bir yana braklarak, arlk daha ok hanedan tarihine verildi.335 Bir millet iin milli tarihin nemi, zellikle, aidiyet duygusunun geliebilmesi ve korunabilmesi adna olduka nemlidir. Oysa Osmanl tarih anlay byle bir bak asndan olduka uzaktr. Yukarda da belirtildii gibi aslnda bu durum, Trkln unutulmuluundan deil, isteyerek gz ard edilmesinden ve bastrlmasndan kaynaklanmaktayd. Osmanl Vatandal ile yerletirilmeye allan bilin, Trklk gibi lkenin kurucu kimliinin gz ard edilmesini zorunlu klmtr, diyebiliriz. Dolaysyla bastrlm veya gz ard edilmi bir Trk kimlii olduundan dolay, taban olarak da bir Trk milliyetiliinden bahsedemiyoruz. Trk milliyetiliin ilk belirtileri bundan sonraki srete, edebiyat alannda grld. inasi, 1845te yalnz Trke kelimeler kullanarak msralar yazmay denedi. Ziya Paa, Trklerin asl iirini tarada, canl ekilde yaayan halk edebiyatnda aramak gerektiini yazd Ali Suavi, baz yaynlarnda, aka Trklkten bahsetti. Devletin kurucu unsuruna dikkati ekti.336 Bu dnemdeki birok dnr ak bir biimde Osmanlclk anlayn savunmakla birlikte, Trkenin hem konuma hem de yaz dili olarak kullanlmas taraftarydlar. Edebi olarak Trk milliyetiliinin uyanmasndan sz edilse bile bu daha ok, lke iinde bulunan aznlklarn tutumlarndan kaynaklanan bir sonutur. Yani Trk milliyetiliinden deil, dier aznlklarn milliyeti tavrlarnn Osmanl aydnlar zerindeki etkilerinden bahsedebiliriz. Bundan dolay da bu durumun ilk yansmalar, edebiyat alannda grlmtr.

335 336

Olcaytu, a.g.e., s.17. Olcaytu, a.g.e., s.19.

161

Aslnda bu dnemlerde btn gazete ve dergilerde devlet nasl kurtulur? sorusu olduka ok gndemdedir. zellikle Avrupaya eitim amacyla gnderilip de orada yetien, daha sonra Gen Osmanllar (Yeni Osmanllar) adyla bilenecek olan bu kuan, fikirleri ve grleri, Osmanly bu dnemde etkisi altna aldn grmekteyiz. Namk Kemal ve Ziya Paa nderliinde oluan Gen Osmanllar grubu, Batnn ruhunu oluturan hrriyeti ve parlamenter eilimleri, devletin anlamadn vurguluyorlard.337 Gen Osmanllar adyla anlan bu grup, Batdaki sosyo-ekonomik-kltrel ve siyasal oluumlarla yakndan ilgilinmi, Fransz htilal rn olan yeni kavram ve kurumlar irdelemilerdir. Avrupadaki parlamento yapsn, ileyiini incelemiler ve hrriyet, cumhuriyet, milliyet gibi kavramlar zerinde durmuladr. Yine Jn Trkler ve ttihat Terakki zerinde de Fransz dncesinin nemli etkilerini grmek mmkndr. Yeni Osmanllarn toplumsal tabakas Tanzimat devlet hiyerarisi ve stanbulun Batdan haberdar olan sosyetesiydi. Yeni Osmanllar, romantik liberalizmle birlikte, romantizmden gelen bir vatanseverlik barndryorlard. Ancak karlatklar problem Osmanl mparatorluu gibi deiik etnik ve dini gruplardan oluan bir alanda vatann neresi olduu tespit problemiydi. Osmanl olmak en anlaml ekliyle mparatorluun snrlarn savunmakt, fakat bu snrlar iinde paylalan bir kimlik oluturmak daha zordu. Bundan dolay Yeni Osmanllarda, Osmanl-Trk-slam-Mslman kimlii etrafnda devaml gidip gelmeler tespit edebiliriz.338 lkenin iinde bulunduu artlar ise giderek ktlemekte, ayrlk hareketler daha da iddetlenmekte ve bymektedir. te bu durum karsnda Gen Osmanllar olarak bilinen bu grup etkisini yava yava gstermi ve merutiyet ilan edilmitir. Merutiyet aslnda Tanzimatn btn baarszlklarnn giderilmesi iin, Avrupann parlamenter, hrriyeti havasndan etkilenen bu genlerin siyasi bir basks sonucunda ilan edilmitir. Ancak ilan edilmesinden ksa bir sre sonra merutiyet baarszlkla sonulanm ve 30 yl gibi olduka uzun bir zaman diliminde kapsayan istibdatla sren bir ynetim sreci balam, eitli evreler susturulmutur. Hilmi Ziya lkene gre;

337 338

erif Mardin, Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s.12. erif Mardin, a.g.m., s.1-52.

162
Gen Osmanllarn temsil ettii merutiyet fikri, btn tecrbesizlii ve zayflna ve zikredilen kusurlarna ramen memlekette olduka kuvvetli akisler uyandrd. Bunun sebebi, onun her eyden nce bir ideoloji olmasyd. Bu ideoloji, o asrn btn milliyeti hareketlerini uyandrmt. Yeni Osmanllara Avrupada Jn Trk denilmesi, bu hareketin grnte Trk hareketi olmasn salyordu. Fakat sk sk tekrarladklar Osmanl mmeti sz, gerekten milliyet uurunun uyanm olmamasndan ileri geliyordu. stedikleri merutiyet idaresi, gerek milliyete gerek dince ayr cinsten unsurlar bir araya getiren Osmanl siyasi birliine ait bir idare olacakt. Oysa merutiyetin getirdii hrriyet fikirleri, mparatorluun eitli unsurlarnda ayr ayr tesirler yapt. Her biri hrriyeti kendine gre kullanmak istedi. Bir sre Osmanl gevek idaresi altnda, onlarn yabanc basksyla imtiyazlar almasna yarad. Fakat her frsatta, bu imtiyazlar, zerklik ve bamszlk derecesine kadar ykseltmeden baka bir ey dnmediler. Bylece Osmanl merutiyetilii, ekil bakmndan, kendi kayna olan milletlerin milliyeti hareketlerine benziyordu. Onlarn vecizelerine/ heyecanl ve romantik ifadelerine dayanyordu. Fakat zde bu merutiyetilik, imparatorluun paralanmasna alan trl unsurlarn her biri elinde ayr ayr milliyeti hareketleri dourmaktan baka bir ey yapmad.
339

Modernlemenin fikirsel kayna olarak da karmza kan Aydnlanma ve daha sonrasnda gerekleen Fransz htilali bilindii zere milliyetilik fikirlerinin esin kaynan oluturmaktadr. Yukarda da belirtildii gibi, zellikle Lale Devrinden sonra, Bat ile kurulmaya allan ilikilerde, eitim amacyla yurtdna gnderilen genler vard. Zamanla lkelerine geri dnen bu genler, hem Aydnlanmann ve onun bir dourgusu olan pozitivizmin etkisi altnda hem de Fransz htilalinden sonra Avrupay kasp kavuran milliyetilik hareketlerinin fikri temellerini, Osmanl mparatorluuna tadlar. Oysa Balkanlarda milliyetilik uzun bir sreden beri zaten mevcuttu. Rus arlna kar, zellikle Kafkasya, Tatar ve Krm Trklerinde de bir milliyetilik duygusu olumutu. te btn bunlara bir de Avrupada eitim grp gelmi genlerde eklenince, Osmanl Devletinde bir milliyeti uur olumaya balamtr. Ancak hemen belirtmek gerekir ki bu modern anlamda bir milliyetilik anlay deildi. nk bu durum daha ok Osmanl Vatandal anlayn iinde, savunulmaya allan hrriyet, demokrasi, parlamenter rejim gibi eitli fikirleri ieriyordu. Dolaysyla her ne kadar Namk Kemal gibi Osmanlclk fikrini savunan birok dnr, dilin Trkeletirilmesini veya devletin yapsnn yeniden dzenlenmesi gerektiini

339

H. Ziya lken, a.g.e., s.63-64.

163

dnyorlarsa da, btn bunlar ancak vatanseverlerdi, Osmanlnn devamn istiyorlard. nc kuak olarak karmza kan Jn Trklerde yine Gen Osmanllara paralel olarak ayn idealleri tamaktayd. Ancak Jn Trklerin Yeni Osmanllara nispetle devlet snf ile ok daha esnek ilikileri olduunu ve Yeni Osmanllarn iinde bydkleri bir devlet sylemi yerine, yetimelerinde bir okul syleminin etkili olduunu syleyebiliriz.340 Jn Trklerde zellikle Aydnlanmann deerlerine sk skya bal kiilerden olumaktayd. Jn Trkleri Aydnlanmann deerlerine eken nedenlerden en nemlisi, bu deerlerin hukuk gibi evrensel ve kapsayc bir dil ile ifade edilmi olmasdr. Bu evrensel slup ierisinde, hukuk gcnn Jn Trklerin gznde ayrlklk anlamna gelen ulusulu hareketleri nleyecei ve bylelikle ttihad- anasr salayaca umudu domutur. Ancak aslnda bu temel bir yanlgdr. Aydnlanmann evrenselliini kozmopolitsizim olarak alglanmasndan kaynaklanmaktadr.341 Dolaysyla ilerleyen srete, II. Merutiyet ilan edilmi, ancak yine tam anlamyla baar salanamam, Batnn taklitiliinden teye gidemeyen politikalar yznden, lke istedii kurtuluu bir trl gerekletirememitir. Bir siyasi organ olarak ttihat ve Terakki Partisi de, daha nceki kuaklarn yapm olduu gibi Batllama srecini devam ettirmitir. Bu dnemde, daha radikal admlar atlmsa da, bu Osmanlda grlen Osmanl Vatandaln tesis etme srecinden baka bir ey olamamtr. Tanzimattan beri yrtlen Batllama abalarnn hep gz ard edilen milliyetilik ksm, Trklk gibi bir milli kimlii yceltemedii gibi, dier aznlkta bulunan milletlerin elinde adeta bir silah gibi Osmanlnn karsnda durmutur. Artk Balkanlar, Orta Dou ve Kuzey Afrika gibi ktada saltanatn sren bir Osmanldan deil, elde bir avu topra kalan ve bunu korumaktan bile aciz bir Osmanl Devletinden bahsedebilmekteyiz. ttihat ve Terakki mensuplar da bu arlarda, kurtuluu Almanyada grm ve dolaysyla Alman militarizminin de etkileri altnda I. Dnya Savana Almanyann yannda girmitir. Grld zere ne Yeni Osmanllar ne Jn Trkler ne de bir siyasal organ olarak ttihat ve Terakki Partisinde, tam anlamyla bir Trk milliyetiliinden bahsedememekteyiz. Ama Osmanlnn snrlarn korumak olduu iin, Osmanl Vatandal tesis edilmeye allm bunda ise baar kazanlmamtr. zellikle
340 341

erif Mardin, a.g.m., s.1-52. Cemil Koak, a.g.m., s.165-166.

164

Balkanlarda balayan milliyetilik hareketlerine, Batnn kkrtc ve destekleyici tavryla hareket eden Ermeniler ve Rumlar da eklenince ayrlk hareketler genilemi, bu durum ise, bu topluluklarn olumsuz tutumlar ile birlikte Anadolu halkna bask, zulm ve iddet olarak yansm, milliyetiliin karanlk yzn gstermitir. Bu iddet, zulm ve bask denebilir ki Trk milli bilincinin uyanmasnda etkili olmutur. Ancak Trkiyede, tam anlamyla milliyetilik duygusu, 1. Dnya Sava sonrasnda, tilaf Devletlerinin Anadoluyu igali ile balamtr. Atatrkn, Konya Trk Ocanda verilen ay ziyafetinde sylenmi olduu gibi (20 Mart 1923): Osmanl mparatorluu ierisindeki eitli kavimler hep milli inanlara sarlarak, milliyet lksnn kuvvetiyle kendilerini kurtardlar. Biz ne olduumuzu onlardan ayr ve onlara yabanc bir millet olduumuzu sopa ile ilerinden kovulunca anladk342 Artk Trk genlii iinde, slamcln da, garplnda hibir cazibesi yoktu. slamclk Msrn fethine giderken Arabistan vermiti. Garp denilen eyse, bizim kendisine gitmemize vakit kalmadan, burnumuzun dibine kadar gelerek, Marmaradan stanbula toplarn diken tilaf donanmalarnn namlu deliklerinde, simsiyah bir tehdit halinde grnyordu. Trkler arasnda da, stne bastklar son toprak paralarn bile muhafaza edememek endiesiyle Turan yolculuuna niyeti ve takati olanak kalmamt. Byk Harbe Enverin Kafkas cephesinde yetmi bin Trk mahveden Sarkam macerasnn dehet verici hatras da byk Trk birlii hlyasn ekitiyordu. Kzlelma yolculuu da, slamlama politikasnn Msr seferi gibi, tamamyla iflas etmi malihulyalarnn koleksiyonuna girdi.343 I. Dnya Sava sonrasnda, imparatorluklar paralanm ve birok etnik topluluk bamszln kavumutur veya milli bamszlklarn elde edebilmek amacyla, milli mcadelelerini devam ettirmektedir. Avrupa bir yandan smrgecilik hareketlerini devam ettirirken, dier yandan dnyann yeni dzenine yn vermek amacyla, eitli stratejik hamleler gerekletirmekteydi. Amerikann ykselii 20. yzylda da devam etti. Avrupa her ne kadar savatan sonra irili ufakl birok paraya ayrlan bir kta olsa da, hala dnya siyasetine yn veren birka odak merkezinden biri durumundayd. Avrupann biraz kuzeyinde yer alan ve hala dnyann byk bir ksmna sahip olan Rusya ise, sava esnasnda gerekleen ihtilal ve sonrasnda gerekleen birtakm gelimeler sonucunda olduka karmak ve belirsiz bir dnem
342 343

Atatrk, a.g.e., s.535. Safa, a.g.e., s.81-82.

165

ierisindedir. zellikle Almanya ve talyada balayan faizmin ykselii, Rusyay da derinden etkileyecektir. Kafkaslarda da sosyalizmin etkileri, ine kadar uzanmaktadr. in bir taraftan emperyalist glerin tehditleri bir yandan da Rusya ve Japonyann eitli tehditleri altndadr. Btn bunlara ek olarak lkede milli mcadele ve sosyalizmin etkileri ve lider aray devam etmektedir. Fakat bu sava bir netice olamam ve lkeler arasndaki anlamazlklar giderilmemitir. Rusyada zaten Stalin ile birlikte ihtilal romantizmi sona ermiti. inde de nce milli kurtulu hareketi gereklemiti. 1. Dnya Savan sonunda kapitalizm, dnyann ikiye paralanmasyla, zaten kendi krizi iine girmiti. Bir taraftan sosyalist bir taraftan da kapitalist ekonominin arklar birbirine arpmaya balamt bile. Ancak deimeyen gerek, milliyetilik gibi bir olgunun gcn ve etkisini hala srdrmesidir.

3.2.2. Osmanlclk ve Trklk: Ziya Gkalp, Abdullah Cevdet ve Yusuf Akura

Grld zere, Osmanlclk, Trklk veya slamclk ile idrak edilmeye allan, Osmanl Devletinin toprak btnln koruma amacdr. Osmanl aydnlar da bu anlaytan hareketle eitli kurtulu areleri ortaya koymulardr. Bu anlaylardan birkan burada belirtmek, hem dnemin milliyetilik anlayn ve kendi eliiklerini ortaya koymamza hem de dier milliyetiliklerin Trk milliyetilii zerine etkilerini anlammza yardmc olacaktr. Trk milliyetilii dediimizde ilk aklmza gelen isimlerden biri phesiz Ziya Gkalptr. Gkalp bir toplumbilimci olarak, zamann dnrleri gibi, Osmanl Devletinin iinde bulunduu k dnemlerinde, Avrupadaki toplum nasl kurtulur? sorusuna paralel olarak devlet nasl kurtulur? sorusunu ortaya koymu ve kurtuluu da Trklk idealinde grmtr. Gkalpa gre; Trklk, Trk milletini ykseltmek demektir.344 Milleti, dil, din, ahlk ve btn gzel sanatlar bakmndan ortak olan, yani ayn eitimi alm bulunan kiilerden oluan bir topluluk olarak tanmlamaktadr. Trk kyls onu dili dilime uyan, dini dinime uyan olarak tarif eder. Byle tanmlanmasnn nedeni olarak ise Gkalp; insan iin manevi yap, maddi yapdan nce gelir. Bu yzden, milliyette soy kt aranmaz. Yalnz, eitim ve

344

Gkalp, a.g.e., s.21.

166

lknn (mefkrenin) milli olmas aranr. lkemize vaktiyle gelmi millettalarmz vard. Bunlar Trk eitimiyle bym ve Trk lksne almay alkanlk haline getirmi grrsek teki millettalarmzdan hi ayrt etmemeliyiz. Trkm diyen her kiiyi Trk tanmaktan, yalnz Trkle hyaneti grlenler varsa, onlar cezalandrmaktan baka kar yol yoktur demektedir.345 Bundan dolay Gkalp, Trk milletinin, slam mmetinin ve Bat medeniyetinin birlikte ve uyum iinde var olabilmesinin mmkn olabildiini belirtirken nl; Trklemek, slamlamak ve Muasrlamak tezini ortaya atmtr. Gkalp yeni Trk devleti sentezi peinde koarken, Trklerin tarihteki ve dnyadaki yerini ve nemini aratrm, bir tarihi kimlii ile o gne kadar pek de yaplmayan yaparak, Trk tarihinin gemiini slam ncesi dnemlere kadar gtrmtr. Vatan ne Trkiyedir Trklere ne Trkistan Vatan byk ve mebbet bir lkedir. Turan Yukardaki dizelerden de anlalaca zere, Gkalpn lks btn Trkleri tek bir devlet ats altnda toplamaktr. Ancak Gkalpn milliyetilii rk temellere dayanmamaktadr. Gkalp; laiklii savunan, halkln gerekirse halka kar bir halklk olabileceini belirten, milli ekonomi anlay ile de kapitalist-liberal gre kar duran, devletilii ve sosyal adaletilii benimseyen bir dnrdr. Grleriyle ve neriliyle de cumhuriyet dnemi milliyetilik politikalarn da dorudan etkilemitir. Oysa gnn zorlad milliyetilik anlaylarnda esas olan, modern ulus-devlet yapsn oluturabilmektir. Abdullah Cevdet ise Osmanlclk idealin savunan bir dnrd veya en azndan unu aklkla ifade edebiliriz ki Trklk gibi bir idealin karsnda durmaktayd. Abdullah Cevdet Turan anlayna kar unlar belirtmektedir:
Yeni Turan. Bundan benim anladm, Trklerin ilk vatanlar olan ktadr; bu mevtan- evvelini kendimize yeni bir mihrap, yeni bir Kbe, yeni bir Kdslakdas yapmak istiyorlar. Zannediyorum ki Turan da, yeni Turan da byle anlayanlara Yeni Turan mbarek olsun. Ben genlere bambaka bir Turan gsteririm: Gsterdiim bu yeni Turann sembol eki ve sapandr. Benim anladm yeni Turana Avrupann, Amerikann,
345

Gkalp, a.g.e., ss.27-28.

167
Japonyann darlfnunlarndan, fabrikalarndan geilir. Beni yeni Turann baka hibir tariki yoktur. Bana ve benim nazarmn isabetine itimat eden genler bunu iyi bilsinler: Vatan, hr ve muhterem olarak yaanlan yerdir.346

Abdullah Cevdet, Turancla kar duruunu yukardaki szlerle ifade ederken, Ziya Gkalpn nl dizelerini de kendi yorumuyla aadaki gibi ifade etmitir: Vatan ne Trkiyedir Trklere, ne Trkistan Vatan byk ve mebbet bir lkedir: rfan! Abdullah Cevdetin Osmanllk anlaynda, imparatorluk dhilinde bulunan farkl etnik kltrlerin korunmas yaklam vardr. Burada sz konusu olan anlay imparatorluk dhilindeki etnik unsurlardan hibirine stnlk tannmamas tutumuydu. Yani bir bakma Namk Kemalin Osmanllk anlayna benzemekteydi. Dier taraftan farkl unsurlar arasnda kullanlan dil Trke olmalyd. Abdullah Cevdetin Osmanllk modeli kendi z kltrlerini gelitiren eitli uluslar eit haklarla birletiren halk idaresini hkim kldklar bir devlet dzenini iermekteydi.347 Trkiyeye Rusyada gelen aydnlarn Osmanlc deil milliyeti bir bak alar vard ve Osmanl toplumunda geni Trk dnyasna ilgi uyandrmak istiyorlard. kardklar gazete ve dergilerde Trk dnyasndan haberlere geni yer verdiler. Rusyadan edindikleri deneyim, kltr ve eitimleri Trk toplumsal ve siyasal hayatnda kullandlar. Rusyada fikirlerini gerekletirmek iin kullandklar aralar, yani retmenlik, gazetecilik ve siyasi rgtlenmeyi Trkiyede kullandlar. Bu aydnlar Rusyada eitli fikir akmlaryla tanmlar, Rus milliyetilii, Panslavizm, Halklk gibi akmlardan etkilenmilerdir. Rus toplumunda toplumsal snf kavramna yabanc kalmamlar, bu siyasal mcadelelerine de yanstmtr. 1905den sonra Rus siyasi hayatna girmiler, parlamentoda Rusya Mslmanlarnn temsili abalarna katlmlardr. Rusyadan Trkiyeye gelen bu aydnlarn hemen hemen hepsi bu birikimlerini Trk toplumsal ve siyasal hayatna katmlar, nemli roller oynamlar, kendi milliyetilik deneyimlerini Trklkle btnletirmilerdir.348
Safa, a.g.e., s.35. Cemil Koak, Yeni Osmanllar ve Birinci Merutiyet, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Tanzimat, Cilt-1, letiim Yay., Ankara, 2002, ss.72-87. 348 A. Gn Soysal, Tatarlar Arasnda Trklk, a.g.e., ss.196213.
347 346

168

Rusyadan gelen gmenler arasndaki en nemli isimlerden biri hi kukusuz Yusuf Akuradr. Yusuf Akura Jn Trk Devriminden drt ay sonra Kasm 1908de, stanbula yerlemitir. zellikle 1905 Rus Devriminden sonra, arlk ynetiminde Mslman Trklerin haklar iin zorlu ama sonusuz bir mcadele yrtmt. 1908 ylnda Trk Dernei adyla bir rgt kurdu. Akura Trk Derneini, stanbula geldikten hemen sonra ziyaret ettii iki nl Trkolog Necip Asm ve Veled elebi ve milliyeti eilimli nde gelen aydnlarla birlikte kurmutur. Nizamnamenin ilk maddesi dernei btnyle bilimsel bir kurulu olarak tanmlamaktadr. kinci madde, dernein amacn, Trk diye anlan btn kavimlerin gemi ve bugnk eserlerini, yaptklarn ve durumlarn aratrmak ve ortaya kan sonular btn dnyaya yayp tantmak diye ifade edilmektedir. Ayrca maddeye gre, dernek Trk dilinde bir reform gerekletirmeye alacaktr. Dernek iin acil grev, Osmanl Trkleri arasnda uzun sredir unutulmu olan Trk kimliini uyandrmaya almakt.349 Akura ve Rusyadan gelen ya da halen Rusyadaki dier milliyetiler Trk Dernei dergisinde dncelerini istedikleri gibi yazamyorlard. Bir mddet sonra Trk Yurdu adnda yeni bir dergi kt. Yeni dergide, Akura, Ahmet Aaolu gibi isimler fikirlerini savunabilmilerdir.350 1904 ylnda Yusuf Akura tarafndan kaleme alnan ve eletirileriyle birlikte Tarz- Siyaset adyla kitaplatran makalede, Yusuf Akura: Osmanlclk, slamclk ve Trklk yollarndan hangisinin siyaseten daha yararl bir yol olarak seilebileceini tartr. Akuraya gre hepsinin yararl yanlar kadar zararl yanlar da mevcuttur. Ancak Akurann gnl denenmemi yol olarak duran Trklkten yanadr.351 Yusuf Akurann yan sra Tatar ulusuluunun etkileri Hseyinzade Ali Bey, Gaspral smail Bey gibi isimler tarafndan da Trkiyeye tanmtr. zellikle Trkiyede Balkan Sava yllar sonrasnda bu isimlerin fikirleri byk etkiler yaratm, Osmanlclk ve slamclk anlaylarnn gzden dmesine neden olmutur. Rusyadan gelen bu gmenlerin birou daha sonraki yllarda, cumhuriyet dnemi kltr

Masam Ara, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Tanzimat, Cilt-1, letiim Yay., Ankara, 2002, s.180-192. 350 Masam Ara, a.g.m., s.183. 351 Kerem nvar, ttihatlktan Kemalizme hyadan naya, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik, Cilt-4, letiim Yay. , Ankara, 2002, s.129-143.

349

169

politikalarnn eitli almalarnda da yer almlar, aktif bir biimde siyasal yaamda da rol oynamlardr. Sonu olarak, Osmanl Devleti, modernlemenin tekdzeliine uygun olarak yerletirmeye alt Osmanl Vatandal esas, Devlet Nasl Kurtulur? sorusuna da bir zm aray olarak, byle bir dzenin olabilecei ngrsn ortaya karmt. Daha sonra gerek Gen Osmanllar gerek Jn Trkler gerekse ttihat ve Terakki mensuplar bu dzen aray iinde Batllama, Trkleme ve slamlama arasnda bocalam, bu byk lkler ierisinde dzen ararken, kendi dzensizlikleri iinde kaybolmulardr. Trkler ise tam anlamyla bir ulus-devlet ideali tamamaktayd. Daha ok Bat emperyalizmine kar, Trk kimdir? sorusuna cevap verilmeye allmtr. Bundan dolay da Batl-Hristiyan kimliine kar, Trk-Mslman kimlii ortaya konulmu, dolaysyla milliyetilik anlay zerinde slami gelenekler etkili olmu ve modernleme ile milliyetiliin sk balar kopartlmtr.

3.2.3. Cumhuriyet Dnemi Ulusuluk Politikalar

Trk Kimlii zerine: Y. Kadri Karaosmanolu ve evket Sreyya Aydemir Y. Kadri Karaosmanolunun ve evket Sreyya Aydemirin romanlar, dnemin tarihsel dokusuna k tutabilecek birok bilgiyi iermekle birlikte, dnemin toplumsal durumunu da aka ortaya koyabilmelerinden dolay olduka nemli eserlerdir. Bilindii zere Karaosmanolu cumhuriyet dnemindeki Kadrocu hareketinin balca aktrlerinden biridir, Aydemir ise cumhuriyet ncesi dnemde tam anlamyla Turancl savunan, cumhuriyet dneminde ise, devletilik gibi ekonomi politikalarnn fikirsel kayna olarak karmza kan bir yazarmzdr. Karaosmanolunun Yaban, Ankara, Sodom ve Gomore gibi birok romannda Trk toplum yapsyla ilgili birok bilgiyi karabiliriz. Bu rneklerden birini de Yaban adl romannda geen ifadelerde grebiliriz. Bu eserde Trk kimlii zerine olduka nemli detaylar bulunmaktadr:
Bu yaban laf nce beni ok kzdrd. Fakat sonra anladm ki, Anadolular, Anadolu kylleri tpk eski Yunanllarn kendilerinden bakasna barbar lakabn vermesi gibi her yabancya yaban diyorlar.

170
Bir gn bir gn, onlara, ispat edebilecek miyim ki, ben bir yaban deilim? Benim damarlarmdaki kan onlarn damalarnda ileyen kandr. Ayn dili sylemekteyiz. Ayn tarihi ve corafi yollardan, hep birlikte gelmiizdir. spat edebilecek miyim ki, ayn Allahn kuluyuz! Ayn siyasi mukadderat, ayn sosyal balar, bizi kardelik, evlatlk, analk babalk stnde bir yaknlkla birbirimize balamtr.352

Anadolu kylsnn kendinden baka kiilere, yaban ad vermesi pek de yadrganacak bir durum olarak durmamaktadr. Ancak, romanda bir yaral subay olarak o kyde bulunmak zorunda olan bu kiinin dedikleri, tam anlamyla bir milli bilinci ortaya koyarken, yazarnda millet fikrini ortaya karmaktadr. Karaosmanolu ben bir yaban deilim derken, onlardan biri oluunu da, ayn kan tamak, ayn dili konumak, ayn tarihi paylamak, ayn dini yaamak ve ayn siyasi mukadderata sahip olmakla aklamaktadr. Ksacas millet tanmn, kanda, dilde, dinde, tarihte ve ayn corafi ve siyasi mukadderat paylamak olarak tanmlamaktadr. Yine ayn romanda, romann dier nemli bir karakteri olan Bekir avu ile yaplan bir konumada unlar gemektedir:
Biliyorum beyim sende onlardansn emme! Onlar kim? Aha, Kemal Paadan yana olanlar. nsan Trk olur da, nasl Kemal Paadan yana olmaz? Biz Trk deiliz ki, beyim. Ya nesiniz? Biz slamz, elhamdlillah O senin dediklerin Haymanada yaarlar.353

evket Sreyya Aydemir Suyu Arayan Adam adl romannda ise unlar belirtmektedir:
biz Trk deil miyiz? diye sorunca estafurullah diye cevap verenlerin grne gre, Trk demek Kzlba demekti. Kzlbaln ise ne olduu bilinmiyordu yzyllar boyunca bu insanlara ne verdik? Kylerine yol mu yaptk? Yol bana mektep mi kurduk? Camii, muallimi, imam var m? Hastalklaryla m savatk? Ekyaya, toprak aasna, eyhe, mtegallibeye kar onu koruduk mu? Dinin hkmlerini, milletin adn, vatann snrlarn rettik de renmediler mi? verdii vergileri, aldmz askerleri
352 353

Y. Kadri Karaosmanolu, Yaban, 37.Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s.3536. Karaosmanolu, a.g.e., s.152-153.

171
ne yaptmz syledik mi? Padiahn adn nereden bilsin? Hatta btn bunlara ramen onun bugn gene burada olmasna kretmeli! Yoksa bu at bir gn ban kaldrr ve stnden atabilir!.. Hem biz onu ayplarken, acaba biz dinimizi biliyor muyuz? Milletimizin ad bize malum mu? Trk myz yoksa Osmanl m? Vatanmz nerede balyor, nerede bitiyor? Anadoludan daha byk olan ve imdi her snrnda u beenmediimiz Anadolu ocuklar arpan o Arap lleri acaba vatanz m, yoksa deil mi? bu suallere biz hangimiz cevap verebiliriz? Vatanmz Trkiye mi, yoksa hayalimizde yaattmz Turan m? Bunun cevab nedir?354

Her iki rnekte, milli bilincin cumhuriyet ncesi dnemde gelimedii ve nedenlerini aka gstermektedir. Yzyllarca uygulanan politikalar yznden, Trk, Trklk gibi bireylerin milli kimliini ifade eden kavramlar, Osmanl Devleti iinde adeta yasaklanm, unutulmas iin ne gerekiyorsa yaplmtr. Din gibi bir unsuru kullanan devlet adamlar, Trkl ise yermi, dinin nnde bir engel olduu inancn alamtr. Aydemirin belirtmi olduu gibi Osmanl yzyllarca bu insanlara bir ey vermekten ok, hep bir eyleri alm, onlarn cehaletinden yararlanmtr. imam hkmetti, cemaatte millet. Bu iki varlk ise, dnyann hi bir yerinde, Trkiyede olduu kadar birbirinden ayr, birbirine uzak kalmamt.355 Osmanlnn iine dm olduu durum olduka vahimdir. Ne garba gidip garp medeniyetinden olabilmi, ne slam lkelerini yanna alabilmi ne de tam anlamyla bir milli bilinci uyandrabilmitir. Garba dman, arka krgn olarak girdii Birinci Dnya Savandan sonra ise, tarih sahnesinden silinmitir. Trkiyede, Tanzimattan itibaren balayan Batllama hareketleri yukardanaaya doru ileyen bir siyasi mekanizmay ortaya karmtr. eitli siyasi araylar sonusuz kalm ve imparatorluk paralanma srecine girmitir. Btn bunlarn ardndan Trkiye, Garba dman arka krgn olarak milli mcadelesini balatmtr. Yeni Devlet Trkiyenin Temelleri bal altnda da sklkla belirtildii gibi, ulusal mcadelenin balad ilk gnden beri, milli nitelik tayan bir devletin kurulaca aka ortadayd. Ulusal egemenlik, ulusal bamszlk gibi fikirlerin ilk kez ortaya atld Amasya Genelgesinden itibaren, Erzurum Kongresi ile Misak- Milli snrlar izilmi, Sivas Kongresi ile de milli mcadele tek at altnda toplanm daha
354 355

evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, 10. Basm, stanbul, ss.104-107. Aydemir, a.g.e., s.309.

172

sonra, Ankarada bir meclis almas kararlatrlmtr. Btn bu olup bitenlerde, ne Osmanl mparatorluunun geni corafyasna, ne slam lkelerini de kapsayan bir ideale, ne de Turancln geni lksne dayanan bir gr mevcuttu. Atatrk, lkenin iinde bulunduu durumu, ileri grllkle analiz etmi, buna gre gereki bir zm anlay iinde, milli mcadeleyi ynlendirmitir. Atatrk, milli hakimiyete dayanan, kaytsz artsz, bamsz yeni bir Trk devleti kurmak amacnda olduunu ve bunun bir Panislamizm veya Panturanizm gibi bir ey olmadn belirtmekte ve Trk milliyetiliine yeni bir anlam kazandrmaktadr. Artk lkenin nde gelenlerinde, devleti kurtarmak ve tebaa-devlet anlayndan, ulusu kurtarmak ve ulus-devlet anlayna doru bir anlay farkll ortaya kmtr. Ya stiklal Ya lm! emriyle balayan milli mcadele amacna ulatktan sonra Yurtta Sulh Cihanda Sulh olarak sona erdii zaman, Trk milliyetiliinin de bir vcut bulmu olduu grlmtr.

Dou milletleri arasnda, Trklerin bata geldii ve en gls olduu bilinmektedir. eitli milletleri, ortak ve genel bir ad altnda toplamak ve bu eitli unsurlardan oluan kitleleri eit haklar ve artlar altnda bulundurarak gl bir devlet kurmak, parlak ve ekici bir siyas grtr. Fakat aldatcdr. Hatt, hibir snr tanmayarak, dnyadaki btn Trkleri bile bir devlet halinde birletirmek, varlmas imknsz bir hedeftir. Bu, yzyllarn ve yzyllarca yaamakta olan insanlarn ok ac, ok kanl olaylarla meydana koyduu bir gerektir. Panislmizm ve Panturanizm siyasetinin baarya ulatna ve dnyay uygulama alan yapabildiine tarihte tesadf edilememektedir. Irk ayrl gzetmeksizin, btn insanl iine alan tek bir dnya devleti kurma hrslarnn sonular da tarihe yazlmtr. stilc olmak hevesleri konumuzun dndadr. nsanlara her trl ahs duygu ve ballklarn unutturup, onlar tam bir kardelik ve eitlik iinde birletirerek, insanc bir devlet kurma teorisinin de kendine gre artlar vardr.

Peyami Safann belirtmi olduu gibi; Ankara Trk milliyetiliini temsil ediyordu. Kurtulu hareketinin btn sfatlar ve tabirleri buna iaret etmektedir: Milli Mcadele, Milli stiklal, Milli Hareket, Milli Zafer, Byk Millet Meclisi, Hkimiyet-i Milliye, Kuvayi Milliye gibi. Kurtulu davasnn lgatine bu milli kelimesi yalnz millete mensup, millet iin, millet uruna manasna gelmez, eksiksiz,

173

katksz, przsz, imparatorluk Trklerinin yapmak istedikleri telifilik gayretlerine yabanc, tam bir milliyetilik mefhumunun btn manalarn iine alr. Atatrk, Samsuna ayak bast gnden balayarak, btn nutuklarnda, Trk milletinin kurtuluuna, diriliine, atlna ve ykseliine ait prensipleri teker teker izerken, her defasnda ve daima millet, irade-i milliye, milli hkimiyet, vicdan- milli, milliyet ve milliyetilik mefhumlar, imparatorluk enkaz stne kurmak istedii yeni cemiyetin temel direkleri halinde kulland.356 Milli mcadele yllarnda, emperyalist devletlere kar tek vcut tek yrek olarak zafer kazanan Trkiye, birok ulusa da bamszlk yolunda, rnek oluturmutur. Ancak zafer kazanlm, Trk halk esaretten kurtulmu ve bamszlna kavumu olsa da, milli beraberliin korunup salanabilmesi iin uluslar eitli ulusal btnleme politikalar izlemektedir. Bu durum hemen hemen her lke iin geerli bir anlaytr ve bu anlay ou zaman ulus-ina sreci olarak nitelendirilmektedir. Bu kavramla anlatlmak istenen ulusun yoktan var edilmesi deil, modernlemenin gerekliliklerine gre kimliin yeniden tanmland, bireylere yurttalk bilincinin yerletirilmeye alld bir sre kastedilmektedir. Nitekim Kurtulu Sava kazanlp, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra da, ulusal btnlemenin salanabilip, lkenin ilerleyebilmesi iin eitli ulusal birlii salama ve glendirme politikalar yrtld. Trkiye bir yandan laik, demokratik bir lke olarak yurttalk bilinci zerine ykselirken dier yandan da ulusal kimlik olarak eitli unsurlar n plana karmaktayd. Trkiye her ne kadar Kurtulu Savan tek vcut olarak kazanp, baarya ulam olsa da, Trkiyenin izdii snrlar ierisinde halen eitli aznlk gruplar bulanmaktayd. Bu aznlk gruplar byk lde Lozan Antlamas gereince mbadeleler sonucunda ge tabi oldular. 30 Ocak 1923 tarihinde imzalanan szleme ve ek protokolle kabul edilen ve 1 Mays 1923de uygulanmaya balayan zorunlu nfus mbadelesinin en ilgin sonucu, teden beri Trke konuan Karaman Ortodokslarnn da zorunlu yer deitirmeye tabii tutulmasyd. Etnik kkenleri tam anlamyla akla kavumamakla birlikte, genellikle Kayseri ve Nevehir gibi Orta Anadoluda yerleik ve saylar elli bin olarak tahmin edilen bu cemaat mensuplar, Ortodoks olmalarna ramen dier dindalarnn aksine Rumcay hi bilmiyorlard. Lozan mbadelesinde din gruplarnn esas alnmas, sadece
356

Safa, a.g.e., s.85-86.

174

Trk dili Ortodokslarn Yunanistana gnderilmesi sonucunu vermemi; benzer ekilde hi veya ok az Trke bilen Mslman unsurlarn Trkiyeye g ile dil bakmndan ok daha karmak bir durum ortaya karmt. Daha ak ifadeyle Arnavuta, Rumca, Bonaka ve Pomaka konuan topluluklar srf Mslman olduklar iin Trk dili Ortodokslarna tercih edilmiti. Ayn durum Hristiyan olan Gagavuz Trkleri iinde geerlidir357 Yine Atatrk, 1 Mays 1920 tarihinde: Kurtarlmasna karar verdiimiz birlik, yalnz Trk, yalnz erkez deil hepsinden olumu bir slam esidir. Bunun byle kabul edilmesi ve yanl anlamaya meydan verilmemesini rica ediyorum358 demitir. Daha nceki blmde de sklkla belirtilen rnekleri de gz nne alnd takdirde; Trkiyede dinin, ulusal btnlemeyi salama srecinde en etkili unsur olduunu bizlere tekrar gstermektedir. Peyami Safann aada yer alan szleri de, bu gr destekler niteliktedir:
Kurtulu harbinde din ve milliyet fikirlerinin birbirinden ayrlmadn, merkezleri bir ve i ie konmu iki daire gibi birbirine yaptn syleyenlerimiz ve yazanlarmz oldu. O devirde milli heyecana dini heyecann da kartna phe edilemez. Fakat bu, slamclk ve eriatlk akidesinden doma, klerikal bir zihniyetin mahsul deildi; sadece, fertleri birbirine balayan btn alakalarn kuvvetlendirilmesi art olan bir mcadele devresinde milli duyguyu perinleyen bir bad. Hatta o zamann dini duygular bile nasyonalistti.359

Peyami safa, dini duygularn bile o gnlerde nasyonalist olduunu belirtirken, ulus-ina srecinde oynam olduu rol de st rtk bir biimde fertleri birbirine balayan, milli duyguyu perinleyen bir ba olarak belirtmektedir. Oysa Trkiyede din, milliyeti duygularn da stne karak, milli birlik ve beraberliin bir unsuru olmutur. Bu duruma rnek olabilecek gstergelerden biri de, 1921 Anayasasnda yer alan maddelerdir. 20 Ocak 1921 tarihli Tekilt- Esasiye Kanunu'nun ikinci maddesinin banda Trkiye Devleti'nin dini, slm dinidir cmlesi yer almaktadr. Atatrke basn mensuplaryla yapt uzun bir grme ve sohbet srasnda, karsndakilerden birinin
357 358

Sadolu, a.g.e., ss.207-208. Atatrk, a.g.e., s.105. 359 Safa, a.g.e., ss.86-87.

175

u sorusuyla karlat: Yeni hkmetin dini olacak m? Atatrk bu soruyla ilgili unlar belirtmektedir:

tiraf edeyim ki, byle bir soru ile karlamay hi de istemiyordum. Sebebi, pek ksa olmas gereken cevabn, o gnk artlara gre azmdan kmasn henz istemeyiimdir. nk, vatandalar arasnda eitli dinlere bal unsurlar bulunan ve her dinden olanlar hakknda, adaletli ve tarafsz davranmak, mahkemelerinde vatandalar ve yabanclar iin adaleti eit llerle uygulamakla ykml bulunan bir hkmet, dnce ve vicdan hrriyetine saygl olmak zorundadr. Hkmetin bu tabi sfatnn, pheli yoruma yol aabilecek vasflarla snrlandrlmas elbette doru deildir. Trkiye Devleti'nin resm dili Trkedir dediimiz zaman bunu herkes anlar. Hkmetle olan resm ilemlerde Trk dilinin geerli olmas gereini herkes tabi bulur. Fakat, Trkiye Devleti'nin dini slm dinidir cmlesi ayn ekilde mi anlalacak ve kabul edilecektir? Bu elbette, aklanmaya ve yorumlanmaya muhtatr. Efendiler, karmdaki gazetecinin sorusuna hkmetin dini olamaz! diyemedim. Aksini syledim: Vardr Efendim, slm dinidir, dedim. Fakat, hemen arkasndan slm dininde dnce zgrl vardr cmlesiyle cevabm aklamak ve yorumlamak gereini duydum. Demek istedim ki, devlet, dnce ve vicdana sayg gstermekle kaytl ve ykml olur. Karmdaki gazeteci, verdiim cevab akla yatkn bulmad ki, sorusunu u tarzda tekrarlad: Yani devlet bir dine bal kalacak m? Kalacak m, kalmayacak m bilmem! dedim. Konuyu kapatmak istedim. Fakat, mmkn olmad. O halde, denildi; herhangi bir konuda inanlarm ve dncelerim dorultusunda bir fikir ortaya atmaktan, hkmet beni engelleyecek veya cezalandracaktr. Oysa, herkes kendi vicdann susturmaya imkn grecek mi? O zaman iki ey dndm. Biri, yeni Trkiye Devleti'nde her ergin ahs dinini semekte serbest olmayacak mdr? sorusu. Dieri, Hoca kr Efendi'nin: Baz yksek din arkadalarmzla birlikte dndklerimizi eriat kitaplarnda yer alm belirli ve deimez slm hkmleri yaynlayarak, maalesef yanltld grlen slm kamuoyunu aydnlatmay boynumuza bor bir grev saydk giriinden sonra yer alan slm halifesinin grevi, dinin emirlerini korumak ve kollamakta peygamberin yerini tutmaktr. Din hkmler koymakta da yce Peygamber Efendimizin vekilliini yapmaktr szleri. Oysa, Hoca'nn szlerini uygulamaya kalkmak, mill hkimiyeti, vicdan hrriyetini kaldrmaya almakt. Bundan baka, Hoca'nn bilgi daarcnda, Yezitler zamannda yazdrlm istibdat rejimine has formller bulunmuyor muydu? O halde, ne anlama geldii ve ne kastedildii artk herkese iyiden iyiye anlalm bulunan devlet ve hkmet kavramlarn ve millet meclislerinin grevlerini din ve eriat klklarna bryerek kim ve ne iin aldatlacaktr? Gerek bundan ibaret olmakla birlikte, o gn zmit'te basn mensuplaryla, bu konuda daha fazla grmekte yarar yoktu. Cumhuriyetin ilnndan sonra da, yeni Tekilt- Esasiye Kanunu yaplrken, lik devlet deyiminden dinsizlik anlam karmak eiliminde olanlara ve bundan yararlanmak isteyenlere frsat vermemek iin, kanunun ikinci maddesini anlamsz klan bir deyimin sokulmasna gz yumulmutur.

176
Kanunun gerek 2'nci ve gerek 26'nc360 maddelerinde fazladan yer alan, yeni Trkiye Devleti'nin ve Cumhuriyet rejimimizin ada karakteriyle badamayan deyimler, inklp ve Cumhuriyet'in o gn iin sakncal grmedii tavizlerdir. Millet, bu fazlalklar, Tekilt- Esasiye Kanunumuzdan ilk frsatta kaldrmaldr!

Daha nce de belirtildii gibi, milli mcadele yllarnda dini duygulardan da te, saltanat ve hilafet bile kurtarlmas gereken makamlar olarak sklkla belirtilmektedir. Dolaysyla, din gibi toplumsal yaamda olduka nemli olan bir olgunun o gnlerde gz ard edilmesi veya daha sonra olaca gibi dil gibi bir olgu zerine ykselen bir devlet kurma arzusu her zaman iin gereklemesi olduka g emeller olurdu. Bu yzden din cumhuriyetin ilk yllarn da, ulusal birlik politikalarnn balca aktrlerinden biri olmutur. Ulusal birlii salanp, modern bir ulus-devlet olarak varln srdrmek isteyen Trkiye Cumhuriyetinde ikinci nemli bir husus daha vard ki, bu da olduka nemli bir alan tekil ediyordu. Bu konu, Osmanl ile olan balarmz muhafaza edip etmemekle ilgiliydi. Cumhuriyetin ulus inas srelerinde mazinin topyekn tasfiyesi ile ksmen muhafaza edilmesi arasndaki gerilim, iktidar ve muhalefet elitleri arasnda ak ya da rtk olarak yaanmt. Ne var ki, sz edilen gerilim kimi zaman muhalefetten bamsz ekilde, maziyi yok saymak isteyen Kemalist ulus projesinin de kendi ierisinde bir amazn ortaya karyordu. nk her eyden nce vatan snrlarn gvence altna alan sava Batya kar verilmiti ama Batllamann gereklilii de tartma gtrmezdi. Benzer ekilde Arap topraklarnn kaybedilmesine ramen lke nfusu yine de Mslman ounlua dayanyordu fakat slami motiflerle desteklenmi bir ulus modeli laikletirici politikalarla tehlikeye sokulabilirdi. Etniklik ve dil sekler bir ulus inas iin uygun grnyordu fakat byle bir projede Trk olmayan unsurlar dar da brakaca gibi Pan-Trkizme de kapy aabilirdi.361 Cumhuriyetin ilk gnlerinde siyasal atnn bile tam olarak oluturulamamasndaki skntlar dndmz takdirde, yukarda belirtildii gibi, ulusal birlik ve beraberlii salayc politikalarn neden yrtlemediini aklkla kavrayabiliriz. Trkiyede din milli mcadele yllarnda, birletirici bir g olarak
360 361

26. Maddede eriat hkmleri olarak belirtilen bir deyim vard. A.g.e., s.204.

177

ilevini gerekletirmiti. Ancak, modernlemenin bir zorunluluu olan laik bir devlet ynetiminde, din gibi bir toplumsal yapnn inas, Kemalistlerce sakncal grlmtr. Dolaysyla 1921 Anayasasnda yer alan ikinci madde de dahil olmak zere btn bunlar, cumhuriyetin pragmatik, laik yapsna uygun deildi. Dier yandan, o gnlerde dil veya kltr zerine ykselecek bir ulusal birlik anlay ise, hemen hemen gereklemesi mmkn olmayan bir durumdu. Zaten yukarda da belirtildii gibi, Trkiye yaplan mbadeleler sonucunda, lke dil ynnden olduka karmak bir hal almt. Btn bunlarn yan sra, bir tarih, kltr veya dil zerine glenmek isteyen Trkiye vard. Trkiyede; sregelen siyasal belirsizlikler, lke btnln zedeleyici siyasi gelimeler (Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn siyasal tutum ve davranlar, eyh Sait Ayaklanmas vb.) ve vatan topraklarnn snrlar hususunda yaanan skntlar vard. (Hatay, Musul, Kerkk gibi illerin durumu belirsizliini korumaktadr.) Bu artlar altnda milli birlik ve beraberlik politikalarnn tarihi 1930lu yllara kadar beklemek zorunda kalmtr. 1930lu yllara gelindiin de ise, bir modernleme ve milliyetilik politikas olarak tarih ve dil zerine gidilerek, bu alanda yaplan almalar tevik edilmi ve Trk kimliine ve yurttalk bilincine yeni bir yn verilmitir. Zaten 1924 Anayasasnda Trk ahalisinde rk ve din fark olmakszn vatandalk bakmndan Trk denir ibaresi yer almaktayd. Dolaysyla etnisite ve din gibi unsurlarn kimlik tanmlama sreciden karlmas sonucu, bu unsurlarn yerine, yeni unsurlarnda ortaya konulmas gerekmekteydi. Bu unsurlar tarih ve dil oldu. 1930lu yllarda Kemalist ulusuluun dil ile ulusu neredeyse eitleyen sylemi, kimlik tanmlama srecinde yeni bir srece girildii izlenimini vermektedir. Nitekim Atatrk, 17 ubat 1931de Adana Trk Ocan ziyaretinde Trk demek, dil demektir diyordu.362 Bylelikle kimlii tanmlama srecinden din gibi bir olgunun yerine dil getirilmiti. Afet nan yazm olduu Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar adl kitabnda: Din birliinin de bir milletin oluumunda etken olduunu syleyenler vardr. Fakat biz, bizim gzmz nndeki Trk milleti tablosunda bunun tersini grmekteyiz demektedir. Yine ayn kitapta bu cmlelerden hemen nce Trk dilinden bahsedilmekte ve dilin millet iin nemi zerinde durulmaktadr: Trk dili, dnyada
362

Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili Belgeler, TDK Yaynlar, Say: 574, Ankara, 1992, s.191.

178

en gzel, en zengin ve en kolay olan bir dildir. Onun iin her Trk, dilini ok sever ve onu ykseltmek iin alr. Bir de Trk dili, Trk milleti iin kutsal bir hazinedir. nk Trk milleti, geirdii pek ok tehlikeli durumlarda, ahlaknn, geleneklerinin, hatralarnn, karlarnn, velhasl bugn kendi milliyetini oluturan her eyin dil sayesinde korunmakta olduunu gryor. Trk dili, Trk milletinin kalbidir, zihnidir.363 Trk milletinin oluumunda etkili olduu grlen doal ve tarihi olgular olarak ise unlar belirtilmektedir: Siyasal varlkta birlik, dil birlii, yurt birlii, rk ve kken birlii, tarihi yaknlk, ahlaki yaknlk.364 Mmkn olduu kadar her millete uyabilecek bir tanm da yaplmaktadr. Buna gre: Zengin bir hatra mirasna sahip bulunan, birlikte yaamak hususunda ortak arzu ve bunu kabulde samimi olan ve sahip olunan mirasn korunmasna birlikte devam hususunda istek ve dilekleri ortak olan insanlarn birlemesinden oluan topluma millet ad verilir.365 Yine ayn kitapta yer alan bir baka tanm da yledir: Millet, dil, kltr ve lk birlii ile birbirine bal vatandalarn oluturduu siyasal ve sosyal birliktir.366 Dikkat edilirse, bu tanmlarn hibirinde din, milleti tanmlayan unsurlardan biri olarak belirtilmemektedir. Yine Atatrkn yapm olduu Trk milletini tanmlamalarnda da bu duruma rastlayamayz. Mesela Atatrke gre; Trk ulusundan anlalmas gereken ey, baka hibir ayrma tabi tutulmakszn Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkdr. Trkiye Cumhuriyeti dhilinde Trk dili ile konuan, Trk kltr ile yetien, Trk lksn benimseyen her kii Trktr. Yine Ne Mutlu Trkm Diyene! sznde olduu gibi. smet nnde: Trk olmak iin Trk olmay istemek ve Trk olay istemek yeter demektedir.367 Oysa ayn dnemlerde yaayan birok dnrmz millet tanm yaparken dini baat unsur olarak grmekteydi. Daha nce, Yakup Kadri Karaosmanolu ve evket Sreyya Aydemirin yapm olduu tanmlarda bunu ak bir biimde grmtk. Osmanl Devleti dneminde de, Trklk akmnn savunucular da ayn grteydi. Hamdullah Suphi,
A. Afetinan, Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu-Atatrk Aratrma Merkezi, ISBN: 9751612764, Ankara, 2000, s.31. 364 Afetinan, a.g.e., s.32. 365 Afetinan, a.g.e., s.34 -35. 366 Afetinan, a.g.e., s.28. (Trkiye Cumhuriyetini kuran Trkiye halkna Trk milleti denir. Trk milleti, halk ynetimi olan Cumhuriyetle ynetilen bir devlettir. Trk devleti laiktir. Her ergin insan, dinini semekte serbesttir. Trk milletinin dili, Trkedir.) 367 Alp, a.g.e., s.289.
363

179

1923te Trk kimdir? sorusuna Trke konuan, Mslman olan ve Trklk sevgisini tayan Trktr. Biz onda dil birlii, din birlii ve dilek birlii aryoruz demekteydi.368 Ziya Gkalpa gre ise; millet, dil, din, ahlak ve btn gzel sanatlar bakmndan ortak olan, yani ayn eitimi alm bulunan kiilerden oluan bir topluluktur. Yine Gkalpn belirttii gibi, Trk kyls onu dili dilime, dini dinime uyan olarak tarif eder.369 Btn bu tanmlarda da dikkati eken husus din unsurunun, millet tanmlarnn iinde muhakkak gemesidir. Sorulmas gerek soru din gibi, milli mcadele yllarnda sklkla vurgulanan ve baarnn anahtar olan byle bir olgudan neden vazgeilip, millet olgusuna, dil, tarih, kltr gibi unsurlar eklenmesi amalanmtr? Enver Ziya Karala gre; yeni ve modern bir Trk devletinin kurulmas, din ve mezhep ideolojisinin yerine milliyet ideolojisinin millete kabul edilmesi, bat uygarln meydana getiren ilim ve vastaya balanmas, yeni Trk Devleti kanun ve rgtlerinin dnya ihtiyalarna gre dzenlenmesi ve ilmin hayat iin tek mrit kabul edilmesini gerekli klmtr.370 Modern anlamda oluturulmak istenen ulus-devlet yaps, din gibi bir olgu zerinde deil laik bir yap olarak dil, tarih ve kltr zerine ykselmesi amalanmtr. Hukuk devleti olma iddiasn tayan Trkiye, gerek anayasal dzenlemeleri gerekse sosyalkltrel politikalar, ulus-ina srecinde ve kimlik tanmlama srecinde pragmatik bir anlayla laik esaslar yerletirmeye almtr. Bunu yaparken de dil, tarih ve kltr zerine ykselmitir. Ayrca, Mustafa Kemalin amac aktr: Ulusal bir devlet kurmak, Halkta ulusdevlet bilincini yaratmadan, tebaa-devlet balantsn zmeye ve kertmeye olanak yoktur. Bu nedenle btn eylemlere ve kendi eylemine ulusal bir nitelik verdii gibi, yapt btn ileri de ulusa mal etmeden uzak tutmad. Srekli olarak ondaki tebaa bilincini silkti; halk iin yaplm devrimleri, halk tarafndan yaplm gibi gsterdi. Halka seslenirken hep sen yaptn dedi. Kylye milletin efendisi olduunu alad. Egemenliin kaytsz artsz halka gemi olduunu syledi. Deimez bir yazg yuma gibi Anadolu Trklnn ruhuna reklenmi olan tebaa psikolojisini ykmak istedi. Mustafa Kemalin amak istedii r, vermek istedii bilin, Osmanl

H.Suphi Tanrver, Dayolu ve Gnebakandan Semeleri, Basma Hazrlayan: M.Necati Sepetiolu, Devlet Kitaplar, stanbul, 1971, s.100. 369 Gkalp, a.g.e., s.27. 370 Karal, a.g.e., s.45.

368

180

ulusularn mmet kavramna kar bir antitez olarak aldklar ulusuluk anlayndan tamamen farklyd. O, kendisiyle birlikte savaan, kendisiyle birlikte halk devletini kuran Anadolu halkna kendisinin stnde ve kendisinden ayr bir devlet olamayaca inancn alamak istiyordu.371 Uygulanan btn kltr politikalarnn siyasal organ olan CHPnin Genel Sekreteri olarak 1931 Ekimin de bir konuma yapan Recep Peker unlar belirtmektedir:
Partimizin anlad ulusalcln, siyasal yazglar bizden ayr olan kitlelerle ilikisi yoktur. Ayr ayr dinlerden olan ve vatanmzn dnda yer yer ya bamsz devletler kurmu olan veya baka devletlerin uyruu durumunda bulunmu olan Trkler hakknda scak bir sevgi ile dolu ilgimizi koruruz. Ancak, gittike gelien tarihsel gereklere gre saylar byk toplamlar tutan bu kimselerle aramzdaki kan akrabaln ve tarihsel akrabal bugnk siyasal uramzn dnda bir bilim konusu olarak grrz Bugnk Trk ulusu siyasal ve toplumsal topluluu iinde kendilerine Krtlk, erkezlik ve hatta Lazlk ve Pomaklk gibi dnceler alanm olan vatandalarmz kendimizden sayarz. Gemiin karanlk bask dnemlerinden kalma bir kalt olan ve uzun tarihsel deiimlerin rn bu yanl anlaylar iyilikle ve itenlikle dzeltmek grevdir. Bugnk bilimsel gerekler, be, on bin, birka yz bin ve hatta rnein bir milyonluk kitlelerde bamsz bir ulus dnmeye olanak brakamaz. Bizim bu ulusdalarmz iin duyduumuz balln km olan Osmanl hkmetinin gtt mmet siyasas ile hibir ilgisi yoktur. Hristiyan ve Musevi vatandalar iin de ayn aklkla dncelerimizi sylemek gerekir. Partimiz bu vatandalar da biraz nce akladmz dil ve emel birliinde ortaklk kayd altnda tmyle Trk olarak kabul eder. Bu anlaylarmzda da bask dnemlerindeki reaya dncesinden iz olmadn sylemek bile gereksizdir. Bundan baka bu iten szlerimizde mparatorluun son yllarnda Merutiyet grltleri arasnda uyduruk ve yapay vatandalk gsterilerine benzemeyen ve ilkelerimize uyan gerek bir anlam grmek gerekir372

Grld zere, izlenecek yol olduka aktr. Buna gre; Kemalist ulusuluk anlay hibir rk ifadeye yer vermeden, din olgusunu da kartarak, Anadolu zerinde yaayan herkesi Trk olarak grdklerini belirtmekte, bunu da dil ve emel birlii olarak gemile olan balantdan yola karak ilikilendirmektedir. Trkiyede btn bu belirtilenlerde dolay hem Fransz milliyetiliinin hrriyet, eitlik, adalet,

Cahit Tanyol, Atatrk ve Halklk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 100. Yl Dizisi No: 6, Ankara, 1981, s.21. 372 Alp, a.g.e., s.288.

371

181

laiklik gibi eitli vatandalk esasna dayal anlay hem de Alman romantizminin kltrel milliyetilik anlayna dayal olan tek dil, tek tarih ve tek kltr

3.2.4. Trk Ulusuluunun Irk Sylemleri

Trk milliyetiliinde rk yaklamlarn hatta kafatas milliyetiliine varan uygulamalarn var olduu eitli evrelerce belirtilmektedir. Atatrkn baz szlerinde rk kavram, zaman zaman gemektedir. Mesela, Claude Farrere erefine verilen ay ziyafetinde (18 Haziran 1922): Efendiler, Trk halk asrlardan beri hr ve bamsz yaam ve bamszl bir hayati gereklilik kabul etmi bir rkn kahraman evlatlardr. Bu millet istikllsiz yaamamtr. Yaayamaz ve yaamayacaktr demitir.373 Yine Atatrk, Keriman Halisin dnya gzeli seilmesi zerine, Cumhuriyet bayazarna 3 Austos 1932de vermi olduu demete unlar belirtmektedir: Trk rknn dnyann en gzel rk olduunu tarihi olarak bildiim iin, Trk kzlarndan birinin dnya gzeli seilmi olmasn ok doal buldum ancak, Trk genlerine bu nedenle unu hatrlatmay gerekli gryorum: vndmz doal gzelliinizi bilimsel biimde korumasn biliniz ve bu yolda bir deiimin srekli olmasn ihmal etmeyiniz. Bununla birlikte asl uramaya zorunlu olduunuz ey, annelerinizin ve atalarnzn yapt gibi yksek kltrde ve yksek erdemde dnya birinciliini tutmaktr.374 Dier bir rnekte, Atatrkn TBMMnin nc toplant yln aarken 1 Mart 1922de belirtmi olduu u ifadelerde grlmektedir: Efendiler, Trk halk, rk, din ve kltr ynnden tek vcut, birbirlerine kar karlkl sayg ve zveri dolu duygular tayan ve yazgs ile karlar ayn olan bir topluluktur. Bu toplulukta rk haklarna, sosyal haklara ve evre artlarna uymak, i siyasetimizin nemli noktalarndandr.375 Yine Nutuk adl eserinin biti cmlesi de ok iyi bilindii zere u ekilde bitmektedir: Muhta olduun kudret damarlarndaki asil kanda mevcuttur!

373 374

Atatrk, a.g.e., s.339. Atatrk, a.g.e., s.794. 375 Atatrk, a.g.e., s.309.

182

Milli mcadeleden evvel millet ve hele rk fikirlerine pek yabanc grnen mmeti M. Akif bile, stiklal Marnda rk kavramn birka kere tekrar eder Kahraman rkma bir gl, Ebediyen sana yok rkma yok izmihlal gibi. Bu rnekleri oaltabilmek mmkndr. Ancak bu rneklerden yola karak, Trkiyede ulus tanmnn iinde rk olgusunun var olduu belirtilemez. Hele rk bir politikadan asla bahsedilemez. Var olan gerek, byle ifadelerin bulunmasna ramen, Trkiye Cumhuriyeti vatandalnda rk gibi biyolojik bir olgunun, vatandalk bilinci temelinde aranmamasdr. Atatrkn ulusumuza kazandrd milliyetilik ilkesi; ulusun rki ve biyolojik bir gerek olmasndan ziyade, daha ok modernlemenin gerektirdii, bir milliyetilik anlayna dayanr. Bu yzden de din bata olmak zere dil, tarih ve kltr birlikteliine dayanan bir millet anlay sz konusudur. Din gibi bir olgunun etkisini silmeye alan Kemalistlerin, bunun nne rk gibi, her zaman iin gereklii belirsiz olan bir olguyu getirmesi, sz konusu bile olamazd. Dier taraftan, tarih boyunca rk ifadeler, uluslarn dikkat etmeden kullandklar birer sylem alan olabilmektedir. Dil ve tarih olgular zerine yrtlen politikalar, bunlarn en gze arpanlardr. Gerek dil gerekse tarih gibi unsurlar, aslnda rkla varan uygulamalarn dayanaklar olarak gizli bir ekilde savunulduunu gstermektedir. Fakat burada rka doru bir yneltilme olmas, olumsuz bir ey deildir. Olumsuz olan tavr, kendi rkn dierlerinden stn saymak, kendi rk iin baka rklar gz ard etmek veya kendi rk iin baka rklarn yaama haklarn ellerinden almaya almaktr. Dolaysyla gerek dil gerekse tarih gibi unsurlar iten ie rk ifadeler tayabilir. Bu bir ulusun btnleebilmesi yani birlik ve beraberliin salanabilmesi iin gerekli ve zorunlu bir eydir. Fakat Trkiyede, dier bir rkn yaam alann kstlayacak, ona yaam hakk tanmayacak, onu yok etme istei tayacak bir rklk anlay veya politikas hibir zaman olmamtr. Ancak, her millette ak bir biimde grlecee zere sadece kendi rkn dier rklardan stn olduu toplum iinde yaayan bireylere zaman zaman alanmtr.

3.2.5. Trk Ulusuluu ve Aidiyet Duygusu Bugn sosyologlar ve hukuk tarihi bilginleri ispat etmilerdir ki, milletlerin yaayabilmelerinde ve payidar olmalarnda en nemli ve kuvvetli etken, fertlerin

183

mensup olduklar millete ball ve sadakatidir. Fertlerin mensup olduklar kabileye, kavme ve millete duyduklar ballk duygusuna zmre uuru, zmre hissi veya zmre zihniyeti adn verilmektedir. Grlyor ki, milliyet duygusunun kayna, nvesi, gerek ilkel ve gerek medeni topluluklarda, hatta baz hayvan topluluklarndan grlen sosyolojik gerek ve olaydr, yani fertlerin mensup olduklar kitleye kar duyduklar ballk hissidir. u halde milliyet duygusunun kayna, bir taraftan en nemli hayat kanunu olan, yaayabilmek iin mcadele ve mcadele iin gruplama mecburiyeti, dier taraftan da insan ruhunda gelimesi nispetinde ortaya kan evresindekilerle bar iinde yaamak ihtiyac ve igdsdr. Milletleri millet olarak yaamasn salayan, dier milletler iinde eriyip yok olmasna engel olan duygu ktle uurudur, yani milli histir. Milli his hayat iin mcadelenin, var olmak azim ve iradesinin de bir tezahrdr. Milletlerin var olmak azim ve iradesi de milli uur, milliyet duygusu veya milliyetilik adn alr.376 Dolaysyla milli hissi uyandracak, milli uurun geliip kuvvetlenmesinde rol oynayacak unsurlar eitlidir. Trkiyede din, ulusal kimliin en baat unsuru olarak, dil, tarih ve kltr gibi eitli unsurlarla desteklenmitir. 1930lardan sonra ise zellikle dil ve tarih zerine eitli politikalar uygulanm, laik esaslar yerletirilmeye alld iin lke iinde dinin toplumsal etkisi azaltlmaya allmtr. Ayrca, dil politikalar ile yurttalarn siyasal katlmna, eitim alabilmesine, toplumsal yaama daha aktif olarak katlabilmesine olanak salamtr. Bu bakmdan btn bu gelimeleri, birer reform hareketi olarak, modernlemenin bir paras gibi grlebilir ayn zamanda bu reformlar ulusal birliin glenmesi ve toplumsal btnleme asndan da olduka nemli gelimelerdir, dolaysyla birer milliyetilik politikas olarak da karmza kan bu nedenlerden dolay, cumhuriyet dneminde yrtlen dil ve tarih politikalar hem modernleme hem de milliyetilik politikalaryla dorudan balantldr. Milliyetilik politikalarn modernleme sreci ile ilikilendirip aklayan birok dnrn de belirttii gibi, Trkiyede de nce milliyeti aydnlar grlm daha sonra millet fikri, tebaaya alanmtr. Ksacas milliyetilik hareketleri milleti dourmutur. Ancak bu durum, bir milletin yoktan var edilmesi olarak anlalmamas gerekir. Trk milliyetilii de sadece var olan bir gerei ortaya karmtr. Yani Osmanlnn tebaa
Sadr Maksudi Arsal, Milliyet Duygusunun Sosyolojik Esaslar, stanbul, 1971, Aktaran: Mustafa Keskin, Atatrk'n Millet ve Milliyetilik Anlay, Atatrk Kltr-Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999, s.11.
376

184

anlayn silerek, Trklerin, kimliklerini anlamasna ve anlalmasna yardmc olunmutur. Btn bunlardan dolay modernleme politikalarnda grlen yukardanaaya doru gelien bir sre, milliyeti politikalar iinde geerlidir. Gerek Osmanl dneminde gerekse Trkiye Cumhuriyeti dneminde, gerek modernleme gerekse milliyeti politikalarn uygulayclar da lkenin nde gelenleri, elitlerdir. Trkiyede de esas yerletirilmek istenen modern ulus-devlet yapsdr, laik bir esasa dayal olmas istenen bu toplum yapsndan esas olan da aidiyet duygusunun yerletirilmesidir. Uygulanan politikalar da modernist milliyetiliin geliim sreci olarak, bu aidiyet duygusunun bireylere alanabilmesini kapsamaktadr. Gerek Fransz ulusuluu gerekse Alman romantik ulusuluu olsun, btn ulus inas srecinde din, dil, rk gibi ulusal birlii glendirici eitli unsurlar n plana kmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi, uluslar kimi zaman din, kimi zaman dil, kimi zaman da corafi birlik zerine temellendiriliyordu. Fakat btn bu unsurlar birbirinden bamsz olarak dnmek imknszdr. Dolaysyla din, dil, kltr, rk, tarih, corafi birlik gibi btn unsurlar, ulus inas srecinde eitli llerde etkili olabilmektedir. Bunun da lkeden lkeye, ok eitlilik gsterdiini daha nce deinmitik. Trkiyede dil, tarih, kltr birlikteliinden nce din birlii, baat unsurdu. Bu bugn bile byk lde hala geerli bir kandr. Kemalist proje ise, ulusal kimlii belirlemek ve ulusal btnlemeyi glendirebilmek iin zamanla tarih birliktelii ve dil birliktelii gibi eitli unsurlar da n plana karmtr. Cumhuriyet dneminde ortaya atlan tarih tezi ile dil tezi ve de bu iki tezin birbirini desteklemesi, Trk Tarih Kurumunun ve Trk Dil Kurumunun karde kurulular olarak grlmesi, btn bunlar tesadf sonular deildir. Kemalizmin, ulusal btnlemeyi salama srecindeki temel politikalarnn bir yansmasdr. Kemalizm bir fikir sistemi olarak, ulusal btnlemeyi salayarak, ekonomik kalknmay hedefleyerek uygarlk seviyesine ulam-hatta onu gemi- bir lke olarak Trkiye Cumhuriyetini grmek istiyordu. Uygulanan btn politikalar da buna uygun gelimelerdir. Dolaysyla btn bu gelimeler bir Batllama abas olarak, modernlemenin gerekleebilmesi ve toplumsal yapnn yeniden ekillenebilmesi iin gerekliydi. Milliyetilik ise, ulus-ina srecinde Trk kimliinin tanmlanmasnn bir paras olarak yine modernlemeyi gerekletirebilmek iin kullanlan bir arat.

185

3.2.6. Deerlendirme Trkiyede milliyeti duygularn glenmesinde Osmanl Devleti iinde yaayan aznlklarn olumsuz tutumlarnn byk katks olmutur. zelikle Balkan Sava ve daha sonrasnda gereklemi olan I. Dnya Sava ile hem yzyllarca yan yana yaam olan Ermeniler, Rumlar gibi topluluklardan hem de din bakmndan ayn olan Arap topluluklarndan uzaklalm, bir bakma kendiliinden bir teki oluturulmutur. nemli olan da zaten bu srete bizi tanmlayabilmekti. Dolaysyla milliyetilik politikalarnn esas gayesi, Trk kimliinin n plana kararak, bireylerin kimliklerine sahip kmalar onu benimsemeleriydi. Trkiyede din kitleleri birletiren bir unsur olarak zellikle 1919 ile 1921 tarihleri arasnda, olduka nemli ilevler gerekletirmitir. Ancak daha sonraki srete din gibi bir olgunun yerine geebilecek olan kltr politikalar yrtlmtr. Bunlarnda balca olanlar, tarih ve dil politikalardr. Trkiyede milliyetilik, elitlerin veya politikaclarn sarldklar bir aratr. Yani ama modern bir ulus-devlet oluturabilmektedir. Bundan dolay, milliyetilik politikalar ile homojen bir toplumsal yap oluturarak, ayn amalar tayan insanlar belirli bir yne sevk edebilmesi hedeflenmitir. Aslnda bu durum modernlemenin lkenin dzene girmesi ve korunabilmesi iin gerekli bir ey olduunu, milliyetiliin ise modernlemeyi gerekletirmek iin kullanlan bir ara olduunu bizlere gstermektedir. Trkiyede milliyetilik, milleti ekillendirmitir. Dolaysyla modernleme ile dorudan ilikili bir sretir. Geleneklerin icat edilmesi gibi modernleme sreci ile ilikili olan sz konusu durumlar, Trkiye iinde geerlidir. Ancak sz konusu olan bu durum, tamamen milli birlik ve beraberlii koruyucu bir ilev grmektedir. Milletin yoktan var edilmesi sz konusu olmasa da, Trk kimlii bir ina sreci geirmitir. Trk Bayra, Mehmet Akif Ersoyun yazm olduu ve daha sonra Trkiyenin mar olarak benimsenen stiklal Mar, ehitler iin dikilen antlar, tarih ve dil alannda yaanan gelimeler gibi birok deer ve gelimeler ulusal birlii glendirici ve koruyucu olarak, Trkiyede milliyetilik politikalarnn birer gstergesidir. Yine milli eitim anlay,

186

dzenli ordu ile kitlelerin askere alnmas, eitli ulusal gnler gibi eitli politikalar Trkiye iin de geerlidir. Sz konusu bu unsurlar Alman romantizminin etkilerinin Trkiyede de mevcut olduunu hatta baskn bir ideolojik anlay olduunu da bizlere gstermektedir. Yine Alman romantizminin tek tarih, tek dil, tek kltr gibi homojen bir toplum modeli ve millet anlay da tamamen Trkiyede mevcuttur. Egemenlik kaytsz artsz milletindir, halkn kendi kaderini tayin etme hakk ve halkn kendi kendisini ynetmesi gibi ifadelerin hepsi, halkla iaret etmekle birlikte, Fransz htilalinden sonra ortaya kan bu sylemlerin, Osmanl geleneine bal olarak, Trkiyeye de tandn ve radikal bir biimde uygulandn bizlere gstermektedir. Dolaysyla, siyasi bir yaklam olarak Trk Vatandalk esasna dayal bir milliyetilik anlay da sz konusudur. Trk milliyetiliinde Trk kimliini yceltme, teki olarak atfedilen dman ise yerme her zaman iin kullanlan bir yaklam olmutur. Farkllklarn kaldrlmas, tek dil, tek tarih, tek kltr anlay etrafnda ekillenirken, dier taraftan da dar da kalanlar, yabanc dman veya teki olarak belirtilmitir. Batl anlamda Trkiyede bir faizmden hele ki bir rklktan bahsedilemez. Ancak dil ve tarih almalarnda grld gibi st rtl de olsa veya baz zamanlar aleni bir biimde de olsa rksal sylemler, ifadeler kullanlm ve rk ifadelerle almalar yaplmtr. Kimi zaman da biz ve teki tanmlanrken, rk ifadeler zaman zaman, lkenin nde gelen kiileri tarafndan olur olmaz kullanlmtr. Trkiyede milli davann ideolojisi tamamen milliyetidir. Ancak daha sonra esas olan dnce, laik bir felsefe olmutur.

187

3.3. Trkiyede Dil Politikalar 3.3.1. Cumhuriyet ncesi Dil Tartmalarnn Ksa Tarihesi

Osmanl Devleti kendi bnyesi iinde birok milleti barndran bir devletti. Dolaysyla Osmanl devlet adamlar, Osmanlca gibi bir yapma dil ile imparatorluun bu geni corafyasn kapsamak istemi olabilirler. Ancak gerekte yaanan hite byle deildir. nk neredeyse Trkler hari hibir topluluk, dilinden hibir dn vermeksizin kendi dilini konumaya devam etmitir. Ancak Osmanlcay konuanlar belirtirken, bu dili Anadolu kylsnn konumadn belirtmek gerekir. Bu dili, Osmanl kraliyet ailesi ve lkenin aydnlar kullanyordu. Hatta Anadoluda konuulan Trkeyi, Ziya Gkalpn de belirtmi olduu gibi; ilkel, anlalmaz ve kaba Trke diye hor grlrd.377 Oysaki hor grlmesi gereken Osmanlcann kendisiydi. nk yapma bir dildi ve olduka karmakt. Zamanla, edebiyat dili olarak, 13.yy balarndan itibaren slam dininin ve kltrnn etkisiyle, Arapa ve Farsadan ok byk miktarda szck iermiti. Zaten sorun ok miktarda dinsel ve kltrel terimlerle Arapa ve Farsa kelimelerin dile girmesi deildi, asl sorun birok dilbilgisi kural ve sz dizim zelliklerin de dile aktarlmasyd. Bu durum ise, bir dilin yava yava yozlamas anlamna gelmekteydi. Ksacas bir yandan halkn konutuu Trke, dier yandan Osmanl elitlerinin konumu olduu Osmanlca vard. Ziya Gkalp, dildeki bu ikililie dil hastal demektedir.378 Gkalpn bu tehisi olduka gereki ve nemlidir. nk halkn anlamayan, ona inemeyen bir devlet ile derdini anlatamayan, ksr bir dng ierisinde kadercilik anlay ile ezilen bir halk vard. Dolaysyla dil alannda yaplacak olan almalar byk nem arz ediyordu. Trk tarihinde Tanzimat, gereklemi olan birok durum iin, bir dnm noktas niteliindedir. Bunun en bariz rneklerini, modernleme ve milliyetilik blmlerinde ak bir biimde grdk. Ayn durum dil hususunda da geerlidir ki, Osmanlca gibi bir yapma dile sahip olan Osmanl Devleti iin, dil alannda da yaanan tartmalarn bu dnemde balamasnn nem ve anlam daha byktr.

377 378

Gkalp, a.g.e., s.37. Gkalp, a.g.e, s.13-14.

188

Tanzimat, dil konusunun daha nceki dnemlerde rastlanmayan lde tartlmaya ald bir devirdir. Namk Kemal, Ali Savi, Ziya Paa, Ahmet Mithat ve emsemdin Sami gibi isimler bu konudaki grlerini, Tanzimat dneminde sklkla belirtmiler ve bu alanda eitli mcadelelerde vermilerdir. Tartmalarn ve aklamalarn da tesinde, Ali Paann Dileri Bakanl dneminde ktiplerin sade ve ak bir dille yazmalar; nce Franszca kaleme alnp, sonra Trkeye evrilmesi emredilmi; okullarda sade bir dil retilmesi yolunda bildiriler yaynlanm, ksacas resmi giriimlerde de bulunulmutur.379 Ziya Paa, dilde sadeletirme yaplmas arsnda bulunduu dnemlerde, dnemin en byk yazar ve yakn dostu Namk Kemal allmadk yabanc szcklerin ar bir ekilde kullanlmasn knayan yazlar yazyordu. Ulusu dilbilimciler okulunun ncs, zamannn nde gelen szlks, emsemdin Sami idi. O, 1881 ylnda yaynlanan nemli makalesinde Osmanl Trkesinin dier Trk dillerinden, zellikle de Dou Trkesinden temelde fark bulunmadna dikkat ekti. Bu tr bir dil yenilemesi yalnzca dili daha zengin ve daha gzel yapmayacak, Osmanl mparatorluu iindeki Trkler ile Rusya ve Orta Asyadaki kardelerinin daha byk bir ulus iinde kaynamasna yardm edecekti. Benzer fikirler, erken Trk ulusuluuna esin kayna olan Leon Cahunun Asya Tarihine Girii isimli kitabnn blmlerine geni ve aklamal evrisini yapan Necip Asm tarafndan ileri srld.380 Bu tr bireysel abalar nemli olmakla birlikte, ou zaman yetersiz kalmaktayd. Tanzimat dneminde dil alanndan gerekleen en nemli gelimelerden biri de, Fransann akademisine, enstitlerine benzer bir Encmeni Dani381 tesis edilmesidir.
Uriel Heid, Trkiyede Dil Devrimi, ev. Nejlet ztrk IQ Kltr Sanat Yay. stanbul, 2001, s.30. Heid, a.g.e., s.13. 381 On dokuzuncu asrn ortalarnda resmen kurulmu olan ilk Trk Akademisidir. Kurulu gayesi, eitim ve kltr alannda gerekli almalar yapmak, batdaki ilm almalar ve yenilikleri takip etmek, Trk dilinde ilim ve fenlere dair lzumlu kitaplar hazrlamak veya tercme etmek, ilmin memlekete yaylmas, vatandalarn bundan istifadesiyle umum seviyeyi ykseltmek olarak tespit edilmiti. 21 Temmuz 1846da toplanan Meclis-i Marif-i Ummiyye'de ilm messeseler arasnda bir de Encmen-i Dniin kurulmasna karar verildi. Encmen-i Dniin resmen kurulmas iin Ahmet Cevdet Paa, bu kurumun gayesi ve salayaca faydalar ihtiva eden bir mazbata yazarak, Sultan Abdlmecit Han'a arz etti. Abdlmecit Han, izin verince, Cevdet Paa bu mazbataya uygun bir beyannameyi 1 Haziran 1851 tarihli Resm Gazetede yaynlad. Maarif tarihimiz asndan bir vesika mahiyetinde olan bu beyannamede, Encmen-i Dniin kuruluundaki ilm maksat ok daha ak bir ekilde izah edildi. Ayrca reis ve azalar ilan olundu. Encmen-i Dnite yalnz retim kitaplar hazrlanrken, daha sonra, Drlfnunda okutulacak kitaplar da hazrlanmaya balad. Encmen-i Dnite ilk nce Kavid-i Osmniye ile ilgili bir lgat kitab hazrlanmas karar alnd. Bununla ilgili alma neticelenmediyse de, tarihle ilgili Ahmet Cevdet Paa'ya verilen 1774ten 1824e kadar Osmanl tarihini yazma grevi tamamland. 12 cilt hlinde muazzam Tarih-i Cevdet diye bilinen Osmanl tarihi kitab meydana geldi. Encmen-i Dniin hangi
380 379

189

Bu akademiye Fuat ve Cevdet Paalarn yazd Kavaidi Osmaniye382 de takdim olunmutu. (1839-1851) Bu gelimeler Tanzimattan beri geen 12 sene zarfnda, eitim ve dil ilerine nem verildiini gstermektedir. Fakat btn bu hamlelerin hkim fikri ayn idi. Yani muhafazakr bir anlaya gre yaplyordu. Dolaysyla tam bir zm olmuyordu. Ahmet Cevat Emreye gre, Tanzimat bir Kavaidi Osmaniye tertip etmekle beraber Encmeni Dani almasndan sekiz sene sonra, tertip edilen rtiye programlarnda Kavaidi Osmaniye dersi yoktur. Tanzimattan beri geen 20 sene iinde, slami milliyetiliinin ve medrese zihniyetinin, Tanzimatn btn ilerleme hamlelerini yenmi olduunu gryoruz. Saltanatn btn dini kurumlaryla beraber muhafaza edilmi olmas, Tanzimatlarn emeklerini boa karmt. Rtiyelerde Arapa ve Farsa lisan olarak okutuluyor, ilk senelerde Trkenin ksaca kavaidi bile fazla grlyordu. Ancak daha sonra Sleyman Paann Sarf- Trksi ve buna benzer basit iki kavait kitab, rtiyelerin bazlarnda okutulabilmiti. Bir mddet sonra bu resmi muhafazakrla kar muhtelif suretlerle uluslar aras dinamizmi ve milli dil uuru matbuata ve mklemelerde his olunmaya balanmtr. Recai Zadenin Araba Sevdas bu reaksiyonun ilk gstergelerinden biridir.383 19.yzyln son birka yl iinde, Servet-i Fnun okulu olarak bilinen yeni bir edebiyat akm Osmanl Trkesinin sadeletirilmesine ve Trkeletirilmesine kar byk bir darbe vurdu. Tevfik Fikret, Cenap ahabettin gibi airler, Halit Ziya ve Sleyman Nazif gibi yazarlar asl nemi, kolay anlarlk ve halkn kabulnden ziyade ahenkli ve zarif biime verdiler. Birok Arapa ve Farsa szckleri sk sk kullanmaya balattlar ve birok Farsa birleik isim ve sfat icat ettiler. Bu dilsel geliim saatini geriye kurma giriimi ok ksa mrl oldu. Trk-Yunan savann brakt izlenim altnda Mehmet Emin daha 1897 de ilk vatanseverlik iirlerini daha sade Trke ve Hece vezniyle yaynlamt. Kltrel ve siyasi anlamdaki Trkln zellikle Merutiyetten sonra dilde sadeletirme ve Trkeletirme hareketine yeni almlar getirdiini gryoruz. Dil
tarihte ve neden lavedildii hakknda kesin bir malumat yoktur. Ancak, 1862ye kadar devlet salnamelerinde Diyanet Takvimi ismi getii hlde bundan sonrakilerde grlmemektedir. Buradan Sultan Abdlmecit Hann vefatyla, almasna son verildii tahmin edilmektedir. Bu ilk Trk Akademisi, 12 yl kadar hizmet vermitir. 382 Ahmet Cevdet Paa ve Fuat Paa, birlikte ilk Osmanl grameri saylan, lisann ( Trke, Arapa ve Farsa'nn) gramerini aklayan Kavaidi-Osmaniye adl eseri hazrlad. Sadeletirilmi biimi olan Kavaidi Trkiye (1873) uzun yllar ders kitab olarak okutuldu. 383 I. Trk Dil Kurultay, Tezler- Mzakereler-Zabtlar (1933), Devlet Basmevi, stanbul, 1937, s.343354.

190

devrimine ynelik yeni bir program oluturmaya ve onu eyleme geirmeye ynelik ilk giriim Selanikte Gen Kalemler dergisi erevesinde 1911 ylnda bir araya gelen bir grup gen yazar (mer Seyfettin, Ali Cnib Yntem, Ziya Gkalp, Mehmet Emin Yurdakul) tarafndan yapld.384 Bu dnrlerin amac yeni bir dil yaratmakt. Fakat amalar her ne kadar yeni dil yaratmak olsa da, asl olan, Trkeyi kendi z benliine kavuturmaktr. Trklere gre, Trk halknn bildii ve tand her kelime millidir. O Halde, Trkenin sadeletirilmesi, yalnz bu esaslara dayanmal, ar dilci tasfiyecilerin ar iddialarna doru gitmemelidir prensibi kabul edilmitir.385 Ge Kalemler tarafndan bror halinde neredilen ve btn Trklerin benimsedii dil program ise, aadaki gibidir: 1) Arapa ve Acemce terkip ve cemi kaideleri asla kullanlmayacak, stlahlarla mfred makamnda kullanlan cemiler mstesna: Sadrazam, ahlf, kinat gibi. 2) Arapa ve Acemce edatlar kullanlmayacak. Ama Trkelemi ve tekellm lisanna gemi olanlar hari. 3) Arapa, Acemce kelimeler imdilik eski imlalar muhafaza olunarak kullanlacak. Konuurken sylediimiz lfzlar mmkn olduu kadar terk edilecek. Trkede yalnz milli ve basit harf hkim tannacak. 4) Tekellm lisan, birok Trkler tarafndan anlalan tatl ve latif stanbul Trkesi nazm ve nesirde gzellie misal ve mikyas addolunacaktr. 5) z Trkesi olan kelimeler kullanlacak, imal Trklerinin lgatlerinden istifade olunacaktr. edilecek.386 Gen Kalemlerin yaynlam olduu bu brorde grld zere, kat bir tasfiyecilik veya z Trkecilik gibi bir anlay yoktur. nemli olan, Trk milletinin kullanp benimsedii kelimelerdir ki, bu kelimeler de Trke olarak kabul edilmektedir. an anlayna gre olduka ileri fikirlilikle belirtilmi olan bu bror, dil alannda yaplan almalar asndan da olduka nemlidir. Dil alannda yaanan gelimelerden, sonuncu bir aba da Rusya gmenlerinden gelmitir. stanbuldaki edebi Trkler ile Rusya gmenleri, 1908de Trk Derneini kurmulardr. Bu dernein kurulmasyla Trk Yurdu Dernei feshedilerek, Ocaa katld. Dernein yayn organ Trk Yurduda Ocan yayn organ oldu. Trk Yurdu
384 385

6) nsan isimlerinde Arapalar ve

Acemceler yerine Alp, Gkalp, Ouz, Turgut, Erturul, Gndz gibi Trk adlar tercih

Heid, a.g.e., s.17. Gkalp, a.g.e., s.23-24. 386 Necip Asm ve Besim Atalayn neriyat: Aktaran; Safa, a.g.e., s.55-56.

191

ismindeki rgtn, programndaki ilk madde, dilde sadelemeyi, Trk Derneinin beyannamesinden farkl olarak, sadeletirmenin amac, olabildiince ok Trke derginin ulamasn salayarak Trk rknn ilerlemesiydi.387 Balkan Savayla birlikte Selanikten stanbula g etmek zorunda kalan Gen Kalemler kadrosu ve Ziya Gkalp, stanbulda Ocaa katldlar ve Trk Yurdunda yazmaya baladlar.388 Bilindii zere Trk Ocaklar, Halkevlerinin kurulmasna kadar faaliyetlerine devam etmitir. Trk Ocaklar bylelikle, hem ulusalc ideallerin hem de dil alannda yaplan almalarn merkezi olmutur. Trk Ocaklar, merkez-i umuminin birer kltr ubesi haline gelmiti ve Trkletirme hareketi de Byk Harple beraber balamt. Yabanc okullarda retmenlik ve mdrlk eden adamlardan ounun resmi dil olan Trkeyi bilmediklerini gren ttihat ve Terakki hkmeti; 1914 senesinde buna engel olmak iin baz karalar vermiti. 1915 senesinde btn yabanc kurumlarda Trkenin kullanlmasn zorunlu bir hale sokan ilk kanunu kard. Bunun zerine Anadolu Osmanl Demiryollar irketi memurlarna Trke retmek iin snfl bir dil dershanesi almtr. Trk okullarnda edebiyat programlar deitiriliyor, milli edebiyata daha geni bir yer veriliyordu. Artk btn gazetelerin aznda milli mefkre sz, resmi bir kymet alan milliyetilik ideolojisinin sakz haline gelmiti.389 Grld zere, dil zerine yaplan almalarda, basna byk bir rol verilmitir. zellikle Trk Ocana bal yayn organlarnn dili, o gnlerde kayda deer bir ekilde sadeletirilmitir. stanbulda Trk Dernei ve Trk Yurdu, Halka Doru, Trk Sz ve Selanikteki Gen Kalemler gibi dergiler bir yandan Trklk fikrini ilerken bir yandan da sadeletirilmi Trk dili idealini hep nde tutuyorlard.390 Bunun gibi ileriye dnk neriler ok fazla ilgi grmedi. Ahmet Mithat gibi birka tannm yazarn dnda daha basit ve daha sade bir Trkenin savunucular kendi isteklerini yaama geiremediler. Sadece Fuat Kse Raif ve stanbul kdam Gazetesinin dier yazarlar gibi birka ar zletirmeci, ortak Arapa ve Farsa aktarma szcklerinin yerine eski edebiyattan, lehelerden ve dier Trke edeer

387 388

Masam Ara, a.g.m., s.187. Aydn, a.g.e., s.165-170. 389 Safa, a.g.e., s.76-77. 390 Heid, a.g.e., s.11.

192

szckleri koymaya altlar. Bununla birlikte bu akm byk lde baarsz oldu. Bylesi ar ve kesin deiikliklerin zaman henz gelmemiti. Trk dil devriminin ilk safhas Tanzimatn siyasal, toplumsal ve kltrel uyan ile gereklemiti; 19081909 Jn Trk Devrimi ise, ikinci safhasna nclk etti. Renkli fakat zor dilbilgisi ile Osmanl dili ok uluslu ve ok dilli Osmanl mparatorluu ile birlikte ortadan kalkt. Cumhuriyetin ilk yllarna gelindiinde gerek imla ve harf, gerekse dilde yaplacak reformlar iin hem olgunlam fikri bir ortam, hem de azmsanmayacak bir birikim vardr. Sonu olarak, dil zerine yaplan almalar ve tartmalar, Cumhuriyet dneminde de devam etti. Dolaysyla Trk Dil Devrimini, Osmanl dneminde yaplan almalardan ayrmak mmkn deildir.

3.3.2. Cumhuriyet Dnemi Kltr Politikalar ve Dil

lk Adm: Latin Harflerinin Kabul (1 Kasm 1928) Daha nce de deinildii gibi, 1919dan 1925 ylna kadar geen zaman diliminde, Trkiye Cumhuriyeti siyasal atsn oluturmaya almtr, 1925 ylndan itibaren ise, toplumsal-kltrel ve ekonomik reformlara arlk verilmi, bu alanlarda inklplar gereklemitir. Gereklemi olan toplumsal-kltrel reformlardan biride Arap alfabesinin yerine, Latin alfabesinin kabul edilmesidir. Trkiyede alfabe deiikliine ilikin ilk neriler de hemen hemen her reform da olduu gibi, Tanzimat dnemine kadar geri gtrlebilir. Ahmet Cevdet Paa, Mnif Paa, Mirza Fethali Ahunzde, Celal Nuri leri, Hseyin Cahit Yaln ve Klzade Hakk gibi isimler Latin alfabesine geilmesini savunmulardr. Savunmakla da kalnmam zaman zaman eitli almalar da yaplmtr. Peyami Safa alfabe zerindeki tartmalar hakknda unlar belirtmektedir:
Birinci derecede yerli meseleler arasnda bir de elifbe mnakaas vard. Fikir adamlarnn ou, geri kalmamzn byk sebeplerinden birini elifbenin eksikliklerinde gryorlard. Hseyin Cahit gibi dorudan doruya Latin harflerinin alnmasn isteyenler, ordu elifbesi vs. gibi yeni ekiller icadna girienler ve Arap harflerinin tatili dncesinden ileri gitmeyenler vard. Fakat bunlarn hepsi, elifbe meselesi halledilmedike, bizim iin z ve tez bir ilerlemenin imknszlnda birlemilerdi: Gayrimslim mekteplerinde ilim renmek iin kullanlan zaman, bizim mekteplerde okuma renmek iin geiriliyordu.

193
Fakat yeni bir elifbe isteyenlere kar sadece tadil taraftarlar ekseriyette idiler terbiyeci St391 bunlarn banda grnyor yarm asrdan beri btn dnyay hayret iinde brakacak kadar byk bir sratle terakki etmi olan Japonlarn bizimkinden yzlerce kat daha zor bir elifbeleri olduunu, yirmi otuz binden fazla harfleri bulunduunu, bir Japon alim ve edibi iin en aa on be yirmi bin harf renmesi lazm geldiini yazdktan sonra Elifbenin zorluu terakkiye mani olsayd, Japonlarn bir adm bile atmamas icab ediyordu. Sonra yine bu muharrire gre, tarihte byk bir mazi ve edebiyat sahibi milletlerden hibirinin elifbesini tamamyla deitirebildiine hibir misal gsterilemezdi...392

Btn iyi niyetlere ramen, dil alannda grlen baarszlk, alfabe almalarnda da grlm, nihai bir sonu alnamamtr. nk dil alannda grlen ok sesliliin burada da olduunu, bu durumun da belirli bir anlay btnnden eksik olmas sonucunda, ne modernlemenin itici gc, ne de milliyeti hareketlerin derin etkileri alfabe alannda yaanan gelimelerin baarya ulaabilmesini salayabilmitir. Bu inklp hareketi de gerek niteliine ancak cumhuriyet dneminde kavuabilmitir. Gerek dil alannda gerekse alfabe alannda grlen baarszln bir nedeni olarak da Osmanl Vatandal oluturulma srecinde gerek Osmanlcann gerekse Arap Alfabesinin birletirici bir unsur olabilecei dncesinin Osmanl devlet adamlarnda yer almas gsterilebilir. Bylelikle hem Osmanlca gibi bir yapma dil ile imparatorluun snrlar dhilinde genel kabul grm, bir bakma kapsayc bir dil oluturulmak istenmi, dier taraftan da Arap Alfabesi kullanlarak da Mslman ounluk arasndaki balarn glenmesi amalanmtr. Cumhuriyet dneminde ise, alfabe tartmalarnn dnem dnem eitli evreler tarafndan tekrar tartlmaya baladn grmekteyiz. Ancak bir ulus-devlet olarak Trkiye, ncelikle siyasal ve hukuksal alanda reformlar gerekletirebildiinden dolay, alfabe alandaki bir deiiklik ancak, 1928 ylnda gerekleebilmitir. Bunun nedenini tekrar hatrlayacak olursak: Dnemin siyasi olaylarnn en iddetli zamanlarnda ortaya kan ayaklanmalar ve bunun neticesinde alnan kararlar ve kan Takrir-i Skn Kanunu ile tekrar kurulan stiklal Mahkemeleri, Atatrkn gerekletirmek istedii reformlar iin uygun bir ortam hazrlamtr. Bu sreten sonraki reformlar ise, daha ok toplumsal ve kltrel alanda olmutur. Trk kimliinin yeniden tanmland ve halka tebaa-devletten ulus-devlet srecine geildiini ve vatandalk esasnn
391 392

Suriye Maarif Naziri: St-El-Husri (1880-1968) Safa, ag.e., ss.49-50.

194

retilmeye, toplumsal yapnn daha homojen bir yapya kavuturulmaya ve Batnn model olarak alnmasndan sonra da gnlk hayatn gerekliliklerinin buna gre dzenlenme alld eitli reformsal hareketlerden sz edebiliyoruz. te bu reformlardan biri de alfabe alannda yaplan deiikliklerdir. Alfabe alannda yaplacak olan almalar iin ncelikle, Milli Eitim Bakanl 1928de bir Alfabe Encmeni kurmutur. almalarda, yabanc dil uzmanlarndan da yararlanlmtr. lk adm olarak 20 Mays 1928de Arap rakamlarnn yerine bugnk kullandmz rakamlar kabul edilmitir. Sonraki srete Atatrk, stanbul Glhane Parknda 9 Austos 1928de yeni Trk harflerini Trk halkna tantm ve bu konuda unlar sylemitir: Bizim ahenktar, zengin insanmz yeni Trk harfleriyle kendisini gsterecektir. Yeni Trk harfleri abuk renilmelidir. Her vatandaa, kadna, erkee, hamala, sandalcya retiriz. Bunu vatanseverlik ve milletperverlik vazifesi biliriz. Trkiye Byk Millet Meclisi 1 Kasm 1928de kard bir kanunla da soldan saa doru yazlan bugnk 29 harfli Latin kkenli alfabemizi kabul etmitir. TBMM, Atatrke 24 Kasm 1928 gn bu konudaki hizmetlerinden dolay, Millet Mektepleri Baretmeni unvann vermitir.393 Arap yazs, Trkenin yapsna uygun deildi, renimi ve retimi ok zordu, Arapada sesli harfler azd, buna karlk Trkede sesli harfler oktu gibi birok gereke, alfabe devriminin yaplamasnn sebepleri olarak saylabilir. Fakat bunlarn hibiri, alfabe devriminin gerek mahiyetini belirtmede, yeterli olamayacaktr. nk alfabe devrimi, her eyden nce modernlemenin ve de Trk ulusuluunun bir sonucudur. Latin alfabesinin kabul edilmesi, hedef olarak gsterilen uygar dnyann kaplarn aaca gibi, dier slam kaynakl ve Arap dindalarndan da bu denli koparp farkllatrabilecekti.394 Ve her ne neden belirtilse belirtilsin Hamdullah Suphi Tanrverin: Latin harflerini kabul etmek bir zarurettir ve biz Trk harsnn lehine bu karar er ge kabul edeceiz395 dedii gibi, Baty model alm bir lke iin gerekli ve zorunlu bir inklapt. Bu zorunluluun modern ulus-devlet idealini tayan Trkiye iin, gemiin tasfiyesi, gelecein ise Bat merkezli olarak yeniden ina edilmesi anlamna da gelmekteydi. smet nn yapm olduu bir konuma da alfabe inklbyla ilgili olarak unlar belirtmektedir:
393 394

Yldz, a.g.e., ss.123-124. Kili, a.g.e., s.308. 395 Ulu, a.g.e., s.165.

195

Bu denli yararl ve gl bir nlemin niin bugne dein geri brakldn gelecekte eletirecek olanlara anlatmak kolay olmayacaktr. Fakat ben onlara diyeceim ki insanlar grenee o denli baldrlar ki grenekten ayrlp yararl ve kesin bir karara varabilmek iin Trk devletinin, byk Gazi gibi trl trl deneyimler iinde ulusun canllk ve gcnn z gibi yetimi ve devlet bakan olmasna karn ky ky dolap Abece retmelii edecek lde alkan, kararl ve zverili bir bakan gelmesi gerekir. Yal kadnlarmz ve analarmz kendilerine imdiye dein zindan edilen kat izelgelerinin sz syleyen aydnlk belirtiler durumuna geldiini grnce sevinlerinden aryorlar. Altm yllk yaamlarnda gizli bir by gibi gzlerini, korkutan, okuyup yazmann yeni harflerle iki hafta iinde yzlerine glen sevimli bir peri olduunu anlamak gerekten sevindirecek bir olaydr.396

Cumhuriyet dneminde ve zellikle 1928 ylndan itibaren, youn biimde uygulamaya konulan reformlar, ulusallama ve modernlemeye yneliktir. Daha nce de birok kez belirttiimiz gibi, Kemalist modernlemeciler, yaptklar btn reformlarn amac, modern bir ulus-devlet yaratmakt. Dolaysyla ulusallama sreci kltrel alana da inerek, bunu halka yayma sreci ile de desteklenerek devam etmitir. zellikle eitim srecinde kadna ve erkee salanan okuma-yazma seferliine dair yaplanlarn en somut adm, Latin Alfabesinin kabul edilmesidir. Ayn zamanda pratik bir yarar olarak da daha hzl okuma-yazma renme sreci salanm, eitim sadece belli bir kesimin yararlanabilecei bir alan olmaktan da kmtr. Modernleen Trkiye blmnde de sklkla belirtildii gibi, bu inklap hareketinin znde de pragmatik bir anlay sz konusudur. Yani hzl kalknma ve ekonomik bymenin derhal gerekleebilmesi ve lkenin modernleebilmesi amacyla, cumhuriyet dneminde gerekletirilmi olan reformlar, pragmatik bir anlayla ve aceleci bir tavrla gereklemitir. Bu reform hareketinde de bu durumu aklkla grebilmekteyiz. Ayn zamanda gerekleen bu inklp sayesinde, dil alannda da kkl bir alma yaplmasnn gereklilii ve zorunluluu bir kat daha nem kazanmtr. Velidedeolunun syledii gibi, harf devrimi kesinlikle dil devrimini, yani karma bir dil olan Osmanlcadan ulusal bir dil olan Trkeye geii getirecekti ve nitekim getirdi.397

396 397

Alp, a.g.e., s.125. Tahsin Ycel, Dil Devrimi ve Sonular, Can-Sanat Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2007.

196

Dil Reformuna Doru Karde Bir Kurulu: Trk Tarih Kurumu Yeni bir tarih anlaynn ortaya koyma gereklilii, cumhuriyet dneminde aka ortadayd. Bunun nedenleri ise, olduka fazladr. Mesela, Osmanl Devletinin tarih anlay, gnn artlarnn zorlad ulus-devlet tarih anlayna olduka uzakt. Ulus-devletler, o dnemlerde okullarda, ulusal ve abartl tarih anlaylarn ocuklarna retirken, Trkiyenin hala Osmanlnn slam tarihine dayanan bir retim srecini devam ettirmesi beklenemezdi. Byle bir anlay, ulusal birlik ve beraberlii zedeleyici etkenlerde dourabilirdi. Ksacas yeni bir tarih anlaynn gerekli oluunun en nemli nedenlerinden biri, Osmanl Devletinin tarih alanndaki yetersizlii ve ulusal bir tarih anlaynn ve retiminden yoksun oluu gsterilebilir. Dier yandan, Fransz okullarnda okutulmakta olan bir corafya kitabnda, Trklerin sar rktan ikinci derecede bir topluluk olduu yazlmtr. Bat, Trkleri barbar bir rk olarak grme eilimindeydi. Ayrca, Trklerin medeni kabiliyetten ve istidattan mahrum oluu ve Trk topraklar zerinde tarihi iddialar da tarih almalarnn gerekliliini ortaya koymaktayd.398 Ulusal bir tarihi anlaynn yerletirilmesi istei zerine, ortaya aadaki sorular, cumhuriyet dneminde ortaya konulmutur. Bunlar: 1. Trkiyenin en eski yerli halk kimlerdir? 2. Trkiyede ilk medeniyet nasl kurulmu veya kimler tarafndan getirilmitir? 3. Trklerin cihan tarihinde ve dnya medeniyetinde yeri nedir? 4. Trklerin bir airet olarak, Anadoluda devlet kurmalar bir efsanedir. u halde bu devletin kuruluu iin baka bir izah bulmak lazmdr. 5. slam tarihinin gerek hviyeti nedir? Trklerin slam tarihinde rol ne olmutur?399 Bu sorular baz alarak, yaplan almalardan sonra ise, genel olarak iki sonu ortaya konulmutur. Bunlar: 1. Medeniyetin ilk k yeri ve beii Orta Asyadr. 2. Brekisefal ve beyaz rkn ilk yurdu Orta Asyadr.
398 399

Karal, a.g.e., s. 96-97. Karal, a.g.e., s. 98.

197

zellikle 19081923 dneminde ve Cumhuriyetin ilk on ylnda Trkiyede yetien ve Anadolu d Trk topraklarndan gelen tariheler ulusuluun Trklk eklinde anlalmas iin mcadele veren kiilerdi. Trkl hkim kltr, siyasal ideal ve milli karakter olarak ele alyorlard. Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Hamdullah Suphi Tanrver, Fuat Kprl, Necip Asm ve baka biroklar siyasal eilimli kiilerdi ve ou aktif parti yesiydi.400 Bu isimler hem aktif olarak siyasal yaamlarn srdrd hem de tarih almalarnda etkin rol oynadlar, tarih almalarnn kurumsallama srecinde de bizzat kurucu kiiler olarak bulundular. Atatrkn nderliinde balayan tarih almalar 19281929 yllar arasnda baz sonular vermi, baz tarih almalar notlar halinde yazlarak baslmtr. Ancak kurumsal dzeyde atlm, Trk Ocaklarnn 6. Kurultaynda Trk Tarih Heyetinin kurulmasyla olmutur. Nisan 1930daki bu gelimelerden hemen sonra, Haziran 1930da Trk Ocaklar kapatldktan bir yl sonra yine Nisan aynda Trk Tarih Heyetinin kurucularyla Trk Tarih Tetkik Cemiyeti kurulmutu. Tarih Tetkik Cemiyetinin amac Osmanl Tarih Cemiyetinden farkl bir izgiyi belirlemek ve Trk tarihini yeniden yazmakt. Yeni Cemiyet, kltr ve tarih almalarn yllarca srdrm olan Trk Ocaklar tzk ve programlar dorultusunda kurulmutu.401 Cumhuriyet dneminde tarih almalar bir yandan devam ederken bir yandan da okullar da okutulmak zere eitli dnemler de tarih kitaplar baslmtr. Alt yl sreyle kez baslan ve ortaokul nc snflarnda okutulan Trkiye Tarihi (19241929) isimli ders kitab bunlardan ilkidir. Trk Tarihinin Ana Hatlar ders kitab ise, 605 sayfadan oluan ve 1929 ylnda Atatrkn emriyle baz tarih notlar oluturan, Trk Tarih Heyeti iinde almalarn srdren ve 1931de Trk Tarihini Tetkik Cemiyetinde yer alacak olan seilmi yeler tarafndan kaleme alnm bir kitaptr. Sadece 100 kopya baslm olan bu kitap, ortaokullarda okutulmak amacyla yazlmt. Ancak baarsz olmu ve bu giriime nayak olan Atatrk tarafndan da onaylanmamt. Liseler iin hazrlanan ilk resmi tarih ders kitaplar; Tarih ve Orta mektep in Tarih isimlerinde, 4 cilt halinde 1932 ylnda yaynland. Bu kitabn ana esin kayna 19291930 yllarnda yazlm olan Trk Tarihinin Ana Hatlar adl alma idi. Ertesi yl ise bu drt cilt basitletirilerek, cilt olarak yaynland ve
400 401

Bra Ersanl Behar, ktidar ve Tarih, 2. Bask, Afa Yaynlar, stanbul, 1992, s.94. A.g.e., s.96.

198

ortaokullarda okutuldu. Bu kitaplarn ortak zellikleri,

Trkleri bir rk olarak

yceltilmeleri ve Trklerin byk uygarlklar zerindeki etkilerinin vurgulanmasdr. Trklerin, Osmanl mparatorluundan ok daha nce var olduklar da tekrar tekrar belirtilmitir.402 Ulus-ina srecinde grm olduumuz bu gibi durumlar, neredeyse btn uluslar iin geerlidir. rnein Makedonya ve Yunanistan arasnda grlen, Helen uygarlnn gerek sahip olduklarna dair iddialar, her iki lke iinde ne kadar gereklik yanstmaktadr. Sz konusu olan bu durumlar, yani tarih anlayndaki abartlar, bizi tanmlarken ne kartlan eitli semboller, kavramlar ve tekiden farkllatmz noktada yaplan tasfiyelerin hepsi, Hobsbawmn dedii gibi bir bakma geleneklerin yeniden icat edilme srecidir ki, bu sre her ulus iin bir yapmadan teye gitmez. Ayn durum Trkiye iinde geerlidir. Ancak burada unu belirtmek gerekir ki bu sre iinde bir yapaylk sz konusu olsa da uluslarn milli mcadelelerini, milli mcadelelerindeki kahramanlklarn, fedakrlklarn da unutmamak gerekir. Yani Mehmet Akif Ersoy Trklerin stiklal Marn yazarken, iinde o kahramanlklar, milli mcadelenin ruhunu hissetmeseydi, byle bir eser ortaya kamazd. Ksacas gelenekler icat edilmi bile olsa, bu yoktan var etme deil, var olan mevcut durumu yceltme, kutsallatrma anlamnda olabilir. Tarihin ulusu amalar iin kullanlmas sadece Trk tarih yazclna da zg bir ey deildir, gemii abartarak benlik yaratma evrensel bir anlaytr: Bu bir devlet politikasdr. Tarih Yazclna rnek: Trk Tarih Tezi Tarih yazcl siyasal bir ara olarak, her lkenin yrtm olduu ulusalc politikalarndan biridir. Ksacas tarih her ne kadar bir bilim de olsa, bu ii tarihilerden ok siyasetiler yapmaktadr veya siyasetilerin ele aldklar tarih, gnmzde de geerliliini koruyan bir tarih anlay olarak durmaktadr. Bunun en gzel rneini, bugn Ermenilerin tarihimiz zerindeki eitli iddialarn, nasl siyasi bir mesele olarak, eitli lkelerin meclislerine sokulabildiini ve bir bask arac olarak kullanlabildiini bizlere gstermektedir. te ulusalc bir tarih anlaynn yan sra, siyasetle de i ie giden tarih almalarnn neticesi olarak, cumhuriyet dneminde ortaya atlan Trk Tarih Tezi, milliyeti politikalardan en gze arpan gelimelerden biridir. Bu dnemde ortaya atlan bu tez, Trklerin aslen Orta Asyada yaam olduklarn ama kuraklk ve ktlk
402

A.g.e., s.98-118.

199

yznden in, Avrupa ve Yakndou gibi baka blgelere g etmek zorunda kalm olduklarn kabul ediyordu. Bylelikle Trkler dnyann yksek uygarlklarn yaratmlard. Yakndoudaki Smerler ve Hititler aslnda ilk Trklerdi. (1930larda kurulan iki byk bankann adnn Smerbank ve Etibank olmas tesadf deildir.) Bugn bu tarih tezinin nemli bir blm kabul edilmemekle beraber Trklerin soylarnn Orta Asyaya dayand ve baz Anadolu uygarlklarnn da Trk olduklar bilinmektedir. 1930larn tarih tezi yeni ulusu, laik ve devrimci kuan hzl bir ekilde eitilmesine daha doru bir deyile talim ve terbiyesine arlk veriliyordu.403 Ama, cumhuriyet deerlerini yeni kuaklara aktarabilmek, birlik ve beraberlii glendirmek ve hzla kalkna yolunda kitleleri, ortak bir g olarak seferber edebilmekti. emsettin Gnaltayn Trk tarih almalaryla ilgili olarak aadaki belirtikleri, aslnda tarih almalarnn amacn ve nemini ok iyi ifade edebilmektedir:
Atatrkn ana ideali Trk topluluunu olgunlam bir millet olarak milletler arasndaki erefli mevkiine layk olacak bir hale getirmektir. Btn mesaisinin esas buydu. Trk milletinin bu mevkie gelmesi iin onun dnne gre evvela imparatorluk devrinin bize miras olarak brakt aalk duygusunu ykmak ve Trk milletinde her trl ilerleme ve gelime kabiliyeti olduunu meydana koymak ve bunu btn Trk ocuklarna inandrmak birinci hedefti Her eyi yapabilmek kudret ve kabiliyetini Trk ocuklarnn kendisinde grmesi iin Trk Tarihinin meydana konmas zarureti kani oldu. Bu kanaatledir ki Atatrk ilk nce Trk tarihinin meydana karlmas yolunda almaya balad Gene Atatrk Bu tarihten Trk ocuklar istiklal fikrini kazanacaklar, o byk baarlar dnecekler, harikalar yaratan adamlar renecekler, kendilerinin ayn kandan olduklarn dnecekler ve bu kabiliyetle kimseye boyun emeyeceklerdir dedi.404

Ancak, Trk Tarih Tezi tarih tekerrrden ibarettir anlayna uyumlu, Osmanl slam geleneine damgasn vuran Asr- Saadet grne yatkn evrimsel tarih anlayn hatrlatan zellikler tamaktadr. Bir yandan Osmanl tarih yazclnn slup zelliklerine kar karken, te yandan da Osmanl slam dnemi ile evrimsel balantlar grmezlikten gelinmi, eletirel bak asndan ziyade yok sayma anlay hkim olmutur. Tmyle kar klan Osmanl vakanvislik slubu, yani bir sr

403 404

A.g.e., s.198. Kocatrk, s.72-73.

200

balantsz olay artarda sralama ve araya dedikodu kartrlmas ise, bugn bile sadece anlarda deil ansiklopedilerde gze arpmaktadr.405 Gemile imdiki zaman arasnda kurulan bada maddi kant olarak arkeolojik bulgular kullanlm olmas, Trk tarihileri nnde belirli bir alanda da olsa bilimsel aratrma yollarn amt. Gerekten de tarihin yardmc disiplinleri iinde bir tek arkeoloji alannda somut bir baar saland. Buna ramen gene de zaman kavramyla ilgili sorunlar, yani dnemin aratrma alan olarak seilecei siyasi nderlerin ynlendirmesiyle ve aceleyle yapldndan tarih almalarna zg bir anlay yerlemi olmuyordu. Pozitif bilimlerin, elle tutulabilen kant ve teknoloji olarak alglan ve sosyal bilimlerin eksik bir biimde ele aln, bu dnem Trk tarihilerinin entelektel gelimesi iin uygun koullar engellemiti. Ksacas, siyasi nderler sadece tarihin konusunu ve ynn deil akademik koullarn da belirlemilerdi ve bu dnemin tarihileri tarih almalarna nderlik edememilerdi. Zaten daha nce de belirttiimiz gibi, bu tarihilerin ou atanm siyaset adamyd ya da atanm okul ve niversite hocalaryd. Gene de arkeoloji almalarna, baz gen tarihilerin uzmanlamasna yardmc oldu.406 Cumhuriyet dnemi Trk tarih yazclnn Avrupa kaynaklaryla karlatrlmas, balca Bat akmlarnn yani romantizm, idealizm ve pozitivizmin hep birlikte pragmatik bir formlle ele alndn gstermitir. Trk tarihiliinde maddi belgelerin her zaman edebi ve estetik deerlendirmelerden daha gl olduuna inanlmtr. Ulus fikrinin ncleri, gerekten de Trk Tarih Tezinin formle edili biimini doa yasalar gibi kavram ve tamamen kaba materyalist bir biimde ele alarak bunlar tarihin ana etkeni olarak gstermilerdir. Bir yandan da destans, kahramanca bir gemi aramaya koyulmulardr. Destan maddi bulgulara dayandrmak gibi boa bir hayal peinde koulmu, yntemsizlik ve acelecilik esas zellik haline gelmitir.407 Trk tarih tezi ulusal tarih yazclna bir gelenek kazandramamtr. Fakat eitli kesimlerde bir zihniyet, belirli bir yntemi inkr eden, disiplin ve yntem tanmayan bir yaklam biimi olarak yerlemitir. Baka bir deyile, Trk tarih

405 406

Behar, a.g.e., s.196-197. A.g.e., s.194. 407 A.g.e., s.196.

201

dncesinde bir istikrar bir devamllk yaratm buna karlk, ideoloji ne olursa olsun yrrlkteki siyasal iktidarn ksa vadeli amalar iin bir ara haline getirilmitir.408 Tarih almalaryla ilgili olarak belirtmesi gereken son bir nokta, yaplan tarih almalar iinde sk sk rk kavramnn gemesi ve hatta bu rkn morfolojik olarak da tasvirinin yaplmas, bu tanmlamalarn da tarih kitaplarnda gemesidir. rnein Peyami Safann aadaki ifadeleri bu durumu aklkla ortaya koymaktadr:
Mool rkndan olmayan Trklerin Hint-Avrupa kavimleri arasnda yeryznn en eski medeniyetini kurduklarn, kitaptan ve topraktan kartlan btn delilleriyle ispat etme imkan, Atatrk ve onun iaretiyle Tarih Kurumundaki arkadalar tarafndan elde edildi. Eski ince eserlerde, on asr evvel Arapa ve sekiz asr evle ran diliyle yazlm eserlerde, Firdevsinin ve dier mehur ran airlerinin yazlarnda Trklerin morfolojik vasflar, birbirini teyit eden ekillerde ortaya kmt. Hallarn Trklerle arpmalarna ait eserlerde ve Ouzname, Dede Korkut gibi Trk vesikalarnda da Trk tipi, ayn vasflar iinde gsteriliyordu: Uzun boy, pembe ten, sar veya kumral sa, mavi veya ela gz Fransz alimi Dr. Logendre bu tipi yle tasvir ediyordu: Trk, beyaz rkn uzun boylu, uzun ve beyzi yzl, ince dz veya mavi gzl, gz kapaklarnn hatt fasll ufki, en gzel tipidir. Profesr Pittard da, Trklerin Hint-Avrupa milletleri arasnda Hyperbrachycephale tipin vasflarn tamamyla haiz olduunu kabul ve Moollarla nispetimizi reddetmitir.409

Grld zere, Trklerin morfolojik olarak tanmlar yaplmaktadr. Maalesef Trkiyede bu gibi sz konusu durumlar, zaman zaman ifade edilmi, kafatas lmlerine varan aklamalar yaplmtr. (Sz konusu olan bu durumun dil almalarnda da bulunduunu ileriki ksmlarda greceiz.) Daha nce de belirtmi olduumuz gibi, zellikle tarih ve dil almalarnda st rtk veya ak bir biimde, rk ifadeler gemektedir. Burada rka ynelmenin, onu tanmlamann kt veya olumsuz bir yn yoktur. nk Trkiyede hi kimse ten rengi yznden bir etnik ayrmcla tabii tutulmamtr veya rk ve faist bir politikayla da kar karya kalmamtr. Sonu olarak, tarih almalar ile gemiin yeniden tanmlanmas ve bugnn inas iin nemli gelimeler olmu, tarihe olan ilgi artmtr. Bu almalarda Kemalizm bir fikirsel btn olarak, btn tarih anlayn dorudan etkilemi, siyaset ile tarih i ie girmitir. Dier yandan siyaset adamlarnn tarihle uramas sonucunda ve
408 409

A.g.e., s.195. Safa, a.g.e., s.50.

202

Kemalizmin gc karsnda farkl bir anlay ortaya kamam, ksa bile yetersiz kalmtr. Bunun sonucunda tarih anlay olduka abartl ve ou konuda yetersiz kalmtr. Yine gemiin tasfiyesi yaplrken koskoca bir imparatorluk dnemi gz ard edilmi, Trk tarihi anlatlrken daha eski zamanlara hatta neolitik zamanlara gidilerek izah edilmeye allmtr. Yine tarih almalarnda zaman zaman rk temelli aklamalar yaplm ve Trk rknn morfolojik zellikleri belirtilmitir. Btn bunlara ramen, kltr politikalarndan biri olan tarih almalar; toplumsal yapnn ekillenmesi, bireylerin tarih bilinci ile de gn deerlendirebilmesi, ortak bir gemi ile birliktelik duygusu tayabilmesi, modern Trkiyenin inas iin zmre uurunun oluturulabilmesi vb. birok adan, hem modernlemenin hem de milliyetiliin bir gereklilii olarak nem tamaktadr.

3.3.3. Dilin Kurumsallama Sreci: Trk Dil Kurumu

Toplumun en nemli kurumlarndan biri de dildir. Dil bir toplumun ulusal benlii biimlendirir, dnce ve duygu yaamna yn verir. Bir toplumu deitirmek, ona yeni bir yaama dzeni getirmek, geni lde o toplumun diline baldr. Devrim btnd, toplumun btn kesimlerini kapsyordu. br yandan ada uygarlk seviyesine varabilmek iin nce insanlara ynelmek gerekliydi. nsan deitirmek, onun dnce dnyasn deitirmekle gerekleebilirdi. Dncenin deimesi, dilin deimesi demekti. Bu bakmdan yeni bir uygarlk alanna girebilmek iin dilde de devrim yapmak, kanlmaz bir gereklilik olmutu.410 Alfabe devriminin baars, dilde reformu da gerekli klmaktayd. Ayrca yaplan mbadeleler sonucunda da Trkiye olduka eitli dil topluluklarn da bnyesinde barndrmaktayd. Zaten Kemalistlerin oluturmak istedikleri modern ulus-devlette dilin farkl olmas beklenemezdi. Birinci Trk Tarih Kongresi Temmuz 1932 ylnda Ankarada yapld. Kongrenin kapan gnnde Atatrk kongrenin saygn yelerinin bazlarn davet etti (Afet nan, Yusuf Akura, Samih Rfat, Sadri Maksudi, Hamid Zbeyr Koay, Hseyin Namk Orkun ve Ruen Eref naydn) ve kendisinin hazrlam olduu geni taslakl bir program ile Trk dilinin aratrlmas iin benzer bir kurumun kurulmas nerisinde

410

Emin zdemir, Dil Devrimimiz, 2.Bask, TDK Yaynlar, Ankara, 1969, s.36-37.

203

bulundu. Bir sonraki gn (12 Temmuz 1932) Trk Dili Tetkik Cemiyeti (Trk Dil Kurumu) resmi olarak kuruldu. Tzn 2. maddesine gre Cemiyetin amac Trk dilinin z gzelliini ve zenginliini meydana karmak ve onu yeryz dilleri arasnda deerine yarar ykseklie eritirmektir. Bu amaca ulamak iin dilbilim ve filoloji, etimoloji, dilbilgisi ve szdizimi, szlk ve terminoloji, szck derleme ve yaynlar aratrmas iin zel heyetler oluturuldu. Trk Dil Kurumunun ana tznde, kurumun merkezi Ankara olarak belirtilmekte, Trkiye Kamutaynn Bakan ile Trkiye Cumhuriyeti Babakan ve Genel Kurmay Bakan kurumun onursan bakan olarak belirtilmitir.411 Trk Dil Kurumu ile her eyden nce, yaz diliyle konuma dili arasnda bir balant kurulacakt. Halkn, aydnlarn, devletin dili ayn dzlemde birletirilecekti. Yaz dilinden, bilim ve yasa dilinden btn yabanc eler atlacakt. Ana kaynaa, halkn dili olan Trkeye gidilecek, onun egemenlii salanacakt. Bylece, toplumdaki bireyler arasnda teden beri sre gelen ayrcalklar, dil ayrlnn giderilmesiyle sona erecekti. Bu da halklk ilkesinin uygulanmasnda nemli bir adm olacakt.412 Dilde Trkeye dn, Trk dilini gelitirmeye, z benlie kavuturma atlm Trk devriminin ulusu, halk, laik ve devrimci, ilkelerinin gereidir413 Btn bunlarn yannda, Trke konumak ve yazmak, Trk olmann balca unsuru olabilecei gibi ulusal birliin salanmas ve de ulusal kltrn ekillenmesi adna, dil devrimi olduka nemli bir modernleme ve uluslama admdr. Enver Behnan apolyonun aktarm olduu gibi, Atatrk: Milli uurun ayakta kalabilmesi ve uyank bulunmas iin dil ve tarih urunda almaya mecburuz demiti. ocuklar! dedi: Biz Balkanlar niin kaybettik biliyor musunuz? Bunun tek bir sebebi vardr. Bu da Slav aratrma cemiyetlerinin kurduu Dil Kurumlardr, bizim iimizdeki insanlarn milli tarihlerini yazp milli uurlarn uyandrd zaman biz Balkanlarda Trakya hudutlarna ekildik 414 Suna Kilinin de belirttii gibi;
renilmesi kolay yeni Trk alfabesinin kabul, ulus okullarnn almas, her Trk ocuunun kesin olarak bir Trk ilkokulunda renim grmesi zorunluluu; yaz ve konuma dilinin herkese anlalr olmasn salamak iin dilde Trkeleme abasnn younlatrlp yaygnlatrlmas, ulusun tarihi kaynaklarnn aratrlp Trk tarihinin
411 412

Trk Dil Kurumunun Nizamnameleri ve Tzkleri, almann ekler ksmnda yer almaktadr. zdemir, a.g.e., s.39. 413 Kili, a.g.e., s.318. 414 Aktaran: Kocatrk, a.g.e., s.263.

204
aydnla karlmas, halkn eitimi, ekinsel geliimini salamak iin Halkevlerinin kurulmas ve sonunda Trk nklap Tarihi Enstitsnn kurularak tm yksek renim kurumlarnda Trk Devrim Tarihi derslerinin zorunlu hale getirilmesi hem devrimin amalarn gerekletirebilmek, hem de bu devrimin meruiyetini yaratmak iin balatlm, uygulanm, srdrlm atlmlardr.

Trk

Dil

Kurumunun

kurulmasndan

sonra

dil

almalar,

giderek

younlamtr. Trk Dil Kurumunun balca amac, Trk dilini zletirilmesi ve gelitirilmesidir. Bunu yaparken bilimsel yntemler kullanmay, kural olarak belirler. Dilin hzla arnmas ve gelimesi iin kendi yapsna uygun olarak mdahale edilebilir ve edilmelidir; zletirmede, terimler ve genel kltr dili ncelikle ele alnacaktr; Trk Dil Kurumu, yalnz Arapa, Farsa szcklerin deil, btn yabanc dillerden gelen szcklerin de karsndadr, gibi temel prensipleri benimser. Dnemin dil almalarn ve politikalarn anlayabilmek iin, aada cumhuriyet dneminde yaplm olan dil kurultaylar ve kurultay sonrasnda gerekletirilmi olan almalar hakknda bilgiler verilmitir.

3.3.3.1. z-Trkecilik: I. Tk Dil Kurultay 1. Trk Dil Kurultay 26 Eyll Pazartesi gn balam ve 5 Ekim 1932 aramba gn sona ermitir. I. Trk Dil Kurultaynn al gn olan 26 Eyll 1932 tarihi daha sonra Dil Bayram olarak kabul edilmitir. Kurultaya katlanlarn cinsiyet durumu ile mesleksel dalmlar aadaki gibidir. Dil Kurultaylarna katlanlar hakknda kesin bir bilgi bulunmamaktadr. (Ancak kurultay zabtlarnda, kurultaya ye olarak katlanlarn listeleri bulunmaktadr. Bu almada da bu listelerden yararlanarak, aadaki sonular ortaya karlmtr. Kk de olsa yanlma payna sahiptir.)
I Trk Dil Kurultayna ye Olarak Katlanlarn Cinsiyete Gre Dalm Kadn Erkek Toplam 47 619 666

205

1. Trk Dil Kurultayna ye Olarak Katlanlarn Mesleksel Dalmlar Meslek Ad: retmen Milletvekili Akademisyen Gazeteci, Muhabir, Gazete veya Dergi Sahibi Olanlar Doktor, Di Hekimi, Baytar gibi meslekler renci Ordu Mensubu eitli Meslek Gruplarndan olanlar (Avukat, Yneticiler ve eitli Kurulularda alanlar Memurlar gibi) Belirtilmemi 111 Say: 189 52 48 42 41 28 12 Mhendis, 143

Kurultaya katlanlar, olduka byk bir oranda erkeklerden olumaktadr. Mesleksel dalm olarak ise, retmenlerin ounluu gze arpmaktadr. Fakat dikkat edilmesi gereken husus, Trk Dili Tetkik Cemiyetinin ynetim kadrosudur.415 Ynetim kadrosunda yer alan kiilerin hepsi Kemalist kadronun nde gelen kiileridir ve hepsi de ya o dnemde ya da bundan sonraki dnemde aktif bir biimde siyasette rol oynayan veya oynayacak olan kiilerdir. Trk Tarih Kurumunun ynetim ve alma kadrolarnda da ayn durum sz konusudur. Dolaysyla bilim ve siyasetin i ie olduu bir ortam sz konusudur.

415

Trk Dili Tetkik Cemiyeti Teebbs Heyeti: Bakan: Samih Rfat Bey: anakkale Mebusu Umumi ye: Ahmet Cevat Bey: Muhit Mecmuas

Katip: Ruen Eref Bey: Afyonkarahisar Milletvekili, Veznedar: Celal Sahir Bey: Zonguldak Milletvekiliye: Ahmet hsan Bey: Ordu Milletvekili Sahibiye: Ali Canip Bey: Maarif Vekaleti Mfettilerinden ye: Hasan Ali Bey: Maarif Vekaleti Mfettilerindenye: hsan Bey: Maarif Vekaleti Talim ve Terbiye Bakan ye: Ragp Hulusi Bey: Eski Dil Encmeni Kolbalarndan ye: Reat Nuri Bey: Maarif Vekaleti Mfettilerinden ye: Rueni Bey ye: Dr. Saim Ali Bey ye: Yakup Kadri Bey: Mardin Mebusu

206

Kurultayda sunulan tezleri ve yaplan konumalar iki ana balk altnda toplayabiliriz. Bunlar: 1. Trkenin r ve sam dillerle karlatrmas yaplarak, Trkenin yeri, nemi ve tarihi geliimi hakknda sunulan tezler, 2. Trkenin kendi artlar iinde geliimini aramak amacyla, nelerin yaplmas gerektii hakknda sunulan tezlerdir. Kurultayda, dil alann da yaplmas gerekenleri planlama zorunluluunu savunanlar ile byle bir mdahaleyi reddeden, dili kendi geliimi iinde serbest braklmas gerektiini savunanlar kar karya getirmitir. Bunun dnda, Hseyin Cahit Beyin yapm olduu bir konumada, dilin irademizden ziyade toplumsal bir kurum ve doal bir organ olduu eklindeki bir sz, kurultayn ana tartmalarndan birini oluturmutur. Hseyin Cahit Beyin bu sz, eer dil irademiz dnda toplumsal bir kurum ise mdahaleye de gerek yoktur, dile mdahale yaplamaz gibi anlamlarn kabilecei endiesiyle, olduka tepki grmtr. Zaten komisyon tarafndan incelenen tezler ve konumalar, kurultayda sunulabiliyordu. Dolaysyla, mevcut anlaya aykr bir konumann veya tezin kurultayda sunulmas zordu. Ayrca kurultayda sunulan tezleri, Kemalist dncenin nde gelen kiileri anlaya kar bir gr hemen hemen yoktur. Kurultayda yaplan konumalar ise, dilin bir millet iin tam olduu nem ve anlam ifade eden veya dil alannda yaplmas dnlen almalarn gerekliliini belirten konumalardr. Kurultayda konuma yapabilen kiilerde Kemalist Kadronun en gzde isimleridir ve bu kiilerin byk bir blm de siyasette aktif olarak grev yapan kiilerdir. Btn bu belirtilenlerden ayr olarak, kurultay ile ilgili olarak unlarda belirtilebilir: ncelikle kurultay, dil alannda yaplacak olan almalar iin, bir ortam aray iinde olan Kemalistlerin, dil alannda yapmay dndkleri almalar kamuoyuna duyurduu ilk yerdir. Bunun yan sra, dil almalarna dayanak olabilecek birok teorik bilgi de bu kurultayda konuularak, dil alannda yaplacak olan almalarn bir bakma yn belirlenmi oldu. Dil hususunda alan her kesimden hazrlanm olduu iin, mevcut

207

kiiler, bu yn dorultusunda hareket ettiler. Kurultay sonunda, yaplmas dnlen almalar ise aadaki gibi belirtilmitir: 1. Trkenin gerek Smer, Eti gibi en yksek Trk dilleriyle gerek HintAvrupa, Sami dillerle karlatrlmas yaplmaldr. 2. Trkenin tarihi geliimleri aranmal, karlatrmal grameri yazlmaldr. 3. Trk lehelerindeki kelimeler derlenerek lehelere lgati, sonra esas Trk lgati, terimler lgati, Trk sarf nahvi tez elden yaplmaldr. Sarf, nahiv lgat yaplrken, terim konurken bu eklerin ve edatlarn dilimizin btn ihtiyalarna yetecek surette ilenmesine nem verilmelidir. 4. Trkenin tarihi, grameri yazlmaldr. 5. Dou ve Bat memleketlerin de kan Trk dili hakkndaki eserler toplanmal, bu eserlerden lazm olanlar dilimize evrilmelidir. 6. Cemiyet gerek kendisinin gerek darda Trk dili ileriyle uraanlarn aratrmalarn bir dergi ile yaynlanmaldr. 7. Memleket gazetelerinde dil ilerine zel yer verilmelidir.416 Sonu olarak, bu kurultay ile birlikte modernleme ve uluslama srecinin olduka nemli bir unsuru da bylelikle el alnm oldu. O da tek bir resmi dil etrafnda; Trkiye Cumhuriyeti Devleti snrlar iinde yaayan herkesi tek at altnda toplayarak belirli amalara yneltebilmektir. Bylelikle hem iten ve dtan gelen tehditlere kar, birlik ve beraberlik salanabilmesi amalanm hem de modernlemenin tekdzeliine uygun olarak, toplum iindeki farkllklarn giderilmesi amalanmtr. Aada kurultayda sunulan tezler ile, kurultayda yaplan konumalarn zetleri yer almaktadr.

416

I. Trk Dil Kurultay, Tezler-Mzakereler-Zabtlar, Devlet Basmevi, stanbul, 1933, s.456.

208 I. TRK DL KURULTAYINDA SUNULAN TEZLERN ZET Sra 1. Tezi Sunan Kii: Samih Rfat Bey: Trk Dili Tetkik Cemiyeti Bakan ve anakkale Milletvekili. Tezin Ad: Trkenin Sami Dillerle Karlatrlmas Tezin zeti: Trk dilinin kendi milli kudretleri ierisinde geliim srecini aramak amacyla dzenlenen kurultayn, ncelikli hedefini: Trk dilinin r ve sam dillerle karlatrmas olarak belirtmitir. nk Rfat Beye gre; Trkenin bir ve iki harften oluan manal unsurlar, yani dillerin temel talarn olduu gibi muhafaza etmesiyle beraber bunlarn dhil olduu uurlu ve tekdze terkipleri de en ak bir analize uygun olabilecek ekilde bize kadar ulamas, kendisiyle ortak olan ri ve sam dillerin asln oluturduundan pheye yer brakmamaktadr. Trkenin son oluum dnemlerine ait birleik kklerinden bazlaryla, ilk medeni ve toplumsal gelimelere ait kelimeleri ri ve sam dillerde toplanmtr. Rfat Beye gre; elimizde bu sav en ak bir ekilde ispat eden hesapsz dilbilim unsurlar vardr. Bunun iin, almalar da iki ksma ayrlmas gerekir. Bir yandan bsbtn yeni ve reymi bir dilbilim metodu dhilinde dilin sarftan evvelki durumlarn ve bunlarn eitli dillerdeki ekillerini tespite allmal, dier yandan da doada, tarihte, hayat ve kltr alanlarnda birleen kelimeleri mnasebet ettikleri gruplara gre ayrarak incelemelindir. 2. Dr. Saim Ali Bey: Tp Fakltesi Bevliye Seririyat Muavini ve Trk Dili Tetkik Cemiyeti Teebbs Trk Filolojisi, Trke Bir Hint-Avrupa Dilidir Trkenin Hint-Avrupa dilleri arasnda yer aln iddia eden bir tezdir. Dr. Saim Ali Bey, tezi ile ilgili olarak bir paleolengistik cetveli ortaya koymu ve bu cetvel vastasyla, Trk-Hint-Avrupa dil birliini karlatrmal olarak aklamaya almtr. Ona gre; Trk dilinin yerini anlamak iin, Avrupadaki filoloji metotlarn taklit etmek ve oradaki usul ve kavaide riayet etmek lazmdr. Ancak bu sayede Trkeye hakiki ve fenni bir yer verilebilir. Ayrca Saim Beye gre, dil

209 Heyeti Azalarndan 3. Ahmet Cevat Bey: Muhit Mecmuas Sahibi ve T.D.T.C. Teebbs Heyeti Azalarndan 4. Agop Martayan Bey: retmen Smerce le Trkenin Fonetik, Morfoloji, Szlk ve Nahvi teekkl Noktalarndan Karlatrlmas Trk, Smer, Hint-Avrupa Dilleri Arasndaki Balantlar incelemeleri antropoloji, kronoloji ve arkeoloji ile kontrol edilmelidir. Smerlerin konumu olduu dil ile Trkeyi fonetik, morfolojik ve nahvi teekkl olarak karlatrmalarn yaplm olduu bir tezdir. Smerliler bilindii zere yazy icat eden, Anadoluda yaam en eski uygarlktr. Ahmet Cevat Bey, vermi olduu rneklerden de yola karak Smerlerin Trk olduklarn, yaz diliyle de kantlanmak istemitir. Bu teze gre bylece; Anadolunun en eski sahibi de Trklerdir. Trk dilinin Ural-Altay dil ailesine mensup olduunun, eitli rnekler etrafnda, tartlm olduu bir tezdir. Martayan Beye gre; her trl kabiliyetleri ve birok leheleriyle asrlardan beri varln koruyan Ana Trk dilinin heyeti umumiyesini rten asrdide perdenin ancak bir ucunu kaldrmak olas olmutur. Agop Martayan Bey: Trkiyat ilmi ile Trk dili tarihinin gittike, Mool muhitinden karak incelenmesine henz balanm olan, Alp rknn konutuu dile bal bulunduunu greceimize derin bir inanla inananlardanm diyerek, Trk dilinin kkeni hakkndaki grlerini bildirmi ve konumasn tamamlamtr. 5. Mehmet Saffet Bey: retmen Trk Dilinin Kdemi ve Hkimiyeti- Trkenin ri Dillerle likisi Mehmet Saffet Bey, milliyetiliin drt esas olduunu belirterek-milli tarih, milli dil, milli mefkure, milli menfaat- Atatrk nderliinde balayan bu almalarn, milliyetilik ve modernleme hareketinin en kuvvetli unsurlarndan biri olan dil zerinde de devam ettiini belirtmitir. Bir milleti incelemeye balayan, ncelikle onun dilini incelemekle ie balar. Trk dilini aratrmak, Trk toplumsal hayatnn nitelik ve karakterini ortaya koymak demektir Medeniyete kaynak olan, dnyaya medeniyetler yayan bir rkn dilinin de btn dillerle hkim olaca tabiidir. te bu ak kanaatledir ki Trk dilinin ciddi ve hakiki incelenmesine giriilmi bulunuyor demektedir. Daha sonra; C.R. Conder ismindeki ngiliz liminin Altayik

210 Hiyeroglifler ve Eti Kitabeleri unvann tayan eserinden baz paralar alarak, Trk dilinin dnya medeniyeti havzalarnda hakim bir dil olarak yaadn ve Eti dili ile Trke arasndaki birlii gsteren eitli rnekler sunmutur. Ardndan, birok eski medeniyet dillerinin anas olduunu belirttii Altaik Orta Asya dilinin, ri dillerle olan ilikisini ve kken itibariyle ayniyetini gstermeye almtr. Bu grlerinde ise; Dr. saac Taylor rilerin Menei adl eserinden faydalanmtr. 6. Artin Cebeli Bey: 1. Trk Dil Kurultayna Aza Olarak tirak Edenlerden Trk Dilinin Genel TarihiTrk Yazlar- Trkenin Etimolojisi. Artin Cebeli Bey, Dil Kurultayn, alfabe inklbndan sonraki en nemli, belki dnyay alakadar edecek kadar nemli, tarihi bir olay olarak belirtmektedir. Kurultayn gayesi olarak: Trk dilini yksek bir kltre kiyafet edecek kadar ykseltmek, Trkeyi entelektel hkimiyetini hissettirecek derecede ykseltmek olarak belirtmektedir. Sunmu olduu tez ise; Trk dili genel tarihi, Trke yazlar, Trk dili, Trkenin etimolojisi, bugnn ve yarnn Trkesi iin ihtiyalarmz, terimler meselesi gibi konular zerinde tezini izah etmitir. 7. Hakk Nezihi Bey: Ticaret Odas Tetkikat ubesi Mdr Trkenin Dier Dillerle likisi-Trkenin Kken Konusu Hint-Avrupa dillerinin kkleriyle, Trkenin kklerinin ayn oluuna bakarak bu dil ailesi ile Trke arasndaki ilikinin tayin edebileceini belirten bir tezdir. Hakk Nezihi Beye gre: Hint-Avrupa dil ailesine anadil olmak zere kurgusal bir dil tesisine alanlarn aradklar varsaym olarak deil hakiki olarak vardr ve ilk insanlardan beri yaamaktadr. Bu dil Trkn aziz ve mukaddes dilidir. Trk dili ile dier diller ve bu arada Hint-Avrupa dilleri ailesi arasdaki grlen farklarn izah her zaman kolay sebepleri, ana dilden yani Trkeden ayrldktan sonra bu dilleri baka baka ilerleme yollar takip etmelerinden ve farl deime evre ve tesirlerine tabi olmalarndandr. Trk dili, balangta insanln ortak dili idi. Bugnde byle bir vazife grmek vasfn kaybetmi deildir.

211 8. Ragp Hulusi Bey: Eski Dil Encmeni Kolbalarndan ve Trk Dili Tetkik Cemiyeti Teebbs Heyeti Azalarndan Trkenin Kendi Koullar inde Ykselii- Tasniflerz Trkenin ekliyat Kurultay programnn ikinci ksm Trkenin kendi koullar iinde geliimi, yani daha dar manas ile aldmz Trkenin ilerlemesidir. Bu konu hakknda tezini sunan Ragp Hulusi Beye gre; Trkenin kendi koullar iinde geliimi demek, Trkenin bugnk bildiimiz btn ses, ekil, kelime ve nahvi tertibi ile, yani onun henz zihnimizde mevcut hviyeti dhilinde, baka dillerden ayran bnyesi ve asli sz sahnesi ile varln gstermeye balad zamanlardan balayarak son zamanlara kadar geirdii deime ve gelime safhalar demektir. Bu gelimenin aratrmasna balanaca noktay tayin iin Trkenin benliini, yapsn kuran unsurlarn (ses, ekil, kelime, ve nahvi tertibin) hep birlikte bulunduklar, yani az ok srekli metin paralar halinde grld zaman tespit etmek lazmdr. Bundan nce yalnz birtakm kelimeler, dolaysyla baz sesler fark edilebilir ve edilmitir. Fakat bunlar asl dilin tam bir aynas deildir demitir. Daha sonra Ragp Hulusi Bey: Trkenin kendi koullar iinde geliimi ile yaplan eitli tasnifleri ve z Trkenin ekliyat hakknda bilgiler vererek tezinin izahn tamamlamtr. 9. Samih Rfat Bey: Karahanllar EdebiyatKutadgu Bilik- Trkenin Kendi Koullar inde Geliimi kinci olarak konuma yapan Samih Rfat Bey; Trkn iiri, edebiyat, musikisi her eyden evvel kendi koullar altnda gelimitir diyerek, bu szn, Trklere ait olan eitli eserlerden rnekler vererek desteklemitir. Samih Rfat Bey, zellikle Kutadgu Bilikten alnm olan, toyuklardan ve mistik tasavvufi szlerden faydalanmtr. Ona gre; Trkler Arap ve Fars kltrleriyle kartktan sonra, dillerinin birok gzellikleriyle beraber, ifade vastalarndaki kuvveti de kaybetmilerdir. Bunun telafisi ise, Trk kltrnn iinde bulunan byk eserlere gitmektir. Divan- Lgati't-Trkte imdi kullandmz binlerce isimden baka, morfemler, fiili cevherler ve bunlarn muhtelif ekimlerindeki, kullan tarzlar

212 vardr. Bundan dolay, Divan Divan- Lgati't-Trkten, Ouz destanlarndan, Dede Korkuttan, Osmanl zuhuru esnasndaki airlerden, dilbilimcilerin yararlanmas gerektiini belirtmitir. 10. Hasan Ali Bey: Maarif Vekleti Mfettilerinden Trk Dilinin Halk Edebiyatnda Srp Divan Edebiyatnda Bozulmas Hasan Ali Bey, Trkenin halk edebiyatnda zn mmkn derecede saklam, aydnlarn eseri olan divan edebiyatnda ise bozulmu olduunu eitli rnekler etrafnda gstermeye almtr. Ele alm olduu eserler ise, halk edebiyatnda Korkut Ata kitab, divan edebiyatnda ise, Nergisinin Mukaddemesi ve Nef-inin kasidesinden alnm baz paralardr. Ona gre bu eserler arasnda, dil bakmndan muazzam bir fark vardr. Divan edebiyatn idealsiz, cansz bir edebiyat olarak niteleyen Hasan Ali Bey, halk edebiyatnda ise, Trkn civanmert, korkusuz, asil ahlak ile yksek felsefesi olduunu belirtmitir. 11. Raifpaazade Fuat Bey: 1. Trk Dil Kurultayna Aza Olarak tirak Edenlerden Hindu-Avrupa Dilleriyle Trke Arasndaki Birlikler ve Ayrlklar- Svti Karlatrma Trkenin zengin bir dil olduunun altn izen Raifpaazade Fuat Bey, almasnda Trke alannda yaplmas gerekenleri sralamtr. Ona gre, yaplmas gereken ilk i, Trkenin lehelerindeki kelimeleri bir araya toplamak olmaldr. Bunu yaparken de ncelikle yazl ve basl eserlere daha sonra ise, halkn canl diline gidilmelidir. Bunlar aratrmakla hem eksik kklerimize kavumu, hem de bunlarn nasl ilenmi olduunu anlam oluruz. Bunun iin, bu ile uraacaklarn her birine eserlerden bir tanesini verip, filere ektirmeli ve bylece bir yl iinde, btn Trke kelimeleri kavrayan byk bir szlk meydana getirilmelidir. Yine her dili mmknse sahibine vermeli ve kelimeler filere alndka Dil Derleme Ktipliine gnderilmelidir. Ayrca asl nemli olann, halk dilinde canl yaayan kelimeler olduunu belirten Raifpaazade Fuat Bey, kendi kk sermayemize ulatktan sonra gerekirse, kelime retmekten de ekinilmemesi gerektiini belirtmitir.

213 12. Abdullah Battal Bey: Gazeteci ve H. V. Mtercimlerinden Nevai, Trke ve Acemcenin Karlatrlmas Trkenin zengin bir dil olduunu tarihsel olarak aklamaya alan Abdullah Battal Bey, konumasnda Orhun Kitabelerinden balayarak 19. yzyla kadar yazlm olan eitli eserler zerinde durmutur. Nevaiden alm olduu eitli rneklerle de Trkenin Acemceden stn bir dil olduunu ileri srmtr. Ona gre, Trkiyede yaz dilinin sadelemesi, Trkelemesi kuvvet ve ruhunu halktan almas yalnz Trkiye aydnlarnn halka yaklamasn, bilginin kylere kadar yaylmasn, kanunlarn herkese kolay anlalmasn temin etmekle kalmaz, Trkiye yaz dilinin dier Trk yurtlarnda da kolaylkla anlalmasn, Trkiyede yeni Trke ile yazlan eserlerin oralarda daha geni oranda dalmasn ve yaylmasn da temin eder. 13. Bedros Zeki Bey: retmen Trkenin Kolayl ve Zenginlii Trkenin kolayl ve zenginlii konusunda olduka cokulu bir konuma yapan Bedros Zeki Beye gre; Trke en kolay dil olmakla birlikte, dzenlidir, btn Turan dillerinin en incesidir, her dnceyi bildirebilir, yeni gelimelere elverili olan bir dildir ve fiilleri de kolay, pek zengindir. Yine ona gre, konuulduu yazld zaman Trke kelimeler bulunabildii kadar kullanlmal, Arapa-Acemce terkipleri atmal, Arapa-Acemce ve yabanc kelimelerin Trkelerini bulmaya didinmeli ve bulunmayanlarnn bu neticeye varncaya kadar kabul olunup kullanlmaldr. 14. eref Bey: Edirne Milletvekili Trk Dilini Temizlemek in Gidilecek Yollar eref Bey: Trk kafas kl, yourtkan ve verimlidir. Bu kafadaki dnme ilemesini yeniletireceiz, asriletireceiz, batlatracaz Yenilemek, yeni kmalar z dilimize anlatmak, bilik rglerini-terimler-birinci iimiz olacaktr diyerek dil inklbna kar olan ve hala yabanc kelimeleri kullananlar eletirmitir. Daha sonra, Trkenin geri kalm olmasnn sebeplerini tarihsel olarak ifade ederek,

214 bu geri kalmla ve Trkede bulunan yabanc kelimeleri temizlemek iin gidilecek yollar izah ederek konumasn tamamlamtr. 15. Faik Ali Bey: air Dili Sadeletirmek ve Basitletirmek- Trke mlnn Deiimi ve Gereklilii Dilimizin gittike daha mkemmel ve daha gzel olmasna almann, vatani ve milli vazifelerin en byklerinden biri olduunu belirten Faik Ali Bey, Trkenin zannedildii gibi Arapa ve Acemceye esir olmayp hatta onlarda egemen bulunduunu ve teden beri ittiratsz bir surette meydana gelen sadeletirme keyfiyetini daha bir mecraya sokmann pek uygun olacan belirtti ve dilin sadeletirilmesi ve basitletirilmesi srecinde bir Trke imla deiikliliini zorunlu klan rnekler veren bir tez sundu. 16. Hseyin Cahit Bey: Gazeteci Dilimizin Hindu-Avrupai Dillerle likisini Aratrma Gereklilii- Dilimizin Eksiklikleri ve htiyalar. Yaz dilimizin gstermeye balad anari iinde ve tam zamannda imdada yetien Kurultay fikrini byk bir hrmetle selamladktan sonra dilin irademizden ziyade toplumsal bir kurum ve doal bir organ olduu belirtti. Ona gre Trkenin temizlenmesi iin, Trkeyi yabanc kurallarn hkmnden kurtarmak yeterlidir. nk Cahit Beye gre, yabanc kelimelerden edilen ikayetler abartldr. Buna gre yaplacak ey de bir taraftan ilmi aratrmalara devam etmek, dier taraftan terimleri kararlatrmak, kelime eksikliklerimizi tamamlamak, bir Trke szlk, sarf ve nahiv yapmak olduunu belirtmitir. 17. Uakizade Halit Ziya Bey: Gazeteci Trkenin Drt Bat Dili le Karlatrlmas Halit Ziya Bey, Trk dilinin zenginlik ve gzellik asndan baka dillere kyasla yerini tayin iin Batnn drt byk dilini; ngilizce, Almanca, talyanca ve Franszcay, kendi sarf ve nahivlerindeki glkleri analiz etme suretiyle karlatrmalar yapmtr. Buradan hareketle, Trkenin tekilat itibariyle daha kolay, fikirleri ifade asndan daha kabiliyetli olduunu izah etti. Sonu olarak da Trkenin, kendi geliimine engel olan Arapay bnyesinden karp atmasnn

215 gerekli olduunu ve akllara hayret verici inklaplar yapm olan Byk Elin bu ok gerekli dil inklabn da yapacana inanc bulunduunu syledikten sonra btn aydnlara den vazife o Byk Elin iaret ettii yolda yrmek olduu tavsiyesiyle konumasna son verdi. 18. hsan Bey: Maarif Vekleti Talim ve Terbiye Reisi Trk Dili Tetkik Cemiyeti Teebbs Heyeti Azalarndan 19. Rueni Bey: E. H. Mtekait ve Trk Dili Tetkik Cemiyeti Teebbs Heyeti Azalarndan Trk Dilinin Dinler zerindeki Etkisi Bugnk lim Terimlerinin Tuhafl- Terimlerin Milli Dil Kaynandan karlmas Gereklilii. hsan Bey, bilim terimlerinin bugnk Arapa ekilleriyle dilimize arz ettikleri tuhaflktan, okul ocuklarnn bu terimleri ne glkle kavrayp yine bunlar yznden nasl sknt ekmekte olduundan ve eitim srecinde ne suretle kaybolmakta bulunduundan bahsetti. Milli dilimizin bu terimleri kendi z kaynandan alnacak kelimelerle ifadeye elverili olduundan bahsederek, bu iin yalnz mmkn deil, ayn zamanda pek lazm da olduunu belirten bir konuma yapt. Rueni Bey, Trk dilinin en eski medeniyet dili ve dillerin anas olduunu, Orta Asyada, inde ve randa Trk dilinin sapasalam kaldna iaret etti. Daha sonra, Trk dilinin eitli dinler zerindeki etkisini eitli rneklerle aklad. Ona gre, yava yava lehelerin aykr yollarla, meydana gelebilecek olan ayr diller, Trk kmeleri arasndaki balar gevetecek, ortak duygularmzla birlikte bu sevgiyi de zayflatacaktr. Bunun iin btn Trk lehelerinde bulunan kelimeleri ve terimleri derleyip btn Trklere yayacak ekilde bir szlk yapmak, btn leheleri yaknlatracak bir yaz dili ve bir gramer vcuda getirmek lazmdr. Rueni Bey, yle bir yaz dili yapmalyz ki bugnk ve yarn ki medeniyeti kavrad halde halkmzn benimsemedii ve dnya Trklerinin kabul etmeyecei yabanclklarla ykl olmasn. Nasl ki bugn harf inklbmz sayesinde kylmz yorulmadan syledii gibi yazabilir, yazd gibi okuyabilirse ylece meydana getireceimiz yaz

216 dilimizi de ilkokulunu bitiren dnya Trkleri zorlanmadan okusun ve anlasn diyerek tezinin izahn tamamlamtr. 20. Kprlzade Fuat Bey: Trk Dilinin Hali ve Gelecei Fuat Bey, Orhun kylarnda dikilmi Gltekin Kitabesinden tam 1200 sene sonra toplanan ilk Trk Dil Kurultaynn Trk varlnda ok byk bir dnm yeri olduunu ve bununla Trkln manevi istiklalinin elde edileceini belirtti. Sonra dilin insan iradesi haricinde toplumsal bir kurum olduu iddiasna cevap vererek milli uura ve imana dayanan insan iradesinin u son asrda hatta baz l sanlan dilleri bile yaratmaya nasl muvaffak olduunu belirtti. Kurultayn toplan tarihi olan 26 Eyll tarihini milli Rnesansmzn balangc olarak ifade edilebileceini vurgulayarak, konumasn tamamlad. 21. Dr. Memduh Necdet Bey: Trk Dilini Nasl Onarmal? Necdet Bey, Trk dilinin stnlk ve zenginliklerini sayarak dilimizi nasl onarlabileceini teknik rneklerle anlatt ve dilde olup da imdiye kadar gramer kitaplarna gemeyen dil kaidelerine dair izahlar verdi ve konumasn tamamlad.

217 I. TRK DL KURULTAYINDA YAPILAN KONUMALARIN ZET Sra 1. Konuma Yapan Kii: Samih Rfat Bey: Trk Dili Tetkik Cemiyeti Bakan ve anakkale Milletvekili 26 Eyll 1932 Pazartesi gn toplanan ilk kurultayda al konumasn yapan Samih Rfat Bey, Trkiyenin vermi olduu kurtulu mcadelesinin anlam ve nemini ifade ettikten sonra, Trkln Osmanl saltanat srecinde bastrldn, hor grldn, konutuu dilin alaya alndn, fakat Anadolu halknn btn bunlara ramen dilini korumu olduunu, ancak eitli nedenlerden dolay, Trkeye yabanc kelimelerin bunca zaman ierisinde girdiini belirtmitir. Rfat Beye gre; dilimizi milliletirmek ve halka yaklatrmak iin yararlanabileceimiz hazineler btn dnya lisanlarndan fazladr. Her eyde olduu gibi sevgili halkmzla bilgi ve dilde de birleeceiz. Tutacamz yol ilim ve tecrbe yoludur diyerek konumasn tamamlamtr. 2. Dr. Reit Galip Bey: Maarif Vekili Dr. Reit Galip Bey, Bizlerin, yani dnk, bugnk artlar iinde okumu ve yazm olanlarn konutuumuz ve bilhassa yazdmz dile, Trk dili demekte hakiki teredddm vardr. 17 milyon Anadolu Trk iinde ancak yzde ona varabilecek bir topluluun anlayabildii dile Trke denemez. Seluklardan beri sekiz asr sren akn bir inatla, uursuz ve kozmopolit bir dalaletle Trke, bizzat Trkler tarafndan lm ukuruna srklendi. ok defa, hibir mecburiyet olmakszn kapitlasyon balayan Osmanl diplomatlar gibi, Osmanl mellifleri, airleri, edipleri, limleri de yabanc istilasna kar Trk dilinin kapsn arkasna kadar atlar Son yirmi iki yllk Trklk hareketinin gittike artan ve genileyen saflatrma gayretlerine ramen bu dil hala Trkelemedi. Millete hala yzde yetmiini anlamad bir dille hitap ediyoruz. diyerek, dil alannda almalar yapmann gereklilii ve nemi zerine bir konuma yapmtr. 3. 4. Yusuf Ziya Bey: Hseyin Namk Bey: Muallim Yusuf Ziya Bey, Yabanc dillerle karlatrmalar nasl yaplr? balkl bir konuma yaparak, bu konu ile ilgili eitli rnekler etrafnda bilgiler sunan bir konuma yapmtr. Hseyin Namk Bey, imdiye kadar Trk limleri, Trk kelimesinin altnc ve yedinci asrlara kadar mevcut olduunu zannetmekte olduklarn, oysaki inin en eski tarihi olan iki adl eserde bugn, Milattan 23 ve 24 asr Konumann zeti:

218 evveline kadar in tarihleri Hiyonknularn atalarna Trk namn verdiklerine dair bir bilgi bulunduunu belirtmitir. Tarihsel bir vesika olduunu iddia ettii bu konu hakknda bir konuma yapmtr. 5. Hasan Ali Bey: Maarif Vekaleti Mfettilerinden Hasan Ali Bey, dilde her ne olmu ise mahza yle olmas zaruri olduu iin yle olmutur diyen Hseyin Cahit Beye cevaben bu fikirlerin doru olmadn, eski Romada, Fransada, Almanya ve Rusyada akademilerin bu ilere nasl mdahale ettiklerini rnekler etrafnda aklad. Ayrca, bizdeki konuma dilleriyle yazma dili arasndaki ayrln, dier medeni dillerdeki ayrlk nevinden olmadn ve aydn dilinin halk dilinden ayr olmas sebeplerini izah etti ve konumasn tamamlad. 6. Fazl Ahmet Bey: Elaz Milletvekili Fazl Ahmet Bey, ilerleme bahsinde Hseyin Cahit Beye cevap vererek medeniyette korkulacak ey hzl yrmek deil bilakis programl, uurlu ve tertipli bir hzla yrmemek olduunu ve Trk diyarndan saltanat kaldrarak demokrasi ve cumhuriyet kurduumuz gibi Trk dilinin de edebiyat Sultaniyeye son vererek demokrasi ve cumhuriyet ilan etmemiz gerektiini belirten bir konuma yapt. 7. 8. 9. Dr. kr Bey: Sadri Ethem Bey: Muharrir Namdar Rahmi Bey: Dr. kr Bey, lm bir dil olan branicenin bir tek adam tarafndan grameri yaplarak bugn Filistinde nasl bir ticaret dili haline geldiini belirten bir konuma yapmtr. Sadri Ethem Bey, milletle mmet arasndaki tezattan ve iki cemiyet tarznn farklarndan bahsederek mmet kltrnden millet kltrne ancak inklapla geilebileceini belirten bir konuma yapmtr. Namdar Bey konumasnda, insanlardaki fikir ve itiyat esaretleri nazariyesini aklad ve Hseyin Cahit Bey ile Faik Ali Beyi, bu esaretler altnda grdn syleyerek inklap yolunda yorgunlarn bir kenara ekilmelerini tavsiye ederek konumasn tamamlad. 10. Ahmet Cevat Bey: Muhit Mecmuas Sahibi 11. Ali Canip Bey: Maarif Mfettii Tanzimat ve Merutiyet devirlerinde eitim ve dil siyaseti hakknda bilgiler sunan Ahmet Cevat Bey, Encmeni Dani ve Kavaidi Osmaniye zerinde durdu. Son olarak da ideal bir Trk dili iin yaplmas gerekenler hakknda grlerini bildirerek konumasn tamamlad. Ali Canip Bey, siyasi Tanzimat mteakip skolstik yaz dili, Servet-i Fnun edebiyat ile k Hasan arasnda bir karlatrma gibi konular zeride bir konuma yapmtr. Faik Ali Beyin bir iiriyle bir halk airinin manzumesini

219 okuyan Ali Canip Bey, bu iki iir arasnda bir karlatrma yaparak edebiyat maderi vatandr diyenlerin haklar varsa da bu edebiyat Faik Ali Beyin edebiyat olmayp halk edebiyat airlerinin olduunu syledi ve ilerleme bahsi zerindeki fikrini izah etti. 12. Reat Nuri Bey: Trk dilinin sri ve medeni ihtiyalar ve terimler hususunda bilgiler veren Reat Bey, milletlerin dillerine nispetle Trk dilinde krk bin kadar terimin eksik olduuna iaret ettikten sonra, bu eksiklik yznden gerek yazarlarn gerek tercmanlarn ektikleri skntlar rneklerle izah etti. Ona gre, Trkln zengin kaynaklarndan karlmas mmkn olan iaretlerle bu eksiklii doldurmaya almak en esasl itir ve bu eser Byk Gazinin edebi Trk Milletine yine edebi bir yadigar olacan belirterek konumasn tamamlad. 13. Dr. Saim Ali Bey: Trke bir medeniyet bilim ve meslek dili olabilir mi? Sorusu etrafnda bir konuma yapan Dr. Saim Ali Bey, bilimsel terimlerde cezri olmann faydalarndan ve bilhassa lise eitiminde, eitim dilinin basit bir ekle konulmas sayesinde ocuklarn hem zaman itibariyle hem de salk ve bedeni terbiye noktasndan istifade edeceklerinden ve Almancada olduu gibi Trkede de en g terimlerin milli dilimizle canl bir surette yaratlabilmelerine imkan bulunduundan bahseden bir konuma yapt. 14. Ahmet hsan Bey: Ordu Milletvekili 15. Mediha Muzaffer Hanm: Dil Kurultaynn byk Kurtarc Mustafa Kemalin himayesinde almas Trk milleti ve Trk irfan iin ok nemli ve tarihi bir vaka olduunu belirtikten Ahmet hsan Bey, harf ve dil meselelerine ait baz hatralarn anlatarak konumasn tamamlad. Mediha Muzaffer Hanm, milli lknn amac, milli kltr, milli tarih ve milli dil etrafnda toplanmak olduunu, bu topluluk istiklal mcadelemizi zaferle bitirdii gibi ilmi inklplarmz da en ksa yoldan amaca eritirecek bir kuvvet tekil edeceini syleyerek, byk reticinin iradesi altnda dil inklbnda, Trk kadnnn Trk erkei ile birlikte alacan belirten bir konuma yapmtr. 16. Yusuf Akura Bey: Trk Tarih Kurumu yelerinden Gazinin dehasndan doan Tarih cemiyetiyle, Dil cemiyeti ikiz kardelerdir diyen Yusuf Akuraolu Bey, her iki kurumunda iki yoldan bir amaca yrdklerini bu amacnda, Trk ve Trkl renmek ve retmek olduunu belirten bir konuma yapt.

220

3.3.3.1.1. I. Trk Dil Kurultayndan Sonraki Srete Dil Alannda Yaplan almalar

I. Trk Dil Kurultayndan, II. Trk Dil Kurultayna kadar olan srete, dil alannda yaplan almalar genel olarak sz derleme zerine olmutur. 1933 ylnda Byk Dil Anketi denilen bir alma balatlarak Kamusu Trki taranarak 1500e yakn Arapa ve Farsa sz liste liste gazetelerde basld ve btn vatandalardan bu szleri karlayabilecek Trke szler arayp bulmalar istendi. Buradan elde edilen sonular ile de Karlklar Klavuzu yaplmasna giriildi. Yurdun her bir yerinden yaklak olarak 125.000 kadar derleme fii geldi ve Trkenin varlklarn ieren saklayan basma ve yazma kitaplarda 150 kadar olarak tespit edildi. Dilciler tarafndan bu kaynaklar yabanc szlere karlk bulunmas bakmndan tarand. Bu taramann sonucu olarak da Osmanlcadan Trkeye Sz Karlklar Tarama Dergisi adn tayan bir eser ortaya kt.417 Btn bu aratrmalarda dil anketinin sonularndan, Tarama Dergisindeki szlerden, Derginin yanllarn dzeltmek, eksikliini tamamlamak zere gelmi filerden alnd gibi trl dil kaynaklarndan ve etimoloji aratrmalarndan elde edilen sonulardan faydalanlmtr. Halkevlerinin dil almalar zerine ve zellikle dzenlenmi olan anket almalar zerine yapm olduu katklar da unutmamak gerekir. Yeni Trk grameri almalar ise; szlk ve terim ilerinden sonraya braklmakla beraber sz yaratma iinde gereksiz olan kelime tekili esaslar iki anket halinde retmenlere verilmi, cevaplar alnmtr. Btn bu ilerle beraber cemiyet; kurumun tekilat, nizamnamesi, talimatlar, balca kararlar, kollarnn almalar, anket listeleri ve anket cevaplarnn sonular, stlah almalarnn sonular yaynlanmas ve birok deerli bilim yazlarn da bulunduu 7 say blten (Trk Dili Dergisi) yaynlamtr, Ayrca bu bltenler sayesinde, Trkenin etimolojisine, baka dillerle ilikilerine ait birok bilimsel ilikiye ait birok ilmi aratrmalar yaplm, vcuda getirilen eserlerden bir ksmn baslm ve bir ksmn da baskya hazrlanmtr.418

417 418

Trk Dili, Trk Dili Tetkik Cemiyeti Blteni, Blten 8, Eyll, 1934, s.12-18. Trk Dili, Trk Dili Tetkik Cemiyeti Blteni, Blten 8, Eyll, 1934, s.8-11

221

Kurumun Etimoloji Kolu ise, Trk tarihi almalarnn dourduu bir tez zerine alyordu: Trk dilinin btn ileri dillere; Trk kltrnn, btn yeryz kltrlerine ana kaynak olduu tezi. Buradan hareketle Etimoloji Kolu, Hin-Avrupa ve Semitik denilen dil blmlerinin Ural-Altay ardasnn kayna olan Trkeden kopmu olduunu gsterir birok belirtileri toplamtr. Bunlardan birou, dilimizde yabanc sanlan szlerden bir takmnn ana kk gene Trke olduunu ortaya koyuyordu. Bunlarn yabanc sanlmasnn ise iki nedeni olduu belirtilmiti: 1. Arap ve Fars szlerinin eski yazarlarmzca ok deerli ve zellikle Arapann Kutsal saylmas. 2. Birtakm Trk szlerinin Arap ve Fars dillerine giderek, o dillerin sz yaratma yollarna uymu olmas.419 (Bu tr almalar daha sonraki kurultaylarda daha sk ilenen konular arasna girecek ve Gne-Dil Teorisinin ortaya kmasna neden olacaktr. Bu konu zerinde ileri ksmlarda durulacaktr.) Trk Dili Tetkik Cemiyeti, Tarama Dergisi bata olmak zere birok dil kaynaklarn kullanmtr.420 Bunlarn belli ballar unlardr: 1. Sz Derleme Klavuzu ve Derleme Fi Defterleri 2. Alt para askerlik, siyaset, idare stlahlar karlklar iin tarama listeleri 3. 53 forma tutan Tarama Dergisi
Trk Dili, Trk Dili Tetkik Cemiyeti Blteni, Blten 8, Eyll, 1934, s.19. Trk Dili Tetkik Cemiyeti, birok dil kaynaklar kullanmtr. Bunlarn bir ksm aada belirtilmitir. Bunlarn yan sra dier kaynaklar da unlardr: emsettin Saminin Kamusu Trkisi, Ahmet Vefik Paann Lehe-i Osmansi, Esat Efendinin Lehetllgat, Muallim Nacinin Lgati, Salhinin Lgati, Asmn Arapa Kamus Tercmesi, Asmn Farsa Kat Tercmesi, Farhengi uuri Tercmesi, Kagarl Mahmutun Divan-i Lgat Trk , Ebuhayyann Elidrak Lisan-il Etrak-i, bnmhenna Lgati, ey Sleymann aatay Lgati, Hseyin Kazmn Byk Trk Lgati, Radloffun Trk Leheleri Lgati, Wilhelm Thomsonun Orhun Abideleri, Franszca Larousse ve Littr Lgatleri ile Fransz Akademisi Lgati, Redhouse Lgati, Bianchi Lgati, Pavet de Courteillein ark Trkesi Lgati, Oscar Blocheun Dictionnaire Etymologique De La Langue Franaisei, Paul Rouaixin Dictionnaire Des des Suggres Par Les Motssu, B. Lafaye ve A. Sardounun Franszca Sinomin Lgatleri, Klugenin Alman tikak Lgati, Sachs Villatten Franszca-Almanca Lgati, Waldenin Latin Dilinin tikak Lgatiyle, HintGermen Dillerinin Karlatrmal Lgati, Feistin Got Dilinin tikak Lgati, Hornun Yeni Fars tikaknn Esas, Holderin Eski Kelt Sz Haznesi, Yunan Dilinin Byk tikak Lgati le Baka Lgatleri, Verbitskinin Altay-Alada Trk Leheleri Lgati, Poppenin Mongol Dilinin Pratik Derslii, Pekarskinin imdiye kadar taranmam olup Trk kelime kkleri iin en zengin birkaynak olan binden fazla artk sayfal Yakut Lgati, B. Keresticiyann Dictionnaire Etymologique De La Langue Turque. (Trk Dil Kurumu Blteni Haziran 1935 Say 12, s.1516.)
420 419

222

4. 28 forma tutan Tarama Dergisi Endeksi 5. Gramer kolunun iki ksm Trkede kelime tekili anketi 6. Abdullah Battal Beyin bn Mhenna Lgati Endeksi 7. Gramer Kolunun bastrmaya balad Ekler Lgatisinin ilk fasikl 8. eyh Sleyman Efendinin aatay Lgati.421 Grld zere, II. Trk Dil Kurultayna kadar, dil alannda olduka fazla alma yaplabilmitir. Bu almalar, Trkenin geliimi iin olduka nemli olmakla birlikte, fazla sadeletirmeye giden veya sz tretme iini abartan, kendi tekeline almak isteyen baz kii veya kii gruplar yznden ileride de grlecei zere, dil alannda yaplan almalarda bir gerilemeye ve bir yozlamaya neden olacak gelimeleri de ortaya karmtr.

3.3.3.2. Derleme lerine Devam: II. Trk Dil Kurultay

kinci Trk Dil Kurultay 18 Austos 1934 ylnda balam ve alt gn devam ettikten sonra 23 Austos Perembe gn de sona ermitir. Atatrk kurultayn btn oturumlarn izlemitir. lk kurultayda olduu gibi ikinci kurultaya da bakanlk eden Kazm Karabekir Paadr. kinci Trk Dili Kurultayna sunulan tezlerden birtakm kurultay nnde okunmu birtakm da komisyonlara verilmitir. Verilen btn tezler Umumi Merkez Heyetince gzden geirilerek, gerekli grlenler Trk Dili Tetkik Cemiyeti Blteninde (Trk Dili) baslmtr. Bu ksmdaki verilerde, o dnemde yaynlanm olan Trk Dili Blteninin 8. saysndan ve II. Trk Dil Kurultay azalarna mahsus olarak baslan, Kurultay Klavuzundan422 yararlanlmtr. Dolaysyla Kurultaya katlanlar hakknda nceki ksmda olduu bir listede bulunmamaktadr. Kurultayn alma program ana balk altnda toplanmtr. Bunlar: 1. Trk dilinin dnya dilleri arasndaki yeri a) Trke ile Hint-Avrupa dilleri denilen diller arasndaki mnasebetler.
421 422

Blten 8, Eyll 1934, s.36 Trk Dil Tetkik Cemiyeti Kurultay Klavuzu, stanbul Devlet Matbaas, 1934.

223

b) Trke ile Sami denilen diller arasndaki mnasebetler. c) Trkenin Ural-Altay dilleri denilen diller arasndaki mevkii. d) Trkenin muhtelif leheleri arasndaki mnasebetler. 2. Trk dilinin tarihi ak a) Trk dilinin kablettarih, tarih tezinin ve en eski dil yadigarlar zerindeki karlatrmal paleontoloji lengistik tetkiklerin verdii neticeler ve bunlar hakkndaki tetkikler. b) Bilinebilen en eski Trk dilleri (Smer, Eti, Elm dilleri) hakknda tetkikler ve bunlarn Trkeliinin delilleri. c) Trk dilinin son 13 asrlk istihaleleri ve muhtelif Trk lehelerinin tekamlleri hakknda tetkikler. d) Trkiye Cumhuriyetinde dil ilerinin umumi tarihi ve muhtelif hedefleri zerine tetkikler. 3. Dil inklbnn manas ve hedefleri a) Umumi bak: stenilen ve zlenilen z Trke dilin mahiyeti ve bu lkye ermek iin gidilecek yollar. b) Cemiyetin dil inklbna doru olan faaliyet mevzular zerinde tetkikler ve mtalealar. c) Trk dilinin ihtiyalar ve yarnki tekml zerine tetkikler. II. Trk Dil Kurultaynda, I. Trk Dil Kurultayndan bu yana yaplan ilerin toplu bir deerlendirilmesi yaplm, eksikliklere ve karkla yol aan nedenler zerinde durulmutur. Kurultayda sunulan tezler ve konumalar yine ncelikle bir komisyondan gemi olduu iin, genel anlaya uygun olmayan bir tez veya konuma yaplamamtr. (Caferolu Ahmet Beyin yapm olduu konuma srasnda, Atatrk salonu terk etmi, bunun zerine de Kurultay Bakan, Caferolunu krsy terk etmeye davet etmitir. Fakat bu konumann ierii hakknda tam bir bilgi verilmemitir.) Ayrca, o dnemde mevcut anlaya kar farkl bir anlay koymann birok ynden, bireylere olumsuz etkisi olabilirdi. rnein, bilim dman olarak

224

nitelendirmeden vatan haini sulamasna varacak kadar eitli etiketlendirmeye maruz kalnabilirdir ki bu durum, o dnemlerde hite yaanmam deildi. Aada sunulan tezlerin zetleri ve yaplan konumalarn balklar bulunmamaktadr. Aada grlecei zere, I.Trk Dil Kurultayndan bu yana yaplan almalar neticesinde, Trkenin tarihi, diller iindeki yeri, nemi, dier dillerle olan ilikileri ve dil inklbnn gayesini ve nemini aklayan tezler sunulmu, konumalar yaplmtr. Bu kurultaya kadar da dikkati eken dier bir nokta, artk dil alannda bir planlama yaplp yaplmamas gibi bir sorunun, tam olarak yaplmas zorunludur eklindeki bir anlay eklinde deimesidir. Yine bu kurultay baz gerekleri de ortaya karmtr. Artk derleme ilerinde nemli neticeler elde edilmesine ramen, lkede sz tretme iinin planl bir ekilde ilerlemesi salanamyordu. Her kesimden her birey, kendi uydurmu olduu kelimelerle yazmaya veya konumaya alyordu. zellikle okullarda kullanlan dil, vahim denecek durumdayd. nk bir taraftan yeni yeni kabul edilmi terimler, dier taraftan da retmenlerin kelimelerle oynamas sonucu yeni trettikleri kelimeleri rencilere retmek istemeleri, neticesinde, sz tretme ii kmaz bir durum haline gelmitir. Son olarak kurultay ile ilgili olarak, Yusuf Ziya Beyin, Ural-Altay Dilleriyle Trkenin Mnasebeti adl tezinde, Trkenin dillerin anas olarak nitelemesi zerinde durulmas gerekir. Kurultay srecinde dier baz katlmclar tarafndan da bahsedilen bu gr, daha sonraki yllarda ortaya konulacak olan Gne-Dil Teorisinin ilk sylemleridir. Ayrca, 21 Haziran 1934 tarihinde Soyad Kanunu kt. Bu yasa da dil devriminin geliimini etkiledi. Alnacak olan soyadlarn Trke olmas gerekiyordu. Bu da ok sayda z Trke szn ortaya kmasna yarad. Bu durum, din, mezhep, snfsal ayrmlar stn rterek, tek bir ulusal kimliin iselletirilmesi olarak da nem tamaktayd. Bu bakmdan hem dil devrimiyle, hem de Kemalizmin, Laiklik, Halklk ve Ulusuluk ilkeleriyle de uyumluydu. Trkeletirme abalar da balad. Soyad Kanunundan sonra ibadet dilini Hutbelerin Trke okunmas, Ezann

Trkeletirilmesi, Kurann Trkeye evrilmesi gibi. Btn bu gelimeler, ulusal birliin salanmasndan sonra, bu ulusal birlii korunup glenmesi iin yaplm almalard. Aada kurultayda sunulan tezler ve yaplan konumalarn zetleri bulunmaktadr.

225 TRK DLNN DNYA DLLER ARASINDAK YER ZERNE SUNULAN TEZLER VE ZETLER Sra 1. Tezi Sunan Kii: Ahmet Cevat Bey: Umumi Merkez Heyeti Azasndan Tezin Ad: Trk Dilinin Yapl Karakteri ve Trkenin Hint-Avrupa Dilleriyle Karlatrlmas Tezin zeti: Ahmet Cevat Bey, Fransz dilbilimci Meyeden rneklerle, Trk dilinin aratrlmas iini, bizzat Trklerin ele almasnn zorunlu olduunu belirtmitir. Tezi ile ilgili olarak, nce fonetik bakmdan Trkenin sesleri ile Hint-Avrupa dilinin seslerini karlatrarak bunlar arasnda kaynak birliine mni olacak esasl bir ayrlk olmadn izah eden Ahmet Cevat Bey, daha sonra gramer bakmndan karlatrmalara girimi; sesleri, zamirleri ve birok ekleri karlatrarak bunlarda kaynak birliini gstermitir. Bundan sonra ses-em denklemesi adn verdii ses ve mana edeerlilik kuramna izahatn vermi ve konumasn tamamlamtr. 2. Dr. Saim Ali Bey: Trk Dili Tetkik Cemiyeti Merkez Brosu Azasndan Eski Dil Mefhumu ve Politik Terbiye Eski dil anlaynn politik terbiye konusu zerine olan bir tezdir. Saim Ali Bey, bu konu biri dilin ve dil eksikliinin lk terbiyesindeki yeri, dieri eski dil anlaynn bilimsel inceleme noktalarndan hareket ederek, eski dil anlayn sistem dilbilimde olduu gibi tek bir dilde de aratrlabileceini ve birinci trl aratrmalarda, Trkenin mensup olduu iktisadi dil grubunun ana dili, Hint-Avrupa grubunun ana dilinden daha eski olduu neticesinin varln iddia etmektedir. Ayrca, Trk dilinin Hint-Avrupa dilleri zerinde gramerce de byk etki yaptn rneklerle belirten Saim Bey, gramer tarihinin tahlilini yaparak Trkenin Hint-Avrupa dillerine vermi olmak itibariyle hem o dillere bir, hem de onlarn en eski bir ekli olduu neticesine vararak konumasn tamamlamtr.

226 3. Caferolu Ahmet Bey: niversite Doentlerinden Rus Dilinde lk Trk Dili Yadigrlar Caferolu Ahmet Bey: Rus Dilinde lk Trk Dili Yadigrlar adl tezini okumaya balad ise de, dil konularyla ve dil incelemeleriyle hibir alakas olmayan yersiz ve uygun olmayan beyanat kartrmas iddias zerine mzakereleri takip eden Atatrk salonu terk etmi ve Kurultay Bakan da konumacnn szn keserek krsy terk etmeye davet etmitir. 4. Naim Hzm Bey: Umumi Merkez Heyeti Azasndan Trk Dilinin Sami Dillerle Mnasebeti Naim Hzm Bey, Trk Dilinin Sami Dillerle likisi adl tezinde: Sami dillerle Trk dili arasndaki derin ve samimi yaknlktan ve bu yaknln henz Bat limlerince anlalmam olduundan bahsederek dier Sami diller gibi Arap dilinin de pek eski zamanlardan beri Trkenin kk ve mtak kelimelerini kendi dilbilgisine koymak ve fonetik karakterine uydurmak yoluyla nasl alp kendine mal ettiini belirtti. Ona gre, Arap dilinin Trk kk ve kelimelerini tasrifliletirmekte gsterdii karakter ayrl bizi bu dilin ilk teekklnde deil, sonrasndan Trkelemi tasrifi bir dil olduu kanaatine gtrmektedir. Naim Bey; Araplarn, dier Sami kavimler gibi, Smerceden aldklar kelimeleri de ayn suretle tasrifliletirdiklerini ve bunu kantlayabilecek birok delilin olduunu belirterek, tezinin izahn tamamlad. 5. Yusuf Ziya Bey: Eskiehir Milletvekili Ural- Altay Dilleriyle Trkenin Mnasebeti Yusuf Ziya Bey, Ural- Altay dilleriyle Trkenin ilikisini analiz ederek dilciler nazarnda bu iliki ve akrabaln esaslar olmak zere telakki edilen szlklerde itirak, usullerde mutabakat, ahenkte benzerlik gibi, birok kelimelerin esasta hakikaten Trke olup sonradan unutulmu eyler mi, yoksa bunlar kullanan kavimlerin kendi mallarm olduunu halletmek iin dilin kkenine doru giderek fonetik deiimleri iyice aratrmann gerekli olduu belirtmitir. Ona gre, Ural-Altay dillerinden Hint-Avrupa ve Semitik dillerle gemi birok kelimelerin bu dillerin eklini alm Trke kelimelerden ibaret bulunmaktadr. Daha sonra, bu iddiaya mteaddit misallerle teyit

227 eden Ziya Bey, yetiecek lisanclarn alma hedefi bu olmak lazm geleceini ve Atatrkn sonsuz dehasnn nuruyla parlayan bu alma ve aratrma yolu zerinde yryenlerin kukusuz lkye vararak milletimizin an ve eref dolu mazisi gibi dilimizin de medeniyetlere kaynak ve dnya dillerine analk vazifesi grm bir dil olduu hakikatini ispat edeceklerine kanaatini bulunduunu belirterek tezinin izahn bitirmitir. 6. Reit Rahmeti Bey: niversite Profesrlerinden Uygurca Hakknda Uygur Trkesinin, Trk dili tarihindeki yeri konulu bir tezdir. Reit Rahmeti Bey, Trk milletinin kltrel ykseliinde byk bir rol oynam olan Uygur Trkesi devrinin Trk Tarihinde ve Edebiyatnda ve de Trkenin ykseliinde gsterdii etkileri aklamtr. Ona gre; Uygur edebiyatnn Trk ruhuna tercman olarak zamannda gsterdii ykselii ve yabanc anlaylara kar, Trke kudretini himaye etmitir. Daha sonra, Dou Trkistanda son yaplan kaznn meydana kard eserlerin, Trk milletinin medeniyet yaratclk ve yazclk vazifesini nasl ciddiyet ve muvaffakiyetle baardnn delilleri olduunu beyan eden Rahmeti Bey, bundan Trk dilinin Trk milleti kadar eski bir teekkl olduu neticesine varlabileceini belirtti. Reit Rahmeti Bey, Uygur Trkesinin geliimini ve fonetik deiimlerini rneklerle gstermi ve en eski Trkenin nasl olduu kesin olarak sylenemese de Trk dilinin tarihi devresinde en nemli bir aama Uygur devri olduunda phe edilemeyeceini belirterek tezinin izahn tamamlamtr.

228 7. Tahsin mer Bey: Hariciye Memurlarndan Maya Dili Hakknda Maya dili ile ilikili olan bir tezdir. Tahsin mer Bey, Meksikada kullanlan Maya dilinde 120 tane Trke kelime bulunduunu belirtti ve bunlar yine Meksikada konuulan Nahvati dilinde kullanlp telaffuz ve mana itibariyle Trkeye benzeyen ve kulamza yabanc gelmeyen ahs ve corafya isimlerini Trke karlklaryla okudu ve bu yol zerinde yapm olduu aratrmann, bundan 1500 yl nce Meksikada muazzam bir medeniyet kurmu olan Toltek milletinin Orta Asyadan g suretiyle oralara gitmi Tola Trkleri olduu neticesine vardn ve bu aratrmalarn derinletirilmesinin son derece nemli hakikatleri ortaya karacan belirterek konumasn tamamlamtr. 8. Profesr Meaninof: Sovyet Ulm Akademisi Azasndan Dilin Nevnema Tarihi Hakknda Franszca olarak konumasn yapan Meaninof Bey, Kurultaya katlmaktan duyduu sevin hislerini ifade ederek konumasna balad. Trkiyede bilimsel ilere ve incelemelere verilen nemin akademik aratrmalarla megul olan dnya limlerinin ilgisini ekecek kadar byk olduunu ve bu sahadaki ilerleme admlar Profesr Marrn son defa yazd seyahatnamede ne suretle kaydedildiini belirtti. Daha sonra diller, ilerleyen milletler tarafndan ykseltilir diyerek, Dil Cemiyetinin devaml almalar, geni yayn, Kurultayda alnan neticeler ve izilen programlar Trkiyede dil iine verilen nemin birer delili olduunu ve ayn meselelerle Ruslarn da megul olduklarndan iki memleketin bu ie el birliiyle almasnn faydal olabileceini belirtti. Bundan sonra ise, Tasrifat bnyesinde zamir kullanan dillerdeki nc ahs ve nc gaip zamiri zerine dilin tarihi nevnemas adl tezinde dil bilgisini havassa mahsus bir ilim ubesi olmaktan karp, daha geni bir halk ktlesine aan Profesr Marrn Yafetik nazariyesini izah ederek, eski dil aratrmalarnn negatif tekelcilii Profesr Marrn zaman, mekn ve toplumsal artlara dayanan metin zerine aratrma

229 metodu zerine bir karlatrma yapt. Smerce ile Ural dillerine balanan Trkenin evrensel kk ve ekleriyle dil tarihine ok zengin malzeme verdiini ve Trk dilinin bu bakmdan beerin nevnema tarihi zerine kurulmu olduunu belirterek tezinin izahn tamamlamtr. 9. Agop Martayan Bey: retmen Trk Paleo-Etimolojisi Agop Martayan Bey, klasik dil ve tarih metodu ile Profesr Marrn paleontolojik metodu arasndaki fark izah eti ve Trkenin tarih ncesi devirlere ait bir dil olduunu, tarih yolundan ziyade paleontolojik metot ile meydana karlabileceini belirtti. Daha sonra dilimizin esasl hususiyetlerinden birini tekil eden kkler silsilesinden birka rnek vererek bu kklerin Orta Asyann en eski dili olan Smercede bulunduu gibi btn Alp dillerinde de mevcut olduunu belirterek tezinin izahn tamamlad. 10. Hakk Nezihi Bey: Dillerin Menei ve Trke Hakk Nezihi Bey, dillerin kn anlattktan sonra yaradl seslerine uygun seslerin en ok Gazi dili olan Trk Dilinde bulunduunu rneklerle gsterdi. Bundan sonra Trk dilinin yaradla en yakn ve en eski dil olduunu da ortaya koyan aklamalar yapt. Ona gre, Trke szlerin yalnz eklerle deil kklerdeki deiikliklerle de reyebilmektedir. Bunu da rneklerle belirterek tezinin izahn tamamlad. 11. Salih Murat Bey: Yksek Mhendis Mektebi Profesrlerinden 12. Profesr Samoilovi: Sovyet Ulum Akademisi Coci Ulusunun veya Altn Ordunun Edebi Dili Fizik Bakmndan Dil Salih Murat Bey tezinde; fizik bilimine gre sesin, szn ve dilin ne demek olduunu, seslerin birbirine nispetle llerini ve ses ahenk miktarlarn anlatarak, sylemekonuma-iitme mikyaslarn gsterdikten sonra, bu bilimsel izahlar tahta banda muadelelerle ve getirdii ossillographe aletinde elektrik klaryla de irae ve izah eden bir sunum yapmtr. Profesr Samoilovi tezinde, Cengizin byk olu Cocinin soyundan gelen Trk Altn Ordu Devleti edebiyat hakkndaki trl aratrmalarn anlatt ve birtakm rnekler gsterdi. Profesr Samoilovi, Trkiyenin milli kurtuluundan sonra, giritii dil, tarih,

230 bilgi almalarnda Trk ve Sovyet bilginlerinin trl yol ve ynlerde el birlii ile almaya girimelerinin yksek deerini belirterek, bu el birliinin daha geni lde ileri gtrlmesi iin genel ve Coci ulusu edebiyatnn gene el birlii ile aratrlmas iin zel olarak neler yaplmas gerektiini saptamak gerektiini belirterek konumasn tamamlad. 13. Ali Fuat Paa: Harp Akademisi Kumandan Askerlik Terimleri Trklerin ok eski alardan beri askerlikte ok ileri gitmi ve askerliin trl kollarnda byk iler baarm olduklar iin, Trk dilinde en eski alardan beri askerlikte kullanlm pek ok szler bulunduunu, bunlarn aratrlp bulunabileceini belirten bir tezdir. Ali Fuat Paa; son alarda askerlikte kullanlmakta olan Arapa ve Farsa szlerin z Trke szlerle nasl deitiini rnekleriyle gsterdi. Bu ite tutulan yolu ve gz nnde bulundurulan dnceleri ve en sonrada dilekleri sunarak konumasn tamamlad. (Blten 8, 90) 14. 15. 16 17. Hseyin Namk Bey: retmen Ali Canip Bey: Merkez Brosu Azasndan Hamit Zbeyir Bey: U. Merkez Heyeti Azasndan Naim Hazm Bey: U. Merkez Heyeti Azasndan Has simlerin Tetkiki Gazi nklbnn Dil Cephesine Kadar Yaz Dilimizdeki Karklklar Smer Trk Sz Kkleri Trk Dilinin Eski nanlara Bal reme Kaynaklar -

231

Dil nklbnn Manas ve Hedefleri zerine Yaplan Konumalar Konuma Sahibi: Konumann Bal: Hasan Ali Bey: Umumi Merkez Heyeti Dil nklbmzn Temelleri Azalarndan Ragp Hulusi Bey: niversite Dil Onarm Umumi Grncesi Profesrlerinden Dr. kr Bey: retmen Dil Dzenlenmesi zerine Dnceler Besim Atalay Bey: Umumi Merkez Trkede ekler ve kkler: men-man Heyeti Azalarndan Velet elebi Bey: Kastamonu Ak Trk Dili Milletvekili eref Bey: Edirne Milletvekili z Dilimizle Bir Dil Tezi Refet Bey: anlurfa Milletvekili Riyaziye Istlahlar Hakknda Profesr.Dr. Kemal Cenap Bey Trkenin lmi Istlahlarn Meselesi Dr. Sheyl Bey Eski Tp Dilimizin Gidii hsan Bey: lmi Istlahlarn Trkeletirilmesi

3.3.3.2.1. II. Trk Dil Kurultayndan Sonraki Srete Dil Alannda Yaplan almalar

Kurultayn genel amacna uygun olarak, II. Trk Dil Kurultayndan sonra, Trk dilinin bilimsel olarak nemi ve dnya dilleri arasndaki yeri zerine akademik aratrmalar yaplmtr. Yine bu sre zarf iinde, yaz diliyle konuma dili arasndaki uurumun elden geldii kadar doldurulmas ve halk iin yazlan yazlarn mmkn olduu kadar vatanda tarafndan anlalabilmesi yollarnn aratrlmasna da allmtr. Bilindii zere nceki kurultayda Tarama Dergisinden Karlklar Klavuzu karlmas kararlatrlmt. Bunun iin abalanm, anketler dzenlenmi ve sonu olarak Osmanlcadan-Trkeye, Trkeden-Osmanlcaya Cep Klavuzlar baslmtr. Bu kurultaydan sonrada derleme ilerine devam edilmitir. Ancak baz hususlarda, daha lml bir bak asnn varl gze arpmaktadr. Mesela terimlerle ilgili olarak aadaki esaslar kabul edilmitir:

232

1. lk ve ortaokullar ders programlarna ait terimlerde hedef, Trk ocuunun, derslerini kolaylkla anlayp renmesi olduu iin; a. Kk Trkeden gelen ve kltr dnyasnda ortak olan elektrik, dinamo, metre, gram gibi terimlerin olduu gibi alnmas; b. Bunlarn dnda kalan terimlerin elden geldii kadar okuyacak ocuun kendi bildii ve konutuu Trkenin szleriyle Trke olarak yaratlmas; 2. Uzmanlk ve yksekrenim terimlerinin, dorudan doruya kk Trke olan kltr dnyas terimlerinden alnmas.423 II. Trk Dil Kurultayndan sonra, Tarama Dergisindeki kelimelerin btn ekleri toplanm, Yakut Lehesinin grameri tercme edilmi ve ekleri taranarak filenmitir. avu, Altay, Koybal ve Karagas lehelerinin gramerleri dilimize evrilmitir. Gne Dil Teorisine gre ilkel basit ekler ve anlamlar tespit edilmitir. Osmanlcadan-Trkeye ve Trkeden-Osmanlcaya Cep Klavuzlar iki defada ikier ciltlik 157 bin takm olarak baslmtr.424 Gne-Dil Teorisi zerinde nc Trk Dil Kurultayndan on gn ay nce almaya balamtr ve olduka sk ve byk bir alma sreci balamtr. Ancak, Kurumun alma kollarnn ileri durdurulmam, almalara devam edilmitir. Yine bu dneme kadar birok eserin tercmesi yaplmtr. Trk Tarih Kurumunun yapm olduu almalardan sonra, Trk Dil Kurumunun da bu almalar kullanarak yeni bir dil tezini ortaya koyduu grlmektedir. Yeni Trk dil tezi, yeryznde kltr tayan btn dillerde bu kltr dnyaya yaym olan eski atalarmzn Trklerin dilini bulmaktadr. Bunun neticesi olarak, yalnz Ural-Altay dil ailesi iindeki diller deil, Hint-Avrupa ve HamitoSemitik denilen diller aileleri de dahi ana Trk dilinin birer lehesi hkmne geiyor. Bundan sonraki srete bu teze kant niteliinde almalarn devam edecei

423 424

III. Trk Dil Kurultay, Tezler- Mzakereler-Zabtlar (1936), Devlet Basmevi, stanbul, 1937, s.22. III. Trk Dil Kurultay, Tezler- Mzakereler-Zabtlar (1936) , s.22-23.

233

belirtilmekte ve bu ama iin kurulmu olan Ankara niversitesinin Dil, Tarih, Corafya Fakltesi olaca belirtilmektedir.425 Ayrca dil tezi zerine yaplan ve ortaya kan sonular zerine u ifadeler belirtilmektedir: Gne-Dil Teorisi, imdiye kadar dilimizde yabanc sanlan dillerdeki varlklarn Trk kaynandan geldiini ispat etmekle ameli sahadaki dil almalarmzda byk bir genilik ve kolaylk salad. Bylelikle baz kelimelerin feda edilmesi zorunluluu da ortadan kalm oldu. 426 Dil zerine yaplan almalar, bundan sonraki srete Gne-Dil Teorisinin desteklenmesi ve gelitirilmesi zerine yaplmtr. Kemalist kadronun btn yeleri, bu dil tezini sahiplenerek, adeta her dilden kelimenin aslnn aslnda Trke olduunu bu dil tezinin kurallarna gre ispatlamaya giritiler. Aada cumhuriyet dneminde gerekletirilmi olan son kurultay hakknda eitli bilgiler verilmitir.

3.3.3.3. Gne-Dil Teorisi: III. Trk Dil Kurultay III. Trk Dil Kurultay, 24 Austos 1936 Pazartesi gn balam ve 31 Austos 1936 Pazartesi gn de son bulmutur. Bu Kurultayn esas konusu, yepyeni bir dilcilik ekol olarak belirtilen Gne-Dil Teorisi olmutur. Bundan dolay, olduka geni orada katlm olmu ve yine ok eitli lkelerden kurultaya yabanc bilginler de katlmtr. III. Trk Dil Kurultayna ye Olarak Katlanlarn Cinsiyete Gre Dalm Kadn Erkek Toplam 71 399 470

425 426

III. Trk Dil Kurultay, Tezler- Mzakereler-Zabtlar (1936), Devlet Basmevi, stanbul, 1937, s.11. III. Trk Dil Kurultay, Tezler- Mzakereler-Zabtlar (1936), Devlet Basmevi, stanbul, 1937, s.12.

234

III. Trk Dil Kurultayna ye Olarak Katlanlarn Mesleksel Dalmlar Meslek Ad: retmen Milletvekili Akademisyen Gazeteci, Muhabir, Gazete veya Dergi Sahibi Olanlar Doktor, Di Hekimi, Baytar gibi meslekler renci Ordu Mensubu eitli Meslek Gruplarndan olanlar (Avukat, Say: 155 85 34 13 20 7 20 Mhendis, 108

Yneticiler ve eitli Kurulularda alanlar Memurlar gibi) Belirtilmemi 28

Kurultaya katlanlar, olduka byk bir oranda erkeklerden olumaktadr. Mesleksel dalm olarak ise, retmenlerin ounluu gze arpmaktadr. Ynetim kadrosu bakmndan deien pek de bir ey yoktur. Hatta bu kurultaya katlanlarn byk bir ksm da milletvekillerinden oluan aratrmac ve bilimsel kiilerdir. III. Trk Dil Kurultay, Trk Tarih Tezi ile dil ilikisinin resmiletii ve dolaysyla Trk Dil Tezinin (Gne Dil Teorisinin) Trk Tarih Teziyle uyumla hale getirildii bir kurultay olmutur. Kurultay boyunca, gnein din ve medeniyet bakmndan oynad esasl rol zerinde duruldu; bu teoriye dayanlarak pankronik yntemle paleososyolojik incelemeler yapld. Teorinin antropolojik benlii byk bir zenle aydnlatld. Yine bu teoriye dayanarak terminoloji rnekleri verildi ve Grek dilindeki baz hususiyetler incelendi. Trke ve Arapa karlatrmalar ve faydal analiz incelemeleri yapld. Aada Kurultay srasnda sunulan tezlerin ve yaplan konumalarn zetleri yer almaktadr. Ancak daha ncesinde Kurultaya gnderilen, fakat kurultayda sunulamayan tezler unlardr:

235

1. Muzaffer Muhittin Dalkl: Gne-Dil Teorisinin Esaslarna Ait tirazlar Bakmndan Tetkiki 2. smail Hakk Cendey: Gne-Dil Teorisinin Tarihi Tatbiki 3. Saffet Engin: Eti Dilinin nemi ve Ural-Altay Dil Ailesiyle likisi 4. smet Ulukut: Gne-Dil Teorisine Gre Gramer Dersleri ve Tatbikat rnekleri

236

III. TRK DL KURULTAYINDA SUNULAN TEZLER VE ZETLER

Sra 1. Tezi Sunan Kii: Yusuf Ziya zer: Eskiehir Milletvekili Tezin Bal: Din ve Medeniyet Bakmndan Gne Tezin zeti: Yusuf Ziya zer, gnein insanln dini ve felsefi fikirleri zerine etkisine dair bir tez sunmutur. Gne klt Mezopotamyaya ve hatta Suriyeye Trk kabileleri tarafndan getirilmitir diyen Yusuf Ziya zer; dier dillerdeki ilah kelimesini gne ile olan balantsn ve bunlarn da Trke ile kk bakmndan olan benzerlikleri zerinde durmutur. nsaniyetin gnei ezeli nur ve ezeli halik olarak tanyp, tapndklarn belirten zer, buradan hareketle gnein sadece din ve felsefi manada deil ayn zamanda ulm ve fnunun esas olduunu ve gayri maddi, toplumsal fikirlerin, balca hak ve adalet fikirlerinin de kayna olduunu iddia etmitir. Beeri kltr zerinde bu kadar nemli rol oynayan gnein insanlar arasnda anlay ve anlat vastas olan dil zerinde de ayni tesiri ve ayn rol oynam olduunun da tabii grlmesi gerektiini belirterek tezinin izahn tamamlamtr. 2. brahim Necmi Dilmen: T.D.K. Genel Sekreteri ve Burdur Milletvekili 3. Hasan Reit Tankut: Mara Milletvekili Gne-Dil Teorisine Gre Pan-Kronik Usullerle Paleo-Sosyolojik Dil ncelemeleri Gne-Dil Teorisinin Ana Hatlar brahim Necmi Dilmen, Gne-Dil Teorisini ele alp bu teori hakknda bilinmesi gereken detaylar anlatm ve bu konu hakknda eitli bilgiler sunmutur. (Bu konu zerinde daha sonraki ksmlarda, Dilmen Beyin grlerinden yararlanaca iin bu ksmda bu konu ile ilgili aklama yaplmamtr.) Dilin beeri medeniyet iin nemini ifade eden Tankut Bey, Eski Yunanllardan 20. yzyla kadar olan srete dile verilen anlamlar zerinde durmutur. Dilbiliminde klasik metodun (Ekol, talyan Ekol ve Rus Ekol olmak zere) ancak, malum zamanlarn belirli yerlerindeki belgeli dilleri incelenebileceini belirtmitir. Btn bu aratrma ve onlarn dourduu neticelerin sonunda ve Tankut Beyin inancna gre, hepsinin nnde ve stnde yeni bir teori olan Gne-Dil Teorisi vardr. Ona gre Gne-Dil Teorisinin zellikleri unlardr: Gne-Dil Teorisi, dil kkenini aramak yolunda antropolojik, dilin geliimi bahsinde psiko-sosyolojiktir.

237 Fonetik bahsinde biyolojiyi esas olarak kabul etmitir. Btn zamanlar ve yerleri btn dillerle birleik olarak incelenebilmesi bakmndan Gne-Dil Teorisinin fonetik kanunlar da pankroniktir. Bunun iin evvel emirde panseye bal sz ve ses unsurlarn inceleme ve onlarn birinci insandan itibaren kelime yapma bakmndan semantik kymetlerini tespit eylemi ve bu suretle nazari bir dil tipi yeniden oluturulmutur. Her haliyle pankronik olan bu teori prehistorikten balad ve btn dillere amil olduu iin imdiye kadar zerinde ilenmi dillerin iinde bu kuramsal tipe uygun olan bir dil aram ve onu kati olarak Trk dilleri grubunda bulmutur. Daha sonra, Gne-Dil Teorisinin kelime kkleri bakmndan aklamalar yapan Tankut Bey, Gne-Dil Teorisi; nasl l dillerin en eskisi bulunan Smerce ile Trk dillerinin en uygun ve en uzakta kalm olan Yakutay, Batnn morfolojisi en ok deien, dillerine balayabiliyorsa ylece de, baz kuramlar dolaysyla dar ve verimsiz kalm olan dilbilim kaidelerin stne karak dili aratrma ilmini hakiki ve aydn mecrasna sokabilecektir. Yine Gne-Dil Teorisinin yla bir prototrk dili gvdelenecek ve bu dil uluslar aras dilbilim aratrmalarnda anadil roln ifa edecektir diyerek, Gne-Dil Teorisinin, dil alanna ok byk katklar salayabilecei hususunda aklamalar yapmtr. 4. Naim Onat: Konya Milletvekili Gne-Dil Teorisine Gre Trke-Arapa Karlatrmalar Gne-Dil Teorisini beerin yalnz dil tarihini deil, btn dnce tarihini de aydnlatacak kksel bir k olduunu belirten Naim Onat, bu teorinin psikolojiye ve sosyolojiye de klar serpecek yepyeni ufuklar am olduunu belirtmitir. Bundan sonra tezini izahn yapmaya girien Naim Onat Bey, Gne-Dil Teorisinin metotlarn kullanarak, yine gne gibi bir ana objeden km olan gece ve akam kelimelerinin Trk leheleriyle, Arapada ve baka dillerdeki ekilleriyle bir karlatrma yapmtr. Trk dilinin varln gneten alan ve ok eski zamanlarda dnya dillerine k saan bir gne dili olduunu ve Trk milletinin de yine ok eski devirlerde kapal kafalar aydnlatan ve insanln bilgi ve yasa yolarna klar serpen

238 bir gne ulusu olduunu belirterek konumasn tamamlamtr. 5. Ahmet Cevat Emre: anakkale Milletvekili Terminoloji ve Gne-Dil Teorisi Kullandmz terimler ne gibi szlerdir, bunlar gerekten yabanc dillerden mi alnmtr? Yoksa kaynaklar z ve ar Trke midir? A. Cevat Emreye gre, imdiye kadar bu yolda aratrmalara cesaret edilemezdi, nk Trkeden ilim terimlerinin km olmas hatra bile getirilemiyordu. Trke o kadar fakir ve hakir sanlrd. Fakat Ahmet Beye gre, Trk dehasnn dil ilerinde, btn ilim artlarna uygun olarak kurduu, tamamyla orijinal GneDil Teorisi yepyeni aratrmalaryla, bugne kadar gizli kalm nice nice hakikatleri ispat etmitir. A. Cevat Emre, almasnda, terminoloji meselesinde de Gne-Dil Teorisinin prensipleriyle ve pratik metotlaryla bir aratrma yapmaya almtr. Aratrmasna konu olarak, filozof kelimesini alm ve bundan gelen filozofi ve filozofik kelimelerinin sanld gibi orijinalleri Grekeden deil Trkeden olduuna dair tezini izaha girimitir. Sonu olarak ise, vazife olarak bugnk ilim dilimizde kullanlmakta olan yabanc dillerden alnm terimler yerine z Trke terimler bulup yahut yaratp koymak gerektiini belirterek konumasn tamamlamtr. 6. Abdlkadir nan: Profesr V.+K. Eki Kanunu Abdulkadir nan, Gne-Dil Teorisinin Trk dilinde kefettii kanunlarndan biri olan v.+k. eki meselesi zerinde durmutur. Bu kanuna gre, Trk dilinde vokaller ek olmaz. Ek gibi grnen vokaller ana kke olan v.+.nin ek olmas ve nin okunmadan dmesi demektir. nan Bey, daha sonra yz kelime iinden semi olduu be kelime (inci, sula-sulu, anasani, alaa, bala) zerinde bu bahsetmi olduu v.+k. kanunu balamnda izaha girimitir. Sonu olarak v.+k. kanunun Gne-Dil Teorisinin kefettii dier kanunlardan biri olduunu belirterek konumasn tamamlamtr. 7. smail Mtak Mayakon: Siirt Gne-Dil Teorisinin Analiz Metodu Tatbiki l, feu-ot kelimelerini Gne-Dil Teorisine gre analizini yapan Mayakon Beye gre, ilim ve fen terimlerinin Trke karlklarn aramak, dil uzmanlar iin klfetli bir meseledir. Bu

239 Milletvekili yzden, mesela elektrik gibi evrensel olan bir terimi olduu gibi alp kullanmann daha pratik olduunu ve daha bilimsel olduunu belirtmekte, fakat bunun klfetli bir i olduu iin deil, onun Trk aslndan kan bir kelime olduunu bildiimiz iin kabul edeceimizi belirtmektedir. Bundan sonra da bunu gsterebilmek iin elektrik ve yaltrk kelimelerinin morfolojik zellikleri zerinde durmu ve her ikisinde morfolojik bakmdan ayn olduunu belirtmitir. 8. Agop Dilaar: niversite Rektr Gne-Dil Antropolojisi Gne-Dil Teorisinin dille alakadar olan filozofi, psikoloji, sosyoloji bahislerinin gzden geirilmesinden doduunu belirtenlere kar Dilaar; dilbilimine temas eden bu kltr sahalarndan biri olan ve bu nazariyenin en derin esaslarn tekil eden antropoloji bahsini alp, onun mit ve toteme balantl olan ksmn brakarak, yalnz bio-psikolojik ksmn aklamaya almtr. Dil ne gibi bir antropolojik ilerleme rndr; bu ilerlemenin prensipleri ve safhalar nelerdir; ilk sz ne idi ve ne suretle hasl oldu? gibi sorular etrafndan kendi tezini izaha girimitir. Dilaar, tezini izah ettikten sonra u sonuca ulamtr: Klasik manasyla kk ve kelime yoktur. Kk genileme fenomeni ve kelime oluumunu, mana mtemmimi olan ek unsurlarnn ilavesinden ibarettir. Bu ek fenomenlerinde ses sembolizmi vardr. Onlar hem fonem hem semantem, yani fonestemdirler. Bunlar da umumiyetle ilk insan psiizminde en son derece tedit edilmi olan mesafe ve saha konsepsiyonuna baldr. Denynin iyi mahade edebildii gibi les mots turcs sont comme des mosaiques (Trke kelimeler mozaik gibidir) Bende unu ilave edeceim: Bu mozaikler prehistorik ana Trkn dilbilimsel jenisinin inci dizileridir ki, binlerce asr zulmet iinde kaldktan sonra, Atatrk devrinde ve Trkiyesinde yine incileip kymet ve mana bulmaktadr, diyerek konumasn tamamlamtr. 9. Dr. Mehmet Ali Aakay: Doktor Gne-Dil Teorisi Karsnda Grek Dilinin Bundan otuz asr nce Ege Havzasnda konuulan Grek lehelerinin Trk dil iin ihmal edilemeyecek bir aratrma sahas olduunu belirten Aakay, Grekenin incelenmesinden,

240 Baz Hususiyetleri dilimiz hesabna yaratm mmkn grnen faydalara iaret etmitir. Bu faydalardan biri ncelikle, Grekenin bize, birok kavramlarnn Trke ifadesini otuz asrlk bir zamann tesine gtrme imkann vermesidir. Bu dilimizin kronolojisi asndan nemlidir. kinci olarak, Grekenin yaz ve imla eksiklii vardr. Bu da, orada benzerlerini bulacamz Trke kelimelerin, o zamanki fonetizmalar hakknda, nispi de olsa, bir fikir elde edinebileceimizdir. Bundan baka Gne-Dil Teorisinin salim bir disiplin altnda bulunduu orjine kadar kmak hareketinde Greke, eski ve bol metinleriyle, ie yarar bir menzil hizmeti de grebileceini belirten Aakay, Greke kelimeler olan ohlos, ili, aeli, aora gibi kelimelerin kaynan Trk dilinde bulduunu, bu kelimelerin Grekede bulmak sayesinde dilimizde hala yaayan asllarnn otuz asrlk bir mazisine nfuz ederek onlarn o zamanki fonotizmalarn anlam olduumuzu ve son olarak tespit ettii bu fonetizmalarn hemen noktas noktasna Gne-Dil Teorisinin gsterdii ekillere riayet ettii grldn belirterek konumasn tamamlamtr. 10 smail Hami Daniment aret Dili ve ekimsiz Fiil Fiilde ahs, kemiyet, zaman ve cinsiyet gibi kavramlar ifade eden hususiyetlerin ve netice itibariyle ekimin ok uzun bir geliim eseri olarak sonradan hasl olmu kark bir mekanizma tekil ettiini belirten Danimend, onun iin Gne-Dil Teorisi tahlillerinin bazen isim ve bazen de ekimsiz fiil rolnde gsterdii ilkel kkler, fiil kategorisinin en eski rneklerini temsil ettii iddiasndaki tezini izah etmitir. 11. Vecihe Klolu: renci Sabahat Trkan: Ankara Tarih, Dil, Ata Kelimesi Lallwort ocuk Sz Deildir Gne-Dil Teorisine Gre: Toponomik Dil Ata kelimesi dnyada yaam ve yaamakta bulunan dillerin hepsinde ayn manada mevcut olduunu belirttikten sonra, atasznn Lallwort yani ocuk sz olmadn ispat eden etdn izah etti. Sabahat Trkan Gne-Dil Teorisinin kabul ve tespit ettii usullere dayanarak, Halicarnasse adnn nce corafya, topografya ve tarih bakmndan ksa bir analizini yapmtr ve Trk asll

241 Corafya Fakltesi rencisi Aratrmas: bir kelime olduunu ileri srerek eitli rneklerle ispata girimitir. Bylelikle, Gne-Dil Teorisinin am olduu yolla dnyann neresinde, ne zaman yaam olursa olsun her Trk asll kelimeyi bulup hviyetini anlamann kabil olduunu belirterek konumasn tamamlamtr. 12. Jean Deny: ark Dilleri Okulu Trke Profesr 13. Profesr Giesse: Prusya Akademisi yelerinden Trkede ler Edatnn Kkeni Jean Deny, ler edatnn ol bugnk ekliyle o zamirinin cemini temsil etmekte olduunu ve cemin hakiki ekli, daha dorusu ekillerinden biri-zira bunlardan birok vardr- -ar -er olduuna dair tezini aklamaya almtr. nceki kurultaya katlmnda, Trkenin bize isim ve dilin aslnda ayn ey olduuna dair rnekler vermi olduunu, Meinhofun almalarndan yola karak da her kelimenin ayn zamanda hem isim ve hem fiil olabiliinin, bir dilde zne ile genitif arasnda bir ilikinin bulunuunu gsterdiini belirtmektedir. Mesela isim halinde olan adamn vuruu ifadesi adam vuruyor suretine de ifade edebilir. u suretle Meinhofun bildikleri geree uyar ve benim Trk dilleri hakkndaki grlerime yanarsa Hint-Germanistik ilmi alannda flexion mefhumu lexikonlardan izilmek hi olmazsa baka trl formle edilmek gerekir dikkatli aratrmalarda imdiye kadar Ural-Altay, Hint-German, Sami, Afrika suretinde gruplara ayrlan dillerdeki messir kuvvetlerin ayn olduu ortaya kacaktr. Bu da Gne-Dil Teorisinde gsterilen, dillerin bir asldan km olaca dncesi baka ynden teeyyt etmi oluyor. 14. Dr. Hilaire de Barenton: Fransz Smerolog Dillerin Menei ve Trklerin Menei Smer sz kklerinin bugn canl Trk dilinde de aynen bulunmakta olduunu, bylece Trklerin Smerlerin hep bir asldan geldikleri iddiasnn daha da glendiini belirtmitir. Smerceden baz kelimeler zerinde durarak, dillerin anas olarak niteledii Smercenin zerinde eitli izahatlar vermitir.

242

III. TRK DL KURULTAYINDA YAPILAN KONUMALAR

Sra 1. Konuma Yapan Kii: Afet nan: Trk Tarih Kurumu Asbakan Konumann zeti: Afet nan yapm olduu konumada, gnein Trkler iin nemi zerinde durmutur. Ona gre, asrlk ileri yllara sdran Trk inklb, kendi mihrabnn, bizzat Gne olduunu bulmutur z yurdumuz, Anadolunun ilk kltrn kuran atalarmz Etilerde, Gnei sembolize ettiler... Trk Tarih Kurumunun Alaca Hykte yapt kazlarda bulunmu olan, muhtelif Gne kurslar bu hakikatin inkr kabul etmez vesikalardr Trkn tarihi varln ve bu varln dnyadaki yaygnln, Trk dili orijinallii bilhassa ok ak bir kesinlikle gstermektedir. Bu itibarla Trk Tarih Kurumu, Trk Dil Kurumunun kendinden ayrlmaz bir eidir. Bu iki Kurum, birlikte ykselmesi, birbirini tamamlamas icap eden iki aydn abidedir diyerek, her iki kurumun nemi ve gereklilii zerine olan bir konuma yapmtr. 2. Kemal Emin Bara: Kltr Direktr 3. Sir Denisson-Ross: Londra ark Okullar Profesr 4. Baltarini: stanbul niv. Latince ve talyanca Profesr 5. Enstits Direktr Birmanya yerlilerinin ilkel dilleri hakkndaki aratrmasn izah ederek bugn yaamakta olan bu dilin, dil gelimesindeki ilk dnemleri hakknda bir fikir vermekte olduunu ve bu bilginin Gne-Dil Teorisinin izahna yarar bir belge tekil etmekte olduunu belirten bir konuma yapt. British Meseum adndaki bir eserden bahsederek, bu eserde Trkenin bir beinci dil olarak bahsedilmekte olduunu ve bu eserde incenin btn kelime ve tabirlerinin Trke karlklarnn belirtilmi olduundan bahsetmitir. Trke asndan yararl olabileceini dnd bu eser hakknda bilgiler vermitir. Tarihin derinliklerinden kendi z sesini kefetmeye muvaffak olan Trk milletinin, beeriyete hitap iin elbette yeni mevzulara malik olduunu belirten Baltarini, Atatrke sayglarn sunarak konumasn tamamlamtr. Trk milletinin takdire ayan iler baardn belirtti ve sonra Atatrke ve Trk alimlerine sayglarn sunarak konumasn tamamlad.

Koji Okubo: Japonyada slam-Trk Kurultaya katlmaktan dolay byk eref duyduunu belirten Okubo, her alanda alan

243 6. Nemeth Gyula: Budapete niversitesi Filozofi Fakltesi Dekan 7. Zayonkofski: Varova niversitesi Trkoloji Profesr 8. Prof. Samoilovi: Sovyet Ulum Akademisi Delegasyonu 9. Dr. Kiwergi: Viyana ark Filolojisi Doktorlarndan 9. 10. Prof. Anagnostopulos: Atina niversitesi Filoloji Profesr Dr. Miateff: Bulgar Milli Ktphanesi ark Ksm Uzman Macar milletinin, Trk milletinin Atatrk nderliinde yapm olduu almalara kar hayranlk duyduunu belirten Gyula, kuurltaya katlmaktan dolay mutluluk duyduunu ve kurultay almalarnn, gerek milletlerimiz gerekse dnya ilmi iin verimli olmasn dileyerek konumasn tamamlamtr. Tabii ilimler istisna edilecek olursa, hibir bilimin Trkoloji kadar ileri gitmediini belirten Zayonkofski, bilginlerin ve uzmanlarn, kendileriyle ortak almalarda bulunmasn ve eitli hususlarda yardmc olmalarn umduklarn belirterek konumasn tamamlamtr. Trkiye ile Sovyetler Birliinde balca dilcilik meseleleri ve dil kuruluunun pratii hususunda eitli bilgiler veren Samoilovi, kurultaya katlmaktan dolay, duyduu mutluluu ifade ederek konumasn tamamlamtr. Dnya dilcilik teorileri karsnda Gne-Dil Teorisini ele alan Dr. Kiwergi, Gne-Dil Teorisi hakknda eitli malumatlar vermitir. ayn zamanda bu dnr Gne-Dil Teorisini de ortaya atan kiidir. Trkenin ve Grekenin karlkl etkilerini konu alan bir konuma yapmtr.

244

Doal olarak dilde balayan bu deiim sreci pekte kolay olmamt. Fakat o gnlerde zerinde durulan bu kuram dilde balayan reform hareketlerine dayanak getirdi. Dil reformu, 1935te Gne Dil Teorisine giriilmesiyle geici olarak kmazdan kurtarld. Bu teori, btn dillerin balangta Orta Asyada konuulan, tarihin en eski dnemlerine ait olan tek bir dilden ktn, btn diller iinde bu kkene en yakn olann Trke olduunu ve btn dillerin Trkeden geerek bu en eski dneme ait olan dilden gelmi olduklarn kabul ediyorlard. Kvergic adndaki Viyanal bir doubilimcisi tarafndan icat edilen bu kuram Trk dilbilimcileri tarafndan kuku ile karlanmt, ancak Kemalizmin basks bu kuramnda bir dnem kabul edilmesine ve desteklenmesine neden oldu. (Ancak bu kuram ilerleyen dnemlerde, Trk dil bilimciler tarafndan ok daha farkl bir boyuta tanmtr.) Fakat ok gemeden bu teori terk edildi. Bu teorinin, o gnlerde benimsenmesinin nedeni, dil de yaanan belirsizliklerdi. Yabanc kelimelere karlk bulma gayreti, o hale gelmiti ki, herkes gelii gzel bulduu kelimelerle yazyor ve yazlar, sahibinden bakasnn anlamasna imkn olmayan bir ekil alyordu. Daha ilgin olan yan ise, Trke kelimeler bile karlk aranmasyd. Dolaysyla, Gne-Dil Teorisi bu karmaa ve belirsizlik ortamnda bir k yolu olabilirdi. Gne Dil Teorisi, olduka basit bir akl yrtmeye dayanyordu. Buna gre ilk insann evresindekileri anlamaya veya anlamlandrmaya sevk eden etken, baka hibir eyle kyas etmeyen, k, scaklk ve hayat kayna olan gneti. Sesini dzen altna alan bu insan, ilk defa gnee duyduu sevgi, hayret, korku ve ilgisini ifade etmeye almt te yandan fizyolojik aratrmalarn gsterdii gibi insann doal olarak karabilecei ilk ses a sesi olmalyd. Bu a sesinin srekli tekrarlanmas, sonunda yarm nszle birleip a biiminde ilk szc ortaya karmt te bu noktada a szcnn eski Trk lehelerinde yaratmak, renk deitirmek, k, zek, gk, ate anlamlaryla kullanlmas, ilk ilkel dilin Trkler tarafndan yaratldnn kant saylmaktayd.427 Gne-Dil Teorisiyle birlikte dil alannda etimoloji sorunu belirgin bir ekilde ne kt. Artk sorun yeni szckler bulmak deil; mevcut szcklerin Trke kkenli olduunu kantlamaktan ibaretti. Btn almalar da bu dorultuda ilerlemekteydi.

427

Gne-Dil Teorisi ile ilgili olarak geni bilgi, ekler ksmnda verilmitir.

245

Trk Tarih Tezi, Kemalizm fikir sisteminin, yeni bir ulusal kimlik ve gl bir ulusal birlik kurmaya alrken kullanlan aralardan biriydi. Ayrca, Trklerin uygar bir lke olarak var olduunu ve bundan sonra da var olabileceinin de bir gstergesi oldu. Smerlerin, Trk olduklar iddias ise hem yaz hem de dil devrimlerini de, destekler nitelikteydi. nk, Smerler yazy icat etmilerdi, ayn zamanda mimarlk alannda da ileri olan bu uygarlk, birok eser brakmt. Trk Tarih Tezi, Trk Dil Tezi ile Gne Dil Teorisinde bulutu. Gne Dil Teorisi bu aamadan sonra Trk Tarih Tezine yaslanarak u yargya varyordu: Trk rknn yaratm olan kltr nasl modern dnya uygarlna kaynaklk etmise; tm kltr dilleri de kk dil olarak Trkeden tremitir.428 Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumunun karde kurulular olarak nitelendirilmesinin nedeni de budur. Her iki kurumun da sonu itibariyle ayn amalar tamaktayd. Bu tez, Trklerin aslen Orta Asyada yaam olduklarn ama kuraklk ve ktlk yznden in, Avrupa ve Yakn Dou gibi baka lkelere g etmek zorunda kalm olduklarn kabul ediyordu. Bylelikle Trkler dnyann yksek uygarlklarn yaratmlard. Yakndoudaki Smerler, Hititler, Urartular vb. aslnda ilk Trklerdi. (1930larda kurulmu olan iki byk devlet bankasna Smerbank ve Etibank adlarnn verilmi olmas tesadfi deildir.) Atilla ve Cengiz Han, uygarlatrma misyonunun icraclar olarak tanmlanmt. Bu tez, Trklere kendi gemileri ve kendi ulusal kimlikleri iin yakn gemiten yani Osmanl dneminden bamsz bir vn duygusu vermeyi amalyordu. Hititlerin ilk Trkler olduklarnn sylenmesi, Anadolunun ok eski zamandan beri bir Trk lkesi olduunu kantlama konusunda ayrca bir yarara sahip olup, Cumhuriyet yurttalarnn kkenleri bylece yaadklar topraklara uzanm oluyordu.429 Or.Prof.Dr. Sadi Irmak, her iki tez ile ilgili olarak unlar belirtmektedir:
Her iki kongrede ana tezin baz bilimsel tutarszlklarn ve abartmalarn anlamakla beraber ben bu kongrelere evkle katldm. Bu kongreler bir yandan Trk Dil ve Tarihine yeni bilimsel dayanaklar aryor, bir yandan da birer milli destan karakterini kazanyordu.Elbette btn dnya dilleri Trkeden km olamazd. Ama mesela Smerler gibi, Etiler gibi en eski medeniyetlerin diline Trkeden birok kelimelerin getii bugn bilim leminde kabul edilmektedir. Atatrk Smerceye olduu gibi belli bal eski kltr dillerine de Trkeden kelimeler ve anlamlar getiini, yani Trklerin bir
428 429

A.g.e., s.250. Zrcher, a.g.e., ss.277-278.

246
medeniyet kurup yaydklarn sylyor ve dnyann dikkatini bu noktaya ekiyordu. Bu, baz inkrclarn alayc iddialarna ramen dnyay Trkletirmek veya Trk dilinden gayr bir kk dil kabul etmemek anlamna gelmez. Ama en eski uygarlklardan birinin Trkler tarafndan kurulup yayldna ve Trkenin pek ok dillere kelime kkleri vermi olduuna ben bugn de inanmaktaym. Atatrkn bu yapt elbette bir rklk deildi. Tersine onun milliyet anlay tarih, kltr ve kader birliine dayanmaktayd. Bu medeniyet misyonunu Atatrk gibi anlayan birok bat bilginleri bu kongrelerde tezler sunmulardr...430

Falih Rfk Atay, Ben bu teoriye hi bir zaman inanmamtm. Atatrkn maksad yabanc kelimelerin Trke olduunu ispat ettirerek, Trk lgatini en zengin olanlardan biri haline getirmekti. Biz onun gayesine bakalm ve balanalm. Tarih tezleri iin de birok eyler sylenmitir ve Atatrkn uydurma bir tarih peinde kotuu ileri srlmtr. Dorusu udur ki, dilimiz ve tarihimiz, ne Osmanl aydnlarnn sand gibi hibir ey, ne de Atatrk devrinin zorlad her ey idi. Eserini sonulandrmaya mr yetmedi. Yazk ki, son dil almalar da Atatrkn esiz ve hayret verici saduyusunu hayli zedeleyen hastalk buhranlarna rastlad.431 Yine Ataya gre, Trkn kendi ahsiyetine ve ark- slam dnyas dnda bir medeni topluluk yaratabileceine inandrmak iin, diline ve tarihine inandrmak lazmd. Atatrk kendi milletini aalk duygusundan kurtarmak iin, dilci ve tarihilerin, zaman zaman, en mbalaal iddialarn bile benimsemekten kanmamtr.432 Grld zere, hem Trk Tarih Tezi hem de Gne-Dil Teorisi, btn abartlarna, eksikliklerine ramen dnemin dnrleri ve eitli siyasi evreler tarafndan kabul edilmitir. nk hi kimse ulusu veya bilim kart olarak grlmek istemiyordu; nemli olan resmi tezi desteklemekti; bunu sorgulayan eletiren hi bir eye izin verilmedii gibi almalar yapan kiilerden de sadakat bekleniyordu. Bu dnemde ortaya atlan tezler bir bakma mitti ve buna kar klamazd. Aceleci, programsz, yntemsiz olmalar da baarszlkla sonulanmalarna neden olmutu.

430 431

Aktaran: Kocatrk, ag.e., s.275. ankaya, a.g.e., s.475-480. 432 Trk Dili, C.I. (Aralk 1951), s.124-126, Aktaran: Korkmaz, a.g.e., s.303.

247

3.3.4. Dil Reformuna Eletiriler ve Eletirilere Cevaplar Dilde u veya bu ynde birtakm deiiklikler yapmaya kalkmak toplumun en kkl, en vazgeilmez kurumlarndan birine el atmak olduuna gre, byle bir giriimin karsna kanlar bulunmas doaldr.433 Dil devrimine kar kanlar ya da Trk Dil Kumunun yapm olduu almalar eletirerek, kendi grlerini beyan edenler olmak zere, eitli taraflarca dile getirilen eletirileri birka maddede zetleyebiliriz: 1. zletirmecilii tasfiyecilik, szck tretmeye uydurmaclk olarak niteleyenler, 2. Dile mdahalenin olmamas gerektiini ve dilin kendi geliimine braklmasn isteyenler, 3. Dildeki bu deiimle, kuaklarn birbirini anlayamaz hale geldiklerini belirtenler, 4. Dil devrimini benimseyenleri, komnist olarak niteleyenler, 5. Szckler treterek, Trk dilinin nemini yitirdiini ve kk drldn belirtenler, 6. Dil devriminin tepeden inme zorlama olduunu belirtenler, 7. Dil devrimini bir politika ii olarak niteleyenler, 8. zellikle hedefin slami kelimelerin Trkeletirilmesi olduunu belirtenler, 9. Devrim szcnn anlamndan dolay-devrim, bir dzeni ykmak, kkten deitirmek, alt st etmek anlamlarna gelmektedir- eletirenler, zere dil devrimine kar olduka fazla eletiri yneltilmitir. Mmtaz Turhan iin dil devriminin, milletimiz iin zaruri olan inklbn bir paras olmadn, gerek Batllama ile hibir ilgisi bulunmadn, eer herhangi bir ekilde isimlendirilmesi lazmsa Batllama hareketi karsnda bir irtica saylabileceini belirtmitir.434 Cengiz zaknc aadaki ifadeleri, dil zerine yaplan almalarn evrensel bir grnmn aklamasn yapmaktadr. Ona gre; olmak

Tahsin Ycel, Dil Devrimi ve Sonular, Can Sanat Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 2007 Mmtaz Turhan, Dil Devrimi ve nklplarmz: Aktaran: T. Zafer Tunaya, Batllama Hareketleri, Arba Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996, s.202-203.
434

433

248
Bir ulusun z dilinin incelemeye alnr; bu szlkteki szck kkleri seilip ayrlr; btn bu kkler kendilerinden tretilen szcklerle birlikte ayr ayr beklenir; her bir kk kendisinden treyen szcklerle ayr bir aa olarak dikilir; sonra da kkdelikle birbirlerine bal olan bu szcklerin ad olarak verildii gerek olgular bir bir ortaya akrtlr ise; o ulusun gerek yaamdaki hangi olgular birbirleriyle hangi ynden balantl grd: dolaysyla da, o ulusun nasl bir dnce retme biimi olduu ortaya karlm olur Ben buna Masaba Antropolojisi diyorum.435

Dolaysyla, masa ba antropolojisi olarak ifade edilebilecek olan bu almalar, eitli evrelerce zellikle cumhuriyet dneminden sonraki srete eletirilmi, dil alannda verilen mcadeleler bir bakma gz ard edilerek, devrim politikalarndan geri dnlmtr. Yaplan eletirilerin byk bir blm kelime ve terim tretilmesine yneliktir. Tretilen kelimeleri uydurmaclk olarak nitelemek pek mmkn deildir. nk btn diller bir bakma uydurmadr. nsanolunun bir rn olan dil zamana kar direnemez ve deiiklie urar. Bu deiiklik ise, yeni kelimelerin tretilmesine veya baka bir dilden, mevcut kullandnz dile aktarma yoluyla girer. Dolaysyla btn dillerde bu ekilde bir kelime tretme olay vardr. Sorun kelime tretmede deildir. Sorun bunun kimin yapaca ve hangi esaslara dayanarak bunu yapacadr. Zaten eletirilerin gelmesinin de byk nedeni, kelimelerin kimin trettii ve hangi gereke ile trettiidir. Mesela, bir ksm retmen kendi trettikleri kelimelerle, rencilerine ders verme yolunu tutmutur. Bu durum da bizi, byle bir tretmenin gerekli olup-olmad sonucuna gtrmektedir. Aada baz tretilen szckler gsterilmektedir. Bu szcklere bakarak dil devriminin almalarn daha iyi kavrayabiliriz: Bugn kullandmz ve kullanmadmz szckler: Szlk (lgat), durum (vaziyet), aydn (mnevver), belirtmek (tebarz etmek), baar (muvaffakiyet), kamu (mme), kesin (kati), uak (tayyare), okul (mektep), retmen (muallim), evrensel (alemmul) vb. Dier taraftan tretilen kelimelerin daha ok Franszca, ngilizce gibi yabanc Bat dillerinden tretilmitir: Cite, site, niversal, evrensel, commission, komisyon vb
435

zaknc, a.g.e., s.21.

249

Direkt olarak reddedilen szckler de vardr; urapy, zgenlik, iyar, ulaal, izge vb. Kendini zamanla kabul ettiren szckler de olmutur; konu, sonu, grev, olay vb. Arapa ve Farsa eanlamlar ile birlikte yan yana kullanlan szckler de sz konusudur; ounluk (ekseriyet), ilgi (alaka), nem (ehemmiyet), alan (saha) vb. Dier yandan, bir szc Trke olmad iin dilden karmak olduka sakncal ve zor bir itir. Bundan dolay szck tretme olduka zen ve bilgi isteyen bir almadr. Mesela, akl yerine Trke us kelimesini koymak, sadece akl szcn dilden karmakla kalmayacak, akl ile ilgili krka yakn deyimi de ldrecektir. Yaplan btn eletirilerin anlamsz olduunu veya gerei yanstmadn belirtmek yanl olur. Trk Dil Kurumu btn bu eletirilere her defasnda zmler retmek yerine, eletirilere cevap vermeyi uygun grmesi ise dier bir eletirel tutumdur. Dil devrimi zerine yazlan btn eserlerde bunu aka grmek mmkndr. Yani bir taraftan Trk Dil Kurumunun yaynlarndan km olan eserlerde, yaplan almalar belirtilerek, eletirilere cevap verilmi, dier taraftan ise Trk Dil Kurumunun yapm olduu almalar eletirenler de, eitli eserlerde bunu dile getirmitir. Zaten Atatrkte dil zerine yaplan almalar zerine; Hatay Meselesi dil iini geri braktrd demitir. Falih Rfk Atay ise ankaya adl eserinde bu konu ile ilgili olarak unlar belirtmektedir: Bir akam Atatrk, sofra bittikten sonra, benim, yan bandaki iskemleye oturmam emretti: - Dili bir kmaza saplamzdr dedi. Sonra, Braklar m dili bu kmazda? Hayr. Ama ben de ii bakalarna brakamam. kmazdan biz kurtaracaz dedi.436 Atatrkn hastalnda ilk tany koyan hekim Prof.Dr. Nihat Reat Belger: Atatrk son koma esnasnda Aman dil Aman dil demitir. Fakat bunlarn ne manaya geldiini anlamak gtr.437 Yine 1936 ylnda, Atatrkn dil konusundaki gelimeleri yeterli bulmadn: Vecihe Hatipolu u szlerle anlatmaktadr:
436 437

Atay, a.g.e., 473-475. Utkan, a.g.e., 199.

250

Doudan gelen yabanc szleri dilimizden temizlerken batdan gelenlere kar tutumumuzun ne olaca dnyor, dndryor, fakat salk verilen yollardan memnun kalmyordu Masann etrafndaki dilcilere st ste sorular sralyor, ald cevaplardan memnun kalmyor, dil ilerinden biraz yorgun, biraz sinirli, biraz zgn grnyordu.438

Grld zere dil almalar hakknda yaplan eletiriler, dil almalarnn nderi olan Atatrk tarafndan da yaplmaktadr. Ancak unu da belirtmek gerekir ki, dil almalarnn baarszlkla sonulanmasnn en byk nedenlerinden biri hem cumhuriyet dneminde yrtlen baarsz almalar hem de Atatrkn lmnden sonra yaanan dil alannda bir geriye dntr. Trk dil devrimini genel hatlaryla sonularn yle zetleyebiliriz: Trk dilinin sadeletirme veya zletirme meselesi, bu dnemde yaplan faaliyetlerin nemli bir ksmnn ilk ve orta mekteplerdeki terimlerin sadeletirilmesi veya zletirilmesi olduu grlr. 6.000e yakn terimin Trkeletirilmesi ciddi bir baardr. Dilin sadelemesi, ilk zamanlarda, Arapa ve Farsa kelimelerin tasfiyesi olarak anlalmas gerekir. lerleyen yllarda ise, dilde daha lml bir tutuma gidildii grlr. Buna karlk Bat dillerine kar, Trkenin kaplar neredeyse sonuna kadar aktr. Sonu olarak, her dil, kendi zamanna gre gereklemi biimdedir. Ama bu biim, hibir zaman deimeyen gerek olamamtr. Szckler lm, szckler yerlemitir; deyimler unutulmu, deyimler tretilmitir; sz dizimi yeni zellikler kazanmtr. Bu olaylar dilin gereksinimlerinden domutur. Toplum bu gereksinimleri karlamak iin dilde u veya bu deiiklii yapmak zorunluluunu duymu ve ona gereken biimi vermitir. Her dil bu oluun aknts iindedir.439 Bundan dolay, dil alannda gerekleen reformlar, btn lkeler iin geerlidir ve Trkiyede uygulanm olan dil politikalar gibi birok lkede de buna benzer dil politikalar grlr. Dolaysyla, dil politikalar, ulusuluk ve modernleme projeleri ile dorudan ilgilidir. Modernleme parametrelerinden biri olan ulus-devlet, tek dil zerine kurulu bir yapdr ve bu yap ulusuluk yaklamlaryla ekillenir, dilde bu ekillenmeden kendine den pay alr. Bu modernlemenin ve de ulusal birliin salanmasnda olduka nemlidir.

Vecihe Hatipolu, Atatrkten An, Atatrk ve Trk Dili, TDK, Ankara, 1963, s.142. (Dervi 350) 439 mer Asm Aksoy, Dilde Bilim ve Devrim, T.D.K. Yay., s.54-55.

438

251

3.3.5. Deerlendirme Trkiyedeki dil almalar her ne kadar Osmanl Devleti zamannda balam olsa da asl kkl, dzenli ve istikrarl deiimler ancak cumhuriyet dneminde gerekletirebilmitir. Ancak unu da unutmamak gerekir ki, Osmanlnn miras hite gz ard edilemeyecek kadar nemlidir. Trkiyede dil politikalarnn uygulayclar ve yrtcleri hem bilimsel hem de siyasal kiiler olduunu gryoruz. (Kemalist Kadro ve CHP) Dolaysyla siyaset ve bilimin i ie olduu, dil almalar yrtlmtr. Trk milliyetiliinde Trk kimliini belirtirken dil gibi bir olgu bizi tanmlayan, tekinden ise farkllatran bir politika olarak nem tamaktadr. Ayn zamanda dil reformu ile ulusal btnlemenin salanmasnda, bireylerin yurtta olarak toplumsal ve siyasal alanlara katlmasna katk salanmtr. Kltrn gelecek nesillere aktarlmasnda ve sosyalleme srecinde nemli ilevler grmtr. Trk Dil Reformunun hatalar ve abartlar ne olursa olsun yararl sonular olduu da phesizdir. Dil Reformu, Trk dilinin gelitirilmesine ynelik ilgiyi arttrm, dilin tarihine ve yapsna ynelik bilimsel aratrmay tevik etmi, dilsel duyguyu keskinletirmi modas gemi adetlere balla son vermi, yazarlar daha basit daha ak ve daha kesin bir dil kullanmaya sevk ederek dile nemli sayda gzel, gerekli ve yararl yeni szckler ve terimler kazandrmtr.440 Dil Reformunun en nemli ynlerinden biri de, Tarih Tezi ile Dil Tezinin ayn amalar tamasdr. Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumunun karde kurulular olarak nitelendirilmesinin nedeni de budur. Kemalistler dil ve tarih tezi ile ulusal birlii glendirmek istemitir. Her iki tezin k noktas da, Trklerin tarih iinde ok nemli bir kltrel uygarla sahip olduudur. Gler yoluyla bu uygarlk, dnyann drt bir yanna dalmtr. Bylelikle Trkiyenin hem uygarln bir paras olduunu, dolaysyla yine modernliin bir paras olabilecei de
440

Heid, a.g.e., s.116.

252

vurgulanmaktayd. Hem ulusallama hem de modernleme asndan nem tamaktayd. Gne-Dil Teorisi de bunun bir destekleyici kuram olarak bir dnem kabul edildiini gryoruz. Ayrca her iki tezde, Anadolunun Trkln ispat etmeye de yardmc oluyordu. Aslnda bu toprak talebinde bulunan Ermenilere ve Rumlara kar da bir tutumdu. lk uygarlklar olarak Smerlerin ve Hititlerin atalar Trklerdi. Dolaysyla Trkiye Trklerindir. Dier gze arpan bir gelime ise, ibadet dilinin Trkeletirilme allmasdr. Bu politika daha ok Trklerin, Araplarla olan ilikilerini bir lde snrlayarak farkllk yaratmak amacyla gerekletirilmitir. Yani ama bizi tanmlarken tekini de bizden farkllatrabilmektir. Gerek alfabe gerekse Dil Reformunun arkasnda Kemalistlerce daima muhafaza edilen gereklerden birinin, halkn retim ve eitim gereksinmesini karlamakta kolaylk salanmas olduu aktr. Ayrca siyasal alana katlma, kltrn aktarlmas, kimliin tanmlanmas, toplumsal btnleme ve ekonomik kalknma gibi eitli ilevleri de salamtr. Dil zerine yaplan btn almalar, retilen btn mesajlar hedef kitlesi olan halka -dier alanlardaki reformlarda olduu gibi- eitim kurumlar, Halkevleri ve Halkodalar aracl ile ulamtr. Ayrca, Dil ve TarihCorafya Fakltesi, Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu, dil zerine yaplan almalara byk lde katks olan kurululardr. Cumhuriyet dnemi dil ve kltr politikalar, bir yandan modernlemenin gerei olarak sunulan kkl zihniyet deiiminin, dier yandan ulusal birlik ve btnlk kayglarnn etkisi altnda ekillenmitir.441 Dilin yabanc unsurlardan arndrlmas giriimi hemen btn ulusuluklarn esasl sorunlarndan biriydi ve Trkiyede de benzer talepler uzun bir dnem gndemi megul etmitir. Ancak, Cumhuriyet dneminde daha ok szckler zerinde younlaan dil reformu, ulusu saikler yannda Batl deerlerin iselletirilmesi de hedeflenmitir. rnein alfabe deiikliinin okuma ve yazmada salayaca pratik kolaylklar pek ok kii tarafndan
441

Sadolu, a.g.e., s.200.

253

dile getirilmiti ama ok az kii byle bir deiikliin gemiin tasfiyesine ve Bat ile kltrel btnlemenin anahtar haline gelebileceine ihtimal verebilmiti.442 Dil Reformunun pratik dilei olarak ise unlar ifade edilmektedir: Halk iin yazlan, herkesin okumas ve bilmesi istenen yazlarda ve ders kitaplarnda konuma diline elden geldii kadar yakn, herkesin kolay anlayabilecei bir dil kullanmak ve byle bir dil yaratmak.443 Bundan dolay dilde yaplan sadeletirme ve zletirme abalar toplumsal gerekliliklerden dolay yaplmtr. Ayrca, kelime tretme iini kimseye vermediiniz takdirde, e-mail, flashdisk gibi gnmzde sklkla kullandmz kelimelere katlanmak zorunda kalrz. Dil bu deiimi kendi kendine yapamayacana gre, dil mhendislii, dil planlamacl gibi uygulamalar lkeler iin gerekliliktir. Kemalizm fikir sistemi ile gerekletirilmek istenen inklplarda gze arpan eitli hususlarn, dil politikasnda da mevcut olduunu gryoruz. Yani gerekletirilmi olan dil politikalar aceleci bir tavrla ve pragmatist bir anlayla yaplmtr. Ancak her zaman ilmi esaslar, uygulanan politikalarn znde yer alm, pozitif bilimlere gereken nem verilmitir. Uygulanan politikalar her ne kadar modernleme ve ulusalc politikalar olarak grlse de esas olan bilimsel bir ieriin olmasdr. Modernleme, bir ynyle dnyaya almay, modern olmay, an gerisinde kalmamay, dier ynyle ise, toplum olarak kltrn, dilini, dinini, kimliini v.b. unsurlar korumay amalayan iki ynl bir sretir. Modernleme, dinamizmini ve amazlarn bu iki ynllnden alr. Dinamizmini ulus-devletin modern bir toplum oluturma idealinden alrken, amazlarn ise ulusuluun Biz ve teki farklln ortaya koymaya almasndan almaktadr. Ulus-devletler, bir ynden modern devletin gereklerine gre siyasal, ekonomik, hukuksal v.b. yap ve kurumlarn olutururken veya dzenlerken, te yandan toplumsal ve kltrel alanda yaanan deiimleri dizginlemek veya nceden belirlenmi bir yne doru hareketlendirmek ister. Bu balamda, ulusdevletler modern bir toplum olarak bir yandan uluslararas ilikiler ana girerken,
442 443

A.g.e., s.201. III. Trk Dil Kurultay, Tezler- Mzakereler-Zabtlar (1936), Devlet Basmevi, stanbul, 1937, s.13.

254

dier yandan da ulus olarak Biz ve teki anlayn yaratarak snrlarn grmek ister. Dierinden farkn koyduu lde, kendi iinde btnleebileceini, ortak amalar dorultusunda kalknabileceini ngrr. amazlarla dolu ou zamanda sorunlu unsurlardr. Batda Modernleme blmnde belirtmi olduumuz bu karmdan sonra, dil gibi bir olgunun hem modernleme hem de ulusuluk politikalarnda bir ara olarak nasl kullanlabildiini aklamaya altk. Grld zere modernleme sreci Trkiye iinde amazlarla dolu ancak, dinamik bir sretir. Dil gibi bir olgu ise hem dinamik hem de amazlarla dolu bu yapnn, oluturulmas iin gerekli olan bir olgudur ki, bu olgu zellikle ortak bir dil etrafnda gerekletirilmektedir. Modernleme projesinin ve ulusuluk politikalarnn merkezinde bulunan dil politikalar, birok lkede yrtlmtr. Trkiyede 1921-1938 yllar arasnda uygulanmaya konulan btn politikalar, modern ulus-devlet yapsn oluturma dorultusunda gerekletirilmitir. Muasr medeniyetler seviyesine ulam, hatta onu am bir lke olma idealini tayan Atatrk ve Kemalist Kadro hem modern anlamda oluturulmak istenen bir devlet yaps iin hem de ulus yapsna uygun olmayan Arap alfabesini ve Osmanlca gibi bir dili atarak, yerine Latin alfabesini ve Trkeyi, toplumsal yapya yerletirilmitir. Bunun iinde bir dil planlamas veya sosyal dil mhendislii olarak adlandrabileceimiz Trk Dil Reformu gereklemitir. Bu reform sreci zellikle harf reformunun baars ile tetiklenmi, ancak bu baar tam anlamyla dilin sadeletirme ve zletirme abalarnda salanamamtr. Dil alannda yaanan reform srecinin hem olumlu olarak hem de olumsuz olarak deerlendirilebilecek yanlar vardr. Reform srecinde ve sonrasnda olumsuz olarak deerlendirebileceklerimiz; zellikle belirtmi olduumuz dnemlerde her kesimden bireyin kelime tretme iini kendi zerine almas sonucunda, kendisinden baka bir kimsenin anlamayaca bir dili ortaya kmasna zaman zaman sebep olmasn; reform srecinin Osmanlca olarak ifade edilen kelimelerin hepsini birden tasfiye etme isteini; baz kelimelerin tarihsel kkenlerini, toplumsal yaamdaki kullanm alanlarnn geniliini gz ard edilmesini veya yok saylmasn; yine Osmanlca bir kelimeyi c gibi gstermeyi, bu kelimelerin de, Trk halknn Dolaysyla Bat merkezli, modernlie zg olan pek ok olgu, sonradan modernleme srecine giren lkeler iin,

255

benimseyip yzyllarca kullanm olduunu, unutulmu gibi bir tavr sergilendiini vb. eyleri ifade edebiliriz. Hatta btn tutarszlklarna ramen Gne Dil Teorisi bile bu grmezliin, umursamazln nne gemeye gcnn yetmediini belirtebiliriz. Ancak bu tezin, Tarih Tezini desteklediini ve her iki tezinde modern ulus-devlet yapsnn destekleyici ve glendirici bir ilev grdklerini belirtmek gerekir. Kukusuz dil reformunun olumlu olarak ifade edebileceimiz ve bu yzden de almann bandan beri, bu reform srecinin bir gereklilik ve zorunluluk olduunu belirtebileceimiz birok ey vardr. Bu reform sreci sonunda, okuma-yazma gibi modern dnyann olmazsa olmaz art olan bir durum belirli bir kesimin yararlanabilecei bir ey olmaktan km, btn halka yaylmas iin gerekenler yaplmtr. Bunun iin Trkeye uygun olabilecek, okuma-yazmay kolaylatracak bir alfabe seilmi, bu alfabe ile Bat deerlerinin benimsetilmesi, Dou-Bat arasnda yzyllarca bocalayan Trk milletinin yzn Batya evirmesi, gnlk yaamdan siyasal yaama, ekonomik alandan toplumsal ve kltrel ilikilerimizdeki eitli diyaloglara kadar dil ile dzenlenen bir toplumsal yapya kavuma hedefleri gerekletirilmitir. Bunlarn yan sra ekin dili olarak ifade edilen bilimsel, kltrel, sanatsal, edebi alanlardaki yazlarmza, evirilerimize de yaplan dil reformu byk katklar salamtr. Bugn hukuk, tp gibi alanlar darda tutacak olursak, bu ekin dilinin nasl gelitiini aklkla grebiliriz. Btn bu belirtiklerimizi bir btn olarak deerlendirirsek, dil reformunun salam olduu baar aktr. Dil devriminin bugn ulat dzey, salad yadsnamaz baar, yalnzca bu yolda harcanan bilinli abalarn deil, benliini yeniden bulan bir ulusun byle abaya duyduu derin gereksiniminde bir sonucudur.444

444

Ycel, a.g.e., s.48.

256 4. BLM

4. ATATRKN SYLEMLERYLE MODERNLEME, ULUSULUK VE DL 4.1. Modernleme Srecinde Dil ve Alfabe Reformu Bu ksmda Atatrkn Sylev ve Demelerinden dil ve alfabe devrimi ile ilgili metinler seilerek, ierik analizi teknii kullanlarak, modern ulus-devlet aratrma modeli erevesinde, deerlendirmeler yaplacaktr. Bu ksmda sadece Sylev ve Demelerden alnan metinlerin kullanlmasnn nedeni, metinlerin zerinde modelimizin uygulanabilir olmasdr.

Kutu 1: Konya Genleriyle Konuma (20 Mart 1923 Trk Ocanda Verilen ay ziyafetinde Sylenmitir): Arkadalar, hakikaten bu millet asrlarca kendi arsuzu hilfnda, milletin ml ve menafii hilfnda olarak sevk ve idare edilmi, millet hibir devrei tarihiyede meftur olduu kabiliyeti inkiaf ettirecek sahai mesaiye malik olamamtr. Ve bu ademi mazhariyet yznden birok felketlerin zebunu kalmtr. O ac felkeler milleti mevte kadar isal edebilecek mahiyeti haizdi. ayan teekkrdr ki, en son lm darbeleri millette en hayat intibahlar tevlide medar oldu. Ancak o sayededir ki, buuk drt senedir milletin hemahenk mesaisi neticesindedir ki, millet cmlemizi memnuniyette, dnyay hayrette, dmanlar dehette brakan muzafferiyata, muvaffakiyata ve tevfikata mazfaar oldu. Bizi kendi benliimize sahip yapan bu intibaha; bize kendimizi bulduran bu hakik teyakkuza daha evvel malik bulunsa idik, daha eskiden kendi mevcudiyetimiz, kendi selmetimiz, kendi gayemiz iin alm olsaydk, bugnk netice daha parlak olur ve biz son badirelere dmiyerek dnyann en bahtiyar milleti olurduk. Milletimiz en yksek derecei temeddnde, en parlak mertebei kemalde, en anl izzeti ikbalde iken, dier bir takm milletler ancak milletimizin darebat karsnda kendi benliklerini bularak o darebat geirdikten sonra bugnk vaziyetlerini bulmular, biz ise onlardaki intibaha bedel, ok derin gafletler iinde puyan olup gelmiizdir. Arkadalar, her yerde sylyoruz, her yerde sylyor ve tekrar ediyoruz, milletin bugnk muzafferiyat pek parlak olmakla beraber henz milletimizi hakik halsa

257

mazhar krmamtr. Belki bundan sonraki mesaimiz, zaferi istihsalde olduu gibi ayn himmetle, ayn fedakrlkla yaplacak mesai neticesindedir ki, asl gayeye vasl olacaz. O gayeye varmak iin de her eyden evvel bizi imdiye kadar gaflet iinde brakan esbab ve vamili tahlil etmek, meydana karmak, virdi zeban etmek lzmdr. Bu hakayiki, vicdan milletin kulana isal etmek, bu hakayiki milletin vicdanna iyice hakketmek iin onlar bir daha, be daha sylemek, onlar daima ve daima tekrar etmek lzmdr. Milleti uzun asrlar gaflette brakan esbab mtenevvia arasnda hakik noktay, bir kelime ile ifade etmi olmak iin diyebilirim ki, btn sefaletlerimizin sebebi kat'isi zihniyet meselesidir. nsanlar ve insanlardan mrekkep olan cemiyetler her eyden evvel btn fertleriyle salim bir zihniyete sahip olmaldrlar. Zihniyeti zayf, rk, sakm, sehf olan bir heyeti itimaiyenin btn mesaisi hebadr. tiraf mecburiyetindeyiz ki, btn slm leminin cem'iyat itimaiyesinde hep yanl zihniyetler hkm srd iindir ki, arktan garba kadar slm memleketleri dmanlarn ayaklar altnda inenmi ve dmanlarn zinciri esaretine gemitir. *** Yine biliyorsunuz ki, slm lemine dahil cem'iyat ile lemi hristiyaniyet kitleleri arasnda birbirini gayri kabili af gren bir husumet mevcuttur. slmlar, hristiyanlarn, hristiyanlar islamlarn ebed dmanlar oldular. Birbirlerine kfir, mutaassp nazariyle baktlar. ki dnya yekdieriyle asrlardanberi bu taassup ve husumetle yaad. Bu husumetin neticesidir ki, islm lemi garbn her asr bir ekil ve rengi nevin alan terakkiyatndan uzak kalmt. nk ehli islm o terakkiyata ademi tenezzlle, nefretle bakyordu, ayn zamanda, iki kitle arasnda uzun asrlardr devam eden husumet ilcasiyle islm lemi silhn biran elinden brakmamak mecburiyetinde bulunuyordu. te silhla bu itigali daim, hissi husumetle garbin tecedddatna ademi iltifat, inhitatmzn esbab ve vamilinden dier mhim bir sebebini tekil eder. Bu saydm sebeplerden baka asl bizim milletin, bilhassa, mnevveranmzn ok dikkatle, ok ehemmiyetle nazar itibare alaca bir sebep vardr ve bence bu sebep imdiye kadar terakki edemeyiimizin, en son kademede kalmzn unutmyalm memleketimizin batan baa bir harabe oluunun sebebi aslisidir. nhitatmzn bu ana sebebini u nokta tekil ediyor: slm lemi iki snf ayr

258

heyetlerden mrekkeptir. Biri ekseriyeti tekil eden avam, dieri ekalliyeti tekil eden mnevveran. Bozuk zihniyetli milletlerde ekseriyeti azime baka hedefe, mnevver denen snf baka zihniyete maliktir. Bu iki snf arasnda zddiyeti tamme, muhalefeti tamme vardr. Mnevveran kitlei asliyeyi kendi hedefine sevketmek ister; kitlei halk ve avam ise bu snf mnevvere tbi olmak istemez. O da baka bir istikamet tyinine alr. Snf mnevver telkinle, iradla kitlei ekseriyeti kendi maksadna gre iknaa muvaffak olamaynca, baka vastalara tevessl eder. Halka tahakkm ve tecebbre balar; halk istibdatta bulundurmaa kalkar. Artk burada asl tahlil noktaya geldik. Halk ne birinci usl ile ne de tahakkm ve istibdat ile kendi hedefimize srklemee muvaffak olamadmz gryoruz; neden? Arkadalar! Bunda muvaffak olmak iin mnevver snfla halkn zihniyet ve hedefi arasnda tabi bir intibak olmak lzmdr. Yani snf mnevverin halka telkin edecei mefkureler, halkn ruh ve vicdanndan alnm olmal. Halbuki bizde byle mi olmutur. O mnevverlerin telkinleri milletimizin umki ruhundan alnm mefkureler midir? phesiz hayr, mnevverlerimiz iinde ok iyi dnenler vardr. Fakat umumiyet itibariyle u hatamz da vardr ki, tetkikat ve tetebbuatmza zemin olarak alelekser kendi memleketimizi, kendi tarihimizi, kendi ananelerimizi, kendi hususiyetlerimizi ve ihtiyalarmz almayz. Mnevverlerimiz belki btn cihan, btn dier milletleri tanr, lkin kendimizi bilmeyiz. Mnevverlerlerimiz milletimi en mes'ut millet yapaym der. Baka milletler nasl olmusa onu da aynen yle yapalm der. Lkin dnmeliyiz ki, byle bir nazariye hibir devirde muvaffak olmu deildir. Bir millet iin saadet olan birey dier millet iin felket olabilir. Ayn sebep ve erait birini mes'ut ettii halde dierini bedbaht edebilir. Onun iin bu millete gidecei yolu gsterirken dnyann her trl ilminden, kefiyatndan, terakkiyatndan istifade edelim. Lkin unutmayalm ki, asl temeli kendi iimizden karmak mecburiyetindeyiz. Milletimizin tarihini, ruhunu, ananatn sahih, salim, drst bir nazarla grmeliyiz. tiraf edelim ki, hl ve hl mnevverannzn genleri arasnda halk ve avama tetabuk muhakkak deildir. Memleketi kurtarmak iin bu iki zihniyet arasndaki ayrl durdurmak, yrmee balamadan evvel bu iki zihniyet arasndaki tetabuku tevlidetmek lzmdr. Bunun iin de biraz avam kitlesinin yrmesini tacil

259

etmesi, biraz da mnevverlerin ok hzh gitmesi lzmdr. Lkin halka yaklamak ve halkla kaynamak daha ok ve daha ziyade mnevverlere tevecch eden bir vazifedir. Genlerimiz ve mnevverlerimiz ne iin yrdklerini ve ne yapacaklarn evvel kendi dimalarnda iyice takarrr ettirmeli, onlar halk tarafndan iyice kabili hazm ve kabili kabul bir hale getirmeli, onlar ancak ondan sonra ortaya atmaldr. Ben ok mitvarm ki, genlerimiz bunu yapacak derecede yetikindir. Biliyorum ki ihtiyarlarmz gibi genlerimizin de tecrbeleri vardr. Zira milletimizin yakn senelere ait grd elm dersler, yakn senelerin en kesif vekayi ile mebu oluu, devrimizin genlerini eski devirlerin ihtiyarlar kadar ve belki onlardan fazla vakayiin ahidi, binaenaleyh genlerimizi ihtiyarlar kadar tecrbe sahibi yapt. Herhangi gencimiz yaad devrin belki misli nisbetinde vakayie ahit olduu iin her gencimiz misli ya sahibi addedebilir, onlar da ihtiyarlar gibi tecrbeli telkki eyliyebiliriz. Genlerimizin grdkleri bu tecrbelerden istifade ederek faal, memlekete hadim ve azm imanla mcehhez olarak vazifelerini bihakkn ifa edeceklerine eminim. Arkadalar! Bizim halkmz ok temiz kalpli, ok asil ruhlu, terakkiye ok kabiliyetli bir halktr. Bu halk eer bir defa muhatablarnn samimiyetle kendilerine hadim olduklarna kani olursa her trl hareketi derhal kabule amadedir. Bunun iin genlerin her eyden evvel millete emniyet bahetmesi lzmdr. Bunun iin mefkuremizi vuzuhla ifade etmeliyiz. Onu imanla duymal ve onu ok sebatkrane takip etmeliyiz. ahs menafiimizden, hasis emellerimizden tecerrde ancak byle canl ve alevli mefkure sayesinde muvaffak olacaz. Genlerin kardeleriyle, babalariyle, tecrbedide ihtiyarlariyle, ruhu islmiyete vkf hakik ulemay kiramiyle beraber mesaisinde muvaffakiyete mazhar olaca muhakkaktr. Fakat btn hsnniyete, gsterilen btn sebata, azim ve metanete, ibraz edilen btn vahdet ve tesande ramen yine en gzels en musib, en doru zihniyetleri ve mefkureleri bozmaa alacak insanlara tesadf edilecektir, ylelerine kar btn efrad millet ok edit mukabelede bulunmaldr. Hepimiz iin ylelerine kar kahir bir kitlei vahdet eklinde tecelli etmekliimiz en zaruri bir zimei vicdaniyedir. Zira bu hususta mfsitlik yapacak insanlara msamaha gstermek, ulvicenab

260

ibraz etmek eseri terbiye deil, belki bir milletin saadetine, erefine, namusuna gz dikmi insanlara msamahadr ki, hibir vakit, hibir ferd buna msaade edemez. Hi kimse buna msaade etmek hakkna malik deildir ve siz de olmamalsnz, Arkadalar! Bir milletin namuskr bir mevcudiyet, ayan hrmet bir mevki sahibi olmas iin, o milletin yalnz lim ve mtefennin bulunmas kfi deildir. Her ilmin, her eyin fevkinde bir hassaya sahip olmas lzmdr ki, o da o milletin muayyen ve mspet bir seciyeye malik bulunmasdr. Byle bir seviyeye malik olmyan fertler ve byle fertlerden mrekkep milletler hibir dakika hakik bir devlet tekil edemezler. Byle milletler birer fesat oca olurlar. Benim bildiime gre memleketimizde ok senelerden beri alm ve elan mukaddes atelerle yanan, ve alevi her mensup olann kalb ve vicdann mnevver klan Trk Ocaklarnn esas gayesi millete byle mspet bir seciye vermektir. Trk ocaklar milletin hars zerinde mhim tesirler yapmaldr. Zaten bunu yapyorlar ve daha ziyade yapacaklardr. Biz milliyet fikirlerini tatbikte ok gecikmi ve ok teksl gstermi bir milletiz. Bunun zararlarn fazla faaliyetle telfiye almalyz. Bilirsiniz ki, milliyet nazariyesini, millet mefkuresini inhillesi olan nazariyatn dnya zerinde kabiliyeti tatbikiyesi bulunamamtr. nk tarih, vukuat, hdisat ve mahedat hep insanlar ve milletler arasnda, hep milliyetin hkim olduunu gstermitir ve milliyet prensibi aleyhindeki byk mikyasta fiil tecrbelere ramen yine milliyet hissinin ldrlemedii ve yine kuvvetle yaad grlmektedir. Bahusus bizim milletimiz, milliyetinden tegafl ediinin ok ac cezalarn grd. Osmanl mparatorluu dahilindeki akvam muhtelife hep mill akidelere sarlarak, milliyet mefkuresinin kuvvetiyle kendilerini kurtardlar. Biz ne olduumuzu, onlardan ayr ve onlara yabanc bir millet olduumuzu sopa ile ilerinden, koulunca anladk. Kuvvetimizin zaafa urad anda bizi tahkir, tezll ettiler. Anladk ki, kabahatimiz kendimizi unutmaklmzm. Dnyann bize hrmet gstermesini istiyorsak evvel bizim kendi benliimize ve milliyetimize bu hrmeti hissen, fikren, fiilen btn ef'al ve harektmzla gsterelim; bilelim ki mill benliini bulmayan milletler baka milletlerin ikrdr. Mevcudiyeti milliyemize dman olanlarla dost olmyalm. Bylelerine kar bir Trk airinin dedii gibi, (Kar duvardaki levhay iaret ederek) Trkm ve

261

dmanm sana, kalsam da bir kii diyelim. Dmanlarmza bu hakikati ifade ettiimiz gn, kanaatimize, mefkuremize, istikbalimize yan bakan her ferdi dman telkki ettiimiz gn, mill benlie uzanacak her eli iddetle krdmz, milletin nne dikilecek her haili derhal devirdiimiz gn, hals hakikiye vasl olacaz. Ve sizler gibi mnevver, azimli, imanl genler sayesinde bu halsa vasl olacamza emin olabiliriz. (Sylev ve Demeler, Cilt II, a.g.e., s.141-150.)

Kutu-1 Analiz:

1. memleketikurtarmak zihniyetideitirmek

1. Zihniyetdeiikliiileilgiliolarak:
mnevvervehalkarasndakiayrl durdurmak mnevversnflahalknzihniyetvehedefi arasndatabiibirintibakolmasgerekir snfmnevverinhalkatelkinedecei mefrukeler,halknruhvevicdanndanalnm olmal

2. milletinmuayyenvemspetbirseviyeye
malikbulunmasgerekir.Bununiinde millibirliksalanmaldr.

1. TrkOcaklar

milletemspetbirseciyevermeli halknharszerinemhimtesirleryapmal

2. Mnevverler
hertrlilimdenkefiyatndanterakkiyatndan istifadeetmek.Ancakasltemelikendi iimizdenkarmak

3. Genlermilleteemniyetbahetmeli

azimli, imanl
4. Bilim

262

Atatrkn Konya Genleriyle Konumasn sememizdeki ama, zihniyet deiiklii olarak nitelendirdii durumun ileriki yllarda, kltrel politikalar olarak yrtlen alfabe deiiklii, Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu gibi sreleri ifade etmesidir. nk Atatrkn zihniyet deiiklii olarak ifade ettii sre, Osmanl Devleti dneminin toplumsal yaamdaki bireyler zerindeki etkilerinin silinmesidir. Yani bir bakma, tebaa-devlet anlaynn yetitirmi olduu kul yerine, modern ulusdevletin yetitirecei vatandalk bilincine doru bir deiim srecidir. Ayrca Osmanl Devleti dneminde bastrlm veya unutulmu olan Trklk bilincinin de yeniden ina srecidir. Son olarak da aydn ile halk arasnda zamanla doan derin ayrlklarn ortadan kaldrlmas gerekmektedir. Btn bu belirttiimiz nedenler ise, modern ulus-devletin gereklilikleri olup, ileriki yllarda alfabe devrimi, Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlarnn kurulmas ile de desteklenmi olan bir sretir. Bu konuma henz 1923 ylnda yaplmtr. Ancak Atatrk bu dnemde dahi, toplumsal yaamda zihniyet deiikliinin zorunluluundan bahsetmi olmas olduka nemlidir. Atatrkn zihniyet deiiklii olarak ifade ettii ve memleketi kurtarmak iin yaplmas gerekenleri sralam olduu bu metinde, atlmas gereken en nemli adm olarak, mnevveri halka yaklatrmak ve mnevverin halk ynlendirirken ona belli lkleri alamas, bunu yaparken de halkn ruhundan ve vicdanndan yararlanmas gerektii vurgulanmtr. Yine esas olan nokta milletin benliine yani Trklk bilincine sahip olmasdr. Atatrkn ifade etmi olduu gibi, Trkler kendi kimliine, Osmanl mparatorluu dahilindeki topluluklarn milli lklerine sarlarak ve daha sonrasnda Atatrkn ifadeleriyle onlardan ayr ve onlara yabanc olduumuzu sopa ile ilerinden koulunca anladk. Atatrk, memleketi kurtarmak ve zihniyet deiikliinin gereklemesi iin, Halkevlerinin kurulu srecine kadar birok nemli kltr ilerini gerekletirmi olan Trk Ocaklarn bir ara olarak gstermektedir. Ayn zamanda yine bilimin yol gstericiliini belirtirken bunun iinde mnevverlerin her trl ilimden yararlanmas gerektiini, ancak asl temeli kendi iimizde aranmas gerektiini belirtmitir. Genlere de seslenen Atatrk modernleme yolunda, onlara da olduka nemli grevler yklemi ve genlerin millete emniyet bahetmesi gereken imanl ve azimli bireyler olmas gerektiini belirtmitir. Aslnda btn bu gstergeler, Atatrkn modern ulusdevlet oluturma srecini henz 1923 ylnda bile olsa planladn, uygun ortam ve

263

koullar altnda her birini zamanla uygulamaya koyacan bizlere gstermektedir. Atatrk bu yzden sadece bir ordu komutan olarak deil, btn dnyann kabul ettii, Trkiye iinde modernlemenin uygulaycs olarak olduka nemli karizmatik, otokritik ve yasamac bir liderdir. Dier metinlerde bu durumu daha ak bir biimde greceiz.

Kutu 2: Samsun retmenleriyle Konuma (22 Eyll 1924 Samsun stiklal Ticaret Mektebinde retmenler Tarafndan Verilen ay Ziyafetinde): Efendiler! Dnyada her ey iin, medeniyet iin, hayat iin, muvaffakiyet iin en hakik mrit ilimdir, fendir. lim ve fennin haricinde mrit aramak gaflettir, cehalettir, dallettir. "Yalnz; ilmin ve fennin yaadmz her dakikadaki safhalarnn tekmln idrk etmek ve terakkiyatn zamanla takip eylemek arttr. Bin, ikibin, binlerce sene evvelki ilim ve fen lisannn izdii dsturlar, u kadar bin sene evvel bugn aynen tatbika kalkmak elbette ilim ve fennin iinde bulunmak deildir. ok mesut bir his ile anlyorum ki, muhataplarm bu hakikatlara nfuz etmilerdir. Mes'udiyetim ykseliyor. ununla ki, muhataplarm taht talim ve terbiyelerinde bulunan yeni nesli de hakikatin nurlariyle tuluna messir, mil olacak surette yetitireceklerini vaad etmilerdir. Bu, cmlemiz iin iftihara ayan bir noktadr. *** Efendiler! Bizim milletimiz derin, amik bir maziye maliktir. Milletimizin hayat asarn dnelim. Bu dnce bizi elbette alt yedi asrlk Osmanl Trklnden, ok asrlk Seluk Trklerine ve ondan evvel bu devirlerin her birine muadil olan ne byk Trk devirlerine kavuturur. Btn bu edvarda dikkat buyurunuz Trk kendi ruhunu, benliini, hayatn unutmu: nereden geldii belirsiz bir takm resann uursuz vastas olmak mevkiine dmtr. Trk milleti kendi benliini, kendi diman, kendi ruhunu unutur gibi olmu ve mevcudiyetiyle herhangi bir maksada, neticesi zillet olan, esaret olan fisebilillh kle olmaya mncer olan hakir bir hedefe srklenmitir. Millet maalesef bu hali gafleti ok idame etti, bu yzden her trl sefaletlere ve mahkmiyetlere uramaktan kendini kurtaramad. Btn bu tebaiyetleri ald gayri mill terbiyenin icabat olduunu farketmeksizin muhkem bir terbiyenin eseri olduu kanaatiyle tatbik ediyordu. Esas terbiyet, hedef ve mahiyeti terbiyet ne byktr. Bu hususta istikamet yanl ise ve koskoca bir millet emniyet ve itimat ettii kitaplardan:

264

mukaddes kitaplardan istihad ederek rehber olduklarn iddia edenlerin szlerine inanarak yrrlerse ve bu yry istikameti kendilerini mahv ve izmihlale drrse, kabahat bu istikameti takip eden nezih, halk, fedakr, rehberlerine itimat eden zavall halktan ziyade, rehberlere ait deil midir? Efendiler! Sz syliyen arkadalarmzdan biri bana nereden ilham ve kuvvet aldm sordu. Bu suale ksa bir cevap vermek isterim. Diyebilirim ki, bugnk intibah, dne, maziye medyunuz. Herhalde babalarmzn, analarmzn, mrebbilerimizin ruh ve dimalarmzn inkiafnda feyizli tesirleri vardr. Geri biz, belki burada bulunanlarn kffesi dnyaya geldiimiz zaman bu topraklar zerinde yayanlarla beraber, kahhar bir istibdadn penesi iinde idik. Azlar kilitlenmi gibi idi. Muallimler, mrebbiler yalnz bir noktay dimalarda yerletirmee mecbur tutulmakta idi. Benliini, her eyini unutarak bir heyulaya boyun emek, onun kulu, klesi olmak. Bununla beraber tahattur etmek lzmdr ki, o tazyik altnda dahi, bizi bugn iin yetitirmee alan hakik ve fedakr muallimler, mrebbiler eksik deildi. Onlarn bize verdikleri feyiz elbette esersiz kalmamtr. imdi burada bir zat liye tesadf ettim. O, benim rtiye birinci snfmda muallimim idi. Bana henz iptidai eyler retirken istiklal iin ilk fikirleri istiyorum ki, ilk ilham ana baba de vermiti. Efendiler, izah etmek mrebbinin kucandan sonra mektepteki

lisanndan, vicdanndan, terbiyesinden alnr. Bu ilhamn mazhar inkiaf olmas, millet ve memlekete hizmet edebilecek kudret ve kabiliyetini bahedebilmesi iin millet ve memlekete byk, derin alaka yaratan fikir ve duygularla her an takviye olunmak lzmdr. Bu fikir ve duygularn memba bizzat memleket ve millettir. Milletin mterek arzu ve temaylne temas etmek ve onun icabatna hasr mevcudiyeti, hareketi dstur bilmek hakik yolda yryebilmek iin yegne esastr. Bir milletin Efradnda hkim olmak, lzimrriaye olmak icabeden milletin mterek arzusu, maer fikridir. Bir insan memleket ve milletine nafi bir i yaparken, nazarndan bir an uzak bulundurmamaa mecbur olduu dstur milletin hakik temayldr. Binaenaleyh Efendiler; arkadamzn sorduu ilham ve kuvvet memba milletin kendisidir. Milletin mterek temayln, umumi fikri olduunu mnkir olanlar da vardr. Bu gibileri cmleniz ok iitmisinizdir. Memleketimizin ve milletimizin bana gelmi olan bunca felketler hi phe etmemelidir ki, bu gafil insanlarn memleketin

265

talih ve iradesini ellerinde tutmu olmalarndan ileri gelmitir. Efendiler; bir heyeti itimaiyenin mutlaka maer bir fikri vardr. Eer bu her zaman ifade ve izhar edilemiyorsa, onun ademi mevcudiyetine hkmolunmamaldr. O fiiliyatta behemehal mevcuttur, varlmz, istikllimizi kurtaran btn ef'al ve harekt, milletin mterek fikrinin, arzusunun, azminin yksek tecellisi eserinden baka bir ey deildir. Arkadalar, bugn vasl olduumuz netice phe yok, ok ayan memnuniyettir, mitbahtr. Fakat bu memnuniyeti mahfuz tutabilmek iin, mitleri sahai fiiliyata koyabilmek iin bundan sonra dikkat edilecek noktalar da oktur. Son sz syliyen hoca Efendinin beyanatndan mlhem olarak arzedeyim ki, en mhim, en esasl nokta terbiye meselesidir. Terbiyedir ki, bir milleti ya hr, mstakil, anl, li bir heyeti itimaiye halinde yaatr, ya bir milleti esaret ve sefalete terkeder. Efendiler; terbiye kelimesi yalnz olarak kullanld zaman herkes kendince maksud bir medlule intikal eder. Tafsilta giriilirse terbiyenin hedefleri, maksatlar, tenevv eder. Mesel din terbiye, mill terbiye, beynelmilel terbiye Btn bu terbiyelerin hedef ve gayeleri baka bakadr. Ben burada yalnz yeni Trk Cumhuriyetinin yeni nesle verecei terbiyenin milli terbiye olduunu kat'iyetle ifade ettikten sonra dierleri zerinde tevakkuf etmiyeceim. Yalnz iaret ettiim mnay ksa bir misal ile izah edeceim. Efendiler; yeryznde yz milyonu mtecaviz slm vardr. Bunlar ana, baba, hoca terbiyesiyle, terbiye ve ahlk almaktadrlar. Fakat maalesef hakikati hdise udur ki, btn bu milyonlarca insan ktleleri unun veya bunun esaret ve zillet zincirleri altndadr. Aldklar mnevi terbiye ve ahlk onlara bu esaret zincirlerini krabilecek meziyeti insaniyeyi vermemitir, veremiyor. nk hedefi terbiyeleri mill deildir.Efendiler; mill terbiyenin ne demek olduunu bilmekte artk bir gna teevv kalmamaldr. Bir de mill terbiye esas olduktan sonra onun lisann, usuln, vastalarn da mill yapmak zarureti gayri kabili mnakaadr. Mill terbiye ile inkiaf ve l edilmek istenilen gen dimalar bir taraftan da paslandrc, uyuturucu, hayal zevaitle doldurmaktan dikkatle itinap etmek lzmdr. Hoca Efendi bu fikrini izah iin "Vettini vezzeytni ilh..." ayetini kendince tefsir ettiler, incir ve zeytin ekirdeinden dstur kardlar. Birindeki kesreti dierindeki vahdeti iaret ettiler. Ayetin medlul bu mudur? Deil midir? Bir ey demiyeceim.

266

Yalnz bu seyahatim esnasnda bittesadf bu yetin mazmununu ben dier bir hoca Efendiden sormutum. Bunun iin yarm saat kadar mtalaaya ihtiyac olduunu syledi. mrn medreselerde ulmu diniye tederrs ve tedrisiyle geiren bir zat bir kitabn bir satrn Trke ifade edebilmek almak lzmdr. Gece gndz zaten alyorsunuz; alnz, hakikati btn, cihana tantalm. Arkadalar, sizden ayrlrken byk bir hazz vicdan duyuyorum. Bu hususta size ok teekkr ederim. (Sylev ve Demeler, Cilt II, a.g.e., s.202-206.)

Kutu-2 Analiz:

1. milliterbiyeuluslama 2. hakikiyoldayryebilmek modernleme

1. ilimvefenlisanndeitirmek 2. millipolitikalarizlemek:
milletinmterekarzuvetemaylnetemas etmekveonunicabatnahasrmevcudiyeti, hakikidsturbilmek yenineslemilliterbiyevermekvemilli terbiyeesasolduktansonraonunlisann, usuln,vastalarndamilliyapmak

1. ilimvefenenhakikimrit 2. DilTrke

Atatrk, hem toplumda ortak arzu ve eilimlerinin olmas iin hem de halk belirli ortak amalara ynelebilmesi iin, milli terbiyenin yani milli eitimin

267

zorunluluu zerinde durmaktadr. Ayrca eitimin milli olmasnn yan sra eitimin dilini, aralarn ve metotlarnn da milli olmas gerektiini belirtmitir. Grld zere, Atatrk modern ulus-devlet oluturulma srecinde eitime vermi olduu nemin yan sra, eitimle dorudan ilgili olan her eyi de milli yapma gereklilii duymutur. Buna gre eitimde Latin alfabesi esas klnaca gibi eitim dili de Trke olacaktr. Bunun dier bir anlam olarak almamzda belirtmi olduumuz gibi, alfabe reformu ile salanmak istenen, bizi tanmlarken tekinden farkllatrabilmekti. Dolaysyla eitim sreci ile bireylere alanmak istenen biz duygusu, alfabe deiiklii ile desteklenecek, yzyllar boyunca sren Arap toplumlaryla olan balarda bylelikle koparlm olacakt. Atatrke gre esas olan ilim ve fendir. Dolaysyla modern ulus- devlet olarak Trkiye, hem ulusal hem de bilimsel esaslar temel alacaktr. Atatrkn gstermi olduu bu yol hakiki yol olup, gereklemesi halinde Trkiye istemi olduu uygar toplumlar seviyesine ykselecektir. Bunun iin de lkede ortak arzu ve amalar yaratmak bir zorunluluktur. Bu zorunluluun gerekleebilmesi iin eitim bir art olduu gibi, dolayl olarak bu metinde ifade edilse de eitimin dili ve aralar olarak ifade edilenlerde hem alfabe deiikliini hem de dil alannda Trkenin egemen klnma isteini yanstmaktadr. Ksacas hem bilimsel hem de ulusal politikalar yeni Trkiye Cumhuriyetinin esas alaca iki temel yap tadr. Atatrkn konumasnda dikkati eken dier husus, Osmanl Devleti dneminde yaplanlar eletirel bir tutumla deerlendirmesidir. Yani cumhuriyet ncesi dnemde ne ilim ve fennin, ne de milli bir bilincin bulunmamasndan dolay, milletin zillet, esaret, kle durumuna dtn, oysa ki bu nezih, haluk, fedakar, zavall halkn bir intibah yani uyanma sreci geirdiini belirtmektedir. Atatrkn konumalarn bir btn olarak da deerlendirdiimiz zaman, gemiin tasfiyesi yaplrken, maziyi topyekun bir yok saymaktan ziyade, Osmanl Devleti dnemini bir yerme sz konusudur. Bu durum ayn zamanda cumhuriyetin ykseltilmesi demektir ki, almamzda belirtmi olduumuz Atatrkn cumhuriyet bir fazilettir sz, hem bu durum iin hem de genel bir bak asyla Atatrkn hrriyet ve bamszlk benim karakterimdir szn desteklemekte ve bir lider olarak da duruunu sergilemektedir. Grld zere Fransz Devriminin sonular olan milliyetilik, hrriyet, bamszlk

268

gibi kavramlarnn yan sra bilimsel bir anlay (pozitivist) cumhuriyetin temel yap talarn oluturan zelliklerdir.

Kutu 3: Trk Yaz nklab Hakknda Konuma (9/10 Austos 1928): Vatandalar, bu notlarm asl hakik Trk kelimeleri, Trk harfleriyle yazlmtr. Kardeiniz bunu derhal okumaa teebbs etti, biraz altktan sonra birdenbire okuyamad. phesiz okuyabilir. sterim ki, bunu hepiniz be on gn iinde renesiniz. Arkadalar! Bizim ahenktar, zengin lisanmz yeni Trk harfleriyle kendini gsterecektir. Asrlardanberi kafalarmz demir ereve iinde bulundurarak, anlalmyan ve anlayamadmz iaretlerden kendimizi kurtarmak, bunu anlamak mecburiyetindesiniz. Anladnzn asarna yakn zamanda btn kinat ahid olacaktr. Buna kat'iyetle eminim. Yeni Trk alfabesiyle yazdm bu notlar bir arkadaa okutacam, dinleyiniz. Atatrk notlarn Bolu Mebusu Falih Rfk (Atay)a vererek okuttu: stanbul halknn bu geceki itimana beni itirak ettirdiiniz iin ok teekkr ederim. Her zaman, her yerde olduu, gibi, bu gece burada da halk ile kar karya geldiim anda, byk, azametli bir kuvvetin tesiri altnda kaldm duydum. Bu kuvvet nedir? Trk harflerinin, Trk itimai heyetini tekil eden yksek insanlarn, kalb membalarndan ykselen hislerin, arzularn, heyecanlarn, kasdlerin, bir noktada, bir hedefte, bir gayede birlemesidir. Bu kuvvetin bu kadar maer olabilmesi, onun ok temiz, ok asil olmas ile mmkndr. Bu benim ve btn dnyann grd kuvvet, muhakkak en yksek vasflarla mtemayizdir. Bir millet, bu mahiyette bir kuvvet ve hayatiyet gsterdii zaman, o milletin beer tarihinde yepyeni bir safha amakta olduuna phe etmemelidir. Bu gece burada gzel bir tesadf eseri olarak arkr en mmtaz iki musiki heyetini dinledim. Bilhassa sahneyi birine: olarak tezyin eden Mniretl Mehdiye Hanm san'atkrlnda muvaffak oldu. Fakat benim Trk hissiyatm zerinde artk bu musiki, bu basit musiki, Trk'n ok mnkeif ruh ve hissini tatmine kfi gelmez. imdi karda medeni dnyann musikisi de iitildi. Bu ana kadar ark musikisi denilen terennmler karsnda kansz

269

gibi grnen halk, derhal harekete ve faaliyete geti. Hepsi oynuyor ve en, satrdrlar, tabiatn icabatn yapyorlar. Bu pek tabiidir. Hakikaten Trk, ftraten en, atrdr. Eer onun bu gzel huyu bir zaman iin farkolunmamsa, kendinin kusuru deildir. Kusurlu hareketlerin ac, felketli neticeleri vardr. Bunun frik olmamak, kabahatti. te Trk milleti bunun iin gamland. Fakat artk millet hatalarn kan ile tashih etmitir; artk msterihtir, artk Trk endir, ftratinde olduu gibi, artk Trk endir. nk ona ilimenin hatarnk olduunu tekrar ispat istemez, kanaatindedir. Bu kanaat ayn zamanda temennidir. Nutuk bitince halk arasndan bir zatn Reisicumhura heyecanl bir sesle hitapta bulunmas zerine Atatrk tekrar ayaa kalkarak unlar syledi: Vatandalar, Arkadalar! ok sz, uzun sz bir ey iin sylenir: Hakikati anlamyanlar hakikate getirmek iin... Ben bu devirleri geirdim. imdi szden ziyade i zamandr. Artk benim iin, hepiniz iin ok sz sylemee ihtiya kalmad, kanaatindeyim. Bundan sonra bizim iin faaliyet, hareket ve yrmek lzmdr. ok iler yaplmtr, amma bugn yapmaa mecbur olduumuz son deil, lkin ok lzumlu bir i daha vardr: Yeni Trk harflerini abuk renmelidir. Vatandaa, kadna, erkee, hamala, sandalcya retiniz. Bunu vatanperverlik ve milliyetperverlik vazifesi biliniz. Bu vazifeyi yaparken dnnz ki, bir milletin, bir heyeti itimaiyenin yzde onu, okuma yazma bilir, yzde sekseni, bilmez nevidendir. Bundan insan olanlar utanmak lzmdr. Bu millet utanmak iin yaratlm bir millet deildir; iftihar etmek iin yaratlm, tarihini iftiharla doldurmu bir millettir. Fakat milletin yzde sekseni okuma yazma bilmiyorsa bu hata bizde deildir. Trkn seciyesini anlamyarak kafasn birtakm zincirlerle saranlardadr. Artk mazinin hatalarn kknden temizlemek zamanndayz. Hatalar tashih edeceiz. Hatalarn tashih olunmasnda btn vatandalarn faaliyetini isterim. En nihayet bir sene, iki sene iinde btn Trk heyeti itimaiyesi yeni harfleri reneceklerdir. Milletimiz yazsile, kafasile btn lemi medeniyetin yannda olduunu gsterecektir(Sylev ve Demeler, a.g.e., s.272-274.)

270

Kutu-3 Analiz:

1. Milletinyazsyla,kafasyla,btnalemi medeniyetin yannda olduunu gstermek

modernleme

1. LatinAlfabesi:

yeniTrkharfleriabukrenilmelidirve btnvatandalarnkatlmyla allmaldr. vatandaa,kadna,erkee,hamala, sandalcyaksacasherkeseokumayazma retilmelidir.

1. hakikiTrkkelimeleri,Trkharfleri 2. DilTrkeahenktarvezengin
Asrlardanberikafalarmzdemirereve iindebulundurarak,anlalmyanve anlayamadmziaretlerdenkendimizi kurtarmak

Atatrkn bu konumasnda yer alan ifadeler okuma-yazmann nemi zerinedir. Latin alfabesinin kabulyle birlikte hem yaz ile hem de kafas ile medeni toplumlarn yannda olacan belirten Atatrk, bunun iin yeni Trk harflerini en ksa zamanda herkesin renmesi gerektiini belirtmektedir. Latin alfabesinin kabulyle ayn zamanda hakiki Trk kelimelerinin, zengin ve ahenktar dilimiz sayesinde daha iyi ifade edilebileceini belirten Atatrk, bu konumasn 1928 ylnda yapm olmasnn zellikle altn izmek gerekir. nk bu konuma hem alfabe reformunun ksa bir srede salam olduu baary hem de ileride yaplacak olan dil almalarnn bu baardan destek alarak gerekleeceinin iareti olan bir konumadr.

271

Yzyllardan beri Trkn kafalar demir ereve ile zincirleyen bunun almasnn yolu olarak da yeni Trk harflerini gsteren Atatrk, artk mazinin hatalarn kknden temizlemek gerektiini belirtmektedir. Bunun iinde Trk toplumsal hayatndaki insanlarn, hislerinin, arzularnn, heyecanlarnn bir noktada bir hedefte birlemesi gerektiini belirtmitir. Bu ortak bilinci, ulusal birliktelii ise, Trk harfleriyle salamak istemitir. Grld zere alfabe reformu hem modernlemenin hem de ulus-ina srecinin esas noktalarndan birini oluturmaktadr. Atatrk yaplan bu alfabe deiiklii ile Trkenin kendi z benliine dneceini ve gelieceini belirtmektedir. Yaplan almalar hususunda abuk, bir sene, iki sene, en ksa zamanda gibi zaman belirtelerini sk sk kullanan Atatrk, almamzda belirtmi olduumuz modernleme ve uluslama politikalarndaki acelecilik karsamamz destekleyici bulgular olarak karmza kmaktadr. Politikalarn znde yer alan bu acelecilik, bir lider olarak Atatrkn lke ideallerini (modern ulus-devlet) biran nce gerekletirme isteinden kaynaklanmaktadr. Atatrkn muasr medeniyetler seviyesine ulam hatta onu am bir lke olarak grmek istedii Trkiye iin, yaplmas gerekenleri dnnce, bu acelecilii anlamz hite zor olmamaktadr.

Kutu 4: Yeni Trk Harfleri Hakknda (23 Austos 1928 Anadolu Ajans Muhabirine Verilen Deme/Hakimiyet-i Milliye): lk frka kumandan olduum Tekirda'm da 14 sene sonra ziyaret edebildim. Bundan ok memnun ve mtehassisim. Fakat, daha ok 'memnun ve mnerih olduum nokta udur: Tekirdah vatandalarm daha imdiden yeni Trk harflerini yazp okumay hemen renmilerdir diyebilirim. Memurlarn kffesini bizzat imtihan ettim. Sokaklarda ve dkknlarda halk ile temaslar yaptk. Arap harfiyle bi yazmak okumak bilmiyenlerin Trk harfleriyle derhal nsiyet etmi olduklarn grdm. Henz ortada salhiyattar makamatn tasdikinden gemi bir rehber olmadan, henz mektep muallimleri dellet faaliyetine gemeden, yce Trk milletinin hayrl olduuna kanaat getirdii bu yaz meselesinde bu kadar yksek uur ve intikal ve bilhassa istical gstermekte olduunu grmek, benim iin cidden byk, ok byk saadettir. Bu husus elbette ayar iin mucib-i hayret olacaktr. Az zaman sonra, yeni Trk harfleriyle, gzler kamatrc Trk mnevi inkiafnn

272

vsl olabilecei kudret ve itibarn beynelmilel seviyesini gzlerimi kapyarak imdiden o kadar parlak gryorum ki; bu manzara beni gayediyor. Ben yalnz bugn Tekirdallarda sezdiim ruh ve hiss hlete, yalnz buna dahi istinaden kat'i olarak beyan edebilirim ki, btn Trk milleti bu meselede benim grdm, benim hissettiimi aynen grmekte ve hissetmektedir. Bu kadar hassas ve uurlu olan Trk milleti kendisinin refahna, itilsna binlerce senedenberi hayllet edegelmekte olduunu, artk temyiz eyledii btn madd ve mnevi mnileri ykacak, para para ederek ortadan kaldracaktr. Bunda artk pheye mahal yoktur. Diman, vicdann bu kadar azim ve kat'iyetle temizlemee karar vermi olan byk milletimin istikbalini tasavvur etmek hi de g deildir. (Sylev ve Demeler, Cilt III, a.g.e., s.121-122.)

Kutu-4 Analiz:

1. Trkmaneviinkiaf 2. beynelmilelseviye

1. yeniTrkharfleriniyazpokumak

1. TrkharfleriLatinAlfabesi

Alfabe reformunun gereklemesinden sonra, yurt gezilerinin birinde vatandalarn yeni alfabeye gstermi olduu ilgiden dolay sevincini dile getiren Atatrk, yeni Trk harflerini Trk manevi inkiafn ykseltecek, beynelmilel seviyeye ulatracak bir ara olarak nitelemektedir. Yce Trk milletinin hayrl

273

olduuna kanaat getirdii bu yaz meselesi modern ulus-devlet yapsn oluturmak isteyen Trkiye iin, temel bir yap tadr. Atatrkn konumasnda yer alan hemen derhal gibi zaman belirteleri, alfabenin renilmesindeki kolayll ifade etmektedir. nk bilindii zere Arap alfabesi olduka karmak ve zor olarak ifade edilmekte, buna karn Arap alfabesine yklenen kutsallk bir trl yklamamaktayd. Alfabe reformunun bu kadar ksa zamanda baar salamas, uygulanan politikalarn, halkn yzyllarca sren sabit inanlarndan ayrlmas zerine derin etkiler yapm olduunu bizlere gstermektedir.

Kutu 5: nc Dnem kinci Toplant Yln Aarken (1 Kasm 1928): Muhterem Efendiler; maarifte vaziyetimiz ve imdiye kadar sarf ettiimiz gayretlerin bugnk neticeleri bizi radikal tedbirler alabilecek bir seviyeye getirmitir. Her istikamette doru hedefleri bulmu olan maarifimiz hususi takayyt ve alkanzla ve hepimizin cidd gayretlerimizle az zamanda geni neticeler vermee namzettir. Maarifte sratle yksek bir seviyeye kacak bir milletin hayat mcadelesinde maddi, manevi btn kudretlerinin artaca muhakkaktr. Maarif faaliyetimiz ilk tahsilin fiilen umumi ve mecburi olmasn, memlekette terbiye birlii, orta tahsilin iyi vesaitle teksif ve teshilini, meslek tahsilini ilk ve orta derecesinden en yksek derecesine kadar memlekette teminini, yksek tahsilin de adette olduu kadar kymette de bu asrn ihtiyalarna kifayetini hedef tutmutur. Her sene bu istikametlerde mhim mesafeler aldmz syliyebiliriz. Efendiler; btn Trk milletinin evltlarn yksek bir terbiye ve ihtisasla yetitirmek iin sarf ettii gayret ve emekler az deildir. Hususi ve umumi idarelerden maarife tahsis olunan vastalar muhtelif vekletlerden, orta ve yksek tahsile sarf olunan gayretler, hasl iktidar olan ailelerin umumi ve hususi idarelerin Avrupa'da tahsil iin sarf ettikleri himmetler, eer memlekette resmen mesul olan muktedir alkadarlarn takip ve nezaretleri altnda temerkz ettirilirse alacamz semerelerin ok daha ziyade ve geireceimiz inkiaf zamannn ok daha ksa olaca muhakkaktr. Bu mesainin hkmete ve Byk Millet Meclisince lyk olduu ehemmiyetle mtalas mstacel bir mbremiyet gstermektedir. Aziz Arkadalarm; her eyden evvel her inkiafn ilk yap ta olan meseleye

274

temas etmek isterim. Her vastadan evvel byk Trk milletine onun btn emeklerini ksr yapan orak yol haricinde kolay bir okuma yazma anahtar vermek lzmdr. Byk Trk milleti cehaletten az emekle ksa yoldan ancak kendi gzel ve asl diline kolay uyan byle bir vasta ile syrlabilir. Bu okuma yazma anahtar ancak Ltin esasndan alnan Trk alfabesidir. Basit bir tecrbe Ltin esasndan Trk harflerinin, Trk diline ne kadar uygun olduunu ehirde ve kyde ya ilerlemi Trk evltlarnn ne kadar kolay okuyup yazdklarn gne gibi meydana karmtr. Byk Millet Meclisi'nin karariyle Trk harflerinin katiyet ve kanuniyet kazanmas, bu memleketin ykselme mcadelesinde bal bana bir geit olacaktr. Milletler ailesine mnevver, yetimi byk bir milletin dili olarak elbette girecek olan Trkeye bu yeni canll kazandracak, olsan nc Byk Millet Meclisi, yalnz ebed Trk tarihinde deil, btn insanlk tarihinde mmtaz bir sima kalacaktr. Efendileri Trk harflerinin kabulyle hepimize, bu memleketin. btn vatann seven yetikin, evltlarna mhim bir vazife tevecch ediyor; bu vazife, milletimizin kamilen okuyup yazmak iin gsterdii evk ve aka bilfiil hizmet ve yardm etmektir. Hepimiz, hususi ve umumi hayatmzda rasgeldiimiz okuyup yazma bilmeyen erkek kadn, her vatandamza retmek iin tehalk gstermeliyiz, bu milletin asrlardan beri hallolunamyan bir ihtiyac birka sene iinde tamamen temin edilmek, yakn ufukta gzlerimizi kamatran bir muvaffakiyet gneidir. Hibir muzafferiyetin hatlaryla kyas kabul etmeyen bu muvaffakiyetin heyecan iindeyiz. Vatandalarmz cehaletten kurtaracak bir sade muallimliin vicdan-i hazz mevcudiyetimizi iba etmitir. Aziz Arkadalarm; yksek ve ebed yadigrnzla byk Trk milleti yeni bir nur lemine girecektir. (Sylev ve Demeler, a.g.e., s.376-378.)

275

Kutu-5 Analiz:

1. inkiafilerlememodernleme 2. memleketinykselmesi
maariftesratleyksekbirseviyeyekacak Trk milletinin evlatlarn yksek bir terbiye ihtisaslayetitirmek milletlerailesindemnevver,yetimibyk birmilletolmak vatandalarcehalettenkurtaracaktedbirler almak

3. yenibirnuraleminegirmesi

1. Eitim: ilktahsilinfiilenumumivemecburiolmas
militerbiyebirlii ortatahsiliniyivesaitleteksifveteshili meslektahsiliniilkveortaderecedetemini yksek tahsilin atlette olduu kadar kymettede ihtiyalarna kiyafetini hedef tutmas

2. Okumayazmaseferberlii:
hervastadanevvelkolaybirokumayazma anahtarvermekkendigzelveasl dilinekolayuyanTrkdilineuygun

1. Okullar(lk,orta,yksektahsilveAvrupada tahsil)
2. LatinesasndanTrkharfleri memleketykselmesinegeitolacak 3. dilTrkeolmalGne

Atatrk'n ifadelerinde memleketin gelimesi, ykselmesi iin eitimin nemi aka ortadadr. Modern bir yaplanma olan ulus-devlet iinde eitimin zorunlu ve genel olmas gerekir. Bunun altn izen Atatrk, hem eitimin milli olmasna hem de ilkokulun zorunlu ve genel olmas gerektiini belirtmektedir. Meslek eitimine nem veren, eitimde gerekli aralarn mevcut olmas gerekliliini vurgulayan ve yksek

276

okulun da ihtiyalara cevap verecek bir biimde olmas gerekliliini ortaya koyan Atatrk iin, eitimin nemi tartma gtrmez bir gerekliktir. Memleketin gelimesi iin temel olan ilkeyi, okuma-yazma olarak belirten Atatrk, her vatandan okuma-yazma bilmesi iin hem kolay hem de Trkeye uygun bir alfabenin gerekliliini ortaya koymakta ve bu alfabenin Latin alfabesi olduunu belirtmektedir. Ancak dikkat edilirse Latin esasnda Trk harfleri ibaresi kullanmaktadr. Bu bakmdan Latin alfabesi, modern ulus-devlet yapsnn bir anahtar, temel bir yap ta olmaktadr ve bu alfabe zaten Trk alfabesidir. Atatrkn konumasna gne metafor olarak iki yerde gemektedir. Gne bilindii zere sadece dnyay stan aydnlatan bir ey deil ayn zamanda, insanolunun var olmasnn da en nemli nedenidir. Atatrkte konumasnda bu gne semboln, Latin alfabesi bir baars olarak ortaya kacak durum iin kullanmtr. Buna gre Latin alfabesinin toplumsal yaama uygulanmasnn neticesinde gne gibi aydn bir yola girilecektir. Zaten Atatrk konumasn, yine aydnlanma anlamna gelen nur kelimesini kullanarak bitirmektedir. Atatrkn yeni bir nur alemi olarak niteledii srecin ise muasr medeniyet olduu olduka aktr. Atatrkn ifadelerinde dikkat ekici dier bir husus, gsterilen amalara ynelik ok daha ksa, birka sene iinde veya az emekle gibi ifadeleri kullanm olduunu grmekteyiz. Bu ifadeler modernleme blmnde belirtmi olduumuz hzla kalknma prensibine uygun olarak muasr medeniyetler seviyesine ulam hatta onu am bir millet olarak Trkiyenin, bu hedeflerine bir an nce ulamas gerekliliinin ifadeleri olarak anlam kazanmaktadr. Ayrca yukarda belirtmi olduumuz gibi uygulanan politikalarn znde acelecilik olduunun da bir gstergesidir. Son olarak Atatrk konumasnda, radikal tedbirler ciddi gayretler gibi ifadeleri kullanmaktadr. Bu ifadeler de uygulanan ve yrtlen politikalarn niteliini belirtmektedir.

Kutu 6: nc Dnem nc Toplant Yln Aarken (1 Kasm 1929): Memleketin fikr ve iktisadi inkiafta, yksek terakki sahas olmasna almak, idealimizdir. Fakat bu inkiafn medeni ve mill snr haricinde cereyan almasn prensiplerimize muvafk bulamayz.

277

*** Meclisinizin en byk eseri olan Trk harfleri, memleketin umumi hayatna tamamen tatbik olunmutur. lk mklt milletin mefkure kuvveti ve medeniyete olan muhabbeti sayesinde kolaylkla yenilmitir. Millet mektepleri normal tedrisat haricinde kadn ve erkek, yz binlerce vatandan nurlanmasna hizmet etti. Bu mekteplerin daha fazla bir gayret ve evkle idame edilmesi lzmdr. (Sylev ve Demeler, a.g.e., s.378-379.)

Kutu-6 Analiz:

1. inkiafilerlememodernleme

2. fikriveiktisadi"politikalarizlemek medenivemilliolmal 3. Trkharflerini,memleketinumumi hayatnatatbiketmek

1. Trkharfleri
vatandannurlanmasnahizmetetti

2. MilletMektepleri

278

Atatrk bir lider olarak, lkenin geliebilmesi iin, fikirsel ve ekonomik politikalarn izlenmesi gerektiini, bu politikalarn ise, medeni ve milli olmas zorunluluunu belirtmitir. En azndan fikirsel geliimin salanabilmesi iin, her vatandaa okuma-yazma retilmesi gerekliliini belirten Atatrk, Trk harflerini bu yolda hizmet eden bir ara olarak nitelemektedir. Hatta Millet mekteplerini Trk halknn okuyup-yazma renebilmesi iin, okul dnda da hizmet verdiini belirten Atatrk, nur yani aydnlanma kelimesini kullanarak bu yolla vatandalarn aydnlanacan sylemitir. Bir bakma Trk harfleri nur olarak nitelenmitir.

4.2. Modernleme ve Trk Dil Kurumu

Belirlemi olduumuz kategorilerden biri de Trk Dil Kurumu hakknda Atatrkn ifadeleridir. Trk Dil Reformu anlatrken, Trk Dil Kurumunun eitli ilevlerinden bahsetmitik. Bu blmde de Atatrkn ifadelerinden yola karak Trk Dil Kurumu hakknda daha geni bilgiler elde edebileceimiz gibi, ayn zamanda da modern ulus-devlet ina srecinde Trk Dil Kurumunun oynam olduu roller hususunda da aydnlatc bilgiler bulacaz. Aada Atatrkn meclis konumalarndan biri yer almaktadr. Trk Dil Kurumu zaten kurulu olarak 1932 ylnda kurulmu olduu iin sadece alt yllk bir srete Atatrkn bu kurum ile ilgili grlerini bulabiliriz.

Kutu 7: Beinci Dnem kinci Toplant Yln Aarken (1 Kasm 1936): Sayn Millet Vekilleri! Sizi, sevgi ve sayglarmla selmlayarak, beinci devrenin ikinci senesini ayorum. Derhal sylemeliyim ki, bu seneki almalarmzn da, memleket ve millet ilerinde, yeni iyilikler ve ilerlemeler yapacana kaniim. Geen yl, Trk milleti huzur ve skn iinde, mill ve insan lkye, ak ile koan kuvvetli ve alkan bir varlk gsteriyordu. darede ve adliyede yeni kanunlarn ve yeni tekiltn, vatanda sevindiren neticeleri grlyordu. Ekonominin her sahasnda ve memleketin her tarafnda

279

Trkler kendilerine ve devletlerine tam bir gven iinde alyorlard. Cumhuriyet, yeni ve salam esaslariyle, Trk milletini emin ve metn bir istikbal yoluna doru koyduu kadar, asl fikirlerde ve ruhlarda yaratt gvenlik itibariyle, bsbtn yeni bir hayatn mjdecisi olmutur. Seneler getike, mill ideal verimleri, gvenle almada, ilerleme hevesinde, mill birlik ve mill irade eklinde, daha iyi gzlere arpmaktadr. Bu, bizim iin ok nemlidir; nk, biz, esasen mill mevcudiyetin temelini, mill uurda ve mill birlikte grmekteyiz. Halk ile hkmet arasndaki yaknlk ve beraber alma gayreti, ayrca, memnuniyeti mucip bir seviyededir. Bu hususta partimizin feyizli nderliini ehemmiyetle kaydetmek isterim. dar ve ekonomik tedbirlerin iyi tatbiki ve tatbik neticelerinin iyi anlalmas iin, halkn hkmete yardm etmek hevesi, iftihar olunacak bir tezahrdr. Bu ruh vaziyet, Trk milletini ilerletmek ve Trk vatann imar etmek, iin ok verimli ve ok esasl bir mildir. Devleti ve hkmeti kendi mal ve koruyucusu tanmak, bir millet iin byk nimet ve mazhariyettir. Trk milleti bu neticeye Cumhuriyette varm ve her sene bunun artan semerelerini grm ve gstermitir. Milletimizin, maddi ve manevi huzuruna, her eyden fazla ehemmiyet veriimizin, ne kadar yerinde olduu anlalyor. Arkadalar! lk tahsilin yaylmas iin, sade ve pratik tedbirler almak yolundayz. lk tahsilde hedefimiz, bunun umumi olmasn bir an evvel, tahakkuk ettirmektir. Bu neticeye varmak, ancak, faslasz tedbir almakla ve onu metodik tatbikle mmkn olabilir. Milletin balca bir ii olarak, bu mevzuda srar etmeyi lzumlu gryorum. Sanat ve teknik mekteplerine rabet artmtr. Bunu sevinle sylerken, her trl teviki arttrmak lzm olduunu da ilve etmek isterim. *** Balarnda kymetli Maarif Vekilimiz bulunan Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumu'nun, her gn yeni hakikat ufuklar aan, cidd ve devaml mesaisini takdirle ydetmek isterim. Bu iki ulusal kurumun, tarihimizin ve dilimizin, karanlklar iinde unutulmu derinliklerini, dnya kltrndeki analklarn, reddolunamaz ilm belgelerle ortaya koyduka, yalnz Trk milleti iin deil ve fakat btn ilim lemi

280

iin, dikkat ve intibah eken, kutsal bir vazife yapmakta olduklarn emniyetle syleyebilirim. Tarih Kurumu'nun Alacahyk'te yapt kazlar neticesinde, meydana kard, be bin be yz senelik maddi Trk tarih belgeleri, cihan kltr tarihini yeni batan tetkik ve tamik ettirecek mahiyettedir. Bir ok Avrupal limlerin itirakiyle toplanan, son Dil Kurultay'nn kl neticelerini bizzat grm olmakla ok mutluyum. Bu ulusal kurumlarn az zaman iinde, ulusal akademiler halini almasn temenni ederim. Bunun iin, alkan tarih ve dil limlerimizin, dnya ilim lemince tannacak, orijinal eserlerini grmekle bahtiyar olmamz dilerim. (Sylev ve Demeler, a.g.e., s.404-406.)

Kutu-7 Analiz:

1. yenibirhayatsalamak 2. eminvemetinbiristiklalyolunda
Trkmilletiniilerletmek Trkvatannimaretmek milletinmaddivemanevihuzurunu salamak

milli ve insani lkler

1. millimevcudiyetintemelinimili uurvemillibirlikolarak glendirmek 2. halkilehkmetarasndayaknlk salamakveberaberalmagayreti oluturmak 3. ilktahsilinumumiolmasbunun iindesadevepratiktedbirleralmak

1. Okullar 2. PartiCumhuriyetHalkFrkas 3. TrkTarihKurumuveTrkDilKurumu

281

Yukardaki metinde yer alan ifadeleri dikkatlice incelediimiz takdirde Atatrkn lkenin ilerlemesi iin gstermi olduu yollarn hem milli hem de bilimsel olduu aka grlmektedir. Halk ile btnleme amac gden Atatrk, eitimin nemine deinmekte, eitimin genel ve zorunlu olmasn belirtmekte ve bu konuda srarc olunmas gerekliliini ortaya koymaktadr. Bunlarn ise biran evvel gereklemesini istemektedir. Okullar bata olmak zere, Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlarn amalar gerekletirebilecek aralar olarak gstermektedir. Bu aralardan biride partimiz olarak belirttii Cumhuriyet Halk Frkasdr. Bilindii zere Trkiyenin imar edilmesi srecinde Cumhuriyet Halk Frkas olduka nemli ilevler gerekletirmi, lkenin modernleme projesi ierisinde uygulanan politikalarn yrtc organlardan biri olmutur. Atatrk konumasnda milli birlik ve beraberliin salanmas gereklilii zerinde durmutur. Buna gre, halk ile btnlemenin, onlarla birlikte almann yan sra, milli mevcudiyetin temelini mili uur ve milli birlik olarak glendirmek gerekmektedir. Ksacas sosyolojik adan toplumsal birlikteliin salanabilmesi iin, ortak amalarn toplumsal yaamda olumas gerekmektedir. Ortak bilin veya zmre uuru olarak ifade edebileceimiz bu durumu gerekletirebilecek kurulular olarak Trk Tarih ve Trk Dil Kurumlar nem tamaktadr. nk bu iki kurum Trk kimliinin yeniden tanmland yllarda, yani ulus-ina srecinde gerekletirilmek istenen ulusal birlikteliin salaycs olan iki kurulutur. Atatrkte Trkiyeyi imar etmek iin iaret ettii, iki ulusal kurum olarak niteledii Trk Tarih ve Trk Dil Kurumu ii aada geen ifadeleri kullanmtr:

kutsal bir vazife yapmakta olan hakikat ufuklar aan ulusal kurumlardr.
karanlklar iinde unutulmu derinliklerini dnya kltrndeki analklarn reddolunmaz ilmi belgelerle ortayakoydukacihankltrtarihiniyenibatantetkikve tamirettirecektir

282

Her iki kurumun almalarn kutsallk ve hakikat ile zdeletiren Atatrk, bu iki kurumun ulusal bir nitelie sahip olduunu da vurgulamtr. Atatrkn ifadelerinde dikkati eken dier bir hususta karanlklar iinde unutulmu derinliklerini dnya kltrndeki analklarn eklinde ifade etmi olduu eylerin, kazlar neticesinde ortaya konulan Tarih Tezi ve konumasndan ksa bir sre nce gerekletirilmi olan III. Trk Dil Kurultaynn Gne-Dil Teorisi ile olumu olan Dil Tezinin birlikteliklerini vurgulanmasdr. Buna gre mazinin iinde unutulmu olan Trklk bilici ile dnya kltrne analk yapan Trke, cumhuriyet dneminde yaplan bilimsel almalarla ortaya karlmtr. Her iki durumda cihan kltrn yeni batan tetkik ve tamir ettirecek bir mahiyet tam olduu belirtilmektedir. Atatrk bu kurultaydaki almalar kl neticeler olarak ifade ettii gibi, her iki kurumun alimlerini alkan olarak nitelemekte ve son olarak her iki kurumun almalarn da reddolunmaz olarak deerlendirmektedir. Ayrca her iki kurumun almalarndan ve gelinen noktadan dolay ok mutlu olduunu ifade etmektedir.

Kutu 8: Beinci Dnem nc Toplant Yln Aarken (1 Kasm 1937): Arkadalar! Byk davamz, en medeni ve en mreffeh millet olarak varlmz ykseltmektir. Bu, yalnz kurumlarnda deil, dncelerinde temelli bir inklp yapm olan byk Trk milletinin dinamik idealidir. Bu ideali en ksa bir zamanda, baarmak iin, fikir ve hareketi, beraber yrtmek mecburiyetindeyiz. Bu teebbste baar, ancak, treli bir plnla ve en rasyonel tarzda almakla mmkn olabilir. Bu sebeple okuyup yazma bilmeyen tek vatanda brakmamak; memleketin byk kalknma savann ve yeni atsnn istedii teknik elemanlar yetitirmek; memleket davalarnn ideolojisini anlayacak, anlatacak, nesilden nesle yaatacak fert ve kurumlar yaratmak; ite bu nemli umdeleri en ksa zamanda temin etmek, Kltr Vekletinin zerine ald byk ve ar mecburiyetlerdir. aret ettiim umdeleri, Trk genliinin dimanda ve Trk milletinin uurunda daima canl bir halde tutmak, niversitelerimize ve yksek okullarmza den balca vazifedir.

283

Bunun iin memleketi imdilik byk kltr blgesi halinde mtala ederek; garp blgesi iin, stanbul niversitesinde balanm olan slahat programn daha radikal bir tarzda tatbik ederek cumhuriyete cidden modern bir niversite kazandrmak; merkez blgesi iin, Ankara niversitesini az zamanda kurmak lzmdr. Ve Dou blgesi iin Van Gl sahillerinin en gzel bir yerinde, her ubeden ilk okullariyle ve nihayet niversitesiyle modern bir kltr ehri yaratmak yolunda, imdiden fiiliyata geilmelidir. Bu hayrl teebbsn, dou vilyetlerimiz genliine bahedecei feyiz, Cumhuriyet Hkmeti iin ne mutlu bir eser olacaktr. Tavsiye ettiim bu yeni teebbslerin, eitmen ve retmen ihtiyacn ziyadeletirecei phesizdir. Fakat bu cihet, hi bir vakit, ie balama cesaretini krmamaldr. Vekletin, geen yl iinde, bu ynden yapt tecrbeler, ok mit verici mahiyettedir. Trk Tarih ve Dil Kurumlarnn, Trk mill varln aydnlatan ok kymetli ve nemli birer ilim kurumu mahiyetini aldn grmek, hepimizi sevindirici bir hdisedir. Tarih Kurumu; yapt kongre, kurduu sergi, yurt iindeki hafirler, ortaya kard eserlerle, imdiden btn ilim dnyasna kltrel vazifesini ifaya balam bulunuyor. (Sylev ve Demeler, a.g.e., s.419-420.)

284

Kutu-8 Analiz:

1. Bykdavamzenmedeni
enmreffeh milletolmak

1. 2. 3. 4. 3. 4.

trelibirplanlaveenrasyoneltarzda almak okuyupyazmabilmeyentekvatanda brakmamak teknikelemanlaryetitirmek amalaranlayacak,anlatacak,yaatacakfert vekurumlaryaratmak modernbirniversitekazandrmak modernbirkltrehriyaratmak

1. Trkgenlii
2. niversiteler,yksekokullar 3. TrkTarihveDilKurumlar

Atatrkn belirtmi olduu byk dava modernleme ve uluslama srelerine karlk gelmektedir ki, bu sre modern ulus-devlet yapsn oluturmay amalamaktadr. Bu amaca ulamak iin yaplmas gerekenleri aklkla belirten Atatrk, yaplan almalarn hukuki ve aklc olmasn, herkesin okuma-yazma bilmesini, lkeyi kalkndracak teknik elemanlarn yetitirilmesini, modern niversiteler kurulmasn, modern kltr ehirlerinin oluturulmasn vb. birok alanda eitli hedefler gstermektedir. Bu hedefler modern ulus-devlet yapsn oluturabilmenin bir yolu olarak nem kazanmaktadr. Atatrkn zellikle eitime vermi olduu nem bilinmektedir. Bu konumasnda da eitimin nemi zerinde duran Atatrk, bata Trk genlii olmak

285

zere, niversiteleri, yksekokullar, Trk Tarih ve Dil Kurumlarn bu amalar gerekletirebilecek kii veya kurulular olarak gstermektedir. Metinde dier dikkat etmemiz gereken unsur, Atatrkn ifadelerinde sklkla en, byk, ok gibi stnlk belirtelerini kullanmasdr. Bu durum Atatrkn modern ulus-devlet oluturma srecindeki kararlln bizlere gstermektedir. Sz konusu bu durumu Atatrkn dier konumalarnda da greceiz. Bu ifadeler ayn zamanda Atatrkn bir lider olarak da olduka kararl ve emin admlarla bu sreci ilerletmi olduunu bizlere gstermektedir.

Trk milli varln aydnlatan kurululardr. ok kymetli ve nemli ilim kurululardr.

Konumuz gereince de Atatrkn modern ulus-devlet yapsn oluturma amacn gerekletirecek kurum olarak gsterdii Trk Dil Kurumu zerinde durmamz gerekmektedir. Atatrk her iki kurum iinde hem milli esaslarn hem de bilimsel esaslarn geerli olduunu yukarda verilmi cmlelerle ifade etmitir. Dolaysyla Trk Dil Kurumu, modern ulus-devlet yapsn oluturmak isteyen Trkiye iin, bu amaca ulamak iin vazife gren kurumlardan biri olarak nem tamaktadr. alma boyunca da sklkla vurgulam olduumuz dil alannda yaplan almalarn esas gayesi de bu anlamda bir mana kazanmaktadr. Trk Dil Kurumu hem modernleme projesinin bir arac hem de ulusal birliktelii salayc bir kurum olarak nem arz etmektedir. Bu bakmdan dil almalar, oluturulmak istenen modern ulus-devlet yaplanmas iin merkezi bir konuma sahiptir.

286

Kutu 9: Beinci Dnem Drdnc Toplant Ylnn Alnda Atatrk Adna Bavekil Celal Bayar Tarafndan Okunan Sylev (1 Kasm 1938): Trk Tarih ve Dil Kurumlar'nn almalar takdire lyik kymet ve mahiyet arzetmektedir. Tarih tezimizi reddedilmez delil ve vesikalarla ilim dnyasna tantan Tarih Kurumu memleketin muhtelif yerlerinde yeniden kazlar yaptrm ve beynelmilel toplantlara muvaffakiyetle itirak ederek yapt teblilerle ecnebi uzmanlarn alka ve takdirlerini kazanmtr. Dil Kurumu en gzel ve feyizli bir i olarak trl ilimlere ait Trke terimleri tesbit etmi ve bu suretle dilimiz yabanc dillerin tesirinden kurtulma yolunda esasl admn atmtr. Bu yl okullarmzda tedrisatn Trke terimlerle yazlm kitaplarla balam olmasn kltr hayatmz iin mhim bir hdise olarak kaydetmek isterim. (Sylev ve Demeler, a.g.e., s.429.)

tarih tezi reddedilmez ve ilmi

yaplan almalar takdire layk kymet ve mahiyette Trke terimleri tespit etmi yabanc dillerin tesirinden kurtulma tedrisatn Trke terimlerle yazlm kitaplara balanm kltr hayatmz iin mhim bir hadise Atatrk ifadelerinde her iki kurumdan vgyle bahsederken yaplan almalarn hem bilimselliini hem de tartma gtrlemez gerekler olduunun altn izmektedir. Meclisin al konumas olarak okutulan bu konuma, 1938 ylnda Atatrkn lmnden 9 gn nce sylenmitir. Atatrkn gelinen bu noktada dil almalaryla

287

ilgili olarak kltr hayatmz iin mhim bir hadise demektedir. Yine gelinen noktada Trke terimlerin tespit edildiini, eitimin Trke terimlerle yazlm kitaplarla yaplmakta olduunu ve Trkenin yabanc dillerin tesiri altndan kurtulmakta olduunu belirtmektedir. Btn bunlar Atatrkn gerekletirmek istedii modern ulus-devlet yaplanmas iin olduka nemli hadiselerdir. Grld zere cumhuriyet dneminde yrtlen dil almalar ile hem ulusal birlik ve beraberlik salanmas hedeflenmi hem de modernlemenin bir gereklilii olarak eitimden siyasal yaama kadar birok alanda ilevsel olarak rol alabilecek olan bir olgu, ulus-devlet yaplanmasna dorudan merkezine konulmak istenmitir. Bilimsellii, ulusalcl, laiklii benimseyen, bu olgular devlet yapsna yerletirmek isteyen Trkiye iin, bu gelimeler olduka nemliydi ve yrtlmesi bir gereklilikten ziyade bir zorunluluktu.

4.3. Modernleme ve badet Dili

Belirlemi olduumuz kategorilerden biri de ibadet dili hakknda Atatrkn ifadeleridir. Bu balk altnda Atatrkn ifadelerinden yola karak, ibadet dilinin Trke olma gerekliliinin, modernleme sreci ile olan ilikisi ortaya koyulacaktr.

Kutu 10: nc Toplant Yln Aarken ( 1 Mart 1922): *** Efendiler! Bugnk mcehadatmzn gayesi istiklal-i tamdr. stiklaliyetin tamamiyeti ise ancak istiklal-i mali ile mmkndr. Bir devletin maliyesi istikllden mahrum olunca o devletin btn uabat- hayatiyesinde istikll meflutur. nk her uzv-u devlet ancak kuvve-i maliye ile yaar. stiklal-i malinin mahfuziyeti iin art- evvel, btenin bnye-i iktisadiyede ile mtenasip ve mtevazin olmasdr. Binaenaleyh; bnye-i devleti yaatmak iin harice mracaat etmeksizin memleketin menabi-i varidatiyle temin-i idare, are ve tedbirlerini bulmak lazm ve mmkndr.

288

*** Efendiler! Asrlardan beri milletimizi idare eden hkmetler tmim-i maarif arzusunu izhar edegelmilerdir. Ancak bu arzularna vsul iin ark ve garb taklitten kurtulamadklarndan dolay netice milletin cehilden kurtulamamasna mncer olmutur. Bu hazin hakikat karsnda, bizim takibe mecbur olduumuz maarif siyasetimizin hututu esasiyesi yle olmaldr: Demitim ki; bu memleketin sahab-i aslisi ve heyeti itimaiyemizin unsur-u esasisi kyldr. te bu kyldr ki bugne kadar nur-u maariften mahrum braklmtr. Binaenaleyh; bizim takip edeceimiz maarif siyasetinin temeli evvela mevcut cehli izale etmektir. Teferruata girmekten itinaben, bu fikrimi birka kelime ile tavzih etmek iin diyebilirim ki aleltlak umum kylye okumak, yazmak ve vatann, milletini, dinini, dnyasn tantacak kadar corafi, tarihi, dini ve ahlaki malumat vermek ve mal-i erbaay retmek maarif programmzn ilk hedefidir. Efendiler! Bu hedefe vusul, tarihi maarifimizde mukaddes bir merhale tekil edecektir. Bir taraftan izale-i cehle urarken dier taraftan da memleket evladn hayat- itimaiye ve iktisadiyede fiilen messir ve msmir klabilmek iin elzem olan iptidai malumat ameli bir tarzda vermek usul- maarifimizin esasn tekil etmelidir. Efendiler! Medeni ve asri bir heyeti itimaiyenin tarik-i ilmi irfanda yalnz bu kadarda iktifa edemeyecei phesizdir. Milletimizin inkiaf dehas ve bu sayede layk olduu mertebe-i medeniyete irtikas bittabi li meslekler erbabn yetitirmekle ve milli harsmz il etmekle kabildir. Bu iptidai ve intihai iki tahsil kademesi arasnda orta tahsilin de vcubu tabiidir. Orta tahsilin gayesi memleketin muhta olduu muhtelif hizmet ve sanat erbabn yetitirmek ve tahsil-i liye namzet hazrlamaktr. Orta tahsilde dahi terbiye ve talim usulnn ameli ve tatbiki olmas esasna riayet arttr. Kadnlarmzn da ayni derece-yi tahsilden geerek yetimelerine atf- ehemmiyet olunacaktr.

289

Efendiler! Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize, grecekleri tahsilin hududu ne olursa olsun en evvel ve hereyden evvel Trkiye'nin istiklline, kendi benliine ananat- millyesine dman olan btn anasrla mcadele etmek lzumu retilmelidir. Beynelmilel vaziyet-i cihana gre, byle bir cidalin istilzam eyledii anasr- ruhiye ile mcehhez olmyan fertlere ve bu mahiyette fertlerden mrekkep cemiyetlere hayat ve istikll yoktur. Efendiler! Bir heyeti itimaiyenin mterek ve umumi hisleri ve fikirleri vardr. Heyeti itimaiyelerin kymetleri, mertebe-i temeddnleri, arzu ve temaylleri ancak bu umumi his ve fikirlerin tecell ve tebarz derecesile anlalr. Bir heyeti itimaiyeyi evki idare eden insanlar iin, heyeti itimaiyenin talihi zerinde hkm vermek mevkiinde bulunan dostlar veya dmanlar iin miyar, bu heyeti itimaiyenin efkr- umumiyesinden anlalan kabiliyet ve kymettir. Binaenaleyh milletler efkr- umumiyesini cihana tantmak mecburiyetindedir. Btn cihan efkr- umumiyesie kesb-i ittil ise, esbab- hayatn tanzimi iin phesiz lzmdr. Bu hususta ise mevcut vesaitin birincisi ve en mhimmi matbuattr. Matbuat milletin saday umumisidir. Bir milleti tenvir ve iratta, bir millete muhta olduu gday fikryi vermekte, hulsa bir milletin hedef-i saadet olan istikamet-i mterekede yrmesini teminde, matbuat bal bana bir kuvvet, bir mektep, bir rehberdir. Ehemmiyet ve ulviyeti cihan- medeniyette bedahet kesbeden matbuata hkmetimizin birinci derecede atf- ehemmiyet eylemesi; bu hususta sarfedecei mesaiyi millete ifa ile mkellef olduu hayrl hizmetlerin ba tarafna koymas Meclisi hususattandr. Umuru Seriye Vekletimizin bir senelik mesaisini kemali ehemmiyetle tetkik ettim. Muhassalay ayan- takdir buldum. Teekkr ve tebrik ederim. Umur-u seriye'nin temiyeti hakknda nokta-i nazar serdine esasen mahal yoktur. nk bu husus nusus-u kur'aniye ile hasldr. Yalnz vrid-i hatr olan bir noktay sylemeden gemiyeceim : Efendiler! Camilerin mukaddes minberleri halkn ruhan, ahlk gdalarna en li, en feyyaz menbalardr. Binaenaleyh camilerin ve mescitlerin minberlerinden halk tenvir ve irat edecek kymetli hutbelerin muhteviyatna halka ittil imknn temin, Seriye Vekleti celilesinin mhim bir vazifesidir. Minberlerden halkn ansyabilecei linin kat'iyetle talep edecei

290

lisanla ruh ve dimaa hitap olunmakla ehli islmn vcudu canlanr, dima saflanr, iman kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur. Fakat buna nazaran huteba-i kuramm haiz olmalar lzm gelen evsaf- ilmiye, liyakat- mahsusa ve ahvali leme vukuf haiz-i ehemmiyettir. Btn vaiz ve hatiplerin bu mniyeye hadim olacak surette yetitirilmesine Seriye Vekletinin sarf- mukderet a.g.e., s.246-247.) edeceini mit ederim. (Sylev ve Demeler,

Kutu-10 Analiz:

1. istiklalitam 2. medeniveasribirheyetiitimaiye
halkaydnlatmak,cehalettenkurtarmak

1. Eitim:
mevcutcehliizoleetmek umumkylye,okumakyazmakvevatann, milletini,dinini,dnyasntantacakkadar corafi,tarihi,diniveahlakimalumatvermek veamalerbaayretmek ortatahsilenemvermek kadnlarayntahsilleyetitirmek

1. Okullar 2. Basn 3. Camivemescitler:HutbelerTrkeolmal

291

Atatrk, istiklal-i tam yani tam bamszlk idealini salayabilmek iin her eyden nce ekonomik bamszln kazanlmas gerektiini vurgulamtr. lkenin medeni ve asri bir toplum yapsna sahip olabilmesi iin, ekonomik bamszln kazanlmasnn yan sra eitime zellikle de milli eitime nem veren Atatrk, modernleebilmenin, uygar bir lke olmann yolu olarak eitime iaret etmekte, halkn cehaletten kurtarlmas gerekliliini belirtmektedir. Bunun iin de okuma-yazma seferberliinden; corafi, tarihi, dini her trl bilginin kazanlabilmesi iin okullara zellikle ortaokullara nem verilmesi gerektii zerinde durmaktadr. Ayrca kadnlarn da ayn haktan yararlanmas gerekliliini belirtmektedir. lkenin medeni ve asri bir lke olarak yaabilmesi iin halkn aydnlatlmas gerektiini belirten Atatrk, bunun iin okullar dnda basn ve zellikle cami ve mescitlere nem vermektedir. Halkn aydnlanabilmesi, cahil olmamas, bilgi sahibi olabilmesi iin, cami ve mescitlerde okunan hutbelerin Trke olmas gerektiini belirten Atatrk, ibadet dilinin de Trke olmas yolunda henz 1922 ylnda bir konuma yapm olmas olduka nemlidir. 1922 ylnda henz Hilafetin bile kaldrlmam olmas dnlrse, Atatrkn bir lider olarak hem ileri grlln hem de kararlln bu konumasnda aka grebiliriz. Bundan ksa bir sre sonra Elmall Hamdi tarafndan Kurann Trkeye evrilmesi, ezan erifin Trke okunmas ve hutbelerinde Trke olarak verilmesi, Atatrkn ideallerini bir bir gerekletirmi olduunu ortaya koymaktadr. Gerekleen btn bu yenilikler ayn zamanda modern ulus-devlet olma idealini tayan Trkiyenin laik bir yapya kavumas iin yaplanlar olarak nem tamaktadr.

Kutu 11: Balkesirde Halkla Konuma (7 Kasm 1923 Paa Camiinde Minberden Sylenmitir): Hutbeler hakknda iradedilen sualden anlyorum ki, bugnk hutbelerin tarz, milletimizin hissiyat fikriyesi ve lisanile ve ihtiyacat medeniye ile mtenasip grlmemektedir. Efendiler, hutbe demek nsa hitabetmek, yani sz sylemek demektir. Hutbenin mnas budur. Hutbe denildii zaman bundan bir takm mefhum ve mnalar istihra edilmemelidir. Hutbeyi irat eden hatiptir. Yani sz syleyen demektir. Biliyoruz ki, Hazreti peygamber zaman saadetlerinde hutbeyi

292

kendisi irat ederlerdi. Gerek peygamber efendimiz ve gerek Hulefay Raidin hutbelerini okuyacak olursanz grrsnz ki, gerek peygamberin, gerek Hulefay Raidinin syledii eyler o gnn meseleleridir, o gnn askeri, idar, mal ve siyas, itima hususatdr. mmeti islmiye tekessr ve memaliki islmiye tevessa balaynca, Cenab Peygamberin ve Hulefay Raidinin hutbeyi her yerde bizzat kendilerinin irat etmelerine imkn kalmadndan halka sylemek istedikleri eyleri ibla bir takm zevat memur etmilerdir. Bunlar herhalde en byk res idi. Onlar camii erifte ve meydanlarda ortaya kar, halk tenvir ve irat iin ne sylemek lazmsa sylerlerdi. Bu tarzn devam edebilmesi iin bir art lzmd. O da milletin reisi olan zatn halka doruyu sylemesi, halk dinlemesi ve halk aldatmamas! Halk ahvali umumiyeden haberdar etmek son derecede haizi ehemmiyettir. nk her ey ak sylendii zaman halkn dima hali faaliyette bulunacak, iyi eyleri yapacak ve milletin zararna olan eyleri reddederek unun veya bunun arkasndan gitmiyecektir. Ancak millete ait olan ileri milletten gizli ettiler. Hutbelerin halkn anlayamyaca bir lisanda olmas ve onlarnda bugnk icabat ve ihtiyalarmza temas etmemesi, Halife ve Padiah namn tayan mstebitlerin arkasndan kle gibi gitmiye mecbur etmek iindi. Hutbeden maksat ahalinin tenvir ve iraddr, baka ey deildir. Yz, ikiyz, hatt bin sene evvelki hutbeleri okumak, insanlar cehl ve gaflet iinde brakmak demektir. Hutebann herhalde nsn kulland lisanla grmesi elzemdir. Geen sene Millet Meclisinde irat ettiim bir nutukta demitim ki "mimberler halkn, dimalar, vicdanlar iin bir menba feyiz, bir menba nur olmutur." Byle olabilmek iin mimberlerden aksedecek szlerin bilinmesi ve anlalmas ve hakayiki fenniye ve ilmiyeye mutabk olmas lzmdr. Hutebay kiramn ahvali siyasiye, ahvali itimaiye ve medeniyeyi her gn takip etmeleri zaruridir. Bunlar bilinmedii takdirde halka yanl telkinat verilmi olur. Binaenaleyh hutbeler tamamen Trke ve icabat zamana muvafk olmaldr. Ve olacaktr. (Sylev ve Demeler, Cilt 2, a.g.e, s.99-100.)

293

Kutu-11 Analiz:

1. Millikltr,millidilveinanbirlii salamak.
milletimizinhissiyatfikriyesivelisanileve ihtiyacatmedeniye

Halkahvaliumumiyedenhaberdaretmek mimberlerdenaksedecekszlerinbilinmesi veanlalmasvehakayikifenniyeveilmiyeye mutabkolmaslzmdr Hutebaykiramnahvalisiyasiye,ahvali itimaiyevemedeniyeyihergntakip etmelerizaruridir

1. DilTrke hutbelerTrkeolmal

Atatrk bu konumasnda, halkn gemiten gelen cehaletini ortadan kaldrmak iin, hutbelerinde Trke okunmas gerektiini belirtmitir. Bunun yan sra Atatrk, hutbeleri verecek olan kiilerin dnyada olup bitenlerden haberdar olmas ve sz syleyen bu kiilerin sylediklerinin ilim ve fen asndan da uygun olmas gerekliliini belirtmitir. Modern ulus-devlet yaplanmasnda bilimselliin ve ulusalln yan sra temel bir esas olarak laik bir yaplanmay da, lkeye yerletirmek isteyen Atatrk, ibadet dilinin de Trkeletirilmesi iin ok abalar harcamtr. Grld zere Atatrkn belirli alanlarda yapm olduu reformlar sadece tek bir adan deerlendirilemeyecek kadar geni lekli eylerdir.

294

4.4. Modernleme ve Dil

almann bu ksmnda Atatrkn dil hususundaki szlerinin ierik olarak belirli temalar erevesinde deerlendirmeler yaplacaktr. almann bu ksm ile ilgili olarak Zeynep Korkmazn Atatrk ve Trk Dili Belgeler adl eserinde yer alan Atatrkn ifadeleri kullanld gibi yine Atatrkn Sylev ve Demeleri, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri gibi eitli eserlerde yer alan ifadelerde kullanlmtr.

Kutu 12: Atatrkn II. Merutiyet ilanndan birka yl nce Selanikte, Latin kkenli alfabe konusunda Bulgar Trkologlardan van Manolofa syledii szler: Bat medeniyetine girebilmemizi engel olan yazy atarak Latin kknden bir alfabe semeli, klk kyafetimize kadar her eyimizde batllara uymalyz. Emin olunuz ki bunlarn hepsi bir gn olacaktr. (Zeynep Korkmaz, Atatrk ve Trk Dili Belgeler, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Dizisi Say: 574, Ankara, 1992, s.5.)

Bat medeniyeti Latin alfabesi

Klk-kyafet Batllara uymalyz

Atatrkn ama olarak gsterdii Bat medeniyeti iin gerekli olan, her alanda kkl deiikliklere gitmektir. Atatrk, modernlemenin bir gereklilii olarak alfabe alanndan klk-kyafet alanna kadar deiiklikler yaplmas gerektiini belirtmi, bunun iinde batllara uymalyz diyerek, deiikliin model alnaca yn de gstermitir. Tarih olarak olduka dikkat ekici bir zamanda sylemi olan bu szler, Atatrkn henz gen bir ordu subay iken dndklerini, ileri grlln, kararlln ve azmini bizlere gstermektedir. leriki yllarda gereklemi olan alfabe deiikliliinin ve akabinde gerekleen dil reformu iinde birer gstergedir. Dier yandan Atatrkn bu szleri, Trkiyedeki modernlemeyi Batllama olarak ifade etmemiz gerekliliini bizlere gstermektedir. almada sklkla belirtmi olduumuz gibi, modernleme ou lke iin Batllama olarak ifade edilmektedir. Sz

295

konusu bu durum Trkiye iinde geerli olup, modernlemenin uygulayclar, modernlemenin etki alan gibi konularda lkeden lkeye farkllklar gstermektedir.

Kutu 13: Beinci Dnem Birinci Toplant Yln Aarken (1 Kasm 1935): Aydn Saylavlar! Kltr knavmz, yeni ve modern esaslara gre, tekiltlandrmaya durmadan devam ediyoruz. Trk tarih ve dil almalar byk inanla beklenilen kl verimlerini imdiden gstermektedir. (Sylev ve Demeler, a.g.e., s.403.) Dil yeni ve modern esaslar kl verimler Kltr knav

Atatrkn kltr knav olarak belirtmi olduu faaliyetlerden biride dil alannda yaplan almalardr. Atatrk dil ve tarih alannda yaplan almalarn kl verimlerini imdiden grebilmekteyiz derken, ifadelerinde zletirme abalarnn bir neticesi olarak, yeni tretilen kelimeleri kullanmaktadr. Bunlardan biri knav yani faaliyet kelimesi, dieri ise saylav yani milletvekili kelimesidir. Tabi ki bunlarn dnda da tretilen kelimeleri Atatrk, zaman zaman kullanmtr. Ancak bu konumasnda kullanm olduu her iki kelimenin gnmzde kullanlmamas dikkat ekicidir.

4.5. Millet ve Milliyetilik Balamnda Trk Dili

Atatrkn dil hususunda sylemi olduu szlerin byk bir blm de millet ve milliyetilik zerinedir. Atatrk iin dil, millet ve milliyetiliin temel vasflarndan biridir. Trke konumak, Trk milletindenim diyen herkes iin olmas gerekendir. Bundan dolay Trke, Trk milleti arasndaki birliktelii salayc, pekitirici bir olgudur. Aada yer alan Atatrkn ifadelerinde bunu aklkla grebiliriz.

296

Kutu 14: Afet nann Vatanda in Medeni Bilgiler adl kitabnda, Atatrk tarafndan Trk dili iin yazdrlan szler: Trk milletinin dili Trkedir. Trk dili dnyada en gzel ve en zengin ve en kolay olabilecek bir dildir. Onun iin her Trk dilini ok sever ve onu ykseltmek iin alr. Bir de Trk dili, Trk milleti iin kutsal bir hazinedir. nk Trk milleti geirdii nihayetsiz felaketler iinde ahlaknn, ananelerinin, hatralarnn, Trk Dili Trk Milleti menfaatlerinin ksacas bugn kendi milliyetini yapan her eyin dili sayesinde muhafaza olunduunu gryor. Trk dili Trk milletinin kalbidir, zihnidir. (nan, a.g.e., s.21.) kutsal hazine
en gzel en kolay en zengin

Trk Dili

Millet ve milliyetiliin esasn her zaman iin dil oluturmaz. Ancak dil bir milletin vazgeemeyecei bir deerdir. yle ki Trkiyedeki millet tanmlar ierisinde sklkla vurgulanan olgulardan biride dildir. almada Trkiyede millet tanmlarnn din temelli olduunu belirtmitik. Bu grmze kant olarak Lozan Antlamas gereince yaplan mbadeleleri, dnemin dnrlerinin millet tanmlarn ve 1921 Anayasasnda geen ifadeleri gstermitik. Yine almada Trkiyedeki millet ve milliyetilik anlaylarnn zellikle 1930lu yllardan sonra, tarih ve dil alannda yaplan almalarla deimeye baladna deinmitik. Dolaysyla, Atatrkn yukarda yer alan ifadelerinde aklkla grlecei zere, Trk kimliini tanmlamak iin dil olduka nemlidir ki, yeni Trkiye Cumhuriyeti zellikle tarih, dil gibi daha ok kltr milliyetilii zerine ykselen bir lkedir. Atatrkn Trk dili Trk milleti iin kutsal bir hazinedir, Trk dili Trk milletinin kalbidir, zihnidir gibi ifadeleri, Trk milliyetiliinin yeni grnmnn birer ifadeleri olarak karmza kmaktadr. Atatrkn gerekletirmek istedii modern ulus-devlet iin, bu dil ortakl bir gerekliliktir. nk ortak istek ve arzularn ksacas, bireyleri ortak amalara yneltebilmenin zorunluluklarndan biride o toplumda yaayan insanlarn birbirini

297

anlamas, iletiim kurabilmesidir. Bunun iin de Trke bu birliktelii salayc bir ara olarak nem kazanmaktadr. Ayrca Atatrk konumasnda Trkeyi, en gzel, en zengin, en kolay bir dil olarak nitelemektedir. Aslnda dillerin zengin veya gzel olmas olduka greceli bir kavramdr. Bir dilin kolay bir dil olduunun belirtilmesi bireysel ilgi ve yetenee bal bir eydir. Atatrkn bu ifadelerini, Trk milleti olarak Trkenin kullanlmas, korunmas ve bir ekin dili olarak geliebilmesi iin, bireyleri tevik edici szler olarak deerlendirebiliriz. Ksacas zengin, gzel ve kolay bir dil olarak Trke, Trk milletinin hizmetindedir.

Kutu 15: Taha Toros Tarafndan Aktarlan Atatrke ait szler: Trk demek dil demektir. Milliyetin ok bariz vasflarndan birisi dildir. Trk milletindenim diyen insanlar her eyden evvel ve mutlaka Trke konumaldr. Trke konumayan bir insan Trk harsna, camiasna mensubiyetini iddia ederse buna inanmak doru olmaz. (Taha Toros, Atatrkn Adana Seyahatleri; Aktaran: Korkmaz (1992), a.g.e., s.193.)

Dil Millet Trk Trke

Atatrkn yukarda yer alan ifadeleri, Trk milliyetiliinin ierii hakknda bizlere eitli bilgiler sunmaktadr: Bunlardan ilki Trklk ile dil bir tutulmaktadr. (Trk demek dil demektir) Tabii burada sz konusu olan dil Trkedir. Trke konumann Trk milletindenim demenin temel vasflarndan biri olduunu belirten Atatrkn bu sz, Ne mutlu Trkm Diyene! szn daha bir anlaml klmaktadr. Grld zere, Trk olmak Trke konumakla mmkn olabilmektedir. Demek ki Atatrkn Ne mutlu Trkm Diyene! sz de bu sz Trke syleyebilmenin bir gereklilii olarak durmaktadr. zellikle Lozan Antlamas gereince yaplan mbadeleler sonucunda dil bakmndan oluan eitliliin bu abalarla ortadan kaldrlmas amalanmtr. Atatrkn aada yer alan ifadeleri de bu durumun en belirgin gstergelerinden biridir:

298

Kutu 16: Taha Toros Tarafndan Aktarlan Atatrke ait szler: Yalnz, milliyetin ok belirgin niteliklerinden biri dildir. Trk milletindenim diyen her eyden nce behemehal Trke konumaldr. Trke konumayan bir insan Trk dncesine bal olduunu iddia ederse, buna inanmak doru olmaz. Halbuki Adanada Trke konumayan 20.000den fazla vatanda vardr. Eer Trk Oca buna msamaha gsterirse; genler, siyasal ve sosyal btn kurulular bu durum karsnda duyarsz kalrsa, en aa yz seneden beri deva ede gelen bu durum daha yzlerce sene devam edebilir. Bunun neticesi ne olur? (Taha Toros, Atatrkn Adana Seyahatleri; Aktaran: Korkmaz (1992), a.g.e., s.193.) Trk Oca Trke Trk Millet Dil

Grld zere, Anadoluda Trke bilmeyen insanlarn says hite azmsanamayacak bir dzeydeydi. Dolaysyla Trkiyenin milliyetilik politikalarnda ve modernlemenin bir arac olarak n plana kan dil politikalar bu dil eitliliini ortadan kaldrarak, ortak bir dil olarak Trkeyi, Trk milleti iin ortak bir nokta yapmtr. Atatrkn aada yer alan ifadesi de, dil birlikteliinin, toplumsal yaamda salanmak istenen ortakla ne denli katk yaptn belirtmektedir.

Kutu 17: Afet nan tarafndan aktarlan Atatrke ait sz: Bizim milliyetiliimizin esas dil birliimizin Milliyetilik Dil Birliktelii korunmasyla mmkn olacaktr. (Afet nan, Tarihten

Bugne; Aktaran: Korkmaz (1992), a.g.e., s.243.)

Trk milliyetiliinin esas, dil birlikteliidir. Ama ulusal birlik ve beraberlii korumak ve glendirmek, ortak amalar yaratp kalknabilmek, ilerleyebilmektir. Dolaysyla Trk kimliini tanmlarken dil gibi bir olgu zerine ykselen Trkiye, eitli kltr politikalaryla da bu sreci desteklemitir. ncelikle alfabe reformu ile

299

balayan bu sre, tarih almalaryla devam etmi, dil reformu ile de doruk noktasna ulamtr.

Kutu 18:

Drdnc Dnem Drdnc (1 Kasm 1934): Kltr Kltr Tarih Dil z Trk dili gz kamatrc verimler

Toplanma Yln Aarken

ilerimiz zerine, ulusa gnllerimizin titrediini bilirsiniz. Bu ilerin banda da Trk tarihini, doru temelleri stne kurmak; z Trk diline, deeri olan genilii vermek iin candan allmakta olduunu sylemeliyim. Bu almalarn gz kamatrc verimlere ereceine imdiden inanabilirsiniz. (Sylev ve Demeler, a.g.e., s.395.)

Atatrkn kltr ilerimiz

olarak ifade ettii almalar tarih ve dil

zerinedir. zellikle tarih olarak, kltrel politikalara arlk verildii, Tarih Tezinin ekillendii, dil almalarnn ise hzla devam ettii bir ylda sylenen bu szler, tek kltr, tek tarih ve tek dil olarak ifade edilen ve kltrel milliyetilik olarak bilinen yaklamn bir ifadesi gibi durmaktadr.

Kutu 19: Sadri Maksudi Arsaln Trk Dili in adl eserinin Atatrk tarafndan kitabn bana konmak zere yazm olduu sz: Milli his ile dil arasndaki ba ok kuvvetlidir. Dilin milli ve zengin olmas milli hissin inkiafnda balca messirdir. Trk dili dillerin en zenginlerindendir; yeter ki bu dil, uurla ilensin. lkesini, yksek istiklalini korumasn bilen Trk milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan kurtarmaldr. (Aktaran: Korkmaz (1992), a.g.e., s.315.) Trke
milli ve zengin olmal uurla ilenmeli
yabanc dillerin boyunduruundan kurtarmal

Dil Milli his

Trk Milleti

300

Bireyler arasnda salanmak istenen, ortak bilin olarak ifade edebileceimiz milli his, yukarda belirtmi olduumuz srete izlenen politikalarn amalarndan yalnzca biridir. Ancak modern ulus-devlet oluturulma srecinde hibir zaman gz ard edilemeyecek bir olgudur. Dil ile salanmak istenen ulusal birliktelik hem lkenin ilerleyebilmesi, kalknabilmesi hem de ite ve dta dmanlara kar bir btnln salanabilmesi adna olduka nemlidir. Atatrknde milli his olarak ifade ettii ve sosyal bilimcilerin ortak bilin veya zmre uuru olarak tanmlamay uygun grd, toplumsal yaamda bireylerin ortak amalar dorultusunda hareket etmesi, toplumsal birliktelik gibi sreler, gnmz ulus-devlet yaplanmalarnda dil ile salanmak istenmektedir. Sonu olarak Trk milletinin dili Trkedir, Trk demek dil demektir milliyetiliimizin esas dil birlikteliimizin korunmasyla mmkn olacaktr, milliyetin ok belirgin niteliklerinden biri dildir, Trk milletindenim diyen insanlar her eyden evvel ve mutlaka Trke konumaldr gibi szlerin hepsi, Trkiyedeki millet ve milliyetiliin esasnn dil olduunu bizlere gstermektedir. Ancak bu durum sonradan ina edilen bir sre olup, esas olan mevcut durumun daha laik yaplarla desteklenmesidir. Yani din yerine dil, tarih ve kltr politikalaryla ykselen ve laik bir yapya kavumak isteyen bir lkeden bahsetmekteyiz.

4.6.zletirme ve Trk Dil

Dil alanndaki sadeletirme ve zletirme abalar zerine Atatrkn eitli szleri bulanmaktadr. Bunlar daha ok sadeletirme ve zletirmenin gerekliliini ifade eden veya bu srete dorudan veya dolayl olarak alan kiilerin dikkat etmesi gereken hususlar olarak karmza kmaktadr.

301

Kutu 20: Ruen Eref naydnn Atatrk ve Trk Dili, Atatrk ve Trk Dil Kurumu Dil taarruz yabanc kelimeler kalan salamlar geici olarak kabul edilebilir. Konusundaki Hatra ve Grlerinden aktarlan Atatrke ait bir sz: : En iyi mdafaa usul taarruzdur. u halde dil alannda tremi yabanclklara saldralm; aac bir defa silkeleyelim: Grelim hangi rkler decek; kalan salamlar bakalm ne kadardr? Dklmeyenler, zleri ve arnmlar buluncaya kadar biraz daha ie yarayabilir; geici olarak (Aktaran: Korkmaz (1992), a.g.e., s.354.)

En iyi mdafaa usul taarruzdur diyen Atatrk, mevcut koullardaki dili bir aaca benzetmekte ve bu aata yer alan meyveleri de yabanc kelimeler olarak nitelemektedir. Aacn silkelenmesi sonucunda bu yabanc kelimelerin hangilerinin kullanlmamakta olduunun grleceini belirten Atatrk, kalan kelimelerin ise geici olarak benimsenebileceini belirtmektedir. Ksacas dil alannda yaplan almalarda zletirme ve sadeletirmenin bir gerei olarak Trkeyi yabanc kelimelerden kurtarma istei uzun vadede mevcuttur. Atatrk grld zere, yabanc kelimeleri toptan tasfiye etme gibi bir ama tamamaktadr.

Kutu 21: Afet nan tarafndan aktarlan Atatrke ait bir sz: Baka dillerdeki her bir sz iin en az bir kelime bulunmal, onlar ortaya atmak lazmdr. Milli zevkimiz hangisinden holanr ve onu kullanrsa, o zaman lgatimize koyalm. (Aktaran: Korkmaz /1992), a.g.e., s.278.)

Dil Milli zevk Kelime Lgat

Atatrk yaplan kelime tretme ilerinde yabanc dillerden alnan terimlerin karlklar iin, en az bir kelime bulunmas gerekliliini belirtmi, milli zevkimiz olarak ifade ettii sre sonunda ise seilen kelimelerin lgate koyabileceini

302

belirtmitir. Atatrk bu srele Trkeye ok sayda z Trke kelimeler kazandrarak, ekin dilinin geliimini salamak istemitir.

Kutu 22: A. Muhtar Kumral tarafndan aktarlan Atatrke ait bir sz: Trk vatann yabanc izmelerden beraberce kurtardk, fakat asl kurtulu milli benliimizdir. Sizin bana Milli benlik seslendiiniz temiz Trke ile birbirimizi anlayarak yabanc izmeler kurtardk konumak ihtiyacndayz. Topraklarmz yabanc izmelerden nasl kurtarmsak, benliimizi saran zehirli ylanlar gibi mikrop olan yabanc kelimelerde kurtarmak iin yeni bir kurtulu sava olacaktr. (Altnc Trk Dil Kurultay (1949), Aktaran: Korkmaz /1992), a.g.e., s.362.) temiz Trke yabanc kelimeler zehirli ylan, mikrop kurtulu sava Trk Vatan

Atatrk bu szlerinde Kurtulu Savana gnderme yaparak, asl kurtulu savann dil alannda yabanc kelimelerin dilden arndrmasyla gerekleeceini belirtmektedir. Trkede yer alan yabanc kelimeleri zehirli ylan ve mikropa benzeten Atatrk, Trke iinde yer alan yabanc kelimelerin tasfiyesinin ne denli nemli olduunu, olduka arpc bir biimde gstermektedir. Atatrkn temiz Trke ibaresi de, dilin yabanc kelimelerden arndrlmas anlamna gelmektedir. Birbirimizi anlayarak konumak ihtiyacndayz diyen Atatrk, toplumsal yaamdaki iletiimin gerekliliini ve bunun iin yaplmas gerekenleri bu ksa konumasnda olduka ak ifadelerle belirtmitir.

303

Kutu

23:

Afet

nan

tarafndan Trk dili ahenkli gzel

aktarlan Atatrke ait bir sz: Trk dilinin sadeletirilmesi, zenginletirilmesi ve kamuoyuna bunlarn benimsetilmesi iin her yayn vastasndan faydalanmalyz. Her aydn hangi konuda olursa olsun yazarken buna dikkat edebilmeli, konuma dilimizi ise ahenkli, gzel bir hale getirmeliyiz. (Aktaran: Korkmaz /1992), a.g.e., s.284.)

sadeletirmezenginletirme benimsetilme

yayn vastalar aydnlar

Atatrkn dil reformunu gerekletirmesindeki amalarndan biri, Trkeyi bir ekin dili olarak grmek istemesidir. Trkede yaplan sadeletirme almalar bu bakmdan her trl kesime yaylmak istenmi, Trkenin geliimi iin byk abalar sarf edilmitir. Atatrkn gzel ve ahenktar bir dil olarak nitelendirdii ve grmek istedii Trke, bu anlamda tam anlamyla bir ekin dili olduu zaman Atatrkn bu nitelendirmesine yakr bir hal alacakt. Aslnda yukarda geen Atatrke ait olan bu ifadeler gnmz asndan da dikkate alnmas gereken bir durumdur. nk Atatrkn yukarda belirtmi olduu gibi, aydnlar Trkenin bir ekin dili olabilmesi, dilin gelimesi, zenginlemesi iin almas gereken kiilerdir. Bugn gelinen noktada ise, birok dnrmzn, yazarmzn bilinli veya bilinsiz yabanc kelimeleri olur olmaz kullanmalarn anlamak gerekten mmkn deildir. Atatrkn yllarca zerinde alt, lmnden gn ncesine kadar didinip urat, blge blge, ehir ehir dolap halkna retmeye, benimsetmeye alt bu dil bugn eitli evrelerce tahribata uratlmas gerekten znt verici bir durumdur.

304

Kutu 24: Afet nan tarafndan aktarlan Atatrke ait bir sz: yle istiyorum ki, Trk dili bilim yntemleriyle kurallarn ortaya koysun ve her dalda yaz yazanlar btn terimleriyle ounluun

bilim yntemleri Trk dili

anlayabilecei, ahenkli dilimizi kullanabilsinler. ounluun anlayabilecei (Aktaran: Korkmaz /1992), a.g.e., s.191.)

Yaplan tasfiye almalarnn bilimsellikten uzak olduu eitli evrelerce dile getirilmitir. Asldan bu durum bir bakma doru olmakla birlikte tam olarak gerei yanstmaz. Yaplan almalarn bilimselliinin tartlmasnn en byk nedeni ise, yrtlen almalardaki acelecilik gsterilebilir. Yine yaplan kelime tretme ve tasfiye ilerinde, kurum ve kurululardaki almalarn yan sra bireysel almalarda yaplmaktayd. Bunlar ise, zamanla sadece kendisinin anlayabilecei bir dili ortaya karabilmekteydi. Bu nedenle Atatrk, Trke iin bilim yntemlerinin kurallarna gre yazlmas ve kullanlan terimlerin herkesin olmasa bile ounluun anlayabilecei bir ekilde ortaya konulmas gerektiini belirtmitir. Ancak Atatrkn bu tutumu tam anlamyla gerekleememi, dil almalarnda kimi zaman arya kaan uygulamalar olmutur. Atatrkn yukarda geen ounluun anlayabilecei ifadesi, yaplan almalarn eskiden olduu gibi sadece belli bir kesime ynelik olmamasn istemesinden kaynaklanmaktadr. nceki ksmlarda Atatrkn mevcut zihniyet deiiklilii olarak ifade ettii ve aydn ile halk arasndaki zihniyet farkllnn ortadan kaldrlmas yolundaki aklamalarn da dnrsek, Atatrkn halk ile btnleme isteini, halk bilgilendirmek, cehaletten kurtarmak ve mevcut devlet yapsna dahil etmek yolundaki giriimlerini takdirle karlamak gerekir.

305

Kutu 25: z Trke Yolunda Baarlarndan Dolay stanbulda Milli Trk Talebe Birliine Gnderilen Telgraf (27 Mart 1933): Milli lkye ulatran z dil yolunda durmadan amaz byk admlarla yrmee verdiiniz deerden dolay sizi verim. Yrekten sevgiler ocuklarm. (Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, a.g.e., s.615.) z dil Milli lk

Son metnimiz Atatrkn tebrik amacyla, Milli Trk Talebe birliine gndermi olduu bir telgraftr. Bu telgrafta Atatrkn z dil olarak ifadeyi ettii Trke, milli lkye ulatran bir ara olarak nitelenmektedir. Milli lk ise bilindii zere muasr medeniyetler seviyesine gelmi, hatta onu gemi bir lke olarak Trkiye Cumhuriyetinin varln ilelebet devam ettirmesidir. Ksacas modern ulus-devlet yaplanmasn oluturabilmektir. Atatrkn milli lk olarak ifade ettii bu srete, dil bir modernleme ve ulusal birlik ve beraberlii pekitirici bir g olarak ilev grmektedir.

306

5.BLM

5. SONU VE DEERLENDRME

Trkiyede modernleme, gelimi olarak grlen Bat toplumlarnn model olarak alnd ve bu toplumlara uygun olarak toplumsal yapy deitirmeyi amalayan, uygulanm bir dizi politikalar btndr. Bu yzden Trkiye iin modernleme, Avrupallama veya Batllama olarak ifade edilmekte, bu ekilde alglanmaktadr. Trkiyede modernleme sreci her ne kadar Osmanl Devleti zamannda balam olsa da, asl kkl, dzenli ve istikrarl deiimler, ancak cumhuriyet dneminde gerekleebilmitir. Ancak unu da unutmamak gerekir ki, Osmanlnn miras gz ard edilemeyecek kadar nemlidir. Trkiyede modernlemenin uygulayclar sekinler ve politikaclardr. (Kemalist Kadro ve CHP) Uygulanan modernleme politikalar, gemile ba kopararak, eski zamanlardan gelen mitleri, sadakatleri yava yava silmeyi amalamtr. Bunun en ak gstergelerini, yrtlen kimlik tanmlama almalarnda grebiliriz. Uygulanan modernleme politikalarnn etki alann ise, tamamen halk kapsamak istemesi fakat bunu ksmen baarabilme sreci ile aklayabiliriz. Yani gerekletirilen inklplar, Halkevleri, Halkodalar ve daha sonralar Ky Enstitleri gibi kurum ve kurulularla halka yaylmak istenmi olsa da, bu ou zaman halk tarafndan benimsenmemi ve bundan dolay da eksik kalmtr. Dier yandan modernleme sreci ou zaman aceleci bir tavrla gerekletirildii iin, halkn geliim sreci dikkate alnmamtr. Trkiyede modernleme srecinde din ve gelenekten kopu olduu gibi, bilimin ve akln n plana kt sekler bir dnya grne doru bir dnm amalanmtr. Uygulanan politikalar da buna uygun gelimelerdir. Eski dzenden yeni dzene geite akl ve ilerleme gibi pozitivizmin temel unsurlar, cumhuriyet dneminin temel yap talar olmu ve bylelikle bilgi ve toplumsal rgtlenme gibi srelerde, pozitif bilimlerden yararlanlmtr. Trkiyede Fransz htilalinin temel sylemlerini de grebilmekteyiz. Yani milletin egemenliinin ilan edilmesi ve cumhuriyetin kabul ile balayan sre, halkn kendi kendisini ynetmesi, halkn kendi kaderini tayin

307

etmesi, vatandalk gibi eitli sylemleri bnyesinde barndrmtr. Ancak modernleme srecinin dayatm olduu zorunluluklarnn dolay, bu sylemler bazen halkn halka ramen ynetilmesi eklinde farkl bir anlaya gtrmtr. Trkiyede Avrupadan farkl olarak bir snfsal yapdan sz edilemez. Bu yzden de, Avrupada grlm olan eitli snf kavgalarndan uzak bir modernleme sreci gereklemitir. Ancak bu durumun dier bir yz daha vardr: O da, lkenin ekonomik anlamda kalknabilmesi ve ilerleyebilmesi iin gerekli olan giriimci snfn olmaydr. Bylesi bir durumda ise, devlet altyap yatrmlarn kendisi gerekletirmi ve giriimciyi destekleyici politikalar yrtmtr, bir bakma kendi burjuvazisini kendisi yaratmtr. Toplumsal alanda yaanan gerilimler ise, modernleme blmnde belirtilmi olan, gelenek ile modernin, modernleme ile milliyetilik politikalarnn gerilimli unsurlarndan kaynaklanmtr: Yani bir yandan laik bir yap, dier yandan bunu kabullenemeyen kesimler gibi veya ou zaman arpk baz yaplanmalar da dourmutur: Gecekondulama gibi. Modernleme srelerinde grlen, krdan-kente g, geleneksel aile yapsndan-ekirdek ailesine doru bir dnm gibi sz konusu durumlar, Trkiye iinde geerlidir. Kemalizm fikir sistemi ile gerekletirilmek istenen inklplarda gze arpan eitli hususlar vardr: Gerekletirilen politikalar hzl ve kararl bir tavrla ve pragmatist bir anlayla yaplmtr. Ancak her zaman ilmi esaslar, uygulanan politikalarn znde yer alm, pozitif bilimlere gereken nem verilmitir. Uygulanan politikalar her ne kadar milliyeti politikalar olarak grlse de esas olan bilimsel bir ieriin olmasdr. Trkiyedeki milliyetilik politikalaryla ile ilgi olarak ise unlar belirtilebilir: Trkiyede milliyeti duygularn glenmesinde Osmanl Devleti iinde yaayan aznlklarn olumsuz tutumlarnn byk katks olmutur. zelikle Balkan Sava ve daha sonrasnda gereklemi olan I. Dnya Sava ile hem yzyllarca yan yana yaam olan Ermeniler, Rumlar gibi topluluklardan hem de din bakmndan ayn olan Arap topluluklarndan uzaklalm, bir bakma kendiliinden bir teki oluturulmutur. Buna karn Trkiyede din kitleleri birletiren bir unsur olarak zellikle 1919 ile 1921 tarihleri arasnda, olduka nemli ilevler gerekletirmi, bizi tanmlayan en nemli unsur olmutur. Ancak daha sonraki srete din gibi bir olgunun yerine geebilecek

308

olan kltr politikalar yrtlmtr. Bunlarnda balca olanlar, tarih ve dil politikalardr. Trkiyede milliyetilik, elitlerin veya politikaclarn sarldklar bir aratr. Yani ama modern bir ulus-devlet oluturabilmektedir. Bundan dolay, milliyetilik politikalar ile homojen bir toplumsal yap oluturarak, ayn amalar tayan insanlar belirli bir yne sevk edebilme hedeflenmitir. Aslnda bu durum modernlemenin lkenin dzene girmesi ve korunabilmesi iin gerekli bir ey olduunu, milliyetiliin ise modernlemeyi gerekletirmek iin kullanlan bir ara olduunu bizlere gstermektedir. Bu yzden, Trkiyede milliyetilik, milleti ekillendirmitir. Dolaysyla modernleme ile dorudan ilikili bir sretir. Geleneklerin icat edilmesi gibi, modernleme sreci ile ilikili olan sz konusu durumlar, Trkiye iin de geerlidir. Ancak sz konusu olan bu durum, tamamen milli birlik ve beraberlii koruyucu bir ilev grmektedir. Milletin yoktan var edilmesi sz konusu olmasa da, Trk kimlii bir ina sreci geirmitir. Trk Bayra, Mehmet Akif Ersoyun yazm olduu ve daha sonra Trkiyenin mar olarak benimsenen stiklal Mar, ehitler iin dikilen antlar, tarih ve dil alannda yaanan gelimeler gibi birok deer ve semboller ulusal birlii glendirici ve koruyucu olarak, Trkiyede milliyetilik politikalarnn birer gstergesidir. Yine milli eitim anlay, dzenli ordu ile kitlelerin askere alnmas, eitli ulusal gnler gibi eitli modern ulus-devlete zg olan politikalar Trkiye iin de geerlidir. Sz konusu bu unsurlar Alman romantizm etkilerinin, Trkiyede de mevcut olduunu hatta baskn bir ideolojik anlay olarak var olduu sonucunu ortaya karmaktadr. Dier yandan, egemenlik kaytsz artsz milletindir, halkn kendi kaderini tayin etme hakk ve halkn kendi kendisini ynetmesi gibi ifadelerin hepsi, halkla iaret etmekle birlikte, Fransz htilalinden sonra ortaya kan bu sylemlerin, Osmanl geleneine bal olarak, Trkiyeye de tandn ve radikal bir biimde uygulandn bizlere gstermektedir. Dolaysyla, siyasi bir yaklam olarak Trk Vatandalk esasna dayal bir milliyetilik anlay da sz konusudur. Trk milliyetiliinde Trk kimliini yceltme, teki olarak atfedilen dman ise yerme her zaman iin kullanlan bir yaklam olmutur. Farkllklarn kaldrlmas, tek dil, tek tarih, tek kltr anlay etrafnda ekillenirken, dier taraftan da darda kalanlar, yabanc dman veya teki olarak belirtilmitir. Ancak,

309

Trkiyede Batl anlamda bir faizmden hele ki bir rklktan bahsedilemez. Ancak dil ve tarih almalarnda grld gibi st rtl de olsa veya baz zamanlar aleni bir biimde de olsa rksal sylemler, ifadeler kullanlmtr. Ama asla rk veya faist bir devlet politikas, cumhuriyet dnemi boyunca yrtlmemitir. Trkiyedeki dil politikalaryla ile ilgi olarak ise unlar belirtilebilir: Trkiyedeki dil almalar her ne kadar Osmanl Devleti zamannda balam olsa da asl kkl, dzenli ve istikrarl deiimler ancak cumhuriyet dneminde gerekleebilmitir. Trkiyede dil politikalarnn uygulayclar ve yrtcleri bilim ve siyaset insanlardr. (Kemalist Kadro ve CHP) Dolaysyla siyaset ve bilimin i ie olduu, dil almalar cumhuriyet dnemi boyunca yrtlmtr. Trk kimliini belirtirken dil olgusu bizi tanmlayan, tekinden ise farkllatran bir politika olarak, Trkiye iinde byk nem tamaktadr. Ayn zamanda dil reformu ile ulusal btnlemenin salanmasnda, bireylerin yurtta olarak toplumsal ve siyasal alanlara katlmasna katk salanmtr. Kltrn gelecek nesillere aktarlmasnda ve sosyalleme srecinde nemli ilevler grmtr. Gerek alfabe gerekse dil reformunun arkasnda Kemalistlerce daima muhafaza edilen gereklerden birinin, halkn retim ve eitim gereksinmesini karlamakta kolaylk salanmas olduu aktr. Dil reformunun en nemli ynlerinden biri de, Tarih Tezi ile Dil Tezinin ayn amalar tamasdr. Trk Tarih Kurumu ile Trk Dil Kurumunun karde kurulular olarak nitelendirilmesinin nedeni de budur. Kemalistler dil ve tarih tezi ile ulusal birlii glendirmek istemitir. Her iki tezin k noktas da, Trklerin tarih iinde ok nemli bir kltrel uygarla sahip olduudur. Gler yoluyla bu uygarlk, dnyann drt bir yanna dalmtr. Bylelikle bu tezler ile Trkiyenin bir zamanlar uygarln bir paras olduu vurguland gibi, atlacak admlarla Trkiyenin yine modernliin bir paras olabilecei de belirtilmekteydi. Ayrca her iki tez de, Anadolunun Trkln ispat etmeye yardmc oluyordu. Aslnda bu toprak talebinde bulunan Ermenilere ve Rumlara kar da bir tutumdu. lk uygarlklar olarak Smerlerin ve Hititlerin atalar Trklerdi. Dolaysyla Trkiye Trklerindir. Dier gze arpan bir gelime ise, ibadet dilinin Trkeletirilme allmasdr. Bu politika daha ok Trklerin, Araplarla olan ilikilerini bir lde snrlayarak farkllk yaratmak amacyla gerekletirilmitir. Yine bu srecin amalarndan biri de

310

gemiten gelen ballklar ve cehaleti yok ederek, halk bilinlendirmek, halk; kendisini ulema, bilgin gibi gsteren eyhlerin, hocalarn ellerinden kurtarmaktr. Grld zere, cumhuriyet dnemi dil ve kltr politikalar, bir yandan modernlemenin gerei olarak sunulan kkl zihniyet deiiminin, dier yandan ulusal birlik ve btnlk kayglarnn etkisi altnda ekillenmitir. Dil Reformunun pratik dilei olarak ise unlar ifade edilmektedir: Halk iin yazlan, herkesin okumas ve bilmesi istenen yazlarda ve ders kitaplarnda konuma diline elden geldii kadar yakn, herkesin kolay anlayabilecei bir dil kullanmak ve byle bir dil yaratmak. Bundan dolay dilde yaplan sadeletirme ve zletirme abalar toplumsal gerekliliklerden dolay yaplmtr. Bu gerekliliin bir sonucu olarak, okuma-yazma seferberliinden, eitimin genel ve zorunlu olmasna kadar birok alma yaplmtr. Gerekletirilen reformlarn halk tarafndan benimsenmesi ve yaygnlamas zaman alm olsa da zellikle dil alannda yaplan almalarn toplumsal yaama yansmas cumhuriyet dnemi boyunca pek de mmkn olmamtr. Alfabe deiiklii ve buna bal olarak dile yaplan mdahale daha ok Osmanlcay tasfiye etme abalar olduu iin, toplum bu sreten ksa vadede etkilenmemitir. Dil reformuna yneltilen eletiriler, daha ok kelime tretme veya kelime tasfiye almalarna olmutur. Bu eletirilerin bir blm kabul edilebilir dzeydedir. nk zaman zaman arya kaan, halkn yaygn olarak kullanm olduu veya tarihi neme sahip olan kelimeleri yok sayan, grmezlikten gelen ve bunun neticesinde o kelimeleri dilden karmaya alan uygulamalar olmutur. Ancak kelime tretme ii, bir devlet politikas olarak yrtlebilir ve bu durum modern ulus-devlet yaplanmasn oluturmak isteyen Trkiye iinde, gerekli ve zorunlu bir eydir. Eer kelime tretme iini kimseye vermediimiz takdirde, e-mail, flashdisk gibi gnmzde sklkla kullandmz kelimelere katlanmak zorunda kalrz. Dil bu deiimi kendi kendine yapamayacana gre, sosyal dil mhendislii, dil planlamacl gibi uygulamalar lkeler iin bir gereklilik hatta bir zorunluluk olabilmektedir. Dil zerine yaplan btn almalar, retilen btn mesajlar hedef kitlesi olan halka -dier alanlardaki reformlarda olduu gibi- eitim kurumlar, Halkevleri ve Halkodalar aracl ile ulamtr. Ayrca, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu, dil zerine yaplan almalara byk lde katks olan kurululardr.

311

Kemalizm fikir sistemi ile gerekletirilmek istenen inklplarda gze arpan eitli hususlarn, dil politikasnda da mevcut olduunu gryoruz. Yani gerekletirilmi olan dil politikalar hzl ve kararl bir tavrla ve pragmatist bir anlayla yaplmtr. Ancak her zaman ilmi esaslar, uygulanan politikalarn znde yer alm, pozitif bilimlere gereken nem verilmitir. Uygulanan politikalar her ne kadar modernleme ve ulusalc politikalar olarak grlse de esas olan bilimsel bir ieriin olmasdr. Atatrk, Trkiyedeki modernleme politikalarnn lideri ve uygulaycs olarak modernleme projesine ok byk katklar yapmtr. Atatrk iin modernleme Batllama olarak anlalmas gerekir. Ancak bu durum Osmanldaki gibi Bat taklitilii deildir. Atatrk, modernleme politikalarn daha radikal bir biimde uygulam ve daha geni kapsaml olarak halkna yaymak istemitir. Osmanl Devleti dneminde olduu gibi bu sreci devleti kurtarmak iin, Batl glerin zorlamasyla deil, toplumu kurtarmak halkn olmas gereken yere tayabilmek iin yapmtr. Bat Medeniyeti olarak gsterdii bu sreci Batllara uymalyz diyerek ilerlemenin ynn ve yaplmasn gerekeni gsteren Atatrk iin, nemli olan bilimin yol gstericiliidir. Atatrk, lkede deimesi gereken ncelikli konu olarak zihniyet deiikliini hedef olarak gstermi ve Osmanl Devletinin tebaa-devlet anlay yerine ulusdevletin vatandalk anlayn yerletirmeye almtr. Modern ulus-devlet yaplanmasnn gerekliliklerini bir bir gerekletirmeye alan Atatrk, zellikle okuma-yazma seferberliine ve dolaysyla eitime byk nem vermitir. Yrtlen eitim programnn ara ve gereleriyle birlikte tamamen milli olmasn amalayan Atatrk, bunun iin ncelikle alfabe deiikliine giderek, Latin alfabesinin kabul edilmesini salamtr. Bunun akabinde, yzyllarca tarih bilincinden eksik byyen ocuklara, derslerde ulus-devletlere zg tarih anlay ile yazlm kitaplar okutulmu daha sonra ise, Latin alfabesine uygun, zihniyet deiikliini gerekletirebilecek, Batl deerlerin zmsenmesini salayabilecek, bir ekin dili olarak da varln srdrebilecek bir dil iin dmeye baslm ve Trk Dil Kurumunun kurulmasyla da birlikte dilde sadeletirme ve zletirme, kelime tretme ilemleri yaplmtr. Ama modern ulus-devlet yapsn oluturabilmek, lkenin muasr medeniyetler seviyesine ulamasn hatta onu amasn salayabilmektedir. Yrtlen bu politikalar

312

ayn zamanda, Trk kimliinin yeniden tanmlanmas, ulus yapsnn yeniden ina sreci anlamna da gelmektedir. Atatrk bu yzden, Latin alfabesini ve Trkeyi, modern ulus-devlet yaplanmas iin bir anahtar, temel bir yap ta olarak nitelemektedir. Trkiyenin bir intibah (uyanma) sreci geirdiini belirten Atatrk iin, Trk milleti hem yazs ile hem de kafas ile medeni toplumlarn yannda olacaktr. Bu ideali tayan Atatrkn dil reformuna vermi olduu nem aka ortadr. Atatrk, Trkiyenin imar iin Trk Dil ve Tarih Kurumlarn iaret etmekte, her iki kurumunda ulusal kurumlar olduunu belirtmekte ve dil ve tarih almalarn bu srecin merkezine koymaktadr. badet dilinin Trkeletirilmesi iin de Cumhuriyet dnemi boyunca birok almalar yapan Atatrk, halknn geri kalmlktan ve cehaletten kurtulabilmesi iin, halkn gemiten gelen yanl mitlerin, hurafelerin peinde komamas iin ve en nemlisi Trkiyenin laik bir yapya kavuabilmesi iin, ibadet dilini Trkelemesi almalarna olduka nem vermitir. Bunun iin Cumhuriyet dnemi boyunca, hutbelerin Trke okunmasndan, Kuran- Kerimin Trke evirisine kadar, eitli almalar yaplmasna dorudan katklar salamtr. Modernleme politikalarnn znde var olan bilimselliin ve hzl ve kararl hareket etme isteinin Atatrkten kaynaklanm olduunu gryoruz. nk Atatrkn ifadelerinde de aklkla grlecei zere, Atatrk gerekletirmek istedii amalar biran evvel birka sene bir iki yl gibi srelerle ifade etmekte, lkesinin bir an nce grmek istedii medeniyetler seviyesine kmasn istemektedir. Bu srete ise, bilimselliin asla elden braklmamas gerektiini, bilimin yol gstericiliinin her zaman dikkate alnmas gerekliliini belirtmitir. Dil alannda yaplan almalarda da yukarda belirtmi olduumuz bu durum ak bir biimde grlmektedir. Yabanc kelimelerin tasfiyesi hakknda da eitli aklamalar yapm olan Atatrk iin, nemli olan Trkenin ekin dili olabilmesidir. Bunun iin temiz Trke olmas gerekliliini ortaya koyan Atatrk, bilimsel ve kararl bir tavrla dile mdahale edilmesi ynnde eitli aklamalar yapm ve dil almalarna dorudan katklar yaparak, eitli kelimeleri dilimize kazandrmtr. Son olarak Atatrk iin dil, millet ve milliyetilik asndan da byk nem arz etmektedir. Trk milletinin dili Trkedir, Trk demek dil demektir

313

milliyetiliimizin esas dil birlikteliimizin korunmasyla mmkn olacaktr, milliyetin ok belirgin niteliklerinden biri dildir, Trk milletindenim diyen insanlar her eyden evvel ve mutlaka Trke konumaldr gibi szlerin hepsi, Atatrkn ifadeleri sonucunda Trkiyedeki millet ve milliyetiliin esasnn dil olduunu bizlere gstermektedir. Ancak bu durum sonradan ina edilen bir sre olup, esas olan mevcut durumun daha laik yaplarla desteklenmesidir. Yani din yerine dil, tarih ve kltr politikalaryla ykselen ve laik bir yapya kavumak isteyen bir Trkiye vardr. Btn bu belirttiklerimizden hareketle almamz ile ilgili olarak u yarglara ulalmtr. Trk Dil Reformu, modernleme projesinin mimar olan Atatrk ve Kemalist Kadro ngrsdr. Atatrk, modernleme srecinde Trk Dil Reformuna zel bir nem atfetmitir. Trk Dil Reformu; Trk modernleme ve uluslama srelerinde aktif belirleyici konumdadr. Uygulanan btn politikalar gibi, dil politikalar da modern ulus-devlet yaplanmasn oluturmak iin yaplmtr.

314

EK:

Trk Dili Tetkik Cemiyeti Nizamnamesi I. Maksat, Umumi Merkez Tekilat. 1. Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yksek hami reislii altnda, 12 Temmuz 1932de Trk Dili Tetkik Cemiyeti adl bir cemiyet kurulmutur. 2. Trk Dili Tetkik Cemiyetinin amac, Trk dilinin z gzelliini meydana karmak, onu dnya dilleri arasnda deerine yarar ykseklie eritirmektir. 3. Trk Dili Tetkik Cemiyetinin merkezi Ankaradr. 4. Trkiye Cumhuriyeti Maarif Vekili Cemiyetin fahri reisidir. 5. Cemiyeti ilerine ve almalarna Umumi Merkez Heyetince dzen verilir. 6. Umumi Merkez Heyetinin bir Reisi, bir Umumi Ktibi, bir muhasebecisi ve alt azas vardr. Umumi Ktip ayn zamanda Cemiyetin mesul murahhasdr. Azalardan ikisi Umumi Merkez Heyeti tarafndan Reis vekili seilir. Alt azann her biri onunca maddede gsterilen i ve alma kollarnn balardr. Umumi Merkez Heyeti her alma kolu iin daimi yahut muvakkat olmak zere lzum grecei kadar aza seer. 7. Umumi Merkez Heyeti Kurultay tarafndan seilir, her kurultayda deiir. Ayn zatlar yeniden seilebilirler. 8. lk kurultay arasnda Reislikte, Umumi Katiplikte ve azalklarda alacak yerlere Umumi Merkez Heyeti yenilerinin seer, ilan eder. 9. Kendisinde kanuni vasflar bulunan her Trk cemiyete aza olabilir, bunun iin yaplacak mracaat zerine Umumi Merkez Heyeti karar verir. 10. Umumi Merkez Heyetinin kuraca i ve alma kollar unlardr: LengistikFiloloji, Etimioloji, Gramer-Sentaks, Lgat, Derleme, Neriyat. 11. Umumi Merkez Heyeti memlekette bulunan her trl tekilattan faydalanmay temin edecektir.

315 II. Dar Tekilat. 12. Trk Dili Tetkik Cemiyetinin her vilayette Umumi Merkez Heyeti kararyla kurulmu bir Merkez Heyeti vardr. Halkevi bulunan vilayetlerde Halkevinin dil, edebiyat ve tarih ubesi dare Heyeti Vilayet Merkez Heyeti yerine tutar. Vilayet Merkez Heyetleri dil ileriyle alakal hususlarda dorudan doruya Umumi Merkez Heyeti ile muhabere eder. 13. Kazalarla, nahiye ve kylerde Umumi Merkez Heyeti kararyla ubeler kurulur; yahut muhabir azalar tayin olunur. 14. Vilayet Merkez Heyetleri ve ubeler tekilat ile muhabir azalarn alma programlar ve talimatnameleri Umumi Merkez Heyetince hazrlanr. III. Mali Hkmler 15. Trk Dili Tetkik Cemiyetinin geliri yardm ve teberrulardan ibarettir. 16. Cemiyet ileri iin her trl masraf, Umumi Merkez Heyeti kararyla yaplr. 17. Mali ilerde reislerden biri ya da Umumi Katip ile birlikte muhasebecinin imzas bulunmaldr. IV. Kurultay 18. Trk Dili Kurultay, en az iki ylda bir, Umumi Merkez Heyetince tayin olunacak zamanda ve yerde toplanr. Toplama tarihi en az ay nce ilan edilir. Kurultayn toplanma ekli ve alma program Umumi Merkez Heyetince tespit edilir. V. Umumi Hkmler 19. Trk Dili Tetkik Cemiyeti, Trk olan ve olmayan dil alimlerine, Umumi Merkez Heyeti kararyla fahri azalk veya muhabir azalk unvan verebilir. (435-437)

316

KAYNAKA

Achard, Pierre, Dilsel Toplumbilim, ev. Deniz Krmsoy, letiim Yaynlar, stanbul, 1993. Afetinan, A., Medeni Bilgiler ve M. Kemal Atatrkn El Yazlar, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu-Atatrk Aratrma Merkezi, ISBN: 975161276 4, Ankara, 2000. _______, Trkiye Cumhuriyeti ve Trk Devrimi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 4. Bask, Ankara, 1998. Ahmad, Feroz, Modern Trkiyenin Oluumu, ev. Yavuz Alagon, Sarmal Yaynlar, stanbul, 1995. _______, Bir Kimlik Peinde Trkiye, ev. Sedat Cem Karadeli, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 2007. Akaln, Mehmet, Dil Yazlar, Hazrlayan: Recep Toparl, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 781, Ankara, 2001. Akarsu, Bedia, Wilhelm Von Humboldtda Dil-Kltr Balants, stanbul Matbaas, stanbul, 1995. Altun, Fahrettin, Modernleme Kuram: Eletirel Bir Yaklam, Kre Yaynlar, stanbul 2005. Anderson, Benedict, Hayali Cemaatler, ev. skender Savar, 2.Bask, Metis Yaynlar, stanbul, 1995. Ark, Remzi Ouz, Trk nklb ve Milliyetiliimiz, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981. Armaan, Mustafa (der), Tartlan Snrlar Deien Milliyetilik, ehir Yay., 2001. Arslan, Hsamettin (der), nsan Bilimlerinde Prolegomena, Dil Gelenek ve Yorum, Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002. Atar, Yavuz, Trk Anayasa Hukuku, Mimoza Yaynlar, 2.Bask, Konya, 2002. Atatrk, Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1927), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2002. Atay, Falih Rfk, ankaya, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2004.

317

Aydemir, evket Sreyya, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, 10. Basm, stanbul, 1994. Aydn, Suavi, Modernleme ve Milliyetilik, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1993. Bal, Hseyin, Bilginin Felsefesi ve Sosyolojik Boyutlar, Faklte Kitabevi, Isparta, 2004. _______, Bilimsel Aratrma Yntem ve Teknikleri, Sleyman Demirel niversitesi Basmevi Yayn No:20, Isparta, 2001. Balibar, Ettienne, Wallerstein, Imanuel, Irk, Ulus, Snf Belirsiz Kimlikler, ev. Nazl kten, 2.Bask, Metis Yay., stanbul, 1995. Bauman, Zygmunt, Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003. Bayraktutan, Yusuf, Trk Fikir Tarihinde Modernleme Milliyetilik ve Trk Ocaklar (1912-1931), T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1996. Behar, Bra Ersanl, ktidar ve Tarih, 2. Bask, Afa Yaynlar, stanbul, 1992. Berger, Peter ve Dierleri, Modernleme ve Bilin, ev. Cevdet Cerit, Pnar Yaynlar, stanbul, 1985. Bilgin, Nuri, Sosyal Bilimlerde erik Analizi: Teknikler ve rnek almalar, Siyasal Kitabevi, 2.Bask, Ankara, 2006. Black, C.E., adalamann tici Gleri, ev. M. Fatih Gm, 2. Bask, Verso Yaynlar, Ankara, 1989. Boratav, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi, 1908-1985, Gerek Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 1995. Bozgeyik, Burhan, Dil Davas Kadir Timurta le Mlakat, Bedir Yaynevi, stanbul, 1995. Canatan, Kadir, Bir Deiim Sreci Olarak Modernleme, nsan Yay., stanbul, 1995. Chandwick A. Bruce and Others, Social Science Research Methods, Prentice Hall Publications, Nwe Jersey, 1984. Copeaux, Etienne, Trk Ders Kitaplarnda (1931-1993) Trk Tarih Tezinden Trk slam Sentezine, ev. Ali Berktay, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1998. Creswell, John W., Research Desing Qualitative, Quantitative and Mixed Methods Approachses,Sage Publications, California, 2003.

318

elik, Nur Betl, letiim Yaynlar, 2001.

Modern Trkiyede Siyasi Dnce: Kemalizm, (Cilt 2),

idem, Ahmet, Aydnlanma Dncesi, 2. Basm, letiim Yaynlar, stanbul, 1999. Dixon R., Beverly and Others, A Handbook of Social Science Research, Oxford Publications, Newyork, 1988. Duverger, Maurice, Siyaset Sosyoloisi, ev. irin Tekeli, 5.Bask, Varlk Yaynevi, stanbul, 1998. Erkal, Mustafa E., Etnik Tuzak, Tima Yaynlar, stanbul, 1995. Ersoylu, Halil, Nutuk zerine ncelemeler, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 719, Ankara, 1999. Feyziolu, Turhan, Atatrk ve Milliyetilik, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 3. Bask, Ankara, 1996. Gellner, Ernest, Milliyetilie Bakmak, ev. S. oar, S. zertrk, N. Soyark, letiim Yaynlar, stanbul, 1998. _______, Ulus ve Ulusuluk, ev. Bra Ersanl Behar, Gnay Gksu zdoan, nsan Yaynlar, stanbul, 1992. Giddens, Anthony, Modernliin Sonular, ev. E. Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1994. _______, Ulus Devlet ve iddet, ev. Cumhur Atay, Devin Yaynclk, stanbul, 2005. Giritli, smet, Bir Ulusal Modernleme deolojisi Olarak Atatrklk, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2004. Gkalp, Ziya, Trkln Esaslar, Sadeletiren: Yaln Toker, 2.Bask, Toker Yaynlar, stanbul, 1995. Gkberk, Macit, Felsefeye Tarihi, 11. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1999. Gke, Orhan, erik Analizi: Kuramsal ve Pratik Bilgiler, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006. Gle, Nilfer, Modern Mahrem: Medeniyet ve rtnme, Metis Yaynlar, 7. Basm, stanbul, 2001.

319

Gker, Levent, Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, letiim Yaynlar, 3.Bask, stanbul, 1995. Guibernaui, Montserrat, Milliyetilikler (20. Yzylda Ulusal Devlet ve Milliyetilikler), ev. Nee Nur Domani, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1997. Hatipolu, Vecihe, Atatrkten An, Atatrk ve Trk Dili, TDK, Ankara, 1963. Harvey, David, Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Sava, 3.Basm, Metis Yaynlar, stanbul, 2003. Hayes, Carlton J. H., Milliyetilik Bir Din, ev. Murat zkaya, z Yaynclk, stanbul, 1995. Heid, Uriel, Trkiyede Dil Devrimi, ev. Nejlet ztrk, IQ Kltr Sanat Yaynlar, stanbul, 2001. Hobsbawm, E.J., 1780den Gnmze Milletler ve Milliyetilik, ev. Osman Aknhay, 2.Bask, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. Hof, Ulrich Im, Avrupada Aydnlanma, ev.ebnem Sunar, Afa Yaynlar, stanbul, 1995. nsel, Ahmet (der), Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Kemalizm, (Cilt 2), letiim Yaynlar, stanbul, 2001. lhan, Suat, Evrimleen Trk Devrimi, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1998. mer, Kamile, Trkiyede Dil Planlamas: Trk Dil Devrimi, Trkiye Cumhuriyeti Kltr Bakanl Yaynlar/2166, 2. Bask, Ankara, 2001. zzet, Mehmet, Milliyet Nazariyeleri ve Milli Hayat, 2. Bask, tken Yaynevi, stanbul, 1969. Jschke, Gotthard, Yeni Trkiye'de slamlk, ev: Hayrullah rs, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1972. Kaplan, Mehmet, Kltr ve Dil, 12.Bask, Dergah Yaynlar, stanbul, 1999. Karaosmanolu, Y. Kadri, Yaban, 37.Bask, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. Kedourie, Elie, Avrupada Milliyetilik, ev. M. Haluk Timurta, Milli Eitim Bakanl Basmevi, Ankara, 1971. Keskin, Mustafa, Atatrk'n Millet ve Milliyetilik Anlay, Atatrk Kltr-Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 1999.

320

Kzlelik, Sezgin, Sosyoloji Yazlar II, 2.Bask, Yunus Emre Yaynlar, Konya, 1994. _______, Postmodernizm Dedikleri, Saray Kitabevleri, zmir, 1996. Kili, Suna, Trk Devrim Tarihi, Trkiye -Kltr Yay., 6.Bask, stanbul, 2002. Kocatrk, Utkan, Atatrk izgisinde Gemiten Gelecee, Atatrk ve Yakn Tarihimize likin Grmeler Aratrmalar Belgeler, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2005. Kongar, Emre, 21. Yzylda Trkiye, Remzi Kitabevi, stanbul, 1998. _______, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei, 6.Basm, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996. Korkmaz, Zeynep, Atatrk ve Trk Dili Belgeler, TDK Yaynlar, Ankara, 1992.
_______, Atatrk ve Trk Dili: Atatrk Devri Yazarlarnn Trk Dili Hakkndaki

Grleri, TDK Yaynlar, Ankara, 1997. _______, Trk Dili zerine Aratrmalar, Cilt1, Trk Dil Kurumu Yaynlar, No:629/1, Ankara, 2005. _______, Trk Dili zerine Aratrmalar, Cilt2, Trk Dil Kurumu Yaynlar, No:629/2, Ankara, 2005. Kmbetolu, Belks, Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma, Balam Yaynclk, stanbul, 2005. Levend, Agah Srr (der), Dil Devrimimiz zerine, TDK Yaynlar, 1967. Makal, Ahmet, Trkiyede Tek Partili Dnemde alma likileri (1920-1946), mge Kitabevi, Ankara, 1999. Mardin, erif, Trk Modernlemesi, letiim Yaynlar, 7. Bask, stanbul, 2000. _______, Siyasal ve Sosyal Bilimler, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1997. Msr, M. Bayram ve Balta, Ecehan, Modernizm, Postmodernizm ve Sol, 2.Bask, teki Yaynlar, Ankara, 1999. Mumcu, Ahmet, Tarih Asndan Trk Devriminin Temelleri ve Geliimi, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Yaynlar No:298, Ankara, 1971. Nuri, Celal, Trk Devrimi, Yaynlar, Ankara, 2001. Olcaytu, Turhan, Dinimiz Neyi Emrediyor Atatrk Ne Yapt?Devrimimiz, lkelerimiz, 8.Bask, Ajans Trk Basn ve Basm A.., Ankara, 1998. ev. zer Ozankaya, T.C. Kltr Bakanl

321

Oran, Baskn, Azgelimi lke Milliyetilii- Kara Afrika Modeli, Bilgi Yaynevi, 3. Basm, Ankara, 1997. n, Sleyman Seyfi, Mukayeseli Sosyal Teori ve Tarih Balamnda Milliyetilik, Alfa Yaynlar, stanbul, 2000. ksz, Yusuf Ziya, Trkenin Sadeleme Tarihi Gen Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 606, Ankara, 2004. ner, Mustafa, Trkiye Cumhuriyetinin Devrimi ve Dil Trk Politikalar Dnyasna zerine Bir Deerlendirme, (Atatrkn Harf Yansmalar

Sempozyumu) KT Kafkasya ve Orta Asya lkeleri Uygulama ve Aratrma Merkezi, Yayn No: 1991/1, Trabzon, 1999. z, Esat, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1945), Gndoan Yay., Ankara, 1992. zaknc, Cengiz, Dil ve Din, Payel Yaynevi, 3. Basm, stanbul, 1998. zbudun, Ergun, 1921 Anayasas, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1992. zdem, Ragp Hulusi, Dilbilim Yazlar, Hazrlayan: Recep Toparl, Trk Dil Kurumu Yaynlar:778, Ankara, 2000. zdemir, Emin, Dil Devrimimiz, 2.Bask, TDK Yaynlar, Ankara, 1969. zerdim, Sami N., Aklamal Sylev Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar:484, Ankara, 1981. zkrml, Umut, Milliyetilik Kuramlar, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1999. Richardson, John T.E., Handbook of Qualitative Research Methods, BPS Blackwell Publications, 2003. Ringer, Fritz, Weberin Metodolojisi, Kltr Bilimleri ile Sosyal Bilimlerin Birleimi, ev. Mehmet Kk, Dou-Bat Yaynlar, Ankara, 2006. Rottansi, Ali, Westwood, Sallie, Irklk, Modernite ve Kimlik, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1997. Sadolu, Hseyin, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 1993. Safa, Peyami, Trk nklbna Baklar, tken Yaynlar, Ankara, 2006. Schulze, Hagen, Avrupada Ulus ve Devlet, ev. Timuin Binder, Literatr Yaynclk, stanbul, 2005.

322

Smith, Anthony D., Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina eker, letiim Yaynlar, stanbul, 1994. _______, Toplumsal Deime Anlay, ev. Prof. Dr. lgen Oskay, Gndoan Yaynlar, Ankara, 1996. Soboul, Albert, Fransz Devriminin Ksa Tarihi, ev. smail Yarkn, nter Yaynclk, stanbul, 1989. Szen, Edibe, Sylem: Belirsizlik, Mbadele, Bilgi/G ve Refleksivite, Paradigma Yaynlar, stanbul, 1999. Steinhaus, Kurt, Atatrk Devrimi Sosyolojisi, ev.M.Akka, Sarmal Yaynlar, stanbul, 1995. imir, Bilal N., Trk Harf Devrimi zerine ncelemeler, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2006. Tanilli, Server, Uygarlk Tarihi: ada Dnyaya Giri, Say Yaynlar, stanbul, 1981. Tanrver, H.Suphi, Dayolu ve Gnebakandan Semeleri, Basma Hazrlayan: M.Necati Sepetiolu, Devlet Kitaplar, stanbul, 1971. Tanyol, Cahit, Atatrk ve Halklk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 100. Yl Dizisi No: 6, Ankara, 1981. Timur, Taner, Trk Devrimi (Tarihi Anlam ve Felsefi Temeli), Sevin Matbaas, Ankara, 1968. Tunaya, Tark Zafer, Batllama Hareketleri, Arba Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996. Turhan Mmtaz, Kltr Deimeleri, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar No: 16, 3. Bask, stanbul, 1997. Trkdoan, Orhan, Milli Kimliin Ykselii, 2.Bask, Alfa Yaynlar, 1999. Ulu Nait Hakk, Byk Devrim, Ak Yaynlar, stanbul, 1973. Uzun, Hakan, Atatrk ve Nutuk, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2006. lken, Yksel, Atatrk ve ktisat, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2.Bask, Ankara, 1984. lken, Hilmi Ziya, Trkiyede ada Dnce Tarihi, lken Yaynlar, 7.Bask, 2001.

323

lktar, M.akir, Atatrk ve Harf Devrimi, Atatrk Kltr, Dil, Tarih Yksek Kurumu Trk Dil Kurumu Yaynlar: 384, 3.Bask, Ankara, 2000. Wagner, Peter, Modernliin Sosyolojisi; zgrlk ve Cezalandrma, ev. Mehmet Kk, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1996. Wood, M. Ellen ve Bellamy, J. Foster (der), Marksizm ve Postmodern, ev. Ahmet Fethi, topya Yaynlar, Ankara, 2001. Yaln, Durmu ve Dierleri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi I-II, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2006. Yeti, Kazm, Atatrk ve Trk Dili-3, Cilt-1, Atatrk Tarih ve Dil Yksek Kurumu Yaynlar, No: 830/1, Ankara, 2005. _______, Atatrk ve Trk Dili-3, Cilt-2, Atatrk Tarih ve Dil Yksek Kurumu Yaynlar, No: 830/2, Ankara, 2005. _______, Atatrk ve Trk Dili-3, Cilt-3, Atatrk Tarih ve Dil Yksek Kurumu Yaynlar, No: 830/3, Ankara, 2005. Yldrm, Ali ve imek, Hasan, Sosyal Bilimlerde Nitel Aratrma Yntemleri, Sekin Yaynlar, 5. Bask, Ankara, 2005. Yldz, Ylmaz, Atatrk lkeleri ve nkilap Tarihi, Nobel Yaynlar, 6.Basm, Ankara, 2004. Ylmaz, Aytekin, Etnik Ayrmclk, Vadi Yaynlar, Ankara, 1994. Ycel, Tahsin, Dil Devrimi ve Sonular, Can Sanat Yaynlar, 4. Basm, stanbul, 2007. Zrcher, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev.Y. S. Gner, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Makaleler Blent, Peker, Ulusal Sorun ve Toplumsal Proje, Birikim Yaynlar Dergisi, Ocak-ubat Says, stanbul, 1992. Eric Hobsbawm, Ulusuluk, Birikim Yaynlar Dergisi, Ocak-ubat Says, stanbul, 1992.

324

Fatma Acun, Osmanldan Trkiye Cumhuriyetine: Sreklilik ve Deime, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Osmanl Devleti'nin Kuruluunun 700. Yl zel Says, Ekim 1999. lhan Tekeli, Uluslama Sreleri ve Ulusu Tarih Yazm zerine, Tarih ve Milliyetilik, (I. Ulusal Tarih Kongresi Bildirileri 2 Mays 1997), Mersin niv.FenEdebiyat Fakltesi Yay., 1997. Mustafa C., Yldz, Osmanlnn Son Dnenlerinde Dnce Akmnn Sosyolojik Analizi, S.D.. Fen-Edebiyat Fakltesi Dergisi, Say:4, 1995. Dier Kaynaklar: Atatrkn Sylev ve Demeleri (Cilt I-III), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 4. Bask, Ankara, 1989. Atatrkn Sylev ve Demeleri (Bugnk Dille), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 2006. Atatrk ve adalama, Belgeler ve Grler, Hazrlayanlar: Mehmet Saray, Hseyin Tosun, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara. Bilim Kltr ve retim Dili Olarak Trke, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 3.Bask, Ankara, 2001. Trk Dili, Trk Dili Tetkik Cemiyeti Blteni, Blten 8, Eyll, 1934. I. Trk Dil Kurultay, Tezler- Mzakereler-Zabtlar (1933), Devlet Basmevi, stanbul, 1937. II.Trk Dil Tetkik Cemiyeti Kurultay Klavuzu, stanbul Devlet Matbaas, 1934. III. Trk Dil Kurultay, Tezler- Mzakereler-Zabtlar (1936), Devlet Basmevi, stanbul, 1937.

325

ZGEM Kiisel Bilgiler: Ad Soyad: Hasan Hseyin AYGL Doum Yeri: Afyon/Sandkl Doum Tarihi: 01.10.1983 Medeni Hali: Bekar letiim: (Tel ): 0 246 211 41 46 (Tel Cep): 0 536 892 33 22 Elektronik posta: hasanay@fef.sdu.edu.tr Eitim Durumu: Lise: ehit Ali hsan Kalmaz Lisesi (1997-2000) Lisans: Sleyman Demirel niversitesi (2000-2004) Yksek Lisans: Sleyman Demirel niversitesi SB Sosyoloji (Tez Aamas) Yabanc Dil: ngilizce Bilgisayar:

Ofis uygulamalar, Word, Excel, Powerpointvb. SPSS (Social Package for Social Science- Sosyal Bilimler iin statistik Paketi) Nvivo, Concardance, Zoom Tropes vb. (Nitel Veri Analizleri iin Programlar)

Bilimsel Yaynlar ve almalar:

Aygl, Hasan Hseyin, Modernleme Projesi, Ulus, Ulusuluk ve Dil: Trk Dil Devriminin Ulus ve Ulusuluk Sylemleri zerine, V. Ulusal Sosyoloji Kongresi, Trkiyede Gncel Toplumsal Sorunlar, Sosyoloji Dernei, nn niversitesi, Malatya, 19-23 Eyll 2006.