Keiretsu

Dr.
Necati KAYHAN
Ba Mfettii
21. Yzylda Japonyada nsan Kaynaklar Ynetimi ve Endstriyel likiler Sistemindeki Deiim
TRKYE HABER- SENDKASI
21. Y.Y. Japonya da nsan Kaynaklar Ynetimi ve Endstriyel likiler Sistemindeki Deiim
Kitabn Ad
: 21. Yzylda Japonyada nsan Kaynaklar Ynetimi ve Endstriyel likiler Sistemindeki Deiim : Necati KAYHAN : H. Ycel ALAV
Kitabn Yazar Basn Maviri
Renk Ayrm - Tasarm : Repro Karizma - 0.312 431 35 45 Bask ISBN : Mavi Vizyon - 0.312 384 29 83 : 978-975-0106-7-1-2
Basm Tarihi: Temmuz 2009
Bu eser Trkiye Haber- Sendikas tarafndan bastrlm olup Tm Haklar Sakldr. Yazarn izni olmadan, ksmen de olsa fotokopi, lm gibi elektronik ve mekanik yntemlerle oaltlamaz.
II
NSZ
Trkiye Haber- Sendikas Ynetimi, bilgi ve yaam boyu renmenin en nemli zenginlik ve g kayna haline geldii bir dnyada, lkemize, milletimize ve tekilatmza yeni bir bilgi kayna daha kazandrmay her zaman temel grevimizden biri olarak benimsemitir. 21.yzylda kresellemenin neden olduu hzl rekabet ortamnda dnyann odak noktasna yerleen bir gerek olgu da, deiim ve geliim ynetimini kavrayamayan ve stratejilerini yenilemeyen kurulularn ayakta kalma anslarnn bulunmaddr. Bu alma baarl bir deiimi ynetme yksnn, Trk karakterine de ok benzeyen Japonlarn insan kaynaklar ynetimi ve endstriyel ilikiler sistemindeki geliimin fotoraf ekilmi ve gereki bir dille zetlenmitir. Ayrca, geni bir kaynak taramas ve saha aratrmasnn rn olan bu eserde birok imknszlklara, krizlere ramen dnyann sayl ekonomisi ve teknoloji merkezi konumuna gelen Japonyadaki ynetim sistemleri ve alma hayatnn gnmze kadar olan deiimi olumlu ile olumsuz yanlar da dikkate alnarak ayrntl olarak aklanmaktadr. Bu bakmdan bizim amzdan nemli dersler kartlabilecek niteliktedir. Her ne kadar bugn Japon mucizesinin mucidi olarak grlen sosyal dayanma, paylamac, tasarrufu anlay, takm ruhu, i disiplini, i ahlak, aile tipi iletme anlay gibi geleneksel deerler kresellemenin etkisiyle zayam olsa da, lkede egemen olan modern btnletirici kurumsal yaplanma, Ar-Ge ve eitime verilen nem sayesinde kurumlar kendini yenileyebilmektedir. Elbette gnmzn deien artlar, lkemizin farkl zellikleri ile zengin tarihi miras ve doal kaynaklar nedeniyle, Japonyann kalknma yks ve ynetim sisteminin lkemiz iin hazr bir reete olmas dnlemez. Ancak bir Dou Asya lkesi
III
olarak Japonlarn, birok olumsuzluklara ramen ada uygarl yakalamalar ve gnmzde baarl saylacak deiim ve krizi ynetme becerileriyle, teknoloji merkezli, kresel aktr olarak dnya arenasnda barollerini srdrmelerinden alnacak dersler olabileceini dnmekteyiz. Bu vesile ile byle kymetli bir almay yayn hayatna kazandran bata Ba Mfettii Dr. Necati Kayhan olmak zere, burada ismini belirtemediim bu kitabn hazrlanmasnda tm emei geenlere de teekkrlerimi ifade etmeyi bir bor bilmekteyim.
Ali AKCAN Trkiye Haber- Sendikas Genel Bakan
IV
SUNU
Japonya, tm dnya genelinde olduu gibi Trkiye iin de her zaman byk ilgi uyandran bir lke olmutur. Biri Asyann bat, dieri ise dou ucundaki iki lke olan Trkiye ve Japonya, modernlemeye aa yukar ayn zamanda, 19. yzyln ortalarnda baladlar. Ancak 20. yzyln sonlarna gelindiinde Trkiye henz az gelimilik emberini kramamken, buna karlk Japonya dnyann ikinci byk ekonomik sper devleti hline gelmitir. Bunun birok nedeni bulunmakla birlikte kanaatimizce en nemlileri arasnda uzlamac kltr, etkin modernleme stratejisinin yannda insan kaynaklarnn eitimine ve ynetimine verilen nem yatmaktadr. Esasen gnmzde de en nemli retim faktr insandr. Dier retim eleri hep insandan sonra gelmektedir. Her ne kadar baz kimselerce hatay sfra indirmek iin gnmzde gelien otomasyon ve mekanizasyona ncelik verilmesi kans varsa da bu anlay imdilik gereki deildir. nk robotlarn birok eksiklerinin yannda henz kendilerini gelitirme yetenekleri bulunmamakta, en azndan bir insann yapabilecei ilerin tmn stlenmeleri mmkn olmamaktadr. Hlbuki insann her zaman iin kendini yenileme, deien bilgiyi ynetme ve retime dntrme yetenei bulunmaktadr. Bunun farknda olan Japonlar bilgi ann istedii insan tipini yetitirmek iin her alanda olduu gibi insan yetitirme ve ynetim alannda da daima yenilik peindedirler. Bu anlamda, bugn Japonyada ncelikle eitim alannda daha iyiyi yakalamak adna rencilerin kiiliklerine ve yeteneklerine uygun bir ekilde eitilmelerini salamak, renme merakn, dnme yeteneini ve yaratcl kstekleyen, ezbere dayal retimi tamamen kaldrmak hedeenmektedir. Bu amala liselere ve niversitelere girite rencileri yaadklar ar rekabeti snav cehenneminden kurtarmak amacyla sistem yenilenmeye allmaktadr. Bilindii gibi gnmz artlarnda, ancak, insan merkezli enV
dstriyel ilikiler sistemini kurabilen, bu anlamda ncelikle i (ii) ve d mteri memnuniyetinin yannda i yerinin i ve d evresinde toplam kaliteyi salayabilen iletmeler uzun mrl olabilmektedirler. Bu nedenlerle bu almada, insan kaynaklar ynetiminde baarl, gelimi lkeler arasnda yer alan Japonlarn endstriyel ilikiler sistemi inceleme konusu olarak seilmitir. Bu demek deildir ki Japon modeli kusursuzdur. Ancak Japonyann bize ok benzeyen bir Asya lkesi olmas ve bizim birok zenginliklerimize ve stnlklerimize ramen baaramadmz birok eyi baarabilmesi lkemizce hep merak konusu olmutur. Nitekim bu kitabn hazrlanmasnda bir ama da, ite bu merak konularn bir ekilde aa kavuturmak, noktasnda zellikle bu lkenin insan kaynaklar ynetim sistemi ve deimekte olan zelliklerini ortaya koyarak ders alnacak konulara dikkat ekmektir. Bu cmleden olmak zere bu almann ortaya kmasnda emei geen Trkiye Haber Sendikas Genel Bakan Ali Akcan, kymetli hocalarm Prof. Dr. Sedat Murat, Prof. Dr. Murat Demirciolu, Do. Dr. Tuncay Glolu, Aratrma Grevlisi Levent ahin ve kitabn okunmasnda yardmc olan Ba Mfettii Hasan Son, Rstem Kr ve lhan rs ile Japon gnllleri Dr. Nuri Vidin, Saliha elin yannda burada isimlerini belirtemediim pozitif desteklerini esirgemeyen dier hocalarm ve arkadalarma da minnetlerimi bildirmeyi, ayrca bu vesile ile stresli geen alma srecinde sabr ve yardmlarn esirgemeyen eim ve ocuklarm ile yetimemizde byk emei geen bata annem ve merhume halamn nezdinde Japonyadan en byk fark coraf ve tarihi konum gerei dman hi eksik olmayan Trk milletinin imentosu olan tm isimsiz gelmi gemi ileke, vefal ve fedakr annelerimize de burada teekkr etmeyi bir bor bilmekteyim.
VI
NDEKLER NSZ ....................................................................................... III - IV SUNU ......................................................................................... V - VI NDEKLER ............................................................................. VII - X TABLOLAR LSTES .......................................................................... XI KISALTMALAR ..................................................................................XII GR ................................................................................... XIII-XVI I. BLM ........................................................................................ 1 - 34 YNETM KAVRAMINA TEORK YAKLAIM Giri- Genel Olarak ...................................................................................3 1 - Organizasyon .......................................................................................4 a) Klsik Organizasyon Teorisi ...........................................................4 b) Neoklsik Organizasyon Teorisi ....................................................4 c) Modern Organizasyon Teorisi .......................................................6 d) Durumsallk Teorisi (Contingency Theory) ....................................8 e) Postmodern Ynetim Organizasyon Teorisi (Postmodern Yaklam) ..................................................................................................8 2- Toplam Kalite Ynetimi Felsefesinin Douu ve Temelleri ...............17 a) Toplam Kalite Ynetimi ve Liderlik ...............................................19 b) TKY ve Motivasyon ......................................................................22 aa) nsan Doas Hakknda Yaklamlar ve Motivasyon ............24 bb) ada Motivasyon Teorileri ...............................................25 aaa) Kapsam Teorileri ............................................................26 bbb) Sre Teorileri ...............................................................28 c) Motivasyonu Ykselten Ara ve Yntemler .................................29 aa) rgtn Koyduu Resm Kurallar ve Bunlara Uymay Salama ..................................................................................30 bb) Kiileri stenen Davranlara Srkleyecek Maddi ve Manevi (Para, Sosyal Haklar ve Kariyer Gibi) dllerin Kullanlmas ...........................................................................31 cc) Tatmini Eylemin Yada in Niteliinden Kaynaklanan dllendirmeler .....................................................................32 dd) Motivasyon ve Verimlilik in, rgt Amalarn Kiisel Amalarla Buluturmak Suretiyle Kiinin Yeteneklerini Gstermesine mkn Salanmas ...........................................34
VII
II. BLM .................................................................................... 35 - 98 JAPONYAYI BAARIYA TAIYAN YNETM SSTEM A) JAPONYANIN KALKINMASINA ETK EDEN SOSYO-EKONOMK FAKTRLER Giri: Japon Ynetim Modeli ve Motivasyon ..........................................37 1) Japonyann Tarihine Ksa Bir Bak ................................................38 2) Japon Kltr ....................................................................................40 a) Japonlarda Aile Anlay ve Takm Ruhu .....................................42 b) Yaam Boyu Eitim ve Kiisel Geliim ..........................................46 c) Tasarruf Eilimli Kltr ................................................................51 3) Japonya Kalknma Felsefesi ................................................................53 4) Japon Ekonomisi .................................................................................55 B) JAPON LETME YNETMNN BAARI PRENSPLER 1) Japonyadaki Kaliteli Ynetimin Tarihi Geliimi (Hoshin Ynetim Modeli)...................................................................63 2) Japonyada Toplam Kalite Ynetiminin Temelleri .............................65 a) Srekli Gelime (Kaizen) ...............................................................68 b) Katlmal Ynetim (Kessai) ...........................................................70 aa) Karar Verme Sistemi ve Kalite Kontrol emberleri:..................70 c) Sfr Hata le Tam Zamannda retim (Stoksuz retim) .............72 a) Stratejik Ynetim (HOSHIN) .....................................................74 b) Denetim (POKA YOKE) ........................................................74 c) Hatasz retim (JIDAKO) .........................................................75 d) retim Sistemi Anlaynda Deiim (Esnek) Yaln retimi Sistemi ...............................................................................................75 a) Keiretsu (irket Alar) ...............................................................77 e) Yenilikilik ve AR-GE ye nem .....................................................80 f) letmelerde Aile Tipi Dayanma Anlay (KAISHA, KYOSEI) ........................................................................83 a) mr Boyu stihdam....................................................................85 b) Kdeme Gre cret ve Kariyer Geliimi ...................................88 c) e Girite Gc Seimi ............................................................90
VIII
g) Ahlk ...........................................................................................91 h) Japon Organizasyon Yapsnda Liderlik ........................................92 i) Grsel Denetim, Etkin letiim ve Halkla likiler ...........................94 j) Ynetimde Uzlamac Kltr ve Kalitenin Korunmas ..................96
III. BLM ................................................................................ 99 - 168 JAPONYADA ALIMA HAYATININ FARKLILIKLARI A) JAPONYADA SALII VE GVENL (SG) Giri ..............................................................................................101
1) Japonyada Kazas Grlme Skl ..............................................104 2) Japonya, ABD ve AB lkelerinde Karlatrmal Kazas Grlme Skl ............................................................................................106 3) Japonyada lml Kazas Grlme Skl ................................107 4) Japonyada Yeri Byklklerine Gre Meydana Gelen Kazas Skl ..............................................................................................108 5) Japonyada Meslek Hastal ............................................................108 6) Japonyada Mesleklere Gre ntihar Skl......................................109 7) Japonyadaki Yerlerinde SGye likin ncelikli Grlen Sorunlar..............................................................109 a) Japonyada alma Hayatna likin Koruyucu Baz Temel Dzenlemeler Japonyada Fazla Mesai Uygulamalar ve Ar Yorgunluk ..........................................................................110 b) Nfusun Yalanmas....................................................................113 c) Kadn alanlar ...........................................................................114 8) Japonyada SG Konusunda Yeni Yaklamlar ................................115 9) Japon alma Hayatnda SGye likin rnek Uygulamalar........117 10) Japon letmelerinde Sal ve Gvenlii Problemlerinin Tanmlanma Sreci (5N+K ) ......................................................119 11) SGde Bilgilendirme (Grsel Ynetim) ..........................................120 12) Japon letmelerinde SGnin rgtlenme ekli ............................121
IX
B) JAPONYADA SENDKACILIK 1) Tarihe ..............................................................................................124 2) Toplu likilerinde Hukuksal ereve .........................................131 3) Sendikann rgtlenme ekilleri ....................................................132 a) Kolu Sendikacl.....................................................................132 b) Blgesel Sendikaclk ....................................................................132 c) Meslek Sendikaclk .....................................................................132 d) Yeri Sendikacl .....................................................................133 e) Ulusal Dzeyde Sendikaclk ........................................................136 aa) Rengo (Japon i Sendikalar Konfederasyonu) ...................137 bb) Sohyo (Japonya Sendika Birlikleri Konseyi)..........................137 cc) Domei (Japon i Konfederasyonu) ......................................138 dd) Churitsu Roren (Japon Bamsz Sendikalar Federasyonu) ...138 ee) Shinsanbetsu (Sanayi Kurulular Ulusal Federasyon) .........138 4) Toplu Szleme Dzeni ve Grev Hakk .......................................138 a) TS Hakk ....................................................................................138 aa) Yllk Toplu cret Pazarl (lkbahar Hcumlar unto) ...139 bb) alma likileri Komisyonu ve Uyumazlklarn Halli ..141 b) Grev Hakk ..................................................................................142 5) mr Boyu stihdam Sistemindeki Deime ...................................148 6) Sendikal Alandaki Son Durum ........................................................153 7) Japon Modeli Ynetim ve Sendikacln Deerlendirilmesi ..........156 SONU VE DEERLENDRME ............................................ 163 - 168 KAYNAKLAR ............................................................................ 169 - 176
Tablolar Listesi: Tablo: 1 Geleneksel ve modern organizasyonlarn karlatrlmas Tablo: 2 nsan kaynaklan ynetiminin tarihi Tablo: 3 Gelimeler dorultusunda stratejik KY ilev ve faaliyetleri Tablo: 4 Liderliin temel nitelikleri Tablo: 5 Karlatrmal ekonomik gstergeler - 2005 Tablo: 6 Toplam kalite ynetiminin boyutlar Tablo: 7 Dou tipi iyileme (Kaizen) ile Bat tipi iyilemenin Karlatrlmas Tablo: 8 Japonyann ILO szlemelerini onaylama durumu Tablo: 9 Japonyann ILO normlarn OECD lkelerine gre onaylama durumu Tablo: 10 Japonyada lmcl i kazas skl ve lmler Tablo:11 Japonya ve ABDnin 5 yllk alma i gnne ilikin karlatrmal i kazas grlme skl Tablo:12 AB ve Japonyada her 100.000 ii bana meydana gelen i kazalarnn 1994-1999 yllar arasnda geliim seyri Tablo:13 Japonyada lml i kazas grlme skl Tablo: 14 Japonyada i yeri byklklerine gre meydana gelen i kazalarnn dalm oranlar Tablo: 15 Japonya da hizmet sresine gre hak edilen yllk izin sreleri Tablo: 16 Japonyada mesleklere gre intihar skl Tablo: 17 2000-2006 Japonyadaki sendikalama oran ve ye saylar Tablo: 18 2000-2006 ABDdeki sendikalama oran (%) ve ye saylar Tablo:19 1970-2000 dnemi Japonyada bavurulan grev ve kaybedilen gn says Tablo: 20 Japon alma hayatnda 1990-2005 dnemi geici ve ksm sreli alan iilerin gittike art trendi.
XI
KISALTMALAR:
AB AR-GE K DOME ISO SG KY K IMD JILAF JILPT JISHA KK LDP MHLW Avrupa Birlii Aratrma Gelitirme alma likileri Komisyonu Japon Emekiler Konfederasyonu Uluslararas Standart Organizasyonu Salk ve Gvenlii nsan Kaynaklar Ynetimi nsan Kaynaklar Uluslararas Ynetim Gelitirme Enstits,
(International Institute for Management Development)
Japonya Uluslararas iler Kurumu

(Japan International Labor Foundation)
Japon Eitim v e Politika Enstits

(The Japan Institute for Labour Policy and Training)
Japon alma salk ve Gvenlik Kurumu

(Japan Industrial Safety and Health Association)
Kalite Kontrol emberleri Liberal Demokrat Parti Japon alma, Sosyal Gvenlik ve Salk Bakanl
(Ministry of Health, Labor and Welfare)
NKKEREN OHSAS
Japon veren Konfederasyon Dernei Uluslararas i salk ve gvenlik standart)

(International occupational health and safety management Standard)
OSHMS UOEH RENGO SANBETSU TS TKY TZ (JIT)
Salk ve Gvenlik Ynetim Sistemi

(Occupational Safety and Health Management System)
ve evre Sal niversitesi

(University of Occupational and Environmental Health)
Japon i Sendikalar Konfederasyonu Japon Endstriyel Sendikalar Konfederasyonu Toplu Szlemesi Toplam Kalite Ynetimi Tam Zamannda retim
(Just in tme)
XII
GR
Yaadmz bilgi anda bilgi ve iletiim teknolojilerinde hzl gelimeler ve kreselleme artlar mevcut ynetim anlaylarnn sratle yenilenmesini gerektirmektedir. Kresel aktr olmann artk bir tercih olmad bugnk yok edici rekabet ortamnda deiimi ynetemeyen iletme ve lkelerin ayakta kalma ansnn bulunmad grlmektedir. Bu nedenle son yllarda lkemizde tank olduumuz gibi; sektrlerimiz iin dnya leinde kpek balklarn hazrlayamamamz hlinde irketlerimiz, banka, sigorta ve tekstil iletmelerine benzer ekilde birer birer sektrn kpek balklarna yem olacaklardr. Hlbuki geen yzylda irketlerin ie dnk de olsa, i yaplarn ve srelerini etkin hle getirmeleri baar iin yeterli idi. Bu yzylda irketlerin buna ilve olarak da dnk zellik gstermeleri ve rakipler bata olmak zere, iinde yaadklar ekosistemi ok iyi takip ve analiz edebilme becerisine sahip olmalar gerekmektedir. Bu noktay daha iyi aklamak iin Gary Hamelin bir szn burada hatrlamak gerekirse : Rakipler sektrnz altst ederken, sizin operasyon becerinizi arttrmanz, Roma yanarken keman almaya benzer. Belirtilen nedenlerle globalleen dnyann stratejik ynetim anlaynn merkezinde her an deimekte olan teknoloji ve bilgiyi ynetebilen insan unsuru yerlemi olup, birinci derecede retim faktr olarak hzl rekabet ortamnda daha da nem kazanmtr. Bu anlamda sermaye, emek, doal kaynaklar ise ikinci plna dmtr. Bu almann konusu olan Japonya nsan Kaynaklar Ynetim (KY) sistemlerinin seilmesinin ise iki ana nedeni bulunmaktadr. Bunlardan birincisi: KYde baarl olan gelimi lkeler arasnda saylan Japonlarn, Trkler gibi zor anlalan sentezci bir kltre sahip olmasna ramen batllamadan adalamay baarabilen ilk Asya lkesi olmasdr. kinci en nemli neden ise, bu lkenin yz yze bulunduu hammadde, enerji ktl ve krizler gibi birok olumsuzluklara raXIII
men ayakta kalabilmesi ve bu anlamda dnyann ikinci ekonomisi olarak yaanan hzl deiimi ynetebilme becerisini gsterebilmesidir. Ayrca unu vurgulamak gerekir ki Japonyada deiim ayn zamanda bir yaam biimidir. Batda farkl olarak sadece ani deiim zerinde durulurken, Japonyada ise hem ani, hem de kademeli deiim yntemlerine bavurulmaktadr. Ancak Japonyann yenilikilii etkin olarak srdrebilmesinde genelde eskiyi btnyle reddetme yerine onu srekli gelitirme yntemine bavurmas dikkat ekmektedir. Bu konudaki baar da byk lde entelektel sermayeye nem verme ve motive etme yetenei ile salanabilmitir. Bilindii gibi, Japonlara gre bizzat insan iletmenin ta kendisidir. O yzden her zaman verimli, yenilie ve renmeye ak olmak durumundadr. 21. Yzylda Japonyada nsan Kaynaklar Ynetimi ve Endstriyel likiler Sistemindeki Deiim isimli bu alma ana blmden meydana gelmektedir. almann ilk blmnde genel olarak ynetim kavram zerinde durulmu ve bu alandaki teorik gelimeler ortaya konulmaya allmtr. Japonyann kalknmasna etki eden sosyo-ekonomik faktrlerin ele alnd ikinci blmde Japon ynetim ve iletme modelinin baar prensipleri ve sistemi ayakta tutan motivasyon, moral deerleri ile ksaca ekonomik yap hakknda bilgi verilmitir. almann nc blmnde ise Japon alma hayatna ilikin farkllklar ortaya koymak amacyla Japon i Sal ve Gvenlik Sistemi ile TS dzeni ve sendikal yap zerinde durulmu ve bu alanda en son temel zellikleri saysal verilerle aklanmaya allmtr. Ayrca Japon endstriyel ilikiler sisteminin olumlu ve olumsuz ynleri ile deiim seyri incelenmeye allmtr. Dier yandan kitabn ieriinde akcl salayc konularla uyum arz eden mehur ve renkli zdeyilere de yer verilmitir. Ancak aklamak gerekirse uzun bir zaman alan bu kitabn hazrlanmasnda sadece geni bir kaynak taramas ve uzman grmesi yaplmam ayn zamanda TOSB-TAYSAD Gebze Organize Sanayi Blgesinde faaliyette bulunan TOYOTETSU, DENSO Japon otomobil fabrikalar yerinde ziyaret edilmi, insan kaynaklar
XIV
yneticileri ve iileri ile de grlmtr. Bu erevede srdrlen Japon alma hayatna ilikin konular ieren bu kitaptan birka kelime ile ksaca sz etmek gerekirse; zellikle kalknma dneminde Japon ynetim modelinin baarsnda herkesin mutabakatta olduu yapc ulusal kltrn yannda, uzlamac endstri ilikiler, bilgi ve saysal verilerin ynlendirdii TKY ilkelerini uygulama, insana ve eitime verilen nem, ortak akl harekete geirme, ynetiim, srekli iyileme, evreyi koruma ve ekonomiyi canl tutan Ar-Ge almalar ile i ahlk gibi unsurlarn ncelikle etkin rol olduunu vurgulamak gerekmektedir. Konu ile ilgili temel kavramlardan olan srekli iyileme derken sadece teknolojik alanda deil, iletmenin tm i ve d evresi, alma artlar, aile yaants, sosyal ilikiler gibi i grenlerin tm yaam kalitesini etkileyen parametrelerin iyiletirilmesi hedeflenmektedir. Gnmz kreselleme artlarnda btn dnyada olduu gibi zellikle yaam boyu istihdam ve kdeme gre cret gibi Japonyaya zg endstriyel ilikiler sisteminin temel kurumlarnda grlen hzl deiim ve sendikaclkta grlen zayama alanlarn hak kaybna yol amaktadr. Son ekonomik gelimeler sonucu, zellikle zel sektrde, kk iletmelerde ve taeron iletmeciliinin yaygnlamas sonucu artan geici ilerdeki, alma artlar iilerin aleyhine gerilemektedir. Btn dnyada olduu gibi kreselleme artlar sonucu Japonyada g kaybeden ii sendikalar blnmlk ve i yeri merkezli yaplanma zellikleri nedeniyle sermaye karsnda yeterli ve etkin pazarlk glerini gsterememektedirler. Ancak buna ramen ABD merkezli son kresel kriz ortamnda bile sarslmakta olan benzeri lkelere gre isizlik orann makul snrlarda tutabilen ve ii karmay en son are olarak gren dayanma ve paylamaya nem veren, i yerini bir aile gibi gren geleneksel Japon endstriyel ilikiler zihniyetinin isizlikle mcadele iin ncelikle i paylatrma yntemine bavurma araylarna girmesi de dikkat ekmektedir. Belirtilen nedenlerle Japon insan kaynaklar ynetimi ile ilgili u hususu zetle vurgulamak gerekir ki, ncelikle dier lkelerXV
ce de uygulanabilirlii tartmal olan, Japonyann baarsn borlu olduu yaln retim modelinin, bugnk kreselleme artlarnda kendi lkesinde bile sarslmakta ve kkl deiime uramakta olduunu kabul etmek gerekir. Aslnda bu durumu toplumun tmnde grlen son yllardaki deiimin i hayatna yansmas olduunu kabul etmek gerekir. u anda esasen hzl deiim srecinde olan Japonya, sanayi toplumundan bilgi toplumuna, kitle toplumundan bireyler toplumuna, tek tip toplumdan farkllklarn sayg grd topluma, tek kltrllkten ok kltrlle, kontroll ekonomiden daha liberal, rekabeti da alan, kreselleen ekonomiye geiin, ksaca modern toplumdan post-modern topluma dnmn sanclarn yaamaktadr. Ancak gcn defalarca ispatlayan Japon endstriyel ilikiler modelinin, bugnk geldii srete, ders almak adna, olumlu ve olumsuz ynleri ile deerlendirilmesinde fayda grlmektedir. Kstl imknlarla hazrlanan (nihayet beer bir alma olan) bu kitabn phesiz birok noksanlar olabilir. Bu konuda yapc eletirilerini esirgemeyecek olan kymetli okuyucularmza imdiden teekkr ediyoruz. Kk insanlar sorunlarla, byk insanlar zmlerle urar. Gen nfusu fazla, dolaysyla eitim, istihdam sorunu ve sorumluluu ar olan lkemizde insan kaynaklarmzn israf olmasn (kreltilmesini) istemeyip onlarn daha iyi yetimesi ve kaliteli bir alma hayatna kavumalar iin zm arayanlara bir nebze de olsa bu kitapla katkda bulunabilirsek kendimizi mutlu hissederiz.
XVI
I. BLM
YNETM KAVRAMINA TEORK YAKLAIM
YNETM KAVRAMINA TEORK YAKLAIM

Hi kullanlmayan zihinsel enerji evrene krk bir hayal gibi geri dner. Ancak bu tip kayplarn ok olmas da toplumlar kertir. James Gates
Giri
Ynetim, ksaca, organizasyonun amalarn en etkin olarak gerekletirmek iin balca plnlama, rgtleme, yneltme ve denetim sreleri yoluyla tm kaynaklarn koordine edilmesi eklinde tanmlanr (Aktan,1997:19). Bu unsurlar ynetim srecinin olmazsa olmaz en etkili be esi saylmakla beraber baz ynetim bilimciler, ynetimin fonksiyonlarn bugn alt veya yediye de kartmaktadrlar (Grz,2004:23). nsan kaynaklar ynetimi ise, bir organizasyonun en deerli varl olan entelektel sermayeyi yksek performansta deerlendirmek amacyla i gcnn kazanlmas, gelitirilmesi, motivasyonunun salanmas ve elde tutulmas iin yerine getirilen tm faaliyetlerdir. letmelerin baarsnda, kresellemenin arlatrd bugnk rekabet artlarnda daha da n plana kan retim faktrlerinden zellikle igcne nem veren yatrm abalar byk avantaj salamaktadr. Bir kurum, her ne kadar en son teknolojiye byk madd imknlara, sermayeye ve bilgiye sahip olsa dahi bunu kullanacak ehliyet ve liyakatta, i tatmini yksek yeterli insan unsuru yoksa hedeenen sonuca ulaamamaktadr. Bu nedenle konunun daha iyi anlalmas iin dnden bugne KY deki gelimelerin bilinmesinde fayda vardr.
1 - Organizasyon Organizasyon, belirli amalara varmak iin, bir insan grubunun faaliyetlerini koordine etmeye yarayan belirli yap, kaide ve prosedrlerin btndr (Dereli,1976:1). Organizasyonla ilgili teoriler balca be balk altnda gruplandrlabilir. Bu teoriler kronolojik bir gelimeyi aksettirmekte iseler de, gerekte birbirlerinden kesin snrlarla ayrt edilmeleri mmkn deildir. Bunlardan ksaca bahsedilecektir. a) Klsik Organizasyon Teorisi Organizasyonlara brokratik ve formel ynyle yaklaan bir model olan klsik organizasyon ve ynetim teorilerini balca ekol iinde toplayabiliriz. Birincisi Max Weberin Brokrasi Modeli, ikincisi Taylorun Bilimsel Ynetim Hareketi, ncs Fayolun ortaya att ve daha baka teoricilerin gelitirdikleri fonksiyon ve srelere gre yrtlen, Ynetim Sreci yaklamdr. Bunlarn ortak zellikleri, formel rgtn i blm, denetim alan, komuta zinciri, komuta birlii gibi anatomisiyle uramalardr. Bilindii gibi formel rgt, ortak bir amacn gereklemesi iin ibirlii yapan insanlarn koordine edilmi bir eylemler sistemi olarak tanmlanr. Formel rgtte bir grup insan, bir amaca ynelik ibirlii, otorite ve liderlik sz konusudur. Klsik teoride genelde hiyerarik yaplanma arlkl otokratik ynetim biimi grlmektedir. letiim yoluyla klsik organizasyondaki eitli blmler birbirleriyle balanmaktadr. Klsik teoriciler iiyi bir retim arac, bir makine ya da ekonomik insan (homo economicus) olarak grmler ve iinin tm davranlarn iktisad unsurlara balamlardr. Klsik teori iinin psikolojik ynn, arkadalarnn onlar zerindeki etkisini ihmal etmi, davran bilimleri, rgt psikolojisi gibi beer faktrleri dikkate almamdr. Klsik teoride rgtn d evre ile ilikileri ihmal edildii iin kapal sistem sz konusu olup, temel unsur olan insan unsurunun geri plna alnarak rgtn tek hedef olarak alnmas dikkat ekicidir. b) Neoklsik Organizasyon Teorisi Bu ekoln ynetim ve organizasyon teorisine en nemli katks, davran bilimlerine ait klsik teoride baz deiimler yapma4
sdr. Klsik teori organizasyonun rasyonellik ve etkenlik ynne arlk vermesine ramen, neoklsik teori insan n plna kararak alma grubunun duygular zerinde durmutur. Kliklere, kk gruplara, insann psiik zelliklerine, doal rgte, doal lidere, i ortamnda moral, motivasyon, kurum ii iletiim ve yaratcla arlk verir. Bu dnemde, ziksel ve ruhsal rahatszlklar, monotonluk, yorgunluk, stres vb. alma alanlarnn domasyla birlikte endstriyel psikoloji biliminin de gndeme geldii grlmektedir. Bu teorinin eksiklii, formel organizasyon ve onun evresiyle ilikilerinin ihmal edilmesidir. Bu anlamda Neoklsik Teoride evre ilikileri ihmal edildii iin bu ynyle bu model ak deil kapal sistemdir (Dereli,1976:85). Ancak Neoklsik yaklamda demokratik ynetim biimi nem arz etmektedir. Elton Mayonun bakanlnda bir grup bilim adamnn yrtt Hawthorne Aratrmalar bu ekoln belli bal ncllerindendir. Bunlara gre organizasyonlarn varlk sebebi sadece iiler olup, rgtn asl amac ikinci plndadr. Bu konu zerinde duran Mc. Gregora gre; x teorisi denilen grte, birey zgrlnn zararna rgte arlk verilirken, y teorisi denilen dier grte ise, x teorisindeki grn tam aksine rgt disiplininin zararna birey zgrlne nem verilmektedir. Halbuki esas olan ynetici ve iilerin karlkl dayanmas ve ibirliidir. Fransz ynetim yazar Michel Croziere gre, klasik teoriciler kiiyi yalnz bir kol olarak gryor, onun bir de yrei olduunu unutuyordu. Neoklsikiler ise insan ilikilerini inceliyorlar, yree arlk veriyorlard. Ancak, her iki ekol de insann bir bann bulunduu gereini uzak tuttular. denmektedir. Sonu olarak dier bir adyla insan ilikileri okulu denilen Neoklsikiler, insan davrannn, en iyi dzenlenmi rgt plnlarn bozduunu ve rgt yaps iinde kurulmu olan mantkl ilikileri dahi deitirdiini ileri srerek, rgt teorisine davran bilimlerini sokmutur. Bu teoriye gre, rgtteki deiimleri anlayabilmek iin en etkin yol, insan davrannn ayrntl ve durumsal ynlerinin mikroskobik bir incelemesini yapmaktan gemektedir. (Diner ve Fidan, 1996: 137). Bunun iin de insan davranlar zerinde byk etkisi olan informel rgt iyi tanmak gerekir. nformel rgt: Gruplar bir takm toplumsal ihtiyalar kar5
lamalar bakmndan ok byk nem tar. nsan bu gruplar iinde sayg grr, kiisel niteliklerine deer verilir, kendini ilgilendiren konulara ilikin grup yelerinden anlay grr. Birok dnceleri, duygular bu kmeler iinde oluur Bir yazarn dedii gibi; alanlardan biri, kmenin kendiliinden bakan; bir bakas, dert dinleyen ana, baba gibi; bir bakas kmenin kabadays; bir bakas da kmeye nee verendir. Byle bir topluluk iinde yelerden biri uzaklatrldnda, btn grubun moralinin, veriminin dmesinde alacak bir yan yoktur. Gidenin iini yeni gelen kolaylkla yapabilir, ancak, grup iindeki yeri kolaylkla doldurulamaz. Bireyler arasndaki ilikilerin samimilikten gitgide uzaklat byk rgtlerde, kk gruplarn, kiisel samim ilikilerine imkn salamasnn avantaj ve nemi byktr. zetle, bu ekole gre verimlilik ile insann sosyal ve psikolojik ihtiyalar arasnda yakn bir ba vardr. Bask-cezazorlamadan ziyade dllendirme gibi motivasyonu artrc aralar kurum hedeni gerekletirmede daha etkindir. c) Modern Organizasyon Teorisi Modern yaklam, formel ve informel rgt teorisini birlikte ele alarak rgtler hakknda makro bir gr getirmeye almaktadr. Bu teori, yalnzca formel yapy ya da yalnzca insan davranlarn incelemenin organizasyonu anlamada yeterli olmad grndedir. 1960l yllardan sonra yaanan hzl deiimle gelien Sistem Yaklam, Durumsallk Yaklam, Quichinin Z teorisi, Richard Pascale ve Peter Druckerin Kurum Kltr , Alvin Toferin nc Dalga gibi belli bal nemli modern teori temsilcilerine gre organizasyonu anlamann en iyi yolu onu bir btn olarak incelemekten gemektedir. nk formel grup, informel grup, stat, rol, ziksel evre ve d evre hep etkileim hlindedir. Sonu olarak bu teoriler iin yalnz u dorudur denemez. Zira insanlar ayn deildir. Bu nedenle teorilerden birinin ya da dierinin her durumda en iyi sonucu vereceini sylemek yanltr. Mesel, yaratclk gerektirmeyen bir montaj iiyle, yaratcln nemli olduu bir niversitedeki ynetim tarz ayn olamaz. O yzden durumsal yaklamlar gelitirilmitir (Dereli,1976:218 ). Mc
6
Gregora gre; eliir gibi grnen ii ve rgt amacnn, btnleme prensibi sayesinde uzlatrlabilecei dnlebilir. Bireyin organizasyon amalar dorultusunda almas iin zorlanmasna gerek olmad, ihtiya tatmin imknlar saland taktirde, bu ynde isteyerek sorumluluk yklenebilecei varsaymna dayanmaktadr (Tablo:1). Bu konuda gzel rnekler olmasna ramen, rgtn amalaryla, yelerinin ihtiyalar arasnda az ya da ok lde de olsa bir eliki belki de daima var olacaktr. Yneticilere den grev, btn bu teori ve aratrma bulgularnn nda daha yksek bir motivasyon dzeyinde faaliyette bulunmalarn kolaylatrc artlar hazrlamak iin gerekli gayreti gstermek olmaldr (Dereli,1976:22). Tablo: 1 Geleneksel ve Modern Organizasyonlarn Karlatrlmas
Geleneksel Organizasyonlar Teknolojinin kaytsz artsz dominantl Makinann bir paras olarak insan Modern Organizasyonlar nsan ve makinann ortak optimizasyonu Makinann tamamlaycs olarak insan
in niteliinde maksimum d; Tek ve s- in niteliklerinde optimum nrl yetenekler gruplanma; oklu ve geni yetenekler Harici kontroller (ustaba, uzman eleman- Dahili kontroller kontrol slar), releri (kendi kendini kontrol eden alt sistemler) Yksek rgtsel ema, Otokritik ynetim alanlar arasnda rekabet Sadece organizasyonun hedeerinin varl Bask rgtsel ema, Katlmc ynetim alanlar arasnda ibirlii (grup dinamii) Organizasyon yelerinin ve bal olduklar topluluklarn da hedeerinin varl Ballk Yenilikilik
Yabanclama Dk risk stlenme
Kaynak: Kurtulmu, N.; Endstri likilerindeki Deiimin Model insan Tipi Asndan ncelenmesi; Yaynlanmam Doktora Tezi; .. ktisat Fakltesi; 1992; s.153.
d) Durumsallk Teorisi (Contingency Theory)

Dncenizi deitirdiiniz zaman dnyanz da deitirmi olursunuz. Norman Vinkontgede
1950lerin sonlarnda ve 1960larn balarnda ngilterede bir takm aratrmalar yaplm ve bu aratrmalar durumsallk teorisi denilen yaklam ortaya karmtr. Bu yaklama gre, ynetim faaliyetlerinde; rgtlenme, iletme, liderlik, motivasyon ve dier faaliyetlerde uygulanacak tek bir yntem veya yol yoktur. Bu teoriye gre; belli bir rgt anlamak ve aklamak iin hatta yneticiler asndan ynetmek iin, rgtn iinde bulunduu durumlara, artlara ve zelliklere bakarak yaklam belirlemek gerekir. Bu nedenle bu teori, ne geleneksel yaklamlarn dediklerine, ne de modern organizasyon yaklamlarnn dediklerine aka destek verir. Bu teoride duruma, zamana, yere ve eldeki imknlara gre ynetimde bavurulacak yaklamlar deimektedir. Bu anlamda durumsallkta tek bir plan ve model yoktur., ncelikle amaca uygun deikenler belirlenir ve bunlar arasndan mevcut artlarda organizasyon iin, iinde bulunulan dnem ve evre koullar dikkate alnarak en uygun kararlar alnr. Baka bir deyile bu yaklamn temel dayanak noktas farkl yapsal biimlerin farkl durumlar iin uygun olduudur. (Diner, 1996: 271-272). Bu nedenle durumsallk yaklamnda yneticilerce nce genel durum gzden geirdikten sonra organizasyon iin en uygun olan dzenlemeler nerilmektedir. Bu nedenle rgt aklamalarnda durumsal bak as, daha gereki ve nemli hle gelmektedir. (Kaplan,2007, www.library.atilim.edu.tr 10.01.2008) e) Postmodern Ynetim Organizasyon Teorisi (Postmodern Yaklam)
Derisini deitirmeyen ylan lr. F. Nietzsche
Gnmzde sanayi ann sona ermesiyle bilginin n plna kt enformasyon-bilgi a yaanmaktadr. Kurumlarn bu biliim ve iletiim teknolojilerinin hzla gelitii, kresellemenin ge8
tirdii rekabet artlarndaki hzl deiime geleneksel yntemlerle uyum salayarak ayakta kalmas mmkn olamamaktadr. Modern ynetim grlerince de ifade edildii gibi 21. yzylda i gc proli ok deimi olup, gen, bilgili, yksek dzeyde eitimli, alannda uzman, beklentileri yksek, kirlerine ve haklarna duyarl, kirlerine sayg gsterilmesini bekleyen, kiisel ve kariyer geliimi ile kendini gerekletirmek isteyen, i tatminini nemseyen, sevdii ii, esnek alma artlarnda yapmay zleyen, tatmin edilmesi zor bir kimlik talebiyle yneticileri zorlamaktadr. Bu artlar sonucu modern ynetim teorisi, geleneksel dnce yapsnn ekillendirdii kat, merkeziyeti, brokratik ve hiyerarik ynetim anlayndan hzla uzaklaarak bilgi ann ynetim felsefesinin dayand post modern gelimelerin etkisiyle yeni boyutlar kazanmaya balamtr. Bu anlamda yeni ynetim felsefesi rgtlerin yaplandrlmasndan daha ziyade kalite, verimlilik, rekabeti, esnek, katlmc ve demokratiklemeyi esas alan yeni yaklam ve teknikleri gndeme getirmitir. Ayrca global ortaklklar, global apta yetenekli personel ile liderlik ve hzla artarak deien bilginin ynetimi gibi unsurlar KYde n plna gemitir. Bu anlamda K fonksiyonunun bir sre olarak geliimini aada sralanan olaylar byk lde biimlendirmitir. 1. Sanayi devrimi 2. 1 ve 2. dnya savalar 3. Sendikal hareketler 4. Devlet korumaclnn gelimesi 5. irketlerin ok uluslu hle gelmesi, artan global rekabet KY sorumluluu, en alt dzeyde bir bro eleman tarafndan yrtlrken gittike ilevlerinin de artmasyla nem kazanarak nezareti, orta ve en st dzeyde yetkili birimler tarafndan yrtlr hle gelmitir. Ayrca KY, geleneksel ynetim anlay ve orta dzeyde personel mdr unvan ile rutin uzmanlk gerektirmeyen iler eklinde yrtlrken, bugn insan merkezli anlaylarn gelimesiyle bu grevlere ok daha spesik uzmanlk gerektiren iler eklenmitir. nsan kaynaklar ynetiminin tarihini, zetle iverenlerin bak as, kullanlan teknikler ve alnan temel kriterler bakmndan olmak zere onar yllk dnemlerde ele alan Tablo:2 tm teorik ve tarihi ynleriyle konuyu aklamas nedeniyle nem arz etmektedir.
9
Tablo 2: nsan Kaynaklan Ynetiminin Tarihi

TEMEL KRTER retim teknolojileri alanlarn rahatl Grev verimlilii 1910-20 1910-10 DONEMLER 1899 ncesi
TEKNKLER Disiplin sistemi
VERENLERN BAKI AISI alanlarn ihtiyalar nemli deildir.
Gvenlik ve yaratclk programlar Zaman ve i aratrmalar
alanlar gvenlie ve frsatlara ihtiya duyarlar.
alanlar yksek verimlilikle beraber gelen yksek cretler isterler. Kiisel farkllklar Sendikalama Ekonomik gvenlik nsan ilikileri
Psikolojik testler Danmanlk programlan iletiim programlar
1920-30 1930-40 1940-50 950-60
10 Kaynak: Tahirolu,2002:20-21
alanlarn kiisel farkllklar gz nnde bulundurulmaldr. alanlarn ihtiyalar kurum ierisinde tatmin edilmelidir. Emeklilik ve salk gibi ek alanlar ekonomik gvenlie ihtiya duyarlar. yararlar Spervizr eitimleri alanlara bask unsuru az olan bir denetim uygulanmaldr. Katlmc ynetim teknikleri, eit frsatlara alanlar grevleriyle ilgili kararlara katlmak dayanan irket kurallar isterler. Tm alanlara eit davranlmaldr.
Grev zenginlii, entegre alma takmlar ten ayrlma eitimleri
alanlar becerilerine uygun ve kendilerini zorlayacak grevler isterler Ekonomik koullardan dolay iini kaybedenlerin yeni ilere ihtiyalar vardr.
Katlm i kanunlar 1960-70 Grevlerin zorluu ve alma hayatnn kalitesi 1970-80 iten ayrlmalar 1980-90 retkenlik, kalite 1990-2000 ve adapte olabilme
ihtiyalar, eitim, etik, alanlar i ve i d dnyalarn dengelemeli ve kreselleme gibi olgular katklarda bulunmaldr. btnletirme
Belirtilen gncel gelimeler dorultusunda srekli yeni boyutlar kazanarak sayca ve nitelik ynnden artmakla birlikte, znde insan kaynann nemine ilikin grlere arlk veren ada ynetim tekniklerinin balcalar aadaki gibi zetlenebilir (Aktan, Saran, 2006:6). Deiim Ynetimi (Deiim Mhendislii): ve d faktrlerin etkisiyle deiim yaayan organizasyonlarda tehdit ve tehlikeleri en aza indirmek, faydalar ve frsatlar en st dzeye karmak iin plnl ve sistemli olarak yrtlen faaliyetlerin tmdr. Srekli Gelime Stratejisi ve Performans Ynetimi: Gerekletirilmesi beklenen organizasyonel amalara ve bu ynde alanlarn ortaya koymas gereken performansa ilikin ortak bir anlayn organizasyonda yerlemesi ve alanlarn bu amaca ulamak iin harcanan ortak abalara yapaca katklarn dzeyini artrc bir biimde ynetilmesi, deerlendirilmesi, cretlendirilmesi, dllendirilmesi ve gelitirilmesi srecidir. Sinerjik Ynetim: Sinerji, zetle, btnn paralarnn toplamndan daha fazla olmas anlamnda kullanlmakta ve organizasyondaki tm kaynaklarn ortak bir amaca yneltilmesini ifade etmektedir. Sinerjik ynetim ise geni ve dar anlamda olmak zere iki ekilde tanmlanabilmektedir. Geni anlamda sinerjik ynetim; organizasyonda tm kaynaklarn (insan, bilgi, sistem, donanm vs.) etkin bir liderlik ile bir araya getirilmesi ve bylece daha yksek bir enerjinin yaratlmas anlamna gelmektedir. Dar anlamda sinerjik ynetim ise, ynetime tm alanlarn daha geni ve etkin bir katlmnn salanmasdr. Ama, alanlarn beyin gcnn toplu olarak kullanlmasyla sorunlarn zm ve srekli gelimeyi salamaktr (zelikel, 1994:169). Sinerjik ynetim bu anlamda Toplam Katlm Ynetimi olarak da adlandrlabilir. Bu ikinci anlam dahilinde dnldnde balca sinerjik ynetim teknikleri (ynetime katlm teknikleri) unlardr: Yetki ve sorumluluk devri, Bilgi paylam, Anketler, Geri bildirim, neri sistemleri,
11
Grev gruplar, (rnein, sfr hata alma grubu, neri gelitirme gruplar, verimlilik gelitirme alma grubu vs.) zenginletirme, Kalite emberleri, Kendi kendini yneten takmlar, Fonksiyonel alma gruplar, Fonksiyonlararas alma gruplar, Organizasyon / Sendika ibirlii.
(Kaynak: www.canaktan.org.10.12.2006)
Performans Deerlendirilmesi ve lm: Gerekletirilmesi beklenen organizasyonel amalar ve bu ynde alanlarn ortaya koymas gereken performansa ilikin ortak bir anlayn organizasyonda yerlemesi ve alanlarn bu amalara ulamak iin harcanan ortak abalara yapaca katklarn dzeyinin artrc bir biimde ynetilmesi, deerlendirilmesi, cretlendirilmesi, dllendirilmesi ve gelitirilmesi srecidir. nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi ve Ynetimi: Bir organizasyon iinde yksek performansl i gcnn kazanlmas, gelitirilmesi, motivasyonun salanmas ve elde tutulmas iin tutarl bir yaklamla yerine getirilen tm etkinliklerin ynetimidir. Toplam Katlm Ynetimi: rn ve hizmetlerin kalitesini ve verimliliini srekli olarak iyiletirmek iin, ynetimin ve alanlarn yeteneklerini ve kapasitesini, gelitirmeye odaklanm bir ynetim yaklamdr. Personel Glendirme (Empoverment):
Yeteneksiz insan yoktur. Yetenekleri gelitirilmemi insan vardr. Anonim
Personel glendirme, global deiim ve rekabetin ortaya kard veya nemini artrd yeni bir ynetim kavramdr. Bir ynetim kavram olarak glendirme; yardmlama, paylama, yetitirme ve ekip almas yolu ile kiilerin karar verme haklarn (yetkilerini) arttrma ve kiileri gelitirme sreci olarak tanmlanabilir. Bir baka deyi ile glendirme, alanlarn, kendilerini motive olmu hissettikleri, bilgi ve uzmanlklarna olan gvenlerinin artt, inisyatif kullanarak harekete gemek arzusu duyduklar, olayla12
r kontrol edebileceklerine inandklar ve organizasyonun amalar dorultusunda uygun ve anlaml bulduklar ileri yapmalarn salayan uygulamalar ve koullar ifade eder. rgt Kltrnn Gelitirilmesi: Bu tip rgtlerin en nemli zellii, srelerinde rn ve hizmetlerinde ok youn bilgi ieren farkl ve yeni bilgiler reterek, gelitirerek, paylaarak ve kullanarak deer yaratmalardr. renen rgtler: Organizasyon iinde ortak bir amac gerekletirmek iin birlikte alan insanlarn yaptklar ileri daha iyi anlamalarn ve sonuta daha etkili olmalarn salamak iin gerekli olan yeteneklerin gelitirilmesi, yeni ve yararl bilginin tanmlanmas, elde edilmesi ve uygulanmas srecidir. Bilgi Teknolojilerinin Ynetime Uygulanmas (Bilgi Sistemleri Ynetimi): Teknolojinin ve iletiim teknolojilerinin geliimiyle beraber gnmzde bilginin kendisi bir rn, bir meta hline geldi. Sanayi devrimi sonrasnda tm toplum hayatnda byk deimeler oldu. Bilgiye her geen gn daha hzl ve daha kolay ulalabilen artlarda artk nemli olan bilgiye sahip olmak deil, bilgiyi nasl kullanacan bilmektir. Neyi bildiimiz, neyi bilmediimiz deil, bildiklerimizden en fazla verimi nasl alabileceimiz konusu nem arz etmektedir. Bu anlamda amzda entelektel sermaye, bilgi birikimi ynetimi gibi kavramlar giderek yaygnlarken, srekli deiim iinde olan dijital aa ve i hayatndaki rekabet ortamna ayak uydurmak iin artk bilgiyi en pragmatik yollarla, en verimli ekilde kullanmak bir zorunluluk hline gelmitir. Internet teknolojileri ile beraber hzla deien i dnyas ve ekonomi birok farkl terim ve uygulamalar da beraberinde getirmektedir. Bu ortamda giriimciler, hem bilgilerinin deerini, hem de bu bilgilerden en yksek geri dnm alabilmek iin bilgiyi nasl ynetmeleri gerektiini bilmenin artk bir zorunluluk olduunun farkna varm durumdadrlar. Bilginin kaybolmamas, boa harcanmamas, doru ynlendirilmesi ve retken olabilmesi iin bilgi ynetimi kavram ortaya kmtr. Bu erevede, Amerikan Ulusal Aratrma Kurumunun bir raporunda bilgi teknolojilerinin ynetimi Bir organizasyonun stratejik ve taktik amalarnn ekillendirilmesinde ve bunlara ulalmasnda ihtiya duyulan teknolojik kapasitenin plnlanmas, gelitirilmesi ve uygulanmas olarak tanmlanmtr. Baarl olan organizasyonlar, srekli ola13
rak yeni ve zgn bilgiler yaratan, bunlar organizasyon boyunca yayan ve hzla ihtiyaca ynelik yeni rn ve teknolojilere eklemleyebilen, yani baarl bilgi ynetimi uygulamalarna sahip olan organizasyonlardr. Bu anlamda Bilgi Teknolojileri Ynetimi, yneticilik ile teknik uzmanlk arasndaki balanty kurmak, teknoloji transferi, teknoloji pazarlamas, teknolojik plnlama, Ar-Ge, innovasyon, tasarm, imalt, test gibi teknoloji salama ve gelitirmeye ynelik faaliyetlerin plnlanmas, koordinasyonu ve kontrol ile ilgili etkinliklerin tmn iermektedir.
(www.canaktan.org/yenitrendler10.12.2008).
ebeke rgtlenmeler: ebeke rgt, bir mal veya hizmet retmek iin iki veya daha fazla kuruluun piyasa mekanizmasna uygun bir ekilde aralarnda i blmne giderek uzun sreli i birliine ynelmeleri ile ortaya kan bir rgt modelidir. Bu anlamda, ebekeyi oluturan ye iletmelerin zellii aslnda her birinin farkl alanlarda faaliyet gsteriyor olmalarna ramen birbirleriyle karlkl bamllklarn da srdrebiliyor olmalardr. Bu yaplanmaya en arpc rnek olarak, zellikle 1980li yllarda rgt biimi piramit yapsndan ayrlarak drtgen yapsna dnme eklindeki gelimeler verilebilir. Bu srete iletmeler downsizing stratejisini uygulamlar ve temel fonksiyonlarna ekilerek, gerekli kaynaklar irket dndan (outsourcing) satn almaya balamlardr. Bylece tedarikiler ve ana rgtn oluturduu ilk ebeke yaplar ortaya kmtr. En iyi Uygulamalarn Adaptasyonu (Benchmarking): Bir organizasyonun kendini deerlendirerek i ortaklarn, rakiplerini, dier sektrlerdeki baarl rnekleri inceleyerek i ve d pazarlardaki uygulamalar aratrarak ve en iyi uygulamalar rnek alarak zayf olduu ynlerin gelitirilmesidir. Bu ynetim tekniklerinin ortak amac izecekleri misyonla kreselleme sonucu hzla klen dnyada iletmenin bymesini salayacak proaktif tedbirleri belirlemekte odaklanmaktadr.
14
Duygusal Olgunluun Kriterleri: Deiiklii kabul etme ve ona uyma kabiliyeti, enerjiyi yaratc ve yapc maksatlarla kullanma kabiliyeti, sevme kabiliyeti. Dr W.C. Menger
Stratejik Ynetim: Bir organizasyonun i ve d evresinin ve bunlarn birbiriyle ilikilerinin analiz edilmesi ve buradan organizasyonun uzun dnemli amalarna ulamas iin uygun davran biimlerinin belirlenmesi ve uygulanmas srecidir. Stratejik nsan Kaynaklar Ynetimi: Stratejik insan kaynaklar ynetimi klsik personel ynetiminden ayrlarak iletmede liderlii tevik eden irket hedef ve stratejileriyle btnlemi, tutarl deiimi destekleyen, esnek alma ilikilerini, iyerine ball ve motivasyonu gelitiren adil performans ve cret sistemlerini ieren bir yaplanmay ifade etmektedir (Tutar, 2000:116-119). Bu anlamda gelimeler dorultusunda Stratejik nsan Kaynaklar Ynetiminin ilev ve faaliyetleri zetlendiinde srasyla ; KY nin planlanmas, KY nin seimi (aday toplama, seme, oryantasyon), Eitim ve gelitirme, alanlar iin motivasyon teknikleri, Kurum ii iletiim, Kariyer ynetimi, Salk ve gvenlik ynetimi, Performans ve cret ynetimi ve alma ilikilerinin dzenlenmesidir. (Tablo:3).
15
Tablo: 3 Gelimeler Dorultusunda Stratejik KY lev ve Faaliyetleri
KYY ETKLEYEN KY FAKTRLER FONKSYONLAR PLANLAMA Globalizasyon SEM Byme *Kamu/zel sektr ayrm Bilgi ve bilgiyi reten insan faktrnn nem kazanmas nsan kaynaklar prolinin deimesi ve igc ynetiminin zorlamas Rekabet LETM MOTVASYON ETM VE GELTRME KARYER YNETM SALIK VE GVENLK YNETM
KY AMALARI Verimlilik ve alma yaamnn kalitesi Doru ie doru eleman alanlarn motive edilmesi, i tatmininin salanmas
PERFORMANS YNETM CRET Klasik ynetim grlerinin yetersiz YNETM kalmas ALIMA Demograk LKLERNN faktrlerin deiimi DZENLENMES (ya, cinsiyet, eitim vb.) Yeni iletiim teknolojileri
Kaynak: Tutar, 2000:116-119
16
2- Toplam Kalite Ynetimi Felsefesinin Douu ve Temelleri

Kullanlmayan maddi kaynaklar tam bir kayp deildir. Ancak zamannda kullanlmayan insan kaynaklar geri dn mmkn olmayan kesin bir kayptr. Jerome Wiesne
letme ynetimi alannda 1950li yllarndan itibaren ortaya kan yeni grler nedeniyle klsik ynetim teorisi (Taylorizm ve Fordizm) giderek nemini kaybetmeye balad. zellikle 1950 ve sonras yllarda Amerikal ve Japon bilim adamlarnn katklar ile Toplam Kalite Ynetimi ad verilen yeni bir ynetim felsefesi domu oldu. Toplam kalite ynetimi kavram 2. Dnya Sava sonrasnda ABD gurular (CEO) Dr.W.E.Deming ve DR.J.Jurann kalite, plnlama, gelitirme ve kontrolne ilikin verdii derslerle ortaya kt. Ardndan Japon sanayisinde 140 dolaynda irketin genel mdr bu kavram benimseyip eksiksiz ekilde ve aslna bal kalarak uygulad. Bu genel mdrler her iki gurunun 1950lerde Japonyada irketlerin varln srdrmesi konusunda verdii seminerlere bizzat katlmlard. Buna karlk ABD sanayi yneticileri sz konusu dnemde kalite konusuna hi dikkat gstermediler; nk ABDnin konuya ilikin MIL-Q5923 ve MIL-Q-9858 kararlarnn ngrd asgar standartlar ticar rn ve hizmetler iin artk geerli deildi ve zel sektrdeki kalite iin zorunlu deildi. NBCnin 1980de Japonlar yapabiliyorsa neden biz de yapamayalm sylemlerine balamasna kadar, her iki guru ABDde yaklak 40 yl tamamen unutulmu olarak kald. Dr.Jurann ABDde ilk kez 7 Nisan 1993de Japonyadaki kadar dinleyici bulmas iin 40 yl gemesi gerekmiti. Bu bakmdan Dr.Jurann ortaya koyduu gibi ABDli giriimcilerin kaliteyi iyiletirme konusunda uyuduu bu dnemde Japon rnlerinin 1970den balayarak sadece ABDde deil uluslararas piyasalarda da takdir ve kabul grmesine amamak gerekir (Myauch,1999:40). 1950 ylndan sonra yine bir ABD li olan Philip Crosby de Toplam Kalite alannda sfr hatann nclerinden olarak kabul edilmektedir. Ancak burada unu vurgulamak gerekir ki, Japon bilim adamlarnn TKY felsefesinin gelimesinde byk katklar ol17
mutur. Deming ve Dr Jurandan rendikleri kalite diline kendi kltrlerini (Samuraylarn hizmet anlay, i birlii vb.) katarak yepyeni prensipler eklediler. Dnyaya bu alanda rnek olabilecek ekilde baarl uygulamalar ortaya koyarak zenginletirdiler. Bunlardan ksaca bahsetmek gerekirse, Kaouro Ishikawann kalite emberleri konusundaki almalar, Genichi Takuchinin istatiksel deney tasarm ve kalite kayp fonksiyonu yaklam kalite konusundaki geliimi daha da hzlandrmtr. Bu arada Japon Taaichi Ohnann tam zamannda retim modeli de geleneksel Taylorizm ve Fordizm anlayndaki kitle retim anlaynn deiimine, Japon Masaiki Imainin Kaizen srekli gelime felsefesi toplam kalite ynetiminin geliimine byk ivme kazandrmtr. te yandan 1990l yllardan sonra Harward niversitesinden Mcheal E. Porterin rekabet stratejisi alanndaki almalar stratejik yeni ynetim felsefesinin temellerini oluturdu. 1980li yllardan sonraki nemli bir gelime de, en iyi uygulamalarn adaptasyonu (Benchmarking) ad verilen bir ynetim tekniinin rgtlerde uygulanmas konusundaki almalardr. rn kalitesinin kontrol ilk kt yllarda niha rn aamasnda muayene, daha sonra ise 1950li yllarda Shewartn nclnde istatiksel kalite kontrol yaklam (pareto diagram, histogram vs.) gndeme geldi. Daha sonra tasarm aamasnda da kontrol ngren toplam kalite kontrol kavram kullanlmaya baland. Bugn ise, kalite kontrolnn sadece muayene retim ve mhendislik departmannn grevi olmad, organizasyonun tm birimlerince kalite kontrol grevinin stlenilmesi gerektii anlayn ngren toplam kalite ynetimi kavram domu oldu. Kalite kavramnn tanmlanmas konusunda ynetim bilimi uzmanlar arasnda tam bir gr birlii bulunmamaktadr (Aktan, Saran, 2005 : 70). Kimi ynetim uzmanlar kaliteyi rn ve hizmette hata ve yanllarn olmamas eklinde ele alrken; kimileri kaliteyi bir mal ve hizmette mkemmeliyet derecesi olarak tanmlamaktadrlar. Bunun dnda ynetim bilimcileri arasnda uygunluk kalitesi ve tasarm kalitesi snamalar da yaplmaktadr. Toplam kalite ynetiminin en geni anlamda tanm; organizasyon kalitesini srekli olarak iyiletirmek iin organizasyonda yaplmas gereken tm abalar olarak ifade edilmektedir. Kalite ynetimi kelimelerinin bana toplam kelimesinin eklenmesinin nedeni ise organizasyonel performans artracak tm alanlarda kalitenin gelitirilmesi gerektiini vurgulamak iindir.
18
a) Toplam Kalite Ynetimi ve Liderlik

Liderlik g kullanmak deildir. Bakalarn gl klmaktr. Anonim
Organizasyonlarda verimlilik iin gelitirilen TKY felsefesininin etkin olarak uygulanmas srecinde liderlere ok byk grevler dmektedir. Liderlerin en nemli fonksiyonlarndan biri evrelerine pozitif enerji, yaama sevinci, aksiyon verebilmeleridir. Buna motivasyon denmektedir. Motivasyon, bireyleri harekete geiren, sonu almaya ynelten bir uyar olarak tanmlanabilir. Etkin liderler evrelerine mcadele azmi, uyar, esin ve bilgi kayna olurlar. Bu anlamda insanlar harekete geirebilmek iin kalite liderliinde mutlaka bulunmas gereken yeteneklerin neler olduu ksaca yle zetlenebilir : 1. Takm almasna inanp, destekleyip ve gelitirmeli. 2. Problem - zme konusunda kararl olmal; problem zmeye duygularla deil, bu konuda gelitirilmi yntemleri kullanarak, sorunlar konusunda bilgiden istifade ederek karar vermeli. 3. nemli kararlar almadan nce alanlara danlmal. 4. Mal ve hizmet kalitesini iyiletirmek iin en iyi yolun alanlara sormak ve onlar dinlemek olduuna inanmal. 5. alanlar arasnda sayg ve gveni tesis etmeli. 6. Organizasyonda mteri zerinde odaklanm ve ona kaliteli rn sunmay amalayan bir misyon yklenmeli. 7. Organizasyonda probleme neden olan yzde 5lik grup ile deil, bunun dnda kalan yzde 95lik alma grubunun davran ve yntemi ile ilgilenmeli. alanlarn yzde 5inin gelitirilmesi iin uygun sreleri belirleyip analiz etmeli. 9. G odakl karar alma uygulamasndan kanmal; adil kararlar almal ve uygulamal. 8. alanlar sulamadan nce sistemleri gelitirip, yukardan aaya talimat vererek uygulama yapmamal.
19
10. Risk alma ve riske katlanma yaklamn gelitirerek yaratcl tevik etmeli. Drste yaplan hatalara kar hogrl olmal. 11. alanlara yardmc olan bir lider olmal. Organizasyonda elde edilen sonularn deerlendirilmesi ve buna gre hareket edilmesini salayan ak bir iletiim atmosferi gelitirmeli (Aktan, 1997: 212). Liderliin Dier Temel zellikleri:
Akll bir st grevli baary gereksinim duyduu astlaryla glgelemeden paylaabilen kiidir. Sevinler paylatka artar. nemli olan birlikte kazanmaktr. Anonim
deal rgt kltrnde liderlik, zet olarak, vizyon, motivasyon, organizasyon ve aksiyondur. Liderlik bir gelecek yaratr, yol gsterir, esin kayna olur ve insanlarn kendi liderlik kapasitelerini de gelitirebilmelerine yardmc olur. Tablo:4de zet olarak karizmatik liderlik matrisleri verilmektedir. Buna gre, liderlikte, mutlaka bulunmas gereken iki ana kiilik zellii olarak tutarllk ve cesaret (moral) olmas, alt yneticilerin z ynetim ve z denetim ynnden motive edilmesi dikkat ekicidir. Tablo: 4 Liderliin Temel Nitelikleri
Karakter Tutarll (Integrity) Hayal Kur-Envension Gelecei grme Gelecei Tanmlama Stratejik Plan yapma Hayalleri Paylama Moral Cesaret Kaynak: http://www.eylem.com/lider/wlidernit.htm 12.5.2007 mkan Ver-Enable Glendir-Empower Profesyonel Uzmanlk nsanlar tanma Algsal ve Duygusal Zeka nsanlara Gvenme Ynlendirme arzusu Duygusal Denge nsanlar Bilgilendirme Takmlar Oluturma Enerji ver-Energize z-Gven Enerji ve Coku rnek Olma Sadk Olma
20
Kurumsallam byk iletmelerde liderlii karakterize eden ve lider pozisyonlardaki kiilerde grlen temel zellikten sz edilebilir. 1-Vizyoner Yeniliki 2-Takm Kaptan ve Uzlama Yaratc 3-Sistem Yneticisi Vizyoner Yeniliki: alanlar belirledii hedeer dorultusunda youn ve enerjik bir ekilde almaya ikna eder. rgtn stratejisini yaratr, deitirir, benimsetir ve yrtr. rgt adna konuur ve baar potansiyellerine duyduu gveni vurgular. Sorumluluk yklenir, eylem iin destek verir ve rgt hedeerine ulalmas konusunda bir ncelik duygusu yaratr. Takm Kaptan ve Uzlama Yaratcs: Pozitif bir alma ortam yaratlmasna katlarak, destek ve g vererek, kendisi oluturarak, motive edilmi alanlardan oluan takmlarn meydan gelmesine ve amaca ynelmesine olanak salar. alanlarn duygularna, sorunlarna ve gereksinimlerine ilgi gstererek, kararlara katlmn nemser ve alanlarla ilikilerine yatrm yaparak, kuruma ball pekitirir (Diner,1998: 27). alanlarn neri ve eletirilerine aktr ve yetkilerini paylamaktan ekinmez, hatta bu konuda isteklidir (http://www.ozyazilim.com/ ozgur/marmara/uluslararasi/caprazliderlik.htm 11.12.2008). Sistem Yneticisi: alanlara rasyonel bir rgt yaps, net hedeer ve etkin zm yollar yaratr. yi bir idarecidir. Ksa dnem hedeerin belirlenmesinde ve bunlara ulalmasnda organize, disiplinli ve beceriklidir. nceliklerin doru seiminde ve verilen szlerin gerekletirilmesinde baarldr. Etkin sistem ve prosedrleri tanmlayp altrabilir. Ayrntlara zen gsterir, fakat stratejik hedeerden saplmasna izin vermez. Plnl bir stratejiye sahiptir, sonular yakndan ve dikkatle izler ve stratejik yrngeden sapmalarda zamannda mdahale eder. Plnlad sonulara daima ular.
21
Liderler ile Yneticiler Arasnda Ayrm Bulunmaktadr: -Yneticiler imdiki zamana odaklanrken, liderler gelecee ilgi duyarlar, -Yneticiler istikrar tercih ederken, liderler deiime ilgi duyarlar, -Yneticiler ksa vadeye odaklanrken, liderler uzun vadeli ynetimlidir, -Yneticiler talimat vermeye (kural ve dzenlemeler temelinde) ynelirken, liderler vizyona baldr, -Yneticiler nasl ile ilgilenirken, liderler niin ile urarlar, -Yneticiler kontrol etme eiliminde iken, liderler astlarn nasl yetkilendireceklerini bilirler, -Yneticiler karmaalktan holanrken, liderler basitletirmeyi bilirler, nrlar, -Yneticiler manta gvenirken, liderler sezgilerini kulla-
-Yneticiler irket kayglaryla megulken, liderler sosyal kayglar da ieren daha geni bir baka sahiptir. (Manfred Kets de Vries: 2007,234). b) TKY ve Motivasyon
Yirmi drt makamdan cenk alan algcya, dinleyen yoksa, cengi yk olur. Aklna ne yank bir bir name gelir. Ne gazel, ne de on parman alg alarken oynatas gelir. Mevlna
rgtlerin hayat amac olarak ynetimde kullanlan nakd ve ayn kaynaklar ile bilgi kaynaklarnn etkin kullanm byk nem arz etmektedir. Bunun gereklemesi ise insan gcnn etkin ve verimli kullanlmasndan gemektedir. nsan merkezli ada ynetim anlaynda baar iin kiisel amalarla rgt amalarnn btnletirilmesi gerekmektedir.
22
Ynetimin klsik fonksiyonlarndan, zellikle alanlarn belirlenen amalara ynlendirilmesi (motivasyon), harekete geirilmesi fonksiyonu byk nem arz etmektedir. grenlerin alt her rgtte yneltme ilevi (motivasyon) mutlaka yer almaldr. nsanlar, birbirleri arasnda ilikileri olan, dnen ve sorunlar olan, gnlk toplumsal olaydan olumlu veya olumsuz olarak etkilenen duygusal varlklardr. Bu nedenle, i grenleri yneltmede dikkat edeceimiz psikolojik ve sosyolojik noktalar olduka nemlidir. 21.yy kreselleme artlarnda sanayilemekte olan ve sanayilemi lkelerde hangi sektrde alrsa alsnlar, insanlarn belirli zamanlarda bunalma girdii ve kmakta zorluk ektii durumlar, sendromlar yaanmaktadr. Makinelemenin, kentlemenin ve evre sorunlarnn, grltnn ve ayn ii uzun sre yapmann yaratt monotonlamann insanlar zerinde yaratt stres, sknt ve bunalm, insanlarn bireysel sorunlar ile birleince; doal olarak personelin verimlilii dmektedir. Personelin bu sorunlarndan bir ekilde kurtarlmas gerekmektedir. Her trl sektrde ynetimin baars, yneticinin baars ile doru orantldr. Yneticinin baars ise, i grenlerin verimlilii, teknoloji ve i ortamnn huzurlu olmas ile dorudan ilgilidir. grenlerin baars ise, onlarn ynetilmelerine, ynlendirilmelerine, motive edilmelerine ve uyum iinde alabilmelerine baldr. Yneltme grevinin merkezinde insan unsuru bulunmaktadr. Bu bakmdan baar iin organizasyon yelerinin, iyi bir liderlik ve iletiim kalb altnda, rgtn amalar dorultusunda, ihtiyalarnn bir ekilde karlanarak gdlenmeleri ve yaplan i iin zendirilme yollarnn aratrlmas gerekmektedir. Motivasyon (gdleme) ise ksaca, bir ama iin harekete geiren g, i hayatnda alanlarn kurum amalar dorultusunda alma istek ve arzularnn yaratlarak devamllnn salanmas olarak tanmlanmaktadr. Motivasyon, insan ihtiyalarnn belirlenmesi ile balamaktadr. Yneticiler alanlarn harekete geirecek etkin bir rgt iklimi yaratmak zorundadrlar. Bu ise alanlarn ihtiyalar ve kiilik zellikleri dikkate alnarak verimli bir alma ortamnn hazrlanmas demektir. Bu anlamda, zellikle insan kaynaklar yneticisinin nce alanlarn ve kiiliklerini iyi tanmas gerekmektedir.
23
aa) nsan Doas Hakknda Yaklamlar ve Motivasyon

nsan gc rahat ve gvenlik annda deil, stres ve zorluk anndaki tutumlaryla llr. Martin Luther King
nsan doas ile ilintili olarak alanlarn motive edilmesine ilikin yaklamlar, klsik ynetim anlay Taylor ile balamtr. Bugn ise konuya ilikin balca, Douglas Mc Gregora X, Y ve Qichie Z adl temel teori bulunmaktadr. X teorisine gre, insan ekonomik bir varlk olarak grld varsaymyla Taylorun da savunduu gibi sadece parasal unsurlarla insann motivasyonunun gerekletirilebilecei nerilir. Ancak bu yntemin uygulanmas belirli, rutin ilerde etkin olabilir. Ksa vadede kalikasyon dzeyinin dk olduu ilerde olumlu sonu verebilir. Dier yandan, alanlarn ilerine yaratclklarn (yetenek ve becerilerini) katmalar, istendiinde pek de baarl olunmas ksmdir. nsan ilikileri yaklamn esas alan Y kuramna gre ise, parann ve ziksel koullarn tevik iin yetmeyeceini, bazen insann yaratl gerei ekonomik olmayan dllerin paradan daha nemli olabilecei belirtilerek sosyal insan kavram dile getirilmitir. Y teorisi, yneticinin, i grenlerin iradesine hkmetmek, onlar gtmek deil; i grenlerin yeteneklerini sergilemek, alan veya i grenin kendi kendini motive etmesi ve z denetim ilkelerini savunur. Bu yntemde, ynetici, insanlarn kendini gelitirecei ve aaca altyap, ortam oluturduktan sonra geriye ekilir. Adil bir cret sistemi vardr. Z Teorisi: Aralarnda Qichinin de bulunduu insan kaynaklar yaklamnn savunduu Z teorisine gre ise, insan ne eytan, ne melektir. Bu anlamda, sadece ne ekonomik ve ne de sosyal ynyle deil, insann bir btn olarak deerlendirilmesi gerekir. nsan, dnme ve karar verme yeteneklerine sahip bir varlktr. Bu nedenle zorlama ile ya da gnll olarak gdlenemez, mantk yoluyla gdlenebilir. Ayrca insan, ne iyimser ne de ktmser olarak deil, tarafsz olarak deerlendirilerek ynlendirilmelidir.
24
Gnmzde insan doasyla ilgili dnyada ve Trkiyede geerli ve uygulanan X ve Y teorilerinin karmas olan yaklamdr. Ancak, alanlarn eitim dzeyi ykseldiinde, lkede demokrasi derinletiinde Z yntemi arlk kazanmaktadr. Gnmzde kurumsallam byk irketler iyerlerini Z teorisi ile ynetmeyi amalamaktadrlar. rnein lkemizde Ko ve Sabanc gibi byk kurulularda uygulanan yntem, i grenlerin kendi kendilerini motive etmesidir. Gerek kamu ve gerekse zel sektrde zorlama ile kalc ve srdrlebilir bir baar elde etme imkn bulunmamaktadr. Sonu olarak bugne kadar gelien insan doas ve motivasyonun artrlmasna ilikin ada yaklamlar ve teorilerin ortak yan, ihtiyalarn karlanmas, alma artlarnn iyiletirilmesi, dl sistemi oluturularak, baarnn tevik edilebilecei ynndedir. Ayrca bu anlamda, alanlara nem verilmesi, onlarla scak sosyal ilikiler kurulmas, alanlarn kararlara katlm ve i tatmini konularna da dikkat ekilmektedir. bb) ada Motivasyon Teorileri
At eme bana getirebilirsiniz, ama zorla su iiremezsiniz. Anonim
Motivasyon konusunda yneticilerin kullanabilecei ok eitli teori ve modeller gelitirilmitir. Bu teori ve modeller, kiileri motive eden faktrleri belirlemek, motivasyonu srdrmek konularnda yneticilere yardmc olmak iddiasndadr. Baz modeller, kiilerin ihtiyalarnn bir ifadesi olan saiklere, dolaysyla kiinin temel isel, bilinalt ihtiyalarnn tatminine arlk verirken, dierleri baz d teviklere yani kiinin dnda olan, kiiye dardan sunulan dllere arlk vermektedir. Bu anlamda Motivasyon teorilerini iki temel grup iinde inceleyebiliriz. Bunlardan ilki, bireyi enerjilendirerek harekete geiren ve ynlendiren, ya da davrann yavalatan ve durduran bireysel etmenleri inceleyen isel faktrlere arlk veren kapsam (ya da ierik) teorileri; ikincisi ise motivasyonun rgt ortamndaki ileyiini ve davranlarn nasl harekete geirilip ynlendireceini ya da yavalatlacan aratran dsal faktrlere arlk veren sre teorileridir. Bu teorileri toplu bir ekilde ve motivasyon konusuna yaptklar katk itibariyle aadaki gibi zetlemek mmkndr (Koel,1993:25).
25
aaa) Kapsam Teorileri A.H. Maslow - htiyalar Hiyerarisi Teorisi: 1943 ylnda yaynlad A Theory of Human Motivation adl makalesiyle grlerini ortaya koymutur. Maslow, bir insann ihtiyalarndaki ncelikleri sralarken buradan bir rgtn alanlarnn nasl motive edilebileceini aklamay amalamtr. Maslowa gre bir insann ihtiyalar be kategoride sralanmtr: Fiziksel ihtiyalar (yiyecek, barnak ve su gibi), gvenlik ihtiyac (kendini koruma ve gvenlik altna alma gibi), aidiyet, ev, sevgi ihtiyac (aile, i arkadalar ve dier insanlardan alnacak sevgi gibi), sayg duyulma ihtiyac (rgt ve dierlerinden sayg) ve son olarak kendini gerekletirme ihtiyacdr.. Hiyerarik sralamada her basaman karlanmamas durumunda dierine gemenin anlam yoktur. O halde Maslowa gre bir rgtte bir insan istekli ekilde altrmann yolu onun ihtiyalarndaki bu nceliklere dikkat etmeyi gerektirmektedir. Herzbergin Motivasyon-Hijyen-Teorisi: Herzberg, 1966 ylnda yaynlad Work and the Nature of Man ( ve nsann Doas) adl kitapta Maslowa benzer ekilde motivasyonu artrc faktrleri ikiye ayrmtr. Maslowun hiyerarisindeki ilk basamaklara hijyen faktrler (bir insan iin temel olan) demi ve bunlar karlandktan sonra dierlerini ancak isteklendirmeyi artracak faktrler (motivators- motive ediciler) olduunu sylemitir. Hijyen faktrler alma ortamyla balantl olanlardr: Ynetim uygulamalar, ynetim ve politikalar, alma artlar, kurum ii resm ilikiler, statler vb. kinci grup motive ediciler ise iin kendisiyle balantl olan faktrlerdir: Baar, baarlarndan dolay tannma, artan sorumluluk, meslekte ykselme imknlar, kiisel geliim ve ilerleme iin frsatlar. Birinci grup hijyen faktrler bir rgtte doru ekilde yoksa meslekte ve ite memnuniyetsizlik kayna olur. Personelin ihtiyalarn karlayacak ekilde uygun olsa bile isteklendirme konusunda hijyen faktrler etkin rol oynamaz. Dier bir ifadeyle, olmadklarnda memnuniyetsizlie neden olurken, olduklarnda motive edici olmazlar. Ancak birinci grup hijyen faktrler ile ikinci grup motive edici faktrler arasnda karlkl bir bamllk vardr. Eer hijyen faktrler
26
yoksa zaten alanlarn i tatmini olmayacaktr. Dier yandan motive ediciler ancak hijyen faktrler tam uygulanmaktaysa baarl olacak ve alanlar tevik edecektir. Herzberg in grlerine gore motivasyonel faktrler bireyi mutlu klan, iyerine balayan, almaya zendiren ve doyum salayan unsurlardr. Hijyen faktrler ise, bireyin iten ayrlmasna, tatminsizlie yol aabilecek unsurlar olarak grlebilir. Hijyen faktrlerin motive edici zellikleri nispeten daha azdr. Baka bir ifadeyle, hijyen faktrlerin bulunmas bireyleri daha fazla almaya sevk etmek iin yeterli olmayabilir. Baarma htiyac Teorisi (D.C.McClelland):
zm retemeyen insan, sorunun bir paras olmu demektir. Anonim
Bir psikolog olan Cleland, Maslow ve Herzbergden farkl olarak insanlarn farkl ihtiyalara yneldikleri ve bu ihtiyalarn karland lde tatmin olacaklar grn savunmutur. Mc Cleland, Maslowdan farkl olarak tr insan ihtiyac zerinde durur: Baar ihtiyac Sosyal ilikilerde bulunma ihtiyac G ihtiyac Mc Cleland, Maslow gibi insanlarn temel zyolojik ve gvenlik ihtiyalarndan sz etmemi, daha dorusu bu ihtiyalarn zerinde bulunan tr ihtiyac ele almtr. Gerekten de, insan doas gerei sosyal ilikilerde bulunma (arkadalk, dostluk, sevgi vs.) ihtiyac hisseder. nsan ayn zamanda g elde etmeyi seven bir yaratktr. Bu madd bir g (para) olabilecei gibi; makam, mevki, otorite eklinde bir g de olabilir. nsan ayrca yapt ileri baarmay arzulayan ve bundan haz duyan bir varlktr. Motivasyon ynnden insan ihtiyalarn ele alan her bu teori her ne kadar farkl isimler altnda ele alsa da insan ihtiyalarn birbirine benzer ekilde snamaktadr. Her teori ierisinde de ihtiyalarn bir hiyerari takip ettii ve bir tr ihtiyacn karlanmasnn ardndan bir baka tr ihtiyacn ortaya kt tespiti yaplmaktadr (Grz,2004:79).
27
bbb) Sre Teorileri

nsan doasndaki en derin ihtiya takdir edilmeye duyulan iddetli istektir. Mc Cornack
dllendirme Beklentisi ve dl Adaleti Teorisi (Vroom/ Lowler-Porter): Motivasyon teorisine katkda bulunan bir dier ynetim uzman Victor H. Vroomdur. Vroom, 1964 ylnda yaynlanan alsma ve Motivasyon (Work and Motivation) adl eserinde motivasyonun srdrlmesinin alanlarn ile ilgili beklentilerine bal bulunduunu belirtmiti. Vrooma gre organizasyondaki alanlarn gsterecekleri aba sonucunda elde edecekleri bir performans beklentisi bulunmaktadr. Bu performans, alanlarn performanslar sonucunda elde edilecek sonular hakkndaki beklentiler ile yakndan ilikilidir. Vroomun motivasyon konusundaki yaklamnn temeli dllendirme beklentisine dayaldr. Birey gsterecei abann takdir edilmesi ve dllendirme beklentisi ierisindedir. Eger organizasyonda takdir ve dllendirme ile ilgili ilkeler ve politikalar nceden belirlenmi ise, bu alanlar zerinde motive edici etki gsterecektir. Vroomun beklentiler teorisi, daha sonra Lyman W. Porter ve Edward E. Lawler tarafndan daha farkl ekilde ele alnm ve yorumlanmtr. Bu iki ynetim uzman dllendirme beklentisi dnda dllendirmenin adaletli olup olmayaca beklentisinin de nem tadn ifade etmilerdir. rnein, bir avukat organizasyonda kendisi ile ayn ii yapan ve ayn zelliklere sahip bir dier avukat ile kendi cretini karlatrr. Bu karlatrmay, organizasyon dnda kendisi ile ayni ii yapan bir kurum avukatnn ald crete bakarak da yapabilir. Eer, kendi creti dier avukatlarn ald cretten daha dk ise bu taktirde alma gayreti ve isteinde bir azalma sz konusu olabilir. zetle, insanlarda alma sonucu elde edecei dln adaletli olmas gerektii konusunda beklentisi vardr. dllendirmede Eitlik Teorisi (S. Adams): dl adaleti konusunu ele alan ynetim uzmanlarndan bir dieri de John Stacy Adamdr. Adam da, organizasyonda uygulanan dllendirme sisteminin adaletli olmas gerektiini vurgulamtr. Adamn dl adaleti konusunda gelistirdii forml u ekildedir: Adama gre bir alann emei ko28
nusunda ald deer ile baka bir alann ayn lde koyduu emek karsnda ald deer birbirine eit olmaldr. Adama gre eer organizasyonda uygulanan dllendirme sistemi adil ise bu durumda kiilerden elde edilecek sonu olumlu olacaktr. Kiiler ya ayn tempoda almay srdreceklerdir veyahutta daha yksek performansla alacaklardr. Eer organizasyonda uygulanan dllendirme sistemi adil ve eit deilse o zaman da ite tatminsizlik, verimlilikte azalma, dk performans, iten ayrlmalar vs. sz konusu olacaktr. Sonusal artlanma Teorisi: Belirli dl ve ceza uygulamas ile arzu edilen davranlar kuvvetlendirilir, arzu edilmeyen davranlar sndrlebilir ve nlenebilir. Ama Teorisi (E. Locke): Sahip olunan amalarn ulalabilirlilik derecesi ile kiilerin gsterecekleri performans ve motivasyon arasnda iliki vardr. Erik Bernein Alk Teorisi: Gd yerine alk terimini kullanmtr. Ona gre 3 tr alk vardr: 1- Uyarc al: nsan evresinden uyarc alma ihtiyac duyar. Tok olduunda deil de aken bu uyarclar daha ak seik anlalr. nsan d dnyadan uyarc almad zaman davranlarnda dengesizlikler ortaya kar, boluklar oluur. 2- Tannma al: nsan evresindeki kiiler tarafndan bilinme ihtiyac duyar. evrelerindekilerin kendilerinin farknda olmalarn isterler; bu dman dahi olsa. 3- Yaplandrma al: nsan karmaa iersinde yaayamaz, etrafndaki uyarclar bir btnlk oluturmaldr. Bakalaryla ilikilerini eitli iliki biimleri iinde farkl ekillerde (sevgili/arkada vb.) yaplandrr (Barutugil, 2004 : 371). c) Motivasyonu Ykselten Ara ve Yntemler
nsanlara i doyumunu salayan nemli etken: in ehli olmalar, ii sevmeleri ve ite baar salama imkn grmeleri. John Ruskin
Bir rgt hayatn srdrecekse, yelerinden belli tip davranlar elde edebilmelidir. Her eyden nce sistem iin yeterli ve ye29
tenekli bir personel ekibine sahip olmak gerekir. Emeklilik ve dier ii klarnn saysna kar koyabilmek iin yetenekli kiiler yeterince itenlikle rgte girmeye tevik edilmeli ve sistem iinde kalmalar salanabilmelidir. kinci olarak, farkl insan davranlarnn ok eitli olmas nedeniyle, bu farkl nitelikteki kiilere verilen roller belli bir dzeyde nitelik ve nicelie uygun olarak yrtlmelidir. Verimliliin genel ls, belirlenen bir srede bir kii ya da grupa yaplan iin miktardr. Verimlilik iin nc olarak, kiinin resm grevleri belirlenmemekte ancak rgt amalarnn baarlmas iin gerekli olan eylemlere dikkat ekilmektedir. Kiilerin yaratcl ve gnll ibirlii, rgtler iin srekli bir ihtiyatr. rgt plnlarnn hi biri faaliyetlerdeki tm ihtimalleri nceden kestiremez ve ancak genel hatlar belirler niteliktedir. Bu nedenle, yalnzca tzk ya da rgt prensiplerinde belirlenen davran artlarna dayanan bir rgt, kolaylkla yklabilen bir yapdan teye gidemeyecektir. rgt kitaplarnda belirlenmese bile rgtler, yelerinden yaratc, i birliine ynelik eylemler beklerler. Buna ek olarak, kiilerin ek rgtsel sorumluluklar iin kendilerini eitmeleri ve d evrede rgt iin olumlu bir iklim yaratmalar da rgtsel baar iin gereklidir. lerini daha iyi yapmay renen ve kendilerini rgtte daha sorumlu grevlere hazrlayan yelerin kendilerini eitmeleri sonucunda rgt etkili ileyi iin ek bir kaynaa sahip demektir. Bilinli rgtn yeleri, rgt evreleyen toplum ve rgt iin elverili bir iklim yaratmaya yardmc olarak onun ileyiine katkda bulunabilirler. Etkinlik iin gerekli olan bu davran tiplerinin ayn motive ve ihtiyalarla gdlenmesi gerekmez. Zaten rgtler, kt kaynaklar nedeniyle belli tip gdleme aralarna bavurmak zorundadrlar. Motivasyonu srdrmede ve artrmada bavurulan aralar drt ana grup altnda toplanabilir. aa) rgtn koyduu resm kurallar ve bunlara uymay sa-
lama
rgtsel kurallarn benimsenmesinin nedeni kanun olmalar, yani cezalarla desteklenmesidir. Bu yaklama gre, yetkili makamdan verilen herhangi bir kural ya da emir, rgtn kanunu olduu iin uyulmakta ve iler bylelikle yrtlmektedir.
30
Kiinin bir rgte girmesi, o kurumun otorite simgelerini ve belirlenen tarzda aklanan kurallarn balayc olarak benimsemesi demektir. Ancak bu grn yetersizlii resm kurallarn, belli bir ie yetenekli personeli ekme ve orada tutma bakmndan etkisinin yok denecek kadar az olmasndan kaynaklanmaktadr. nk askerlik ve ilkretim vb. kurumlar dnda kimse bir rgte girmeye zorlanamaz. Dier yandan, kurallar ve yaptrmlar, bireylerin baarsnda miktar ve nitelik ynnden belirli oranda benimsenebilir ve bu yntemle bir dzeye kadar verim salanabilir. Ayrca rgt kurallaryla verim standartlar koymak, bu standartlarn stne kmay engelleyici de olabilir. Bu nedenle, kiileri etkilemede sadece yasal kurallar, iin miktar ve nitelii iin dar i belirlemeleri baary salamada ok yetersizdir. Aksine, yasal kurallar kiinin yaratcln deil zendirmek, engellemekten teye gitmeyebilir. Yaratclk ya da gnll ibirlii faaliyetleri kurallara balanamaz. Son olarak, kiilere grevlerini kurallar koyarak yaptrmann snrll kukusuzdur. nk kurallar, rutin rol gerektiren nitelikteki iler dnda yetersiz kalacaktr. bb) Kiileri istenen davranlara srkleyecek para, sosyal haklar ve kariyer gibi maddi ve manevi dllerin kullanlmas Klsik anlam dnda rgtler, dl niteliinde drt tip aratan yararlanrlar. Bunlardan ilki, rgte yalnzca ye olmakla kazanlabilen ve kdemle birlikte artan genel sistem dlleridir. Emeklilik olanaklar, hastalk izinleri, salk muayeneleri, yakacak ve benzeri yardmlar, hayat standardn arttran toplu cret artrmlar ve tatil imknlar salama gibi herkesi etkileyen dller bu trdendir. Bu gibi genel sistem dllerinden baka ikinci tip ara olarak, kiisel liyakat temeline dayanan cret art, ykselme ve tannma gibi kiisel dller de vardr. nc tip dlle gdleme, kiilerin nderlerinden aldklar onaydan doar. Kiinin gl ve saygdeer birisi olarak gurur duymas anlamnda tatmindir. Son tip dl ise, kiinin kendi grubunda sosyal kabul grmesidir. Eit derecedeki arkada gruplarnn kii davrann etkilemedeki gc, ana ve babalarn srekli
31
aknlk kayna olmutur. nc ve drdnc tip gdleme yukarda akladmz ilk ikisinden nemli lde farkldr. lkinde, insanlara rgtn gerekleri ve byle yapmazlarsa rgtn hukukuyla karlaacaklar hatrlatlmaktadr. kinci tip aralar kuralc polisiye yntemden ok, insan doasna uygun pozitif yaklamlar olduundan daha baarl olduu grlmektedir. Baary arttrmann dier yntemi ise eitli dllerin kullanlmasdr. Burada bireysel dllerle sistem dlleri arasnda bir ayrm yapmak gerekecektir. Bunlardan ilki, para ba cretleme, baar derecesine gre kiileri ykseltme ya da farkl katklarda bulunanlara teekkr anlamnda verilen hediyelerdir. Klsik ynetim anlaynn elinde denek, ucunda havu bulunan (ceza, dl) ynetici anlayna ters den insan ilikileri yaklamndan esinlenen bu motivasyon yntemine gre insan, yalnz ekonomik aralarla gdlenmez. grenin alt grubun bir paras olmas, grubunu sevmesi ve grupa sevilerek kimlik duygusuna kavumas konularna dikkat ekilmekedir. Bu gr etkinlik iin belli dereceye kadar geerlidir. Genellikle rgt iindeki kk gruplarn koyduu norm ve kurallar, rgte istenmeyen ynde gelitiinde bu etkinlik ters yne doru kayabilir. cc) tatmini eylemin ya da iin niteliinden kaynaklanan dllendirmeler Kendini iinde gsterebilme ve iinin yapl biimini saptamada zgr olmak, iin zenginlii ve iin baarlmas gibi unsurlar kiiye st dzeyde tatmin salar. rnein, bilim adam bilimsel aratrmadan, bestekr senfoni yapmaktan, sanatkr kii ise iin yaplmasnda becerilerini gstermekten zevk duyar. alanlara ilerinde belli dereceye kadar zerklik ve sorumluluk vermek baarl bir biimde kullanlrsa yksek dzeyde verimlilik ve nitelikli retime yol aacaktr. Yapmaktan zevk duyaca tipte bir i bulan adam, grevinin belli miktar ve nitelikte retim yapmay gerektirdii gereinden endie duymayacaktr. (Kaplan, www.library.atilim.edu.tr 12.01.2008) Sanayi devriminin dourduu ar uzmanlamann, sonucu olarak sanatkrln lmesi ve ilerin basit, tekdze ve can skc olmasn nleyecek tek yol benzeri yntemle kiinin sevdii ii yapmasdr. nsanlar genelde yalnzca zyolojik ya da sosyal gereksinmelerini karlamakla tatmin olmazlar. Geri bu ihtiyalar da gereklidir ama bunlar bir kez karlandktan sonra artk kiileri belli faaliyetleri yapmaa ynlendirici olamayacaklardr. Kiinin ie
32
girerken sahip olduu ihtiyalarla, belli bir sre sonraki ihtiyalar ayn deildir. Ayn durum farkl rgtsel dzeyler iin de geerlidir. Bu konuda mehur Maslowun, daha nce bahsi geen insan ihtiyalarnn hiyerarik dzenine ilikin teori dikkat ekicidir. Dier yandan Chris Argyrise gre, rgtler olgun kiilerin alt yerlerdir. Olgun kiileri, olgun olmayanlardan ve ocuklardan ayran zellikler, olgun olmayanlarn pasif, dierlerine baml, ksa zaman perspektii, kararsz, yzeysel ve hemen vazgeilebilen ilgilere sahip olmas, bir iki biimde davranma yeteneinde bulunmas, toplum iindeki dier bireylere gre daha aalarda bulunmas ve benliinin farknda olmamasna karlk, olgun insan, aktif, bamsz, derin ilgilere sahip, eitli biimlerde davranabilme, uzun zaman perspektinde bulunma, akranlarndan stn hi olmazsa eit olma ve benliinin farknda olmasdr. Dier yandan, klsik ynetim anlaynda geerli olan ibirlii ve uzmanlama, kumanda birlii ve nderlik ve bir stn emri altnda bulunacak optimal ast saysn belirleyen denetim alan gibi ilkeler, yukarda saylan olgun insan niteliklerinden ok, ocuklarn ve geri zekllarn alabilecei ideal ortam oluturmaktadr. rnein klsik nderlik anlay, emir vermeyi, ile ilgili kararlar almay ve uygulanmas iin astlara bildirmeyi ve yaplp yaplmadn denetlemeyi gerektirir. Liderin bu grevlerinin doal sonucu, bireyleri baml, pasif ve lidere gre daha alt pozisyonlara getirmek olacaktr. Sonuta bireylerin alma evreleri zerindeki denetimleri nemli lde azalacaktr. Dier yandan, zaman perspektieri de daralacaktr. Btn bu zellikler olgun kiinin gelime eilimleriyle uyumazlk iinde bulunmaktadr. te, bu tip gdleme arac, bu sylenen sakncalar giderici niteliktedir. in kendinden duyulan tatmin ya da i ile zdeleme en st dzeye karlmak isteniyorsa, iin kendisi yeterli derecede eitli, yeterince karmak, yeterli derecede iddial olmal ve ii yapann yetenekleriyle ilgili becerilerini kullanma imkn salamaldr. Bazen kiilerin sorumluluk almaktan kandklar grlmtr, ama genellikle, kiiler daha ok sorumluluk ve beceri gerektiren iler ister. Byle nemli ileri elde edince de daha mutlu, daha uyumlu olurlar ve salklaryla ilgili yaknmalar ve ie devamszlk gibi ikyetler azalr. Ynetim srecinde i tatminini artrmak iin katlmc ynetim anlayyla iin nitelik ve miktarn artrmaya ynelik alanlarn oluturduklar kk gruplarla beyin frtnas yaparak sorunlarn tartlp, zm arand kalite emberleri gelitirilmektedir. Bu vesile ile bazan i deitirme, i geniletme, i zenginletirme, esnek zaman uygulamalar modeli gibi yntemler ile i doyumu artrlmaya allmaktadr.
33
Bu yaklama en u rnek olarak Japon tipi rgtlenmeden verilebilir. zellikle Japonyada kalknma dneminde, genelde byk irketlerce uygulanan bu modelde dikkat ekici olan, mr boyu istihdama dayanan, i grenlerin ilerinde gvenle almalar ve z denetim gibi iletmesine sahip kmalar esasna dayanan motivasyonu artrc deiik aralar uygulanmaktadr. Sz konusu Japon tipi rgtlenmede, iletmeye sadakat duygusu motivasyon sorununu zmekteydi. dd) Motivasyon ve verimlilik iin, rgt amalarn kiisel amalarla buluturmak suretiyle kiinin yeteneklerini gstermesine imkn salanmas Bunun sonucu kiinin tatmini, kendi deerli inan ve benliini yanstan tutum ve davranlarn ortaya konmasndan domaktadr. Bu yntemde dl toplumsal benimsenme, kabul grme ya da parasal yarar salama konusu olmaktan ok, kiinin olmak istedii beni ortaya koyma yani, ne tip bir adam olduunu gsterme ve benlik kavramna uygun den deerleri aklamasdr. Kendini zeki bir i adam, ya da iine adam bir sendikac sayan kii, bu gibi deerlerin aklanmasna izin veren faaliyetlerden gdlenmi olacaktr. Kiinin deerini aklamas ve kendini tanmlamasyla ilgili olan bu tip motivasyon aralar, rgtn amalarnn benimsenmesinde ve kararlara gnll katlmna ve desteine imkn salar. Bylelikle rgtsel amalara kendini adam kiilerden oluan bir rgt yaratlm olur. Buna rnek olarak, iiyle bark uzman yetitirip ve sadece bu uzman ekiplerle alan farkl modern rgtler verilmektedir (Fischer, Boynton, 2006:154). Burada yaratc liderlere byk grevler dmektedir. rgtsel etkinlik iin gerekli olan eitli davran tipleri ve bu davranlar harekete geiren ve ynlendiren drt tip gdleme biimi hakknda yukarda yaptmz zet, tek bir sonuca arlk vermenin kayp ve kazanlarn aka ortaya koymaktadr (Can,1984:35-40). Sonu olarak etkinlik iin nce her birey farkl yaratlta olduundan alanlarn iyi tannmas gerekir. Bu anlamda insan kaynaklarn ynetmede ve motive etmede genel ve klsik modeller gelitirmek yerine kiilie zg bireyselletirilmi programlar zerine allmaktadr. Bu erevede gnmz artlarnda insann i enerjisini harekete geirmede bugne kadar hep ihmal edilen kendini gerekletirme ve yenilik en etkili motivasyon aralar olarak n plna kmaktadr.
34
II. BLM
JAPONYAYI BAARIYA TAIYAN YNETM SSTEM
35
36
A) JAPONYANIN KALKINMASINA ETK EDEN SOSYO-EKONOMK FAKTRLER

Giri Japon Ynetim Modeli ve Motivasyon Bu blmde imdiye kadar ana hatlaryla aklamaya altmz ynetim ve onun fonksiyonu olan yneltmenin (motivasyonun) Japonyadaki durumunu tartacaz. Bu anlamda insan kaynaklar ynetimindeki baarnn temellerini aratracaz. Bu lkenin nfusunun okluu, yer alt zenginliklerinin bulunmamasna ramen ekonomik gstergeleri ynnden dnyann nde gelen ekonomik gcne sahip olmasndaki temel unsurlar, ders alnacak noktalar nelerdir? Bu sorularmza lkedeki kalknma dnemi ve son gelimeler nda cevaplar aranacaktr. yle ki, Japon kalknmasnn temel faktr olan i gcn, gsterilen hedef iin btn sadakatiyle altran, baarya gtren harekete geiren etkenler nelerdir? Bu ne eit bir motive ve inantr ki ii, en az iveren kadar, iyerini benimseyip, btn itenlii ile rgt amalar iin almaktadr ve bu sistem sayesinde daima piyasaya kaliteli mal ve hizmet sunulabilmektedir. lgintir ki, sanlann aksine Japonyada bu baarnn sebebi, ne yksek cret, ne de bir takm sosyal haklar olmaktadr. nk Japon iisi hi bir zaman yalnz yksek cret politikasnn peinde olmamtr. Bilindii gibi ortak amaca ulaabilmek, bir dzen, bir uyum meselesidir. Japonyada baarl sonuca; uzlama kltr, fertler arasnda sevgi, sayg ve destek olmak gibi ideal bir uyumla gidilebilmitir. Ancak uras bir gerektir ki, Japon kalknmasnn temelinde byk lde Japon insannn ruh ve karakter yaps baskn rol oynamtr. Kalknmann sorunsuz bir ekilde gerekletirilmesini salayan en nemli unsur; nce insan kalitesine nem verilmesi ve ortak akldan azam ekilde fayda37
lanlmasnda odaklanmaktadr. Kaliteli i gc ekipleri, beyin gleriyle tasarm, bulu ve sorun zerek, katma deeri yksek mal ve hizmet reterek rmalarna yksek kazan salayabilmektedirler. Bu anlamda Japon mucizesi bata eitime, bilime ve teknolojiye nem veren organizasyon yapsnn rndr diyebiliriz. Konumuzla ilgili olarak, Japon kalknma olgusunun ve iletme ynetimindeki baarnn prensipleri, ekonomik ve kltrel temelleri nelerdir? sorularna bu anlamda cevap aramak ve Japon modelini irdelemek iin, ncelikle lke ekonomisinin gelime trendini, tarihini ve kltrn iyi tanmakta fayda grlmektedir. 1) Japonyann Tarihine Ksa Bir Bak Dalkavukluun salad kar drstln salad faydadan daha fazla
olursa o lke batar. Montesqiue
Japon adalarndaki insann tarihi M. . 1200 yllarna kadar gtrlmektedir. lk insanlarn Asyadan bu yllarda geldikleri kabul edilir. Daha sonra Orta Asya, Moolistan ve inden nfus gelmitir. lk devre arkeolojik bulgularnda bunlar tespit edilir (Eberhard,1992:19-21). Tarih kaynaklara dayanarak, Japon tarihini balca alt devre hlinde incelemek mmkndr. Birinci Devre: M 660larda ilk imparator olan Jimmo Tenno ile balayan ve Yamato hkmdar ailesi dnemi olarak belirtilen imparatorluk devri. Bu dnem MS1100lere kadar srer. Tamamen Feodal bir yap vardr. Toplum da kapaldr. lk defa da alma MS 57lerde ine olur. Zaten Japonyann ilk d ilikileri byk oranda in, sonra Kore ve Moollarladr. in heyetleri de 250lerde Japonyaya gelir. Giderek inden Japonyaya yerleenler olmutur. Bu dnemde Japon kltrne inin etkisi ok fazladr. zellikle MS 400l yllarda bu iliki ok gelimi ve inden ok ey alnmtr. Japonlarn mill dini olan intoizm yannda inden yeni din bile ithal edilir. Budizm felsefe dini olur. Sanat, felsefe, yaz dili tamamen bu lkeden alnr. Bu ilk devrede Japon kltrnn ok ilkel ve yetersiz olduu, ancak inden aldklar ile glendii kabul edilir. kinci Devre: ogunlar devridir. lk devre ile ogunlar devrine gei arasnda 30 yl sren bir Samuraylar dnemi vardr. 1156da
38
imparator arlkl devre bitmi, ynetim ikinci plndaki glerin eline gemitir. Yine imparator sembolik olarak vardr. Bu 30 yl sresince tam bir asker ynetim sz konusudur. Daha sonra ise 19. yzyl sonuna kadar srecek olan ogun devri balar. ogun unvan ilk defa 1185de Yoritomo isimli generale Seii-Tay-ogun (barbarlar malup eden general) ismi verilmesi ile balar ve devam eder. Bu Yoritomo ile kudret artk imparatordan km, ayr bir ehirde oturan ogunda toplanmtr. mparator ise kendi ehrinde sembolik mahiyette hayatn srdrmtr. ogunlar ynetimi ve ogunluk kavgas Japon tarihinde ok yer tutar. Bu devrede 1542 de ilk Avrupa gemisi lkeye gelir. Bu tarihe kadar Bat ile ilgileri yoktur. Bu ilk keiften sonra 1549da Hristiyan misyonerleri olan ilk Cizvit papazlar da gelir. Bu yllarda Hristiyanlk biraz yaylmtr. lkede i huzur bozulur. Bunun sonucu btn Hristiyanlar lkeden kovulur. Bat Japonyay kefetmiti ve Japonlar da Batnn smrgecilik politikasn nce misyonerler gndererek yrttn renmilerdir. nc Devre: Yine ogunlar devri, fakat baz zellikleri olduu iin Tokugava ogunlar devri olarak belirtilir. 17. yzyln ilk yarsndan 1876ya kadar Tokugava ailesinden gelen ogunlar lkeyi ynetir. Tokugavalarn ynetime geldiinde Batllarn adaya gelmesi younlamtr. ngiliz, Portekiz, spanya, Hollanda gibi lkelerin ticaret gemileri sk sk gelirdi. Ticaret irketleri bu lkede ubelerini de amlard. Hristiyanlk propagandas ok artmtr. lke iinde Hristiyan says artt ve ynetime kar ayaklanmalar dahi oldu. Bunun zerine, btn Hristiyanlar ldrlr, batllar lkeden kovulur, lke da kapatlr. Sadece kk bir grup Hollandal kalr. lkeye disiplin getirilir, yeni beylikler kurulur. Bu beylikler Samuraylara verilir. Bu devreden itibaren 200 yl lke da kapal kalr. Japonyada geleneklerin ve tabakalamann glendii, Japon hayatndaki kkl kural ve kurumlarn yerletii, mill birliin tam olarak saland devredir. Dtan etkilenme olmamtr. Tam kapal bir kutu kalm, o tarihlerde Batda kan deryas srerken Japonya sihirli bir uykuya dalm bulunuyordu (Eberhard, 1992:l66). Drdnc Devre: mparator Meiji dnemidir. mparator tekrar g kazanr ve ogunlar devrini bitirir. 1867de mparator Meiji
39
ile balar ve kinci Cihan Sava yenilgisine kadar srer. Bu dneme slahat ve gelime devri denir. Japonyann sanayileme ve glenme devridir. lke da ll ekilde alr. Batdan para sistemi, takvim, eitim sistemi, teknoloji ve uzman getirilir. Hzl bir sanayileme, eitim, irketleme ve imar faaliyeti balar. Tokugava devrinde ekillenmi Japon disiplini de kullanlarak byk mesafe alnmtr. 1890da seim sistemi de kabul edilir ve seim yaplr. Yeni anayasa, sistemi deitirmitir, fakat bu devrede yine otorite ve disiplin esastr. 1930lardaki Generaller Kabinesi ile Byk Asya kri ve fetih dncesi geliir. Genileme siyaseti ve Alman dostluu ile harbin iine girer. Beinci Devre: Yenilgi sonucu 1945te balayan Amerikan igali dnemidir. 1952ye kadar srer. kinci Dnya Savanda, Japonlarn teslim olmasndan sonra, igal kuvvetleri komutan General Mac Arthurun nclnde yaplmak istenilen yaygn reform hareketleri iindeki devlet kademelerindeki reorganizasyon eitimi sisteminin deitirilmesi, ii sendikalarnn kurulmas, iinin ynetime katlmas ve benzerlerinden hi biri benimsenmemi, Japonlarn gsterdii direnmeler karsnda aslna dnlmek zorunda kalnmtr. nk, Amerikan sisteminin lleri Japonun gelenek, grenek ve kltr ile uyum salayamamtr (veren Dergisi,1985:7). Son Devre: 1952den bugne geen dnemdir. Kendine has demokratik bir sistem kurulmutur. 2) Japon Kltr Bir lkenin kltrel yoksunluu, ekonomik yoksunluundan daha nemlidir.
Anonim
ncelikle vurgulanmas gerekir ki, Japon kltr zerinde alanlar, Japon toplumunun analizinin ok zor olduunu, dier toplumlardan farkl durum arz ettiini, bu konularda tam kesinliklere varmann mmkn olmayacan belirtmektedirler. O yzden de Japon kltr adeta balinaya benzetilmektedir. Gerekten Japonya birok bakmdan kendine zg bir yaplanma gstermektedir. Allm leklerle yanlma pay fazla grnmektedir. Mesel, bu toplumda din kavramn tespit ve tahlil etmek olaanst zorluk gstermektedir. Mevcut din kltr klsik geleneksel modern kalba da sdrlamyor. Bu durum Japonyann sentez gcn, dardan ald yenilikleri bnyesine uydurabilme kabiliyetini yan40
stmaktadr. Bu sebeple sadece ana hatlaryla konumuzla ilgili baz arpc hususlar aklanacaktr. Japonyann dil, din, toprak ve tarih zellikleri, kuvvetli bir mill uur ortaya karmtr. Uzun bir tarih sreci ierisinde Japon toplumunda disiplin ve devlete ballk gelenei domutur. Japonyada feodalizmin ve zellikle samuray arlkl Tokugava dneminin en nemli faydas olarak, bu disiplini kazandrmas, itaat etmeye altrmas kaydedilir. Meiji reform ynetimi bu disiplin iinde bir toplumu devir almtr. Japonyann sanayilemesini inceleyenler, genellikle, baarda Japon geleneinin nemli etken olduunu belirtmektedirler. Sanayilemenin deiime etkisini incelemek nemli olacandan, bu konudaki baz tespitleri sralamak gerekir. Japon kltrnde ferdiyetilikten ziyade kollektivizmin egemen olduu grlmektedir. (*) Burada sralanacak olanlar, uzun dnemde toplumda ekillenmi geleneklerdir. zellikle Meiji, slahat dneminin sz konusu moral deerleri sanayilemede nemli rol oynadndan korunmaya allmtr. Devletin konumu ve devlet-vatanda ilikisi lke kalknmasndaki nemleri itibaryla ilk plnda zerlerinde durulmas gereken hususlardr. lk sanayileme, Meiji slahat devri ile balar. lke da alr, zel irketlere yardm edilir ve bu irketler ticaretten sanayiye geer. Devletin bizzat sanayileme ve modernleme almalarna direkt olarak katld lkelerin banda Japonya zikredilmektedir. Bilim ve teknoloji almalarna eitim ve bizzat uygulama ile devlet nclk eder. Bte ayrm, yabanc hoca ve uzman temini, okul ama, darya renci gnderme, kitap tercmesi, altyap tesisi, ar teknoloji bunlardandr. lk devrede devletin birok sanayi yatrmn bizzat yapmas bir rnektir (Sadklar,1971:122-129). Bunu ise, nce gl bir millet gelitirerek yapmtr. Meiji, akll ynetimi ile bir sembol olmutur. Halk kendisine taparcasna inanmtr. (*) Burada hatrlamakta fayda vardr ki; Trk toplumunu da bir zamanlar ayakta tutan imdi ksmen erozyona urayan, benzeri moral deerlerinin, zellikle tarihimizin etkin sivil toplum kurulularndan olan Vakarca, o gnn koullarnda toplumun ihtiya olan her alannda (Yeni i kuranlara sermaye, evlenecek fakir kzlara eyiz salama, okul ocuklarn gezdirme, hizmetiler, kimsesiz yal ve ocuklarn yannda leylekleri, a kurtlar koruma, kitap yazanlar destekleme vb bir ok konularda ) doann dengesini koruma, toplumun ezilen kesimlerine sahip kma adna sosyal dayanma ve refah salama noktasnda baaryla hayata geirildii grlmektedir. (Kozak, 1985: 24 ve Bayyiit, 2001: 60)
41
Bylece, halk da harekete geirmesini bilmilerdir. 1870lerde tek slogan gl ve zengin bir millet eklinde idi. Ynetimin inandrcl ve abas olmazsa halkn harekete gemesi daha zor olacaktr. Tabii ki, Japon toplumunda geleneksel olarak, disiplin ve devlete ballk bu noktada nemlidir. Bu durum uzun bir tarih sre iinde ekillenmitir. Meiji ynetimi, bu disiplin iindeki bir toplumu devralmtr. yle ki, bu disiplin yeni zamann artlarna ok uygun idi ve Japonyann modernlemesine ok yardm etmitir. Esasen, Japon insannda imparatora ve devlete ballk hayatn tek amac gibi ekillenmitir. Bu ballk ve mill birlik Tokugava devrinde en iyi ekilde salanm ve toplumda tam bir btnleme kurulmutur. Dnyann bir ucunda olu, tecrit politikas ve beyaz rktan farkl yaratl Japonyada kuvvetli bir mill uur ve birlik ortaya karmtr (Sadklar,1971:82). Uzun bir izole hayat dtan etkilemeyi nlemitir. Japonyada mill uurun gelimesinin, zelliklerinin, toplum hayatnda ve sanayilemede etkileri olduka geni boyutludur. Bu duygu, devlete ballk, devlet iin kendini feda etme, kurallara uyma, iyi bir vatanda olma anlamndadr ve bu unsur kalknmann temel faktrdr. Kokutai olarak da isimlendirilen bu mill duygu, ballk ve inan her Japon vatandanda gldr. Herkes kendini, bu Kokutainin bir paras olarak grr. Kokutai Japon domakla kazanlan ve bugn de duygu olarak tanan, tanmas gereken en nemli unsurdur, eitimle daima gelitirilmeye allr. Japonyada para buruturulmaz, katlanmaz ve avulanmaz, nk zerinde birlik, bar ve uyum simgesi Prens otokonun resmi vardr (Gven,1980:93). a) Japonlarda Aile Anlay ve Takm Ruhu Aile ba, grup ruhu ve otoriteye ballk Japon mill karakterinin temellerinden olup, bunun iyerine tanmas ise kalknma dneminde sanayide verimliliin salanmasnda nemli faktrlerindendir. Japonyada geleneksel aile, geni akrabalk sistemine dayanr. Her geni aile grubunun bir bakan vardr, bu genellikle babadr. Baba ldnde aile birlii byk oula miras kalr. Erkek evlat daima nemli kabul edilmitir. zellikle ogunlar devrinde bu yerlemitir. Toplumdaki feodalizmin uzants ailede de aynen geerlidir. Evlilii de geni aile kontrol eder. Kadn ev ii grr ve erkekten geri plndadr. lke tarihinde aile hep n plnda,
42
merkezde olmu, devlet de aile grubunu korumak iin btn tedbirleri almtr (Bellah,1971:394). Kreselleme sonucu son yllarda bu rollerde deiim yaanmaktadr. Kadnlar, ailenin temel ta olarak grlmekte, her eyden nce annelik roln en iyi oynayacak ekilde yetitirilmektedirler. alan annenin ocuu olduunda, her trl hakk sakl kalmak artyla, ocuunu belli yaa kadar yetitirmesi iin kendisine izin verilir. Japon erkeinin moral ve alma gcnn yksek olmasnda ailenin rol byktr. Baba olaanst gce sahiptir. Baba otoritesi silsile ile imparatora ular (Hunter,2002:193). Devlet, hedeerine varmak iin aileyi daima kullanmtr. En nemlisi, otoriteye balln baba otoritesinden, geleneksel aileden kaynakland, oradan imparatora ve bugn de patrona getii kabul edilir. Aile ve devlet birlemi gibidir, homojenlii, atalara tapmaya kadar varan aile birlii salar. Meiji slahat devrinde aile zerinde devlet kontrolnn ok artt, nk devletin grup ruhunu ve mill birlii korumak ve gelitirmek iin en ok aile ve eitimi kulland vurgulanmaktadr. Japonlarda Takm Ruhu Aileden sonraki safha ise takm ruhudur. Biz duygusu insanlar iin temel olmu, ben duygusu gelimemitir. lk devirlerden itibaren, aileden ve feodal yapdan gelen otorite ve birlik bireyi eritmitir. yleki fertler toplum iinde erimitir, u veya bu ahs yoktur. Baba veya oul, talebe veya retmen, idareci veya ii vardr. Japon toplumunda fertlerin tek balarna karar almalar rnei pek az olmutur. Kararlar grup karar eklinde alnm ve grup sorumluluu tercih edilmitir (Sadklar,1971:84). Ailelerin de ayn ekilde tm fertleriyle istiare ederek nemli kararlar alma alkanllar vardr. Japon kalknmasn balatan imparator Meiji nemli kararlar Danma Meclisine ve yal devlet adamlarna danarak alyordu. Etrafna son derece drst, karakterli, samim ve bilgili kimseleri semesini biliyor, herkesi ok iyi tanyor ve herkese karakter ve kabiliyetine gre vazife vermekte byk maharet gsteriyordu. Halktan da hibir zaman uzak kalmyordu. Kalknmada etkin olan egemen zihniyete bir rnek verecek olursak; Sony irketinin kurucularndan Akio Mosita, ynetimde ekip ruhunu ayakta tutmak iin, iilerine srekli yle sylemektedir; Hepimiz bir gemideyiz ve hepimizin kaderi ayndr Bunu bir saniye bile kafamzdan karmamalyz.
43
Japonyada alma hayatndaki bu birlik ruhu zihniyetini korumak, men rekabete izin vermemek iin ahslar deil, gruplar yartrlmaktadr ve hi bir zaman ahslar yceltilmemekte, gruplar deerlendirilmektedir. En byk devlet adam yoktur, en byk devlet adamlar vardr. Japon toplumundaki homojenlik lke apndaki grup ruhu, mill birlii ve mutabakat kolaylatrr. Temel ballk statye deil grubadr. Gruplar ise tepedeki politikaya baldr. En nemlisi grup hayatdr. Bu sk grup hayat ve otoriteye ballk milliyetilii ve mill anlay da kar btnlk iinde ve gl olmay getirmitir. Fert grup iindedir ve bu gruplar fertten ok byk isteklerde bulunur; fedakrlklar beklerdi. Grup hayat her dnemde geleneksel balarn en nemlisi kabul edilmitir. Hem dier geleneksel deerleri korumada, hem de sanayilemede bu grup hayatnn roln belirtmek gerekir. zellikle kasaba veya kylerde ahlkn temelinde sk kolektivizmi grmek gerekir. Hatt, Japon toplumunda, cemiyet mi, cemaat mi? tartmas yaplmaktadr. Japonyannadalam fakat toplumlamam olduu savunulmaktadr. Ailede babaya ballk resm grup bakanlarna ve imparatora kadar uzanr. Zaten grup hayatnn gll de otoriteye fazla ballkla salanmtr. mparatora tanrlk izafe etme veya gnein olu inanc mill birlii gelitirmitir. Japon insannda geleneksel disiplin geleneksel formlarla da desteklenmi, kat denebilecek normlar ekillenmitir. Bu otoriteye ballk bugn iyerlerine de aynen yansmtr. Bir mevki serbest rekabetle elde edildikten sonra, artk otoriteyi kullanana kabiliyeti tartma edilmeden kr krne itaat esastr. Bu zellik, samuraylar devrinde ve samuray gelenei ile kltrn iine yerlemitir. Samuray iin disiplin bata gelir. Konfyanizmin be ahlk kaidesinden biri olan, ocuun babasna kar itaati her kademedeki otorite iin esas alnmtr. Samuraylar, efendisine gsterilecek sadakatin bir erkein en yksek vazifesi olduunu sylemilerdir. Derebeylik sistemi de bu gelenei desteklemitir. Ynetime kar organize bir muhalefetin dahi gelimedii, mill hedeeri semenin otoriteye ait olduu ve dierlerinin buna itaati iddetle vurgulanr. Fertler edindikleri kamuya kar sorumluluk duygusu nedeniyle otoritenin gsterdii hedefe tam ynelmekte ve baarl olmaktadr. Bendix, Japonlarn i hayatnda baarl olmalarnn srr iin, Otorite ve ballktr diyor (Bendix,1969:237-238).
44
Japon geleneksel kltrnde ve bugn sregelen anlayta Japon vatanda iin, aile ve fertlerden nce imparatora ve millete ballk ncelikli prensip olmutur. Bu egemen felsefe de lkeyi birlie ve baarya gtrmtr. Disiplin, grup ruhu, otoriteye ballk, din, mill ruh ve hepsi birden Kokutai denilen millet ruhu iinde kaynamaktadr. Btn bunlar milleti geni bir aile, imparatorla da baba-ocuk ilikisi gibi benzeri duygu ve inan balln getirmitir. Dtaki yenilikleri hemen alma ve bnyesine uydurma, Japon toplumunun geleneksel zelliklerindendir. Hzl sanayilemesinde bu zelliinin pay byktr. Bu konuda alan aratrmaclar hayret ederler; nk Japonlar ilk alardan itibaren hem en ok dn alan, hem de en az deien sanayi toplumu olarak dikkat ekmektedir. Bunu aklamakta zorluk eken Bellah, ilk alardan bu gne neyin yerli, neyin yabanc olduunu kefetmenin hi bir yerde Japonya kadar zor olmadn, asrlar ncesinden inden aldklar ile bunun baladn belirterek, istatistik olarak, Japonyadan daha ok dn alan lke olmadn syler. Bunda din de dahil, yerli kalbn basit ve esnek olmasnn, yeni gelimelere engel olmamasnn roln belirtir. Onlarda sadece lke menfaati ve grup nemlidir. Grup anlay bu dn almay tevik etmitir (Bellah,1971: 383-384). Japon kltr ilk zamanlar bir bo torba empty bag olarak tanmlanr. Bunun dardan doldurulduu, fakat ald her eyi kendine uydurduu tesbit edilmektedir. Mesel, 5-7.yzyllarda inden pek ok ey alr; kanunlar, dnceler, kompleks bir din, yaz dili, klsik eserler, politik teori, resm sistem, brokrasi, toprak sistemi, konfyanizmle gelen akrabalk sistemi bunlardandr. Bunlar bir kltrn her eyi gibidir. Yine pek ok eyi 19 ve 20. yzylda batdan alr. Hepsini kendine uydurur, sentez yapar. Sadece dn almaz, bunlar dzenler ve kltr bnyesine mal ederek muhafaza eder. Japon karakterinin analizinde, bu sentez zellii ele alnarak, eski ve yeninin uyumlu bir bileimini yapt, bu ikisinin medeniyetin ruhunu oluturduu kabul edilir. zellikle, Meiji devri, batdan alnanlarn Japon karakterine adapte edilmesi asndan nemle anlmaktadr. Japon hayatnda batl ve Japon dualitysi ok belirgindir. Bat eitimi ve teknolojisi, dou ahlk slogan Meiji dnemi ve sonrasnda ok sylenmitir. lke zellikle Japon ruhunu korumasn bilmitir. Fakat, zellikle batya aldktan ve sanayilemeyi son snrlara doru getirdikten sonra neyin ne kadar
45
muhafaza edildii byk tartma konusudur. Btn bunlar kalknma dnemi iin geerli olabilecek grlerdir. leride deinilecei gibi kresellemenin etkisiyle zaman ierisinde sz konusu lke deer yarglarnda az da olsa deimeler yaanmaktadr. b) Yaam Boyu Eitim ve Kiisel Geliim
Bilmediini bilene retiniz. Bilmediini bilmeyenden kanz. Konys
Japonlar, en iyi renme, bir eyler yaplarak renilir derler (learning by doing). Okullarda eitim yaplrken, bu inancn kuvvetlenmesi ynnde dersler vardr. Japonlarn ok dinleyip, az konumas da bundandr. Japon eitimi, lke ihtiyalarna gre plnlanm olup, temelde ok ey bilen yerine, az ey yapan kiileri yetitirmeyi amalamakta, eitim pratik hayatla i ie yrtlmektedir. Bu anlamda daha ok mhendis, daha az avukat slogannda ifadesini bulan teknik bilimlere olan ilginin ykseklii, Japon toplumunu sanayi alanndaki yeniliklerin ncs konumuna getirmitir. Japon devlet anlayna gre : Eitim, btn Japonlarn kutsal hakkdr. Buna bal olarak, devlet, aile veya zel irketler, gleri nispetinde, eitimin gerektirdii btn masraara katlanmaktadr. Bugn Japonya, bir rencinin, eitim giderlerinden dolay, eitimine devam edemeyecei endiesi yaamad dnyadaki az saydaki lkelerden biridir. Burada u hususa iaret etmek yerinde olacaktr: Japonyada 1871 ylnda kurulan Eitim Bakanl, kuruluundan itibaren eitim ana gelmi hibir Japon, kesinlikle okul dnda kalmayacaktr ilkesini kendisine kural edinmitir. Aradan henz eyrek yzyl bile gemeden, bu ilkenin gerei yerine getirilmi ve Japonlar, mmiliin (okuma-yazma bilmemenin) bir daha geri dnmemek zere ortadan kaldrln kutlamaktadr. Sonra da eitimin en alt snrn lise mezuniyeti olarak belirlediler. yle ki lise mezunu olmayan hi kimse i hayatna kabul edilmemektedir. Eitim Bakanl, nc bin yln banda mmiliin tarini u ekilde belirledi: mmi, sadece iyi okuyamayan ve yazamayan deil, ayn zamanda iyi derecede bilgisayar kullanamayan kiidir.
46
Japon aileler, ocuklarnn eitimi iin, btn imkanlarn seferber ediyor. zel irketler ve devlet kurumlar da en yksek bilim dereceleri elde etmeleri iin Japon rencileri desteklemekten veya onlara alma (i) gvencesi sunmaktan ya da eitimlerini tamamlamalar iin son derece elverili krediler vermektedirler. Japonya, eitime ve gen aratrmaclara destek olmak, aratrma merkezleri ve teknolojik gelimeler iin byk bteler ayrmak noktasnda son derece cmert olan devletlerden biri olarak kabul edilmektedir. Japon eitim sisteminin belki de en belirgin zellii, lkedeki aratrma merkezlerinin desteklenmesi ve bunlar iin yeterli btenin ayrlmas hususunda, hkmete ve mal kurumlara dorudan bir sorumluluk yklyor olmasdr. Bu sorumluluk, hkmet ve mal kurumlar iin vatani ve milli bir grev olup, ekonomik artlar ne kadar deiirse deisin, kriz artlarnda bile sz konusu bteye asla dokunulmamaktadr. Eitim Sistem, ada bilimler zerine younlarken, ileri dzey bilim alannda stn baarlar elde eden rencilerin saysnn her yl artmasna katk salanmakta ve teori ile pratik arasnda bir denge kurulabilmektedir. UNESCO gzetiminde hazrlanan uluslararas bir raporda, bir ok bilim dalnda, zellikle de matematik bilimlerinde, Japon rencilerin, dnyadaki dier btn renciler arasnda ilk sray aldklarnn belirtilmesinden sonra Japonlar, eitim sistemlerine daha sk sarlmaya baladlar. Bu anlamda Japonya da zellikle zik, kimya, astronomi, eczaclk ve tp gibi bilim dallarna daha byk nem verildii grlmektedir. (Dahir, Mesut; http://www.analitikbakis.com/haber/20081208 01.02.2009) Prensip olarak, ailede balayan eitim okulda ve iyerinde btn mr boyunca devam etmektedir. Ama i gcn srekli eitim ile deiime uyum salayacak biimde gelecee hazrlamaktr. Japon eitim sistemi ve byk rmalarnca daima, sorgulayc, analitik dnen, yenilie ak, kendine z gveni olan, uzlamac, sorumluluk sahibi insan gc yetitirilmeye allmaktadr. Sistemde srekli eitime ve bilgiye nem veren ve geliime yatrm yapan oluumlar olan renen organizasyonlara ok nem verilmektedir. Japonyada okuma yazma bilenlerin oran % 99dur. ocuklarn % 90 niversite dzeyine kadar eitimlerini srdrr. Bu eitim sistemi ile; insanlarn birbirine, devletin vatandalarna, vatandalarn devletine, ksaca herkes birbirine kar iyi niyet ile yaklamak47
ta olup, kimse kimseye ktniyet suizan iptal beslememektedir. Ksaca, Japonyada herkes mutlaka drst, iyi, doru olmaya artlandrlmtr. Hepsi kendi kltrlerine ak, birer okuma hastas, tapma derecesinde tabiat ve hayvan sevgisi ile dopdolu olarak yetitirilmilerdir. Japonlar okumaya olduka dkndrler. O youn alma tempolarna ve yorgunlua ramen yine de trende, otobste okumay ihmal etmemektedirler. Gnlk ortalama toplam gazete tiraj 75-80 milyon olup her 1000 kiiye 600 gazete dmektedir. Bu oran Trkiyedekinin 10 katdr. Ayrca haftalk ve aylk dergi tiraj da ayn oranda yksektir. Japonlar iin iyi dnmek veya doru dnmek de nemlidir. Japonlarn hayatnda, dnmenin son derece zor bir i olduuna inanlr ve dnen bir insann bir labirentin iinde skp kalm ve kendisini kovalayanlardan kurtulmak iin koup duran bir fareye veya boazna kzgn bir demir krek tkanm olan bir insann yutkunmasna, veyahut da bir demir parasn kemirmee alan bir sivrisinein hareketine benzetirler. Dnen kimse normal gayretinin iki mislini sarf etmek durumundadr der Japonlar. Japonlarn dnmeye verdii nem kadar, Japon entelektellerindeki dnme alkanl ve dnmenin hede de ayr deer tar. Her Japon dnme alkanln kazanmaya alr ve dnmenin hedenin de, bilmek kadar yapmak olduuna da inanr. Bu suretle, dnmenin gln bilen, dnme alkanl kazanma ve dnmeyi bilmek kadar, hatta daha da fazla dnceyi tatbikata ynlendiren Japon insan, ok ey bileceine az ey yapmay tercih eden bir karaktere sahiptir (Sadklar,1971:86). nsann iinde titiz olmas anlay her trl davrana sinmitir. Japon insannda kendini ispatlama, sabr ve titizlik, iek dzenleme ve ay merasiminden giyime her alana gemitir. Geri, Japon kltr ve karakterinin her ynnde formalizm hakimdir. Ortaa geleneinde her konumdaki ferdin her davran ekle balanmtr. Bu kat formalizmin de kltr korumada etken olduu kabul edilir Ancak bu balamda estetikte gz ard edilmemektedir. lk, orta ve lise renim ok zor olup Trkiye gibi ar snav sreleri gerektirmesine ramen niversite eitimi bunlarla kyaslanmayacak derecede kolaydr. nemli olan rencinin iyi bir ni48
versiteye gitmesi ve mezun olmasdr. Ancak bugn her alanda reformlarn ok nemsendii, Japonyada eitim alannda da daha iyiyi yakalama adna sistemde yetersizlik grlen alanlarda tek tipilikten kurtulmak ve rencilerin kiiliklerine ve yeteneklerine uygun bir ekilde eitilmeleri nemsenmektedir. Bu anlamda renme merakn, dnme yeteneini ve yaratcl kstekleyen, ezbere dayal retimi tamamen kaldrmak hedeenmektedir. Bunun iin halen eitim sisteminde ar merkeziyetilie son vermek, kurallara esneklik getirmek, yerel ynetimlere daha ok yetki tanmak ve zel okullarn almasn tevik etmenin yannda, Liselere ve niversitelere girite rencileri yaadklar ar rekabeti snav cehenneminden kurtarmak amacyla yenilenme almalar srmektedir. Ancak uras unutulmamaldr ki, Japonya prensip olarak eitim srecinde, ocuklara aslnda lkenin kaynaklar ynnden fakir olduu ncelikle retilmektedir. Sonra, atom bombasnn atld Nagazaki ve Hiroima kentlerindeki faciada can verenlerin ant mezarlarnn bulunduu yerlere gtrlr ve olay anlatlr. Ama o gnleri unutturmamaktr. Sonra hzl trene bindirilir, yani gemile bugn harman edilerek, Japon mucizesi denilen olay ortaya km olur. Bu bilin ve duygu ile byyen Japonlar, doal olarak sorumluluklarn bilmekte, srekli almakta, tatil gnlerini de olduka ksa tutmaktadrlar. Ksaca gemiten ders alarak ona gre birlik iinde almaktadrlar. Japonya, bu anlamda bilinli, kaliteli eitim uygulamalar ve kurumlar sayesinde doal kaynak asndan yeryznn en yoksul lkesi olmasna ramen, yetitirdii vas i gcnn rettii bilgi, hizmet ve rnlerle dnyann ikinci byk ekonomisi olabilmitir. Bu baarda sorunlu corafya artlarnn (Deprem, kayalk arazi, vahi frtna vb.) byk oranda ekillendirdii gl ve mcadeleci, kiilikli, vas insan kaynann byk rol olduu sylenirse yanl olmayacaktr. letmede Hizmet i Eitim:
Eer bir daha dnemeyecein 60 dakikay 60 saniyede koabilirsen herkesin panikte olduu hlde kararl ve dik durabilirsen baar sizin olacaktr. Anonim
e alnmadan nce kiinin grm olduu eitim o kadar da nemli kabul edilmemektedir. Aday deta beyaz kt gibi grlmektedir. Adayn eitime ihtiyac vardr ve eitim de irkette balar. letmeye girinceye kadar niversite de dahil olmak zere ki49
inin alm olduu eitim mesleki olmaktan ziyade daha ok genel niteliklidir. irketler i grenlerine zellikle ie yeni alnanlara meslek nitelik kazandrabilmek amacyla ok byk kaynaklar ayrmaktadr. letmelerin byklklerinin artmas ile doru orantl bir ekilde eitime verdikleri nem ve kaynak da artmaktadr. Rohlen, bir bankann yaptrd maneviyat eitimini anlatr. Her yn ile, grup ruhu, bankaya ballk, sabr, dayankllk gibi zellikler personele kazandrlr. Bu eitimde banka n plnda gibidir, fakat esas olan halka ballk ve hizmettir. Daha ie balarken alan ferdiyetilikten korumak ve grup ruhu verilmek iin tedbirler alnmaktadr. Bu takm ruhu, kolektivizm ve otoriteye ballk ile kiisel tatmin de salanmakta, ite verimde artmaktadr. mr boyu istihdam garantisi veren bir iletme i grenini iletmeye baladndan, onu eitmesi ve bunun iin kaynak ayrmas kendisi iin bir sknt oluturmamaktadr. e altrma eitimi diye ifade edebileceimiz oryantasyon eitimi en youn Japonyada verilmektedir. zellikle orta ve byk Japon irketleri personelinin tamamna srekli eitim vermektedirler. En yaygn eitim i ba eitimidir. Japon irketlerinin temel felsefesi i banda renilir ve deneyimli ustalar tm bilgi ve becerilerini, deneyimlerini yenilerle paylarlar. Japon iletmelerini dier bat iletmelerinden ayran temel zelliklerden biri de bir dier eitim metodu olarak karmza kan i rotasyonudur. Bu sadece iiler deil tm personele uygulanmaktadr (memur ve yneticiler). Bu rotasyon alanlarn irketin tm birimlerini tanmas ve ok ynl yetimelerine imkn tanmaktadr. Hele hele yneticilere uygulanan bu yntem, gelecekte verecekleri kararlarda daha isabetli olmalar ve irketi daha iyi ynetmelerine imkn tanmaktadr. Ayrca, Japon Prodktivite Merkezi, endstrinin her kesimindeki her yneticiye seslenebilecek yetenek gelitirme programlar ile ncelikle insan iletmenin ta kendisidir dncesiyle kaliteli yneticiler ve igc yetitirmektedir. Japonyada oryantasyon eitimi olduka uzundur. Kii bu eitimde irketin tm birimlerini grr, alr ve tanr. Daha sonra kendi biriminde uzun sre alacaktr. Japon iletmecilik sisteminde, hemen hemen her birimde baka bir alann sorunlarn, ilemlerini ve kiilerini tanyan biri bulunur. Koordinasyon gerektiinde, her iki taraf da birbirini anlayp yardmlaacaktr. Belki bun50
dan da nemlisi her bir i gren meslek yaam boyunca grev, yer, bro ve blge deitirebileceini bilmektedir. Bugn teki birimden yardm isteyen bir kii yarn mesai arkada ya da amiri olabilecektir. Batda meslek yaants eitli irketlerde fakat tek uzmanlk dalnda srdrlrken Japonyada yaln retim modelinin bir zellii olarak bir tek rmada farkl uzmanlklarda srdrlmektedir. Bu ileride ter edecek i grenlerin verecekleri kararlara da yansyacak, irketi daha ileriye tamada her konuda uzmanlam ve btn birimleri tanyan bir ynetici lehine avantaj salayacaktr. (Zerenler, raz :2006,8) c) Tasarruf Eilimli Kltr
Kk ileri iyi yapmak, byk ileri daha iyi yapmaya giden yoldur. Anonim
Yine ferdi bir zellik olarak, dzenli olmann yannda, tasarruu olmak da nemlidir. ABDnin tersi olarak, lks tketim eilimi yaygn deildir. Mtevazi yaama tarz sz konusu olup, tasarrufa ve yatrma ok nem verilmektedir. Sk yaanan depremler, olumsuz iklim artlar, toprak vb. kt kaynaklar en verimli ekilde kullanmay mecbur klmtr. lkenin imknlarnn snrl oluu ve geleneksel din terbiye kltr bu zellii yerletirmitir. Tasarrua ilgili maliyet ynetimi Japoncada Mottainai kavramyla anlatlr. Mottainai hayatta kullanlan her eyin birer kutsal emanet olduuna ve onlarn israfnn bir eit byk gnah olduuna dair bir inantr. Bu ise beraberinde tm iletme ynetiminde tasarruf anlayn getirmekte ve organizasyon yapsnda da bir yalnl dourmaktadr. Az ve sadeyi sevmek, intizam, ruh disiplininin uzantlardr. Kck evleri iyi kullanmak, en sade ve gzel demek bir hnerdir. Ekonomik gelimelerinde bu tasarruf eilimi bir faktr olarak gsterilmektedir. Japon Kltrnde Sreklilikler Ve Deienler
Milli benliini bilmeyen milletler, baka milletlere yem olurlar. Atatrk
ok tartmal olan Japon kltrndeki deiimi aklamadan nce, bilimsel anlamda ncelikle kltrn ksa bir genel tanm yaplacak olursa, konu biraz daha akla kavuacaktr. Kltr; toplumun yesi olarak insann yaad, yaayarak, yaparak rendi51
i ve rettii tm madd ve manev unsurlarn karmak bir btndr. Bu anlamda kltrn gelerini byk lde dil, din, sanat, iletiim sreleri, ynetim, retim ve tketim biimleri tekil etmektedir. Bu ereveden baklacak olursa Japon kltrnde deien eyler olduu kadar deimeyen unsurlar alkanlklar da olduu bilinmektedir (Bozkurt-Guvenc erguvanlar.blogcu.com/kulturunabc-si-bozkurt-guvenc eriim 24.01.2009). Bu yzden, Japon kltr ile ilgili her ey deiiyor tr bir genelleme yaplmaktansa, baz eyler deimiyor demek daha dorudur. Japonyann en byk zellii deime srecinde bile yeniyi alrken eskiyi atmamas hatt yeni unsurlar bile mmkn olduu kadar kendi kltrne uyarlayarak lkeye zg bir adaptasyona evirebilme yeteneinden kaynaklanmaktadr. Gven bu konuda ilgin bir tespit yaparak; ksmen Trk kltrne benzeyen Japon kltrn dardan anlamann hi de kolay olmadn ifade eder. Japonlar, lke kimliini temsil eden kltrel geleri, kk ve ya deerlerini her zaman muhafaza etmekte fayda grmektedirler. Onlar iin; ulusun hafzasn ieren dil, tarih, hayat vb. kltrel kurumlar gemiten gelecee gelierek sreklilik arz eder. Geleneksel Japon takviminin hal kullanlmas, i sal ve gvenlii mzelerini bile bulundurmalar herhalde bunun en gzel rneidir. Belki de Japon mucizesi de bu orijinal anlayn rndr denebilir. Bu anlamda bugn Japon toplumu, kltr ve insan hzl, kapsaml bir deime sreci iindedir. Ancak bu deiim srecinde bile temel kltrel deerlerin korunduu gibi, her kltrel e ve kiinin ayn biim, yn ve hzda deimedii de grlmektedir. rnein; ok almak, tasarrufu anlay, gerekilik, insana sayg, salam ve salkl bir tarih (varlk) bilinci, yenilik, en iyisini yapmaya almak, doayla birliktelik, bir yanyla dnya gr (ideoloji), teki yanyla temel kiilik nitelii saylabilecek lkeye zg kltrel zellikler eklinde srp gitmektedir. Bu trden srekliliklere bakarak, Japon toplumunun toplumcu ya da bireyci olmaya zenmedii ve toplumca yaamak, ulusa var olmak isteini yakn gelecekte de srdrecei sonucuna varlabilir. Japonyann iinde bulunduu btn dezavantajlar, kt kaynaklar ve yaad krizlere ramen batllamadan kalknarak hlen dnyann 2. ekonomik byk gc olarak kalabilmesi de herhalde byk oranda, sahip olduu bu kltrel deerlerden kaynaklanmaktadr (Gven,1995:35-40).
52
3) Japonya Kalknma Felsefesi Japonyada Meiji Restorasyonu ile balayan ileri kalknma modeli batllamadan modernleen lke olarak pek benzeri olmayan ilginlii nedeniyle bilim adamlarna inceleme konusu olmutur (Mazrui,1981:373). Bu kalknma modeli bat teknii, Japon ruhu adl bir Japon slogan ile adlandrlmaktadr. Sz konusu anlaya gre, mill kltrel faktrlerin lkenin gelime dinamizminde manev motor olarak ok etkin kullanlabildii grlmektedir. Bu anlamda lkenin st yap denilen kltrel kurumlarnda deiiklie gitmeden ekonomik yap, sanayi ve teknoloji vb. altyapda deiiklie gidip baarya giden lke olarak Japonya dikkat ekmektedir. Konunun daha iyi anlalmas iin Afrikada kalknma abas veren lkelerin batllama ykleri u bir rnek eklinde mukayese olarak verilebilir. Bilindii zere, Afrika lkelerinin kalknmas iin batl emperyalist lkelerce (ngiltere, Belika, Fransa vb.) empoze edilen, da baml, dou tipi geleneksel retim modelinde, teknolojik alt yapda deiime gitmeksizin sadece bat tipi kltrel kurumlarn ve tketim alkanlklarnn deiimine ncelik veren bir kalknma modeli bu lkeleri smrge olmaktan kurtaramamtr. Hlbuki, Japonyann belki de iinde bulunulan olumlu artlarn da etkisiyle, ayn ekilde empoze edilen byle bir kalknma modelini isabetli bir tercihle benimsenmemesi, bu lkeyi bamsz bir gelimi ekonomi ile birlikte sratle baarya tamtr. Afrika lkeleri ise kalknma adna; onunla uyumlu bir sanayilemeye gemeden ehirlemeyi, onunla uyumlu bir giriimcilikten gemeden kapitalizmi, onunla uyumlu bir eitimden gemeden renimi, gerekli liberalleme ortamna gemeden laiklii gerekletirmeyi denemitir. Bu temelsiz ithal kaynakl kalknma stratejilerinin sonucu Afrikada bugn mill bir dille bilim yapma imkn bulunmamaktadr. Bunun iin bir bat dili renmeleri arttr. Ksmen bu anormallikler yznden Afrika ktas arpk bir sosyallemeye mahkm olmutur. Bu yaanan salksz gelime sreci ise Afrika sekinlerine, modernlemenin esas olan an teknolojisinden habersiz bir ekilde, bat tipi kltr ve tketim alkanlarna odaklanma ksr dngsn yaatmtr. Bir anlamda bu toplumlar dou tipi retim bat tipi tketim yapma gibi arpk klsik smrge kalknma stratejisi dayatma ve tercihleri yznden geri braklma kmazndan bugn dahi kurtulamamaktadrlar. Afrika lkelerinin genelinde yaanan sz konusu kalknma trajedilerini zetleyen ilgin bir hikyeyi burada hatrlamakta fay53
da vardr. Afrikada beyaz adamlar kalknma vaadiyle yerli adamlarn eline ncili verirler. Ancak yerli adamlar gzn atnda topraklarnn yabanclarn eline getiini, kendilerinin ise Hristiyan dinini benimsediklerini fark ederler. Geri kalm lkelerin genelinin dt sz konusu trajedik tuzaa dmeyen Japonyann ileriyi grerek kalknma dnemindeki konjoktrde bu anlamda isabetli bamsz bir kalknma stratejisi izlemesinin bugnk baarsnda etkili olduu dnlmektedir. Japonyann kalknma modeli Trkiyenin Atatrk dnemindeki kalknma teebbsleri ile kyaslandnda ise, Trkiyenin Atatrk dnemindeki kalknma modelinin kkten bir eitliki yaklamla st ve alt yapnn tmnde devrimi hedeedii grlecektir. Byle bir modelde adalamak iin btn toplumu eit klmak amacyla lkenin tm kurumlarnda deiim plnlanmtr. Bu strateji ise esasen adalamann banda ok ideal bir anlay olmakla beraber, bu srete Trk halknn, sivil, asker ve aydn brokrat kesimleri arasnda Japonyadaki gibi tam bir toplumsal mutabakat salanamamas yznden byk oranda istenen ada uygarlk hedene ulalamamtr. Bunun en byk nedenlerinin biri de rasyonel dnlmesi gereken lkenin sosyoekonomik, teknik sorunlarnda bile taraarn (aydn, halk ikilemi) karlkl gvensizlii nedeniyle olaylara pein hkml ve ideolojik yaklama eilimleri, Trkiyenin istikrarl bir topyekn kalknma politikas uygulamasnn nnde hep set olagelmitir. Benzeri sorunlar yaayan Fransann mehur sosyal bilimcisi Raymond Aron bu konuya ilikin Trkiyenin Fransz siyas tarihinden alaca dersler olabileceini dile getirmektedir (*). (*) Fransz sosyolog ve siyaset bilimcisi Raymond Aron, Demokrasi ve Totalitarizm isimli eserinde yle demektedir: Franszlar oldum olas, ekonomik, sosyal ve teknik tartmalar ideolojik ekimelere dntrme eilimindedir. Ne de olsa ekonomi can skcdr... Buna karlk laiklik veya devletin yarar gibi soyut bir tartma son derece coturucudur. Bu tartma sonsuza kadar uzatlabilir... Teknik ve pragmatik baklarla zlebilecek sorunlar sonsuza kadar zlemez! Gerekten, bu yzden Fransa 100-150 yl sreyle ideolojik ve siyas kavgalarla alkalanmtr. Fransz htilali sonrasndaki birbuuk asr aan bir sreyi ideolojik tartmalarla geiren ve bu zaman diliminde ekonomik, sosyal ve teknik konular dahi ideolojik balamda ele alan Fransada De Gaulle ile birlikte siyasal sistem ancak rahatlayabilmitir. Fransa tarz bir modernleme anlayn benimseyen ve cumhuriyetin ilnndan bu yana da ekonomik, sosyal ve teknik konular dahi (Fransz htilalinden De Gaullee kadar olan dnemde Fransada olduu gibi) ideolojik balamda ele alarak sinerji kayb yaayan Trkiyenin, adalama abalarn kesintisiz bir ekilde srdrerek sratle ada uygarlk seviyesinin zerine kabilmesi iin Fransada yaananlardan ders ve ibret alaca pek ok deneyimin olduu deerlendirilmektedir (Raymond Aron, 1958:208).
54
Sonu olarak, Japonyann sanayilemesinde de etken kabul edilen gelenek ve kltrel unsurlarndan bir ksm u ekilde zetlenebilir. Ulusal kltr, kollektivizm ve sosyal kontrol, bundan doan insan tipi ve ulusal ruh Japonyada kalknmann temel dinamiklerindendir. Odeann tesbit ettii gibi, din ve gelenek tarih boyunca genellikle insanlk zerinde muhafazakr bir g olarak alglanmtr. Ancak, ilk defa Weber, dinde dinamik, hatta devrimci izler olabileceini kefetmitir. Gandide, moral deerler ve geleneksel itici gleri lkesi iin benzeri ekilde kullanmtr (Odea,1971:160-161). Belki, bu adan Japonya en bata anlmaldr. Ekonomik gelime iin btn geleneksel deerleri seferber etmesini bilmitir. Bugn dahi bu politikay takip etmeye almaktadrlar. Sanayileme, kentleme ve da alma ile grup balar geleneksel toplum yaps sarsnt geirirken, bizzat devlet bu kurumlar glendirmek iin tedbirler almaktadr. Bu kurumlar iki ynl fonksiyon grr; bir yandan bu geleneksel grup ruhu, bir ulusal ruh olarak almay, baary getiriyor. Dier yandan ise, bat toplumlarnda bir problem olarak zerinde durulan sosyal dayanmay tahrip eden, ferdiyetilii, blcl, zlmeyi, toplumsal bunalm nlyor. Sonunda ise salkl bir refah toplumu ve gelien bir ekonomi ortaya kabiliyor. 4) Japon Ekonomisi Asyann dousunda, Pasik 0kyanusunda, bir adalar kmesi olan Japonya, yaklak 378 bin km2lik yz lm, 127,5 milyonluk nfusu ve 4,4 trilyon dolarlk GSYHs ve 35 836,8 dolarlk kii bana den geliri ile dnyann ikinci byk ekonomisidir (Tablo:5). Bir kir vermek bakmndan benzetme yapmak gerekirse Japon ekonomisinin bykl ngiltere, Fransa Almanyann toplamna eittir. Ancak Japonyann dnya ekonomik ve politik sistemi iinde bugnk yerini almas 2. Dnya Savandan sonra olmutur. lkenin tarihini incelediimizde, Japon ekonomisinin dnem dnem byk klere uradn, ancak bu klerden sonra gnein tekrar ykselerek Japonyann tekrar bir ekonomik g hline geldiini gryoruz. Her lkenin ekonomisi iniler klar yaar, ancak Japonyada inilerin de klarn da boyutu byk olmutur. Japonya hlen, durgunluk vb. ekonomik sorunlarn ama mcadelesi vermektedir. Bir zamanlarn rnek lkesinin bu zorluklarn stesinden gelip gelemeyeceini zaman gsterecektir.
55
Tablo: 5 Karlatrmal Ekonomik Gstergeler, 2005 Japonya

GSYH(milyar $)
ABD 12 479,5 42 103,4 3,4 892,0 1674,7 20,6
Almanya 2 826,6 34 245,3 2,0 1028,5 821,1 65,4
in 2 224,9 1 701,7 1,8 762,0 659,9 63,9
GSYH/kii Tk.Fi.Enf. % ortalama hracat (milyar$) thalat (milyar$) GSYHnin %si olarak D Ticaret
4 566,1 35 835,8 -0,3 568,1 474,3 22,8
Kaynak: Economist Intelligence Unit, Country Prole Japan 2006
Japon ekonomisinin ykselii anlatlrken genellikle konuya 2. Dnya Sava sonrasndan balanr ve lkenin ksa bir sre ierisinde nasl kalknarak dnyann ikinci byk ekonomisi haline geldii izah edilir (*). Japonya ekonomisinin bugnk durumunu anlayabilmek iin sava sonras tarihini gzden geirmekte fayda var. 2. Dnya Savann Japonya iin faturas, 3 milyon l, atom bombas ile yerle bir edilmi iki ehir ve yzde 50ye yakn bir ekonomik klme olmu ve lke, sanayi retim kapasitesini ve altyapsn byk lde yitirmek oldu. Sava sonrasnda Japon ekonomisi sratli bir toparlanma srecine girdi. Sava sonras yaplan bar antlamasnn bir gerei olarak savunma harcamalarna getirilen GSMHnn % 1ini amama koulu sayesinde, Japonya btn dikkatini ekonomik alana evirmi, ABDnin gvenlik emsiyesi altnda kaynaklarn tamamen ekonomik yatrmlara ynlendirme imknna kavumutur. 1952 ylna kadar mtteklerin ynetiminde kalan ve daha sonra egemenliini yeniden kazanan Japonyann ksa bir sre ierisinde savan ykntlarndan dnyann en gelimi ekonomilerinden biri(*) 2. Dnya Sava sonras Japonyann baarsn getiren etkenler:
1. Sava sonras demokratikleme, 2. zel sektr yatrmlar, 3. Nitelikli igc, 4. Doal kaynaklarn ktl, yksek tasarruf eilimi, 5. Gelimi teknolojileri hemen uygulayabilme esneklii, 6. Yaygn ve yksek eitim standartlar, 7. Dk savunma harcamalar, 8. stikrarl, bar sosyal, politik ve igc ilikileri eklinde, 9. Kore sava sonras ABDnin Japonyay asker ve lojistik s olarak semesi, sanayilemesi konusunda her trl yardmn yaplmas eklinde zetlenmektedir (akrolu,2007:4).
56
sini yaratmas olduka gz alc bir sre oldu. 1945-1953 dnemi, yaralarn sarld dnemdi. 1953 ylnda Japon ekonomisi, sava ncesindeki byklne ulat. Bu dnemde sanayinin itici gc, Kore Sava nedeniyle ABDnin Silahl Kuvvetleri tarafndan verilen byk lekli sipariler oldu. Bir yandan halkn acil ihtiyalar giderilmeye allrken, dier yandan da modern bir ekonomik yapnn temelleri atlmaya baland. Hkmetin uygulad ABD destekli mal ve parasal politikalar sayesinde ekonomi istikrarl bir izgiye oturdu ve yatrmlarn yaplabilmesi iin gerekli zemin salanm oldu. 1953ten sonraki yirmi yllk dnem ise Japon Mucizesi olarak adlandrlan hzl byme dnemidir. Ortalama yllk bymenin yzde 9.29 olduu bu dnemde devlet, zel sektrle el ele vererek ihracata dayal bir byme stratejisi benimsedi. Devlet imalt sanayii lehine kaynak tahsis etmek amacyla piyasalara mdahale ediyor ve halkn tasarruf etmesini tevik eden uygulamalar sayesinde de sanayi iin ihtiya duyulan nansman kaynaklar ucuz bir ekilde temin ediliyordu. Bu dnemde sanayi politikalar Bebek Endstri (infant industry) teorisi temel alnarak ekillendirildi. Buna gre Japonyann rekabet avantajna sahip olduu sektrler belirlenerek, bu sektrlerin geliip bymelerini temin etmek amacyla korumac nlemler uyguland. Bu nlemler daha ok tarife ve kota kstlamalar eklindeydi. Bebek endstri teorisi uyarnca sz konusu sektrler gelitike korumac nlemler de azaltld. rnein otomotiv sektrnde 1960 ylnda yzde 40 olan tarife oran, 1978 ylna kadar kademeli olarak sfra indirildi. Japonyann Uluslararas Ticaret ve Sanayi Bakanl, bu sre ierisinde bir nevi orkestra e roln oynad. Firmalarn rekabet glerini artrmak amacyla ayn alanda faal olan rmalarn birlemesi tevik edildi. Bu anlamda Japonya, sanayi politikasn belirlerken piyasa mekanizmasnn ileyiine zarar vermemeye zen gstermitir. Btn sanayi kollarnn desteklenmesi yerine, byme potansiyeli ve verimlilik art nedeniyle karlatrmal stnle sahip olduu ve dolaysyla gelime ansnn olduuna inanlan endstriler hedef olarak seilmitir. Devlet hibir zaman kendisi iletmeci olmay dnmemi, altyapya ynelik ulatrma ve haberleme gibi hizmet sektr dnda, sanayi alannda kamu iktisadi kuruluu (KT) yaratma yoluna gitmemitir. Bu anlamda, Japonya sanayi alannda bir zelletirme problemiyle karlamamtr.
57
Bununla beraber, Keiretsu olarak anlan ve bir banka etrafnda deiik sektrlerde faaliyet gsteren irketleri bir araya getiren bizdeki holding benzeri oluumlar da sanayinin gelimesinde byk rol oynad. Bugn bu sistem Japonyada ve birok Dou Asya lkesinde skntlar yaratmaktaysa da o dnemde ayn grup ierisindeki bir irketin dier bir irketi nanse edebilmesi bakmndan olduka faydal olmutur. 1973-1990 arasndaki dnem ise Japon ekonomisindeki hzl bymenin yavalad dnemdir. Bir nceki dnemde Japonya, sratle yukarya trmanmt, bu dnemde ise yukardaki yerini salamlatrd. Japonya, artk sanayilemi bir lkeydi. 1970 ve 1980li byme dneminde Japonlar kaliteli ve ucuz mallar retmeye baladlar. Ayn hat zerinde eitli modeller reterek maliyetleri % 50 drebildiler. Yeni rnler gelitirmeleri, mevcut model ve tasarmlar iyiletirmeleri, ekstra zellikleri yerel reticilerin yapamad uygun kalite ve yatta piyasaya srerek dnya piyasalarn hzla kontrol altna aldlar. Japon tehdidi olarak alglanan bu hzl kalknmaya ilikin gelimeler Batl i dnyasn Japon mucizesini tartmaya ve aratrmaya itmitir. zetle, Japonya 11. Dnya Savandan sonraki bu ilgi eken kalknma srecinde korumac ekonomi politikalar, yksek gmrk vergileri sayesinde kendi ekonomisi ve reticisini korumay baarmtr. Bu dnemde, ngiltere, Fransa gibi lkelerde sava nedeniyle tahribat Japonya ve Almanyaya gre greceli olarak ok dk dzeyde kald iin bu lkelerde endstriyel retim eski tip fabrikalarda devam ederken, Japonya ve Bat Almanyada son teknolojiyle yeni fabrikalar kurulmu, Amerikadan yeni makineler getirilmitir. Bir dier ok nemli faktr, Japonyada serbest piyasa ekonomisinden ok devlet ve zel sektrn uzlaarak uygulad planl bir milli ekonomi anlaynn uygulanmasdr. Ancak konjonktr gerei baarl olan bu strateji kreselleme artlar sonras verimsizlie yol amas nedeniyle lkeye ksmen ayak ba olmaya balamtr. Japonyann bir dier baars ekonomide 1. derecede nemli olan rnlerini yurt dnda ok iyi pazarlayabilmesinde yatmaktadr. Bu yolla bat toplumlarnda ortaya kan ar tketim kltr hastal, retmeden tketme vb. zararl kapitalist eilimler Japonyada dk oranda ortaya kmtr. Japonya bir anlamda Batnn yalnzca retim modelini rnek alm ve tketim toplumu batana saplanmamtr. Tabii ki bu gelimeler neticesinde Bat dnyas Japonyaya kar byk d ticaret aklar vermeye balam ve ve isizliin tavana vurmas gibi nedenlerle Japonya ve Avrupa lkeleri ve ABDnin byk tepkisini ekmeye balamtr. Yksek kalitesi ve dk yatyla ter58
cih edilen Japon mallarnn bat dnyas pazarlarn ele geirmesi zerine ABD ve Avrupada Japonyaya ynelik eletiriler sertlemi ancak Japon yneticiler ise bu durumdan batl ekonomistleri sorumlu tutmu ve bat dnyasnn tm srarlarna karn korumac ekonomik politikalar uygulamaktan vazgememitir. Bu dnemin belirleyici olaylar 1973 ve 1979 yllarndaki petrol krizleri oldu. Enerji ihtiyac iin tamamen ithalta baml olan Japonya, petrol yatlarndaki art nedeniyle fazla enerji girdisi gerektiren ar sanayi dallarndan ok yksek teknoloji rnlerinin imaltna yneldi. Bu dnemin dier nemli bir zellii de Yenin srekli olarak deer kazanmasyd. 1949 ile 1971 yllar arasnda 1 Dolar = 360 Yen olarak sabitlenmi olan kur, daha sonra serbest brakld. 1980li yllara gelindiinde, ABDnin ticaret a iyice bymtr ve ABD dolarn deerini drmek ve ticaret an azaltmak istiyordu. Bu amala 1985 ylnda ABD, Fransa, Almanya, ngiltere ve Japonya arasnda imzalanan Plaza Anlamas ile Japonya, i piyasasn yabanc mal ve hizmetlere amay, para politikalarn gevetmeyi, mal politikalar bte an azaltmay hedeeyecek ekilde belirlemeyi, Yenin Japon ekonomisinin gerek gcn yanstacak ekilde nans piyasalarnn serbestletirilmesini ve kredi piyasalarn byterek i talebin artrlmasn kabul etti. Bu nlemlerin sonucunda Yenin deeri 1988 ylnda 1 dolar = 128 Yene kadar ykseldi. Krediler artrld, ancak bu krediler daha ok spekltif amal yatrmlara verildi. Hisse senedi ve gayrimenkul piyasasnda yatlar sun bir ekilde ve byk bir sratle artmaya balam ve Japon ekonomisinde bir balon (bubble) olumutu. Bu balon, 1990 ylnda patlad ve Japon ekonomisi 2000li yllara kadar uzanan bir durgunluk dnemine girdi. Bu dnem, Japon ekonomisinin kayp yllar olarak nitelendirilir. Nitekim, 1990dan beri Japon GSYHsnn yllk ortalama bymesi yzde 1in zerine kamad. Alnan krediler denemeyince irket iaslar artt, issizlik sorunu ba gsterdi. Ancak isizlik, benzeri gelimi lkeler kadar artmad. Bu dnemde bte aklar ve kamu borlar sorunu artarak devam etmitir. Nfusun hzla yalanmas, youn olarak ncelikle ine olmak zere darya sermaye kann yaanmas halkn gelecee ilikin beklentilerini olumsuz etkilemitir. Esasen Japon ekonomisinin uzun sre durgunluk yaamasnn balca sebebi, ekonominin motoru olmas gereken i ve d talebin bir trl canlanamamasyd. Hzl byme dneminde sanayinin nansman iin ihtiya duyulan tasarruar, olumsuz bir etki yaratt. Halk, tketim yerine tasarrufu tercih ediyor ve bu nedenle ekonominin motoru benzinsiz kalyor. Tketim yerine tasarrufun tercih edilmesi de halkn duyduu gvensizlik59
ten kaynaklanmaktayd. Ancak Japon ekonomisi son yllarda tekrar bir byme trendine girdi. Bu durumun birok sebebi var. Bunlardan birincisi yapsal sebeplerdir. Japonyann 1990l yllarn balarnda yaad krizden ve ekonominin iine girdii durgunluktan dier Dou Asya lkeleri gereken dersleri kartamam ve 1997-98 dneminde Asya Krizi patlak vermiti. Japonya hem kendi kaybolan yllarndan hem de Asya Krizinden gereken dersleri edinmi ve rendiklerini de uygulamaya balad. lkede 1997 ylnda balatlan bankaclk reformu sayesinde sektrn durumu iyilemeye balad. Mal yaplar salksz olan bankalar kapatld, Banka Rekapitalizasyon Fonu kuruldu ve zel bankalarn batk kredilerini azaltmalarn salayacak dzenlemeler yapld. Finans sektrnn denetlenmesi grevi Maliye Bakanlndan yeni kurulan Finansal Hizmetler Ajansna devredildi. Dier yandan irketlerin yeniden yaplandrlmas sayesinde, zel sektrn rekabet gc artrld. Bu durum da irket karllklarn olumlu ynde etkilemeye balad. Japonyann ekonomik performansn deerlendirirken, siyasi istikrarn ekonomiye olan yansmasn da gz ard etmemek gerekiyor. u anda lkede son on yldr grnmeyen bir siyasi istikrar sz konusu. 1993-2001 arasnda 10 tane Babakan eskiten Japonyada 2001 ylnda greve gelen Junichiro Koizumi, 6 yl boyunca halktan byk destek grd ve i evreleri ile arasnda karlkl bir destek salad. Getiimiz aylarda greve gelen yeni Babakan Shinzo Abenin de bu izgiyi srdrmesi bekleniyor. Japon ekonomisinin toparlanmasnda ininin knn da etkisi oldu (Atl,2007:13). Byyen in, Japon mallar iin nemli bir pazar haline geldi. inde yatrmlar arttka, in halknn yaam seviyesi ykseldike, demir-elikten yksek teknoloji rnlerine kadar bir ok rn iin talep artt. Japonya da bu talebi karlayarak ihracatn artrd. Japon Merkez Bankas, son yllarda yakalanan ekonomik byme trendinin srdrlebilirliini salamak iin politikalarn belirliyor. Son yaplan faiz artrm da bu dorultuda alnm bir karard. Ancak bu ekonomik dzelme srecinde tam durgunluktan kma aamasnda iken son yllarda meydana gelen ABD merkezli kresel kriz nedeniyle lkede ekonomik gstergeler bozulmaktadr. Bat pazarlarn etkisi altna alan kriz, yzde 80 orannda ihracata dayal Japon ekonomisini zorlamaktadr. talepteki dkln yannda kriz srecinde Japon Yeninin deerini ykselmesi ve Japon mallarna olan d talebin azalmas sonucunda lkeninin tekrar durgunlua srklemesinden korkulmaktadr. Buna ramen Dr. Friedman gre: Kresel krizle birlikte AB lkeleri gerileyecek, Japonya ise gelecein gl lkeleri arasnda olacaktr. gr dikkate deer60
dir. Nisan 2009 verilerine gre ise yaanan kriz srecine ramen sanayi retiminin nceki aya gre %5.6 artarak; lke ekonomisinin son 56 yldaki en byk artn yaparak olumlu trende girdii gzlenmektedir. Dier yandan uzmanlarca da, Japonyann sahip olduu bankaclk ve sigortaclk sisteminin ABD kaynakl son kresel krizden fazla etkilenmeyecek kadar gl olduu ifade edilmektedir. Nitekim bu kriz dneminde Japon bankalarnn Amerikan banka ve nans kurulularndan byk hisseler satn almas sonucu: Nomura Bankas Lehman Brothersda, Mitsubishi Bankas Morgan Stanleyde, Mitsui Bankas Goldman Sachsta ve Mizuko Bankas Meryll Lynchde pay sahibi olmulardr. Nikkei gazetesinin hesaplarna gre toplam 570 milyar dolar nakit paralar olan krizi frsat olarak gren Japon irketleri, kriz sonucu hisseleri ucuzlayan Batl rmalar devir almaktadrlar. Gerekten son yllarda rekor krlar elde eden ama yavalayan i piyasalarla kar karya kalan Japon irketleri, sadece 2008 ylnda 57 milyar dolarlk yabanc rmalardan hisse satn almlardr. (The Economist,2008:5) Sonu olarak; Japon ekonomisi her ne kadar uzun yllar durgunluk ve krizlerle sarslmsa da bir noktay unutmamak gerekiyor. Japonya, modern dnyada, kalknm, zengin bir lke olabilmek iin Avrupal ya da Amerikal olmak gerekmediini ispatlayan ilk lkedir (*). Asyada daha sonra gelien Kore, Singapur, Hong Kong gibi ekonomiler, Japonyann izinden gitmilerdir. u anda inin yapt da budur. Bu nedenle Dou Asyann artan ekonomik gcn(*) Japonlar, bugn dnyann en byk ve teknolojik olarak en ileri seviyede; ara motoru, elektronik donanm, makina aralar, metal, gemi, kimyasal, tekstil, kozmetik ve ilenmi yiyecek reticileri arasndadr. Dnyann en byk 10 bankasna sahip olan Japonlarn nde gelen bankalar BANK OF JAPAN, MITSUBSH UFJ, SUMTOMO, MZUHO grup tur. Ayn zamanda yine dnyann en byk sigorta irketlerine sahip olan Japonlarn bu irketler kanalyla sahip olduklar tanmazlar gerekten de byk ldedir Hawai adalarnn tanmazlarnn birou Japonlara aittir. Yine gerek gerek cirolar, gerekse i gc saylar ile tm dnyaya adn duyuran Japon ok uluslu irketleri herkesin malumudur. Bunlardan, MATSUSHITA ELEKTRK, HITACHI, TOYOTA, SONY, FUJITSU, HONDA, KYOCERA, MITSUBISHI, NEC, JVC, SOMPO, TOSHIBA, NISSAN, TOPCON, YOKOHAMA, TOKA, KONCA, KENZO, KOSHNO, SMYAKE, SHSEDO, ASASH alanlar ile dnya devleri arasnda sayabileceimiz Japon irketleridir. Bu arada yaklak birok Amerikal bu Japon irketlerinde istihdam edilmektedir. Dier taraftan, Trkiyede yatrm yapm olan nemli Japon rmalar arasnda bunlardan baka BridgestoneCorp. (Brisa Bridgestone Sabanc Lastik San. A..), Isuzu Motors Ltd. (Anadolu Isuzu Otomotiv San.), Nssan Marubeni Corp. (UniMarEnerji Yatrmlar A..), Mitsui Corp. (zmit Su A..) ve Sumitomo Corp. (zmit Su A.) ve Muji dikkat ekmektedir. Kaynak: Kobimynet.com/Japonya lke raporu HDTM
61
den bahsederken dnyann ykselen gc inin de rnek ald lke olan Japonyay mutlaka iyi tanmak gerekir (www.tjv.com, 15.01.2008). Japonya daki stihdam Sorununun Boyutlar lkelerin gelimilii ve gcn korumas bakmndan nemli bir gsterge olan son yllarda tm gelimi lkelerde de trmanan isizliin Japonyadaki boyutlarn ksaca bat ile karlatrmal olarak deerlendirdiimizde, Japonyada isizlik oran 2006 Kasm ay itibaryla % 4, ABD de % 4.5 dir. Bu tarihlerde dnyadaki en dk isizlik oranl lkeler ise Danimarka (% 3.3), Hollanda (%3.8)dir. Dier Avrupa lkelerinde bu oran srasyla rlandada (% 4.2), Estonyada (% 4.5) ve Avusturyada (% 4.6) olarak grlrken, en yksek isizlik oranlarna sahip lkeler Polonya (% 13.6), Slovakya (% 12.3), Trkiye (% 11.4), Fransa (% 8.6) ve spanya (% 8.4) olmutur. AB 25 lkelerinde de ise isizlik oran % 7.7 olarak gereklemitir. 2009 -Martda bu oranlar krizle birlikte artma eilimine girmi olup, Japonyada % 4,9, ABDde % 9.1 rlandada % 10.6, Avusturyada % 4.5, Polonyada % 7,7, Fransada % 8.8, Trkiyede % 14, spanyada % 17.4, olmak zere toplam OECD % 8.4, EURO lkeler ortalamas %10.1, dier lkeler ortalamas %7.8, olmutur. Bu tablo hlen isizlikle mcadele eden Japonyann benzeri gelimi lkelere gre yine de daha iyi bir konumda olduunu gstermektedir (www.euractiv.com). Btn dnyada cidd bir sorun olan gen isizlik (15-24 ya aras) ise Japonya da hayli yksek olup 580.000 civarndadr (MHLW-2002). zellikle lise mezunu niteliksiz genler lkede i bulamamaktadrlar. Gen isizlik konusuna ilikin OECD lkeleri arasnda yaplan deerlendirmeye gre; 15-24 ya grubu en dk isizlik oran Hollanda da % 7.7 iken bu oran Japonyada % 8, Trkiyede % 18.7, Polonyada ise en yksek dzeyde (%29.8) olmas dikkat ekmektedir (OECD-2007).
62
B) JAPON LETME YNETMNN BAARI PRENSPLER

Mzik deitiinde dansta deiir. Japon Atasz
1) Japonya daki Kaliteli Ynetiminin Tarihi Geliimi (Hoshin Ynetim Modeli) kinci Dnya Sava sonrasnda Japonlar, her eyi yeni batan ina etmenin gl ile kar karya kalmlard. Ancak bu gln srekli olmas, Almanyadakinin benzeri radikal ynetimleri baa getirebileceinden, ABD Japonyaya yardm etme karar ald. Bu kapsamda ok sayda Amerikal uzman askere alnd. Amerikan Sivil letiim Blm (CCS), Teknoloji Enstitsnde (Massachusetts Institute of Technology, MIT) mhendis olarak grev yapan Homer Sarashonun ynetiminde Japonyaya gnderildi. Japonlar iinse ABD hal dmand ve lkelerini igal etmekteydi. CCSnin grevi ise bir eitim merkezi kurmak, Japonlar ABDnin yapc tutumu konusunda bilgilendirmek ve ksacas ABDnin propagandasn yapmakt. Bu dnemde 1945 Japon Standartlar Birlii (JIS), arkasndan 1946da Japon Endstriyel Standartlar Komitesinin kurulmas, 1949da Endstriyel Standardizasyon Kanununun yrrle girmesi ile birlikte bir kalite hareketi lke apnda balam oldu. Bu kalite hareketini, grsel, iitsel ve yazl basnn da desteklemesi lkenin kalite hareketinde cidd bir ivme kazanmasn salamtr. Balangta kalite konusunda kitle eitimi iin plnlanan radyonun halkda ok az olmas, ve retim tesisleri ile hammaddelerin son derece snrl olmas skntya neden olmutu. Ayrca sava dnemi yneticileri yasakl olduklarndan ynetim takmlar yeni ve yeteneksizdi. lk denenen retim faaliyetlerinde hurda oran yksek ve gvenilirlik son derece dkt. Daha salkl bir kali63
te kontrol iin Ulusal Test Lboratuvar kuruldu. Bu giriim kaliteye katk salamakla birlikte bunun uzun vadeli bir zm olmad akt. Bunun zerine CCS, Japon Bilim Adamlar ve Mhendisler Birlii (JUSE) ile ortak eitim faaliyetleri balatt. Bu eitimlere statistiksel Proses Kontrol (PK) ve Walter Shewhartn almalar dahil edildi. Ayrca konu ile ilgili yurt dna 15 yl ierisinde gnderilen 10 bin rencinin modern ynetim tekniklerinin uygulanmasnda katklar olmutur. JUSE, IPKnn sava kazanmasnn ardndaki temel nedenlerden biri olduunu dnyordu. Bu nedenle IPK hakknda daha fazla eitim talep ediyor ve CCSden bu konuda uzman birini nermesini istiyordu. Sarasohnun bu i iin tavsiyesi Columbia niversitesi profesrlerinden W. Edwards Deming idi. Aslnda Deming bir anket almas iin daha nce Japonyay ziyaret etmiti. Japon hkmet yneticileri zaten Demingi tanyorlard. Bu nedenle JUSE, tavsiyeye tereddt etmeden uydu ve Demingden kendilerine yardm etmesini istedi. Deming 1950de iki aylk sre ierisinde yzlerce mhendis, uzman ve yneticiyi eitti. st yneticiler iin de zel seminerler dzenledi. Demingin retileri temel konuda younlayordu: PUK (Plnla, uygula, kontrol et, nlem al) dngsnn kullanm, deikenliin nedenlerinin anlalmasnn nemi, kontrol kartlarnn kullanm ile proses kontrolnn salanmas. Demingin seminerleri ve JUSEnin takip eden eitimleri sonucunda Japonlar PK (sre ynetimi) konusunda byk gelime kaydettiler. Ancak bu ilerlemenin retim hattna yansmasnda bir takm problemler sz konusuydu. Mhendisler bu konuda istekli olmakla birlikte, i grenler PK uygulamalarna direniyorlard. Ayrca veri toplama teknikleri yetersizdi ve st ynetim konuya fazla ilgi gstermiyordu. Gelimeleri endie ile izleyen JUSE 1954 ylnda kalitenin salanmasnda ynetimin rol konulu bir seminer vermek iin Joseph Juran Japonyaya davet etti. Jurann bu ziyareti Japonlarn kalite geliiminde bir dnm noktas niteliindedir. Japonya bu ziyaretle birlikte rn kalitesinden, toplam kalite anlayna gemitir. Juran seminerlerinde iyiletirme almalarna ynetimin liderlik etmesi gerektiini vurguluyordu. Ynetim bu maksatla bir kalite politikas belirlemeli ve bu politikann herkes tarafndan anlalmasn ve desteklemesini salamalyd (Myauch,1999:51). lgin bir tesadf olarak, Jurann Japonyay ziyaret ettii dnemde, Peter Druckern Hedeer64
le Ynetim kavramn aklad kitab, The Practice of Management Japonyada yaymland. Japonlar, Deming ve Jurann retilerini, hedeerle ynetim kavramlar ile bir araya getirdiler ve Stratejik Kalite Plnlamas ile ilgili almalarn bu bilgiler nda balattlar. Balangta her irket kendi uygulama modelini gelitirdi. Fakat daha sonralar Deming dl en iyi uygulamalarn paylamn salad ve birtakm genel uygulamalar olumaya balad. 1957 ylnda Kaoru Ishikawa ynetim ve operasyonel politikalarn nemini anlatan bir makale yaymlad. Juran 1960 ylnda Japonyay ikinci kez ziyaret etti ve seminerlerinde ynetimin hedef belirleme ve iyiletirme konularndaki sorumluluklarn vurgulad. 1965 ylnda Bridgestone, Deming dl kazanan irketlerin kulland plnlama tekniklerinin analizini ieren bir rapor yaynlad. Bu raporda tanmlanan tekniklere Hoshin Kanri ad verildi. Hoshin Kanri, 10 yl ierisinde Japonyada yaygn olarak kullanlmaya baland. Hatt teknik 1980li yllardan itibaren ABDni de etkisine almaya balad. zellikle Japonyada blm ya da ubeleri bulunan irketler Hoshin Kanrinin tannmasn salad. Bu irketler arasnda, Hawlett Packardn YHP Blm, Fuji-Xerox ve Texas Instrimentsn Oita Fabrikas bulunuyordu. Florida Power ve Light gibi dier Amerikan irketleri ise kendi sektrlerindeki uygulamalar aratrdlar. Hoshin Kanrinin ortaya koyduu stratejik ynetim prensipleri esasnda evrensel neme sahip olup gnmzde de pek ok irket tarafndan baar ile uygulanmakta ve irketlere rekabet avantaj salad kabul edilmektedir. Ancak burada kayda deer konu, gelitirilen sz konusu Toplam Kalite Ynetiminin (TKY) esasnda Japon kltrne de yabanc bir sistem olmamasyd. Bu nedenle Japon iletmelerince kolaylkla benimsenerek baaryla uygulanabilmitir. 2) Japonyada Toplam Kalite Ynetiminin Temelleri
Birlikte altnz kiilere mteri gibi davrann. mteriye saygs olmayan d mteriyi tutamaz. Anonim
Japonlar kalite denilince bir sonu olan rn kalitesi gibi sradan anlay yerine, onu belirleyici parametrelerden olan bata insan kalitesi olmak olmak zere, liderlik, ynetim, sistem, sre ve donanm kalitesi zerinde durmaktadr. nl Japon ynetim bi65
lim uzman Masaak Imaainin bu konudaki u szleri ok anlamldr. Kaliteden ilk sz edildiinde akla ilk gelen rn kalitesi olmaktadr. Oysa bu doru deildir. in yap ta vardr. Donanm (hardware), uygulama (software) ve insan (humanware). Kalite insanla balar, donanm ve uygulama kurallarndan ancak, insan unsuru etkin ynlendiriltikten sonra sz konusu edilebilir (Imai,1997 41-42). Unutulmamas gereken, organizasyonda toplam kalite ynetiminin uygulanmasnn amac; mterilerin isteklerine en uygun mal ve hizmeti retebilmektir. Nitekim Japon Endstri Standartlar adl kurulu, toplam kalite ynetimini mteri ihtiyalarna cevap verebilecek rn ve hizmetleri ekonomik olarak retme sistemi eklinde tanmlamaktadr (Imai, 1997;42.). TKYne gre kaliteli bir organizasyon kurmak iin pek ok ynetim teknii ve metodu kullanlmaktadr (Tablo:6). Bunlar ksaca zetlemek gerekirse; TKYnde en nemli retim faktr olan insan kalitesi hedeni gerekletirmek iin insan kaynaklarnn ynetimi, performans ynetimi, motivasyon ynetimi ve toplam katlm ynetimi nem tamaktadr. Bir organizasyonda doru insanlarn doru ilerde istihdam edilmesi (ehliyet ve liyakat), takdir ve dllendirme ile alanlarn motive edilmesi, performans deerlendirme ve lme konusuna nem verilmesi, ekip almas ve dier katlm teknikleri ile tm alanlarn organizasyonda aktif katlmc durumuna getirilmesi son derece nem tamaktadr. Japonyada uygulanmakta olan dier Toplam Kalite Ynetim tekniklerinin bir ksm saylrsa: 1- Demokratik liderlik, 2- Paylam ve ynetime katlmn her bakmndan teviki, 3- Beceri gelitirme, iyi iilik iin engellerin kaldrlmas, 4- Performans ynetiminde, saysal kotalar yerine devaml gelimenin zerinde durulmas, 5- Moral, insana sayg ve gven, 6- Mteri odakllk, 7- Sfr hata, 8- Srekli eitim, iyileme ve gelime, 9- Drstlk, 10- Kurum kltr, iletiim
66
11- Donanm, 12- statistik kontrol teknikleri ve grup almas hakknda eitim verilmesi ve verilere dayanan bir ynetim anlay, 14- nsan ve teknolojinin ortak optimizasyonuna nem, 15- Zaman iyi kullanma eklindedir Tablo: 6 Toplam Kalite Ynetiminin Boyutlar
Kaynak: Kaoru,1997:35.
Japonyay baarya tayan TKYnin birazda lkeye zg ana prensipleri zerinde ksaca bilgi vermek gerekirse;
67
a) Srekli Gelime (Kaizen)

Deiim yaamn kuraldr. Sadece gemie ve imdiki zamana nem verenler gelecei karrlar. J. F. Kennedy
Japon irket kltrnde Dontotsu ad verilen en iyinin en iyisini bulmaya alma ve bunun organizasyona adaptasyonu faaliyetleri gnmzde iletmelerde yaygn biimde kullanlan Benchmarking tekniinin temelini tekil etmektedir. Baarl irketleri ve organizasyonlar tanyarak kyaslama ile bunlardan yeni eyler renme ve bunlar uygulama, organizasyonda baar ve performans dzeyinin ykseltilmesi iin byk nem tamaktadr. Bununla birlikte en iyinin en iyisini bulma abalarnn Japon iletme anlaynda Kaizen yaklamyla uyguland grlmektedir. Kaizen, Japonca deiim (kai) ve iyi (zen) kelimelerinden oluur, srekli gelime anlamnda kullanlmaktadr. Bu szck bir felsefeyi, bir yaam tarzn ifade etmektedir. Japonlara gre her geen gnn bir ncekinden daha iyi olmas iin evde, ite ve sosyal yaamda srekli aba iinde olunmaldr (Aktan,1997:36). TKY anlaynn da nemli bir parasn oluturan Kaizen, srekli gelime ve srekli yenilii salayarak, sfr hatal retimle srekli iyiletirme salanarak mkemmele ulamay hedeemektedir. Japon irketlerinde srekli iyiletirme ve mkemmele yolculuk bir ynetim ve liderlik tarz olduu kadar ayn zamanda bir yaam biimi olarak kendini gstermektedir. Bu balamda, Kaizen olgusunun hayata geirilmeden nce bireyin ncelikle kendi hayatnda bunu yaayarak uygulamas gerekli olmaktadr. Bu noktada Kaizen sadece teorik bir yaklamdan te ncelikle insan zihniyetinde deiim ngrerek, ayn zamanda uygulayarak yaamay gerektiren bir TKY sistemidir. Bu felsefe sayesinde srekli gelime ve renme, ilk olarak evresel deiikliklere uymak, daha sonra da yenilik yapma ile deer yaratma abalaryla evreyi deitirmek ve kontrol edebilmek baary getirmektedir (www.canaktan.org/yonetim/degisim-yonetim/kaizen 12.5.2008). Dou Tipi yileme (Kaizen) ile Bat Tipi yilemenin Karlatrlmas: Kaizen, enerji ve girdi maliyetlerinin yksek, pazarn durgun olduu kapasite fazlasnn hakim olduu yava ekonomilere zg
68
insan merkezli tedricen gelien bir iyileme modelidir. Burada eskiyi tamamen ykma yerine onu koruma ve slahna ynelik yaklamlar dikkat ekmektedir. Halbuki bat tipi iyileme modeli ise, genelde teknoloji merkezli olup yksek maliyetli olan byk sramal yenilikleri hedefler. Ayrca Kaizen verimlilik iin sadece teknik almalarn yetersiz olacan halbuki i mteri olan igrenin her ynden tatmininin verimlilik iin ok daha nem tadn savunmaktadr. zet karlatrmann ifade edildii Tablo : 7de grld gibi, iki model arasnda en byk fark kollektif sinerji ile hareket eden Kaizenin iletmecilikte ses getiren yenilikleri daha ziyade retim ve pazarlama srelerinde gerekletirmesine ramen batnn ise daha ok bilim ve teknoloji alanlarnda arlk vererek kendini gsterdii gzlenmektedir. (mai, 2003:32) Tablo 7: Dou Tipi yileme (Kaizen) ile Bat Tipi yilemenin Karlatrlmas: YENLK Yaratclk Bireysellik Uzmanlk ynelimli Byk sramalara eilimli Teknolojiye dnk Bilgi: Kapal, kiisel Fonksiyonel uzmanla ynelim Yeni teknoloji aray Fonksiyonel organizasyon Snrl bilgi iletimi KAZEN Uyarlama yetenei Takm almas (sistem yaklam) Genelleme ynelimli Ayrntlara eilimli nsana dnk Bilgi: Ak, paylalr Fonksiyonlar aras faaliyet ynelimi Var olan teknolojiyi iyiletirmeye ynelik Fonksiyonlar aras faaliyet organizasyonu Kapsaml bilgi iletimi
Kaynak : mai, 2003: 32.
69
b) Katlmal Ynetim (Kessai)

G, birok kiinin bilgeliinden, ortak akldan kaynaklanr. Anonim
Japon irket kltrnde ikinci nem tayan unsur KESSAdir. Bu kavram ynetim biliminde ekip almas ve sinerjik ynetim olarak anlatlan felsefeyi ifade ediyor. Kessai, organizasyonda ekip almasna, konsensse dayal karar verme ilkesine, alanlarn her seviyede karar alma srecine katlmnn tevik edilmesine, diyalog, beyin frtnas ve iletiime nem verilmesini neriyor (Aktan:1997:25). Bu anlamda iilerin retimin ileyii ve retim teknolojileri konusunda alnan tm kararlara zellikle aadan yukarya olmak zere her pltformda katlmalar iletmedeki verimlilii ve sinejiyi artrmaktadr. aa) Karar Verme Sistemi ve Kalite Kontrol emberleri
Deiim rzgrlar gelince aptallar duvar rer, aklllar yel deirmeni yapar. in Atasz
Japonyada Bat ve Amerikan tarz ynetimin tersine kararlar st yneticiler ya da eer tarafndan verilmemektedir. letmelerde ynetim kurulu yeleri tabandan gelmekte, iletmenin sorunlarn iyi bilmekte ABDden farkl olarak hissedarlardan ziyade mteri ve ii odakl kararlar alabilmektedir. (Chen,1995:181). Japon irketlerinde; iletmenin geleceini ilgilendiren kararlar grup hlinde alnr ve alnan kararlar herkes tarafndan desteklenir (Sinerjik Ynetim). Bu katlmal sistem sayesinde Bat ve Amerikan ynetim yaklamnn tersine hibir karar iletmenin st ynetimi tarafndan alnmamaktadr. Japon iletmelerinde bir karar alnacanda, bu karardan etkilenecek herkesin gr alnr. Uygulanan bir kararda bir baka yntem de alttan ste dolatrlan neri belgesidir. Herkes okur, imzalar ve bylece ortak karar alnr. Karar vermenin geleneksel yolu Ringi Sistemdir. Kararn alnmasndan etkilenecek alanlar, karar srecinde yer alrlar (Myauch,1999:143). Ringi sisteminde ringi formu denilen bir form iletmenin her kademesinde dolatrlmaktadr. Btn hiyerarik sorumlular ve st ynetim yeleri Ringisho zerinde onayladklarnda teklif resmen geerlik kazanm olmaktadr. Karara, karardan etkilenecek herkesin katlm olmas, kararn uygulamaya ge70
irilmesini kolaylatrmakta ve sonuca en ksa zamanda ulalmasn salamaktadr. Yani, karar bir kere alnd m, ilgili tm personel projenin gereklemesinden kendini sorumlu tutmaktadr. Ringi sisteminin nemli dezavantajlar da bulunmaktadr. Bunlardan biri, karar almada en st ynetimin sadece otomatik bir onay makinesi gibi pasif konuma dmesidir. Dieri ise, karar srecinin yava ilemesidir. Ancak bu uzun karar verme ileminin deerler, inanlar ve felsefe zerinde bir kir birlii erevesinde yapld unutulmamaldr. Bylece ortak karar verilirken, her karara ok sayda insann katlmas salanm olmaktadr. Kalite emberleri, katlmal ynetim biimi olarak aklanan TKY modelinin bir unsuru ve uzants olarak ortaya kmtr. zellikle 19501i yllarda Japonyada Amerikan modeli olan kalite kontrol teknikleri temel alnarak retimle ilgili sorunlarn zmlenmesi amacna ynelik olarak oluturulmutur (Aktan,1999:51). Kalite emberleri genel olarak; iletmelerde yaplan faaliyetlerde ilgili olarak karlalan sorunlarn alanlar ve konuyla ilgili olanlar tarafndan tartld ve zme ynelik nerilerin gelitirildii birimlerdir. Kalite emberleri, ayn birimde alan ve ortak profesyonel mesleklere sahip be ile on gnllden oluan homojen ve sreklilik arz eden kk alma gruplardr. Bir baka tanma gre kalite emberleri, alanlarn yaptklar ile ilgili eitli problemlerin kaynaklarn ve nedenlerini birlikte alarak ve periyodik toplantlar yaparak aratran, bulan, zen ve st ynetime rapor eden gnll kiilerden oluan bir topluluktur. Grup, yelerinin almalarnda karlatklar kalite, gvenlik, verimlilik, alma koullar gibi sorunlardan setiklerini incelemek ve zmler retmek zere dzenli olarak toplanr. yeler, belli sorun zme yntemleri ile sorunlara zm nerileri hazrlarlar, bu nerilerin geerliliklerini belirlerler ve st ynetime periyodik olarak bunlar sunar ve sonular izlerler. (razZerenler, 2006 : 2) KKlerinin oluturulmasnda nemli saylacak ilkeler : Kendi kendini eitmek: ember yeleri renmeye ve vizyonlarn gelitirmeye istekli olmaldr. Karlkl gelime: ember yeleri dier ember yeleri ile i birliine istekli olmal ve zaman ierisinde tm iyeri alanlarnn bu KKlerine katlm salanmaldr.
71
Japonyada kalite emberlerine olan ilginin temelinde her ne kadar toplu ve etkili eitim yatyorsa da, grup almasnn Japonlarn kltr yaplarndan kaynakland da sylenebilir. Kalite emberlerinin yaygn ve popler olmalarnn temel nedeni; fonksiyonel olmalardr. emberlerin temel grevleri koordinasyon ve retim sorunlarn yneticilerle birlikte ekip olarak belirlemek ve zmektir. Kalite emberlerinin iki ynl yarar bulunmaktadr: Birincisi, sosyal dzeyle ilgilidir. emberler, kiiye kirlerini ifade edebilme ve kendi iiyle ilgili sorunlar bizzat zme imknn vererek personelin iletme yaamna katlmasn kolaylatrmaktadr, ikincisi, ekonomik dzeyle ilgilidir. emberler iletmedeki tm beyinleri harekete geirmeye imkn vererek performansn da iyilemesini kolaylatrr. Bylece kalitesizliin azalmasna katkda bulunur (Oliver, Wilkinson, 1993 : 23). c) Sfr Hata le Tam Zamannda retim (Stoksuz retim) TZ, JIT (Just In Tme)
Hayat ge kalanlar hi affetmez. Gorbaov
Tam Zamannda retim Sistemi; retim iin gerekli olan stoklarn gerektii anda ihtiya noktasnda bulunmasn salayan ve sfr stoku hedeeyen bir stok ynetim sistemidir. sraf; retim iin esas olan, iilik hammadde ve malzeme vb. girdilerin minimum miktarndan fazla olan her ey olarak tanmlanr. Ama, israf ortadan kaldrmak, ii retkenliini arttrmak suretiyle maliyeti azaltmak, iletmelerin verimliliini ve dolaysyla sermaye devir hzn da arttrmaktr. Sistemde ilkeler; hi stok tutmayn, stoka para balamayn, ihtiyacnz olduu kadar malzeme aln.Bu sistemde kapital, ekipman ve i gc gibi girdiler en uygun bilekelerde kullanlr. Hedef, plnsz yerleim, uzun hazrlk sreleri, yetersiz prosesler, zayf bakm tecrbesi, yetersiz alma metotlar, eitim, motivasyon eksiklii, etkisiz retim plnlama ve uygulama, tedarikiye duyulan gvensizlik vb. tm parametreler dikkate alnarak, mterinin kalite ve teslimat konusundaki gereksinimlerinin en dk maliyetlerle karland bir sistemin gelitirilmesi amalanr. TZin hede retkenlii engelleyen, mterilere gereksiz maliyetler ykleyen veya rmann rekabet gcn tehlikeye sokan her tr72
l geyi ortadan kaldrmaktadr. TZ anlay, kendi iinde entegre bir sistem olmasna ramen uygulamada kuruluun btn birimlerini iine almas gerekmeyebilir. Ancak TZ, yan sanayi ilikilerinden teslimata kadar retimle ilgili her aamada geleneksel yaklama ters debilecek yeni kavram ve davran deiiklikleri gerektiren bir sistemdir. TZ iin srelerin performans ynetimi byk nem arz etmektedir. TZde hatann nlenmesi ve zm iin hatann kk nedenini bulmak ok nemlidir. Bunun iin 5 N+1K yntemi uygulanr. Sorunun tesbiti iin ne, nerede, ne zaman, niin, nasl ve kim sorularnn cevaplar aranr. nk en az zr dileyen millet Japonlar iin, Hata yapmak ktdr, ancak tekrarlamak daha da ktdr. Ayn zamanda tam Zamannda retim Sistemi; retim iin gerekli olan stoklarn gerektii anda ihtiya noktasnda bulunmasn salayan ve sfr stoku hedeeyen bir stok ynetim sistemidir. Tam zamannda retim faaliyetlerini ve retimi, istenilen miktarda, istenilen kalitede ve istenilen zamanda retmeyi salayan bir retim sistemidir. Sistemde (TZ) retime hazrlk srelerinin ve parti byklklerinin azaltlmas, nleyici (proaktif) bakm, Stok Kontrolu, ekme sisteminin oluturulmas amalanmaktadr. Sistemin baarl bir ekilde uygulanmasnda, tam zamannda tedarik, tedariki kalite dzeyleri, ok fonksiyonlu igc, kk sorun zme gruplar ve eitimi, gnlk izelgeleme, tekrarl ana izelge, nleyici bakm ve fabrika ii yerleim faaliyetleri nemli katklar salamaktadr. Tam Zamannda retimin aada belirtilen zelliklere sahip olmas gerekir: a) Srekli ve dzgn bir retim gerekletirilmeli. b) Dk dzeyli stoklarla retim srdrlmeli. c) Kk partiler hlinde retim yaplmal. d) Hzl ve dk maliyetli hazrlk faaliyetleri gerekletirile) Iyerinin dzeni, tekrarl retime uygun olmal. f) ok fonksiyonlu iiler ile retim srdrlmeli. g) Gvenilir tedarikiler ile allmal. h) nleyici, tamir bakm faaliyetleri etkin yrtlmeli. ) Kalite dzeni yksek mamuller retilmeli.
73
meli.
i) Malzeme iletimi, ekme sistemi esaslarna gre gerekletirilmeli. j) letme iinde srekli gelime salanmal. Satn alnan, malzemelerin tam zamannda teslimi salanmal. k) Dzenli i ykleri oluturulmal. l) Grup teknolojisi uygulanmal. m) Stok Kontrolu (Kanban sistemi) uygulanmaldr. Japon modeli TZ sistemini gerekletirmede (verimlilik, mteri tatmini, kalite temini iin) izledii temel baz yntem ve ilkeler ile dikkat ekmektedir: aa) Stratejik Ynetim (HOSHIN)
Rzgrlarn nasl estii fark etmez, nemli olan yelkenleri nasl atnzdr. Vera Peiffer
Japon ynetim kltrnde nem tayan dier bir ilke HOSHIN kavram ile ifade ediliyor. HOSHN, plna dayal bir ynetimi ifade ediyor. Japonlarn bu anlay son yllarda ynetim biliminde daha bilimsel olarak Stratejik Ynetim, Toplam Kalite Ynetimi konsepti ile de incelenebilmektedir. Stratejik ynetim, toplam kalite ynetimi anlaynda en nemli ara ya da tekniklerden birisidir. Stratejik ynetimde organizasyonun mevcut durum analizinin yaplmas (SWOT analizi), Benchmarking ynteminden yararlanlmas, rekabet ve portfy analizleri ile uzun vadeli olarak en uygun strateji seiminin yaplmas amalanmaktadr. (Aktan, imento veren, 2008 Temmuz 15) bb) Denetim (POKA YOKE) Japonlarn POKA YOKE adn verdikleri anlay byk nem tayor. Poka Yoke, hatay batan nlemek iin tedbir almak demektir (Proaktiv nlem). Poke Yoke ile i banda rnn dizaynn retim srecinde hata ortaya karmayacak ve hata geirmez bir zellikte yapmaya almak anlamna geliyor.
74
cc) Hatasz retim (JIDAKO)

Gz odur ki dan arkasn gre, akl odur ki baa gelecei bile. Trk Atasz
JDAKO, retimde hatalar bulmaya alan bir mekanizmaya verilen isimdir. Jidako, retimde hatalarn saptanmas hlinde retimin otomatik olarak durdurulmasn salayan bir mekanizmadr. Japonlarn nceden problem zme konusunda gsterdikleri bu anlay Japon irketlerinde baar iin tahmin edildiinden ok daha fazla nem tayor. Bu anlay organizasyonda israf ve savurganlklar azaltarak etkinlii ve verimlilii artryor. Amerikallar son yllarda bu anlaya SIFIR HATA akm adn vermilerdir. Philip Crosby adndaki bir ynetim uzman bu akmn Amerikadaki nclerinden biri olarak kabul ediliyor. Mevcut sistem sayesinde iletmelerde: - Hatal rn saysn, n hazrlk sresini, stok dzeylerini ve tama sresini sfra indirilebilmekte (www.canaktan.org 12.07.2008), -Tezghlarn bozulmasndan doabilecek aksaklklar nlenebilmektedir. d) retim Sistemi Anlaynda Deiim (Esnek) Yaln retimi Sistem
Mevcut durumu srdrmek kn balangcdr. Anonim
retim sistemlerinde esnek retim ve yaln retim sistemi olarak adlandrlan nemli deiim 1960l yllarn sonlarnda yine otomotiv sanayii nclnde Japonyada gerekletirilmitir. Japon otomotiv sanayiinin ksa srede, olduka gelimi, ABD ve Avrupa otomotiv sanayine gre rekabet stnlne ulamasnda, yaln retim sisteminin byk etkisi olmutur. Japonyann sava sonras ekonomik koullaryla birebir ilintili olarak ortaya kan ve 1980li yllarn sonlarna kadar Toyota retim Sistemi olarak anlan bu retim anlaynn temel amac dk maliyetli, kt kaynaklar ok daha tasarruu kullanabilecek, mteri tatmininin en st dzeyde hedef olarak belirlendii, retim ve sipariyerine getirme sreleri ksa, bata stok olmak zere her trl israftan ve katma deer katks olmayan unsurlardan arnm bir sistem gelitirmek ve uygulamaktr.
75
Yaln retim Sistemi bir anlamda rgt yapsnn sadeletirilmesi, merkez hiyerarik yapdan ziyade, yatay ademi merkeziyeti, evik bir yapya kavuturularak daha esnekletirilmesi demektir. Bylece byk otomotiv rmalar bundan sonra kendi sistemlerini yaln retim sistemine gre uyarlamaya almlardr. Talepte olabilecek dalgalanmalar ya da tketici tercihlerinde meydana gelen deimelerden ok fazla etkilenmeyecek ekilde mamul eitliliine gidebilecek bir fabrika ii yaplanmay dzenleyici olan yaln retim sistemi, retici-tedariki ve retici-satc ilikilerini de iermektedir. Bu nedenle yaln retim sistemi tedariki-retici-satc ls arasnda yksek oranda bir rgtlenmeyi ngrmektedir. Japonyada yaln retim modelinin en baarl rnei otomotiv sektrnde grlmektedir. kinci Dnya Savann sonuna kadar otomotiv sektrnde Amerika, Almanya, ngiltere, Fransa ve talya baat olmutur. Ancak daha sonra Japonya, Kore gibi lkeler de yava yava sz sahibi olmaya balamlardr. nce taklitle balayan otomobil retimi, yerini giderek yeni bululara brakmtr. Japonlar, Fordist retim biimini deitirmiler, daha esnek bir alma yntemi ile robotlar devreye sokmulardr. Malzeme teknolojisindeki ilerleme ile birlikte daha dayankl, daha haf ve daha ucuz otomobil retmeye balamlardr. Paralar rettikten sonra ihra edilen lkeye giden dev gemilerde montaj hatt kurmular ve retimi bu ekilde gerekletirmilerdir. Bugn hem batl hem de Asyal lkeler retimlerini, maliyetleri drmek ve rekabet edebilmek iin vergi avantajlar olan, iiliin ucuz olduu, istihdam piyasalarnn esnek olduu, sendikal olmann nnn kapatld 3. dnya lkelerine kaydrmlardr. Baz fabrikalar btn retimlerini hal kendileri yapmaktadrlar. Ancak bunlarn says giderek azalmtr. Onun yerine bugn birok farkl para, baka lkelerde, baka fabrikalarda retilmekte, daha sonra bu paralar sadece montaj hattnn bulunduu fabrikalarda birletirilmekte ve daha sonra piyasaya srlmektedir. Sonu olarak, yaln retim biimi, dikkat eken ynyle iilerin becerilerine dayanan, fedakrlk, alkanlk ve bamlln isteyen bir sistemdir. Ynetim eer herhangi bir nedenle igcnn uyumunu ve ibirliini kaybederse, iiler iyiletirme nerile76
ri gelitirmekten vazgeme ya da dk stokla alan TZ de de hassas dengeleri bozacak biimde davranma riskleri bulunmaktadr. Sermaye bu nedenle doal olarak yaln retim organizasyonunun almasna ya da baarsna olumsuz ynde etkili olabilecek sendikal hareketi minimuma indirgemeye ve esnek bir i gc yaratmaya almaktadr. Bu anlamda yaln retimin sunduu vizyonun artlar olduu kadar baz gelitirilmeye muhta yanlar da yok deildir ve hakl olarak eletirilmektedir. Nihai ama, her zaman iin insan mutluluu olduuna gre ancak farkl kir ve bak alarnn etkileimi sonucunda ideal olana yaklamak mmkn olabilecektir. aa) Keiretsu (irket Alar) Japon sanayinin nihai gc olarak kabul edilen ve Japonyay baarya tayan keiretsu denilen zgn holdingler, dikey ve yatay yaplanma biiminde rgtlenirler. (Dore 1987:178) Keiretsular bir ailenin fertleri eklinde biimsel adan yaplanan ve birbirlerini her frsatta (iyi gnde-kt gnde) kollayan gruplar olarak tanmlamaktadr Keiretsular kendilerine zg iletiim sistemi gelitirecek dzeyde darya kapal bir grup yaps oluturmulardr. Dikey keiretsu; bir retim iletmesi, iletmenin yukarya doru yaylan taeronlar, tedarikileri ve aa doru inen pazarlama organizasyonlarndan oluur. kinci ve en yaygn olan tr ise pazarlar aras veya yatay keiretsu olarak adlandrlr. kinci tip keiretsu, Gulf+Western ve ITT gibi 1960 ve 1970lerde en gl dnemlerini yaayan Amerikan dev holdinglerine benzer ekilde, ok farkl trdeki irketleri birletiren bir nitelie sahiptir. Tipik bir yatay keiretsu byk bir banka veya baka bir nansal kurulu etrafnda odaklanmtr. Buna en iyi rnek Mitsubishidir. Mitsubishinin Keiretsuyu gelitirme sebebi Amerikan Rockerfellerin devralnmas idi. Yar iletkenler, televizyon reticilii, bankaclk, gda ve dier endstri dallarn araba reticilii yannda yapmaktadr. Global rekabetin artan gc organizasyonlar geleneksel yaplarn deitirmeye zorlayan bir faktrdr. Mitsubishi, 28 ana yeden oluan network a ile birbiriyle bal yzlerce rmadan olumaktadr. Bunlar mlkiyet ve ynetim ilikileri ile birbirine baldr. ana faaliyeti Mitsubishi Corporation, ticari rmay, Mitsubishi Bank, Keiretsunun nansmann salamay ve Mitsubishi heavy industries ise, ar sanayi alannda Keiretsunun en byk re77
tim alanlarndan biridir. Bu grup yaps yeterli globalizasyon salamak iin bu ekilde rgtlenmitir. Keiretsu yeleri; birbirlerinin hisselerinin bir ksmn karlkl olarak elde tutma gibi (apraz hisse tutma) yollarla irketler ile balantl olsalar da aralarnda yasal bir ba yoktur. (yeniden yazlacak ) Szkonusu Keiretsu olarak adlandrlan irket yaps, japonyann kalknma dneminde sanayi retiminin artrlmasnda nemli rol oynamtr. (http://www.akdeniz.edu.tr/iibf/dergi/Sayi02/ Atsan.pdf 14.01.2008) Gnmzde yaanan kriz ortamnda byk zorluklar yaratmakla birlikte, ekonominin sermaye birikimine ve yatrma ihtiya duyduu sava sonras dnemde bu sistem olduka iyi almtr. Sisteme gre, irketler birbirlerinin hissedar konumunda (crossholding of stocks) olduundan bir irket dier irketler tarafndan nanse edilme imknna kavumaktadr. Ayrca, zor duruma den bir irkete dier irketler tarafndan kaynak aktarlarak, o irketin kurtarlmas da salanmaktadr. Ancak, gnmzde tahsili imknsz hle gelen borlardan dolay ias noktasna gelen bankalarn yaratt bankaclk krizinin asl nedenlerinden birinin de bu yap olduunu hatrlatmakta fayda vardr. Keiretsu irket yaplanmas iinde yan sanayi olarak ilev gren KOBler, rekabetin artrlmasnda ve tekelciliin nlenerek retimin tabana yaylmasnda etkili olduu gibi sektrde pozitif dsallk yaratarak toplam maliyetlerin azaltlmasnda da etkili olmutur. Da alma dneminde sz konusu iletmelerin glendirilmesi iin modernizasyon ve yeniden yaplanma programlar MITI (Japonya Uluslararas Ticaret ve Sanayi Bakanl) tarafndan tevik edilmitir. KOBler salt ekonomik mantkla deil, ayn zamanda sermayenin belli tekellerde younlamas sonucu oluan sosyal sakncalarn nlenmesi amacyla da destekleme kapsamnda tutulmutur. Bu strateji az saydaki zaibatsularn (Byk apta Japon aile sanayi ve nansal irketleri) piyasada tekel olmamalar iin savatan sonra alnan bir dizi tedbirler arasnda dikkat ekmektedir. Bilindii gibi (KOB) rmalar Japon sanayisinin gelimesinde nemli rol oynamtr. kinci tip keiretsu, maliyetlerin azaltlarak kalitenin ykseltilmesi konusunda byk etkide bulunmutur. Piramidi andran bu yapya gre, tepede byk imalt irket (Toyota, Hitachi vb.), onun altnda da bu imaltlara ara mal salayan
78
irketler (subcontractor) yer almakta ve bu zincir aaya doru genileyerek devam etmektedir. Bu retim yapsnda annda (Kanban Houshiki-just in time system) retim yaplarak stok maliyetleri sfrlanmakta, piramit iinde yer alan irketler arasndaki rekabet aaya doru inildike artt ve tepedeki ana irket aadakilere teknik destek salad iin rn kalitesinde srekli iyileme salanmaktadr. Annda retimin sorunsuz ilemesi iin kusursuz bir ekilde ileyen ulam ve iletiim sistemine ihtiya vardr. Dnyann her yerinde her eit mal alp satmakla uraan genel ticaret irketleri (Sogo Shosha), Japon mallarnn dnya pazarlarna satlmas ve lkeler hakknda ticar istihbarat salama konularnda nemli grevler stlenmilerdir. Bu irketler, dnyann belli bal merkezlerinde brolar amlar ve pazarlar ok iyi takip etmilerdir. leri dolaysyla elde ettikleri btn bilgileri merkeze bildirdikleri iin, irketin strateji belirlemesi ve olas durumlara kar nceden hazrlklar yapmas olduka kolaylamtr. Ayrca, pazar aratrmas ve pazarlama gc olmayan reticiler bu irketler araclyla mallarn dnyann her yerine satma imkn elde etmitir. Genel ticaret irketleri, Japonya pazarna ilk defa girmek isteyen mallara kar da engel durumundadr. nk, Japon perakendeci rmalar ithal mallar dorudan ithalat lke rmasndan almaktan ziyade, daha gvenli olduu gerekesiyle bu ticaret irketlerinden alma eilimi gstermektedirler. Sz konusu ticaret irketleri ise kk apl ve az kr salayan mallar ithal etme konusunda pek istekli olmamaktadr. Belirtildii gibi Keiretsu modeli eklinde iletmelerin tam bir i birlii iinde hareket etmesi sonucunda (Iraz Zerenler, 2006 : 67). -Ana sanayi-yan sanayi ilikilerinin uzun dnemli olmas ve aralarnda karlkl dayanma ve gven unsuru oluturulmas, -Piyasa hareketlerine duyarl bir retimin gerekletirilmesi, -Mterilerle sk bir diyaloun oluturulmasna imkn salayacak ekilde bir datm ve bayi sistemi gelitirilmesi baarlabilmitir. Ancak 1980lere kadar sanayideki bu rgtlenme modeli ile baar salanmsa da bu tarihten sonraki deien kreselleme artlarnda, bu holding modeli sanayide tersine etki yaparak zellikle sistem gerei korunan bebek sanayilerinde verimsizlie neden olmutur. (ztrk,1999:114)
79
e- Yenilikilik ve AR-GE ye nem

Baar onun gelmediini fark edip arayanlarndr. Anonim
Ekonomik gelimesini byk lde AR-GEye nem vermesine borlu olan Japonlarn bu konudaki almalarn zel sektr ile kamu sektrnn baarl yakn ibirlii ile yrtebildiini grlmektedir. Dnya apndaki almalaryla AR-GEye nem veren bu konudaki harcamalar yurt iinde ve dnda eitli projelerle artran Japonyann ayn zamanda lkesine davetli ve burslu olarak en ok bilim adam ve aratrmacy ekip, kendi AR-GEsinde altran lke olmas dikkat ekmektedir (www.tubitak.gov.tr/btpd/gosterge/2002/1.pdf 12.01.2008 ve akr,2009:14-17) Yaanan youn deiim sreci, her alanda bireylere ve iletmelere bazen frsatlar sunmakta, bazen de kaoslar oluturarak (kriz ynetimi) tehlikeler yaratmaktadr. Tek deimeyen eyin srekli deiim olduu gnmzde iletmeler iin de tehlikeleri frsatlara dntrme imkn ancak deiimle ba edebilecek bilgiye, yaratcla ve AR-GEye nem vermeleriyle mmkn olabilmektedir (Kiyoshi,2007:15). Hzl rekabet ortamnda ayakta kalmann yntemi yenilikleri srdrmekten gemektedir. Bir rgtn srekli deiimi, yenilenmesi, alanlarnn deiim ve yenilenebilme kapasiteleri ile ilikilidir. Bu anlamda Japon rgtlerinin en byk stnl kaliteli igcne nem vermesi, yenilenme yeteneine sahip retici yeniliki insanlarn teviki ve yetitirilmesine uygun bir ortam oluturmalarndan kaynaklanmaktadr. Pozitif deiim de mteri merkezli almak ve ondan gelen geri bildirimler yeterince deerlendirilmek suretiyle baaryla ynetilebilmektedir (Jacobs,1997:22). Ayrca Japonyada AR-GEye ve patente ok nem verilmektedir. Japonyada her 10.000 nfusa 24 aratrmac dmektedir. Bu rakam, ABDde 26 kii, Bat Almanyada 15 kii ve Fransada 12 kiidir. AR-GE harcamalarnn gayri sa yurt ii hasla (GSYH) iindeki pay itibaryla OECD lkelerinden en n srada olan Japonya ve ABDde bu oranlar srasyla, yzde 3.12 ve 2,67 dir. Trkiye 2006 ylnda, gayri sa mill haslasnn sadece yzde
80
0.57sini aratrma ve gelitirmeye ayrmtr. Bu oran, 2005 yl itibariyle, srailde yzde 4.71dir (Yaln,2007:2). Patent konusunda ise Amerika Birleik Devletlerinde (ABD) 2003 ylnda 19.701 uygulanabilir patent bavurusu yaplmtr. Bu say, Avrupa Birliinde (AB) 16.106 ve Japonyada 13.557dir. Japonyay 839 adetle Gney Kore, 184 adetle in ve 108 adetle Tayvan takip ediyor. Trkiye, sralamaya girememi. Bu saylar gsteriyor ki nmzdeki yllarda ABD, AB ve Japonya stn gcn srdrecektir. OECD lkeleri arasnda yaplm yenilik endeksinde Japonya, sve, Finlandya ve Danimarkadan sonra 4. srada yer almaktadr (EC, European Innovation scoreboard,2006). Ama, nfusa oranlanrsa, Japonya ak ara nde grnyor. Japonyada her bir milyon kiinin 106s stratejik icat yapabilirken, bu oran ABDde 68 ve ABde sadece 34tr. Sonuta, icatlarn yaklak yzde 37si ABDde yaplrken, AB yesi 27 lkede toplamn yaklak yzde 29u ve Japonyada da yzde 18i kadar stratejik icat yaplyor. in, imdilik yeni icatlardan ok, yeni teknolojilerin pazarlanmasndan para kazanmaktadr. Bu rakamlara gre artk, mevcut AR-GE harcamalar ve byme oranyla AB, ABD ve Japonyann gerisinde kalmaktadr. Bu srece gre 2015 ylnda dnya ekonomisi iindeki sz konusu ekonomilerin paylarnn yle olmas beklenmektedir: ABD % 19, in % 19, AB % 17, Hindistan % 8. Bu gelimelerin sonucunda ise, bir zamanlar, beyin g alan odaklarn nde gelenlerinden olan AB, artk Japonya ile ABDye beyin g veren bir lke konumundadr (Trner,milliyet.com.tr 7.10.2007). Batl memleketlerin mallarn taklitle balayp, onlar gemekte byk gayret ve kabiliyet gsteren Japonlar ve Japon irketleri, kendi i pazarlarnda yaamakta olduklar rekabet piyasasnda da, birbirlerini taklit etmek ve birbirlerini gemek iin ok byk bir alma gstermekte ve para, enerji, insan emei ve dncesi alannda cidd kaynaklar sarf etmektedirler. Mesel, 1979da Sony irketi, baarl Walkman piyasaya kartt zaman, on iki ayr irket, piyasaya yeni mamuller srdler. Bu kere, Sony irketi, ba ekmek ve en byk pazara sahip olmak iin, mallarn devaml gelitirmek ve bu mallar yeni yeni zelliklerle tehiz etmek mecburiyetinde kald. irketin u anda, 10dan fazla Walkman modeli var, piyasada. Sonynin kurucularndan Akio Morita, in esas teknoloji rnlerimizi demode hle getirmektir. zerine basa basa sylyorum, demode hle getirmemek deil, getirmektir. nk bunu
81
biz kendimiz yapamazsak, rakiplerimiz mutlaka yapacak. Bundan dolay daima yeni eyler ortaya koymaya almaktayz ve buna durmadan devam etmeye mecburuz. diyor. Japonlar bilgi destekli ynetim anlayn daima savunmakta, bu amala organizasyonda enformasyon toplama, analiz ve deerlendirme ve saklama konularna nem verilmektedir. Rekabette stnlk salayan en kilit unsurun bilgi olduuna inanlmaktadr. Bu erevede AR-GE ynetimi yenilik ve yaratclk ynetimine zen gsterilmektedir. Bu anlayn sonucu bugn Japonya katma deeri yksek olan yeniliklerde Model Millet olma iddiasyla almalarn uzun vadeli olarak hzla srdrmektedir. Bu amala dnyadaki gelimelerin nda (Kreselleme, evre sorunlar, nfus art, yoksulluk, ila sanayi, enerji ktl, hybrid motorlar vb.) insanln ncelikli ihtiyalar iin zm retmeye ynelik 25 strateji konseyi kurmutur. Bu erevede 2025 yl hedef alnarak, yksek teknoloji alannda, evre dostu zgn bulularla dnya piyasasna daha etkin mal ve hizmet retilmeye allmaktadr (Kiyoshi,2007:12). Bu erevede, son eyrek yzyldr AR-GE almalarnda teknolojik uygulamalara arlk verilmesi, uzun vadeli geri dn olan temel bilimlere ilikin AR-GE almalarnn snrl kalmasna yol amtr. Bu gereke ile hlen temel bilimler alannda da Japon ARGe (kamu, niversite vd.) kurumlarnn almalarna hz verdiini grmekteyiz. Btn bunlara u hususun da eklenmesi gerekmektedir : Japonlar stn yetenekli renciler iin aratrma merkezleri ve niversiteler kurmaktadrlar. Dnyaca nl Tsukuba niversitesi gibi. Bu niversite stn yetenekli rencilere, dier niversite rencilerinden farkl bir eitim vermektedir. Ayn ekilde rencilerin kiisel yetenek ve potansiyellerini kefetmek ve gelitirmek iin onlara zg eitim programlar uygulanmaktadr. Tabi hi kukusuz, Japonyadaki resmi kurumlarn ve zel irketlerin, rencileri, aratrmaclar, bilimsel almalar ve bulular tevik etmek iin harcad miktar, gelimi devletlerin tamamnn harcad en yksek miktara paraleldir. stn yetenekli Japon bir aratrmac, ayn anda hem devlet kurumlarnn, hem de birok zel irketin yardmna ve korumasna sahip olmaktadr. Japon aratrma merkezleri, ada bilimlerin ve teknolojik gelimelerin birok alannda yaplan bilimsel ara82
trmalara verdikleri srekli ve snrsz destek ile uluslararas aratrma merkezlerinin en banda yer almaktadr. Japonyadaki resmi ve zel kurumlar, btelerinin olduka yksek bir miktarn, bilimsel aratrmalarn gelimesine tahsis etmektedirler. Baz Japon medya organlar, Japon aratrmaclarn birok sahada Nobel bilim dl almasnn, Japon eitim sisteminin ve aratrma merkezlerinin ileri teknoloji retimindeki rolnn, uluslararas anlamda bir itiraf olduuna dikkat ekmektedir. Son olarak AR- GE ile igili olarak u hususa da iaret etmek gerekir: Japonyada birbiri ardna gelen hkmetler, farkl ya ve alanlarda, uluslararas dl alma, zellikle de Nobel dl alma potansiyeline sahip btn Japon aratrmaclarn desteklenmesinin zorunlu olduunu belirten ynergeler karmaktadrlar. Japonyann, aratrmaclarna salad bu srekli ve anlaml destee, Japon aratrmaclar da daha iyisiyle karlk vermekteler. lkelerinin ismini, bilim dnyasnn en yksek mevkiinde stn bir konuma yerletirmekteler. (Dahir, Mesut; http://www.analitikbakis.com/haber/20081208 01.02.2009) f) letmelerde Aile Tipi Dayanma Anlay (KAISHA, KYOSEI)
Biti izgisini birlikte gslemek daha anlamldr. Sadece seyircilerle deil, i arkadalarnzn etrafmz sarmas daha anlamldr. Anonim
Japon ynetimindeki baarnn dier nemli bir srr Japonlarn KAISHA ya da KYOSEI olarak adlandrdklar felsefedir. Kyosei, Japonca ortak yaama anlamna geliyor. Yani, bir irkette aile yaamna benzer dayanma mevcut olmaldr. Japonlar, altklar irketi bir ikinci yuva olarak grme eilimindedir. phesiz, ailesinden memnun olmayan bir ocuun evini terketmesi gibi alt organizasyondan memnun olmayan bir kimsenin iten ayrlmas da doaldr. Ancak burada nemli olan mteri memnuniyetinden nce alanlarn memnuniyetidir. alanlar mutlu olmayan bir irkette mterileri memnun etmek de zorlar. Dolaysyla nce alanlara bir insan olarak deer verilmelidir. Bu anlayn sonucu olarak da Japon iletmeleri genelde insann beyin gcnden istifade etmek iin ok gerekli olmadka san83
lann aksine emek youn teknolojiyi tercih etmektedirler. Bir Batlya ne i yapt sorulduunda kendi unvanndan bahseder. Bir Japona sorulduunda ise bir aile oca gibi hayatnn merkezindeki kurum olarak grd alt irketinden bahseder. Nitekim bir Honda iii, yolda kirli olarak grd bir Hondann yanna giderek temizlemeye alr. Niin temizlediini soran ara sahibine Honda iisinin verdii cevap hayli ilgintir: Bu arabay ben rettim onun kt grnmesine gnlm raz olmad. Japonlara gre bir yneticinin ana grevi i grenlerle salkl ilikiler kurarak iletmede birlii salamak, ortak akl harekete geirmektir. Bu amala birok sosyal faaliyetler yrtlr. Bu balamda alanlara, takm arkadalarnn sevinleri ve sorunlarn i mesaisi dnda aileleriyle birlikte paylamalar sosyal ilikilerini gelitirmeleri kouluyla para verilmektedir. Ayrca yneticiler iileri ile bir vesileyle deiik aktiviteler organize ederek i ortam dnda bir araya gelmeye alarak kaynamaya zemin hazrlarlar (Ylba partileri vb.). Bunlar dnda Japonyada orta byklkteki st dzey irket yneticileri ile yaplan ankete gre iilerle yakn iliki amacyla izlenen strateji ve aktiviteler: 1. Baarlar bir ekilde dllendirmek (Prim, heykelini dikme, resmini iyerine asma, szl yazl takdir vb. uygulamalar), 2. Birlikte piknie gitmek, 3. alanlarn beyin gcn verimlilikte kullanmalarn tevik iin nerilere nem vermek, nerileri olumlu olumsuz mutlaka cevaplandrmak, 4. Sk alma ve, iyi bir liderlik rnei vermek, 5. alanlara evlilik ncesinde arac olmay kabul etmek, 6. alanlarn evlilik ve cenaze gibi trenlerine katlmak, 7. alanlarla birlikte sabah treni yapmak, 8. Aileler iin sosyal faaliyetler, kulp ve dernek almalarn desteklemek, mek, 9. alma saatleri dndaki sosyal aktivitelerini destekle84
10. alanlarn eve davet etmek, 11.Ortak dzenlenen ylba partilerinde iverenlerin iilerine servis yapmalar vb., 12. Hastalananlar ziyaret etmek, 13. e girite son derece olumlu izlenim, ho geldin partileri, oryantasyon eitimine nem vermek, 14. Herkese eit, davranmak, 15. irket bltenleri ve fabrika gazeteleri karmak, 16. irket ii rekorlar kitab hazrlamak, 17. Stat farklln krmak ve ortak hedefte birlik iin ynetici alan iletiimini kolaylatrmak eklinde saylabilir. (Imai, 2003 : 175) nsan kaynaklar uygulamalar incelendiinde Japon ynetim sistemini Bat ynetim uygulamalarndan farkllatran en nemli zelliklerin istihdam gvenlii yani mr boyu istihdam uygulamas ile ter ve cret sisteminin kdeme gre yaplmas, personel eitimine verilen ar nem, yava deerleme ve ter sistemi, personel seim uygulamalar ve endstri ilikilerindeki farkllk saylabilir. Bu konulara aada ksaca deinilmektedir.
Her gn 100 defa i ve d hayatmz yaayan veya lm baka adamlarn emeine bal olduunu hi unutmamalyz. Aldmz kadar vermemiz gerektiini hatrlamalyz. Albert Einstein
aa) mr Boyu stihdam Japon iletmelerinin en nemli zelliklerinden biri mr boyu istihdamdr. ABDnin 1920lerdeki uygulamalardan ilham alnarak gelitirilmitir. Bu sistem bir tr isizlik sigortas ilevini yerine getirmektedir. (Akn,1995:18) Japonlarn mr boyu istihdam sistemini tanmlayan ilk aratrmaclardan biri James C. Abegglendir. letmeler her yl mezun olan niversiteli genlerden personel tedariklerini tamamladktan sonra bu genleri uzun sreli eitim programlarna almaktadrlar. Bu eitim programlarna almalarn kolaylatrc unsur ise, Shusin Koyo olarak adlandrlan kriz dnemlerinde dahi iten karlmama garantisini veren sistemdir. mr boyu istihdam uygulamas incelendiinde bunun ilk uygulamalarna Taisho dneminde (1916-1920) rastlanmaktadr. Endstrile85
menin devamyla birlikte bu uygulama 1930lu yllarda artarak devam etmitir. Ancak bu uygulamann Japonyada tamamen yaygnlk kazanmas 2. Dnya Sava sonrasna rastlar. 1954 ylnda yaanan uzun grevler, ekonomideki artlarn arlamas ve i gc ktlnn ortaya kmas bu uygulamann genellik kazanmasna neden olmutur. mr boyu istihdam Japonyada yasal bir zorunluluk olmamasna ramen byk irketlerde gelenek hline gelmitir. Bununla birlikte, Japonyada mr boyu istihdam gelenei orta kademelerde ylmalara ve bu seviyedeki yneticilerde tatminsizlie neden olmaktadr. (Iraz-zerenler,2006:8) Gnmzde insan kaynaklar yneticileri bu soruna, uzun tatil, alan yabanc irkete veya yan kurulua transfer etmek, emekliye ayrmak veya mstakil i yapmasn tevik etmek gibi zmler getirmeye almaktadrlar. Kreselleme, bilgi ve hizmet odakl ekonomik geliim, biliim teknolojilerindeki gelimeler, tketicilerin istek ve beklentilerindeki farkllamalar, alanlarn yaam kalitelerini srekli artrma istekleri ve yal alan saysnn artmas, son yllardaki krizin uzamas gibi etkenler, mr boyu istihdamn gnmzdeki uygulama ansn azaltmaktadr (Genda,2005:120). Bu sisteme gre bir i gren emekli oluncaya kadar topluluk ierisinde byk iletmede alrken emekli olduktan sonra da toplulua bal kk iletmelerde daha dk cretle almaya devam edebilmektedir. Bu politika sayesinde i gc devir hz azalrken i grenin ball artmaktadr. nk ie giren kii; irketin onu bir baba tavr ile tm alma dnemini kapsayacak ekilde koruyacan bilmektedir. Bu sistem nedeniyle Japonlar en youn kriz dnemlerinde dahi ii karmna en son ve kanlmaz are olarak bavururlar. Bu zihniyetin sonucu olarak da Japonyada grevlere ok seyrek rastlanmaktadr. Bunun temel nedeni i grenin irketine zarar vermek istemeyiidir. Ayrca isteklerini grev yapmadan bir ekilde gsterebilme imknlarnn kendilerine tannmasdr. Bu konunun nemini vurgulayan, Japon baarsnda nemli katks olan ABDli nl dnr ( CEO) Demingin gr yledir: ABDde igcnn hareketlilii neredeyse ynetimin hareketlilii kadar byk sorundur. Bunun nemli nedenlerinden biri ise tatminsizlik ve yaplan iten gurur duymamaktr.. Bu yzden insanlar ya evde otu86
ruyor, ya da baka bir i aryorlar. Yaanan bu devamszlk ve hareketsizlik ise byk lde kt gzetim ve ynetimin sonucudur. (Erdem, Kocaba,Ynetimde Dou Paradigmas,184 http://yordam. manas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/15.01.2009). ncede belirtildii gibi, tarihten gelen Japon ruhu denilen Kokutai duygusu i grubuna, ballk anlay irkete ynelerek fertleri i ile aynletirmektedir. e girmenin ve kmann merasimli oluu, bir iten ayrlan kimsenin baka bir ie girmesinin ok zor almas da bunda etkendir. Bir ie giren genelde o iten emekli olur. nki i deitirmeyi caydrc birok tedbirler alnm bulunmaktadr (Baypnar,2008:3). Bu da ihtisaslamay ve verimlilii arttrmaktadr. Sosyal hayatta olduu gibi iyerinde de kademelendirme, stat ve kdem kalplar ok nemlidir ve grup hayatn korur. Japon irketlerinde baba oca olma vasfnn yalnzlamay nlemesi, i doyumu salamas, i tatmini ile verimliliin artmas, batllarn da nemle takdir ettii zelliklerdendir. alan kii, zel hayatn ve ailesini ilgilendiren konularda dahil, i ailesinin yesidir. Gvenin aklamas ile, ve retim rgtlerindeki bireyler aras ilikilerde aile ii ilikilermi gibi kurulur ve srdrlr. yle ki, i rgtlerinin alanlarla ilgili konut, elence, salk, hastalk, tatil, ya gn politikalar alanlarn ailelerini de kapsam iine alyor. Bu yzden, alan kii alt iyerine, kendi ailesine baland gibi balanyor, orada alanlarla yaknlk kurmak, bu yakn ilikileri srdrmek gereini duyuyor. Ayn kurumda alanlar birbirine iyeri arkada (dory) diyorlar. Patron veya amir, alanlarn evlilii de dahil her trl problemi ile ilgilenir. Bu anlaya gre fabrika bir takm veya cemaat, patron ise babadr. Bu sebeple, Japon irketlerinin kendine has ie balatma ve hizmet ii eitim yntemleri bulunmaktadr. Bunlarn sonucunda Japon iisinde meydana gelen sorumluluk duygusu yzndendir ki, milyonlarca ii yesi bulunan konfederasyon ve birliklerin mevcut olmasna ramen, sendikal rekabet, cret yarna dnmemitir. letmenin ekonomik durumu dikkate alnarak, iletme tipi toplu i szlemesi yaplmakta olup, Japon iisi en az ivereni kadar iletmeyi dnmekte, retim ve ihracat politikasna destek olmak istemektedir. Bu sebepten, rakiplerin yannda cretin de bir maliyet unsuru olduunu kabul etmi ve dk retim maliyetiyle d ticarette rekabet edebilmenin yolunun ancak cret politikasndan getiini idrak etmitir. Japon i87
isine yksek cret ve sosyal haklar politikasn neden benimsemedii sorulduunda, alnacak cevap daima yledir, Ben yksek cretle bu gnm kurtarmay deil, makul cret politikas ile ocuklarma gelecekte yeni i imknlar yaratabilmeyi daha uygun bulmaktaym. Japonyada i hayatnn dinamikleri olduka kendine zg bir yapda olup, yakn zamana kadar mr boyu istihdam denilen, irketlerin elemanlaryla mr boyu altklar, alanlarn irketi sahiplendii sistem geerliliini srdrmtr. Ancak, artan kresel rekabet ve Japonyadaki ekonomik durgunluk bu sistemi olumsuz etkilemi, irketler eleman karma, klme ve birok baz yardmc fonksiyonlarn taeron rmalara verme uygulamalarna gitmek durumunda kalmlardr. Sonu olarak mr boyu istihdam modeli hlen Japonyada kresellemenin getirdii artlar gerei ok byk irketlerde ksmen uygulanmaktadr. Burada alanlarn da ancak ekirdek kadro denilen % 40 mr boyu i garantisi kapsamndadr. Gnmzde irketlerdeki vas orta kademe yneticilerinin geleneklerin aksine, rekabet ve ihtiya gerei, iyerlerini deitirebildikleri grlmektedir. bb) Kdeme Gre cret ve Kariyer Geliimi
Hindistan Babakan ndra Gandhinin torununa verdii t dikkate deerdir. ki trl insan vardr. yapanlar ve yaplan iten kendilerine pay karanlar. yapanlardan ol. Hem orda dierinden daha az rekabet vardr.
Geleneksel kltr zellikleri gerei kdemlilik, (seniority) Japon toplumunun resmi, zel olmak zere tm alanlarnda kendini hissettirmektedir. Bu anlamda kdemli kii, toplumda daha fazla sayg grd gibi Japon iletme ynetim anlayna gre i hayatnda da daha fazla cret alabilmektedir. mr Boyu stihdam modelinin bir paras olan Japonya daki kdeme gre cret dzenlemesi, bat ynetim uygulamasndan tamamen farkl bir yntem olup; cretin iinin yeteneine, iin trne ve iten elde edilecek sonuca gre deil, kdem ve i grenin eitim dzeyine gre belirlenmesi esasna dayanr. (Imai,2003:4) Ayrca iyerlerinde seyyanen yerine irketin yllk karlar baz alnarak alt ayda bir iilere prim verilir. cretin belirlenmesinde temel lt kdem olmaktadr. Kdemle doru orantl bir ekilde temel cret de artmaktadr. Temel cretteki her yl dzenli art 50-55 yalarna kadar devam etmektedir. (Akn,1999:164).
88
Bu ya dilimindeki bir i grenin maa, ayn ii yapan 20-25 yalarndaki bir i grenden ortalama 2.5 kat, primler ise 3 kat fazla olmaktadr. 55 ya sonrasnda ise, cret ve primler hzla azalmaktadr. Bunun yan sra, bir Japon iisi emeklilikten sonra dilediinde ayn topluluk ierisinde baka kk bir irkette daha dk cretle almaya devam edebilmektedir. Ya da kendi iini kurmaktadr. Bir Japon iisinin creti, aylk dzenli denen cret ve krllk durumuna gre primden olumaktadr. Primlerin yllk tutar 5-6 aylk maaa karlk gelmektedir. cretlerin ve primlerin kdeme gre verilmesi igrenin iten ayrlmasn nleyici bir rol oynamaktadr. nk igrenin iinden ayrlmas ho karlanmamakta ve yeni balayaca ite kdeminin sfrlanmas igreni cret asndan skntya sokmaktadr. Ayrca Japon irketlerin feodal yaps gz nne alndnda iten ayrlan bir igrenin ayn topluluk ierisinde bir baka iletmede i bulmas zor olmaktadr. Farkl bir toplulua gemesi ise, topluluklar arasnda yaplan centilmenlik anlamalar erevesinde uygun grlmemektedir. Esas olarak Japon iyerlerindeki cretler iinin kdem ve tahsil durumuna bal ise de zaman ierisinde sap ile saman ayran deerlendirme sistemleri sayesinde cret artnda ve kariyer ykseliinde alkanln n plana getiini grmekteyiz. Bylece kdemin nemsenmesi ile yetenein kmsenmesi arasndaki denge kurulmu olmaktadr. (Akn,1995:14) Ancak, Japonyadaki iilik cretlerini dier lkelerle kyasladmzda ise, Japonlar daha ok gvenlik peinde olduklar iin OECD lkeleri iindeki cretlerinin nispeten dk seyrettii grlmektedir. rnein 2004 ylnda imalt sektrnde saatlik cret Japonyada 100 yen iken, ABD de 129 Yen, ngiltere de 136 Yen, Almanyada 158 Yen ve Fransada ise 127 Yen olduunu grmekteyiz. Japon ynetim anlaynn nemli bir karakterini yanstan kariyer deerlendirme ynteminde, de benzeri anlayla hareket edilmektedir. e alnan bireyin yetenei, zeks ve zellikleri ne olursa olsun ilk ter sresi 8-10 yllk uzun bir dnemi kapsar. Bu srete, Japonlar ncelikle herkesin eit yetenekte olduunu varsayarak fertleri alkan ve tembel olarak iki gruba ayrrlar. Japon irketlerinde mevki ile sorumluluun birbirine uymad gzlemlenmektedir. Kdemli bir memur, blm yneticisi mevkiinde olmamasna ramen, ilerin sorumluluunu yklenen ondan yaa hayli kk biri olabilir. Sorumlulukla mevkiinin ayrlmas, yava deerleme
89
ve ter sisteminin baz dezavantajlarn ortadan kaldrmaktadr. En yetenekliler, hzla sorumluluk stlenirken, mevki sahibi olabilmek iin kendilerini kantlamak ve ok almak zorundadrlar. Buna ek olarak, gemite baarya katkda bulunanlarn hem maa artlar hem de unvanlar, alttan gelen genlerin tehdidine ramen gvence altndadr. Herkes tarafndan gzlemlenen gerek, tm alanlarn sabrla sralarn beklemeleridir. Bir Japon alan, sabrla almay temel ilke olarak benimsemi ve bunu ekip ruhunun nemli bir unsuru olarak kabullenmitir. Sistem gerei kdemli olanlar daha kdemsiz olanlara i retme konusunda isteksizlik gstermedikleri iin, kuaklar arasndaki bilgi aknda kesinti yaanmamaktadr. Ancak, bu modelde st ynetimin yallardan olumas nedeniyle kanlmaz olarak, deien koullara abuk uyum salama zorluu yaand iin son yllarda ie alnan daha gen profesyonel yneticilerin saysnda art grlmektedir (Iraz,Zerenler,2006:13). cc) e Girite gc Seimi
Bakasn ve kendini bilirsen sen,yz kere savasan da tehlikeye dmezsin; bakasn bilmeyip kendini bilirsen bir kazanr bir kaybedersin; ne kendini ne bakasn bilirsen girdiin her savata tehlikedesin demektir. Sun Tzu
Japonlarn en byk zellii ii seimine azami zeni gstermeleridir. Bu anlamda geni bir aday kitlesi arasndan birok deiik nitelikli zor test aamalarndan sonra baarl olanlar ie alnmaktadr. Personel almnda uygulanan testlerle aday kiide srasyla; zek, beceri, hrs, sabr, giriimcilik, uyumluluk ve yenilie aklk gibi yksek vasar aranmaktadr. Ancak Japonlar ie almda salt yetenei pek nemsemezler. Yeteneksiz ancak, renmeye ak birinin de almayla vas bir eleman olabileceine inanrlar. Japon eitim sistemi mesleki eitimden ok genel eitim arlkl programlandndan iletmeler yeni ie balayan iiyi uyum iin kendi iyerlerinde eitmek zorundadrlar. Burada ama canl, hiyerarik ve ok hassas ayarlanm kurumsal bir i ortamnda baarl bir teknik sistem iin gerekli, grevini son derecede gvenli ve uyumlu bir ekilde yerine getirebilecek disiplinli bir ii kadrosunu igcne katmaktr. Ancak burada ngrlen kaliteli iba eitimi iin konmu olan sistem barajlar alrken bir snav cehennemi ya90
anr. Bu eitim barajlar yannda rmaya alnacak kimselerin sadakat ve inan ynnden ayrca sk bir n aratrma eleinden de gemesi gerekir (Akn, 1995:16), g) Ahlk Japon insannda ne yasal szlemeye, ne akrabalk evresine dayanmayan bir sorumluluk anlay vardr. Temelini Japon kltrnden alan takm ruhu, otoriteye ballk, biz duygusu, iyeri dzeni ve daha birok geleneksel unsur bu anlay belirlemektedir. Bunlar yannda eitim gibi en nemli devlet politikas veya kiisel zelliklerden dolay fertler ve gruplar toplum iin en ulalmaz gerekletirmeye alyor. Ayrca, sistemde grevi ehline vermek (meritokrasi) ok gelimitir. zellikle Meiji devri ile ii ehline verme, uzmanlamann nemi, yetimi eleman arama ve yetitirmedeki zen dikkat ekmektedir. Egemen anlayta bireylerin kendilerine verilen grevi yerine getirmedeki titizlii ve toplum iinde kendini ispatlama kaygs i ahlkn belirleyen etkenlerdir. Yine, uzun devre izole hayat yaama, disiplin kazanma, asker kkenli sistem ve samuray gelenei fertlere bu disiplin ve titizlii kazandrmtr. Egemen kltre gre fert, verilen grevi en iyi ekilde yapmaldr. Japonyada o devirlerde sk yaanan intihar olaylarnn sebeplerinden biri de bu olmutur, kendini ispatlayamama intihara gtrebilmitir. Bu kltr hlen etkisini gstermekte, benzeri nitelikteki istifa ve intiharlar brokraside ve politikada kirlenmeyi nispeten nlemektedir(*). Dine ve zaten dinle btnleen Japon geleneine gre,bir ocua dahi herkesi gldrecek ve ailesini kk drecek eyler yapmamas retilir. Cemiyetin bir kii hakknda ne dnd bal bana bir kriterdir. Cemiyetin tasvip etmeyecei bir eyi yapmak ne kadar utanlacak bir eyse, genellikle tasvip gren bir hareket yapmak iin gayret gstermek de o kadar tabi ve gereklidir. tibarn kaybeden bir Japon iin hayat o kadar anlam(*) Japon eski Bakanlarndan Watanabe, Japonlar ias etmeyi bile onur krc bir olay kabul ederek ailece intihara gidebildiklerini belirtmektedir. nthar oran onbin kiide 15 e ykselen Japonya da FUJI dann yaknlarndaki ormanlarda sk sk cesetlere rastlanmaktadr. Getiimiz yl Japonya Tarm Bakan Toshikatsu Matsuoka`nn, kart yolsuzluk skandal nedeniyle kendisini asmasnn ardndan, lkedeki yksek intihar oranlar tekrar gndeme gelmitir. Dnya Salk rgt, Japonya `da her yl 30 bin kii intihar ederek yaamna son verdiini bildirmitir. Dnyada en fazla intihar olaylarna rastlanan Rusya `nn ardndan ikinci srada yer alan Japonya `da, 2003 ylndan bu yana intihar says yzde 25 orannda artt. Rusya ise yzde 38.7`lk intihar oranyla dnyada ba ekiyor. www.mhlwgo.jp/english/index.html
91
l deildir. Bakalar tarafndan glnmek en byk hakarettir (Sadklar,1971:84). Bunlar fertlerdeki baar motivleridir ve temelinde ekip ruhu yatar. Grubun (kollektivizim) fertlerinin kontrol bu ekilde olmaktadr. Fertlerden ok almalar beklenir. Japon dini de bunu ister. Plmerin tespitlerine gre, Japon dinindeki Amida Protestanlara benzer. Amidaya ulamak iin ok almak ve dnyadaki faaliyetlere girmek ve baarl olmak gereklidir (Sadklar,1971:84-86). Toplum da bunu ister. Sosyal mecburiyetler ahs istekleri daima ezmitir. Mesel, genlerin ak, nne sosyal mecburiyetler karsa intiharla sonulanr. Sosyal mecburiyetlerin ferd isteklerle atmas edebiyat ve sanata da oka girmitir. Ald ii iyi yapma temel bir prensip, toplumun insanla ilgili deer lsdr. Bu, ferdin kendi kendini kontroln de getiriyor, titiz olmasn salyor, kendi kendini kontrol edebilme Japon karakterinin temel bir zelliidir. Bu kontrol, sabr ve irade kuvvetini birlikte getiriyor. Gerekten de Japonlar irade kuvveti ile, gereklemesi hayal gibi grlen birok baarlar salamlardr. Sabr, Japon kltrnn dier bir temel zelliidir. Budist tapnaklarnda sabr ve dayankllk eitimi verildii bilinmektedir. rnein bir Japon bankasnn alannn maneviyat eitimindeki sabr yry de bunu gelitirmeyi hedef alr. Bu eitimde kursiyerlere, acya ve straba tahamml gstermek, tehdit karsnda soukkanllk, sabr, gvenilirlik, sebat, kendine gven, kuvvetli davranlar gibi ahs vasar retilmekte ve bu konuda denenmektedirler. Aslnda bankann yapt, personeline geleneksel Japon deerlerini retmektir. Zaten Japon irketlerinin samuray ahlk ile alt sk sk belirtilmektedir. h) Japon Organizasyon Yapsnda Liderlik
Dnyann en byk problemi, kk bir problemken zlemediindendir. Lao Tzu
Japon organizasyonlarnn baarsnda etkin liderlik ve iletiimim byk rol bulunmaktadr. Japon rmalarn birounda yneticiler zamanlarnn byk bir blmn personelin alt yerlerde geirmektedirler. Bu durum, yneticilerin alanlarla birlikte olmasn ve onlarn kendilerine herhangi bir sorunlar olduklarnda kolayca danmalarna
92
imkn tanmaktadr. Japon yneticinin astlar, yardmclar ve dier alanlarla birlikte olmas hem iletiimi kolaylatrmakta hem de alanlarn ilerine ilgiyi artrmaktadr. Byk kapal alanlar olarak ifade edebileceimiz ak brolarla eitli gruplarn almalar kendi i aknda devam etmektedir. Bu alma ortamnda bir grup yneticisi dier grup yneticisine kolayca ulaabilmekte ve sorunlar kolay bir ekilde tartabilmektedirler. Bu arada alanlar hep bir arada olduklar ve takm hlinde altklar iin doal olarak amirlerin astlarn st rtl bir ekilde kontrol ettikleri sylenebilir. Ak os sistemi ABDde terk edilirken Japonlar bu sisteme drt elle sarlmaktadr. Bu yntem Japonlarca alanlar arasnda szl ve grsel iletiimi kolaylatrmas asndan yararl grlmektedir. Japon organizasyonlarndaki baarl liderlie dair bir rnek verilirse, son yllarda Japonlarn baarl olduu zellikle otomotiv sektr alannda yenilgiye den Amerika otomotiv sektr yneticileri, Japon rekabeti karsndaki k nedenlerini, Japonlarn ucuza alan, sabrl ve kanaatkr iilerine baladlar ve zm olarak Japonlarn arabalarn Amerikada, esas sorun olarak grdkleri disiplinsiz, sabrsz ve tamahkr Amerikan iisi ile reterek rekabet etmelerini talep ettiler. Bunun zerine Japonlar arabalarn Amerikada, Amerikan iisi ile rettiler ve ayn kalitedeki arabalar, Japonyadaki etkinlikle ve verimlilikle retmeyi baarabildiler. Amerikal yneticiler kendi kurduklar tuzaa dtler. ilerin disiplinsizlii, savrukluu ve dk verimi kendi zellikleri deil, kt ynetim ve kt liderliin sonucu idi. Dk kalite ve verimsizliin nedeninin Amerikan iisinde deil, baarsz Amerikan ynetim tarznda olduu net bir ekilde grld. Eer iletmeler iyi ynetilemiyor ve baarsz oluyorsa bunun nedeni sadece ABD rneinde olduu gibi o lkelerde bilimsel ve modern grlerin bulunmamas veya uygulanmamas anlamna gelmez. Bilindii gibi Amerikada dnya leindeki btn sekin iletmeler, lkenin en sekin iletmecilik okullarnda yetimi yneticiler tarafndan ynetilmektedir. Ancak buna ramen, bu iletmeler dnya pazarlarnda zellikle Japonlarn karsnda yenilgiden yenilgiye dmektedirler. Modern ve bilimsel bir dnceye sahip olmak baka ey, bunu hayata geirmek bir baka eydir. Yaratc ve yeniliki kirlere sahip olanlar bunlar hayata geiremeden brokratik bloklar ve kar guruplar tarafndan engellenebilmektedirler.
93
Amerikan baarszlnn kkeninde yatan neden, Japonya motivasyona nem veren, insanlarn yaptklar iten onur ve gurur duyacaklar katlmc bir liderlik sistemi ile ynetilirken, Amerikann, insanlarn para karlnda emeini satan, kendilerini sadece bir retim arac olarak gren bir patronluk sistemi ile ynetilmeleri ve bunun sonucunda mutsuz ve verimsiz olmalardr. ) Grsel Denetim, Etkin iletiim ve Halkla likiler
Bilgi gtr. Bir ey anlalr olduu zaman insana bir katlma ortaklk duygusu gelir. Bacon
Japonlar iletiimin bir vcuttaki sinir sistemi gibi olup salkl almad anda bir vcut gibi iletmeyi de fel edecei, hibir eyin planland gibi gitmeyeceini ve en etkili iletiimin ise en az mesafeli olan yz yze iletiim olduuna inanrlar. Bu yzden Japon yneticiler zamanlarnn byk bir blmn personelin ounun alt yerlerde geirmektedirler. Bu yneticilerin alanlarla birlikte olmasn ve onlarn kendilerine her hangi bir sorunlar olduklarnda kolayca danmalarna imkan tanmaktadr. Kyafet olarak da fark bulunmamakta Japon st yneticisi ii tulumuyla grevini srdrmektedir. Japon yneticinin astlar, yardmclar ve dier alanlarla birlikte olmas hem iletiimi kolaylatrmakta hem de alanlarn iine gsterdikleri ilgiyi grmelerini kolaylatrmaktadr. Byk kapal alanlar olarak ifade edebileceimiz ak brolarla eitli gruplarn almalar kendi i aknda devam etmektedir. Bu alma ortamnda bir grup yneticisi dier grup yneticisine kolayca ulaabilmekte ve sorunlar kolay bir ekilde tartabilmektedirler. alanlar hep bir arada olduklar ve takm halinde altklar iin doal olarak amirlerin astlarn st rtl bir ekilde kontrol ettikleri sylenebilir. Ak os sistemi ABD de terk edilirken Japonlar bu sisteme drt elle sarlmaktadrlar. Bu yntem alanlar arasnda szl ve grsel iletiimi kolaylatrmas asndan yararl grlmektedir. Ayrca etkin iletiim i tatmini, katlm ve verimlilik iin kk grup faaliyetleri, KK ler ve her zeminde ynetiim aktiviteleri desteklenmektedir. Dier yandan, Japon verimlilik merkezi iyerlerinde etkin iletiim ve verimlilii artrmak amacyla ii, iveren, sendika yneticileri iin grev ve sorumluluklar ile ilgili temel konular94
da eitim vermektedirler. TKY de etkin iletiim iin zellikle toplu pazarlklarda salkl verilerle, rakamlarla konumak esastr. Burada hatrlatmakta fayda grmekteyiz ki; Japonyada iletiimi kolaylatran bir etken de toplumun homojen olmas iilerin yetitikleri kltr ortam gerei renme motivasyonlarnn yksek olmasdr. Japon iyerlerinde uygulanan TKYde iletiim kadar halkla ilikiler de byk nem arz etmektedir. (mai, 2003:175) Halkla likiler: letmenin gelecei ve itibar asndan pozitif ve negatif yansmalaryla geri dnm yksek olan i ve d mteri memnuniyetleri gittike iverenlerce nemsenmektedir. Bu yzden gnmzde byk iletmeler, i evre sorunlarnn (iilerin motivasyonunu yksek tutma adna alma artlarn iyiletirme) yannda d evre sorunlaryla da (evre kirlilii, kresel snma,sosyoekonomik dengesizlikler,tketici haklar, kaliteli yaam, i ve emeklilik hayat, istihdam, salk, eitim vb toplumsal konularla) ilgilenmek durumundadr. Bilindii gibi, 1970 ylndan beri Batda gelimi rmalarn evre sorunlarna kaytsz kalmayarak i ve d kamuoyunu memnun edici benzeri nitelikteki sosyo- ekonomik faaliyetler, projeler ve halkla ilikiler almalarna katlmda bulunarak gerekli destei vermektedirler. Japonya da da ayn ekilde zellikle kurumsallam iletmelerin insan merkezli anlayla teden beri artk sadece klasik kr kaygsnn dnda benzeri olumlu aktivitelerle evreye ok daha duyarl yaklam ve kamu hizmeti anlay ile hareket etmektedirler. Bu erevede srdrlen Japon rmalarnn halkla ilikiler almalar da olduka baarldr. Japon irketleri, insan merkezli irket olduklarn ifade ederken toplumla btnletiklerini ve onun ayrlmaz bir paras olduklarn da sk sk vurgularlar. alanla iyeri bir aile ortamn oluturuyor ise, irket ile toplum da daha byk bir ailenin vazgeilmez unsurlardr. Toplum iin elele sloganyla birok irket, kendi ana iinin dnda, gerek alanlaryla, gerekse dolayl olarak, toplum yararna hizmetler verir veya nanse eder. rnein likr reten ve pazarlayan SUNTORY LTD., kularn korunmas ile ilgili bir kampanya srdrmekte, KAVVAZAKI SHINKIN BANK ise TAMA nehrindeki sazanlar korumak ve oalmalarn salamak amacyla, zellikle de ocuklarn katlmyla almalar yapmaktadr. KOYOSHA irketi, Japon kayn aacnn korunmasn stlenirken, TOKYO GAS irketi de, yallara ynelik sosyal almala95
r ile tannmaktadr. Ev kadnlarnn potansiyelini deerlendirmeye ynelik sosyal almalar ile zellikle zrllere ynelik eitsel ve sportif almalar da irketlerin projeleri arasndadr. Mitsubishi grup ise kresel snmadan kaynaklanan sorunlar zmeye ynelik projelere destek vermekte bu erevede tropikal ormanlarnn slahna katkda bulunmaktadr. Byk Japon irketlerinin, evreyi korumaya ynelik benzeri yeili koruma, atklarn geri dnm, enerji tasarrufuna ynelik yeni teknolojiler gelitirmeye ilikin projeler zerinde almakta bunun gibi sosyal konularda kamu oyunu aydnlatma ve resmi ve gnll kurulularn katlmn halkla ilikiler faaliyetleriyle tevik etmektedirler. Bu amala yrtlen aktivitelere zellikle hedef kitle olarak seilen ocuk ve genlerin katlm zendirilmektedir. (http://www.mofa.go.jp Web Japan http:// web-japan.org/12.1.2009) irketler bylece varlklarn borlu olduklar toplumlarn unutmadklarn ve hep birlikte bir eyler daha yapabileceklerini vurgulamaktadrlar. Bu tr topluma ynelik almalar alanlarn iki ynl motivasyonunun salanmas asndan ok nemlidir. ncelikle d almalara katlan alanlar, ait olduklar topluma bir eyler verebilmenin mutluluunu yaarken dier yandan toplumun ayrlmaz bir paras olan irketinin yapm olduu almalar ve toplumdan alnan vg nedeniyle, irketleriyle gurur duyarlar. Ynetim iyeri aidiyetini glendirme adna igcnn ailesini de kapsayan bir ok sosyal faaliyetler yrtmektedir. Bunlarn nemlileri arasnda hastane kurmak, eitim, dinlenme, spor tesisleri amak, konut ve yiyecek yardm yapmak saylabilir. Ayrca yeni ie balayan iilere ho geldin trenleri dzenlemekte fabrika gezileri organize edilmektedir. Baary tevik iin eitli vesilelerle alanlara dller verilmektedir. Ayrca ynetimi temsilen ustaba ve kdemli iiler birlikte altklar mesai arkada olan iinin salk sorunlaryla, evlilik sorunlaryla vs. bile yakinen ilgilenmektedirler. yeri kltrnce doal karlanan anlaya gre ii, her zaman bu gibi durumlarnda iyeri kdemli alanlarndan ve yneticilerinden de yardm isteyebilmektedir. (Imai, 2003:174-175). j ) Ynetimde Uzlamac Kltr ve Kalitenin Korunmas
Sorun deil, zm sunun. Anonim
Genel olarak ve hemen her zaman Japonyann ynetim anlaynda yumuaklk ve uzlama kri hakim grlmektedir. Bu da, idarede devamll ve byk devlet adamlarnn fazla miktarda yetimesini salamtr. nk despotik idarelerde iddet iddeti dourmakta, sistem iddete dayand iin de ekip kri yerine, tek
96
adam hakimiyeti prensip hline gelmektedir. Her ey tek adamda toplanp, her eye tek adamn hakim olmas ise, drstl, salam karakteri, doru sz ve iyi kalplilii ortadan kaldrmaktadr veya iktidardan uzaklatrmaktadr. Btn bunlar da, iktidarlarn hem kalitesini drmekte, hem de mrn ksaltmaktadr. Japonyada, hemen btn tarih boyunca, bylesine tek adama dayanan despotik bir idare grlmediinden, hem idarede devamllk salanm, hem de her devirde byk devlet adamlarnn yetimesi ve uzun zaman iktidarda kalmalar mmkn olmutur. Bu sebeple de drst, yksek ahlk ve karakter sahibi liderlerin oalmas ve bilhassa kritik anlarda ortaya karak, Japonyaya her bakmdan byk hizmetlerde bulunabilme imknlar artmtr. Japonyada byk devlet adamlarnn yetimesinde aadaki faktrlerin de rol vardr. Japonlar her eyden nce zerlerine aldklar ie byk nem verirler. Onlara gre, byk i, kk i yoktur, sadece i vardr ve zerlerine aldklar ii en iyi ekilde yapmalar gerekir. Yneticilik, ok nemli bir mevzu olduu ve birok kimseyi alkadar ettii iin, zerinde daha da cidd olarak durulur. Yneticilerin iyi yetimeleri iin hemen her ey yaplr. Japon ynetim sistemine gre, ykselmek iin hizmet ii eitim grmek, gerekli tecrbe ve karaktere sahip olmak artlar aranmaktadr. Ne kadar kabiliyetli olursa olsun, gen birinin genelde ynetici olmas mmkn deildir. Kii, 40 yana kadar ite tecrbe kazanp, gerekli ehliyete sahip olduktan sonra ancak ynetici olabilmektedir. Bu suretle de belli kademelere gelen idareciler genel olarak, iyi yetimi ve yksek seviyede kimseler olurlar. Dier bir husus da, Japonlarn kendilerini her eyden nce Japonyaya bal sayacak lde bir mill uura sahip olmalardr. Dnyann hibir yerinde, belki svire hari, Japonyada olduu kadar hem politikaclar, hem idareciler, hem ordu mensuplar, hem i adamlar, hem sendikaclar, hem niversite mensuplar, hem de bankaclar, kendi menfaatlerinin ve mensup olduklar kurulularnn menfaatlerinin milletin menfaatlerinden sonra geldiini dnmez. Hlbuki bu, Japonyada kaytsz artsz byle dnlr, hem de uurlu olarak byle dnlr. Byk devlet adamlarnn yetimesine tesir eden baka bir faktr, Japonyada, devletle zel teebbs ve devletle mill kurulular arasnda her zaman ok iyi mnasebetlerin salanm olmasdr. Bunun manas, devletle millet arasnda son derece salam, son derece kkl ve son derece gven salayan bir birlik ann kurulmu bulunmasdr. Herkes, hkmeti, devletin halkla temasn salayan kendi hkmeti olarak grr ve yle kabul eder. Sistem ne olursa olsun bu, her zaman byle dnlmtr. Bugn Japonyada 1943den beri Liberal Demokrat Parti tek
97
bana iktidardadr. Byle olmasna ramen, ne parti ii diktaya ne de bir takm sosyal patlamalara meydan verilmitir. Eskimeyi nlemek ve yozlamaya meydan vermemek iin demokrasinin en nemli messeselerinden veya kaidelerinden biri olan istifa forml son derece yerinde ve en iyi ekilde kullanlmaktadr. Bu sayede, ayn parti iktidar devam etmekte, fakat Babakanlar ve bakanlar eskimeden ve huzursuzluk kayna olmadan kolayca deimektedir. Bu durumun bir neticesi olarak hem istikrarn devam salanyor, hem de hkmetlerin iktidar bozulmasna uramas nlenmi oluyor. Kalknma ise ayn partinin iktidarda kalmasnn salad istikrar sayesinde prensip ve metot deiiklii ile sarslmadan ve yeni hkmetlerin yeni isim ve yeni sesleri ile beslene beslene gelimeye devam ediyor. Hemen unu iaret etmek isteriz ki, burada da yeni demokratik sistemin iyi ilemesinde ve karklklardan uzak kalmasnda imparatorun, gerek parti ii hareketleri, gerek partiler aras mnasebetleri, gerekse devlet, ii, iveren ve benzeri messeseler arasndaki anlamazlklar gidermede oynad nemli rol unutulmamaldr. Japonyada mevcut demokratik sistemin iyi ve kesintiye uramadan veya parti ii diktatrlne gitmeden yryebilmesinde ok nemli olan bir faktr de, Japon Parlamentosunda brokratlarn nispetinin hemen her seimde % 20nin altnda kalmasdr. Bunun sebebi, hzl teknolojik gelimenin sonucu niversite mezunlarnn i hayatna atlmalar ve bunlarn da parlamentoya kadar girmeleri demokratikleme ve liberallemeyi hzlandrmtr. Demokratik ortam sayesinde i gvenlii olan, uzun sre ayn ii yapan ve konusuna hakim olan brokratlarn politikaclardan bamszlnn greli olarak yksek olmas, karar alma ve uygulama aamasnda siyas kayglardan uzak, ekonomik gereklere uygun kararlar alabilmeleri ynetimde baary getirmitir. -Sonu olarak uzlamac zihniyet, kaliteli politikac ve devlet adamlarnn elinde hem politika muvazeneli olarak yrtlebilmekte, hem de, buna paralel olarak, ekonominin gelimesi, hzla ve krizlere girmeden devam ettirilebilmektedir (Kiyoshi, 2007:15). Japonyadaki demokratik sistemde anayasa ve kanunlarda bir deime olmasa bile, tatbikatta, her ey Japonlarn bnyesine gre uydurulmutur. Mesel, seimlerde en byk mcadele partiler arasnda deil, partilerin iinde gemektedir (Turgut,1985:291-326). Her partinin iinde eitli gruplar veya kanaatler vardr. Bunlar sayesinde parti ii demokrasi kolayca kurulabilmektedir.
98
III. BLM
JAPONYADA ALIMA HAYATININ FARKLILIKLARI
99
100
A) JAPONYADA SALII VE GVENL (SG)

nlemek demekten iyidir. Anonim
Giri
Japonlar, hzl sanayileme ile feodal yapdan sratle endstri yapsna geme baarlaryla tannmaktadr. Ancak bu gei dneminde alanlar gerekten korumasz olarak, uzun sreli ok kt artlarda istihdam edilmekte idi. Bu srete SGye ilikin ilk nemli olumlu adm olarak 1911 de getirilen Iyeri Yasas (Factories Act.) ile iyerlerinin salkl ortama kavuturmaya ynelik ilk standartlarn belirlenmesini, Japonyadaki SG dzenlemesi ynnden nemli bir gelime olarak kabul etmek gerekir. Bu anlamda, karlan Iyeri Yasas ayn zamanda SG ynetiminde bir ke ta olacak, 14 yandan kkler ve kadnlarn almasn dzenleyici hkmler getirmekte idi (HIGASHI,2003:3). Japonyann SG politikalarnda birincil prensip olarak, alann tam bir beden ve ruh saln srdrebilecei uygun bir alma ortam iin gerekli salk ve gvenlik nlemlerinin alnmasn ncelikli hedef semesi dikkat ekmektedir. Bu erevede SG ynetimi konusunda, Japonya temel lt olarak ILO normlarn dikkate alarak ii-iveren-devlet temsilcilerinden teekkl eden l yapnn aktif katlmna nem vermektedir. SG anlamnda Japonyada iyerinde gvenli bir alma ve i ortam oluturulmasndan, ncelikle st ynetim ve sorumlu klnmtr. U (ILO) verilerine gre Japonya 46 uluslararas szlemeyi onaylamtr (Tablo:7). Bunlarn birou (No. 29, 87, 98, 100, 138, 182, 187, 42, 96, 5, 7, 10, 15, 58 vb.) alma hayatnn ana konularna ilikin szlemelerdir.
101
Tablo 7: Japonyann IL0 Szlemelerini Onaylama Durumu

SZLEMELER
C2 sizlik Szlemesi, 1919 C5 Asgar Ya (Sanayi) Szlemesi, 1919 C7 Asgar Ya (Deniz) Szlemesi, 1920 C8 sizlik Tazminat (Deniz kazas) Szlemesi, 1920 C9 Gemi Adamlarna Bulma Szlemesi, 1920 C10 Asgar Ya (Tarm) Szlemesi, 1921 C15 Asgar Ya Trimciler Ateiler szlemesi, 1921 C16 Genlerin Tbb Muayenesi (Deniz) Szlemesi, 1921 C18 inin Tazmini (Meslek Hastalklar) Szlemesi, 1925 C19 Eit lem (Kaza Tazminat) Szlemesi, 1925 C21 Gmenlerin Denetim Szlemesi, 1926 C22 Gemi Adamlarnn Szleme Hkmleri Szlemesi, 1926 C26 Asgar cret Belirleme Yntem Szlemesi, 1928 C27 Arln aretlenmesi (Gemilerle Tanan Yklerde) Szlemesi, 1929 C29 Zorla altrma Szlemesi, 1930 C42 inin Tazmini (Meslek Hastalklar) Szlemesi, 1934 C45 Yer Alt leri (Kadnlar) Szlemesi, 1935 C50 Yerli ilerin e Alnmas Szlemesi, 1936 C58 Asgar Ya (Deniz) Szlemesi (Revised), 1936 C69 Gemi Alarnn Belgelendirilmesi Szlemesi, 1946 C73 Tbb Muayene (Gemi Adamlar) Szlemesi, 1946 C80 Son Maddelerin Revizyonu Szlemesi, 1946 C81 Tefti Szlemesi, 1947 C87 Sendika zgrl ve Sendikalama Hakknn Korunmas Szlemesi, 1948 C88 ve i Bulma Kurumlar Szlemesi, 1948 C96 cretli Bulma Brolar Szlemesi (Revize), 1949 C98 rgtlenme ve Toplu Pazarlk Hakk Szlemesi, 1949 C100 Eit cret Szlemesi, 1951 C102 Sosyal Gvenlik (Asgar Standartlar) Szlemesi, 1952 C115 Radyasyondan Korunma Szlemesi, 1960 C116 Son Maddelerin Revizyonu Szlemesi, 1961 C119 Makinalarn Korunma Tertibat le Tehizi Szlemesi, 1963 C120 Hfzshha (Ticaret ve Brolar) Szlemesi, 1964 C121 Kazalar Szlemesi, 1964 C122 stihdam Politikas Szlemesi, 1964 C131 Asgar cret Tesbiti Szlemesi, 1970 C134 Kazalarn nlenmesi (Gemi Adamlar) Szlemesi, 1970 C138 Asgar Ya Szlemesi, 1973 C139 in Neden Olduu Kanser Szlemesi, 1974 C142 nsan Kaynaklarnn Gelitirilmesi Szlemesi, 1975 C144 l Danma (Uluslararas alma Standatlar) Szlemesi, 1976 C147 Ticaret Gemileri (Asgar Standartlar Szlemesi, 1976 C156 Aile Sorumluluklar Olan iler Szlemesi, 1981 C159 Meslek Rehabilatasyon ve stihdam (Sakatlar) Szlemesi, 1983 C162 Asbest Szlemesi, 1986 C181 zel Bulma Brolar Szlemesi, 1997 C182 Nolu En Kt Biimlerdeki ocuk iliinin Yasaklanmas ve Ortadan Kaldrlmasna likin Acil Eylem Szlemesi, 1999
Onay Tarihi Onaylama Durumlar

23.11.1922 07.08.1926 07.06.1924 22.08.1955 23.11.1922 19.12.1923 04.12.1930 07.06.1924 08.10.1928 08.10.1928 08.10.1928 22.08.1955 29.04.1971 16.03.1931 21.11.1932 06.06.1936 11.06.1956 08.09.1938 22.08.1955 29.07.1975 22.08.1955 27.05.1954 20.10.1953 14.06.1965 20.10.1953 11.06.1956 20.10.1953 24.08.1967 02.02.1976 31.07.1973 29.04.1971 31.07.1973 21.06.1993 07.06.1974 10:06:1986 29.04.1971 03.07.1978 05.06.2000 26.07.1977 10.06.1986 14.06.2002 31.05.1983 09.06.1995 12.06.1992 11.08.2005 28.07.1999 18.06.2001 24.07.2007 Onay Aklama 05.06.2000 Aklama 05.06.2000 Onay X Aklama 05.06.2000 Aklama 05.06.2000 Onay X X X X X X X Aklama 07.06.1974 Onama X Aklama 05.06.2000 Onay Onay Onay Onay Onay Onay Aklama 28.07.1999 Onama X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X
Onama: 41
C187 Sal ve Gvenliini Ykselten ereve Szlemesi, 2006
Kaynak: U (ILO) Standart Blm 23.12.2008 102
Ancak Tablo:8de grld gibi Japonyann gerek SG ve gerekse SG d ILO szlemelerini onaylama konusunda hayli mesafe alm olmasna ramen hal OECD lkelerinin gerisinde kald da grlmektedir. Tablo: 8 Japonyann ILO Normlarn OECD lkelerine Gre Onaylama Durumu (1960-2002)
ILO YES SG SG D Szlemeler Btn ILO Szlemeleri 2.5 (% 15.4) 9.6 (% 17.8) 12.1 (% 17.3) OECD YES JAPONYA 5.3 (% 33.3) 19.4 (% 35.9) 24.7 (% 35.3) 4.0 (% 25.0) 12.0 (% 22.2) 16.0 (% 22.9)
Kaynak: alma, Sosyal Gvenlik ve Salk Bakanl, MHLW 2003
Dier yandan Japonyann onaylad ILO szlemelerini hayata geirmek amacyla kard gerekli yasal dzenleme ve rehberleri baaryla uygulamas sayesinde, SG ynetimi konusunda bat lkelerine kyasla baarl sonular alabildiini de grmekteyiz. Bu baary getiren i yasal dzenlemeleri zetlersek: (1948) Standartlar Yasas (Labor Standards Law), (1964) Kazalarn nleme Organizasyonu, (1969) Standartlar ve Meslek Akcier Yolu Hastalklar Yasas, (1972) sal ve Gvenlii Yasas, (1975) evresini Koruma, nleme ve yiletirmeye likin Yasa, (1978) sal ve Gvenlii niversitesinin Kurulmasna Dair Yasa, ve (1992) Sal Uzmanlarna likin Uluslararas Etik Kurallarna Dair Yasalar dikkat ekmektedir. SG konusundaki nemli dier yasal dzenlemelerden olarak sektrlerin niteliine gre (Kimya, otomobil, elik retimi, inaat, madencilik vb.) alannda daha detayl dzenlemeler ve standartlarn getirilmitir. Tozlarn, oluturduu kirli alma atmosferinin ve sigarann yol at zararlar nlemek iin iyerlerinde zel dzenlemeler yaplmtr. SG alanna ilikin uluslararas kalite standarlarn da nemseyen Japonyada birok byk rma bugn ILO normlar erevesinde OHSAS 18001 sertikas alm bulunmaktadr. 1960l yllardaki hzl byme dnemi boyunca evre kirlilii ve iyeri ortam uygunsuzluundan kaynaklanan eitli sorunlar yaanm olmasna ramen, devlet, ii ve iveren arasndaki ibir103
lii ile Japonyann gnmzde bu sorunlar amas nispeten mmkn olabilmitir. SG konusundaki sz konusu baarsn Japonya etkin genel salk politikalarna da borludur, denebilir. Nitekim Japonyann bu alandaki farkl almalarna bir rnek olarak fert bana yapm olduu yksek salk harcamalar gsterilebilir. 2006 ylnda da fert bana Japonya nn salk harcamas 2249 dolar iken, bu rakam Trkiyemiz de ancak 580 dolarda kalabilmitir (2006 Ekim OECD salk istatistikleri, OECD Health Data 2006 October). Japonya gnmzde evre, salk, SG sorunlarna dair edindii deneyimlerinden ve AR-GE almalarndan yararlanmak yoluyla, aktif bir biimde hem mill seviyede, hem de tm dnyadaki evre ve alma ortam meseleleri ile ilgilenmektedir. 1. Japonyada Kazas Grlme Skl
Gvenlik her zaman tetikte olma, dikkatli ve uyank olmay gerektirir. Anonim
Benimsenen ve etkin biimde uygulanan SGye ilikin makro ve mikro plndaki sz konusu strateji ve alnan nlemler sayesinde, istatistiklere gre 1961de 481.686 i kazas olay yaanan Japon alma hayatnda, bu dnemde 6.712 kii lrken, 2003 ylnda bu say 125.750 i kazasna dm, bu kazalardaki lm olay says ise 1.628 kiiye ekilebilmitir. 2006 ylnda i kazalarndan lm says daha da azalarak 1472ye inmitir. (*) (2007 OECD verilerine gre Japonyann toplam istihdam oran %70, Trkiyenin ise % 46.1 deerindedir). (*) lkemizde 2003 ylnda 3 gnden fazla i gn kaybna neden olan 76.668 i kazas olmu, 810 tane i kazas lmle sonulanmtr. 2006 ylnda ise i kazas sonucu 1592, meslek hastal sonucu ise 9 kii hayatn kaybetmitir. kazalarnn byk ounluu kk-orta lekli iletmelerde olmaktadr. SGK nn 1998-2007 yllarn kapsayan son 10 yllk istatistiklerine gre, Trkiyede 783 bin 448 i kazas ile 3 bin 633 meslek hastal vakasna rastland. kazas ve meslek hastalklar sonucu 8 bin 507 kii yaamn yitirdi, 19 milyon 45 bin 638 i gn kaybedildi. (SGK 2003-2006 istatistikleri)
104
Tablo: 9 Japonyada lmcl Kazas Skl ve lmler

kazas ve meslek hastalklar kazas ve meslek hastalklarnn says, lmler ve yllk deiimleri Byk i kazalarnn says 146 165 188 182 185 196 166 183 195 228 218 227 201 214 230 225 231 249 274 265 318 Yllk deiim 5 19 23 -6 3 11 -30 17 12 33 -10 9 -26 13 16 -5 6 18 25 -9 53 lmler Yllk deiim -254 24 207 -130 131 -61 -135 -109 56 113 -51 -285 -234 148 -103 -99 -132 -30 -8 -106 -42
Yllar
1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
2.318 2.342 2.549 2.419 2.550 2.489 2.354 2.245 2.301 2.414 2.363 2.078 1.844 1.992 1.889 1.790 1.658 1.628 1.620 1.514 1.472
Kaynak: lmcl Kazas Skl ve lmler, The number of grave industrial accidents and deaths Japon alma, Sosyal Gvenlik ve Salk Bakanl,MHLW,2007 105
2) Japonya, ABD ve AB lkelerinde Karlatrmal Kazas Grlme Skl Yine 2004 ylnda Japonyada 123.1 (100.000 ii bana) normal i kazas meslek hastal olurken, kaybedilen i gn says ylda 1.6dr. ABDde ise ayn dnemde 2409.4 i kazas meslek hastal olayna karlk 5.7 i gn kayb olmutur. ILO rakamlarna gre, Japonyada dier gelimi lkelere gre i kazas meslek hastal grlme younluu daha dk seyretmekte ve azalma eilimi gstermektedir (www.jil.go.jp.10.11.2007). Japonya, i kazas meslek hastalklar grlme skl ynnden ABD ile mukayese edildiinde ilgili tabloda da grld gibi ABDden iyi durumdadr (Tablo:10). Tablo:10 Japonya ve ABDnin 5 Yllk alma Gnnne likin Karlatrmal Kazas Grlme Skl
Kaynak: Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW, 2003
Japonya ve AB lkelerinde Karlatrmal Kazas Grlme Sklklar AB lkeleri ile kyaslandnda da toplam i kazalarn nleme ynnden yllar itibaryla aadaki Tablo 11de belirtildii gibi Japonyann pozitif ynde ok daha baarl olduunu grmekteyiz.
106
Tablo:11 AB ve Japonyada likin Her 100.000 i Bana Meydana Gelen Kazalarnn 1994-1999 Yllar Arasnda Tarihi Geliim Seyri.
(Her 100.000 iiye ilikin) Kaynak: Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW-2003 3) Japonyada lmcl Kazas Grlme Skl Japonyada lml i kazas grlme skl da aadaki tabloda da grld gibi gittike azalma eilimindedir. Tablo:12 Japonyada lml Kazas Grlme Skl
7000
5895 5368 6095 6712 6506 6093 6126 6303 6046 6088 5990 6208 6048 5552 5631 5269
6000
5000
4330
4000
3725
3000
2674 2588 2635 2572
2549 2318 2342
2000
2419 1889 1790
1658 1628
1000
0 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974
1983 1985 1987 1989 2000 2002
Kaynak: Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW-2003
107
4) Japonya da Iyeri Byklklerine Gre Meydana Gelen Kazas Skl En ok i kazas yaanan sektrler ise srasyla % 27.3 ile imalt sektr ve % 24.4 ile inaat sektr olarak karmza kmaktadr. Japonyada i kazalarnn bizde olduu gibi en ok 1-9 ii altran kk iyerlerinde, en az ise 300 kiiden ok ii altran byk iyerlerinde meydana geldiini grmekteyiz (Tablo:13). Tablo:13 Japonyada yeri Byklklerine Gre Meydana Gelen Kazalarnn Dalm
Kaynak: Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW-2003 5) Japonyada Meslek Hastal 2003 ylnda, tespit edilen meslek hastal says 8.055dir. Meslek hastalklarnn ounluu srasyla; kas-iskelet sistemi hastalklar, stres ve strese bal hastalklar, meslek solunum yolu hastalklar, meslek akcier hastal, (Pneumoconiosis) ve benzerleridir.
108
6) Japonyada Mesleklere Gre ntihar Skl ok grlen ve yllar itibaryla artma eilim gsteren Japon toplumundaki intihar olaylarnn sebepleri, meslekler itibaryla analiz edildiinde yle bir sonuca gidilmektedir. Buna gre, en fazla i sorunlar nedeniyle isizlerin, en az ise iveren, renci ve ev hanmlarnn intihara teebbs ettiklerini grmekteyiz (Tablo:14). Tablo:14 Japonyada Mesleklere Gre ntihar Skl
Kaynak: Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW-2003
7) Japonyadaki Iyerlerinde SGye likin ncelikli Grlen Sorunlar

En byk yanllk yanllklarn farknda olmamaktr. Carlyle
Japon iyerlerinde zerinde durulan ncelikli salk ve gvenlik sorunlar zetlendiinde; iyerlerinde uygulamaya geen yeni teknoloji ve kimyasallarn yol at olumsuz sonular ve bunun neden olduu uzun dnemde ortaya kan meslek hastalklar, i gcnde giderek grlen yalanma eilimi, uzun ve dzensiz a109
lma sreleri, olumsuz alma artlarndan kaynaklanan stres ve yol at hastalklar (intihar, depresyon vb.), bel, boyun, kol, bacak adale arlar, gvenliksiz tehlikeli alma ortam, i kazalar vb. konular dikkat ekmektedir. a) Japonyada alma Hayatna likin Koruyucu Baz Temel Dzenlemeler Fazla Mesai Uygulamalar ve Ar Yorgunluk Tipik Japon mr boyu istihdam modelinin en nemli zellii, salad i gvencesidir. Ancak bu gvence esasen yasal bir hak deil, tamamen bir ynetim politikas ve Japonyaya zg bir gelenektir. Bu modele gre, kalc bir i iin ie alnan alanlarla yaplan i aktinde sre belirtilmemektedir. Ancak, yabanc irketlerden bu gelenein uygulanmas beklenmemekte, ksa sreli, part-time eklinde szlemeler yaplabilmektedir. Standartlar Kanununa gre, bu eit szlemeler bir yldan uzun sre ile yaplamamakta, ancak iin gerektirdii durumlarda daha uzun sreli kontratlarn da imzaland grlebilmektedir. Mevcut i mevzuatna gre genelde 10 kiiden fazla alan olan her Japon iyeri, Japon Denetim Kuruluuna vermek zere, yazl bir Szlemesi dzenlemek zorundadr. Bu belgede;
e
balama/biti saatleri, dinlenme saatleri, ve cretlerin hesaplanma prosedr ve maa art sisdeme zaman, ekli, ilgili dzenlemeler, gvenlii kurallar
temi,
Maa cret
Emeklilikle sal,
gibi unsurlarn belirtilmesi gerekmektedir. 1947 tarihli Standartlar Kanununa gre, asgar cret dzenlemesi bulunmaktadr. Bu erevede, hkmet her vilayet iin ayr bir asgar cret miktar belirlemektedir. Asgar cretin altnda bir cretle ii altrmak su tekil etmektedir. Ayrca Japon Kanunu, alma saatleri, len tatilleri ve cretli izinler konusunda da ayrntl dzenlemeler iermektedir. Bu yasada haftada 48 saat olarak belirlenen haftalk alma sresi, 1997 nisannda yaplan bir deiiklikle haftalk maksimum alma sresi 40 saat ola110
rak belirlenmitir. Ticaret/hizmet sektrnde, 10 kiiden az i gc istihdam eden irketler iin bu sre 46 saat olarak belirlenmitir. Gnlk alma sresi 6 saati geen iyerlerinde minimum 45 dakika, 8 saati geen iyerlerinde minimum 1 saat i aras verilmek zorundadr. Gnlk en fazla alma sresi 12 saatle snrlandrlmtr. Japonyada i hayatnn btn alanlarnda olduu gibi gnlk alma sresini de yasalardan ok gelenekler belirleyebilmektedir. Nitekim Japon modelinde iverenler iilerden gnll olarak fazla alma yapmasn beklemektedirler. Doal olarak i grenin kariyer geliiminde bu hususlar nem arz etmektedir. verenlerin en byk korkusu, sendikalar ve iilerin fazla alma yapmamalardr. Kdemli iiler daha ksa sre alabilmektedirler. Ayn ekilde yllk izin byk iyerlerinde hafta olmasna ramen irkete sadakat iin bu izinlerin % 50.5 i tam kullanlmamaktadr (MHLW,2001). Prensip olarak lkede cumartesi resm tatil olmasna ramen, kk iletmelerin % 70inde kurala uyulmamaktadr. Yine ayn anlayla hastalk izinlerinin de yllk izinden mahsup edilmesi sz konusu olabilmektedir. 2006 yl iin plnlanan yasal yllk alma sresi Japonyada 1784 saat, ABDde ise 1804 saat olarak belirlenmitir. Japonya yllk ortalama alma sresi bakmndan nde gelen AB lkeleri ngiltere (1589), Fransa (1,564) ve Almanyaya (1,436) gre daha yksek kalmaktadr (http://www. dol.gov/asp/media/reports/chartbook/2008-01/appendix_indicators.html OECD 4.1.2009). Japon Kanununa gre normal artlarda, bir alan, ie baladktan 6 ay sonra 10 gnlk cretli izine hak kazanmaktadr. Bu sre, ilerleyen hizmet sresine gre tedricen artmakta olup bu anlamda en fazla 6.5 yl hizmeti olan iiye 20 gn izin verilmesi gerekmektedir (JILAF,2005). Tablo : 15 Japonyada Hizmet Sresine Gre Hak Edilen Yllk zin Sreleri
6 ay sonra 1.5 yl sonra 2,5 yl sonra 3,5 yl sonra 4,5 yl sonra 5,5 yl sonra 6,5 yl ve sonras 10 gn 11 gn 12 gn 14 gn 16 gn 18 gn 20 gn
Kaynak : Japon Uluslararas alma Kurumu, JILAF, 2005

111
Ancak, Japonyada aile tipi iyeri anlaynn bir sonucu izinleri kullanmamak ve fazla alma yapmak bir gelenek hline gelmitir. zellikle Japonyann kalknma dneminde her yl birok st dzey ynetici ve iinin ar yorgunluk ve fazla almaya bal nedenlerle ld bilinmektedir. Fazla almann nemli nedenlerinden biri de merkezde ev kiralarnn yksek olduundan genelde ehir dnda ikamet eden iilerin ortalama iki saatinin yolda gemesidir. Ayrca OECD lkeleri arasnda yasal tatil, uyku ve izinlerden imtina nedeniyle Japonyadaki yllk alma sresi daha yksek kalmaktadr. OECD 2007 verilerine gre, uykuya en az zaman ayran lke Japonya ve Kore iken (gnde ortalama 7.8 saat), bu konuya en fazla zaman ayran Fransa (8.8 saat), ABD (8.6 saat) ve Trkiyenin ise gnde ortalama 8.4 saat uyuduu gzlenmektedir. Nitekim yasal hafta tatili, resm tatil ve yllk izinler toplam OECD lkeleri ile mukayese edildiinde yllk allmayan gnler toplamnn Japonyada 127.5 gn, ngilterede 137 gn, Fransada 140 gn Almanyada ise 143.2 gn olduu grlmektedir. Dier yandan bir bro iisinin bile gnlk mesaisi 12-16 saati bulmaktadr. lgin olan fazla almalarn normal yasal mesai sresinin bitiminde gnll olarak alanlar tarafndan cretsiz olarak yerine getirilmi olmasdr. Gnmzde sendikalarn ve kamuoyunun basks sonucu yllk alma snrlar ILO normlarna uygun olarak 1685 saate indirilmeye allmaktadr (JILAF,2005). Ancak Japonyada i mevzuat zellikle ii karma konularnda iverenin ksmen lehine dzenlemeler iermektedir. Burada unu hatrlatmak gerekir ki; OECD lkeleri arasnda i mevzuat katlk sralamasnda Japonya 6. srada Trkiye ise Portekizden sonra sondan 2. srada yer almaktadr (OECD EMPLOYMENT Outlook,2004). rnein Japonyada belirsiz sreli alan bir iinin i akdi iki haftalk ihbar sresi ile her zaman fesih edilebilir. Bir saatlik fazla mesai yapmay reddeden veya iyeri adres deiikliini kabul etmeyen iinin i akdi de ayn ekilde tazminatsz fesih edilebilir. Yaln retim modelinde retim kotas belli olan retim hatlar, kl kontrol (Andon) sistemi ve normalin altnda ii says gibi nedenlerden i grenler youn ve stresli bir alma temposunda olmak zere dk cretle altrlmaktadr. Ayrca bu stresli i ortamnn olumasnda dier bir etken ise ekip almasdr. Bu an112
lamda retim srecinde son derece hassas zamanlanm TZde, bir ekibin ileri aksatmasyla sradaki btn ekiplerin ileri etkilenmekte bu yzden iyerindeki herkes birbirinin iine karr, bask yapar duruma gelmektedir (Japonya isg kaynak.htm ). Japonyada belirtilen stres, fazla alma ve ar yorgunlua bal lmler Karosh olarak adlandrlmaktadr. Japoncada karo, ar yorgunluk, sh (i) ise lm anlamna gelmektedir. Dnyada en fazla i yorgunluu nedeniyle lm vakas grlen lke Japonyadr. Tam zamannda retim modelinin getirdii youn alma temposunu yol at stres bu olumsuz sonucun nemli etkenlerindendir. Japonyada Karosh nedeniyle st dzey yneticilerin lmleri de az sayda deildir. Japonyada Tam Zamannda retim modelinin uyguland iletmelerde cret ve terlerin artmas, iini iyi yapmann yannda, i aidiyeti, ie devamllk, fazla mesai, geri bildirimde bulunma vb. performans kriterleriyle deerlendirilmektedir. Bu nedenle st dzey yneticiler bile, yine ek deme almadan, iini yitirme korkusu ve kendini ispatlama dncesiyle iinde tm gayretiyle almaktadr. Bazen bu youn alma temposu kiiyi kendi elleriyle lme gtrebilmektedir. b) Nfusun Yalanmas Bugn nfusun gittike yalanmas nedeniyle lke artan oranda sosyal gvenlik sorunlar yaamaktadr. Japon alma, Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnn tahmin verilerine gre; salk harcamalar 2007den 2035 ylna kadar nfusun 128 milyondan 121 milyona dmesi ve 65 zeri yal nfusun 27 milyondan 34 milyona kmas sonucu nfusun % 30unun, % 70 salk harcamasn tketmesi nedeniyle bu konudaki harcamalarn 34.7 trilyondan 65.6 trilyona kmasnn lkenin mevcut sosyal gvenlik sistemini dar boaza sokmasndan endie edilmektedir. SGyi doal olarak tehdit eden yalanma sorunu ile ilgili Japonya, salk harcamalarn artrma, sosyal gvenlik sisteminde revizyon vb. birok yntemle zm stratejileri gelitirmektedir (MHLW, 2007). Kamu salna nem veren Japonyann, bu alanda da hizmette kaliteyi koruyabilmesi dikkat ekmektedir. Nitekim dnyada mr ortalamas en yksek lke Japonya olup, erkeklerde beklenen mr ortalamas 79.19 kadnlarda ise 85.99 dur (Miki, 2008: 6).
113
c) Kadn alanlar Japonyada batdan farkl olarak geleneksel salkl aile anlay gerei toplum kadn evinde grmek istemektedir. Bu nedenle kadnlar her ne kadar i mevzuatnda erkekle eit haklara sahip olsa da uygulamada i hayatna katlm dk olan kadnlarn hem cretleri daha az, hem de stat olarak erkekten geri plnda kalmakta idiler. yaamna katlan kadnlarn ayn zamanda ev hanml rollerini de arlkl olarak srdrme alkanlar bu sonucu etkiledii aktr. Bu nedenlerle resm istatistiklere gre 2004 ylnda kadnn erkee gre sanayi sektrnde istihdama katlm oran Japonyada % 30 iken, ABDde % 46 olarak belirlenmitir. Kadna denen cretlerin de Japonyada erkeklerden % 20, ABDde ise % 12 daha az olmas dikkat ekicidir (Kaynak:2001, survey by the Ministry of Health, Labour and Welfare). Bir sre, kadna ilikin eit muamele hakknn ihlalinin cezas Japonyada sadece sulu iverenin kamuoyu nezdinde tehir edilmesinden ibaretti. Ancak Japonyada son yllarda, bu konuda kamuoyunun basksyla kadnlar lehine mevzuat deiiklikleri yaanmaktadr. 1985de karlan ve kadn almasn dzenleyen, i hayatnda kadna, erkekle eit muamele yaplmas ngrlen yasada, 1999da getirilen deiiklikle emredici hkmler de getirilmitir. Son yllarda ise kresellemenin de etkisiyle, istihdamn esneklemesi ve farkl istihdam biimlerinin artmas, her ne kadar Japonyada kadn iin i imknlarn artrmsa da, genelde bunlarn gen ve yal iilerde grld gibi daha ziyade istihdam gvenlii olmayan dzensiz ilerde (Geici, Ksm sreli alma vb.) istihdam edilmelerine yol amaktadr. Bunun nemli nedeni bulunmaktadr: a) ilik maliyetinden tasarruf, b)Tam gn alan (ekirdek) ana rma iilerin i gvencesini srdrebilmek c) Ekonomik deiim dalgalanmalarna kar dengeleri korumak adna ii saysnda deiime hzla gidebilmektir. Burada vurgulamak gerekir ki Japon i mevzuatnda dk cret denen ve ounluunu kadnlarn oluturduu ksmi alanlar iin, tam gn alanlarla eit muamele yaplmasn ngren bir dzenleme bulunmamaktadr (en,2008:81) Dier yandan ksm sreli alanlarla yaplan szlemelerin
114
tm dzensiz alanlarda olduu gibi alageldii ekilde toplu, tek tip olarak dzenlenmesi yerine kiisel nitelik arz etmesi dikkat ekmektedir. 8) Japonyada SG Konusunda Yeni Yaklamlar Japonya SG ynetiminde; ncelikli riskleri belirleyerek duruma gre geni apl nlemler alma, riskin yksek olduu kk apl iyerlerindeki SG ynetimine gerekli destek ve tevik vermenin yannda l katlml (ii, iveren, devlet) ynetim ile yeni teknolojilerin ve koruyucu ekipmanlarn kullanlmas nemsenmektedir. SG konusundaki temel nlemlerle iyeri artlar iyiletirilirken verimlilii de dikkate alma ve baarl uygulamalar genelletirme, paylama abalar, i kazalarn, stres, intihar vb. ruh hastalklar nleme programlar dikkat ekmektedir. Iyeri ortamn iyiletirme amacyla rgt kltrn ve rgtsel deerleri gelitirmeye ilikin ynetim uygulamalarna nem verilmektedir. Etkin ynetim iin SGye ilikin kurumlarn merkez yerleim yerlerininyannda yerel dzeyde rgtlendikleri ve iyerlerine danmanlk yaptklar grlmektedir. Bu srete iverenlerin iyeri hekimi, i sal ve gvenlii uzmanlar ile daima ibirlii ierisinde hareket ettiklerini grlmektedir. Ayrca pasif yntem olarak adlandrlan klsik kural koyup insanlarn ona zorla uymasn isteyerek denetleme ve gerektiinde cezalandrma usulu uygulanmamaktadr. Bu anlamda ucuz geici tketim harcamalar ile i artlarn iyiletirme yerine, ilgili mevzuat erevesinde, rehberlik yaparak ii-iveren katlm ve ibirliini salayarak SG konusundaki kurallarn tespiti ve uygulanmas konusunda iin merkezinde bulunan ii ve iverenin aktif, gnll katlmn salayarak proaktif nlemlerle SG ynetilmeye allmaktadr. Bu nleyici anlaya ilikin yntemde, i sal ve gvenliini cidd derecede olumsuz etki yapan i younluunu azaltma, i srelerini normalletirme ayrca genel salk politikasnda kaliteyi ykseltme ve zel anlamda iyerlerinin salk artlarn iyiletirme yatrmlar vb. konularna arlk verildiini grmekteyiz. Burada SG ynetiminde izlenen temel strateji ise sistemi srekli iyiletirme amacyla ILO normlarna uygun olarak plnlama (saysal llebilir hedeerle), uygulama (risk deerlendirme ve azaltma), kontrol etmek (etkin deerlendirme) ve nlem alma (iyiletir115
me) eklinde zetlenecek faaliyetlerin (srelerin) devaml (PUK dngs olarak) srdrlme eylemidir (Mor,2004:11-14). Japonya i sal gvenlii konusundaki baarsn her eyden nce, toplumsal katlm, bilin, altyap ve eitim dzeyini ykselten birok kamu ve zel nitelikte uzmanlam aratrma merkezleri, Japon Sal ve Gvenlii Kurumu, niversite, enstitit, hastaneler vb. kurululara borludur. Bunlarn balcalar: Japon Salk alma ve Sosyal Gvenlik Yardm Bakanl, (Japan Ministry of Health, Labor and Welfare) (MHLW), ve evre Sal niversitesi (Dnyada lk Olan ), (University of Occupational and Environmental Health, Japan) (UOEH) , Endstriyel Ekolojik Bilimleri Enstits (Institute of Industrial Ecological Sciences) (IIES), Sal Hemirelik Okulu, Japon Tp Enstits (Japan Medical Assocation) (JMA), Japon Eitim ve Politika Enstits (The Japan Institute for Labour Policy and Training) (JILPT), Uluslararas Teknoloji Enstits, (The Kitakyushu International Technological Association) (KITA), Ulusal Salk Enstits, Kyoto Salk Kurumu, (Kyoto Industrial Health Association) (KIHA) ve lkenin kr amac gtmeyen (NGO) alma standart ve denetim organizasyonlar, Japonya Uluslararas Birlii Ajans (JICA) ile Japon Sal ve Gvenlii Kurumu (Japan Industrial Safety and Health Association (JISHA Tokyo, Osaka), JISHAya bal SGye ilikin farkl ilevli birok teknik blmler bulunmaktadr. Bunlarn balcalar; Occupational Safety and Health Education Center ( Sal ve Gvenlii Eitim Merkezi), Japan Bioassay Research Centre (Japon Bioassay Aratrma Merkezi), JAISH (Japan Advanced Information Center of Safety and Health, Japon Yksek Salk ve Gvenlik Bilgi merkezi), JICOSH (Japan nternational Center for Occupational Safety and Health, Japon Uluslararas Salk ve Gvenlik Merkezi), Osaka Occupational Health Centre (Osaka Sal Merkezi) ve SG yerel rgtleri Gvenlik ve Salk Hizmetleri Blge Mdrlkleri eklindedir. Bu kurumlarn en nemli faaliyetleri : 1) ve evre sal eitimi vermek (iyeri hekimi, i gvenlik uzman, iyeri hemireleri, ii ve iverenler),
116
2) ve evre saln koruyucu sistemi kurmak ve gelitirmek, 3) ve evre sal alanndaki uzmanlar en iyi ekilde eitmek, 4) Endstriyel danmanlk hizmeti vermek, 5) sal konularnda gerekli istatistik verilerin toplanmas, aratrma ve eitim yaplmas, 6) Salk ve gvenlik konularnda teknoloji eitimi, transferi ve deiimini yapmak. 9) Japon alma Hayatnda SGye likin rnek Uygulamalar Japon i yaamnda gerek aile tipi iletme anlay gerei iinin zel hayatnn da salkl olmasna zen gstermesinin beklenmesi, gerekse hatasz retim prensibi ile alann aktif katlm ve desteinin alnmas, SG nlemlerinin uygulanmasn daha verimli klmaktadr. Ayrca Japonya SG konusundaki eitimlere gerekli zeni gstererek bu konudaki almalarn etkinliini artrabilmektedir. e girite uygulanan oryantasyon programnda kalite ile birlikte en ok ilenen konu, i sal ve gvenliidir. Oryantasyon programnda gerekli n bilgileri alan iiler, i birimlerine gittiklerinde ise kendi ileri ile ilgili gvenlik nlemlerini alma ortamnda yerinde grmektedirler. neri sistemlerinde, ii sal ve i gvenliini ilgilendiren geri bildirimler deiik tevik sistemleri sayesinde nemsenerek deerlendirmeye alnmaktadr. Doal olarak srekli iyileme anlamndaki bu yaklam (PUK) SG sistemini etkin klan ve gelitiren bir uygulama olarak karmza kmaktadr. Japonlar le tatilini SG konuarak geiren alanlarna ek cret vermektedir. Mesai bitiminde son be dakikay operatrler SG konusunu tartarak geirirler. nce insan diyen Japon mode117
linin ncelikli temsilcisi olan Toyotann SGye ilikin kard kitapnda yer alan temel ilke dikkat ekmektedir. 1- Gvenlii kurallarna uyunuz. 2- Kk kazalar da nemlidir, sfr hata, sfr kaza. 3- Durdur, ar, bekle. in insaniletirilmesi iin ergonomik adan zellikle yeni teknolojilerin uyguland Japon otomobil sektrnde i ortamndaki konforu artrmaya ynelik ilgin nlemlerin gelitirildii grlmektedir. Bunlar: 1) Etkin i ak iin materyallerin ynetimi: (leri kolaylatran imkn ve aygtlardan olan, net bilgilendirme ortam, ok ilevli raar, tekerlekli tayclar, asansrler ve her alet iin bilinen bir meknn ayrlmas) 2) Uygun iyeri dzeni iin iin iiye uydurularak uygun alma ortamnn kurulmas: (stenilen malzemeye kolay ulam, ykseklik ayar, sabitleme, etiketleme, annda istenilen bilgi ya da malzemeye ulama imkn) 3) Uygun i evresi: Iyerinde potansiyel risk, i kazas ve meslek hastalk kaynaklarn kontrol altnda tutma, koruyucu ekipmanlarn kullanlmas, yeterli s, k, grlt ayar, etkin iletiim, yemek ve ara dinlenmeler iin uygun konforlu dinlendirici ortamlar oluturulmas, alanlarn ie adaptasyonunun salanmas iin ruh ve beden aktivitelerinin yaplmas, yeterli salk hizmeti ve kontrolleri, alanlarn saln koruyup gelitirme, 4) Ar ve tehlikeli iler yapmak iin insanlarn ynettii ekipmanlarn gvenlikli bir ortamda kullanlmas, i evresinin insaniletirilmesi veya iin iiye uydurulmas adna ilgili nlemlerin byk oranda alnd Japon iletme rneklerinden olarak, bata Toyotann rnek uygulamalarnn yannda, Nissann
118
benzeri insan ynelimli (human-oriented) uygulamalarnn grld Kanadadaki Rya Fabrikas adl iletmesi, Hondann ve Mazdann insan dostu yeil alana nem veren ve tehlikeli ilerin makinelere yaptrld evresel, ergonomik nlemlerin n plna alnd iletmeleri dikkat ekmektedir (Hgash,2003: 5-11). 10) letmelerde Sal ve Gvenlii Problemlerinin Tanmlanma Sreci (5N+K)
Bir ivi yznden bir nal, bir nal yznden bir at, bir at yznden bir atl, bir atl yznden bir ordu kaybedebilir. Franklin
ki kez olan, nc kez de olur diye mehur ataszleri olan Japonlar, hata yapmak ktdr, ancak tekrarlanmas daha ktdr anlayyla hatann kk nedenini bularak hatann sregelmesinin nne gemeye nem vermektedirler. Bu yzden Japonlar dnyann en az zr dileyen insanlardr. Bu anlayta olan Japonlarda SGde hata ynetiminde sorun tespiti iinde kullanlan 5N+K tanmlama ve sorgulama kuraln burada hatrlamakta fayda grmekteyiz. Bu formlde hatay tanmlamak ve nedenlerini tespit etmek iin izlenecek sorular dizisi yledir: Ne sorusu, hatann n bilgisini verir. Nerede sorusu, sorunun yeri hakknda bilgi verir. Bundan sonraki Ne zaman, Nasl, Niin ve Kim sorularnn cevaplar ise sorunun tam anlamyla tanmlanmasn salayacaktr. Hatann nedenlerini aratrmak iin kullanlan metod ise 5Whys metodu olarak bilinen ve 5 kez niin diye sorarak sorunun kk nedenini bulmaya yarayan bir yoldur. Bu tekniklerle en basit, ya da karmak olabilen ana sorunun nedeni ve etkin bir yntemle zme imkn bulunabilmektedir. Ayrca bu yntem bir iletmede verimli bir retim srecini srdrmede nem arz eden i tanmlamasnda kullanlr. Japon toplumunda saldm ayra, mevlam kayra gibi bir belirsizlik plnszlk ortamn asla kabul etmeyen ve bu prensibin yaamn her alannda uyguland bir disiplin anlay grmekteyiz. Bu kurala gre hareket eden Japonlarca n plnlama ile bir retim srecinde ne yaplaca, nasl yaplaca, nerede yaplaca ve hangi zaman ierisinde ve kimin yapaca gibi hususlar ve roller (yol haritas) ayrntl olarak batan belirlenerek kayt altna alnr.
119
Bu anlamda toplam kalite kontrol ynetim anlay gerei yrtlen standart i tanmlanmasn Japonlar u ekilde zetlemektedir irketler bir orkestra gibidir. Mteri orkestra e olarak mziin temposunu tayin eder. Her yaplan i bir enstrman gibidir. Herkes, neyi, ne zaman ve nasl alacan bilir ve notasna uyarsa sonunda herkesin beendii, mteri memnuniyetinin saland yksek kaliteli ve gzel bir mzik kar (Imai,2003:45). 11) SGde Bilgilendirme (Grsel Ynetim)
Bilgisizlik kolay ve rahat elde edildii iin ounluk bilgisizdir. La Bruyere
Japonlar bilgilendirmede herkesin kolay anlayabilmesi amacyla mesajlarn ok basit ve anlalr olmasna nem verirler. Bu nedenle SG ynetiminde de herkese bilinen sembollerde ieren kl uyar sistemi (Andon) kullanrlar. Bu iaretler sayesinde neyi, ne zaman, nerede yaplp veya yaplamayaca ak bir ekilde herkese anlalabilmektedir. Trak iaretlerinde olduu gibi renkler de grsel ynetim arac olarak kullanlmaktadr. rnein yeil renk olumlu mesaj vermekte kullanlr. Kabul edilmi bir rn ve malzeme iin yeil etiketi kullanlr. Krmz ise tehlike iaretidir, yangn tehlikesi, yasaklar, reddedilen malzeme vb. durumlarda krmz renk kullanlr. Sar ya da turuncu da ikaz edici uyarcdr. rnein, retim hattnda malzeme bitmek zere ise ambar alanlarna durumu bildirmek amacyla sar ya da turuncu k kullanlmaktadr. Byk iletmelerde klar yer belirtici panolara da yerletirilmektedir. Yeil k makinenin altn, sar bir sorun olduunu makinenin tamirat grdn, krmz ise makinede onarm ihtiyac ya da kullanc hatas gibi baka bir nedenle sorun olduunu derhal mdahale gerektiine iaret etmektedir. Maliyeti dk tutmak, verimlilik amacyla asgar stokla almay prensip edinen Japon iletmeleri stok ynetiminde de (Kanban) bu iaretlerden faydalanmaktadrlar. letmenin deiik birimlerindeki performans durumlar bu iaretler sayesinde kolayca grlerek izlenip denetlenebilmektedir. Ayn ekilde iletme birimlerinde makine kullanm klavuzu, kalite, devamszlk, i kazalar, verimlilik ve benzeri konularda ilgilileri bilgilendirmek amacyla basit ve anlalr bilgi ya da raporlamalar, pano gibi grlebilecek uygun yerlere aslr. Japon ynetim sistemlerinin temeli disipline dayanr. letme120
de disiplini salamak iin de basit ve detayl kural koyarak izleme yntemi benimsenir. Ancak burada dikkat eken olumsuz snrlamalar yerine, olumlu bildirimler kullanarak doru ve yanl gstermeye alrlar: Geilmez yerine, geilebilen yeri gstermek, ya da sigara iilmez yerine, o alana girmeden nce sigaralarnz burada sndrebilirsiniz gibi grsel ynetim usulyle doru ve yanl yazl kurallara gerek duymakszn tm alanlara retmeyi amalayan etkili olabilecek pozitif yaklaml basit bir uygulamadr (zelik, 1994:129). Japonlarn toplam kalite ynetiminin gerei olarak SG ve i dzeni bakmndan nem arz eden i disiplinini salamak iin iletmelerde izledikleri be adm yntemine de (5-S) burada ksaca deinmekte fayda grlmektedir. Bu kavram ismini S ile balayan 5 japon szcnn ba harerinden alr. Seiri, Seiton, Seiso, Seiketsu ve Shitsuke eklinde ynetimde akln gstergesi olan ve iyeri dzeni iin ngrlen bu be faaliyet zinciri kavramlarnn anlamlar ksaca: Ser: Iyerinde gerekli ve gereksizleri belirleyerek gereksizleri iletme dna alarak karmaay nlemek. Seiton: Genel dzen ve tertip her eye bir yer ve her ey yerli yerinde, gerektiinde kolayca ulalabilecek konumda demektir. Seiso: Temizlik, kimin, neyi, ne zaman, nasl temizleyecei nceden belirlenerek, bu alanda konulacak grsel denetim izelgeleri ile sk sk denetlenmesinin salanmasdr. Seiketsu: Alet ve ekipmanlarn bakm standartlarnn belirlenerek periyodik bakmlarnn mutlaka yaplarak kullanma hazr durumda bulundurulma ilemi. Dier yandan bu prensip ayn zamanda alann, ayn derecede kendisi iin bakm ve temizlik alkanln srdrmesini de ngrmektedir. Shitsuke: ortamnda kurallara tam uyma eitim ve disiplin anlamna gelmektedir (mai, 2003:233). 12) Japon letmelerinde SGnin rgtlenme ekli Japonlarn i kazas ve meslek hastalklarn nlemeye ynelik izledikleri genel prensip ve stratejiler yle aklanabilir: 1.Ynetim: SG ile ilgili sorumluluun yklenilmesi, SG politikalarnn duyurulmas 2. Sorumluluk datm: gvenlii sorumluluunun yneticilere, SG uzmanlarna ve iilere datlmas
121
3. Gvenli alma koullar iin gerekli bakm ve almalar: Denetim, mhendislik almalar, i sal gzetimi, gerekli donanmn salanmas ve satn alnmas 4. SG iin gerekli eitim sisteminin kurulmas 5. Kayt sistemlerinin gelitirilmesi ve yerletirilmesi 6. Tbb kontrol ve ilk yardm sistemleri 7. grenlerin bireysel sorumluluklar: Eitim sonularnn deerlendirilmesi, i gvenliine kar ilginin korunmas ve geri bildirimlerin ynetime iletilmesidir. Japon ynetim anlaynda, SGnin koruma ve nleme ilevinin iletme iinde etkin bir biimde yerine getirilmesi, bu ilevin ayr bir birim tarafndan yrtlmesi ile mmkn olabileceine inanlmaktadr. Bu nedenle Japonyada iletmeler bydke, i sal ve gvenlii almalar biimsel rgt yaps iinde ayr bir birim tarafndan gerekletirilmektedir. Bununla birlikte, bu ilevin ii-iveren temsilcilerinden teekkl eden bir komite tarafndan yrtlmesi salanmaktadr. sal ve gvenlii almalarn denetlemek amacyla kurulan kurullarda (komite); veren veya iveren vekili, gvenlii uzman, Iyeri hekimi, Sivil savunma uzman, Ustaba, Sosyal hizmet danman, Sendika temsilcisi iilerin katlmasna nem verilmektedir. 50 ve zeri ii altran her iyeri, iyeri salk ve gvenlik birimi kurmak zorundadr. Iyeri SG biriminde iyeri hekimi, i gvenlii uzman ve iyeri hemiresi altrlmas zorundadr. Ancak Japon mevzuatna gre; ii saysna baklmakszn tm alanlarn salk kontrolu arttr. Kk iyerleri ise ksm sreli (part-time) iyeri hekimi altrmak zorundadr. Japonyada i sal rgt (OHO) adl cretli i sal ve gvenlii eitimi veren kurulular bulunmaktadr. letmelerde uygulanan salk ve gvenlik almalarnn amac, alanlara gvenli ve salkl bir alma ortam salayarak,
122
hem alanlarn salnn korunmas, i kazalar ve meslek hastalklarnn nlenmesi, hem de alma verimliliinin artrlmasdr. Bu amala yaplan almalar arasnda sosyal gvenlie ilikin hayat, salk, kaza sigortalar, hastalk yardmlar, iyeri gvenlii nlemleri, meslek hastalklar ve i kazalarna ilikin nlemler saylabilir.
123
B) JAPONYADA SENDKACILIK
Birlik kuvvettir. Kuvvetli ise hakldr. Anonim
1. Tarihe mevzuatndaki gelimelerin yannda tarih olaylarn da Japonyadaki toplu i ilikilerini etkiledii grlmektedir. Japonyada ilk ii rgtlenmelerine I868li yllarda rastlanr. Ancak bu yllardaki rgtlenmeler daima ok yerel nitelikteki rgtlerdir. Gerek anlamda ilk Japon ii sendikalar ise 1890l yllarda makine retim endstri iileri ile gemi inaat iileri ve daha sonraki yllarda da demiryolu makinistleri ile matbaa iileri tarafndan kurulmutur. 1890 ylnda Katayama Sen, Rode Kumiai Kieseikay (i Sendikalarn Gelitirme rgt-Society for the Promotion of Trade Unions) kurar. Bu rgtn elik, demiryolu, gemicilik ve matbaa ilerindeki iileri rgtlemesinde katks byktr. Ancak ilk sendikalar iinde en baarlsnn Demiryolu i Sendikas olduu sylenmektedir (Demirciolu,1999:42). Japonyada genelde bu dnemdeki ilk sendika faaliyetleri pek de baarl olamaz. Ancak yine de bu sendikalarn iiler arasnda rgtlenme konusunda istek yaratt ve belirli grlerin parlamentoya yanstlmasnda etkili olduu bir gerektir. Dier yandan bu dnemde iiler arasndaki rgtlenmenin bu geliimi, yneticileri rktr. Bu nedenledir ki, 1900 ylnda Kamu Barn Koruma (Gesetz Zur Erhaltung Des ffenlichen Friedens) yasas yrrle sokulur. Bu yasaya gre ise tm sendika benzeri rgtler polis denetimi altna alnrlar. Ancak bu durum ii rgtlenmesinin nn kesemez. iler 1912 ylnda Tokyoda almalarn ngilterenin Dostluk rgtleri (Friendly Societies) adl kuru124
lularna benzer Yuaikaii lml bir sendika rgt olan Kardelik rgtn (Gesellschaft der Brderlichkeit) kurarlar. Bu rgt, 1919 ylnda Japon sendikal hareketinin gerek anlamda nclerinden olan SODEME nin (Japon i Federasyonu) domasna zemin hazrlamtr. 2. Dnya Savandan nceki bu dnemde ii rgtlenmeleri ksmen baar salamtr. Hkmet ise ii faaliyetlerindeki bu gelimelere pek scak bakmamtr. Bu anlamda icra organ bir yandan kard sosyal bro yasas ile yerel ii rgtlenmelerini destekler iken, bir yandan da sendikal faaliyetlerin polis gzetimi altnda yrtlmesine ilikin Kamu Barn Koruma Yasas ile engellemeye almtr. 1938li yllarda Japon Militarizmi adl siyasi gelimeler mevcut sendikal zgrlkleri kstlamtr. Bu yzden son yllarda gelimeye yz tutan ii eylemleri ve grev mcadeleleri de gerilemitir. Ayrca bu srete iktidar sz konusu radikal sendikacl engellemek iin kamu hizmetinde endstriyel rgt (Industrial Association for serving the nation) adl bir kurum kurmutur. Btn sendikalar bu merkez rgte balanmak suretiyle kontrol altna alnmtr. ktidara ve iverene muhalif hareket eden sendikaclar asimile edilmitir (Benson, 2008:1). Hkmetin bu tepkisi yznden ii hareketi de, gelime trendini srdrememitir. Sonu olarak bu olumsuz gelimeler yznden 1940 ylnda sendika says 49 iken 1943 ylnda 3e kadar gerilemitir. 2. Dnya Savandan sonra Japonyada egemen olan Amerikan igal ynetiminin teviki ile getirilen ve byk lde Amerika hukukunun l alnd yasal dzenlemeler ile ii hareketinin gelime eilimine girdiini grmekteyiz. Ancak bu srete tabandan gelen bir hareket olmad iin Japonyadaki ii hareketi batdaki anlamda kurumsallaamamtr. Bunun nedeni ise, ortak karlar koruma noktasnda sorumlu sendikaclk anlay yerine gerek ideolojik yaklam, gerek sendika liderlerinin keyf yaklamlar, gerekse sadece mensubu olduklar irket ve endstrilerinin karlarn n plna alma gibi ii sendika gcnn blnmesine yol aan etkenlerden kaynaklanmaktadr. Japon sendikaclnn balangtaki en byk kmaz, geni kamuoyuna ramen, sendikalarn byk oranda Amerikann
125
da desteiyle zoraki demokrasi uygulamalar ile daima muhalefetin siyas gr ile hareket ederek srekli olarak uzlamadan yana olmayan stratejiler izlenmesinden de kaynaklanmtr. Amerikan igal kuvvetlerince karlar icab sendikalara empoze edilen, halk tarafndan yllarca iktidara getirilen LDPye (Liberal Demokrat Parti) zt mahiyette ahenk bozucu radikal nitelikteki ideolojik yaklamlar uzak douda Komnizm tehlikesi ba gsterinceye kadar canl tutulmutur. Buna rnek 2. Dnya Savandan sonra mevcut artlarn rn olan Sohyo ve Sanbetsunun ban ektii ii hareketlerinin daima iktidar kart stratejiler izlemesi iilerin aleyhine olmu, bat kontrolndeki bu harekete hep phe ile bakan hkmet her frsatta bunlarla mcadeleyi mill bir misyon olarak grmtr. Dier yandan birok sendika yesi, kendilerine bir trl fayda olarak dnmeyen, netice alc politika retemeyen radikal ideolojik grteki rgtlerden uzaklama eilimine girmilerdir. Nitekim bu srete ABDnin tevikiyle glenmeye balanan Sohyo ve Sanbetsunun ban ektii ii sendikalarnn ii-iveren kavgalarnn trmanmasna yol amas sonucu; Toho Film irketinde 195 gn sren 1946 grevi, 1952 Toshiba grevi, 1947 postaclar grevi, 1954 maden ve elik iilerinin grevi ve 1947 ylndaki genel grev tehditleri eklindeki trman iktidarn grevleri yasaklamas ile durdurulabilmitir. Bu anlamda 2. Dnya Savandan sonraki Japonyada, tehdit olarak grmeye balanan ii sendikalarnn gcn krmak iin ulusal dzeydeki sendika ve federasyonlarn rgtlenmeleri iverenlerce engellenmi, sendikalarn iyeri dndaki iiler ile ibirlii yapmas ve politik faaliyetlerde bulunmalar nlenmeye allmtr. Bu srete radikal sendikacln nn kesmek adna, emek sermaye uzlamasn kolaylatran aile tipi iletme, i gvencesi, taban creti, yaa ve kdeme gre cret vb. uzlama kurumlarnn temellerinin atldn grmekteyiz (Benson,2008:1). Bu dnemde izledii tek yanl ideolojik stratejiler yznden zor duruma derek toplumsal desteini kaybeden Sohyo Sendikas, 1990da kendini lavetmek zorunda kalmtr (Shimada, 1992:268). Amerikan igal ynetiminin ilk amac Japon toplumunda demokratik reformlar yapmak ve Japonlarn ekonomik gcn azalta126
rak bu lkenin asker gcnn yeniden canlanmasn nlemektir. Bu amala bu lkede Amerikan igal kuvvetleri tarafndan, yalnzca zgr giriim ve piyasa rekabeti zendirilmi, bunlarn yan sra demokratikleme yolunda bir nlem olarak da, ii sendikalarnn rgtlenmeleri byk lde desteklenmitir. 1945 ylnda Sendikalar Yasas kabul edilmitir. Bu yasa yrrlkteki hukuka paralellik tamasna ramen birka adan byk farkllk gstermekteydi. Sendikalar kanunun 7. maddesi iverenlerin eit haksz mdahele ve uygulamasn yasaklamaktadr. Bunlar: I) Sendika yelii ve faaliyetleri nedeniyle her trl ayrmclk ve uygunsuz muamele. II) Pazarln reddedilmesi. III) Bask ve mdahaledir. 1946 ylnda Sendikalarn Korunmas ve zgrl Yasas karld. Bu yasa 1946 tarihli Anayasa erevesinde hazrlanmtr. 1946da yrrle giren bu Anayasa, Japon iilerine Amerikan mevzuatna gre hatta daha ileri haklar tanmtr. 1949da Sendikalar Yasasnda deiiklikler yaplarak sendikalara daha geni zerklik verildi. Sendikal demokrasiyi gerekletirmek iin dzenlemeler getirildi, iverenlere toplu szleme yapma zorunluluu ve sendikalar zerinde kontrol yasa getirildi. Ayrca Anayasann 28.maddesi ile de grev hakk da temel bir hak olarak dzenlenmi, anayasal gvenceye kavuturulmutur. Bu dnemde (1946) Japon alma hayatnda nemli bir gelime olarak lke apnda, Amerikan sendikal rgtlenmesini rnek alan meslek ynden organize olmu federasyon dikkat ekmektedir. Bunlar : 1-rgtlenmesini deitiren Sodomei (Japon i Federasyonu): Sava ncesinin mevcut iki ii grubundan olumaktayd. Bu gruplar lml sosyal demokratlardan ve snf mcadelesini savunan Kominist Partiye kar olan Marxistlerden olumaktayd. Sodomei daha ziyade Japon Sosyalist Partisi ile yakn iliki ierisinde ol127
mutur. 2-Shabetsu-kaigi (Japon Sanayi Sendikalar Federasyonu): Bata Antikomnist grlere sahip olan bu rgt ksa sre sonra Japon Komnist Partisinin etkisinde kalmtr. 3-Nichiro-kaigi (Japon ii Sendikalar Federasyonu): Bu federasyon ise en kk sendikalar birlii olup siyas ynden bamszdr (Demirciolu,1999:46). 2. Dnya Savandan sonra Japonyada sendikalar, Amerika igal kuvvetlerinin belirtilen yasal tevik dzenlemeleri sayesinde gerek saysal bakmdan, gerekse de yeleri bakmndan hzla bymlerdir. Bu anlamda Japonyada Ekim 1945de 8 sendika 4026 yeye sahipken, Ocak 1946da sendika says 17.266ya, ye says ise 4.925.600a kmtr. 2. Dnya Sava sonrasndan 1969 ylna kadar Japonyada sendika yelii dzenli bir gelime seyri izlemitir (Demirciolu,1987:306). Byle bir gelimede General Mc Arthurun yaratt zgr ortam byk lde olumlu ynde rol oynamtr. 1946 ylnda yava da olsa bymeyi srdren sendikalar, ye saysn 1947de 5 milyona kardlar. 1948de ise 6 milyon yeye ulatlar. 1946da 17266 olan sendikalarn says, 1948 de 33.900e kmtr. 1949larda % 55.5e ykselen sendika yelii oran 1959da % 33e der. Son yllarda btn dnyada olduu gibi Japonyada da, deien ekonomik artlar gerei sendika says, ye says ve sendikalama orannda gerileme daha da artmtr. 1984de 74.579 ile zirveye km olan sendika says 2006 da 59.019a dmtr. Sendika ye says 1994de 12.699.000 ile zirvede iken 2006da 10.041.000e dmtr. Sendikalama oran ise 1949da % 55.8 ile zirveye km iken 2006da % 18e kadar gerilemitir (Benson 2008:2). Bunun en gzel rnei, 2006 ylnda Japonyada adet olan ulusal aptaki konfederasyonlarn yeleri, 2004e gre hayli azalmtr. Son gelimelere gre Rengonun (the Japanese Trade Union Confederation ) 2004 ylna gre 51,000 azalmak suretiyle 6,543,000; Zenrorenin (the National Confederation of Trade Unions) 2004 ylna gre 22,000 azalmak suretiyle 723,000 ve Zenrokyonun (National Trade Union Council) 2004 ylna gre 4,000 azalmak suretiyle 150,000 yeye dt grlmektedir.
128
Japonyann ABD ile mukayeseli olarak 2000-2006 dnemi sendikalama oran ve ye saylar Tablo: 16da gsterilmitir. Buna gre 2006da Japonyada sendikalama oran % 18.06, ye says 10.040.000 iken, ABDde sendikalama oran % 12, ye says ise 15.050.000 dir. (Tablo: 17) Tablo:15 2000-2006 Japonya da ki Sendikalama Oran ve ye Saylar (Trade Union numbers and density, 2000-2006)
Kaynak : www.eurofound.europa.eu
129
Tablo:16 2000-2006 ABD deki Sendikalama Oran (%) ve ye Saylar (Trade union membership (thousands) and density (%) in the US, 20002006)
Kaynak: www.eurofound.europa.eu, US Department of Labor,Bureau of Labor Statistics, 20002006 Mevcut Japon sendikaclnn tipik zelliklerinden biri olarak bu dnemde balayan daha ziyade sendikalamann kamu ve byk aptaki sanayi niteliindeki iyerlerinde gl bir ekilde rgtlenme uygulamalar grlmektedir.
130
Bu anlamda sendikalama daha ziyade 500den fazla ii altran kamu ve zel kurulularda odaklanmaktadr. i says 100den az olan iyerlerinin % 95i sendikaszdr (en,2008:100). 2) Toplu likilerinde Hukuksal ereve Japonyada toplu i hukukunun belirlenmesinde 2. Dnya Savandan sonraki Amerikan igal kuvvetlerinin ynlendirdii bata 1946 Anayasas olmak zere getirilen bir dizi zgrlk yasal dzenlemelerin etkisi olduu grlmektedir. Bu anayasa 27 ve 28. maddeleri ile ferd ve kolektif i ilikileri gibi tm alma hayatna dair temel haklar ve kurumlar gvence altna almtr. Bu anayasann 27 ve 28. maddeleri ile ferd ve kolektif i ilikileri gibi tm alma hayatna dair tm temel haklar ve kurumlar gvence altna almtr. Bu Anayasa ile Japon endstri ilikilerine kazandrlan iki temel yasa 1946 tarihli Sendikalar Yasas ile 1947 tarihli iyeri alma dzenine ilikin yasalar dikkat ekmektedir. 1947 tarihli i yasas asgar cret, kadn ve ocuk almas, alma sreleri konularnda ayrntl dzenlemeler getirmitir. alma sresi ile ilgili en son deiiklik ise 1997 ylnda yaplarak haftalk alma sresi 40 saat olarak belirlenmitir. 1946 tarihli Sendikalar Yasas da rgtlenme zgrln gvence altna alarak, nceden izin almakszn sendika kurulabileceini hkm altna almtr. Bu yasaya gre getirilen nemli hkmlere gre ise; ii sendikalar, iverenden mal destek alamazlar, prensip olarak siyas faaliyette bulunamazlar. Sendikaya ye olmada; iiler arasnda rk, dil, din cinsiyet ve sosyal farkllama gzetilmez (Labour Legislation in Japan, Japan International Labour Foundation JILAF, 2003). Japon Toplu Hukukunun nemli bir dier zellii ise anayasal garanti altndaki sendikalarn toplu i uyumazlklarna ilikin her konunun yargya tanabilir olmasdr. Japon alma hayatna dair zellik arz eden dier bir konu ise her ne kadar yasal ereve Amerikan igalci glerin d dayatmasyla olmusa da Japon halk bu mevzuat da kendi bnyesine gre uyarlad grlmektedir (Akn, 1995:48). Bu srete Japonlarn, batllarn bekledii ak ve muhalefeti demokrasi anlay yerine, uzlamac kapal formel demokrasiyi tercih etmeleri beklentileri boa karmtr.
131
3) i Sendikalarnn rgtlenme ekilleri

Ta delen suyun kuvveti deil, damlalarn srekliliidir. Anonim
Japonya i hayatnda arlk iyeri dzeyinde olmak zere sendikalarn be deiik dzeyde rgtlendii grlmektedir. Bunlar; ikolu sendikalar, blgesel sendikalar, meslek sendikalar, iyeri sendikalar ulusal sendikalardr. Bu i rgtleri hakknda ksa bilgi vermek gerekirse: a) Kolu Sendikalar kolu dzeyinde rgtlenmi olan ulusal sendikalarn toplu pazarlk yapma yetkileri yoktur. Birka istisna dnda bunlar farkl i kollarndaki iyeri sendikalar arasndaki iletiim ve koordinasyonu salarlar. Japonyada bu organizasyon biimi ok nemli deildir. Daha ziyade bir bask grubu olarak siyas konularda etkinlikleri grlmektedir. b) Blgesel Sendikalar Bunlar blge apnda rgtlenmi az sayda bulunan sendikalardan meydana gelir. Blgesel sendikalar genelde bir fabrika baznda rgtlenmekle beraber iyeri sendikalar ile direk balantl alrlar. Bunlarn Japon alma hayatnda nemli bir arl bulunmamaktadr. Blgesel sendikalarn en byk ilevi fabrika dzeyinde kurulmu olsalar da blgede yer alan farkl dzeydeki iyeri sendikalar arasnda iletiimi salamalardr. Toplu pazarlk yapma yetkileri yoktur, siyas ve kltrel faaliyetlerde bulunurlar. Bahar, toplu pazarlklarna hazrlk iin yeleri hazrlayp, motive ederler. c) Meslek Sendikalar Daha ziyade ortak zellikler ieren ayn sektrdeki iyeri sendikalar bir araya gelerek federasyonlar kurarlar. Bu konuya rnek olarak Japonyada maden endstrisi, demir elik, gemi, inaat, elektronik makineler, otomobil ve genel makine imalt gibi i kollarnda kurulan meslek federasyonlar gsterilebilir. Bu federasyonlarn temel grevi sendikalar arasnda iletiimi temas ve koordinasyonu salamaktr. Bunlarn bal sendikalar kontrol ve onlar adna karar alma yetkileri yoktur. Blgesel sendikalar genelde bir fabrika baznda rgtlenmekle beraber iyeri sendikalar ile direk balantl alrlar. Ayn zamanda iyeri sendikalar i kolu baznda
132
rgtlenmi bir federasyon ve onun da bal olabilecei en st kurulu olan genel sendika rgtleriyle (konfederasyonlarla) ibirlii yapacak ekilde alabilirler. Rengoya bal olan Japonyann benzeri nitelikteki rgtlenmi nemli ii federasyonlarnn isimlerine rnek olarak JCHRO (994.000 yeli), VI ZENSEN (758.00), JAW (699.000), DENK RENGO (678.000) adl federasyonlar verilebilir (JILAF,2003:19). d) yeri Sendikalar Btn dnya ile kyaslandnda Japon alma hayatnn iyeri sendikaclk merkezli bir zellik gstermesi dikkat ekmektedir. 2006 ylnda Japonyada sendikalama oran % 18.06, ye says 10.040.000dir. Japonyada 1950den beri sendikalarn 1/3 iyeri sendikalar dzeyinde rgtlenmitir ve iyerleri de genelde (% 95) bir sendika ile temsil edilir. Bunlarn ileri gelenlerine rnek olarak ise Toyota, Nissan, Honda, Mitsubishi iyeri sendikalar verilebilir. Iyeri sendikalar ayn zamanda i kolu baznda rgtlenmi bir federasyon ve onun da bal olabilecei en st kurulu olan genel sendika rgtleri (konfederasyonlarla) ile ibirlii yapacak ekilde alabilirler. Iyeri sendikalar iyeri artlarn da gz nnde bulundurarak iveren ile uyumlu bir ekilde TS yoluyla yelerinin i gvenlii, cret ve alma artlarnn iyiletirilmesini gaye edinmilerdir. Japonyada 1950den beri, sendika yelerinin % 80i iyeri sendikalarna baldrlar. Yaplanmalar gerei aidat gelirleri en yksek ve salam olup, dier Japon sendika organizasyonlarna gre (federasyon, konfederasyon vb.) mal ynden daha gl konumda bulunmaktadrlar. Iyeri sendikalar, iyerindeki sendikasz iileri rgtleyip, iyeri dzeyinde toplu pazarlklar yaparlar. Genelde, ynetici pozisyonundakiler dnda tm irket alanlar iyeri sendikasna ye olmaktadr. Ynetici pozisyonunda bulunanlar da sendika yeliinden geldikleri iin, alanlar ve i ortamn yakndan tanmaktadr. Bu yaplanma sayesinde yllk toplu pazarlklarda iyeri ile alanlarn karlarnn ortaklaa maksimize edilecei zmler aranabilmektedir. Iyeri sendikalar ayn zamanda iyeri dzeyinde ynetime de katlrlar. Kendilerine benzeyen i kolu federasyonlar ve dier
133
lkelerdeki iyeri sendikalar ile de ibirliine gitmektedirler. Bu anlamda iyeri sendikalar lke iinde i kolu baznda rgtlenmi bir federasyon ve onun da bal olabilecei en st kurulu olan genel sendika rgtleri (konfederasyonlarla) ile ibirlii yapacak ekilde alabilirler (Akn,1995:62). Japon iyeri sendikalar, gelimi bat Avrupa lkeleri ile kyaslandnda her ne kadar iyeri sendikas says ynnden n plnda grnyorsa da sendikalama oran ynnden ok geri plnda kalmaktadr. yle ki; AB lkleleri, ABD ve Japonyaya dair cret pazarlnn arlkl ekilde yapld iyeri, sektrel, sektrler aras dzeylere gre yaplan 2002 yl karlatrmal deerlendirme istatistiklerine gre; en youn cret pazarlnn iyeri bazl yapld lke Japonya ve ABD olmas dikkat ekmektedir. Dier yandan cret pazarlnn, en fazla bat Avrupa lkelerinde olmak zere sektrel dzeyde Avusturya, Danimarka ve sektrler aras dzeyde ise Belika, Finlandiya, rlanda gibi lkelerde uygulandn grmekteyiz. 2002 yl sendikalama oranna ilikin AB, ABD ve Japonyaya dair karlatrmal istatistiklere gre ise; en youn sendikalama oran % 88 ile Danimarkada iken, bu orann Japonyada AB lkelerinin en gerisinde olmak zere % 20, ABDde ise % 13 olduu grlmektedir (Industrial relations in the EU, Japan and USA, 2002, http:// www.eurofound.europa..eu/eiro/2004, 12.01.2009). Mevcut durum nedeniyle bat ile kyaslandnda, Japon alma ilikileri ve sendikacl her ne kadar yelerini temsil noktasnda etkin kapsamda deilseler de, sanld gibi de tamamen iverenin karlar erevesinde ekillendiini ve iverenin kontrol altnda olduunu kabul etmek de yanl olur. Bu anlamda Japon modelinin kltrel ve tarihsel farkllk nedeniyle bat modelinden ok farkl bir sistem ierdii sylenebilir. Dier bir deyile, Japon alma ilikilerini yasalardan ok byk oranda geleneklerin ekillendirdiini hatrlamak gerekir. Ayn ekilde Japonyann batdan farkl olarak kendine zg; devleti aile gibi grme kltr, iyerine bak zihniyetini etkilemitir. Bu anlay alma hayatnda iyeri arlkl sendikaclk rgtlenmesi ve stratejilerinin belirlenmesinde etkin rol oynamtr. Bu sreteki Japon aile tipi iletme anlaynn znn, kar134
lkl zveriye dayand grlmektedir. i iyerini kendi iyeri gibi grme sorumluluu ile hareket ederken, iveren de her hlde iiye sahip kmakta i gvenliini salamakta hatta kendisi iiyi altramaz duruma dse bile, ona bir ekilde, kendisinin dier iyerinde veya baka bir iyerinde geici ya da srekli bir i imkn salad grlmektedir. Ancak mr boyu istihdam, i gvenlii, kdeme gre yksek cret esaslarna dayanan iletme ynetim anlaynn kreselleme srecinde deien ekonomik artlar gerei, bugn zellikle zel sektrde kk ve orta byklkteki iyerlerinde olmak zere iilerin aleyhine deime eiliminde bir yaklam olduu grlmektedir. Kreselleme artlarnn getirdii deiimden nce egemen olan uzlamac nitelikteki iyeri sendikalarnn yelerinin ou, byk oranda iletmedeki ekirdek kadroyu tekil eden dzenli daim alan erkek iilerden teekkl etmekteydi. veren tarafndan da desteklenen bu rgtlenme modelinde, sendika ynetici ve temsilcilerinin ynetimde aktif anlamda rol aldn grmekteyiz. Mevcut yaps itibaryla Japon iyeri sendikaclnn yukarda bahsi geen alma bar, istikrar, verimlilik vb. birok avantajnn yannda dezavantajlar da grlmektedir. yeri sendikalar, bal olduklar iverenin genelde scak bakmamas nedeniyle, Japon sendikacln glendirmeye ynelik, Japon iileri arasnda lke dzeyinde g birliini salayacak, sesini daha etkin duyurabilecek ulusal aptaki faaliyetlerde bulunamamlardr. Bunun birok nedenlerinin yannda, bu sistemde iyeri sendika liderlerinin emekli oluncaya kadar kariyer geliimi ve ekonomik ynden iyerindeki iverene bal olmas sylenebilir. Bu durum ise hep Japon sendikaclnn gelimesinin, makro plnda rgt gcn, almn ve potansiyel arln hissettirmesinin nnde engel tekil eden unsurlardan olmutur. Iyeri sendikalarn, iverenin cebindeki sendika diye nitelendiren sosyal demokrat ve devrimci grte snfsal karlar gzeten bamsz siyas grteki sendikaclk anlaynn Japonyada 2. Dnya Savandan sonra izledikleri stratejileri nedeniyle ynetim tarafndan dland grlmektedir. Bu radikal devrimci nitelikteki sendika hareketini temsil edenlerin ynetimde daha geni katlml rol beklentisi iinde olup iverenle geni piyasa bazl bir strateji zemininde i birlii yapmay talep ettikleri gzlenmektedir. Gl sendikaclk iin bat tipi ulusal apta organize olmay savunurlar. Ancak bu
135
harekete kar olan iktidar ve iverenler tarafndan eitli yntemlerle nlerinin kesildii grlmektedir. (Benson,2008:1). Japon sendikacl tarihi srecinde iyeri sendikalarnn danklndan kaynaklanan gszl yannda, sendika liderlerinin kat ideolojik yaklamlar yznden sendika yelerinin karlarnn yeterince kollanmamas sendikalarda sk sk ynetim deiiklii ve blnmeyi getirmitir. Bu blnmlk gszlk sorununa zm arayan Japon sendikaclar yeni bir takm stratejiler gelitirme arayna girmilerdir. Sendika Kimlii Hareketi: Bu hareket, Japon i hayatnda; baskn konumdaki iyeri sendikaclnn yetersizlii ve sendikaclkta yaanan blnme zayna kar makro plnda birlik ve btnleme arama abas sonucu domutur. Bu anlamdaki izlenecek yeni strateji; iyeri sendika ve liderlerinin, yelerinin yannda ye olmayan iilerle de ilgilenerek bunlarn da yaam kalitesini ve alma artlarn iyiletirmelerine kaynak ayrlmasn ngrmektedir. Dier bir deyile, iyeri sendikalar ek bir faaliyet olarak rgtsz iilerin de alma artlarn iyiletirmeyi programlarna dahil etmeye balamlardr. 1970 ylnn sonunda balatlan szkonusu sendika kimlii hareketinin faaliyetleri yle zetlenebilir: 1) Sendikalarn imajlarnn yenilenmesi. 2) Genel refah politikalar. 3) Firmalarn karar alma srelerine katlm. 4) Dzensiz alan iileri de rgtlemek (en,2008:112). e) Ulusal Dzeyde Sendikalar Japonyada i hayatnn nemli aktrlerinden olan ulusal apta rgtlenen konfederasyonlarn nemlilerinden aada ksaca bahsedilmektedir. Bunlarn en byk zellii ulusal dzeyde sendikal faaliyetlerle ilgili olarak taraara (ii, iveren, devlet) koordinasyon, rehberlik ve danmanlk yapmak, uluslararas benzeri sendikal rgtlerle (ICFTU) i birlii yapmak eklindedir.
136
Ulusal Dzeyde Belli Bal i Sendikalarnn nemlileri aa) Rengo (Japon i Sendikalar Konfederasyonu) (The Japanese Trade Union Confederation) 2006 ylnda 6,543,000 yesi bulunan Japonyann en byk st rgt olan Rengo 49u zel sektr, 12si kamu sektr olmak zere 61 i kolu federasyonundan teekkl etmektedir. Rengo nun % 72.9unu erkek ve % 27.1ini kadn iiler meydana getirmektedir. Bu rgtlenme, Japon sendikaclndaki dankl nlemek iin 1989da zel ve kamudaki en byk sendika kurulularnn birlemeleriyle balamtr. Bu aamada 76 sendika ve 8 milyona yakn ye says var iken btn dier sendikal rgtlerde olduu gibi Rengoda da bugn ye saysnda azalma eilimi grlmektedir. Japonya da lml sendika yelerinin yaklak te ikisi RENGO ats altnda toplanmtr. Emek kesiminin bu en byk st rgt, yesi olmayanlar dahil olmak zere alan herkesin isteklerini dile getirip savunmaktadr. Bu ilevini zellikle ilkbahar toplu pazarlklarnda etkin olarak kullanmaktadr. Rengo iyeri sendikalarnn ilen % 62.3n temsil etmektedir. Ancak btn Japon iilerini temsil iddiasnda olan RENGOnun ideolojisinin belirgin olmad savunulmaktadr. Rengo hlen btn iileri temsil noktasnda skntlar yaamaktadr. Japonyada Rengonun dnda kk apta iki konfederasyon daha ortaya kmtr. Bunlar; 723.000 yeli Zenroren (the National Confederation of Trade Unions) ve 150.000 yeli Zenrokyodur (National Trade Union Council) (Japanese Labour Unions and Labour-Management Relations in Japan Lecture Material, May2003:13) (JILAF,2003:13). bb) Sohyo (Japonya Sendika Birlikleri Konseyi) 22.000 iyeri sendikasndan meydana gelmitir. Daha ziyade kamu sektrndeki (% 80) sendika yelerinden oluur. yelerinin % 20si ise zel sektr arlkldr. Sohyo, Japonyada rgtl iilerin % 36.8ini bnyesinde barndrr. Sosyalist zihniyet yanls olup snfsal savam yanlsdr. Japon Sosyalist Partisini destekler. Sohyo zellikle Amerikan Sendikalar Birlii AFL- CIO ve Alman i Sendikalar Birlii ile iyi ilikiler iindedir.
137
cc) Domei (Japon i Konfederasyonu ) Japonyada rgtl iilerin % 17.5ini bnyesinde barndrr. ou zel sektrde rgtlenmi 12000 iyeri sendikasndan teekkl etmektedir. Sosyal Demokrat Parti yanls olmakla beraber snfsal atmaya kardr. Bu zihniyette olan Alman i Sendikalar Birlii ile iyi ilikiler iindedir. dd) CHURTSU ROREN (Japon Bamsz Sendikalar Federasyonu) 1956 ylnda kurulmutur, 1.6 milyon yesi vardr. Esnek politika yanls olan Churitsu Rorenin partiler st bamsz politika yanls olduu gzlenmektedir. ee) Shinsanbetsu (Sanayi Kurulular Ulusal Federasyonu) 1949 ylnda kurulmutur. 2003 verilerine gre 330 bin yesi vardr. Bu rgtn de Churitsu Roren gibi partiler st bamsz politika yanls olduunu grmekteyiz (Demirciolu,1995:58). 4)Toplu Szleme Dzeni ve Grev Hakk a) TS Hakk TSin bu lkede gemii batdan farkl olarak yeni olup, bu konuda ilk dzenleme 1946 Anayasas ile getirilmitir. Gemi dnemde bu lkede dikkate deer TS daha ok denizcilik ve ulam sektrnde i kolu dzeyinde yaplmtr. Bu lkede daha nce bahsedildii gibi TSlerinin genelde iyeri dzeyinde olmakla beraber az da olsa i kolu dzeyinde ve bahar grmeleri ile gerekletirildii grlmektedir. Bu TS balang srecinde sendika ii durdurma vb. tehdit eylemlerinde bulunur, hibir zaman retime zarar verecek boyutlara ulamadan uzlama salanr. TSnin kapsad konular arasnda alma artlar, sendikann tannmas, sendika aidat, grev yapmama vb. saylabilir. TSde Taraar i tarafn st kurulular, ii sendikalar, sendika ubeleri ve organize olmam ii gruplar oluturmaktadr. veren tarafn ise iveren sendikalar veya iverenler meydana getirmektedir. TS Prosedr TSne balanrken taraarn kimlerin olaca ve TS konular138
nn batan belli edilmesi gerekmektedir. Ayrca TSnin tarihi, yeri ve saati belirlenir. TSne katlma ykmll olan iveren taraf TSne katlmazsa yarg yoluna gidilebilmektedir. Anlamayla sonulanan TS grmelerinin yazl olmas art aranmaktadr. TS uygulama alan; TSnden prensip olarak mutabk kalnan TSnin taraf iyeri sendikasnn yeleri faydalanrlar. ki istisnas vardr: Biri, iyerinde uygulanmakta olan TS iilerin ounluunu kapsyorsa dierlerine de temil edilir. kincisi; ayn blgede benzer iilerin ounluunun tabi olduu bir TS ayn blgedeki benzer durumdaki dier iilere de K rehberliinde alma Bakanl veya yerel mlk amir tarafndan temil edilebilir. Aslnda Japonyada TS uygulama konusunda ikili bir yaplanma vardr. Bunlardan birincisi, ylda bir iyeri dzeyinde yaplan toplu pazarlk, bunda TS mulak ve zet bir ekilde iiiveren taraarnca normalde imzalanmaktadr. Dieri ise Shunto denilen zellikle lke dzeyinde tartmal nitelik arz eden, cret ve alma artlarna ilikin toplu pazarlk ve szlemelerin ylda bir bahar aylarnda srdrlmesidir.rktedir. Bu srete ayn zamanda kan uyumazlk konular ve grevlerin sre ve artlar da belirlenip plnlanmak suretiyle gerekletirilebilmektedir. aa) Yllk Toplu cret Pazarl (lkbahar Pazarlklar (Shunto) Japonyada geleneksel olarak Shunto denilen bahar dneminde olmak zere yllk toplu pazarlk grmeleri yaplmaktadr. Bunun asl nedeni, lkede arlkl olan iyeri sendikalarnn toplu pazarlk gcnn i kolu federasyonlarna gre daha zayf olmasndandr. Bilindii gibi konumlar gerei iyeri sendikasnn refahtan pay alma gc, kader birlii yapt iyerinin baarsna endekslidir. Bu yzden iyeri ii rgtleri, i piyasas artlarnda ar rekabet ortamnn olumsuzlarn engellemek iin, lsz talepten hep ekinmektedirler. Aksi takdirde yksek cretlerin getirecei ar yk; gerek
139
lke iinde gerekse lke dnda Japon iletmelerinin maruz kald mevcut rekabet ortamnn getirdii bak srtndaki mal denge ile birlikte tm alma dzenini bozabilecektir. te bu genel mal dengeyi korumak ve iyeri sendikalarnn pazarlk gcndeki eksikliini tela adna yllk Shunto kurumlamas gelitirilmitir. Ayrca Japon alma hayatnda nem arz eden bahar toplu pazarlklar sendikalarn toplu pazarlk gcn daha etkin kullanmasn da salamaktadr. Bahar toplu grmelerine, Japon iyeri sendikalar ile i kolu federasyonlarnn ileri gelenleri katlmaktadrlar. 1950lerden beri, 1990 ekonomik artlardaki cidd deiimin ve bymenin yaand dneme kadar Japonyada izlenen toplu pazarlk modeli ile iilerin cret ve dier alma artlar hayli iyileir. Bu toplu pazarlk srecinde eer uyumazlk olursa sendika gruplarnn ksa sreli direni ve grev (i yavalatma, oturma, toplu izne kma, geri bildirimde bulunmama, pankartl yry vs.) giriiminde bulunurlar (Demirciolu, 65: 1999). Bu tip ilkbahar pazarlklar (Shunto) srecinde bavurulan grevlerin; genelde yl sonu hesaplarnn yapld, ii cret zamlarnn gndeme geldii mart ve nisan aylarnda yapld grlmektedir. Bu grmelerin hazrlk ve koordinasyon faaliyetleri endstriyel bir mill merkezce tek elden yrtlmektedir. Yaklak % 80i sendikal olan 10 milyon iiyi kapsayan bu toplu grmelerin en temel konular cret, yllk ikramiyeler, alma saatleri ve emeklilik demeleri eklinde zetlenebilir (JILAF,2003:30). Bu grmeler ncelikle snrl saydaki byk aptaki i kolu ve iyerlerini kapsar. Akabinde kk rmalarda, bu pazarlk sonucunu rnek alarak gerekli deiiklikleri yapmak suretiyle kendi iyerlerine uygularlar (Labour Legislation in Japan, JILAF,2003:11,Benson,2008:5). Sendika yeleri kadar, btn alanlar iin; refahtan pay alma, cret art, alma artlarn iyiletirmeye ynelik olan bahar toplu pazarlk grme modellerinin 1990 kriz ekonomisi dnemine kadar Japonyada etkin bir rol oynadn grmekteyiz. 1990dan sonraki kresel rekabetin artt dnyamzda, dk kalknma srecine girildii, balon ekonomisi dneminde cret belirlenmelerinin arlkl olarak iyeri dzeyinde olmas iyeri artlarna gre cretleri ok deiken klmtr. Bu durum da sendikacln zlmesine yol amtr.
140
Bu gerileyen ekonomik srete, maruz kalnan cidd sorunlar, ii ve iverenleri ortak toplu zm bulma arayna itmitir. Nitekim 2002 ylnda yaplan bahar cret belirleme grmelerinde, ii sendikalarnn iverenlerin cretleri sabitleme teklini kabul ettiklerini grmekteyiz. Bu erevede belirlenen cretler, daha nceki dnemlerde belirlenen tatmin edici cret dzeylerinin ok altnda seyretmitir (Nakamura,2007:22). Bu gelimeler sonucu sendikalar g kaybederken iverenlerin iyerinde temel ama olan verimlilik iin, ynetimde iiiverenin ortak katlmn salayacak, karlkl iletiimi kolaylatracak yeni alternatif dzenlemeler ve danma konseylerini gelitirdiini grmekteyiz. Bu tip ortak danma konseyleri zellikle byk iyerlerinde younlamtr. 1998de karlan alma saatlerini yeniden dzenleyen Standartlar Yasas (Labour Standarts Law) ile bu ortak danma konseyleri yasallatrlmtr (Yamakawa,1998:5-12). Esasen her yl tartmal cret pazarlnn yapld bahar toplu pazarlk grmeleri (Shunto) benzeri bir yaplanma ile yrtlmektedir. Nitekim Shunto grmelerine byk rmalarn % 90 katlr. zetle, bu yllk toplu pazarlk grmelerinden esas ama, cretlerdeki genel dengeyi korumak ve haksz rekabeti nlemektir. O nedenle, genellikle, uygun bir zm ve uzlama iin Merkezi alma likiler Komisyonuna gidilir. Japonyada i uyumazlklar mahkemelerden ziyade genelde bu komisyonlarda zlmektedir. bb) alma likileri Komisyonu ve Uyumazlklarnn zm ekilleri Japon alma hayatnda nemli ilevi olan Merkezi alma likiler Komisyonu, Japon alma ilikilerini lke apnda dzenleyen, ii-iveren-hkmet lsnden ve alannda uzman i hukukularndan oluan yar adl bir kurulutur. Genelde ii ve iveren temsilcileri taraarn en byk st rgt olan Rengo ve Nikkereinin teklif ettii kiilerce temsil edilir. Kamu temsilcisi ise ancak ii-iveren taraarnn mutabakatyla atanr. Mahall dzeyde ise ayn grevi yapan alma likileri Komisyonu yine benzeri ekilde yaplanm olup, sadece fark kamuyu mahall dzeyde en byk mlk amirinin temsil etmesidir.
141
Bu kurulun en nemli grevleri; cret, alma artlar ve istihdama dair istiare toplantlar yaparak kararlar almak, haksz i uygulamalarna dair arabuluculuk ve tahkim yoluyla zm retmek ve temil konusunu icra etmektir. alma Bakannn ve sk sk da babakan, ii, iveren temsilcilerinin katld bu toplantlar ihtiya gerei toplanmaktadr. Bu kurum sayesinde, lkede enasyonu krklemeyecek mal dengeleri gzetilecek, adil cret ayarlamas vb. konulara ilikin genel ilke kararlar alnarak, makro plnda batlanacak toplu pazarlklara yol gsterilmektedir (JILAF, 2000:30). uyumazlklarnn yaklak % 25inin geldii hukuk mahkemeleri de ayn ekilde hak ve menfaat uyumazlklarna bakmakla beraber bu kurumun da karar vermeden nce yeniden bartrma yollarna bavurduunu grmekteyiz. Bunun nedeni ise, Japon i ilikilerinin kendine zg yapsyla aklanmaktadr. Bilindii gibi batda ve ABDde zellikle menfaat deil hak uyumazlklarnda hakem veya arabulucuya bavurulmaktadr (Akn1995:132). b)Grev Hakk
Rotas belli olmayan gemiye rzgar yardm etmez. Anonim
1946 Anayasasnn 28. maddesi ile bu hak koruma altna alnmtr. Bu lkede nadirde olsa uygulanan grevlere batdan farkl anlam yklenmektedir. Japon grev anlaynda ekonomik kayp olarak grdkleri retimi durdurma eylemine pek bavurulmaz. O yzden Japon grevlerinde greve bavurma saylar milyonlarla ifade edilecek yksek sayda cereyan etse de kaybolan i gn saysnn batyla kyaslandnda ok snrl kald grlecektir. Grevler birka saat ya da gn iinde sona ermektedir. 1974 ylnda grev nedeniyle kaybedilen i gn says 9.660.000 ile zirvede iken 1990 ylndan sonra aadaki Tablo:17de grld gibi artk grev nedeniyle Japonyada ok az sayda i gn kayb yaand grlmektedir. (JILAF,2003:15).
142
Tablo: 17 1970-2000 Dnemi Japonyada Bavurulan Grev ve Kaybedilen Gn Says
Kaynak : Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW-2003 Grevde kaybedilen gn says bakmndan batyla mukayese edildiinde Japon grevlerinin bugne kadar olan seyrinin hibir zaman ekonomiye tahribat verecek boyutlara ulamad grlmektedir. 1955 -1959 dneminde i gn kayb Japonyada ok yksekken 1990dan sonra dmeye balam, bu konuda G-7 lkeleri ve ABDden daha iyi konumda kalmtr (ILO, Statistical Yearbook,1990). Grevin ksa sreli olmasnn nedeni sendikalarn mal gcnn kstl olmasndan da kaynaklanmaktadr. Ayrca Japon sendikalar genelde dierlerinden farkl olarak greve toplu pazarlktan nce de kararllklarn gstermek amacyla da gitmektedirler. Yani greve, allagelmiliin tersine pazarln kmaza girdii son safhasnda deil, gvde gsterisi iin daha grmelerin ilk safhasnda bavurulabilmektedirler. Dier yandan Japonyada, batya gre Amerikann getirdii tevik ve kolaylatran yasa gerei greve ok sk bavurulabilmektedir. Nitekim 2. Dnya Sava sonras yllarda demokratikleme paketleri kapsamnda Japonyay en fazla zorlayan husus, grevler143
deki sray olmutur. Onun iin Japon gzlemciler balangtaki byk ve iddetli grevleri, arpk endstriyel ilikilerin erken dourduu ar byk, grbz, problemli bir ocua benzetirler. Bu grevler nedeniyle iveren ve iktidar radikal sendikacla ar tepki gstermiler, hareketin nn kesme yollar aramlardr. Bu srete radikal sendikaclar tasye iin bask yaplarak ilerine son verilmi, buna karlk iyeri dzeyindeki sendikalarn kurulmasna ise yasal dzenlemeler vb. imknlarla her ynden destek verilmitir (Benson 2008:1). Burada hatrlatmak gerekir ki; Japonyada halk grevin manasn pek anlamad gibi greve giderek taknlk yapanlara kar da ou kez iddetli husumet besler. Bu bakmdan Japonyada grev krcl ok kolaydr. Belki de o yzden Japon grevlerinde aada akland gibi i gn ve retim kayb en az dzeyde olabilmektedir. Tipik Japon grevlerine en sk, 1955 ylndan sonra gelenek hline gelen yllk bahar grmeleri srecinde rastlanr. Eer Shunto denilen bu bahar dnemi pazarlk srecinde uyumazlk olursa sendika gruplarnn ksa sreli direni ve grevlerde (i yavalatma, oturma, toplu izne kma, fazla mesai yapmama, iyileme iin geri bildirimde bulunmama, pankartl yry vs) bulunurlar. Esasen bu sreteki grevler ayn anda tm lkede uygulanan ve zellikle kamuyu geni lde etkileyen bata ulam, enerji ve limanlarda olmak zere ok ksa sreli yaplmakta ve asla kamuya zarar getirecek, retimi aksatacak nitelikte olmamaktadr (Demirciolu,1999:65). Bu nedenle sermaye-emek diyalogu ile barl yntemlerle toplu pazarlk srecinin yrtlmesi sayesinde, hzl rekabet ortamnda iletmeyi mal dar boaza sokmayan sorumlu toplu pazarlk modeli benimsenmektedir. Bu tip ksa sren sendikal hareketlerin (ilkbahar grevlerinin) sonunda, makro ekonomik ve iyeri artlar gz nnde bulundurulmak suretiyle, i kolu ve lke dzeyine temil edilecek ekilde iyerlerine ilikin cret ayarlamalarnn yaplabildii grlmektedir. Grev teebbsleri genellikle iyeri ve i kolu dzeyinde olmaktadr. Ayrca Japonyada lkenin farkl yerlerindeki sendikalarda birbirleriyle dayanma niteliinde olmayan grevlere bavurulabildii grlebilmektedir.
144
Japonyada; grev hakk Anayasa ile getirilmise de politik grevler 1973 Japon Yksek Mahkemesi, dayanma grevleri ise 1975 Tokyo Blge Mahkemesinin kararlaryla yasaklanmtr (Demirciolu,1987:318). Kamu Sektrnde Grev Hakk: Kamu sektrnde prensip olarak tm memur ve iilerin sendika hakk bulunmaktadr. Bunun bir tek istisnas kamu yarar gerei asker, itfaiyeci, polis ve gardiyanlk meslekleri iin getirilen snrlamalardr. Grev yasaklar; Kamu yarar gerei Japon Mevzuatna ( likiler ve Grev Kontrol, Deniz Adamlar Yasasna) gre baz durumlarda ve i alanlarnda grev uygulamalarna kstlamalar getirilmitir. Bunlar zetle: a) Gvenlik nedeniyle maden ocaklar, elektrik, haberleme, su, gaz, ulam, posta, salk ileri vb.) hassas hizmetlerdir. Olaanst durumlarda da lkede tm uyumazlklar ve grevler yasaklanmaktadr. b) D lke limanlarnda ve hayat tehlike olan her durumda Japon gemilerinde grev yasa getirilmitir. c) Ayrca kamu alanlarna da prensip olarak grev yasaktr. Bu anlamda merkezden meclis kanalyla (DET) ynetilen ulusal ve yerel dzeydeki kamu hizmetinde alanlarn toplu pazarlk ve grev haklar bulunmamaktadr. Dier yandan ise ksmen zerk olan Japon KT ve kamu irketlerinde alanlarn toplu pazarlk haklar olmakla beraber grev haklar bulunmamaktadr (JILAF,2003:15). Japonyada batdan farkl olarak grev ne tek tiptir, ne de en nemli mcadele aracdr. Japon sendikaclar, iverenle mcadelede grevi, yegane silah olarak grmezler. Genel olarak, bir taktik arac olarak grrler. Ses duyurmak ve hak savunmann baka yasal yntemlerle de olabileceine inanmaktadrlar. rnein Japon i hayat anlayna gre; grev, iverene kar bir protestodur, bir gvde gsterisi gz da vermektir. Bu anlayla, ok deiik grev yntemleri vardr. Japonlara gre grevde etkinlik iin ii durdurmak yetmez. Anglo-Sakson deyimiyle grev ekip gitme (walk out) deil, ieri girme (walk in ) ve dahas zerine yrme eylemidir. Bu
145
tip Japon grevleri batdaki oturma grevi eylemine benzer. Japonlara gre grevin etkin olmas iin iyerinde oturma eklinde olmayan trdeki gsterisiz grevlere uyu yat (Ne-toraiki) anlamnda telakki edilerek tasvip edilmemektedir Ancak bu lkede sadece 2. Dnya Savandan sonra uyumazlk olduunda radikal sendikaclk anlayyla iddet ieren bat llerine gre yasa d nitelik arz eden (a yaptrma, mteri taciz etme, fabrikay igal, retimi kontrol vb. ) izinsiz eylemler olmutur. Ancak bugn, gerek sorumlu sendikaclk anlay, gerekse danma komitelerince salanan diyalog ortam toplumsal taban bulmayan bu tip uyumazlklar ve eylemleri asgariye indirmitir. Nitekim son yllarda Japonyada grev uygulamalarnda iddet iermeyen sembolik nitelik arz eden, sadece ses duyurmak amacyla bavurulan sendika yelerinin fabrika duvarlarna pankartlar asmak, balara, kollara yazl bantlar takmak, merasimler organize etmek gibi yntemlere bavurduklarn grmekteyiz (Akn 1995:91115). lke mevzuatna gre, grev srerken hizmet szlemesi askda kalr. Greve katlan iilere, iverence prensip olarak cret denmez. Yarg kararlarna gre rgt karar olmakszn yaplan (vahi) grevler yasa d olarak kabul edilmektedir. te yandan Japonyada lke alma barnn korunabilmesi ve alma yaamnda i uyumazlklarnn zlmesi iin, likileri Dengeleme Yasasna gre yntem belirlenmitir. Bunlar; uzlama (concilition), arabuluculuk (medidation) ve hakemlik (arbitration) gibi kurumlardr. Uzlama yoluyla zmlerde alma likileri Komisyonu tarafndan grevlendirilen bir arabulucu her iki taraf da dinledikten sonra i anlamazlnn zmne yardmc olur. Arabuluculuk ynteminde ise anlaamayan taraarn istei zerine ya da toplu i szlemesinde ngrlyorsa, taraardan yalnzca birinin istei zerine alma likileri Komisyonu bir zm nerisinde bulunur. Ancak taraar bu neriyi kabul etmeye zorlanamazlar. Hakemlik kuruluna aralarnda uyumazlk bulunan taraardan her ikisi veya yalnzca birinin istei zerine alma likile146
ri Komisyonu aracl ile bavurulur. Hakemlerin verecei karar balaycdr ve toplu i szlemesi ile ayn niteliklere sahiptir. Japonyada en ok uygulanan yntem ise basit uzlama yntemidir. Yasal bir grevin uygulaycsnn sendika olmas gerekmektedir. Ancak bunun mutlaka mevzuata gre belirlenen nitelikte olmas art deildir. Toplu szleme yapma hakkna sahip dier gruplar da bu grevin uygulaycs olarak yasalarn salad korumadan faydalanabilirler. Japon mevzuatna gre i uyumazlklarn TS ile sonulandrmay amalamayan grevler (politik, sempati grevleri vb.) yasa d grev olarak kabul edilmektedir. Ayrca Japonyada grevin yasal saylabilmesi iin bir takm prosedrlere de uyulmas gerekir. ncelikle toplu grmeler yaplmas lzmdr. Bu grmelerde bir anlamaya varlamazsa grevi uygulayacak olan sendika nceden haber vermek kaydyla greve gidebilecektir (Demirciolu,1999:68). Iyerinde uygulanan bu greve karlk iverenin iyerindeki faaliyeti srdrme konusunda bir zgrl sz konusudur. Yani iveren greve katlmayan isileri altrabilecei gibi greve katlanlarn yerine yeni iiler de alabilir. Bu tip davranlar yasa d olarak kabul edilmemektedir. Sendikalarn bu tip davranlara kar kabilecekleri kabul edilmitir. Bununla beraber bu konu sendika ve iveren arasnda bir szlemeyle de dzenlenebilmektedir. verenin byle bir szlemeyi ihlali hlinde, sorumluluu sz konusu olur. Sendika bu durumda zararlarn talep edebilir ya da bu ihlalin durdurulmasn isteyebilir. ilerin grevine kar iverenin lokavt hakk vardr. Lokavt, iverenin greve katlan iileri iyerinden karmasdr. Japon mevzuatnda lokavt dzenleyen ak bir hkm bulunmamaktadr. Bununla beraber i mcadelesinde iiler ve iverene eit aralara sahip olmalar gerektii kabul edilmitir. Japon hukukunda lokavtn ancak bir greve kar yaplabilecei kabul edilmektedir. Japonyada lokavtn sadece iverenin kendisini korumak iin bavurabilecei bir i mcadelesi arac olduu kabul edilmitir. verence lokavt silahnn savunma amac dnda kullanlmas kabul edilmemektedir (Demirciolu,1999:68)
147
5) Kreselleme Srecinde Japon Modeli mr Boyu stihdam Sisteminde Grlen Deimeler Japonyann karakteristik aile tipi iletme anlaynn rn olan uzlamac nitelikteki karlkl gven ve ortak sorunlarn paylalmasn ngren mr Boyu stihdam modelindeki anlayta, iyerinden elde edilen krlarn prensip olarak adil blm konusunda da taraar arasnda mutabakat bulunmaktadr. Bu sistemin ekonomide byme ve refahn adil paylald altn devrinde ksmen bizim ahilikte (*) olduu gibi rak olarak ie balayan bir kimse sadakat, kdem ve liyakata gre iletme ynetiminde zirveye kadar kabilmekteydi. mr Boyu stihdam modelinin en nemli zellii ise salad i gvencesidir. Ancak bu gvence esasen yasal bir hak deil, tamamen bir ynetim politikas ve teamldr. Bu sisteme gre iinin i deitirmesi her bakmdan aleyhine olmakta, bu durumda darda ayn cretle i bulmas da g olmaktadr. Yine bu sistemde iinin performansnn deerlendirilmesinde kdemin yannda subjektif kriterleri cret artlar veya ter belirlediinden, ynetim iten ayrlmasn istedii iiye dk prim vererek ona bask yapma veya iten ayrlmaya zorlama imknna da sahiptir. Smithe gre Japon yaln retim modelinde ynetimin iten atma hakk korunmakta, istihdam edecekleri ii saysndaki esnekliin snrlanaca gerekesiyle i szlemelerinde iiye i gvencesi vermekten kanlmaktadr. Ancak ekonomik nedenlerle bugn hzla deien bu model btn kusurlarna ramen, fordizmde olann ok tesinde bir i gvencesi salamaktadr. Ortaya kan sonu; karlkl dmanlk yerine karlkl ykmllkler ortamdr denmektedir (Japonya isg kaynak. htm 20.01.2009). Ancak bu model byk oranda globalleme sonucu aada belirtilen gerekelerle deiime uramaktadr. Son yllarda kresel rekabetin artmas srecindeki deien artlar sk yaanan ekonomik durgunluk ve krizler; byme d(*) Japonyann baarsn borlu olduu i ahlk ve moral deerlerinin birou bugn unutulmusa da gemi Trk kltrnde mevcut olup (Bir gn dier gne eit olan zarardadr. inin aln teri kurumadan creti denmelidir. Kendiniz iin istediinizi kardeiniz iin istemedike inanm olamazsnz. Beikten mezara kadar yaam boyu bilim yapn. nsann hayrls insanla hizmet edendir. Yaratlan yaratandan tr sevin. Ayrca Her trl israf, ruhsal hastalk olup ll olmak gerekir mantyla yasaklanmtr.) tarihi meslek kurumlarmzdan olan Ahilikte belli bir dnem iin i bar ve refah salama noktasnda baaryla uygulanmtr (Kayhan,1997:50) (aatay,1986:12).
148
neminde olumlu katks olan devlet mdahalesinin artk ekonomide verimsizlik nedenine dnmesi, artan deasyon nedeniyle krlgan bir ekonomik yap arz eden (JILAF,2003:29) Japonyay cidd oranda sarsmtr. Kreselleme artlarnn sonucu btn dnyada artk retimin ulusal zellii de deimi, ticaretin liberallemesi ile rekabet artk uluslararasnda deil, rmalar arasnda olur hle gelmitir. Btn bu olumsuz ekonomik gelimeler istihdam ve sendikalamay da men olarak etkilemitir. 1990 ylnda, Japonyada ekonomik kriz balamadan nceki dnemde Japon sendikalama oran % 25, sendika says 69.000 iken, 2006 ylnda % 7 azalla sendikalama oran % 18, sendika says ise 59.000 dmtr. Japon i hayatnda bir dnm tarihi olan 1990dan sonraki bu kriz srecinde istihdam ve sendikalamay etkileyen olumsuz gelimeler ana balklarla zetlendiinde: 1) Kreselleme sonucu yaygnlaan ok uluslu irketlerin deitirdii retim biimleri ve artan rekabet ortam Kreselleme sreciyle birlikte younlaan uluslararas rekabet, okuluslu irketler kanalyla uluslararas nitelik kazanan alternatii retim zinciri ve sermayenin giderek artan oranda uluslararas nitelik kazanmas sonucu yeni retim sistemleri, lei klen ve merkezi nitelii kaybolarak paralanan ve esnekleen retim birimleri, farkllaan alma biimleri gn yzne kmtr. Bu gelimeler ise, sendikacl olumsuz etkileyen unsurlardan en nemlisi olarak karmza kmaktadr. Sendikal hareketin etkinliini nemli derecede etkileyen bir dier neden ise hz ve yaygnlama sreci kontrol edilemeyen teknolojik gelimelerdir. 2) Kresellemenin getirdii; isizlik, esnek alma biimleri ve taeronlama Teknolojik gelime ile meydana gelen esnek alma biimleri (ksm sreli alma, evde alma, tele alma, geici alma) kdeme gre cret ve mr boyu istihdam modelini deitirmitir. Artk Japonyada iiler zellikle kk iyerlerinde olmak zere mr boyu bir iyerinde alamamaktadrlar. O yzden son yllarda Japonyada dzenli statdeki ekirdek ii oran azalm, dzensiz biimde alanlarn oran artmtr. Ana rmadaki ekirdek ii kontenjann da daha ziyade vazgeilmez yetenekteki kilit personel ii kesimi tekil etmektedir. verenler bu srete maliyeti yksek hle gelen bir zamanlarn en ok korunan orta kademe ii149
lerine dahi i vermekten kanmakta ve dardan uzman ii transfer yoluna gitmektedirler. 3) Nfusun yalanmas Bilindii gibi, den doum oran sonucu lkenin maruz kald yalanma sorunu gittike artmaktadr. Japon alma (Salk ve Sosyal Yardm) Bakanlnn tahmin verilerine gre, Japonyada 1950 ylnda 65 ya zeri yal nfusun oran % 5; 2007 ylnda % 21 iken, 2007den 2035 ylna kadar nfusun 128 milyondan 121 milyona dmesiyle 65 zeri yal nfusun 27 milyondan 35 milyona (% 30) a kmas sonucunun getirecei olumsuz artlarn her ynden lke ekonomisine cidd ykler getirecei beklenmektedir (MHLW,2007:5) Japon iletme modelinde kdeme gre cret artmakta idi. Ancak nfusun gittike yalanmas nedeniyle iletmeler emekli oluncaya kadar alan ve ynetim kadrosunda yer almakta olan yal iilere dair bu kariyer geliim modelini bugnk artlarda getirdii mal ykler ve iyeri imknlarn snrll nedeniyle artk byk lde uygulamamaktadrlar. Bunun yerine bu konuda bir zm olarak ya snr getirilmi ve emeklilik ya dolan iinin ilikisini kesme yoluna gidilmitir. Emekli olan iiler ise; ya ksm sreli almakta ya da kendi iini kurmaktadrlar. Ayrca ii cretlerinin performans deerlendirmesine gre belirlenmesine balanmtr. Primli sistem gibi verimlilie indeksli cret belirleme yntemleri gelitirilmitir. Ayrca iilerin verimliliini artrmak, mevcut ve gelecek ihtiyalar tatmin iin konut, evreyi slah ve koruma, salk, spor ve ila destei, sosyal faaliyetler organizasyonu gibi hizmetlerle iiyi destekleme stratejilerine arlk verilmektedir (JILAF,2005:10). 4) Gen Japon ii davranlarnda meydana gelen deiiklik Japon gen kua, sosyo-ekonomik ynden 2. Dnya Sava artlarnda yetien, motivasyonu yksek atalarndan ok farkl davranma eilimindedir. u anda esasen hzl deiim srecinde olan Japonya sanayi toplumundan bilgi toplumuna, kitle toplumundan bireyler toplumuna, tek tip toplumdan farkllklarn sayg grd topluma, tek kltrllkten ok kltrlle, ie kapal bir toplumdan da alan, kreselleen bir topluma, ksaca modern toplumdan post-modern topluma geiin sanclarn yaamaktadr.
150
Bu deiimin ncln ise doal olarak genler yapmaktadr. Gerekten son yllarda zellikle ou yksek renim grm, daha eitimli olan, daha konforlu yetime artlar icab ve batnn da tesiriyle Japon genlerinin daha az zverili ve ferdiyeti eilimde olmalar dikkat ekmektedir. Bunlarn ou geleneksel Japon ii zihniyetinin tam tersi olarak gerekli olumlu artlar olmas hlinde iyerinin deitirilmesine allmn tersine olumlu bakmaktadrlar (Demirciolu,1999:51). Ayrca Japon iverenlerince hep beklenen ve alan iin olumlu puan olan fazla alma konusuna ilikin olarak artk yeni nesil daha ok alp, daha ok para alma yerine, daha az alp kendisine de daha ok bo zaman ayrmay tercih etmektedirler. Bu gelimeler tipik Japon modeline ilikin ii sadakatinin (iyeri vatandal zihniyetinin) son kreselleme artlar nedeniyle sarslmakta olduunu gstermektedir. Bunun dnda, gerek i gc talebinin yksek olmas, gerekse vasfsz ve deneyimsizlik gibi etkenler, doal olarak Japon gen isizliini artrmaktadr (Yuji,2005:14). Bu lkede 2006 rakamlarna gre 20-24 ya grubu gen isizlik oran % 7.8dir. alan gen i gc de daha ziyade dzensiz ilerde istihdam edilmektedir. (Kaynak: h ttp://www. dol.gov/asp/media/reports/chartbook/2008-01/appendix_indicators.htm 04.01.2009). Japon iilerin; son ekonomik gelimeler nedeniyle, eskiden olduu gibi iverenden bekledikleri kdeme gre cret art, ynetimde grev alma vb. konularn yannda orta kademe ynetim iin dardan ynetici getirilmesi gibi deien iveren politikalar yznden de geleneksel sadakat vb. tutumlar deimektedir. 5) Otomasyon, mikro elektronik ve bilgi iletiim teknoloji (BIT) alannda yaanan yenilikler Teknolojik alanndaki gelimeler yznden ilerin byk oranda otomasyon nedeniyle ii yerine makine tarafndan yaplmasnn tercih edilmesi de, Japonyada son yllarda isizlii krklemektedir. sizlikle mcadele iin devlet, ii, iveren ibirlii yapmaktadrlar. Bu erevede son yllarda katma deeri yksek olan yaam kalitesini artrma, bilgi, iletiim, evre, nano teknoloji vb. alanlara daha ok yatrm yaplmaktadr. Bu erevede organizasyonlarn merkezinde Japon alma Bakanlnn bulunduu uzman kurumlarca isizlere i piyasas ihtiyacna gre nitelik kazandrmak amacyla, yeniden meslek eitimi verilmektedir. Bu eitim devletin desteiyle i piyasasnn ihtiyalarna gre yrtlmektedir.
151
Son yllarda deien bu ekonomik artlar ile birlikte btn dnya lkeleri ile birlikte Japon iletmeciliinde de maliyeti drmek iin esnek alma biimleri, taeronlama ve yurt d yatrmlarn hzland grlmektedir (Benson,2008:2). Bu gelimelerle birlikte taeronlamann artmas sonucunda i hayatnda ikili bir alma ortam meydana gelmitir. Bunlardan biri, mr boyu istihdam ve i gvenliinin bulunduu cret vb. alma artlarnn ideal olduu ekirdek i gc denen sendikal iilerin alt ana rmadaki alma biimidir. Dieri ise, evre i gc denen i piyasasnn deien artlarna endeksli sendikasz iilerin alt gvenliksiz ortamdaki taeronlam iyerlerine ilikin, gtr alma biimleridir. Bir de yine evre i gc grubunda saylabilecek, alma artlar orta dzeyde olan, kk iyerlerine zg, genelde kadn iilerin alt, sendikasz ksm sreli ve geici statdeki ii kesimidir Aada Tablo:18de Japon i hayatnda yaanan ekonomik sreteki deiim sonucu 1990-2005 dnemi geici ve ksm sreli alan iilerin gittike art seyrini gstermektedir. Tablo: 18 Japon alma Hayatnda 1990-2005 Dnemi Geici ve Ksmi Sreli alan i Saysnn Art Trendi.
Kaynak: OECD Economic Survey of Japan 2006

152
6) Sendikal Alandaki Son Durum Son yllardaki ekonomik gelimeler, uluslararas rekabetin artmasn, deniz ar yatrm ve esnek retim modellerinin gelimesini dourmutur. Kresellemenin getirdii bu deiimde devlet mdahalesinin etkin olduu ihracat merkezli olan Japon ekonomisiyle birlikte sendikacl da hayli olumsuz etkilenmitir. Kreselleme ile birlikte zellikle ok uluslu irketlerin yaygnlamas sonucunda emein sermaye karsndaki zayf konumu daha da artrmtr. Kresel piyasa ekonomisinde bu deiim sreci emekilerin ekonomik ve sosyal haklarnda hzla gerilemeye yol amtr. Bu anlamda deien ekonomik artlar sonucu artan riskler nedeniyle genileyen emek kesiminin rgtlenme ihtiyac daha da nem kazanmtr (Selamolu,http:/calismatoplum.org/say2/makale2. pdf 10.01.2009). Kreselleme sreciyle birlikte artan rekabette alternatif retim biimleri nedeniyle sermaye, iilik maliyetlerini drme abalarn daha da artrmtr. Doal olarak yegne hede kr olan sermayenin zellikle 1980den sonra gelien artlar icab bileik kaplar misali uygun ortam ve ucuz iilik bulduu lke ve alanlara hzla girmelerinin emekiler bakmndan ok olumsuz sonular olmutur. Bu srete OECD lkelerinden zellikle Japonya ve ABDnin ban ektii Uler yurt dndaki yatrm alanlarn seerken ya sendikaszl tercih etmiler ya da aile tipi uzlamac iyeri sendikaclk modellerini benimsemilerdir. AB lkeleri ise, 1980 sonras bu olumsuz gelimelerden sahip olduklar geleneksel siyasal kltr kurumlarnn destei ve sosyal taraarn gl rgtlenme eilimleri nedeniyle daha az etkilenerek, daha az g kaybederek kmlardr. Bu deien ortamda geleneksel Japon ynetim sistemindeki sendikalarn uzlatrc gc ekonomik nedenlerle kaybolmaya yz tutmu, btn dnyada olduu gibi Japonyada da sendikalar g kaybetmitir. Japonyada sendikalarn saysal olarak kan kayb 1980 ylnda balam olup, 2000 ylnda sendika says 68.750 iken, 2005 ylnda bu rakam % 11 azalla 61.200e dmtr (Japan nstutite For Labour Policy and Traning Labour Statistics 2007). yelerdeki azalma ise konfederasyon dzeyinde; 2006 ylndan 2004 ylna gre adet olan ulusal aptaki Rengo, Zenroren ve Zenrokyoda artan oranda devam etmitir (Industrial relations in the EU, Japan,US http:/www.eurofond.europa..eu/eiro/2006).
153
Bu srete Japonyada; sendikalarn g kaybetmesinin nedenleri arasnda izledikleri yanl strateji ve yaplanmadan kaynaklanan blnmlklerinin yannda destekledikleri partilerin hep muhalefette kalm olmas da etkili olmutur. Bu konuyu zet olarak aklayan Fujimara Sana gre sendikalama orannn azalma nedenleri: 1) Makro ekonomik nedenler, 2) stihdam biimlerinin esnek bir ekilde deimesi, 3) Yasal dzenlemeler, 4) verenin sendikalara kar tepkileri, 5) ilerin yararsz grd sendikalara ilgisinin azalmas eklinde be grupta zetlenmektedir (en,2008:110). Sendikalarn g kaybetmesine ilikin bir baka parametre ise ii-iveren danma komiteleri gibi alternatif rgtlenmelerin yaygnlamasdr. Son yllarda, ILO normlarnca da diyalog, verimlilik geliimi iin ngrlen, bu danma komiteleri iverenlerce artan oranda desteklenmektedir. Bu anlamda sendikalar g kaybederken iverenler ynetimde ii-iverenin ortak katlmn salayacak, karlkl iletiimi kolaylatracak yeni alternatif dzenlemeler ve danma konseyleri gelitirmektedirler. Bu tip ortak danma konseyleri zellikle byk iyerlerinde younlamtr. 1998de karlan alma saatlerini yeniden dzenleyen standartlar Yasas (Labour Standarts Law) ile bu ortak danma konseyleri yasallatrlmtr. Katlm komisyonlarnn olduu iyerlerinde iilerin, sendika cret ve alma artlarnn iyiletirme taleplerini dile getirme frsat ve zemini bulmalar nedeniyle sendikalara daha az ihtiya duyulduu iddia edilmektedir. Ancak bu gr ksmen doru bile olsa bu iki kurumun btnyle birbirinin aleyhine olmadna ilikin ABD (Saturn), Almanya, sve (Volvo, Saab) ve Japonyada rnek iyi uygulamalar da bulunmaktadr. Nitekim byk otomobil fabrikalarnn tm sendikal olan Japonyada bu mevcut olan ynetime katlm usullerinin (ortak kurullar, krdan pay verme, neri sistemi, takm almas, kalite em154
berleri, toplu szleme vb.) gelitirilmesinde ve ahenkli almasnda sendikalarn olumlu katklar ve kazanmlar bulunmaktadr. Ekonomik krizlerin sendikacl genel olarak zayatmasnn yannda, dier bir sonucu ise kk Tokugava dnemine giden Japon tarih ve kltrel birikiminin rn olan iyeri baznda sendikacln Japonyadaki konumunu daha da glendirmitir. Bunun nedeni ise, son yllarda artan i ve d rekabete kar ayakta durma abas veren Japon iletmelerinin gereklerini (maliyet, verimlilik, pazarlama sorunlar vb.) iyeri sendikalarnn daha ziyade dikkate almak esnekliini gsterebilmeleridir. O yzden Japonyada ounluk ii ve iverenlerce bu model hep desteklenegelmitir (Benson,2008:6). 1990 ylndan itibaren yaanan bahsi geen ekonomik olumsuzluklar nedeniyle iverenler maliyetleri drmek amacyla ncelikle iilik giderlerini drme arayna girmilerdir. Bu amala rutin olarak krizden nceki dnemde uygulanmakta olan kdeme ve yaa gre cret artlar ve iki ylda bir denmekte olan ikramiye vb. konular yeniden gzden geirilerek; mevcut demeler kstlanm ayrca verimlilik endeksli olmak zere yeni deme stratejileri gelitirilmitir. Bunlarn dikkat ekenleri; iyeri baznda performansa gre cret belirleme, esnek sreli alma modelleri, lke dnda retim ve taeronlama, sendikal, sendikasz ikili alma biimlerinin artan oranda uygulamaya konulmasdr. Ayrca ulusal dzeyde alma artlarnn belirlendii 2002 bahar toplu pazarlk grmelerinde, en byk Japon iveren rgt Nikkeirein ile ii rgt Rengonun prensip olarak istihdam garantisini srdrme adna anlamalar dikkat ekici bir gelimedir. Buna gre, ii taraf ksa sre ile daha dk cretle almay kabul etmilerdir. Ancak btn bu gelimelerle beraber sendikal byk iyerleri ile ve kamu iyerlerinde alan iilerin saylar azalmakla beraber, alma artlar ve refah dzeyleri sendikasz olan evre i gcne gre her bakmdan ok daha iyi durumda olmak zere devam etmitir (Benson, 2008:5). Bu srete g kaybeden Japonya sendikalar ise son yllardaki olumsuz ekonomik gelimeler nedeniyle yaadklar klme eilimlerini tela iin kadn, gen, emekli vb. ksm sreli alanlar ve taeron iilerini de ye kabul etmede zm ara155
mlardr. Ayrca dn (geici) i ilikisinde de sendika yeliinin devam salanmtr. Nitekim i kolu sendikalar ve federasyonlarnn da ayn ekilde yaadklar ye saysnda azalmalar tel iin dier i kollarna ait sendikalar veya genel nitelikteki sendikalar da ye kabul edip bu alt rgtlerle i birlii yapma yoluna giderler. Buna rnek olarak bu dnemde Rengonun izlemekte olduu strateji gsterilebilir. Rengoya son artlarda; blgesel sendikalar, ksm alanlar ve hatta bireysel ii yelikleri dahi kabul edilmitir. Bunun dnda Japon sendikaclarn bu gelimeler karsnda deiimi ynetebilmeleri bakmndan daha etkin stratejiler izlemeleri iin liderlik ve ynetim anlaylarnn hzla deiime ayak uyduracak kaliye ve yetenekte olmas, pazarlk srecinde yelerinin karlarn korumak, refahtan pay almak bakmndan byk nem arz etmektedir. Bu balamda sendikalarn yneticilerinin daha demokratik ve katlmc yeleriyle daha aktif ilikiler iinde olmas proaktif nlemler ve projelerle (tketiciyi, evreyi koruma vb. sosyal hizmetler) sosyal taraarla diyaloglarn srdrerek yapc stratejiler izlemesi gerekmektedir. zellikle 1980lerden sonra sendika stratejilerinde cidd bir deiiklik ihtiyac sz konusudur. Klsik hizmet sendikacl yerini kollektif sendikacla brakmak durumundadr. Bu erevede blnml nlemek ve etkinlik bakmndan alanlarn sorunlarna kollektif yapda zm arayan kitlesel eylem yapabilecek yetenekte gl sendikaclk amalanmaktadr. Ayrca ii sendikalar bakmndan azalan ye saysn tel iin, izlenmesi gereken dier nemli bir strateji ise rgtszlerin (gen, kadn igc, dzensiz alanlar, isizler) rgtlenmesi olmaldr. Bu anlamda son yllarda gelien Japon kimlik hareketini de, dnyadaki bu deiime paralel olarak lke sendikacln glendirme adna isabetli, olumlu bir adm olarak kabul etmek gerekir. 7) Japon Modeli Ynetim ve Sendikacln Deerlendiril-
mesi
ncelikle dier lkelerce de uygulanabilirlii tartmal olan, Japonyann baarsn borlu olduu Japon yaln retim modelinin, bugn kreselleme srecinde kendi lkesinde bile sarslmakta ve kkl deiime uramakta olduunu kabul etmek gerekir.
156
Ancak gcn defalarca ispatlayan Japon modelinin, bugnk geldii srete, ders almak adna, olumlu ve olumsuz ynleri ile ksa bir deerlendirilmesinde fayda grlmektedir. Tarih sre ierisinde, teknolojinin gelimedii, emek youn ve usta merkezli, maliyeti yksek olan, klsik el retim modelinden, sanayi devrimi ile birlikte makine merkezli, daha dk maliyetli, yar vas iilerle yrtlen seri, kitle retim modeline (Fordizm) geilmitir. Japon yaln retim modeli ise byk lde 1980 ylnda deien piyasa artlar gerei, bahsi geen bu iki retim biimi srecinden ders alnarak, Toyota gibi zellikle otomobilcilik sektrnde ilk defa uygulamaya geer. Bu anlamda yaln retim iin ksaca; bahsi geen iki retim modelinin ortak iyi noktalarn birletirerek, her hacimde esnek retimi, yksek moral ve kalite ile, dk maliyetle en ksa zamanda, esnek, ok vas uzmanlarla retme niteliindeki i organizasyonudur diyebiliriz. Bu modelin dikkat eken dier nemli zellikleri ise; kitle retimi yapan sektrlerde i ile alma artlarn insanletirmesi, karlkl i birlii ve gven esasna dayal yeni alma ilikilerini oluturmasdr. Ayrca iverene, talepteki deiikliklere hzla tepki vermesi, iilere de Fordizmin zulmnden kurtarp anlaml ve zenginletirilmi i imknlar sunmasdr (Japonya Post-Fordist Paradigmalar.mht). Japon modeli, iletmenin gelimesi iin kaynak israf olmayan, verimlilik ve adil blm prensip edinen, istihdamn iyiletirilmesini hedeeyen, tam bir ii iveren ibirliini hedeemektedir. Bu modelde i disiplini, takm ruhu, kaynaklarn etkin kullanm, srekli geliim vb. deerleri ieren Japonya geleneksel eitim, kltr anlaynn ii-iveren ilikilerine de yansdn grlmektedir. Bir anlamda bu lkenin alma ilikilerinde yasalardan ok kltrnn arl hissedilmektedir. O yzden 1960l yllarda yaplan sosyolojik ve antropolojik ierikli aratrmalar, Japon retim sistemlerinin ve ynetim tekniklerinin Japon kltrnn rn olduuna ve Japonya dna transfer edilemeyeceine vurgu yapmaktadr.
157
Ayn ekilde Japonyann batdan farkl olarak kendine zg, devleti aile gibi grme kltr, iyerine bak zihniyetini de etkileyerek, alma hayatnda iyeri arlkl sendikaclk rgtlenmesi ve stratejilerinin belirlenmesinde etkin rol oynamtr. Buna ramen Japon modeli retim sistemleri ve ynetim tekniklerinin dnyaya model olacana, transfer edilebilirliine ilikin nemli farkl grler de savunulmutur (Kenney M. ve Florida, R ve Hoffman K. ve Kaplinsky, R ve Dohse vd., Womack vd., Boyer,R). Bu anlamda en etkili evrensel yaklam ise Massachusetts Institute of Technologyde (MIT) Womack vd. (1990) tarafndan yaplan Dnyay Deitiren Makine isimli almadr. Temel olarak bu alma, Toyotann retim dehas Taichi Ohnonun ncln yapt Japon retim ve ynetim tekniklerinin, Yaln retim olarak adlandrlan yeni organizasyonel paradigma (postFordizm) olduunu ileri srmektedir (Japonya Post-Fordist Paradigmalar.mht). Bu erevede bahsi geen tipik Japon modelinin birok olumlu, olumsuz sonular bulunmaktadr. Bunlar aada irdelenmektedir. Olumsuz Yaklamlar: a) Sendikalarn Japonyadaki, iyeri arlkl yaplanmasndan kaynaklanan zellikleri gerei bat dnrlerince modern dnemden nceki iveren yanls sendika (iverenin cebindeki sendika) olarak nitelendirilmesi yaplmaktadr. Bunun nedenlerinden birisi; ilerde iyeri ynetiminde yer alacak sendika yneticilerinin kariyer ynnden iyeri ynetimine baml olmasdr. Adeta sendika ynetimi ile iyeri ynetimi i iedir. Bu durum sendikay iveren nezdinde uzlamac politikalar izlemeye itmektedir. Ayrca Japon iverenlerce, mr boyu istihdam, kdeme bal cret ve performansa gre dllendirme gibi yntemlere de iyerini benimseterek (iyeri vatandal) iileri daha uzlamac klmak, hatta sendikal rgtlemelerden caydrmak amacyla bavurulduu iddia edilmektedir. b) Yaln retim gerekten de iilerin becerilerine dayanan, fedakrlk, alkanlk ve bamlln isteyen bir sistemdir. verenler, bu model srecinde i gcnn uyumunu ve i birliini kaybederse, iiler iyiletirme nerileri gelitirmekten vazgeer ya da
158
dk stokla alan TZde (JIT) hassas dengeleri bozacak biimde davranrlar. Sermaye bu nedenle, doal olarak, yaln retim organizasyonunun ahenkli almasna ya da baarsna olumsuz ynde etkili olabilecek sendikal hareketi minimuma indirgemeye ve esnek bir i gc yaratmaya almaktadr. c) Sendikaclktaki arlkl olarak mevcut iyeri yaplanmas ve iyeri sendikalarnn makro plnda ii destekli sosyo-ekonomik reformlara kapal hareket etmesine sebep olmakta ve iilerin g birlii yapmasna engel tekil etmektedir. d) yeri sendikalar sadece srekli kendi iyeri alanlarna sahip kmakta, isizler de dahil emekli vb. dier dzensiz (taeron iileri) statde alan iilere sahip kp rgtleyememektedirler. e) Iyeri sendikaclnn bir dier dezavantaj sendika liderlerinin kat tutumu ve sendika demokrasisi olmamas nedeniyle blnmeye ak olmasdr. Japon sisteminde iyerinde yanl bir tutum iinde olan sendika lider ve ynetimin deitirilmesi amacyla kolaylkla yeni bir sendika kurma yoluna gidilmekte, iverenlike de bu tip giriimler i hayatnda desteklenmektedir. f) Iyeri sendikasnda profesyonel grev yapan yneticilerin % 50si ustabadr. Bu artlarda iiler iin yasal bir engel olmasa da greve gitme imkn bulunmamaktadr. Bunun gibi ilevsel olarak iverene kar iilerin karlarn korumak durumunda olan iyeri sendikalarnn gsz konumlar gerei doal olarak i kolu ve meslek sendikalarna gre birok kmazlar bulunmaktadr. rnein iyeri sendikalarnn, mal ynden ve personel ilikileri ynnden st ii rgtlerinden zerk olmas da onlar TS srecinde iveren karsnda zayf brakmaktadr. Bu yaplanma ile srdrlen toplu pazarlklardan daha ziyade byk iyerlerindeki ekirdek kadrodaki iilerin daha ok kazanl karak verimlilik artndan pay ald grlmektedir. g) Japon sendikaclnda grlen tipik Japon kltr gerei dikey yaplanma anlay bir yandan birlik salama ynnden avantaj salarken dier yandan sendika demokrasisinin yerlememesi, yatay rgtlenmenin olmamasndan dolay her trl yeniliki deiimin nnde engel tekil etmekte ve rgtn kirlenmesine yol amaktadr. O yzden bu yanln farkna varan Japonlar son yllarda TKY anlay erevesinde kurumlarda zaman, emek vb.
159
kaynak tasarrufu salayan yatay rgtlenme ekline nem vermektedirler. Bugn etkin ynetim iin insan unsurunu ve katlmn n plna karmak adna yneticiler ile alanlar arasndaki hiyerari ve mesafe ak kap politikas anlayyla kaldrlmtr. Japon osleri ve i rgtleri, artk yneticilerle alanlar arasnda mesafe olamayacak ekilde dzenlenmektedir. ) Iyeri sendikaclnn ilevlerini etkin olarak yerine getirmesine ilikin tartmalar hlen srmekte olup, Japonya alma Bakanlnca 1987de yaplan bir aratrmada 2.587 sendikal iiden % 57.3 sendikalarn kendilerinden ok, iverenin karlarn kolladklarn ifade etmilerdir (en,2008:98). h) Bunun dnda Japon modeline ilikin olarak JITin (tam zamannda retim), andon (kl kontrol), kaizen (srekli iyileme), iyeri aidiyeti basks, taeronlama, ikili alma modelleri, i younluu, dk cret, stresli alma ortam gibi gerekelerle iinin aleyhine bir sistem olduu dnlmektedir. Bu ynetim sisteminde belirtilen nedenlerle iilerin grsel, sosyal, ideolojik ve ekonomik ynden iverenlerce yakn bir ekilde kontrol edildii savunulmaktadr. i) Batdan farkl olarak iyeri aidiyeti, fazla mesai nedeniyle zel hayata daha az zaman ayrlmakta, ii iveren ilikilerindeki uzlamac yaplanma, snfsal elikiyi kamue etmekte, cretli tatiller batda bir hak, Japonyada ise imtiyaz olarak kabul edilmektedir. j) Japon i modeli ile kalknma; lkeye zg olan, byk oranda geleneksel yapdan kaynaklanan yksek tasarruf oran, ayn rktan homojen toplum, takm ruhu, i disiplini, gnlllk, zveri, uzun sreli alma, ii, iveren, devlet uzlamac ibirlii zihniyeti vb. deer ve endstriyel ilikiler kltrne borludur. Ayrca bu baary o dnemde rasyonel saylacak stratejilerden, yabanc sermaye ve ithalat engellenirken, ihracatn bizzat devlet tarafndan desteklenmesi gibi i etkenlerin yannda, sz konusu lke kalknma hamlesinin ise dnyann uygun ekonomik konjonktrne denk gelmesi gibi d etkenlerde kolaylatrmtr. O yzden bu kalknma modelinin dier lkelerce byk oranda taklit edilemeyecei dnlmektedir. k) Japon modelinde insana en nemli bir retim arac olarak
160
baklmakta ancak, insana insanca yaamas iin deil, azami fayda elde etmek adna deer verilmektedir (en,2008:203). Olumlu Yaklamlar: a) Japon modelinin temellerinden olan TKY anlaynn merkezinde esasen insan bulunmaktadr. TKYne gre, iyerinde verimlilik iin insann madd ve manev her ynden tatmini ve eitimi salanarak katlmc bir ortamda beyin ve kol gcnden azami ekilde faydalanmak hedeftir. Ancak kendilerini gelitirenler iyerlerini gelitirebilirler. Bu bakmdan ncelikle i mteri denilen iinin memnun edilmesi gerekir. b) Iyeri sendikaclnda, iilerin kar byk oranda allan iyerinin rekabet gc ve verimliliine bal olduundan, sendika tarafndan maliyetleri artracak ar cret talebinde bulunulmamaktadr. Bu konuda Nakatani, iyeri sendikaclnn (cret artnda srar etmeme, stres, uzun alma saatlerine kar kmama vb. alma artlarnn iyiletirilmesinde srarc olmama ve sorunlara politik zmler aramama gibi) uzlamac politikalarn aklc bulmaktadr. Ksa vadede sadece kendi krn dnen batl ferdiyeti klsik sendika anlay yerine, adeta bulunduu gemiyi batrmadan iyerinde sreklilik, istikrar ve sonu olarak i gvencesinin tercihi niteliindeki iyeri sendikalarnn izledii stratejinin Japon rasyonalitesini gsterdiini ileri srmektedir. nk bu srecin sonunda kiisel fayda olmasa da uzun vadede ortak fayda korunmu olunacaktr. Nitekim iletme refah ve riskinin paylamnda ii kadar yneticiler ve hissedarlar da zveride bulunmaktadr. Ohnonun da belirttii gibi bu iki tarafn da karnadr. Bu, Fordizmde olann ok tesinde bir i gvencesi demektir. Ortaya kan sonu; karlkl dmanlk yerine karlkl ykmllkler ortamdr. Ancak bu tr bir tatmin anlaynn ksa vadeli kr peinde olan batnn neoklsik rasyonalitesine aykr debilecei dnlmektedir. Bu gre gre, Japon mucizesi de; sermayenin emei bask altna alp ok dk cretle alma ortamnn rndr (ztrk,1999:108 ve Nakatani,1988: 231). c) yeri sendikaclnn, i kolu sendikaclndan stn ve
161
farkl dier bir yan ise her ne kadar i kolu sendikaclnda g birlii, etkinlik ve tekdzelik gibi avantajlar olsa da ayn i kolu dzeyinde rgtlenmenin kk iletme artlarn dikkate almama gibi zayf ynleri vardr. Hlbuki bu durum kk iletmelerin aleyhine olup istihdam baltalamaktadr. Nitekim Japonyada keiretsu ilikileri ile korunmakta olan byk iletmelere bal kk taeron iletmeler sayesinde Japon ekonomisi zellikle byme dneminde ve kriz dnemlerinde uluslararas rekabete kar koyabilmi, ayakta kalabilmitir Ancak bugn, Keiretsu ilikisinin Japon ekonomisinin mcadele etmekte olduu verimsizliinin nemli nedenlerinden biri hline dnm olmas nedeniyle slahna alld da bir gerektir (ztrk,1999:117). d) Iyeri sendikaclnn daha esnek ve diyaloga ak olmas krizlere kar istihdam gvenlii asndan onu dayankl klmakta ii iveren asndan yapc zmler retilebilmektedir. Hlbuki bizim gibi bat tipi, kat i ilikileri modelindeki yaplanmada, iverenler bu gibi kriz durumlarnda veya kdem tazminatndan ka, iilik maliyetlerinin ykseklii vb. nedenlerle ilk frsatta ii kna gitmektedirler. Bu durum ise, ar ii devri ve verimsizliini getirmektedir. Bu artlar altnda lkemizde gittike artmakta olan i uyumazlklar dolaysyla ilgili idar ve adl kurulularn ( Mahkemeleri ve SGB Mfettilerinin vb.) yk ise ancak taraarn Japon modelinde olduu gibi sorumluluk duygusuyla hareket etmesini salayan, diyalog ve i barn kolaylatran bir endstriyel ilikiler anlaynn kurumlamasyla mmkn olabilecektir. Japon i hayatnda, genellikle, ynetici pozisyonundakiler dnda tm irket alanlar iyeri sendikasna ye olmaktadr. Yneticiler de sendika yeliinden geldikleri iin birikimleri gerei, sosyal taraar ve i ortamn yakndan tanmakta, ve yllk toplu pazarlklarnda iyeri ile alanlarn karlarnn ortaklaa maksimize etmekte etkili olabilmektedirler. Hlen lkemizdeki i uyumazlklarnn en nemli nedeni, i hayat aktrlerinde egemen olan ferdiyeti yaklamlardr. Paylama kltr asgar dzeydedir. Japonya, byk oranda byme dnemindeki baarsn bu sorunu zebilmesine borludur. Bu erevede, devlet de i bar ve verimlilii koruma nokta162
snda zerine deni yapmal, iilik maliyetlerini ulusal ve uluslararas dengeleri gzeterek ayarlamaldr. Nitekim Japon mucizesi denen olgu ii-iveren-devlet lsnn uyumlu almasnn rndr. e) Iyeri sendikacln savunan geleneksel anlaya gre; iyeri sendikalarnn yaayabilmesi, mr boyu istihdam politikasnn benimsendii, iyerini aile gibi gren ynetim zihniyetinin egemen klnmasna bal olduu sylenerek bu kazanmlarn korumak iin bir avantaj olan toplu pazarlk ve ortak danma komitelerinden yeterince faydalanlmas gerektii ifade edilmektedir. Bu konuda baz sendikalar da alma artlarn iyiletirmek kaydyla TKY (Toplam Kalite Ynetimi) modeline ilikin ynetime katlm ve verimlii getiren rgtlenmeler konusuna pein hkml bakmakszn iveren taraf ile anlama yoluna gitmektedirler. f) Japon sendikaclnn bir dier zellii kamu arlkl bir rgtlenme zellii gstermesidir. Ayrca kamu sendika rgtlerinin, 2. Dnya Savandan sonra ABDnin emperyalist d politikasna siyas faaliyet ve radikal eylemleriyle en fazla tepkisini gsteren sendika olmasdr. Sonu olarak: Japonyann bugne kadar herkes tarafndan merak edilen ve lkesini baarya tayan, alma barn borlu olduu temel kurumlarndan olan mr boyu istihdam, i gvenlii, yaa ve kdeme gre yksek cret vb. esaslara dayanan iletme ynetim anlaynn kreselleme srecinde deien artlar gerei bugn zellikle kk ve orta byklkteki iyerlerinde olmak zere iilerin aleyhine deime eiliminde olduu grlmektedir. SONU VE DEERLENDRME : Hzla kreselleen amzn deimez gerei olan deiimi yakalayabilmek, iletmeler iin hayat nem arz etmektedir. Gnmzn ok sratli seyreden rekabet yarnda ise byk bir avantaj olarak yenilik ve maliyeti drmede en byk etken, kaliye bir i gc ekibine sahip olmaktan gemektedir. Bu erevede iletmelerin baars alanlarnn ynetime katlmyla elde edilen sinerji sayesinde yenilikilik anlamnda rgtn ilevsel sreleri ile rn ve hizmetlerdeki srekli iyiletirmeyi salayacak etkin TKYni (Toplam Kalite Ynetimi) gerektirmektedir. Herkes tara163
fndan kabul edilmektedir ki artk, kresel rekabet artlarnda bir rgt, dinamizm iin, en son teknolojiye dahi sahip olsa buna gvenmeksizin, retken, yeniliki ve kendini srekli yenileyebilen alanlarn destekleyip yetitirmesi gerekir. Belirtilen anlamda bu yok edici rekabet yarnn en stratejik kayna olan i gcnn srekli geliimini zendiren Japon kltr ve rgt yaps, kendine zg biimde baarl TKY uygulamalaryla dikkat ekmektedir. Burada gzlemlenen bir anlamda Japon modelini baarya tayan stratejik ynetimdeki en nemli faktr, kaliteli, motivasyonu yksek beer sermayenin srekli eitilip, ynlendirilme becerisidir. Japon rgt kltrnn personel seimi, eitimi,ynetiim, sosyal gvenlik, alma ortam, takm almas, Ar-Ge vb. sreler ve yaplanmalar ile kaliteye ve retkenlie nem verip tevik etmesi baary beraberinde getirmitir. Sistemde alanlar mutlu olmayan bir irketin mterileri memnun etmesinin mmkn olmayacana ve deiimin nce bireylerin zihninden balamas gerektiine inanlmaktadr. Bu nedenle gl Japon rmalar ile ngiliz irketlerini ayran temel zellik, Japon irketlerinin insan ilikilerindeki, uzlamac rgt kltr konusunda gsterdikleri baarlardr. Bilimsel esasl saysal gstergelere gre ynlendirilen bu nedenle alt bo olmayan TKY ilkelerine skca sarlan Japon irketleri, kalite kontrolnn rnlerle deil insanlarla ilgili bir olgu olduunu benimsemilerdir. nk kaliteli i gc ekipleri beyin gleriyle tasarm, bulu ve sorun zerek, katma deeri yksek mal ve hizmet reterek rmalarna yksek kazan salayabilmektedirler. Bunun iin Japon irketleri, i birliine dayal yatay bir rgt yapsn ve kltrn esas alarak faaliyetlerini srdrmektedirler. Yumuak esnek (soft) insan odakl olarak ifade edilen bu yaklamda mteriler, alanlar ve tedariki rmalarla uzun dnemli ilikilere sahip olmaya nem verilmektedir. Mevcut rgt yaps ile zamannda gerekli yenilikler yaplabilmekte hedeenen gelecek ve deiim ynetilebilmektedir. Japonya kstl kaynaklarna ramen etkin olarak uygulad stratejik ynetim modeliyle dnyann en gl ekonomileri arasna girmeyi baarm, son yllarda yaanan birok krize ramen dinamizmini koruyabilmitir. Nitekim 1957 ylnda dnyann ilk 100 irketi sralamasnda 74 Amerikan irketi ve byk ounluunu ngiliz irketlerinin oluturduu 24 Avrupa irketi varken, hibir Japon irketi yer almyordu. Gnmzde ise en byk 100
164
irket sralamasnda 37 irketle ilk srada Japonya bulunmaktadr. Ayn ekilde dnyada n sradaki byk bankalarn da Japonlara ait olduunu grmekteyiz. Japonyann olduka baarl i hayat kurumlarndan olan, Salk ve Gvenlii (SG) sisteminde ise bata aileden ve kltrden gelen i disiplini, insan eitimine verilen nem, iletmenin i ve d evresini koruma ve gelitirmeye gsterilen zen, genel salk harcamalarnn ykseklii dikkat ekmektedir. Ayrca SGye dair aratrma ve gelitirmeye ynelik bir dizi ulusal ve uluslararas nitelikte resm ve gnll kurulularca yrtlen hizmet, proje, bilimsel temelli altyap ve kurumlar proaktif tedbirler sayesinde Japonya dnyada bu konuda rnek gsterilecek lkeler arasnda yer almaktadr. Nitekim evreci anlayn egemen olduu, yaam kalitesine nem veren SG dzenleme ve stratejileri sonucu olarak ILO rakamlarna gre Japonyada ABD ve AB gibi dier gelimi lkelere gre i kazas meslek hastal grlme younluu ok daha dk seyretmekte ve azalma eilimi gstermektedir. Japonyada dier etkin olan i hayat kurumlarndan iyeri sendikacl, hem iverenin kontrolndeki sendika hem de sermaye karsnda emein g birliini yapmasna engel tekil etme krlganl nedeni ile tenkite aktr. Bu anlamda slah gereken birok ynleri bulunmaktadr. Nitekim son yllarda gelien sendika kimlii hareketi bu anlamdaki araylara rnek gsterilebilir. Yeni harekette, klsik hizmet sendikacl yerini kollektif sendikacla brakmak durumundadr. Bu erevede blnml nlemek ve etkinlik bakmndan alanlarn sorunlarna kollektif yapda zm arayan kitlesel eylem yapabilecek yetenekte gl sendikaclk amalanmaktadr. Ayrca ii sendikalar bakmndan azalan ye saysn tel bakmndan yeni izlenmesi gereken dier nemli bir strateji ise rgtszlerin (gen, kadn, dzensiz alanlar, isizler ve emekliler) rgtlenmesi olmaktadr. Bu anlamda nemli bir deiim olarak, son kriz artlarnda, zellikle yabanc iilere kar ok kat bir tutum iinde olan Japon istihdam dzeninin, strateji deitirerek maruz kald en nemli sorunlardan nfus yalanmas, sosyal gvenlik a riskleri nedeniyle yetimi gen igcn koruma adna yabanc i gcn sahiplendiini ve ekonomik kriz anlarnda ilk etapta bunlar iten karma anlayn terk ettiini grmekteyiz.
165
Bu anlay deiikliinin nemli bir nedeni ise teknolojide yenilii srdrmede yetimi insan gcnn nemine inanan Japonyann nitelikli yabanc insan gcnn katlm sayesinde d dnyadan yeni kirler, yeni teknolojiler, yeni yetenekler kazanmay plnlyor olmasdr. Konuya ilikin uzmanlarn grne gre ise, eer Japonya eski kat sistemlerine tutsak kalacak olursa, kendini ekonomik bakmdan yenileyemeyecek, yallar geindirme yk gen nesillerin omuzlarna yklmas sonucu da kuaklar aras atmalar kanlmaz bir hl alacaktr. Dier yandan Japonyann baarsnda byk rol olan lkeye zg sendikaclkta iyeri merkezli yaplanmann gszle yol amak gibi dezavantajlar olmakla beraber, avantajlarnn da gz ard edilmeden zerinde ksaca durulmas gerekmektedir. Nitekim, iyeri sendikaclnda, iilerin kar byk oranda allan iyerinin rekabet gc ve verimliliine bal olduundan, sendika tarafndan maliyetleri artracak ar cret talebinde bulunulmamaktadr. Bu anlamda iyeri sendikaclnda, iyeri artlar ayn gemide olma anlayyla yakndan, gereki olarak deerlendirilebilmekte, (cret artnda srar etmeme, stres, uzun alma saatlerine kar kmama vb. alma artlarnn iyiletirilmesinde srarc olmama ve sorunlara politik zmler aramama gibi) uzlamac politikalar zellikle kriz dnemlerinde aklc olabilmektedir. yeri sendikaclnn daha esnek olmas ve diyaloga ak olmas krizlere kar istihdam gvenlii asndan onu dayankl klmakta ii-iveren asndan yapc zmler retilebilmektedir. Hlbuki bizim gibi bat tipi, kat i ilikileri modelindeki yaplanmada, iverenlerce bu gibi kriz durumlarnda tazminatlardan ka, iilik maliyetlerinin ykseklii vb. nedenlerle ilk frsatta ii kna gidilmektedir. Bu durum ise, ar ii devri ve verimsizliini getirmektedir. Bu nedenlerle, ksa vadede sadece kendi krn dnen batl ferdiyeti klsik sendika anlay yerine, deta bulunduu gemiyi batrmadan iyerinde sreklilik, istikrar ve sonu olarak i gvencesinin tercihi niteliindeki iyeri sendikalarnn izledii stratejinin Japon rasyonalitesini gsterdii ileri srlmektedir. nk bu srecin sonunda kiisel fayda olmasa da uzun vadede ortak fayda korunmu olunacaktr. Sistem icab iletme refah ve riskinin paylamnda ii kadar
166
yneticiler ve hissedarlar da zveride bulunmaktadr. Ohnonun da belirttii gibi bu tip uzlamac strateji iki tarafn da karna olabilmektedir. Bu, Fordizmde olann ok tesinde bir i gvencesi demektir. Ortaya kan sonu; karlkl dmanlk yerine karlkl ykmllkler ortamdr. Ancak bu tr bir tatmin anlay ksa vadeli kr peinde olan batnn neoklsik rasyonalitesine aykr debilmektedir. Dier yandan, son yllarda esasen hzl deiim sreci yaayan Japonya sanayi toplumundan, bilgi toplumuna, kitle toplumundan bireyci topluma, tek kltrllkten ok kltrlle, kontroll ekonomiden daha liberal, rekabeti kreselleen ekonomiye geiin, ksaca modern toplumdan post-modern topluma dnmn sanclarn yaamaktadr. Bu deiim dalgasndan ise, Japon i hayatnn temel kurumlar ounlukla olumsuz olarak etkilenmektedir. Buna en nemli rnek olarak, Japonyada sendikacln g kaybetmesine yol aan deien kreselleme artlar sonucu btn dnya lkeleri ile birlikte Japon iletmeciliinde de maliyeti drmek iin gelitirilen esnek alma biimleri, taeronlama ve yurt d yatrmlarn hzlanma olgusu gsterilebilir. Bu gelimelerle birlikte taeronlamann artmas sonucunda i hayatnda ikili bir alma ortam meydana gelmitir. Bunlardan biri, mr boyu istihdam ve i gvenliinin bulunduu cret vb. alma artlarnn ideal olduu ekirdek i gc denen sendikal iilerin alt ana rmadaki alma biimidir. Dieri ise, evre i gc denen i piyasasnn deien artlarna endeksli, korumasz konumdaki sendikasz iilerin alt gvenliksiz ortamdaki taeronlam iyerlerine ilikin, gtr, ksm sreli ve geici statdeki alma biimleridir. ilerin yaam kalitesinde gerilemeye yol aan endstriyel ilikilerdeki gelinen bu son tablo ise lkede daha gl ve etkin sendikacln yannda, alanlarn refahtan pay alma adna ynetime daha aktif katlmn salamaya dnk yeni dzenleme ve anlaylara ihtiya olduunu da gstermektedir. Ayrca kltrden kaynaklanan, ancak gen iiler tarafndan artk benimsenmeyen, geleneksel ar fazla alma anlaynn ILO normlarna gre normalletirilmesi gerekir. Sonu olarak Japon endstri ilikilerindeki gelimeler zetlenirse, kalknma dneminde Japon mucizesinin gereklemesinde bata eitim olmak zere, ynetiim, paylama, i ahlk srek167
li iyileme, bilim ve teknolojiye nem veren rgt kltrnn byk katks olmutur. Gnmzde hzl deiim yaayan kltr ve ekonomik artlara ramen Japonyann kendine zg ynetim modelinin etkinliini, sz konusu baar performansn daha ne kadar srdrebileceini yine de zaman gsterecektir. Nitekim son yllarda yaanan tam durgunluktan kma aamasnda meydana gelen ABD merkezli kresel kriz nedeniyle lkede ekonomik gstergeler bozulmaktadr. Bat pazarlarn etkisi altna alan kriz, yzde 80 orannda ihracata dayal Japon ekonomisini zorlamaktadr. talepteki dklk devam ederken kriz srecinde Japon Yeninin deerinin ykselmesi ve Japon mallarna olan d talebin azalmas sonucunda lkenin tekrar durgunlua srklenmesinden korkulmaktadr. Ancak lkenin ekonomik gcne ilikin Dr. Friedmannn : Kresel krizle birlikte AB lkeleri gerileyecek, Japonya ise gelecein gl lkeleri arasnda yer almaya devam edecektir. Gr dikkate deerdir. Tm bu aklamalarn nda vurgulanmas gereken husus ise; bu lkenin alma ilikilerinde deiim yaansa da, hlen yasalardan ok kltrnn arl hissedilmektedir. O yzden 1960l yllarda yaplan sosyolojik ve antropolojik ierikli aratrmalar, Japon retim sistemlerinin ve ynetim tekniklerinin Japon kltrnn rn olduuna ve Japonya dna transfer edilemeyeceine vurgu yapmaktadr. Ancak gz ard edilmemesi gereken Japon ynetim modeli her ne kadar byk lde lke kltrnn biimlendirdii kendine zg bir yaplanma gsterse de batnn dnda kalknm ve dnyada nde gelen ok uluslu irketlerin sahibi bir Asya lkesi olarak rnek alnacak evrensel nitelikte ynetim prensipleri, deiimi ynetme becerisi ile de dikkat ekmeye devam etmektedir.
168
KAYNAKLAR ABD Bureau of Labor Statistics (2000-2006), US Department of Labor, Comparative civilian labor force statistics, 10 countries: a visual essay, http://stats.bls.gov/opub/mlr/2007/12/art4full.pdf, 12.08.2008 eriim. Aguayo, Rafael (1994), Dr. Demng, Japon Mucizesinin Mimar (ev.Y. Kaan Tunbilek), Form Yaynlar, stanbul Akihiko, Matsutani (2006), Shrinking Population,Economics, International House of Japan, Inc Akn, Cihangir (1995), Japon Endstriyel likileri, Sakarya niversitesi, Sakarya Aktan, C.C. (1999), 2000li Yllarda Yeni Ynetim Teknikleri, Sinerjik Ynetim, TGAD Yayn, stanbul Aktan, C.C. Saran Ulvi (2005), Kamu Ynetiminde Kalite, Ankara AKTAN, C.C. (1997), Deiim ve Yeni Global Ynetim, Mess, stanbul Albrecht, Karl ( 2004), Beyin Gc, ev Habibe st ak, Banu Irmak Kariyer, stanbul Arcolu, M. Atilla. (2000), Bat ve Japon letme Ynetimi, z Yaynclk. stanbul Aron, Raymond (1976), Demokrasi ve Totalitarizm, Kltr Bakanl, stanbul Atl, Altay (2007), Baheehir . Asya- Pasik Aratrma ve uygulamalar Merkezi Blteni Barutugil, smet (2004), Stratejik nsan Kaynaklar Ynetimi, Kariyer, stanbul Baypnar Baar, Fordizmin Yenilenen Postu Post-Fordizm, Japonya isg kaynak.htm 20.01.2009 eriim Bayyiit, Mehmet (2001), Sosyal Yardmlama ve Dayanma Kurumu Olarak Vakar, S.. Konya Bendix, Reinhard (1969), Nation-Building and Citizenship, Berkeley, New York
169
Bellah, Robert N. (1971), Continuity and Change in Japanese Society Stability and Social Change, California Benson, John Trade Unions in Asia: An Economic and Sociological Analysis (London: Routledge, 2008) edited by John Benson and Ying Zhu. Can Halil, (1984) Modern Ynetim lkeleri,Trk Semineri, Ankara Chen, Min (1995), Asan Management Systems, Routletge, New York aatay, Neet (1997), Ahilik, TTK, Ankara akrolu, Deniz (2007), JAPONYA LKE PROFL Hazrlayan T.C. Babakanlk D Ticaret Mstearl hracat Gelitirme Etd Merkezi,Ankara CIA, The World Fact Book Japan 10.01.2009 eriim C. Couper David and Sabine H. Lobitz, (1991) Quality Policing: The Madison Experience, Executive Research Forum. Dahir, Mesud http://www.analitikbakis.com/haber/20081208/ Japon-Egitim-Sistemi-ve-Nobel-Bilim-Odulleri.php01.02.2009 eriim Demirciolu, Murat (1987), Dnya da i Sendikalar, Bassen, stanbul Demirciolu, Murat (1999), Japonya ya Trkiyeden Baklar, Simurg, stanbul Dereli, Toker (1976), Organizasyonlarda Davran, Okan yy, stanbul Delbert C.Miller ile William H.Form (1980), Industrial Sociology, London Diner, mer (1996-1998), Stratejik Ynetim ve letme Politikas, Beta Basm, stanbul Diner mer, Fidan Yahya (1996), letme Ynetimi, Beta Basm, stanbul Eberhard, W (1992), Uzak Dou Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yay. Ankara
170
EC, (2006), European Innovation scoreboard Economist Intelligence Unit Country Report, Japan January, 2007 Erdem Ramazan, Kocaba brahim,Ynetimde Dou Pardigmas, http://yordam.manas.kg/ekitap/pdf/Manasdergi/15.01.2009 eriim Ergun Turgay, Polat Aykut (1978), Kamu Ynetimine Giri, TODAE, Ankara E. Ward Robert (1971), Political Modernization and Political Culture in Japan, Boston EU, eironline, Industrial Relations: The Global Pcture in The Eu, Japan and USA 2003-2005-2006, 15.12.2008 eriim Fischer Bill, Boyton Andy (2006), Yksek Performansl Kurulu, Virtz Ekipler ev. Oygr Yamak, MESS, stanbul Freedman Craig (2001), Economic Reform in Japan,The Centre for Japanese Economic Studies, Macquarie University, Australia Fujimara, H. (1997), New Unionizm, Japanese Labour Management n Transition, Mari Sako ve Hiroki Sato Routledge General Guide book, (2000), on Industrial Health, Japan Goode, J. (2001), Postwar Japanese Economic Development, General Orientation, OSIC, Osaka, 2 Grz, Demet ve Gaye zdemir, Yaylac (2005), letiimci Gzyle nsan Kaynaklar Ynetimi, MediaCat Kitaplar, stanbul Gven, Bozkurt (1980-1995), Japon Kltr, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara Hanami, Tadashi A. (1979), Labour Law and Industral Relation in Japan Kluwer Deventer,Netherland Hasegawa, Nyozekan (1952), Japanese National Character, Japan: Board of Tourist ndustry, Tokyo Hgash, Toshiaki (2003), The Institute of Industrial Ecological Sciences, University of Occupational and Environmental Health, Japan
171
Hunter, E. Janet (2002), Modern Japonyann Douu, ev.Mt Gnay, mge Kitabevi, Ankara Imai, Masaaki (2003), Kaizen- Japonya nn Rekabetteki Baarsnn Anahtar, Brisa yayn, stanbul Ishkawa, Kaoru (1997), Toplam Kalite Kontrol, (Yay. Haz. Semih Odaba) Kalder Yay. No:7 stanbul veren Dergisi (1985), Cilt xx say 11 Austos 1985 JILAF, (2003) Japanese Labour Unions and Labour-Management Relations in Japan Lecture Material, Japan International Labour Foundation JILAF, (2005) Labour Legislation in Japan Outline and Characteristics Lecture Material Labour Legislation in Japan, Japan International Labour Foundation Kaplan, Mehmet (2007), Motivasyon Teorileri, www.library.atilim. edu.tr 10.01.2008 eriim Kayhan, Necati (1997), alan ocuklarn Sorunlar, Orman , Ankara Koel, Tamer (1993-1995), letme Yneticili, Ynetici Gelitirme Organizasyon ve Davran, Beta Yaynlar, stanbul Kondo, Yosho (1999), letmede Btnsel Kalite, ev.Aye Bilge Dicleli, stanbul Kojima, Akira (2008), Global Change and Japanese Reform, Japan Echo, Koyuncu, Bar (2004), notec Bilgi Merkezi Japon retimModelinin Temel Kavramlar,A,SBF,No.29 Kozak, Erol brahim (1985), Bir Sosyal Siyaset Messesi Olarak Vakf, Akabe Yaynlar Kets de Vries, Manfred (2007), Liderliin Gizemi, Mess Yaynlar, stanbul Kiyoshi, Kurokawa (2007), Essentials of Innovation, The Japan Journal, June, Tokyo
172
Mazrui, Ali (1981), Meiji Restorasyonu le Atatrk n miras aras arasnda Afrika, Bildiriler ve Tartmalar, Trkiye bankas Yaynlar, Uluslararas Atatrk sempozyumu 2. Bask Miki, Kamahara (2008), Living Lfe to the full, The Japan Journal November Myauch, Ichro (1999), Japonyada Kalite Ynetimi, (seminer notlar), 21-23 Haziran 1999, (eviren Salim Atay), Trkiye Metal Sanayicileri Sendikas, stanbul Mor, Koji MD (2004), Occupational Safety and Health Management System (OSHMS) Occupational Health Training Center, (UOEH) Murat, Sedat (1992), Japon alma Hayat, Sosyal Siyaset Konferanslar, 37-38. Kitap, .. Yayn No. 3662, Murat, Sedat (2008), Deerler Asndan i veren likileri, Ekonomik Kalknma ve Deerler (Editr: Recep entrk), stanbul, UTESAV (Uluslar aras Teknolojik ve Sosyal Aratrmalar Vakf) Yayn, Nakamura, K. (2007), Decline or revival Japanese labor unions, Japan Labor Review, 4(1) Nakatani, I. (1988), The Economic Role of Financial Corporate Grouping, in: The Economic, Analysis of the Japanese Firm, M. Aoki, ed., North-Holland (Elsevier Science Publishers), Amsterdam, Oxford, New York http://stats.oecd.org 12.05.2009 eriim OECD, Economic Outlook, 2006 OECD, Employment Outlook, 2006 OECD, Factbook, 2006 OECD, Labour Statistics 2006 OECD, Main Economic Indicators, Nisan,Mays 2006 OECD, in Figures, 2005 Oliver N, Wikinson B. (1993), The Japanization Of British Industry, New developments Publisher, Massachusettes, Reprnted
173
zevren, M. (2000), Toplam Kalite Ynetimi, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul. ztrk, brahim (1999), Japonya ya Trkiye den Baklar, Simurg stanbul zelikel, Hamdi (1994), Japon Ynetim Sistemleri, Mess, Eitim Vakf zsoy, Osman, Neden Asya lkeleri frlad? haber7.com., 11.05.2007 eriim Parlak, Zeki (1999), Japonya Post-Fordist Paradigmalar.mht Yeniden Yaplanma ve Post-Fordist Paradigmalar http//www.bilgi. com/10.01.2009 Sadklar, Tayyar (1971), Kalknma Yolunda Japon rnei ve Trkiye, Ayyldz Matbaas, Ankara Selamolu, Ahmet (1998), Kreselleme Srecinde nsan Kayna, THS, stanbul Selamolu, Ahmet rgtlenme Sorunu ve Sendikal Yapda Deiim Aray http://calismatoplum.org/say2/makale2/.pdf 10.01.2009 eriim Shimada, Haruo (1992), Labour Management Relations The Political Economy of Japan, Ed. S. Cumon- H. Rosovosky, Vol.3. Stanford University Of Press, California. en, Sabahattin (2008), Yaln retim(Japon Modeli), Turhan Yaynevi, Ankara Tahirolu, Figen (2002), Dnceden Sonuca nsan Kaynaklar, Ankara The Japan Institute for Labour Policy and Training (JILPT) (2000), Labour Management Relation in Japan TBTAK, Bilim ve Teknoloji Gstergeleri, lkeler itibariyle Son Durum, GSYH erisinde Ar-Ge Harcamalarnn Pay, Mays 2002, www.tubitak.gov.tr/btpd/gosterge/2002/1.pdf, 12.03.2009 eriim Odea,Thomas F. (1971) Stability and Change and The Dual Role of Religion, Stability and Social Change, Boston: Little Brown and Company
174
Turgut, Mehmet (1985), Japon Mucizesi ve Trkiye, Dergah Yaynlar, stanbul Tutar, Hasan (2000), Kreselleme Srecinde letme Ynetimi, Hayat Yaynclk, stanbul The Economist, (2008), Japans cash-rich companies are buying up foreign rms, 02.OCT.2008 William, J. Goode (1970), World Revolution and Family Patterns, Washington Womack, J.P. ve dierleri (1990), Dnyay Deitiren Makine, ev. Otomotiv Sanayi Dernei, stanbul Uluslararas Ynetim Gelitirme Enstits, (YIMD) (2006), Dnya Rekabet Gc Yll U.S. Department of Labor, Chartbook of International Labor Comparison http://www.dol.gov/asp, 7.1.2009 eriim Yaln, Nilfer (2007), Uluslararas Ar-Ge Arenasnda Trkiye Nerede, Nereye Gitmeli?, Teknovizyon, 16.5.2007 eriim Yamakawa, R. (1998), Overhaul after 50 years: the amendment of the labour standards law, Japan Labour Bulletin, 37(11): 5-12.) Yldz, Gltekin ve Ard, Kadir. (2002), Japon letmecilik Uygulamalar Trk letme Ynetimine Bir Model Olabilir Mi?, Mimar ve Mhendis Dergisi, Yl 6, Say 31, Haziran-Temmuz-Austos. Yuji, Genda (2005), A Nagging Sense of Job Insecurity, International House of Japan, Inc Tokyo Zerenler, Muammer raz, Rfat (2006), Japon Ynetim Anlay ve irket Alar (Keiretsu) Analizi http://www.sosyalbil.selcuk.edu. tr/13.1.2009 eriim
175
nternet adresleri Employment in Europe, 2005 Eurostat http://www.eurostat.cec.eu.int http://www.mofa.go.jp/ http://www.eurostat.cec.eu.int http://www.dtm.gov.tr/ http://www.igeme.org.tr/ www.mofa.go.jp/policy/economy/gsp http://www.jetro.go.jp/ Jetro, http://www.cia.gov/ CIA Busines and Living Guide to Japan/ JETRO Yaynlar (Japon D Ticaret Kuruluu web sitesi) Japonya isg kaynak.htm 20.01.2009) Kobimynet.com/Japonya lke raporu HDTM www.canaktan.org/yonetim/degisim- yonetim/kaizen. www.canaktan.org/yenitrendler www.tjv.com www.euractiv.com www.osha.eu.int www.iosh.co.uk www.calisma.gov.tr www.sek.org.tr www.ilo.org www.who.int www.niosh.org www.isagcalisma.gov.tr Web Japanhttp://web-japan.org/12.1.2009 http://www.eylemcom.lider wlidernit.htm. 12.5.2007 http://www.dol.gov.asp.cec./reports chartbook 2008-1 appendix indicators afm
176

Keiretsu

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Keiretsu

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dr.

TRKYE HABER- SENDKASI

Kitabn Yazar Basn Maviri

Basm Tarihi: Temmuz 2009

Ali AKCAN Trkiye Haber- Sendikas Genel Bakan

Japonya Uluslararas iler Kurumu

Japon Eitim v e Politika Enstits

Japon alma salk ve Gvenlik Kurumu

Japon veren Konfederasyon Dernei Uluslararas i salk ve gvenlik standart)

OSHMS UOEH RENGO SANBETSU TS TKY TZ (JIT)

Salk ve Gvenlik Ynetim Sistemi

ve evre Sal niversitesi

YNETM KAVRAMINA TEORK YAKLAIM

YNETM KAVRAMINA TEORK YAKLAIM

Yabanclama Dk risk stlenme

d) Durumsallk Teorisi (Contingency Theory)

Tablo 2: nsan Kaynaklan Ynetiminin Tarihi

TEKNKLER Disiplin sistemi

VERENLERN BAKI AISI alanlarn ihtiyalar nemli deildir.

Gvenlik ve yaratclk programlar Zaman ve i aratrmalar

alanlar gvenlie ve frsatlara ihtiya duyarlar.

Psikolojik testler Danmanlk programlan iletiim programlar

1920-30 1930-40 1940-50 950-60

Grev zenginlii, entegre alma takmlar ten ayrlma eitimleri

Tablo: 3 Gelimeler Dorultusunda Stratejik KY lev ve Faaliyetleri

Kaynak: Tutar, 2000:116-119

2- Toplam Kalite Ynetimi Felsefesinin Douu ve Temelleri

a) Toplam Kalite Ynetimi ve Liderlik

aa) nsan Doas Hakknda Yaklamlar ve Motivasyon

bbb) Sre Teorileri

JAPONYAYI BAARIYA TAIYAN YNETM SSTEM

A) JAPONYANIN KALKINMASINA ETK EDEN SOSYO-EKONOMK FAKTRLER

Tablo: 5 Karlatrmal Ekonomik Gstergeler, 2005 Japonya

ABD 12 479,5 42 103,4 3,4 892,0 1674,7 20,6

Almanya 2 826,6 34 245,3 2,0 1028,5 821,1 65,4

in 2 224,9 1 701,7 1,8 762,0 659,9 63,9

4 566,1 35 835,8 -0,3 568,1 474,3 22,8

Kaynak: Economist Intelligence Unit, Country Prole Japan 2006

B) JAPON LETME YNETMNN BAARI PRENSPLER

a) Srekli Gelime (Kaizen)

Kaynak : mai, 2003: 32.

b) Katlmal Ynetim (Kessai)

cc) Hatasz retim (JIDAKO)

e- Yenilikilik ve AR-GE ye nem

JAPONYADA ALIMA HAYATININ FARKLILIKLARI

A) JAPONYADA SALII VE GVENL (SG)

Tablo 7: Japonyann IL0 Szlemelerini Onaylama Durumu

Onay Tarihi Onaylama Durumlar

C187 Sal ve Gvenliini Ykselten ereve Szlemesi, 2006

Kaynak: U (ILO) Standart Blm 23.12.2008 102

Kaynak: alma, Sosyal Gvenlik ve Salk Bakanl, MHLW 2003

Tablo: 9 Japonyada lmcl Kazas Skl ve lmler

Kaynak: Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW, 2003

2674 2588 2635 2572

2549 2318 2342

2419 1889 1790

0 1958 1960 1962 1964 1966 1968 1970 1972 1974

1983 1985 1987 1989 2000 2002

Kaynak: Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW-2003

Kaynak: Ministry of Health, Labour and Welfare MHLW-2003

7) Japonyadaki Iyerlerinde SGye likin ncelikli Grlen Sorunlar

Kaynak : Japon Uluslararas alma Kurumu, JILAF, 2005

3) i Sendikalarnn rgtlenme ekilleri