OSMANLIDA TANZMAT DNEM (Osmanlda tanzimat- hayriye devri) (1839-1856)

Ord. Prof. ENVER ZYA KARAL Dizgi - Yaymlayan: Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Bask: ada Matbaaclk ve Yaynclk Ltd. ti. Ekim 1999 TANZMAT-I HAYRYE DEVR (1839-1856) I. GLHANE HATTI VE TANZMAT DZEN Mahmut II'nin lm zerine tahta, olu Abdlmecit Efendi geti. Yeni padiah henz on sekiz yanda idi. Bilgisi ve tecrbesi imparatorluun geirmekte olduu byk buhran zmek iin yetersizdi. Babasndan miras kalan iki przl problem, devaml ve anlayl bir alma istiyordu. Problemlerden biri, Msr paas Mehmet Ali ile yaplmakta olan harp, dieri de Osmanl Devleti'ne yeni bir dzen vermek iin iln kararlatrlm bulunan ''Tanzimat'' idi. Abdlmecit, padiahlnn ilk gnlerinde Msr kuvvetlerinin Osmanl ordusunu Nizip'te yendiklerini rendi. Birka gn sonra da, Kaptan- derya Firar Ahmet Paann Osmanl donanmasn skenderiye'ye gtrerek Mehmet Ali Paaya teslim ettiini haber ald. Osmanl Devleti, artk ordusuz ve donanmasz kalm bulunuyordu. Yeni padiah, devletin tecrbeli ve i bilir saylan adamlarndan Hsrev Paay sadrazam, Damat Halil Paay serasker, Rauf Paay ahkm- adliye bakan yapmt. Fakat mevcut duruma kar koymak iin bu adamlardan ok Londra eliliinde bulunan Dileri Bakan Mustafa Reit Paaya gveniyordu. Mustafa Reit Paa, Osmanl Devleti ile Msr arasndaki anlamazln zlmesi iin alm olan heyetlerde vazife grm ve Paris ile Londra eliliklerinde bulunmutu. Bu sebeple Msr probleminin karakterini ve bu problem hakknda yabanc devletlerin zel dncelerini biliyordu. Bundan baka paa, Paris ve Londra eliliklerinde bulunduu sralarda, Fransa ile ngiltere'nin hkmet ekillerini incelemeye ve devrin siyaset adamlaryla Osmanl mparatorluu'nun yaps hakknda grmeler yapmaya frsat bulmutu. Mustafa Reit Paa, Avrupa'da bulunduu sralarda, Fransa 1830 htilli ile mutlak devlet rejiminden merutiyet rejimine gemiti. ngiltere ise yzyllardan beri merutiyet ile idare olunmakta idi. Fransa ve ngiltere Avrupa'da liberal devletler blokunu kuruyorlard. Avusturya, Prusya ve Rusya ise hl Tanr haklar sistemine bal idiler. Osmanl mparatorluu, esasta liberal bir yaps olduu hlde, ekilde Tanr haklar sisteminde grnyordu. Hlbuki bu si stemin iine giren devletler, Osmanl mparatorluu'nun eskiden beri dman bulunuyorlard. Osmanl Devleti, varln kendi kuvvetiyle koruyamayacak dereceye dm olduundan, Avrupa siyasetinde geen muvazene prensibinden faydalanmas gerekli idi. Bunun iin de Osmanl mparatorluu'nun toprak tamlna taraftar olan ngiltere ile Fransa'ya yanamas akla yaknd. Bu ise Osmanl Devleti'nin kuvvetlenmesini salayacak, devlet kurumlarnda onlarn gvenliini ekecek bir dzenin kurulmasyla mmknd. Mustafa Reit Paa, byle bir dzenin ''Tanzi- mat- Hayriye'' ile salanacana inanmakta idi. Tanzimat- Hayriye, 18'inci yzyln balarndan beri devam edegelen slahatn da tamamlanmas olacakt. ''Tanzimat- Hayriye'' bir hatt- hmyun eklinde iln edildi. Hatt- hmyunu, Mustafa Reit Paa yksek bir krsden okudu. Dinleyiciler arasnda padiah, btn bakanlar, ulema,

devletin asker ve sivil byk memurlar, Rum ve Ermeni patrikleri, Yahudi haham, esnaf tekilt temsilcileri ve eliler vard. ine ald balca dnceler bakmndan Glhane hatt- hmyununu be blme ayrmak mmkndr: Birinci blmde, Osmanl Devleti'nin kuruluundan itibaren Kur'an'n hkmlerine ve eriatn kanunlarna sayg gsterildiinden, devletin kuvvetli ve halkn refahl bir hle geldii belirtilmektedir. kinci blmde, yz elli yldan beri trl gaileler ve trl sebeplerle ne eriata, ne de faydal kanunlara sayg gsterildii, bu yzden de devletin eski kuvvet ve refah yerine zayfln ve fakirliin gemi olduu anlatlmaktadr. nc blmde, bu itibarla Allah'n inayeti ve Peygamber'in yardmyla devletin iyi idaresini salamak iin baz yeni kanunlarn konulmas gerektiine iaret edilmektedir. Drdnc blmde de, yeni kanunlarn dayandrlaca genel prensipler gsterilmektedir: a) Mslman ve Hristiyan btn tebaann rz, namus, can ve mal gvenliinin salanmas, b) Verginin dzenli usule gre ayarlanmas ve toplanmas, c) Askerlik devinin dzenli bir usule balanmas. Beinci blmde, yeni kanunlarn dayandrlaca genel prensiplerin gerei belirtilmektedir. Padiah, hatt- hmyuna ve ona dayanlarak ileride yaplacak kanunlara sayg gstereceine dair ant iti. Bundan sonra hatt- hmyun, kutsal nemi olan Hrka-i erif dairesine kondu. Glhane hattnn ilnnda yaplan trenle Tanzimat devri balad. ''Tanzimat'' terimi, Glhane hattnda geen genel prensiplere dayanan dzeni anlatr. Tanzimat devrinin ilk merhalesi, 1856'da son bulur ve ikinci merhalesi ayn tarihte iln edilen Islahat Ferman (hatt- erif) ile balar. Glhane hatt, iln edildikten sonra prensiplerinin belirtilmesine ve yrtlmesine geildi. Reit Paa, stanbul'da okunan hattn Rumeli'de ve Anadolu'da anlalmasn salamak iin, halk yannda sayg gren ulema snfndan iki kiiyi devlendirdi. Bunlar eyaletleri dolaarak devlerini yaptlar. Glhane hatt prensiplerinin en g yrtlecek karakterde olan, slm ve Hristiyan tebaann kanun nnde eitlik manasna geleni idi. Padiah ve sadrazam, frsat bulduka, nutuklaryla bu eitlii belirtmeye altlar. Nitekim Mustafa Reit Paadan sonra sadrazam olan Rza Paa, zmir, Sakz, Kavala'dan gelen Rum, Ermeni ve Yahudi cemaatleri bakanlarna u szlerle Glhane hattnn zihniyetini anlatt: ''Mslman, Hristiyan, Musev hepiniz bir hkmdarn tebaas, bir pederin evldsnz. Padiah efendimiz bilcmle, tebaasnn, rz, namus, can ve maln taht- temine alan kavaninine memalik-i ahanelerinin her tarafnda harfiyyen riayet edilmesi azm-i kat'sinde bulunduklar iin, iinizden dar- zulm ve gadr olan kimseler varsa hemen meydana ksunlar; lzime-i adaletin icrasn talep etsnler, Mslman ve Hristiyan, zengin veya fakir, memurn-i askeriye, mlkiye veya ruhaniye, elhasl btn tebaa-i Osmaniye mir'at- adleti herkes iin suret-i mtesaviyede istimal eden padiahn mal-i hayriyesinden tamamen emin olmaldrlar.'' Glhane hattnn getirdii yeni prensiplerin aklanmas iin yeter tedbirler alnd sralarda, bu zihniyete uygun kanunlar yapacak kurumlarn da yaratlmasna alld. lkin Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye alnd. Mahmut II. devrinde kurulmu olan bu meclis, bugnk dantay ve yargtay kurullarnn yetkilerini kendisinde toplamakta idi. Bir bakan ile dokuz ye ve iki sekreteri vard. Kanun projelerini hazrlamak balca devleri arasnda idi. Bu kanun projeleri padiahn hatt- hmyun ve eyhlislmn fetvasyla kanun haline gelirdi. 1839'dan sonra Glhane hatt- hmyununun iine ald genel prensiplere uygun kanun projelerinin de hazrlanmas yine bu meclise verildi. Meclis, bundan baka, Tanzimat'a dokunan btn problemleri incelemek ve karar vermek durumunda idi. Bu suretle bir dereceye kadar Tanzimat meclisi haline geldi. alma usulleri, merutiyet ile idare edilen memleketlerin meclislerinde geen usullerin ayn oldu. Projelerin, grmelerine balanmazdan nce yelere datlmas, kendisinden sual

sorulan nazrn meclis nnde gerekli bilgiyi vermesi, reylerin eitlii durumunda son kararn padiaha ait bulunmas, kesinleen kararlarn yasak olmas gibi esaslar kabul edildi. Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye'den seilen bir komisyon, Hristiyan tebaann nceleri patrikhane ve vastasyla Bb- l'ye bildirdikleri ikyetlerini incelemeye memur edildi. Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye'nin almalar, Tanzimat programnn yrtlmesinde byk bir rol oynad. Tanzimat programnn balca maddeleri unlard: Haklar, mal, askerlik, maarif ve idare alanlarnda Glhane hattndaki genel prensiplere gre bir dzen kurmak. Tanzimatn eitli cepheleri arasnda en nemlisi, haklar cephesidir. Glhane hattnn prensipleri, Osmanl Devleti'nin haklar bakmndan gelimesinde bir dnm noktasdr. Osmanl Devleti, Tanr haklar sistemi zerinde kurulmutur. Bu sistemde din ve devlet birdi. Devletin haklar kayna eriattr. Devletin haklar tekilt piramidinde en yksek yarg Tanr'dr. Bu sistem, kutsal karakteri itibaryla, hibir deiiklie uramadan 1839'a kadar srd. Glhane Hatt- hmyunu, Tanr haklar sistemine son vermedi. Fakat Bat devletlerince kabul edilmi olan baz hak prensiplerini ald. Bu suretle Osmanl Devleti'nde Tanr haklar sistemi yannda, Bat'nn lik sistemi deer kazanmaya balad. Evvelce birbirini inkr etmi olan bu iki haklar sistemi, Tanzimat devrinde yan yana yaamaya baladlar. Birbirlerine baladklar tavizlerle szde badar grndler. Hlbuki yaplar itibaryla aralarnda herhangi bir kaynama mmkn deildi. Bat'nn haklar sistemi, yzyllarn ihtiyalarna gre deien ve deierek olgunlaan, olgunlatka da evrensel karakter alan bir sistemdi. Osmanl haklar sistemi ise Ortaa ekil ve mahiyetini yzylar boyunca muhafaza ettii iin, ihtiyalar karlamaz bir duruma girmiti. Tanzimat devri adamlar, Dou ile Bat'nn haklar sistemini badatrmak iin byk gayretler sarf ettiler. Bu gayretleri, kanunlatrma hareketlerinde olduu kadar adalet makinesine vermek istedikleri yeni ekilde de gze arpmaktadr. Glhane hatt- hmyunundan alt ay sonra gibi ksa bir zaman iinde bir ceza kanununun ortaya konmas, Tanzimatn modern haklar bakmndan manasn belirtecek bir harekettir. Franszcadan ksmen tercme suretiyle dzenlenmi olan bu kanun, tebaaya padiah tarafndan verilmi haklarn bir garantisi olarak alnabildii gibi, tebaann kanun nnde eitliinin bir sembol olarak da kabul edilebilir. 1846'da memurlarn dev, yetki ve sorumluluunu gstermek iin tertiplenen idare kanununda memurlarn ileyecekleri sulara karlk tutan cezalar belirtildi. Bu kanunlarn yaplar incelendii ve muasr devletlerin kanunlar ile karlatrld vakit birok hata grmek mmkndr. Fakat kanunlar yrrle girmelerinden nceki devir ile karlatrlrsa, tadklar byk nem anlalr. Tanzimat ncesi devirde, valiler ve mtesellimler, ehir ve kasabalarda trl bahanelerle adam ldrme, srgne gnderme, mala el koyma detlerini edinmilerdi. Rvete gelince, yzyllardan beri imparatorluun her tarafnda, en knden en byne kadar, btn memurlar arasnda geer ake olmutu. Memuriyet ve rtbe sahipleri, tekel ve devlet iin sipariler verebilecek yerlerde olan byk memurlar yahut onlar zerinde sz geirenler rvete o kadar kaplmlard ki, ''Mir mal deniz, yemeyen domuz'' diye bir atalar sz kmt. Glhane hattnn ilnndan sonra birok paa, yeni prensip ve kanunlar bilmemezlikten gelmek istedi. Bir aralk sadrazamlkta bulunmu olan Hsrev Paa, rvet suundan Meclis-i Vly- Ahkm- Adliye nnde yarglanarak krek cezas hkmn giydi. Valiliklerde bulunmu olan Tahir, Akif, Nafiz, Hasip paalar gibi kodamanlar da, Tanzimat kanunlarna aykr hareketlerinden dolay yarglanarak cezalara arpldlar. Ceza kanunnamesinden sonra, ksmen Franszcadan evrilen ticaret kanunu karld. Tanzimat devrinde, kanunlatrma hareketleriyle Osmanl mparatorluu'na girdiini grdmz Bat'nn haklar sistemi, adalet makinesinde dereceli bir deimeyi gerektirdi.

Tanzimat devrine gelinceye kadar Osmanl mparatorluu'nda adaletin salanmas yolunda drt tip mahkeme vard: 1. eriat mahkemeleri: Bu mahkemeler, Mslman tebaa arasndaki meden anlamazlklardan baka, Mslman tebaa ile Hristiyan tebaa arasndaki anlamazlklar zmek ve din fark gzetilmeksizin cinayet davalarn grmekle devli idi. 2. Cemaat mahkemeleri: Hristiyan tebaann bal bulunduu cemaatin mahkemesidir. Ayn cemaate bal kiilerin meden davalar, patrikleri veya hahamlar nnde grlrd. Ayr cemaate bal kiiler arasnda kan davalar ise, ilgili bakanlar tarafndan hkimlik yolu ile zlmedii takdirde, eriat mahkemeleri nnde grlrd. 3. Kapitlsyonlardan faydalanan devletlerin mahkemeleri: Osmanl mparatorluu'nda ticaret maksadyla veyahut siyas vazifeler grmek iin gelmi olan yabanclarn arasndaki anlamazlklar, kapitlsyonlarn tanm olduu imtiyazlara gre eliliklerde grlrd. Tanzimatta bu mahkemelere iki yenisi eklendi. Bunlardan biri, ticaret karma mahkemesi, dieri de asliye karma mahkemesi idi. Ticaret karma mahkemesi, yabanc devlet tebaas ile Osmanl tebaas arasnda ticaret mnasebetleri ile kan durumu, asliye mahkemesi ise ayn tebaalar arasnda yer alan cinayet sularn grmek iin kuruldu (1846). lkin stanbul'da almaya balayan mahkemeler, sonralar imparatorluun byk vilyetlerinde de kuruldu. Karma mahkemeleri kuran yelerin yars yabanc, yars da Osmanl tebaas idi. Dinin ve kapitlsyonlarn adalet birliini salamaya mni durumlar yznden kurulan bu mahkemeler, devletin hkmranlk haklarna bir saldrganlkt. Bununla beraber, mahkemelere Batl usuller alnmas, Hristiyan tebaann ahitliinin kabul edilmesi, szl delil yannda vesikann da delil olarak kabul edilmesi, Batl hukuk sisteminin Trkiye'ye szmaya balayan tesirlerindendir. Haklar alannda yer alan bu deimeler yannda zenci esaretinin yasak edilmesi, bir mezhepten dierine gemeyi yasak eden 1834 tarihli bir kanunun kaldrlmas, insan haklar ile vicdan hrl bakmndan iaret edilmesi gereken nemli hareketlerdir. Glhane hatt- hmyununda verginin ayarlanmas ve dzenli bir ekilde toplanmas gereine u satrlarla iaret edilmiti: ''Bir devletin toprak btnlnn korunmas iin asker ve daha baka gereler iin gider yapmak gereklidir. Bu ise ake ile olur. Akeye gelince, tebaann vergisiyle saland iin verginin dzenli bir ekle konulmas ok nemlidir. ''Eskiden gelir olarak kabul edilmi olan yed-i vhid usulnden memleketimiz bundan nce kurtulmu ise de ykc bir alet karakterini tad iin hibir faydas grlmeyen iltizamat usul hl yrrlktedir. Bu ise bir memleketin siyas ve mal ilerini bir adamn isteine ve insafna brakmak demektir ki, eer o adam iyi deil ise, daima kendi karna bakar. Byle bir adamn hareketleri ve dnceleri de ezicilik ve hakszlktan baka bir ey olamayacana gre, bundan byle her kiinin varlk derecesine uygun bir vergi balanacak ve bu vergiden baka kendisinden hibir suretle fazla bir ey istenmeyecektir.'' Glhane hattnda iaret edilen bu durumu, Mahmut II de grm ve maliye nazrln kurarak devletin gelirleriyle giderlerini dzenlemek istemiti. Mahmut II devrinin sonunda ve Tanzimat devrinin balarnda devletin balca gelir kaynaklar unlard: a- ar Haslar, mir mukataalar, zeamet, ticaret, malikne mukataalar, yurtluk, ocaklk ve evkafa ait toprak rnlerinden ayn olarak alnan vergi idi. Haslarn ar darphane-i mire tarafndan, mir mukataalarn ar ise hazine tarafndan mltezimler vastasyla salanrd. Dier

kaynaklarn ar ise ya sahipleri tarafndan bizzat alnr, yahut mltezimler vastasyla toplanrd. b- Vergi Devlete varlk sahiplerinin verdikleri para idi. Menkul, gayrimenkul ve ticaret eyas zerinden her yl devletin hazinesine verilecek deer, ehir ve kasaba belediyeleri tarafndan salanrd. c- Cizye Hristiyan reayadan devletin ald para idi. Mahmut II devrinde 1834 tarihli bir hat ile Hristiyan varlk sahipleri, cizye bakmndan l, evsat, edna olmak zere blme ayrlmlard. Edna blm 15, evsat 30, l 60 kuru cizye vermekle devli idi. Bu esasl gelir kaynaklarna gmrk, maden ve posta gelirlerini de eklemek gereklidir. Tanzimatn birinci ve ikinci yllarnda, Glhane hattnda iaret edilen, iltizam ve ar toplama usul kaldrld. Bunun yerine eminlikler kuruldu ve maliye memurlar vastasyla ar toplama yolu kabul edildi. Hristiyanlarn devlete veregeldikleri cizyelerin de, yukarda gsterildii gibi, blmlere gre ayarlanmas braklarak patrikhanelerin aracl ile ayarlanmas ve toplanmas cihetine gidildi. Fakat gerek arn, gerekse cizyenin toplanmasnda kabul edilen usuller, beklenilen faydalar salamad iin tekrar eski usullere dnld. Bununla beraber halkn eskiden olduu gibi hakszlklara uramasna yer verilmemek iin baz tedbirler alnd. Bu tedbirler arasnda balcalar unlardr: 1- Valilerin yetkilerinden olan mal ilerin, zerlerinden alnarak defterdarlara verilmesi, 2- Vergilerin toplanmasndan sorumlu maliye memurlarnn ve tahsildarlarn atanmas, 3- Vergilerin ayarlanmasnda ve toplanmasnda yetkileri olan belediye meclislerinin yetkilerinin geniletilmesi ve vilyet meclislerinin kurulmas, 4- Devlet memurlarndan mltezimlik yapmak hakknn alnmas, Bu mal tedbirler, Glhane hattnn mal alanndaki amacn gerekletirmekten uzakt. Mustafa Reit Paa, etrafl bir mal dzeni programna sahip bulunmuyordu. O, Fransa'da olduu gibi Trkiye'de de defterdarlklar ve tahsildarlklar kurulmasyla mevcut fenalklar, mmkn olduu kadar nlemeyi dnmt. Daha sonra kt para karacak bir bankann kurulmasn da ama edindi ise de arkadalar, ''Yabanc devletlerin pek kark olan yol ve dzenlerini zorla halka kabul ettirmeye alrsanz, bu memleketin kne sebep olacaksnz'' diye kar geldiler. Reit Paa dzen hakkndaki dncelerinden fedakrlk yapmak zorunda kald. Fakat kt para, Trkiye'de ilk defa olarak onun teebbsyle bastrld. Hibir karlk gsterilmeden karlan kt para, bir mddet sonra deerden dt. Bb- l byle meselelerde tecrbesizdi. Avrupa hkmetlerine bavurarak kt paralarn "halis sikke'' gibi saylmasnn salanmas yolunda tebaalarna emir verilmesini istedi. Avrupa devletleri, mal meselelerinde zorla kredi salanmasnn mmkn olamayacan karlk olarak bildirdiler. Bunun zerine uzmanlarn tavsiyesiyle, eski maden paralardan bir ksm piyasadan kaldrlarak bunlarn yerine ayar Avrupa paralarnn ayarna denk ''mecidiye'' baslmasna karar verildi. Yabanc paralarn geimi yasak edildi. Bu tedbirler birka yl sonra kurulacak olan mill bankann ilk hazrlklar saylabilir. Szn ksas, mal alannda ortaya konulmak istenen dzen, devletin bu alandaki glkleri yenmesine yardm edecek karakterde deildi. Glhane hatt- hmyunundan nce Osmanl mparatorluu'nda yapld grlen btn dzenleme almalarnn arlk noktas, askerlik maddesidir. Bu almalarn genel amac, Osmanl ordusunu Avrupa ordularyla savaacak seviyeye getirmektir. Mahmut I devrinden Selim III'e kadar Batl ordularn silhlarndan bazlar ile bu ordularn yetitirilmesinde bavurulan eitim usullerinin Osmanl ordusuna alnmas iin allmt. Yenierilerin Batl

silhlarla eitim usullerine kar gsterdikleri mukavemet, Selim III' yenieri ocann yannda Nizam- Cedit ordusunu kurmaya zorlamt. ''Nizam- Cedit'' ordusu, Batl asker ve eitimi kabul etmekle yeni bir ordu karakteri kazanmt. Fakat yaps ve kadrolar bakmndan bir ocak eklinde kurulduu iin, bu cephesiyle Doulu bir karakter de muhafaza etti. Mahmut II devrinde, yenieri ordusu kaldrldktan sonra, kurulan Asakir-i Mansre, tpk Nizam- Cedit ordusu gibi, yap ve kadro bakmndan Doulu, silh ve eitim ynnden Batl bir ordu oldu. Gelitikten sonra Nizamiye ismi verilen bu yeni orduya asker alma usul ok sert ve kaba idi. Evli olsun, bekr olsun, milletin genleri vilyetlerde yakalanp elleri kelepeleniyor ve en yakn kasabaya srkleniyorlard; orada bakalarnn da kendilerine katlmalarn beklerken pislik iinde hapis hayat geiriyorlard. Sonra, deniz kylarndaki kasabalara gtrlerek gemilere bindiriliyorlar ve deniz hastas olarak ve vatan hasreti ekerek perian bir durumda stanbul'a karlarak hayatlar mddetince hizmet etmek zere ordu alaylarna ve harp gemilerine gnderiliyorlard. Bu ekilde askerlik hizmeti, bir dereceye kadar krek mahkmiyetini aldrmakta idi. Szn ksas, Tanzimata kadar yaplan askerlik dzeninde ocak eklinin dna klamad. Bu sebeple de askerlik bir vatan devi olamad. Ortaalardaki gibi bir karyer olmakta devam etti. Glhane hatt- hmyunu, ilk defa olarak tebaa iin haklar ve devler kabul etti. Tebaann devleri arasnda askerlik hizmeti nemli bir yer tutuyordu. Askerlik hizmetinin dzenlenmesinin gerei, hatta, u satrlarla aklanmtr: ''Askerlik maddesi nemli maddelerdendir. Vatann korunmas iin ahalinin asker vermesi kutsal bir bortur. Ancak imdiye kadar olduu gibi memleketin trl blgelerinin mevcut nfusuna baklmayarak, kimisinden kaldrabileceinden fazla, kimisinden ise az asker istenmitir ki, bu ise hem dzensizlie sebep olmakta, hem de ziraat ve ticaret gibi ileri aksatmaktadr. Kald ki askerlie gelenlerin, hayatlarnn sonuna kadar askerlik yapmak zorunda olmalar, kendilerinde ruh yorgunluk dourmakta ve ailesiz brakmaktadr. "Bu zararlar nlemek iin imparatorluun her blgesinden gerektii vakit istenecek asker iin baz iyi usuller kabul edilmesi ve askerlik mddetinin drt be sene olarak balanmas gereklidir.'' Bu szlerle belirtilen tedbirlerin alnmas iin 6 Eyll 1843'te bir kanun karld. Kanunun maksad u hkmlerle akland: ''Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu sknetli ve asayili durum, askerlerinin silh altna arlma ve altrlma yollarnn akl ve adalete uygun bir ekilde tamamlanmasna imkn vermi ve aadaki maddeler padiah tarafndan onanmtr: ''Nizam askerliin sresi be yl olarak balanmtr. Be yl devden sonra braklan nizam askerler yedi yl redif snfnda hizmet grecekler ve her yl bir ay nbetle bal olduklar kazalar merkezlerine arlacaklardr. Her yl Martnn birinci gn, nizam askerler her ordunun bete biri nispetinde yenilenecektir. Braklmaya hak kazanan askerlerin isimlerini tayan cetveller bu zamanda tertiplenerek yerlerini alacak yeni askerlerin gelii nispetinde eski askerler braklacaklardr. ''Bundan byle subaylar zerlerine sivil memurluklar alamayacaklardr. Osmanl topraklar, genilik ve corafya durumu gz nnde tutularak, be byk orduya ayrlacaktr: Hassas askerlerinden kurulan birinci ordu, Dersaadet ordusu denilen ikinci ordu ve srasyla Rumeli, Anadolu, Arabistan ordular.'' Bu maddeler Osmanl Devleti' nin askerlik sistemini batan baa deitiriyordu. Ocak usulnde karyerli askerlik kaldrlyor, yerine kur'a usul konuyordu. Avrupa ordularnn silh ve eitim usulnden baka, kurulu kadrolar da alnyordu. Piyade, svari ve istihkm birlikleri iin Fransz talimatnameleri alnd, topu birlikleri ise Prusya subaylar tarafndan Prusya eitimine gre yetitirilmeye baland. 1844'ten sonra yirmi yana varm delikanllar kur'a usul ile ve isteyenler gnll olarak orduya alnmaya baladlar. Memleket, askerlik bakmndan blgelere ayrld. Her blgeden alnacak askerin says o blgenin genilii ve

nfusu ile uygun bir sayya baland. Her aileden ancak bir kiinin askere alnmas usul kabul edildi. Bu gzel usul evvel imparatorluun Mslman tebaas iin kabul edildi. Hlbuki Glhane hatt, Mslman tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda kanun ynnden eitlik prensibini kabul etmiti. Tanzimat'a gelinceye kadar imparatorluun Hristiyan tebaas askerlik yapmazd. Bu devden muafiyetine karlk olarak cizye verirdi. Askerlik ve hara, Osmanl tebaasnn iki blme ayrlmasna ve kaynamamasna sebep olurdu. Tanzimatlar bu duruma son vermek istediler. 1847'de Rumlar deniz kuvvetlerinde hizmete arldlar. Ayn yl, Hristiyan tebaann deniz ve kara ordularnda askerlik yapmasn kabul eden bir kanun tasars hazrland. Hristiyanlar askerlik hizmetine mukabil cizye vermekten muaf tutulacaklard. Askerlik alannda yeni dzeni salamak iin alnan btn bu tedbirler, dil ve hakl olmakla beraber, Mslman ve Hristiyan tebaa tarafndan tenkide urad ve kargaalk dourdu. Mslman tebaadan henz gebe halinde yaayan, fakat dalk blgelerde yar bamsz bir hayat srenler, askerlik devini kabul etmek istemediler. Bu yzden Anadolu ile Rumeli'nin dalk taraflarnda ve Lbnan'da ayaklanmalar oldu. Bu ayaklanmalar er ge bastrld ise de, ad geen yerlerde askerlik devi hibir sempati kazanmamakta devam etti. Hristiyan tebaaya gelince, din sebepleri yznden nefret ettii slmlarla yan yana askerlik yapmaya hi de hevesli grnmediler. Kald ki yzyllardan beri askerlik yapmadklar iin, bunlarda silh sanatna kar bir isteksizlik ve kabiliyetsizlik de vard. Bu ciheti gz nnde bulunduran Bb- l, Hristiyanlarn askerlik devi yapmalar ile ilgili kanunu bir mddet iin sonraya brakmay uygun buldu. Askerlik bakmndan tebaann farkl muameleye tbi tutulmas, Glhane hattnn yapmak istedii eitlik prensibinin ksmen kt zerinde kalmasn neticelendirdi. Glhane hatt- hmyununda eitimden bahsedilmemitir. Oysaki bu hatta iaret edilen prensiplerin olsun, bu prensipler zerine kurulan Tanzimat dzeninin olsun mukadderat, eitimin karakteri ile ilgili idi. Yeni prensipler, yeni bir hayat gr ve yeni bir sosyete dzeni manasn tayordu. Osmanl cemiyetinin bunlar benimsemesi, duygu ve dnce sisteminde de yeni deerlere varmasyla olabilirdi. Byle deerlere vardracak balca ara ise eitim idi. Tanzimattan nce eitimi salayan kurullar, klk bakmndan olduu kadar alma konular ve alma metotlar bakmndan da zamann gereklerine uygun deildi. Genel eitim medreseye braklmt. Devletin memur ihtiyacn enderun mektebi, orduda subay ve uzman ihtiyacn da Mahmut II devrinde kurulan harp ve tp okullar salamakta idi. lk retim yapan mektep ile yksek okul ve niversite vazifesini gren medrese tamamen ulemann idaresinde idi. Bu sebeple de ilk ve yksek retime din tesiri hkimdi. retimin yaps, kiinin i ve mistik lemini ilemek, amac ise kiinin Tanr yannda selmetini salayacak din yollarn retmek ve belletmek idi. Kiisel karakter tayan bu retimde tabiat ve cemiyet olaylarna hibir yer ve deer verilmemiti. Mekteplerde ocuklara din bilgisi, ahlk ve Kur'an'dan baka, biraz yaz ve aritmetik retiliyordu. Bu bilgi bir insana hayatta gerekli olan en az bilgiden de azd. Medreselerde ise gramer, sentaks, lojik, metafizik, geometri ve astronomi gsterilmekte idi. Tarih, corafya, arkeoloji ve mspet ilimler tamamen bir tarafa braklmt. limde tek salam usul olan grme, inceleme ve kritie ise hi nem verilmemiti. Byle bir retim yaps ve usul ile dnyadan ok ahrete, insandan ok Tanr'ya yakn bilginler yetiiyordu. Bunlar akl ve mantk ile ispat mmkn olmayan btn din problemlerini medresenin zel mant ile ispat ettiklerini sanyorlar, fakat tabiat ile cemiyet olaylar karsnda ilk insanlarn hayret ve aknl iinde yuvarlanp gidiyorlard. Mahmut II devrinde bu eitimin yetersizlii anlald ise de, gerek ihtiyalar karlayan bir eitim dzeni salanamad. lk retimin mecburlii prensibi szde kald. Rdiye okullar

gelitirilemedi. Devletin memur ve asker gerelerini gidermek iin kurulan yksek okullar, yalnz Doulu ve Batl tesirleri bir arada srkleyen melez kurullar halinde gelimeye devam ettiler. Tanzimat adamlar, eitimin nemini kavramalarna ramen ilk yllarda baka ilerle megul oldular. 1845'te Abdlmecit bir gn Bb- l'ye giderek sadrazama ve byk memurlara eitim problemi zerinde allmas gereini u szlerle anlatt: ''Sana (sadrazama) ve btn bakanlara tebaamn refah ve saadeti iin lzm gelen tedbirleri timd- tam dairesinde dnmenizi ve grmenizi emrediyorum. Bu yolda ilerleme, din ilerinde olduu kadar dnya ilerinde de cahilliin kaldrlmasna bal olduundan, ilim ve fen ve sanat retimini salayan okullarn kurulmasn n plna alnacak ilerden sayyorum.'' Padiahn eitim hakkndaki emirlerini yerine getirmek zere bir eitim ve retim program dzenlemek iin zel bir komisyon kuruldu. Sonralar eyhlislm olan Arif Hikmet Efendi, vak'ayazar Sait Efendi, Dileri Bakanl Mstear Ali Efendi, Divan Birinci Tercman Fuat Efendi gibi yenilik fikirlerine taraftar olanlar bu komisyona girdiler. Komisyonun eitime verilmesi gereken karakter hakkndaki almalar bir kanuna baland. Bu kanunla medresenin dnda, devletin kontrol altnda bir darlfnunun kurulmas, orta okullarn almas, bu okullarla ilk okullarn ulema elinden alnarak devlete verilmesi kararlatrld. Kanunun yaymlanmasndan sonra karlan bir hat ile eitim ilerinin yrtlmesi ve kontroln takip etmek maksadyla bir de ''Meclis-i Daim-i Maarif-i Umumiye'' kuruldu. Bu meclis ilk, orta ve yksek retim kurullarn medresenin nfuzundan kurtararak devletin otoritesi altna almaya alt. Medreselere gelince, Tanzimattan nceki karakterlerini muhafaza ettiler. Bu suretle eitim alanndaki almalar, yenieri ocann kaldrlmasndan nce, orduda yaplmak istenen dzene benzer bir durum yaratm oldu. Medrese, yenieri oca gibi, btn yeniliklere kar gelerek ve bnyesinde hibir deiiklik kabul etmeyerek, varln korumak istedi. Medresenin dnda kurulan okullar da yava yava Batl ekil ve usullere kaydlar. Neticede, Tanzimat devrinde eitim birlii salanamad. Batl zihniyetle alan okullar yannda Ortaa dncesinin temsilcisi medrese yan yana yaamaya ve birbirlerini inkr eden nesiller yetitirmeye devam ettiler. Devletin kurduu okullardan nesiller yetitike, medresenin itibar ve kredisi azalmaya balad. Fakat devletin temeli din olmakta devam ettii iin, medreseler, hibir faydalar olmadktan baka, zararlar dokunmalarna ramen kaldrlmad. Eitim ve retimdeki bu ikilik Cumhuriyet devrine kadar srd durdu. Osmanl mparatorluu'nu yklmadan kurtarmak veyahut onu Bat medeniyetine yaklatrmak iin devlete yaplan almalar arasnda ''Edebiyatta Tanzimat'' diye bir problem yoktur. Fakat 18'inci yzylda balayan slahat hareketleri ve Glhane hatt prensiplerinin btn edebiyatta bir Tanzimat hareketi dourmutur. Tarih ynnden edebiyatta Tanzimat, yalnz bir sanat ve sanat ii deildir. Bat'nn teknik, haklar ve siyaset deerlerine ortak olmay kabul eden Osmanl cemiyetinin, onun dnya grn, hayat anlamn, duygu ve dncelerini ifadede kulland ekilleri benimsemeye balamas, edebiyatta Tanzimat olayn anlatr. Tanzimattan nce Osmanl mparatorluu'nda bilim ve sanat almalar din telkkileri ile snrlandrlmt. slmln yalnz ahreti salayan bir sistem olmayp dnya hayatn da dzenlemesi, medreseyi her trl bilimlerin ve bu arada edebiyatn da nderi yapmt. Medrese, retim dili olarak Arapay, edebiyat dili olarak Arapa, Farsa kelime ve kurallaryla yorulmu Osmanlcay, edebiyat ideali olarak da dnya ve sosyete ile bants bulunmayan mcerret bir lemin deerlerini kabul etmiti. Medresenin tesir sahas dnda kalan byk Trk topluluunun duygu ve dncelerini z dilinde ve ok kere mistik eilimlerin dnda belirtmesi, Osmanl cemiyetinde edebiyatn, divan edebiyat ve halk edebiyat blmlerine ayrlmasn neticelendirmiti. Osmanl Devleti'nin mukadderatnda rol

sahibi bilgin ve aydnlarn edebiyat, divan edebiyat idi. Osmanl Devleti, siyasette olduu kadar ilimde de kendi yeterliine inand mddete, Osmanl bilginleri ve aydnlar, Bat dnyas ile dnce bantlar kurmay kfr saydlar. Fakat Osmanl ordularnn Bat ordular karsnda devaml yenilgileri, Osmanl devlet adamlarna ilkin Bat'nn bu alandaki stnln kabul ettirdi. Daha sonra Bat'nn teknik ve haklar alanndaki stnln de tantt. Bunun neticesi olarak, Osmanl Devleti'nin kurumlarn yenilemek, Bat'nn baz kurumlarnn alnmasyla kuvvetlendirmek gerei anlald ve bu maksadn salanmas iin eitimde Bat programlaryla Bat usulleri kabul edildi. Bat'dan retmenler getirtildi. Yksek okullarn retiminde yabanc dil renmek mecburiyeti kondu ve Avrupa'ya renciler gnderildi. Btn bu hareketler Avrupa ile arasz bir bant salamakta tesirli oldular. Yabanc dil renenler ve Avrupa okullarnda okumaya gidenler iin, yalnz uzman olarak yetimek istedikleri alann kaynaklar deil, fakat Avrupa dnce ve sanat leminin btn kaynaklar da ak hle gelmi oluyordu. Bu kaynaklardan faydalanmak imknn bulan Trk genleri, slmln talam ve kalplam bilim ve sanat deerlerini de tayorlard. Avrupa'nn dnce dnyas ile temas, onlarda Bat ile Dou deerleri arasnda bir savan balamasna yer verdi. Neticede, Bat'nn deerleri, Dou'nun deerleri yannda yerlemeye balad. Bununla beraber, Tanzimat bilginlerinden Avrupa'y tanyanlar tam manasyla Batl adam olamadlar. Divan edebiyatnn ekillerine, Dou'nun mistik felsefesine ksmen bal kaldlar. Fakat Bat kaynaklaryla saladklar temas neticesinde, Bat'nn edebiyat ve sanat ekillerini, hatta bu edebiyat ve sanatn konularn ve bu konularn ileyen eklini benimsemeye baladlar. Osmanl edebiyat, bu suretle, mcerretliinden kurtuldu. Ahret istikametindeki yrynden, tabiat ve sosyete istikametine sapt. Fakat Tanzimat bilgin ve aydnlar, slmln felsefesiyle yorulmu olduklar iin, Tanzimat edebiyatnda trl ynden din deerlerine yer vermekte devam ettiler. Bu sebeple, devletin ve cemiyetin dier alanlarnda yaplan yeniliklerde grdmz ikilik, Tanzimat edebiyatnda srd. Osmanl mparatorluu'nda yaplan yeni dzen hareketlerinin kuvvetli tepkiler uyandrmas kesin bir kural hkmnde idi. Tanzimattan nce gerekletirilmek istenen bu gibi hareketler yznden isyanlar ve ihtilller kt, hkmet ve saltanat deimeleri olduu bilinmektedir. Fakat Tanzimat ncesi yeni dzen hareketleri, baz messeselerin veyahut ekillerin deimesi manasn tad iin, bu hareketlere kar doan tepki hibir zaman btn imparatorluk halkn ilgilendirmemitir. Selim III devrinde olsun, Mahmut II zamannda olsun, Batllama almalarn fena gzle grenler, Mslman tebaadan, geri dnceli olanlardr. Hristiyan tebaa, daha dorusu, reaya, Batllama almalarn lkaydiyle karlamtr. Yabanc devletler arasnda ise Batllama hareketlerine kar dmanca durum taknan olmamtr. ''Tanzimat'', kendinden nce yaplm yenilik hareketlerinin bir tekrar olmad ve yeni prensipler getirdii iin, genel bir ilgi uyandrmtr. Btn imparatorluk halk ve hatta yabanc devletler, bu prensiplerin yrrl karsnda Tanzimatn lehinde veya aleyhinde bir tavr taknmak mecburiyetini duymulardr. Glhane hatt- hmyununun metnindeki aklk ve sadelik, prensiplerindeki doruluk, ekici idi. Herkes hayatna, malna ve parasna, evindeki oluk ocuuna tamamen sahip olacak, kanun gibi kuvvetli bir koruyucusu olacakt. Mahkemelerde kk ve byk, zengin veya fakir, eit tutulacak, rvet, hakkn aklanmasnda tesir etmeyecekti. Byle bir durum, slm ve Hristiyan, btn tebaa iin huzur ve gvenlik salyordu. Bu sebepledir ki, Glhane hattnn okunmas, ilk anlarda memleketin iinde ve dnda sevin ve mitle kutland. Fakat Glhane hattnn prensipleri kt zerinden i haline konulmaya balaynca, trl istikametlerden sesler ykseldi. Balca itiraz, cahiller snfndan geldi. Tanzimattan nceki yenilik hareketlerine kar tutturulan nakarat yine balad: eriat elden gidiyor; Hristiyan tebaa ile slm tebaa arasnda eitlik nasl olur? Zaten devletin gerilemesi hep Hristiyanlara yz vermekten ve onlarn

detlerini kabul etmekten ileri gelmiyor mu? Bu suallerle balayan honutsuzluk, gittike artmaya balad. Tanzimatn halk arasnda ne ekilde anlaldn gstermek iin, Abdurrahman eref u fkray anlatr: ''Galata'da Voydova karakolunda kudemadan bir tabur aas var imi. Hristiyan ahali ara sra bir Mslman yakalayp karakola gtrr ve bana gvur dedi diye mcazatn istermi. Tabur aas, 'Ay oul anlatamadk m? imdi gvura gvur denmeyecek. Syleye syleye dilimizde ty bitti' diye kabahatliyi tekdir ve tevbih eylermi.'' Hkmetin Msr meselesini zmek iin yabanc devletlerle anlamas bile Tanzimat dmanlar tarafndan tenkit edildi. Padiahn Frenkletiinden, Mehmet Ali Paann ise slm kaldndan bahsedildi. Arnavutluk'ta, Aydn'da ve daha baka eyaletlerde padiahn itikatsz olduu, vkelnn ve en ok Mustafa Reit Paann kfirler tarafndan satn alnm bir kimse olduu ileri srlyordu. Eski rejimin kurallarna ve istibdada alm devlet kodamanlar da, cahil halka uyarak, kudretleri nispetinde Tanzimat dmanl yapmaya baladlar. Mustafa Reit Paadan nce sadrazamlkta bulunmu olan Koca Hsrev Paa, Rauf Paa, Darendeli zzet Mehmet Paa, Tanzimat prensiplerini hie saymak istediler. Valilerin ou bu paalarn psikolojisinde idi. Aralarnda en bilgini, hareketlerinin kanunla snrlandrlm olmasna kzarak odasnda klcn ekip ''ah Tanzimat, ah Tanzimat! diye mindere vurmakla hrsn ve hiddetini gidermeye alt.'' Damat Sait Paa, rtiye okullarnda corafya derslerinde rencilere gsterilen haritalarn, kfir deti olduunu, eriatn buna cevaz vermediini padiahn nnde ikyet etmekten ekinmedi. Tanzimata kar gelenler arasnda eski rejimden faydalananlar da vard. Mltezimler kolayca zengin olmalarn salayan usullerin kaldrlmasndan ok ikyeti oldular. Tanzimat ktlemek iin onlar da Hristiyan tebaaya verilen haklarn eriata aykr olduunu, devlet idaresinde yrtlmeye balayan yeni usullerin kfir detleri olduu dncesini yaymaya baladlar. in tuhaf, Tanzimat, ilk anlarda Hristiyan tebaadan bazlar tarafndan da tenkit edildi. Glhane hattnn okunmasnda hazr bulunun Rum patrii, Glhane hatt okunup da krmz atlastan yaplm keseye konunca, ''nallah bir daha bu keseden dar kmaz'' szyle honutsuzluunu gstermiti. Hristiyan tebaadan Rumlarn Tanzimat beenmemelerine sebep u idi: Rumlar Hristiyan tebaa arasnda imtiyazl bir duruma maliktiler. Onlar bir dereceye kadar Osmanl idaresine itirak ettirilmilerdi. Divan- hmyun tercmanlklar, elilik heyetleri tercmanlklar Rumlara verilmekte idi. Eflk ve Budan beyleri, stanbul'un Fenerli Rumlar arasndan seilirdi. stanbul'daki Fener Rum Patrii, Osmanl mparatorluu'nun btn Hristiyan tebaasnn din ynnden ynetimini salamakla devlendirilmiti. Rumlar, Ermeni, Yahudi ve daha baka Hristiyan tebaann malik olmad bu imtiyazlarnn, Glhane hattndaki prensiplerin yrtlmesiyle suya deceinden kuku duymakta idiler. Rumlarn dnda kalan Hristiyan tebaa da, Tanzimatn gelimesi sralarnda, Glhane hattnn tebaa eitliini belirten prensibinin gerei gibi yrtlmediini ileri srerek, kendileri iin yeni haklar istemeye kalktlar. Hristiyan tebaann da Mslman tebaa gibi her alanda kolaylkla memnunluunu salamak mmkn deildi. Yeni dzenin meyvelerini vermesi iin alnan tedbirlerin gelimesini beklemek gerekli idi. Hristiyan tebaa, refah bakmndan slm tebaa kadar ve baz yerlerde ondan daha refahl bir durumda olmasna ramen, siyas haklara kavumak iin yabanc devletlere ba vurmaktan ekinmedi. Ortodokslar Rusya'nn, Katolikler Fransa'nn, Protestanlar de ngiltere'nin araya girerek Glhane hattnn kendilerine vermi olduu haklarn yrtlmesinin teminini istediler. Hlbuki bu istekleri tebaann kanun nnde eitliini kabul eden Glhane prensibine aykr idi. nk ikyetlerini Bb- l'ye yapmalar lzm geliyordu.

Yabanc devletler, din duygulardan ok politika dnceleriyle Osmanl Devleti'nin Hristiyan tebaasnn mracaatlarn kabul ettiler; Rusya, ngiltere, Fransa ve Avusturya kendi devlet yaplar ve Osmanl mparatorluu'ndaki karlarna gre Tanzimat hakknda birer durum takndlar. Rusya ile Avusturya, liberal devlet dncelerine dman olduklar iin, ngiltere ile Fransa'dan sonra Osmanl mparatorluu'nun merutiyet hkmetine benzer bir rejim kabul etmesini istemiyorlard. Osmanl mparatorluu tekilt bakmndan deilse bile, iine ald trl milletlerle, bir de bunlarla devlet arasnda mevcut mnasebetler bakmndan, Rusya ile Avusturya'ya benziyordu. Osmanl Devleti'nin merutiyet idaresini kabul etmesi, Avusturya ve Rusya'nn idaresinde bulunan milletler iin bir rnek olabilirdi. Kald ki, Tanzimat rejiminin Trkiye'yi iine dm olduu uurumdan kurtarmas ve kuvvetlendirmesi de kabildi. Bu ise Rusya ile Avusturya'nn Osmanl mparatorluu aleyhindeki genileme emellerine engel olacakt. Tanzimat hakknda ayn dncede olmalarna ramen Rusya ve Avusturya, Tanzimatn yrrln nlemek veyahut faydasz klmak iin ayr metotlara bavurdular: Rusya, Tanzimat Osmanl mparatorluu'nun i ilerine karmak iin bir vesile olarak kabul etti. Ortodoks tebaann Glhane hatt prensiplerinin tatbik edilmedii yolundaki ikyetlerini doru bularak Osmanl hkmetine akl retmeye kalkt. Nitekim ilerine gelmedii iin Srp knezi Milo'un yerine Mihail'i tayin ettirdi (1839). Fakat birka yl sonra Mihail'in zalimliini ileri srd ve yerine Kara Yorgi sllesinden Aleksandr'n knezliini temin etti (1842). Ruslar, Bulgarlarn bask altnda bulunduunu ileri srerek, Tanzimatn Bulgaristan'da sratle ve lykyla yrtlmesini istediler. Avusturya'ya gelince, Tanzimata aktan aa muhalifliini iln etti. Fakat bu muhaliflik, szde Trkiye'nin kuvvetli olmasn istediinden idi. Avusturya Bavekili Prens Meternih, Avrupa usullerinin Trkiye'yi zayf dreceini ileri srerek, Trklerin eski rejime bal kalmalar gerektiine inanyordu. Bu inancn belirten dncelerini Avusturya'nn stanbul'daki elisi Aponyi'ye gnderdii u mektupta okuyoruz: ''Herhangi bir durum trl artlardan doar. Bunlar arasnda eski halleri n plana almak lzmdr. ''Devletin yapsn kemiren bir hastaln ak belirtisi olarak saylan Msr isyanndan Bb- l'nin daha yeni kurtulduu bu srada, yukardaki genel gerek en ok Osmanl Devleti iin dorudur. Osmanl Devleti, alalma ve kme durumundadr. urasn gizlemeye almamaldr ki, kme sebepleri arasnda ilk temelleri Selim III tarafndan atlp son padiahn ancak derin bir cahillik ve yetersiz bir hayale dayanan Avrupa tarzndaki yeni dzen hakkndaki dnce ve tasarlarn sylemek lzmdr. ''Bb- l'ye u suretle hareket etmesini tavsiye ederiz: ''Hkmetinizi, varlnzn temeli olan ve padiah ile Mslman tebaa arasnda balca bir bant tekil eden din kanunlara sayg esas zerine kurunuz. Zamann ihtiyalarna gre hareket ediniz ve zamann dourduu ihtiyalar gz nnde tutunuz. Ynetim ilerinizi dzene koyunuz ve dzeltiniz. Lkin detlerinize ve yaay tarzlarnza uymayan bir idare usul kurmak iin eski idareyi ykmaynz. ''Aksi takdirde, padiahn ykt ve harap ettii eylerin deerini yerine koyduklar kadar bilmediine inanmak gerekir. ''Avrupa medeniyetinden, sizin kanun ve nizamnza uymayan kanunlar almaynz. nk Bat'nn kanunlar hkmetinizin temeli olan kanunlarn dayand usul ve kurallara kat'iyen benzemeyen kaideler zerine kurulmutur. Bat memleketlerinde temel olan ey, Hristiyan kanunlardr. Siz Trk kalnz. Lkin madem ki, Trk kalacaksnz, eriata uyunuz. Dier dinlere kar eriatn size gsterdii kolaylktan faydalannz. Hristiyan tebaanz tamamyla

himayenize alnz. Onlarn paalar tarafndan ezilmesine engel olunuz. Bu tebaann din ilerine karmaynz. mtiyazlarna sayg gsteriniz. Glhane hattndaki vaitlerinizi tutunuz. ''Bir kanunun yrrlk artlarn salamadan nce onu iln etmeyiniz. Dorulukta ve hak yolunda ilerleyiniz. Fakat bunu yaparken, Bat'nn efkr- umumiyesine nem vermeyiniz. Siz bu efkr- umumiyeyi, Avrupa'nn genel sesini anlamyorsunuz. Eer ilerleme yolunda bilgi ve anlay ile hareket ederseniz, Avrupa efkr- umumiyesinin deerli ksm lehinizde olacaktr. ''... Szn ksas, biz Osmanl hkmetini, kendi idare tarzn dzene koymak iin yapt ilerden vazgeirmek istemiyoruz. Lkin hl ve artlar, Trk mparatorluu'nun hl ve artlarna uymayan Batl hkmetleri kopyaya deer bir rnek sayarak, ona gre dzen yaplmasn, esasl kanunlarnn Dou'nun detlerine uymayan hkmetleri taklit ve bugnk artlarda her trl yaranma kuvvetinden mahrum olup slm memleketlerinde zarardan baka bir netice dourmayaca belli olan slahat kabul ve tatbik etmemesini tavsiye ederiz. ''Acaba beni hayalt- siyasiyeye ittiba etmekle mi itham edeceklerdi? Varsn yle olsun." ngiltere ile Fransa'nn Tanzimat karsnda aldklar durum, Rusya ile Avusturya'nnkinden farkl idi. ngiltere, Rusya'nn Byk Britanya mparatorluu'nu tehlikeye drecek ekilde genilemesini isteyemezdi. Hindistan'a giden ticaret yollarndan ikisi Osmanl topraklarndan ve denizlerinden gemekte idi. Bu yollarn Trkler elinde bulunmas, ngiltere iin bir garanti idi. nk Trklerin yeni fetihler yapmak devri gemiti. Fakat bu garantinin salam ve devaml olmas iin Trklerin imparatorluklarnn toprak btnln muhafaza edecek kadar kuvvetli olmalar lzmdr. Tanzimat, Trkiye'ye muhta olduu bu kuvveti salamak amacyla yapld iin, ngiltere, Tanzimata sempati gsteriyordu. Fransa'ya gelince, Akdeniz memleketi idi. Fransa'nn refah Akdeniz'de ve Osmanl mparatorluu'nda yzyllardan beri muhafaza ettii imtiyazl durumla sk skya ilgili idi. Rusya'nn Byk Petro'dan beri balca siyaset amacnn Dou Akdeniz'e kmak olduunu Franszlar ok iyi biliyorlard. Byle bir hareket, Fransz karlarna byk bir engel yaratacakt. Bu sebepledir ki, Franszlar da, ngilizler gibi, ihtiraslar gittike artan kuvvetli bir Rusya'nn karsnda kuvvetli bir Trkiye grmek istiyorlard. Tanzimat hareketini sempati ile karlamalarnn ak sebebi bu idi. ngiltere ve Fransa, Tanzimatn baar ile gelitirilmesine taraftar olmakla beraber, siyas ve iktisad karlar iin ondan faydalanmak yolunda, Ruslarn ve Avusturyallarn tuttuklar yolu tuttular: Franszlar Katolik tebaa, ngilizler de Protestan tebaa iin mdahalelerde bulundular. Hatta Tanzimat dzeninin yeter derecede gelimediini ileri srerek, Osmanl hkmetine devaml bir ekilde akl hocal bile etmeye kalktlar. Bu suretle, balangta Osmanl hkmetinin kendi isteiyle balam olduu bu dzen, yabanc devletlerin artan mdahaleleri yznden, onlarn istek ve sraryla yaplan ve yrtlen bir hareket olarak gzkmeye balad. Glhane hattnda geen prensiplerin deerlendirilmesi iin memleket ynetiminde de kkl bir deiiklik yaplmas gerekiyordu. Tanzimat ncesinde memleket ynetimi rndan km bir durumda idi. Eyaletlerde, devlet otoritesine kar sk sk isyanlar kmas, ynetim rejiminin bozukluunu aa vurmaktadr. Selim III Yaknalarn banda ilk olarak bu rejimi dzenlemeye alt. Memleket ynetiminin temel yapsna dokunmaya cesaret edemedi. Tmar ve zeamet usul ile vezirler kanunnamesini yeni ekillere sokmakla yetindi. yi niyetle yaplmasna ramen, bu dzen umulan sonular vermedi. Mahmut II devrinde de bir aralk memleket ynetiminin dzenlenmesine alld. Fakat temel yapya dokunulmad iin, ynetim alannda anari srd durdu. Glhane hattnn ilnyla balayan Tanzimat devrinde ise, memleket ynetimi problemi daha temelli olarak ele alnd. Memleketin eyaletlere blnmesine devam edildi. Eyaletler, sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar da kyleri ilerine alan nahiyelere blnd. Eyaletlerin

ynetimi valilere brakld. Her valinin yanna, blge kuvvetlerine komuta edecek bir muhafz ile mal ilerini evirecek bir defterdar verildi. Bundan baka, Fransa'daki departman meclisleri rnek alnarak, baz sancaklarda meclisler kuruldu. Vali veya muhassln bakanlnda kurulan bu meclislerde her snf halkn cins ve mezhep ayrl dnlmeksizin bir nispet iinde temsil edilmesi saland. Bu suretle ortaya kan yeni memleket ynetimi sisteminde valinin eskiden hudutsuz gibi grnen grevleri, bir taraftan muhafz ve defterdarn, dier taraftan da meclisin grevleriyle evrilmi oldu. Meclis, valilerin yardmcs olmaktan baka, onlarn ezici ve haksz iler yapmasn nlemek gibi bir maksatla da kurulmutu. Valiler, blgenin ynetim, mal ve adalet ile ilgili btn ileri hakknda meclis tarafndan ileri srlecek dnceleri dinlemek ve uygulamak zorunda idiler. Bu ynetim ekli, btn imparatorlukta ayn zamanda yrrle konamad. lkin Rumeli'de Elviye-i selse denilen, Yanya, Trhala ve Manastr vilyetlerinde, Anadolu'da Diyarbakr ve Erzurum'da tatbik edildi. Daha sonra da btn vilyetlere yaydrld. Devlet otoritesini imparatorluun her tarafnda stn klmak gibi maksatla yaplan bu dzen, birok itirazlarla karland. Eski rejimden faydalanan zorbalar itiraz edenlerin banda gelmekte idi. Hristiyan halk, sancak meclislerinde yeter derecede temsil edilmediklerinden ikyeti idiler. Avrupa byk devletleri de bu ikyetlerinde Hristiyan halk desteklemekten geri kalmyorlard. Osmanl hkmeti, zamanla artacak olan bu ikyetlerin nne gemek iin bar antlamasndan daha etrafl bir memleket ynetimi idaresi salamaya alt. Tanzimat, Osmanl mparatorluu'nun Yaknalar tarihinde ok nemli yer tutar. Baz bilginler, bu hareketi Trk cemiyetinin Bat cemiyetlerine yaklatrlmas yolunda bir balang olarak alrlar. Hlbuki Osmanl mparatorluu'na Bat dnyasnn tesirleri, Tanzimattan yzyl nce, Ahmet III zamannda girmeye balamtr. Bu sebeple Tanzimat, Osmanl Devleti'nin yenilmesi iin yaplan almalarn bir balangc olarak deil, fakat bu almalarn bir merhalesi olarak almak daha dorudur. Bununla beraber, Tanzimattan nce yer alan yeni dzen hareketleri ile Tanzimat arasnda karakter bakmndan kkl birtakm farklar vardr. Tanzimat ncesi yeni dzen hareketlerinde, Bat tesirlerinin perakende olarak girdii ve devlet kurumlarnn baz blmlerinde, bu tesirlerle slahat yapld grlmektedir. Nitekim Ahmet III devrinde ilk Trk matbaas kurulmu, fakat bir fetva ile matbaada baslacak eserlerin cinsi tayin edilerek, din kitaplarn baslmasna msaade edilmemitir. Selim III ve Mahmut II devrinde yaplan geni ll dzen almalarnda ise, ordunun teknik ve bilim kurullarnda, hkmet organlarnn ekillerinde Avrupa usullerine yer verildii hlde, Avrupa'nn Rnesans'tan beri kanun ve hak mefhumlarna vermeye balad yeni deerlere hibir nem verilmemitir. Hlbuki yeni bir devlet kurmada olduu gibi, eski emellere dayanan bir devleti yeniletirmekte de yaplan iin temelini haklar alanndaki deiiklik tutar. Tanzimattan nceki dzen almalarnda, kii ve devlet haklarnda hibir deiiklik yaplmad hlde, Tanzimatn balca zelliini hak alanndaki yeni deerler tekil eder. Tanzimata gelinceye kadar Osmanl mparatorluu'nun haklar sistemi, eriat ile geleneklere dayanmakta idi. Bu sistem, Tanr ile hkmdar arasnda halkn din ile dnya idaresini salad iin akla deil, inana dayanmakta idi. nana dayanan bir sistemin zamann gereklerine gre deimesi ok g ve hatta imknszd. Glhane hatt- hmyunu, slm tebaa ile Hristiyan tebaann kanun nnde eitliini tand ve halk ile padiah arasndaki mnasebetleri yazl bir vesika ile belirttii iin, sosyal bir kontra karakteri kazanmaktadr. Padiah, Glhane hattndaki prensiplere ve bunlara dayanacak kanunlara riayet edeceine yemin etmekle, kutsal yetkileri stnde bir kuvvet tanm oluyordu ki, bu kuvvet kanundur. Btn Bat devletleri, Tanr haklarna ve kuvvete dayanan derebeylik rejiminden krallk rejimine geerken, tebaalar ile olan mnasebetlerini, ok kere ihtilller neticesinde, Glhane hattna benzer yazl vesikalarla belirtmilerdi. Bat tarihlerinde ''art'' ad verilen bu vesikalarn karakterini ve nemini Mustafa Reit Paann

Paris ve Londra elisi bulunduu sralarda kavram olmas ok mmkndr. Glhane hatt- hmyununun iln edilmesinde ve Tanzimat dzeninin kurulmasnda yabanc devletlerin siyas tesiri ve rol ne olursa olsun, Tanzimat siyas bir eserden ok bir haklar eseri olarak kabul etmek yerinde olur. Tanzimat ve Tanzimat ncesi dzenler arasnda mevcut farklardan biri de, dnce sisteminde kendisini gsterir. Tanzimattan nce devleti kuvvetlendirmeye alm olanlar, Dou'nun dnce sisteminden ayrlmayarak Bat'dan alnacak birtakm rneklerle imparatorlua eki dzen verileceini sanmlard. Onlara gre Bat'nn stnl dncede deil, teknikte idi. Nitekim XVII. yzyln ilk yarsnda Bat'dan matbaann alnmas, fakat buna mukabil yabanc dile hibir nem verilmemesi ve yabanc dillerden tercme yaplmamas, bu zihniyeti aka gsterir. XVIII. yzyln ikinci yarsnda Abdlhamit I devrinde, askerlik alannda Bat'nn ileri usulleri alnmaya balannca, askerlik zerine yazlm yabanc dildeki kitaplarn Trkeye evrilmesine baland. Selim III devrinde ise ilk defa olarak mhendishane okulunda, Franszca dersinin mecbur olarak bir Fransz tarafndan okutulmas uygun grld. Mahmut II devrinde harp ve tp okullarnn Avrupa usulnde kurulmas, derslerin yabanc retmenler tarafndan verilmesi, Avrupa'ya, asker maksatlarla da olsa, renci gnderilmesi, eitimde baz yeni prensiplerin kabul edilmesi, Bat'nn teknik aralaryla teknik usullerinin alnmasnda kkl hareketler gibi grnrse de, bu hareketler de Bat'nn dnce sisteminin btn ile temasa gelindiini anlatmaz. Tanzimat ise Bat dnce sisteminin btn ile temasa geldi. Askerlik ve teknik alanlarnda Avrupa'nn stnln kabul ettii kadar, haklar alannda, eitim alannda ve edebiyat ile sanat alannda stnln de kabul etti. Eitimin, kuruluu, ders programlar ve ders aralar bakmndan Bat rneklerine benzetilmesi, Batl kanunlarn tercmesi, Bat'nn edebiyat ve sanat eserlerinin tercmesine balanmas ve artk bu eserler gibi yazmak idealinin yer etmeye balamas, bu ciheti belirlemeye yeter. Bununla beraber, Avrupa dnce sistemiyle salanan bu kkl temasn sathta kaldn da aka sylemek lzmdr. Avrupa dnce sisteminin kk Grek ve Ltin medeniyetinin lmez kaynaklarna dayanmakta idi. Hlbuki bu sistem ile temasa gelen Osmanl aydnlar, ran ve Arap bilim kaynaklaryla beslenmilerdi. Onlar Bat medeniyeti ile temasa geldikleri vakit kendilerinde mevcut bir bilgi sistemini ykp yerine yenisini almadlar. Fakat var olan bu eski sisteme Bat'nn dncesini ilediler. Bu sebepledir ki Tanzimat bilgini de tam manasyla Batl bilgin olamad. Tanzimat ile Tanzimat ncesi dzen almalar arasnda bir dier fark da siyaset sisteminde kendisini gstermektedir. Tanzimattan nce Selim III'e gelinceye kadar yaplan dzen almalar, yalnz imparatorluun i siyasetiyle ilgili kalmt. Selim III ilk defa olarak Osmanl Devleti'ni Bat'nn siyaset usullerine muhta grd ve Osmanl Devleti'ni siyasette kendi kendine yeterlik prensibinden kurtarmaya alt. Bu maksatla Bat memleketlerinde daim elilikler kurduu gibi, byk siyas buhranlar karsnda yabanc devletlerle antlamalar da yapt. Mahmut II, Selim III'n at yolda yrd. Fakat ne Selim III, ne de Mahmut II, buhranl olaylar dnda, imparatorluun gelecekteki gvenini salamak iin yabanc devletlerle sk siyaset mnasebetleri devam ettirmeyi dnmediler. Tanzimat adamlar ise imparatorluun d siyasette kendi kendine yetemeyeceini anladklarndan, devletin varln koruyabilmek midiyle yabanc devletlerden Fransa ile ngiltere'nin devaml bir ekilde dostluunu aradlar. Tanzimata kadar Avrupa devletler haklar sisteminin dnda kalan Osmanl Devleti, Tanzimat devrinde bu sisteme girmek iin alt. Krm harbi sonunda imzalanan Paris muahedesinde Osmanl Devleti, Avrupa devletler ailesinin bir unsuru olarak kabul edildi.

Bu tedbirin, tek bana Osmanl Devleti'ni inhitat (k) uurumundan kurtarmayaca pek tabidir. Fakat Batllama yolunda bir hareket olduu iin neticelerine baklmadan bir deer olarak kabul etmek lzmdr. Tanzimat ncesi dzen almalar ile Tanzimat almalar arasnda son bir fark, yabanc devletlerin bu almalar karsnda aldklar tavrlarda gzkr. Tanzimat ncesi almalar yabanc devletlerin mdahalesine sebep olmadklar hlde Tanzimat almalar karsnda yabanc devletler, kendi karlarna uygun bir dzen kurulmas iin devaml mdahalelerde bulunmulardr. Bu mdahalelerin nemi, Tanzimatn siyas olaylarn incelerken bilhassa gze arpmaktadr. II. TANZMAT DEVRNN SYAS OLAYLARI Abdlmecit'in tahta kmasndan birka gn sonra, Osmanl ordusunun Msr kuvvetleri tarafndan Nizip'te yenildii renildi. Yeni bir ordu kurmak zamana bal idi. Osmanl ordusu komutan Hafz Paaya harp hareketlerini durdurmas emredildi. Bir taraftan da Mehmet Ali Paa ile uzlamaya karar verildi. Yeni padiah, uzlama gereini Sadrazam Hsrev Paaya gnderdii bir hatt- hmyununda u satrlarla belirtti: ''Memleketin ve halkn gven ve dzenini korumak ve bo yere Mslman kannn dklmesine engel olmak iin, imdiye kadar olan bitenleri unutup Mehmet Ali Paay affediyorum. Affmn bir an nce kendisine bildirilmesini irade ediyorum.'' Padiahn bu iradesi, Bb- l ras ktiplerinden Akif Efendi ile Kahire'ye bildirildi. Fakat Akif Efendi Kahire'ye varmadan nce Ahmet Paa komutasnda bulunan Osmanl donanmasnn Mehmet Ali Paaya teslim olmak iin skenderiye zerine yol almakta olduu renildi. Ahmet Paa, Mahmut II'nin Hsrev Paa tarafndan ldrldn, Hsrev Paann sadrazaml zorla aldn, Ruslara satlm bir adam olduunu bahane ederek bu hareketi yaptn yayd. Ahmet Paann ihaneti stanbul'da byk tel uyandrd. Divan, Kahire'ye yeni hatt- hmyun gnderdi. Bunda, Msr'n babadan evlda gemek artyla Mehmet Ali Paaya braklaca vaat ediliyordu. Bu teklif, Mehmet Ali Paay tatmin edecek karakterde deildi. nk Mahmut II tarafndan 1837'de yaplm, fakat Msr paasnca reddedilmiti. Mehmet Ali Paa, Nizip zaferini rendii vakit, isteklerini Osmanl Devleti'ne kabul ettirmek iin bir frsat ktn sanmt. Bu zaferin arkasndan Mahmut II'nin ld ve Abdlmecit'in tahta kt haberi gelince, brahim Paaya Suriye hududunu amamas yolunda emirler yollad. Fakat yllardan beri kendisine kin besleyen Hsrev Paann sadrazam olduunu ve kendisine yalnz Msr vilyetinin brakldn renince, intikam almaya karar verdi. Msr'daki yabanc devletler konsoloslar, Mehmet Ali'ye anlayl ve ihtiyatl olmasn tavsiye ve Osmanl donanmasn geri vermesini nasihat ettiler. Mehmet Ali Paa kabul etmedikten baka, stanbul'a ltimatom mahiyetinde mektuplar yazd. Bu mektuplar zerine, stanbul'da sadrazamn ve eyhlislmn da bulunduu olaanst bir divan topland. Divan, yeniden harbe srklenmekten ise, Mehmet Ali Paaya Msr'dan baka Suriye'nin de braklmasn kararlatrd. Fakat tam bu srada Avrupa devletleri duruma kartlar. Mehmet Ali Paann Msr'dan sonra Suriye'yi de istemesi zerine, Avrupa byk devletleri tela dmtler. ngiltere ve Fransa en ok Rusya'nn Hnkr skelesi muahedesinden faydalanmak isteyeceini dnerek kukulanyorlard. Bu sebeple, Osmanl-Msr anlamazln Avrupa byk devletlerini ilgilendiren bir mesele haline getirmeyi uygun buldular. 28 Temmuz 1839'da Meternih'in kaleme ald bir nota, stanbul'daki Avusturya, Fransa, ngiltere, Rusya ve Prusya elilik ktipleri tarafndan Bab- li'ye bildirildi. Notada yle denmekte idi: ''Aada imzalar bulunanlar, bu sabah hkmetlerinden aldklar talimata dayanarak, ark Meselesi hakknda be byk devlet arasnda antlama salandn Bb- l'ye bildirmekle

eref duyarlar ve Bb- l'den be byk devlete kendisine gsterilen ilginin neticesini bekleyerek Msr Paas tarafndan yaplm olan tekliflere dair kendi itirakleri olmadka kat' mahiyette bir karar almamasn rica ederler.'' Osmanl hkmeti, yabanc devletlerin bu mdahalesini memnunlukla kabul etti. Sadrazam, Mehmet Ali Paa ile dorudan doruya hibir grme yaplmayacan ilgililere bildirdi. Be Avrupa devleti tarafndan verilen notann Bb- l tarafndan kabul edilmesi, Hnkr skelesi muahedesinin sonu demektir. Osmanl hkmeti, Msr paas ile yapt birinci harpte Rusya'nn himayesini kabul etmi, ikinci harpte de be Avrupa devletinin mterek himayeleri altna girmeyi zamann ve artlarn icaplarndan saymt. Dileri Bakan Nuri Bey, be byk devletin elilerinden Suriye'nin Osmanl Devleti'ne braklmasnn salanmasn rica etti. ngiltere ve Avusturya elileri bu dilei kabul ettiler. Fransz elisi, Fransa'nn Mehmet Ali Paa iin besledii sempatiden, Rus elisi de Osmanl Devleti'ni zayflatacak bir tedbir olduundan Suriye'nin Mehmet Ali Paaya braklmasna taraftar ktlar. Prusya elisinin verecei rey, ounluu salayacakt. Bu sebeple Prusya hkim durumda idi. Bu srada Prusya ile sk bir dostluk teminine allmakta idi. Buna ramen, Fransa elisi ngiltere ile Avusturya'ya katld ve Suriye'nin Trkiye'ye dnmesi iin gereken ounluk saland. Bundan sonra verilen kararn yrrln salamak iin harekete gemek gerekiyordu. ngiliz Dileri Bakan Palmerston, Mehmet Ali Paaya bir ltimatom gnderilmesini ve kabul etmedii takdirde kuvvet kullanlmasn teklif etti. Fransa'dan baka dier devletler teklifi kabul ettiler. Fransz Umum Efkr Mehmet Ali Paaya sempati besliyordu. Paris'te o kanaat vard ki, hibir kuvvet onu kl kuvveti ile kazand yerlerden karamazd. Tiyer hkmeti Mehmet Ali'ye kar kuvvete bavurulduu takdirde, Mehmet Ali'den tarafa kmaya bile karar verdi. Ren zerinde ve Akdeniz'de harp hazrlklarna giriti. Palmerston, Fransa'nn bu durumu karsnda, Msr meselesini Fransa olmadan da zmeyi uygun buldu. 15 Temmuz 1840'ta ngiltere, Rusya, Avusturya ve Prusya devletleri arasnda Londra'da drtl bir antlama yapld. Drtl antlama, Osmanl mparatorluu'nu korumak ve Mehmet Ali'yi uzlamaya zorlamak amacyla yaplmtr. Tad balca hkmler unlard: 1- Msr, babadan evlda gemek zere, Gney Suriye ve Akk'da kayd- hayat artyla, Mehmet Ali Paaya braklacak. Paann bu artlar kabul etmesi iin on gn ara verilecek. 2- Mehmet Ali Paa, yaplan teklifi on gn iinde kabul etmezse, ikinci bir teklif yaplacak ve bunda yalnz Msr paal kendisine braklacak. On gn iinde bu yeni teklifi de kabul etmezse, Msr da kendisinden zorla alnacak. Drt devlet arasnda gizli olarak hazrlanan ve imzalanan drtl antlamann iln, Fransa'da byk heyecan uyandrd. Hkmet ve umumi efkr Fransa'nn erefine srlen lekeyi temizlemek ve Mehmet Ali Paay yalnz brakmamak iin harbi bile gze aldlar. Fakat Fransa Kral Lui Filip, Londra antlamasna milleti ve hkmeti kadar kzmasna ramen, ngiltere ile harbe girimek niyetinde deildi. Mehmet Ali'ye diplomasi yoluyla yardm etmeyi daha akllca bir hareket sayd. ngiliz Dileri Bakan, Lui Filip'in Mehmet Ali iin kl ekmeyeceini zaten oktan anlam bulunuyordu. Fransa olmadan Msr buhrann zmeye karar vermesinin de sebebi bu idi. Mehmet Ali Paa, Fransa'ya gvendii iin, Msr probleminin bandan beri hudutsuz isteklerde bulunmutu. Drtl antlamann imzalanmasn ve Fransa'nn bu antlama karsnda ald harpi durumu grnce, drtl antlamay yapan devletlere de kafa tutmaya koyulmutu. Antlamann Msr'la ilgili hkmleri kendisine Dileri Bakan Ktibi Sadk Rifat tarafndan bildirildii vakit u szleri syledi. ''Vallah billh tallah malik olduum araziden bir kar yer terk etmem. Eer bana iln- harp ederlerse, padiahn memleketlerini altst ederek imparatorluun harabeleri altnda kendimi gmdrrm.''

Mehmet Ali Paa, ilk teklifi kabul etmesi iin kendisine braklan on gn aralk sonunda, drt devletin konsoloslar ile Sadk Rifat Bey'i kabul ederek yeni itirazlarda bulundu: ''Mlk Allah verir Allah alr, ben Cenb- Hakka mtevekkilim.'' Bundan sonra da kar taraftan yaplacak en ufak bir dmanlk hareketine kar stanbul zerine yryeceini bildirdi. Szn ksas, Mehmet Ali Paa drtl antlamay yapan devletlerin tekliflerini Fransa'ya gvenerek kabul etmedi. Bunun zerine drt devletin konsolos ve memurlar Msr' terk ettiler. Szle anlama devri gemi, sra kuvvete gelmiti. Londra antlamasn imzalayan devletler, Mehmet Ali Paaya kar hareketlerini yle kararlatrdlar: Rusya, Msr kuvvetleri Anadolu ierlerine yrdkleri takdirde, stanbul'u korumak iin mdahale edecekti. Prusya, donanmas olmad iin, harp hareketlerine girimeyecekti. ngiltere, karada ve denizde Trklerle ibirlii yapmay kabul etti. Eski Venedik Cumhuriyeti'nin topraklarna konduu gnden beri denizci devlet olan Avusturya da, drt harp gemisiyle ngiliz ve Osmanl donanmalarnn yannda Mehmet Ali Paaya kar savamay kabul etti. Mttefiklerin bu durumundan da anlalyor ki, Rusya ve Prusya pasif kalyorlar; Avusturya harbe sembolik bir ekilde karyordu. Harp hareketlerinin balca arln Trkiye ile ngiltere yklenmi oluyordu. Mehmet Ali Paa, bu sefer savunmada kalmay uygun buldu. brahim Paa, Suriye snr ile Suriye kylarn Trklerle ngilizlere kar korumak iin askerlerini datmak zorunda idi. Bu ise Osmanl ve ngiliz propagandasnn tesiriyle Lbnan'n Mehmet Ali'ye kar ayaklanmasn kolaylatrd. brahim Paann durumu daha balangta ktleti. 11 Austos 1840'ta zzet Mehmet Paa komutasnda bir kuvvet deniz yolu ile Beyrut yaknlarnda karaya karld. Trk, ngiliz ve Avusturya harp gemilerinden kurulan bir filo, Beyrut'un nlerine gelerek mevcut Msr gemilerini yakt ve ehri topa tuttu. Bir ay sonra Beyrut, Sayda ve Sur ehirleri mttefiklere teslim oldu. Kasmda da Akk kurtarld. Msr ordusunun gerelerini ve yiyeceklerini tayan bu ehir brahim Paann en nemli dayana idi. Mttefiklerin eline gemesi zerine Msr ordusu Suriye'yi tamamen boaltmak zorunda kald. Mehmet Ali kuvvetlerinin az zamanda ve hzla Suriye'den kovulmas, Fransa'nn zerine byk tesir yapt. Franszlar Mehmet Ali kuvvetlerinin etin bir mdafaa harbi yapacaklarn ve kendilerine harp hazrlklarn tamamlamak iin zaman kazandracaklarn ummulard. Tahminlerinde yanldklarn gsteren vakalar zerine Tiyer kabinesi dt. Mehmet Ali, artk Fransa'ya gvenmenin bo olduunu anlad. Zaten bu sralarda Amiral Nopier komutasnda bir ngiliz filosu, skenderiye'nin nlerine gelmi bulunuyordu (25 Kasm 1840). Amiral, Mehmet Ali Paaya anlama teklif etti. Paa, Suriye'yi istemekten vazgeecek, Osmanl donanmasn geri verecek, buna karlk da babadan evlda gemek artyla Msr kendisine braklacakt. Mehmet Ali bu artlar kabul etmedii takdirde, skenderiye bombardman edilecekti. Mehmet Ali Paa, Suriye'yi zaten kaybetmiti. Olu brahim Paadan hibir haber alamyordu. Fransa'dan da herhangi bir yardm bekleyemezdi. Amiralin artlarn kabul etti. Osmanl hkmeti, bu antlamadan memnun olmad. stanbul'da sonuna kadar harbe devam edilmesi ve Mehmet Ali Paann yerine baka bir valinin Msr'a tayini dnlmekte idi. Fakat ngiltere'nin srar zerine, Nopier ile Mehmet Ali Paa arasnda imzalanm olan antlama kabul edildi. Bu suretle yedi yldan beri sren Osmanl-Msr anlamazl kesin bir ekilde zlm oldu. Mehmet Ali Paa Suriye'yi kaybetti ise de, ldkten sonra evltlarna gemek zere Msr' kazanm oldu. Artk Msr'n tarihinde Mehmet Ali Paa sllesinin rol, i bakmndan olduu kadar haklar bakmndan da kesinlemi oldu. Padiah, Mehmet Ali Paa ile gelecekteki mnasebetlerini ''Msr Valilii imtiyaz ferman'' bal ile tarihe geen bir ferman ile belirtti. Ferman, Mehmet Ali Paaya hitapla yazlm ve hangi artlar iinde Msr'n babadan evlda gemek zere kendisine brakldn belirtmitir. artlara geilmeden nce de, Mehmet Ali

Paann padiaha ball ile Osmanl Devleti iin besledii iyi niyetler ve duygulara iaret edilmi ve uzun yllar Msr'daki valilii esnasnda kazand tecrbe gz nnde tutularak vilyetin kendisine aadaki artlarla brakld aklanmtr: 1- Msr vilyetinin hudutlar sadrazam tarafndan mhrlenen haritada gsterilmitir, 2- Msr valileri, Mehmet Ali Paa sllesinden, padiah tarafndan seileceklerdir. Valilie yalnz erkek ocuklarn hakk olacaktr. Valilik bo kald vakit, Mehmet Ali sllesinden en yal erkek, vali olacaktr. Erkek vrislerin yokluu halinde, kzlarn ve ocuklarnn valilie gemek hususunda hibir haklar olmayacaktr, 3- Her ne kadar Msr valileri bu ferman ile veraset imtiyazna kavumu bulunuyorlarsa da, rtbe ve kdem hususunda Osmanl mparatorluu'nun dier vezirleri ile eit haklara malik olacaklardr. Yazmada dier vezirler iin kullanlan elkap ve unvanlar, Msr valileri iin de kullanlacaktr. 4- Glhane hatt- hmyununun prensipleri ve Osmanl mparatorluu'nun yabanc devletlerle imzalam olduu antlamalar, Msr iin de yrtlecektir. 5- Msr ahalisi de padiahn tebaas sayld iin, Osmanl Devleti'nde kabul edilecek nizam ve kanunlar Msr iin de muteber saylacak. Vergi, padiah adna ve devlet usullerine gre toplanacak ve bu vergiden muayyen bir blm her yl Bb- l'ye gnderilecek. Para, padiah adna bastrlacak. Msr'n asayiini salamak iin 18.000 erden baka asker bulundurulmayacak. Kara ve deniz subaylarndan albaya kadar olanlar vali tarafndan atanabilecek, fakat daha yksek rtbeli subaylar muhakkak padiah tarafndan tayin edilecek, padiahn msaadesi olmadka harp gemisi yaplamayacak. 6- Yukarda iaret edilen artlara sayg gsterilmedii takdirde, Msr'a verilen imtiyazlar hkmsz saylacaktr. Bu ferman, drt mttefik devletin Londra'daki elileriyle Osmanl mparatorluu'nun Londra elisi tarafndan hazrlanmtr. 1830'da balayan ve 1840'ta neticelenen Msr buhran, balangta bir i isyan gibi grnd ise de, sonralar be byk Avrupa devletinin dereceli bir ekilde karmalaryla byk bir Avrupa problemi halini ald. Mehmet Ali Paa, isyanla beraber gelien isteklerini tam olarak gerekletiremedi. Adana'dan ve Suriye'den vazgemek zorunda kald. Fakat neticede Msr' ailesine kazandrd. Rusya, isyann birinci merhalesinde Osmanl mparatorluu ile Hnkr skelesi antlamasn yaparak, Trkiye zerinde bir himaye kurmaya muvaffak oldu ise de, sonralar, Avrupa byk devletlerinin ve en ok ngiltere ile Fransa'nn basklar karsnda, bu himayesi hkmsz kald. ngiltere, enerjili mdahale ile, Mehmet Ali'nin byk bir devlet kurmasn nleyerek, Dou Akdeniz'in ve Hindistan'n gvenliini salamaya muvaffak oldu. Fransa, Mehmet Ali'yi tutmakla, Napolyon Bonapart devrinde Msr'a yerlemi bulunan Fransa nfuzunu srdrmek istedi. Bu i yaparken, Osmanl mparatorluu ile bozumamaya ve Osmanl topraklarnn Rusya'ya kar tamln korumaya da alt. Bu ok istikametli politikasnda Fransa, karsnda Avrupa'nn drt byk devletini birlemi grd. Msr isyannn gelimesi srasnda byk rol oynad hlde, bu isyann balanmasnda silik bir durumda kald. Osmanl mparatorluu, yedi yl sren Msr buhran neticesinde, bir paann isyann bile bastrmaktan ciz olduunu gsterdi. Anadolu'nun ve stanbul'un gvenliini yabanc devletlerin mdahaleleri ile koruyan imparatorluk, bundan byle varln devam ettirmek iin yabanc yardmna bavurmak yolunu tuttu. III. ARK MESELES VE BOAZLAR ''ark Meselesi'', politika terimidir. lkin 1815'te Viyana Kongresi'nde kullanld ve ondan sonra, siyaset adamlaryla tarihiler nezdinde kredi kazand. Genel olarak, ark meselesinin ortaya k ve mana kazanmas yle oldu:

Viyana Kongresi, Napolyon Bonapart'n altst ettii Avrupa haritasn dzene koymak iin topland sralarda, Rus ar Aleksandr, kongre delegelerini Rum davasyla ilgilendirmek istedi. Kongre, milliyetilik dman Meternih'in ve douda Rusya'nn genilemesini daima endie ile karlam olan ngiltere'nin tesiriyle, bu konu zerinde grmeler yaplmasn reddetti. Buna ramen, Rus delegeleri, resm grmelerin dnda, kongre yelerinin dikkat nazarn Osmanl mparatorluu idaresinde yaamakta olan Hristiyan halkn durumu zerine ekmeye altlar ve bu durum iin ''ark Meselesi'' terimini kullandlar. Terim, kongreden sonra diplomatlar arasnda ok kullanlmaya ve eitli manalar kazanmaya balad. XIX'uncu yzyln ilk yarsnda ark Meselesi, genel olarak, Osmanl mparatorluu'nun toprak btnlnn korunmas, ayn asrn ikinci yarsnda Trklerin Avrupa'daki topraklarnn paylalmas, yirminci yzylda da imparatorluun btn topraklarnn bllmesi manasnda kullanld. Fakat Osmanl mparatorluu'nun i ve d siyasetinde buhranl her olay da Avrupallarca ark Meselesi bal altnda incelendi. Bu suretli diplomatlar, ark Meselesi terimi ile bir hl ve istikbal durumunu anlarken, Avrupa tarihileri de ayn terimi gemi zamanlardaki Trk-Avrupa mnasebetlerini aklamak iin kullandlar. Bylece ark Meselesi, bir tarih terimi olarak mana kazand. Tarihiler, Trk-Avrupa mnasebetlerinin balangc olarak trl olaylar kabul ettikleri iin, ark Meselesi'nin balangc da tarihilerin gr ve eilimlerine gre tespit edilmi oldu. Nitekim bu balangc, Trk genlerinin Avrupa'ya yaylmaya balad tarihe kadar gtrenler bile vardr. Fakat ark Meselesi'ne, slmln douunu, Hal seferlerinin balamasn ve Osmanl Trklerinin Avrupa'ya ayak basmalarn mene olarak kabul edenler daha oktur. Tarih bakmndan balangc nereye gtrlrse gtrlsn, ark Meselesi'nin konu hlinde ortaya atlmas, XVIII'inci yzyln ikinci yarsdr. Bu andan itibaren olay olarak var olan bu mesele, 1815'te isimlendirildikten sonra, XIX'uncu yzyl boyunca devam ederek, XX'nci yzyln ilk yirmi yl iinde kesin olarak Osmanl mparatorluu'nun tarihe gmlmesiyle ortadan kalkt. Balangcndan ortadan kalkmasna kadar ark Meselesi, yalnz Avrupa devletleri iin vardr. Avrupallarn anlam olduklar manada ark Meselesi Trkler iin bir 'Garp Meselesi'dir. Mehmet Ali Paa ile padiah arasnda yedi yl sren anlamazlk ve harp safhas, Osmanl mparatorluu'nun zayflk derecesini ve byk Avrupa devletlerinin Osmanl mparatorluu'ndaki karlarn belirtmiti. Be byk devletin padiah ile Mehmet Ali Paa arasndaki ihtilfa karmalarnn balca sebebi, stanbul ile Boazlar'n bu ihtilf esnasnda maruz kald tehlike idi. Msr meselesinin Londra'da imzalanan drtl antlama sonunda giriilen harp hareketleri ile zlmesi, Boazlar probleminin zlmesi demek deildi. Osmanl mparatorluu artk Boazlar' kendi kudret ve kuvvetiyle savunmayaca iin, byk devletler arasnda Boazlar zerinde bir antlamaya varlmas gerekli idi. Byle bir antlama ise, her eyden nce, byk devletlerin Osmanl mparatorluu'ndaki karlar ve bu imparatorluk iin besledikleri dnceler ile ilgili idi. Fetihler siyaseti, Byk Petro'nun brakt farz edilen bir vasiyetnameye dayanan Rusya'nn, stanbul ve Boazlar' egemenliine geirmek istemesi, yalnz arlarn bir politikas olmayp Rusya'nn genel istil siyasetinin dourduu bir netice idi. Geni ve zengin topraklar ile Avrupa'da siyasette olduu kadar ekonomide de kuvvetli olmak isteyen Rusya, denizlere muhtat. Rusya'nn kuzey ve bat denizleri, senenin muayyen bir blmnde buzlarla rtl idi. Dou sahilleri ise ekonomi ve ticaret bakmndan yeter derecede deerli deildi. Bu byle olduu iin Karadeniz'i ve Akdeniz'i Ruslar iktisat ve ticaretleri iin birinci derecede nemli buluyorlard. Ruslar, ilk defa olarak, Karlofa muahedesiyle (antlamas) Karadeniz'e birleik olan Azak Denizi'ne yerletiler (1699). Bundan sonra Karadeniz'i Rus gl yapmak, Rus politikasnn amalarndan biri oldu. 1774'te imzalanan Kk Kaynarca muahedesi, bu ama istikametinde atlm kuvvetli bir adm idi. Bu muahede ile Dinyeper nehri mansabndaki (giriindeki) Klburun kalesini ve szde

istikllini saladklar Krm', bir de Yenikale ile Kireburnu'nu aldktan baka, ticaret gemileri iin de Boazlar'dan serbeste gei hakkn kazandlar. 1784'te Krm' resm olarak Rus topraklarna ilhak ettikten (kattktan) sonra Rusya, Grek projesini gerekletirmeyi kurdu. Bu projenin temel amac, stanbul ve Boazlar zerinde Rus nfuzunu gerekletirmekti. Rusya'nn Avusturya ile birlikte Osmanl Devleti'ne kar bu maksatla 1787'de balatt harp, onu amacna yaklatrmaktan uzak kald. Napolyon Bonapart'n Msr'a saldr (1798), SenPetersburg hkmetine maksatlarna ulamak iin baka yoldan yrmek frsatn verdi. Ruslar, Osmanl hkmetine, Fransa'ya kar ittifak teklif ettiler. 1799'da Osmanl-Rus antlamas bu teklif zerine imzaland. Rusya, ilk defa olarak, dost devlet sfatyla Boazlar'dan her iki istikamette gemi geirmek hakkn sekiz yl iin kazanm oluyordu. Ruslar, Osmanl mparatorluu'nu baka devletlerle paylamak veyahut onun yerinde bir Grek hkmeti kurmaktan ise, padiah himayelerine almann daha uygun olacan bundan byle dnmeye baladlar. 1805'te yenilenen Osmanl-Rus muahedesinde, Trkiye ve Rusya Karadeniz'i kapal deniz olarak kabul ettiler. Kendi harp gemilerinden baka harp gemilerinin bu denize girmesi yasak idi. Bir dman filosunun zorla girmesi halinde iki devlet kuvvetlerini bir ederek kar koymay zerlerine alyorlard. Bundan baka, Rus harp gemilerinin Boazlar'dan serbeste gemesi ve Bb- l'nin gerektii hallerde bu gemilere yardm etmesi kararlatrlmt. 1807'de balayan Osmanl-Rus harbi dolaysyla bu muahede hkmsz kald ise de, Yunan isyanlarnn sebep olduu 1828-1829 Osmanl-Rus harbi sonunda imzalanan Edirne muahedesinde Ruslar, Boazlar'dan ticaret gemileri iin geit haklarn tekit ettirdiler (glendirdiler). Hnkr skelesi antlamasyla da Boazlar'n baka devletlerin harp gemilerine kapatlmasn saladlar. Bu antlamann hkm, Londra Konferans'na kadar hak bakmndan yrrlkte kald. Fransa'nn Boazlar'la ilgilenmesi, corafya durumundan baka, Osmanl mparatorluu ile yzyllardan beri devam ettirdii siyaset ve ekonomi mnasebetlerinin yaps, bir de XVIII'inci yzylda smrge politikasnda yer alan deiiklik sebebiyledir. Fransa, Akdeniz devletidir. Osmanllarla XVI'nc yzylda salad dostluk sayesinde kapitlsyonlar elde etmitir. Bunlar Osmanl topraklarnda ekonomi ve ticaret bakmndan Franszlara nemli karlar salamakta idi. XVIII'inci yzyln ikinci yarsnda, Amerika'daki smrgelerini ngilizlere kaptrdktan sonra Atlas denizinde egemenlik ngilizlerin eline gemiti. Fransa, Atlas denizindeki kayplarn telfi etmek iin Akdeniz'i bir Fransz gl haline getirmek yolunu tuttu. Taleyran'n hatratnda Akdeniz problemi u satrlarda Fransa iin manasn buluyor: ''Akdeniz tamamen bir Fransz gl olmaldr. Ticaretini biz yapmalyz. Bizim projelerimizi kendilerine mal edinmek isteyenleri Akdeniz'den uzaklatrmalyz.'' Kampoformiyo muahedesinden (1797) sonra, Venedik Cumhuriyeti topraklarnn Avusturya ile Fransa arasnda paylalmas, Franszlarn Yedi Yunan adalarna yerlemeleri, hatta Msr' istil etmek teebbsnde (giriiminde) bulunmalar, Akdeniz'i Fransz gl yapmak yolunda atlm kuvvetli admlardr. Fakat Fransa'nn Akdeniz'i egemenlii altna almas istei, Rusya'nn Karadeniz'i Rus gl haline getirmek, Boazlar' ele geirerek Dou Akdeniz'e sahip olmak ihtiraslar ile arpyordu. ar Aleksandr, Erfurt'ta, Osmanl mparatorluu topraklarnn paylalmasn Napolyon Bonapart ile syleirken stanbul'un ve Boazlar'n Rusya'ya braklmasn istemiti. Napolyon bu istee, ''stanbul tek bana imparatorlua deer'' ve ''Marsilya'nn yolu Boazlar'dan geer'' szleriyle Rusya'nn ihtiraslarna set ekti. Bundan sonra, stanbul ve Boazlar'a kar ynetilen her Rus hareketi, karsnda Fransa'y, Dou Akdeniz'e yaylmak istidadnda olan her Fransz almas da karsnda Rusya'y buldu. stanbul ve Boazlar'la bu kadar yakndan ilgili olan yalnz Rusya ile Fransa deildi, ngiltere de vard.

XVIII'inci yzyla gelinceye kadar ngiltere, Osmanl mparatorluu ile yalnz ticaret bakmndan ilgilenmekte idi. XVIII'inci yzyln ikinci yarsnda, 1768-1774 Osmanl-Rus harbi sralarnda, Dou Akdeniz ve Boazlar, ngiltere iin hibir ehemmiyet tamyordu. O kadar ki, harp iinde bir Rus filosunun Baltk denizinden, Akdeniz'e gelerek Yunan adalarn ve Mora'y igal etmesi, ngilizlerin msamahas ve klavuzluu ile mmkn olmutu. Fakat XVIII'inci yzyln sonlarna doru ngiltere, Dou'da kurmu olduu imparatorluun byk nemini kavrad. Bu imparatorlua giden yollarn gvenini salamak, ngiltere politikasnn balca amac oldu. Hindistan ile Avrupa arasnda en ksa yol Akdeniz'den getii iin, bu deniz ngiltere iin yalnz ekonomi bakmndan deil, fakat politika bakmndan da deer kazand. Akdeniz egemenliini kimseye kaptrmamak, ngiltere iin temel problemler arasna girdi. Kendisi 1713'te Atlas denizi ile Akdeniz'in kaps olan Cebelitark'a yerlemiti. Napolyon Bonapart'n Msr' istil sebeplerinden birinin de, ngiltere'yi smrge yollarnda vurmak olduu iin, ngiltere, Trkiye ve Rusya ile, Fransa'y Msr'dan karmak iin ibirlii yapt. Bu olay kendisine Akdeniz'in orta yerinde strateji ynnden nemli yer olan Malta'y kazandrd. ngilizler, bir aralk geici olarak yerletikleri Msr' bile igal etmeyi dndler. nk Hindistan'a giden yollardan en nemlisi buradan gemekte idi. Hindistan yollarndan bir bakas da Dicle, Frat vadisinden Basra Krfezi'ne uzanan yoldu. Bu yol da Osmanl egemenliinde bulunuyordu. ngiltere'nin Osmanl topraklarnn tamlna taraftar olmas bu yollar sebebiyledir. ngiltere, bu yollarn Fransa'nn veya Rusya'nn eline gemesini nlemek iin, Osmanl mparatorluu ile devaml surette ibirlii yapmay politikasnn temelli prensiplerinden biri saymtr. Deniz devleti olmadklar iin Avusturya ve Prusya, Boazlar zerinde bundan nce saydmz byk Avrupa devletinin politikalarna benzer politikaya sahip olmamlardr. Avusturya, Osmanl mparatorluu'nun komusu olduu iin, bu imparatorluun mukadderat ile ilgilenmi, Prusya da Avrupa byk devleti sayldndan, Avrupa problemi hlini alan Osmanl meselelerinde dncesini sylemeye davet edilmitir. Szn ksas, bu iki devlet, Boazlar meselesinde, hibir zaman teebbs sahibi olmamlardr. 1841'de Boazlar hakknda karar vermek iin Londra Konferans'nn toplanaca gnn arifesinde, byk devletlerin, Boazlar meselesi hakkndaki genel dnce ve durumlar yukarda aklanan ekildedir. Msr meselesinin halline esas olmak zere 1840'ta Londra antlamasn imzalam olan drt devlet, Boazlar problemini de Londra'da bir konferansta zmeyi uygun buldular. Birinci konferansa itirak etmemi olan Fransa da bu konferansa arld. lkin Fransa ve Avusturya'nn Osmanl mparatorluu topraklarnn mlkiyet taml prensibinin tannmas hakknda ileri srdkleri teklif grld ve Rusya'nn itirazlar yznden reddedildi. Bundan sonra, yalnz stanbul ile Boazlar'n durumu hakknda bir karara varlmak iin alld. Neticede ngiltere, Rusya, Fransa, Avusturya, Prusya ve Osmanl murahhaslar arasnda Londra antlamas imzaland. Drt maddeli olan bu antlamalarn z ve nemi ilk iki maddededir: Madde 1 - Padiah, bar hlinde bulunduu yabanc devletlerin harp gemilerine Boazlar' kapamak hususunda Osmanl mparatorluu'nca teden beri kaide olarak kabul edilmi olan prensibi gelecekte de yrrlkte bulundurmak yolunda kesin karar verdiini bildirir. Madde 2- Padiah, eskiden olduu gibi, dost devlet elilerinin muhabere hizmetinde bulunacak olan harp bayra tayan hafif harp gemilerine zel fermanlarla Boazlar'dan gei hakk verebilir. Bu maddelerdeki hkmler, Rusya'nn bir zaferi gibi sayld. nk Rusya, bu hkmler ile Hnkr skelesi'nde salam olduu Boazlar'n kapall prensibini devam ettirmi ve Karadeniz'deki gvenini tekrar salam oluyordu. Fakat ayn antlama ile de Boazlar'da olsun, Dou Akdeniz'de olsun, egemenlik veya nfuz kazanmak emelinden de vazgemi

oluyordu. ngiltere, Fransa, Avusturya ve Prusya da zaten Rusya'nn en ok genileyici emellerinden korktuklar iin, Boazlar antlamas onlarn da karlarna uyuyordu. inde bulunduu zayf ve aresiz durumda, Boazlar antlamas Osmanl mparatorluu iin de krl idi. Osmanl devlet adamlar Rusya'nn stanbul ve Boazlar zerinde himayesini tanmaktan ise, ayn yerler hakknda Avrupa byk devletlerinin toplu garantisini kabul etmeyi ok daha faydal buluyorlard. Ancak, bu toplu garanti be byk devletin arasnda ahengi kaybolduu andan itibaren stanbul ve Boazlar'n, dolaysyla btn Osmanl mparatorluu'nun mukadderi tekrar tehlikeye girmekte idi. Boazlar antlamas uzun mrl olmad. 1853 ylna kadar yrrlkte kald, fakat bu tarihte Rusya'nn Osmanl mparatorluu'nu pay etme ve himayesi altna alma teebbsleri neticesinde Fransz ve ngiliz donanmalarnn Osmanllara yardm maksadyla anakkale Boaz'n gemeleri zerine suya dt. IV. LBNAN PROBLEM Tanzimatn ilnndan sonra da Osmanl mparatorluu'nun trl eyaletlerinde zaman zaman isyanlar kt. Arnavutluk'ta, Girit'te, Bulgaristan'da ve Suriye ile Lbnan'da patlak veren bu isyanlar, fena idare, Tanzimata kar uyanan tepki, milliyet dncesinin yaylmas veya yabanc devletlerin tahrikleri gibi esaslbaz sebeplere dayanmakta idi. Arnavutluk, Bulgaristan ve Girit isyanlar, baka devletlerin mdahalelerine meydan verilmeyerek bastrld ise de, Lbnan ile Suriye kaynamalar Fransa ile ngiltere'nin ie karmalar yznden byk bir siyas problem hlini alarak devleti uzun yllar uratrd. Mehmet Ali Paa harplerine son verilerek Msr meselesinin zlmesinden sonra, Lbnan isyanlar ark Meselesi'nin konusunu tekil etti. Lbnan eyaletinin merkezinden geen Lbnan Da yerli kabilelerin otura idi. Drz ve Marun olarak isimlendirilen bu kabileler, Bb- l'nin hkmranln tanmakta, fakat yerli ahap ailesi tarafndan idare edilmekte idi. Mehmet Ali Paa ordularnn Suriye ve Lbnan'da bulunduklar sralarda, bu kabileler, bazen Mehmet Ali Paadan, bazen de padiahtan yana kmlard. Osmanl-Msr harbinin son safhasnda Lbnanllar Osmanl-ngiliz harbine katlarak, Mehmet Ali Paann olu brahim Paaya kar silha sarldlar. Fakat Lbnanllarn ba Emir Ber kuvvetli ve otoriter bir ahsiyetti. Gnn birinde Mehmet Ali Paann Msr'da yapt gibi, Lbnan'da Osmanl hkmetine ba kaldrmas mmknd. Emir Ber zaten Bb- l ile iyi geinmek niyetinde olmadndan, ngilizlere snd. Onlar da kendisini Malta'da oturmaya mecbur ettiler. Bunun zerine Bb- l Emir Ber'in yerine oullar arasnda en iktidarsz olan Emr Kasm' Lbnan hkimi tayin etti. Bb- l bu frsattan faydalanarak, Tanzimat- Hayriye'yi Lbnan'da kurmaya da teebbs etti. Cemaatlerin byklerinden Hkim Emir Kasm'n bakanlnda bir divan kuruldu. Bu divan, Tanzimat'n gelitirilmesini salayacak ve kontrol edecekti. Lbnanllar bu tekilt beenmediler ve isyan ettiler. Bb- l Emir Kasm' azlederek yerine Macarl mer Paay Lbnan'da emir tayin etti. Bu tayinle Lbnanllarn muhtariyeti sona ermi oluyordu. syan bununla yatmad. Asiler yabanc devletlere bavurdular. Bu suretle Lbnan isyan da devletler aras siyas bir ekil ald. Lbnan isyan karsnda en byk tepki Fransa tarafndan gsterildi. Fransa, Hal seferleri zamanndan beri Suriye ve Lbnan ile ilgili bulunuyor ve kendisini koyu Katolik olan Marunlerin hmisi sayyordu. Fransa hkmeti, Mehmet Ali Paa davasnn Londra'da ngiltere dncesine uygun ekilde zlm olmasndan memnun deildi. Lbnan isyannda Marunlerin himayesini zerine almakla hem ngiltere'den intikam almay, hem de Lbnan'da Fransz nfusunu kuvvetlendirmeyi dnyordu. ngiltere'ye gelince, Mehmet Ali Paa isyanndan beri Suriye ve Lbnan ile alkadar olmaya balamt. ngilizler, Suriye ve Lbnan' siyaset bakmndan olduu kadar ticaret bakmndan

da nemli sayyorlard. Bu yerler, Hindistan'a giden ticaret yollarnn zerinde olduundan baka, Dou Akdeniz ticaretinin de kilidi saylabilirdi. ngiliz hkmeti, Mehmet Ali Paann Suriye'ye yerlememesi iin Osmanl mparatorluu'na, bu dnce ile yardm etmiti. Mehmet Ali problemi zldkten sonra, Fransa'nn Suriye ve Lbnan'da nfuzunun yaylmasna da bu dnce ile engel olmaya kalkt. ngilizler, Dou'da dinin oynad roln nemini kavram olduklarndan Suriye ve Lbnan'da politika silhndan baka din silhyla da Fransa'y zayflatmak istediler. Bunun iin de kuvvetli bir Protestanlk propagandasna baladlar. Propaganda merkezi olarak, 1842'de Kuds'te bir Protestan kilisesi kuruldu. ngilizler, Alman ve Amerikan Protestan misyonerleri Suriye ve Lbnan'n her tarafna yaylmaya baladlar. Protestanlk, az zamanda byk ilerlemeler kaydetti. Marunler koyu Katolik olduklar iin, Protestanlk propagandalar karsnda lkayt (ilgisiz) kaldlar. Fakat dinin inan kaidelerinden ziyade ekle bal kalan Drzler, Protestanl kabul etmeye balayarak ngiltere'nin himayesine girdiler. Macar mer Paann Lbnan Emirliine getirilmesini Fransa protesto ederek, ahap ailesinin haklarn mdafaa etmeye koyuldu. ngiltere, Drzlerin hmisi (koruyucusu) sfatyla ie kart. Osmanl hkmeti, Macar mer Paay azlederek Lbnan iin yeni bir idare usul kabul etti. Buna gre Lbnan, Sayda valisine bal olmak zere, biri Drz dieri Marun olarak, iki kaymakam tarafndan idare edilecekti. Fakat bu idare ekli de beklenen yatmay salayamad. Drz kaymakamnn idare blgesinde pek ok Marunnin bulunmas, ikyetlerin balca sebebi idi. Bu blgedeki Katolik Marunler, Mslman Drzlerin basknna maruz kalyorlard. Be byk devlet elilerinin mdahalesi zerine Bb- l, Lbnan'a olaanst yetki ile ekip Efendi'yi gnderdi. Uzun incelemelerden sonra ekip Efendi, Arabistan ordusu mareali Namk Paa ile grerek, aadaki tedbirleri yrrle koymay kararlatrd: ''Halkn elinde mevcut silhlar toplanacak; 1844'te patlak veren isyana karanlar affedilecek; vergi genel bir deer zerinden alnacak; isyanda mallar yama edilenlere tazminat verilecek.'' Silhlarn toplanmasnda halkn mukavemetine rastland. Marunlerin ve Drzlerin bakanlar mukavemeti tekiltlandrdlar. Bunun zerine kaymakamlarla bakan ve ahslardan birou yakaland. Bu olaylar karsnda Fransa, Suriye sahillerini abluka ederek, karaya asker karacan bildirdi. Lbnan olaylar, kt maksatlarla, aslsz bir ekilde Avrupa'ya da yayld. Fransz konsolosunun tevkif edilmi olduu ayialar karld. Umum efkr derhal Trkler aleyhine dnd. Bb- l bu durumdan rkt. ekip Efendi Dileri Bakanl'ndan azledildi. Lbnan'da silh toplama ii brakld. Mahpus kaymakamlar ve bakanlar tahliye edildi. Yeni bir idare ekli 1846'da kuruldu. Buna gre kaymakamlardan her birinin bakanlnda idare, adalet ve mal yetkileri olan ve 10 yeden kurulan birer meclis tekil edildi. Bu meclislerde Hristiyanlar ounluu alacakt (4 slm kar 6 Hristiyan). Bu sistem, Marunler ile Mslmanlar tam manasyla bartramad ise de, 1860'a kadar Lbnan'a bir bar durumu salad. Lbnan problemi Osmanl mparatorluu ilerine Fransa ve ngiltere'nin szde din menfaatlerini korumak maksadyla, fakat gerekte siyaset ve iktisat amalaryla yaptklar, devletler haklarna aykr bir mdahaledir. Bu mdahale, 1852'de Rusya'nn Ortodokslar lehine imtiyazlar istemesi hususunda iine yarayacaktr. V. MACAR MLTECLER PROBLEM Fransa'da 1848'de yaplan devrim, siyas olduu kadar itima bir karakter de tayordu. O zamana kadar siyaset haklar kazanmak iin alan snflar arasnda ismi grnmeyen bir snf meydana kt: i snf. Fransa'da 1848 devrimi ile merutiyet krallnn temsilcisi

olan Lui Filip devrildi ve krallk yerine Cumhuriyet iln edildi. Genel seimler balayncaya kadar Fransa'y idare etmek iin bir geici cumhuriyet hkmeti kuruldu. Bu hkmet, dnyaya yaymlad bir beyanname ile, milliyetilik hareketlerini destekleyeceini bildirdi. Avrupa'nn birok memleketinde siyas ve itima haklar kazanmak iin yllardan beri almakta olan teekkller hkmdarlarna kar ba kaldrdlar. Az zamanda spanya, talya, rlanda, Belika, Hollanda, Avusturya ve Macaristan'da ayaklanmalar oldu. Avusturya-Macaristan mparatorluu'ndaki ayaklanmalar Viyana'da balad ve hzla gelierek Macaristan'a yayld. Macarlarn Avusturya mparatorluu'nda Alman olmayan tebaa arasnda zel durumlar vard. Bir nevi muhtariyet idaresinden uzun zamandan beri faydalanyorlard. Avusturya imparatoru ayn zamanda Macaristan kral idi ve bu unvan tad iin Macar anayasasnn hkmlerine uymak zorunda idi. 1848'de Macarlar, kendilerine mahsus olmak zere, yalnz Macarlardan kurulan bir kabine istediler. mparator Ferdinand, ilkin bu istei yerine getirdi. Fakat sonradan yaptna piman oldu. Verdii sz tesirsiz brakmak iin, bir Hrvat Macaristan'a bakomutan olarak gnderdi. Macarlar bunu bir hakaret saydlar. mparatora kar koymak iin Louis Kossuth'un etrafnda toplanarak isyan ettiler. Avusturyallar Pete'den kovuldu. mparator Ferdinand'n tahttan ekilmesi zerine, yerine geen Fransuva-Jozef'i Macarlar tanmak istemediler. Bunun zerine yeni imparator bir beyanname ile (4 Mart 1849) Macaristan' Avusturya'ya ilhak etti. Macar diyet meclisi ilhak tanmadktan baka Macar Cumhuriyeti'nin istikllini iln etti. Louis Kossuth cumhurbakan seildi. Bundan sonra Macarlar, Avusturyallara kar dzenli ve baarl bir sava yapmaya baladlar. Fakat Avusturya, Macarlarn hakkndan gelmek iin Rusya ile bir anlama yapt. 200.000 kiilik bir Rus ordusu Macarlarn zerine yrynce, Macarlar dayanamadlar. Biroklar Trk topraklarna sndlar. Avusturya hkmeti, snanlarn geri verilmesini istedi. Bb- l vermedi. Bunun zerine Macar mltecileri problemi gelimeye balad. Macar mltecileri problemi geliirken, Fransz devriminin Eflk ve Budan'da da tepkileri grld. Budan'da bamszla ve Eflk ile Budan'n birlemesine taraftar olanlar ayaklanarak, maksatlarn gerekletirmek istediler. Ayaklanma, Gospodar Mihail Sturza tarafndan pek abuk bastrld. Fakat Eflk'ta bamszlk taraftar bir anayasa yaymlamaya muvaffak (baarl) oldular. Sturza bu hareketi nleyemediinden, ekilmek zorunda kald. Ayaklananlar, geici bir hkmet kurmaya muvaffak oldular. Geici hkmet, Rusya'nn egemenlii altna gemekten ise baz hususlarda Osmanl Devleti'ne bal kalmak istiyordu. stanbul'da ayaklananlarla anlamaya varlmas iin bir eilim vard. Fakat Rusya'nn yapt bask zerine Bb- l Eflk olaylarn tanmadn iln etti. Rusya, snrlar dibinde devrim prensiplerinin gereklemesine taraftar olmad iin, Eflk ve Budan'n kuzey tarafn igal etti. Osmanl ordular Eflk ve Budan'n gneyine girdiler. Osmanl hkmeti, geici olaca hususunda teminat verilen Rus istilsnn hangi snrlara kadar uzanacan grmek iin Divan- Hmyun medsi Fuat Efendi'yi Sen-Petersburg'a gnderdi ve Petersburg Konvansiyonu imzalanarak Eflk ve Budan anlamazl zld. Bu anlamaya gre: Rusya imparatoru ile Osmanl padiah, Eflk ve Budan' devrimci prensiplerden ve anari hareketlerinden korumak iin beraber almay kabul ediyorlar. Eflk ve Budan Gospodarl'na Osmanl hkmeti ile Rus hkmeti arasnda kararlatrlacak namzetler (adaylar), yedi yl iin padiah tarafndan tayin edilecekler. Eflk ve Budan' sarsm olan devrimci hareketlerin izleri tamamen silininceye kadar Osmanllar ve Ruslar yirmi be bin ile otuz bin kii arasnda kuvvet bulundurabilecekler, fakat gvenlik tamamen kurulduktan sonra bu kuvvetler Eflk ve Budan hudutlarnn dna ekilecekler. Asayiin salanmas iin yerlilerden kurulan bir milis ordusundan faydalanlacak. Bu hkmetlerden baka, nceden Eflk ve Budan'da kurulmu olan meclis-i umumler kaldrld. Devrim hareketlerinden nceki gospodarlar tekrar yerlerine getirildi.

Rusya'nn Eflk ve Budan'daki bu mdahalesi, oradaki nfuzunun artmasna ve Osmanl nfuzusunun silinmesine geni lde tesir etti. Trkler, Macar isyanlar karsnda ilkin iddetli bir alka gsterdiler. Macarlarn, Hristiyan olmakla beraber, Trklerle rk bakmndan akraba olduklar, Avrupa'y gren ve tanyan genler tarafndan renilmi bulunuyordu. Bundan baka, Macaristan, Kanun Sultan Sleyman devrinde bir Trk eyaleti idi. Sonradan, Avusturyallarn Trkler zerine kazandklar zaferlerin neticesi olarak, Avusturya egemenliini tanmak zorunda kalmt. Osmanl hkmeti, Avusturya idaresinde bir Macaristan grmekten ise, egemen bir Macaristan tanmay hem duygu, hem de karlar bakmndan istemekte idi. Fakat bu istein gereklememesi mukadderdi (kanlmazd). Ruslarn ie karmalar yznden Macar efleri, subaylar ve erlerden bir ksm Tuna'y geerek Trk misafirliine sndlar. Eski zamanlarda atalar da ok kere byle hareket etmilerdi. Trkiye onlar bir an bile tereddt gstermeden kabul etti. Hatta Macarlarla ibirlii yapm olan Lehliler de hududa geldikleri vakit, onlar da kabul etmekte tereddt etmedi. Avusturya, Macarlarn, hkmdarlarna ba kaldrm asiler olduunu ileri srerek Belgrad muahedesinin on sekizinci maddesi gereince iadelerini istedi. Arkadan Rusya, kendi tebaas olan Leh mltecilerinin geri verilmeleri yolunda srarlarda bulunmaya balad. Osmanl hkmeti, mltecilerin ekyalar olduu yolundaki Rus ve Avusturya izahn kabul etmedii iin, onlar iade etmeye yanamad. Bunun zerine Sen-Petersburg ve Viyana hkmetleri, ltimatom karakteri tayan notalar gnderdiler. ayet mlteciler geri verilmezse siyas mnasebetlerimizi keseriz, tehdidini savurdular. Osmanl Devleti, bu istek karsnda hakl bir yol tutmak iin Macar mltecilerine slm olmay teklif etti. ou kabul ettiler ve bu suretle mltecilerin iadesi hakknda muahedelerde mevcut hkmlerin mul dna kld. Fakat Osmanl Devleti'nin slml kabul etmi olanlara yksek subay rtbeleriyle uygun unvanlar ve devler vermesi, Avusturya'nn hi houna gitmedi. ngiltere ve Fransa'nn Bb- l yanndaki elileri, Bb- l'nin mlteciler probleminde tuttuu yolu hakl grdklerini iln ettiler. Macar ve Leh mltecileri problemi bylece devletleraras bir hviyet kazanm oldu. Problem ilk bakta ideolojikti. Rusya ve Avusturya, milliyetilik prensiplerine dayanarak ayaklananlar ekya sanmakta, ngiltere ile Fransa ise, ayn adamlar kutsal bir davann nderleri olarak tanmakta idi. Osmanl Devleti, imparatorluk yaps bakmndan, ngiltere ile Fransa'dan ok Rusya ile Avusturya'ya benziyordu. Onda da trl milletlere mensup topluluklar vard. Milliyetilik isyanlar zaten on dokuzuncu yzyln balangcndan beri Trk topraklarnda yaylmakta ve hatta meyve vermekte idi. Byle olmasna ramen, genel siyaset icaplar, Osmanl Devleti'ni ngiltere ile Fransa'ya daha bal bulunmaya zorlamakta idi. Zaten mltecileri geri vermek, egemen bir devletin eref ve haysiyeti ile de uzlama kabul etmeyen bir hareketti. Bu sebepledir ki Osmanl hkmeti, mltecileri geri vermemeye ve gerekirse bunun iin Avusturya ile Rusya'ya kar koymaya karar verdi. Rusya ve Avusturya bunun zerine elilerini stanbul'dan geri ardlar. Bb- l, Avrupa'da yaymlad bir rapor ile, merhamet ve insanlktan doan duygularla, mltecileri savunma hususunda yapmakta olduu fedakrl belirtti. Raporun yaymlanmas, Avrupa umum efkrnda byk tepkiler yaratt. ngiltere ve Fransa'da Trkiye lehinde gsteriler oldu. O kadar ki, Londra'da Trk elisi Mozorus Paaya sokakta rastlayan ngiliz genleri, atlar skerek sefarethaneye kadar arabasn kendileri ektiler. Lord Palmerston, Avusturya ve Rusya'nn Osmanl mparatorluu ile siyas mnasebetlerini kesmeleri hakknda dncesini yle anlatt: ''Ben yle sanyorum ki, iki imparatorluk sefirleri tarafndan yaplan bu teebbs gz korkutmak iin bir oyundur.

''Fakat ne olursa olsun, ngiltere ile Fransa'nn padiaha samim ve azimli yardmda bulunmalar ve Rusya ile Avusturya devletlerine icabnda Trk' savunacak dostlar olduklarn gstermelidirler.'' ngiltere hkmeti, iinde yirmi bin kadar asker bulunan bir donanmay her ihtimale kar ilk yardm olarak Bb- l'nin hizmetine koymaya hazr olduunu bildirdi. Bundan baka, Fransa'nn da yardm hareketine itirak etmesi iin teebbslerde bulundu. Bb- l'nin azimli durumu, Fuat Efendi'nin (Paann) Neselrod ve ar ile grmesi, ngiltere ve Fransa'nn Bb- l'ye yardm etmeye karar vermeleri, Avrupa umum efkrnn Rusya ve Avusturya aleyhine dnmesi, bu son iki devleti Osmanl mparatorluu ile mnasebetlerini yeniden kurmaya sevk etti. Mltecilerden isteyenlerin, hayatlarna dokunulmayacana dair ilgili devletlerden teminat alndktan sonra memleketlerine dnmelerine msaade edildi. slml kabul edenler Trkiye'de yerletiler. Byk rtbeli olan Macarlar orduda ve idarede almaya davet edildiler. Macar mltecileri probleminin bu ekilde zlmesinden Rusya hi holanmad; Osmanl mparatorluu'nun ngiltere ve Fransa'ya yaknlamasna bu vesile ile de ahit oldu. SenPetersburg hkmetinin, Bb- l'yi Rus dman devletler blokunda grmeye katlanmayaca pek tabi idi. Mlteciler meselesinin zlmesinden iki yl sonra Rusya'nn Osmanl mparatorluu'nu ngiltere ile taksime teebbs etmesi, muvaffak olamaynca da onu himayesi altna almak istemesi, arkasndan da Krm muharebesinin kmas bunun bir neticesidir. VI. KIRIM MUHAREBES Mehmet Ali Paann isyan ile ortaya km olan Msr probleminin kesin olarak zlmesinden Krm muharebesinin arifesine kadar uzanan devir, Osmanl mparatorluu iin, on iki yllk bir bar devridir. Her ne kadar bu mddet iinde Rumeli'de ve Suriye ile Lbnan'da birtakm isyanlar kt ise de, bunlar, hkmetin kkl slahat yapmasna engel olamadlar. Mustafa Reit Paann 1839'da Glhane'de okuduu hatt- hmyun ile balayan Tanzimat, stanbul'dan balayarak yava yava btn eyaletlerde ve bu arada Bosna, Bulgaristan ve Msr'da bile yrtld; yle ki, Osmanl mparatorluu idare, asker, adalet, mal ve eitim alannda Avrupal bir devlet halini almaya balad. Osmanl Devleti'nin kendini toparlamak iin harcad bu gayret, kendisine Avrupa byk devletlerinden ngiltere ile Fransa'nn sempatisini kazandrd. Osmanl diplomatlar bundan faydalanmaya altlar. Bb- l'nin d siyasette yzyllarca takip etmi olduu kendi kendine yeterlik prensibi brakld. Trkiye'ye kar tahrip edici siyasetleri olan Rusya ile Avusturya'ya kar bu iki devlete dman olan ngiltere ile Fransa'nn dostluu ve yardm saland. Bu suretle Avrupa devletler aras mnasebetlerinde pasif bir Osmanl politikas yerine, dinamik bir politika gemeye balad. 1848'de Fransa devrimi birok Avrupa devletlerinin i yaplarnda, isyanlarla sarslmalar olurken Osmanl Devleti, bu isyanlardan uzak kalm saylabilirdi. Eflk, Budan ayaklanmalar neticesiz kalmt. Macar mltecileri yznden Osmanl hkmeti ile Rusya ve Avusturya arasnda mnasebetlerin kesilmesi endieli bir durum yaratt ise de, bu durum, Trklerin insaniyeti duygularla hareketlerinin bir rnei olduu iin, Avrupa umum efkrnda karlarna geni lde bir fikir cereyannn domasna vesile oldu. Szn ksas, Krm harbi arifesinde Osmanl mparatorluu'nun durumu, kendi hakknda kt niyetlerle tehis koymak isteyenler iin cesaret verici deildi. mparatorlukta her ey iyi ve dzelmi deildi. Fakat her eyi dzene koyma ii gelimeye balamt. mparatorluun byle bir durumda olmasna ramen, Rusya, onun hastaln kesin saymakta ve lmn yakn grmekte idi.

Rusya'nn dncelerini ar Nikola I sembolletiriyordu. Harbin arifesinde Rusya'nn devletler aras durumu kuvvetli idi. Avrupa'da 1848 Fransz devriminin tepkilerini grmeyen biricik byk devlet Rusya idi. ar Nikola, Lehistan'da balayan bir isyan hzla bastrdktan sonra, Avusturya'nn yardmna komu ve Macar isyannn bastrlmasna esasl yardmda bulunmutu. Bundan baka, Eflk ve Budan'n kuzey blmn istil ederek devrimci hareketlerin orada gelimesine de engel olmutu. Bu baarlardan cesaret alan Rus ar, Avrupa'ya dncelerini kabul ettirebileceini sanyordu. arn balca dncesi, Osmanl mparatorluu'nun mukadderat ile ilgili idi. ar, din duygular son derece kuvvetli bir devlet adam idi; bu sebeple kendisini Grek (Yunan) kilisesinin ba sayyordu. Trklere kar bir hal hkmdarn tad hislerle dolu idi. Kk Kaynarca muahedesinin Trkiye'de byk Grek tebaa zerinde, Rus ar'na bir himaye hakk tandn iddia ediyordu. Hlbuki bu muahede yalnz stanbul'da kurulan Rus kilisesi hakknda byle bir hkm tamakta idi. Yunan isyanlar yznden kan Osmanl-Rus harbinde Rus ordularnn Edirne'ye kadar gelmeleri, arn ihtiraslarn son derece krklemiti. Nikola I, yalnz Ortodoks tebaann hmisi (koruyucusu) olmakla da kalmayarak, Osmanl mparatorluu'nun hmisi olmay da kurdu. Rus Bavekili Neselrod'un u mektubu arn dncesini aklamaktadr: ''Bu muharebede (1828-29) Osmanl bakentine kadar ilerleyip, Osmanl Devleti'ni ezmek elimizde idi. Avrupa ktasnda Osmanl Devleti'ni bsbtn bitirmek isteseydik, hibir devlet mni olmayacak, hibir tehlike bizi korkutmayacak idi. Lkin imparatorun dncesi Osmanl Devleti'nin bizim himayemiz altnda yaayabilecek bir hle konulmasdr. Bu memleketimizi yeni fetihlerle geniletmek, yahut onun yerine sonralar bizimle rekabet edebilecek birtakm hkmetler kurmaktan daha hayrldr. ''Biz Osmanl Devleti'ni yok etmek istemedikten baka, onu bugnk durumunda tutmak sebeplerini aratrmaktayz. Mademki bu devlet, ancak bize tbi olmakla faydal olabilir, biz de ondan taahhtlerini tam olarak yerine getirmesini ve btn isteklerimizi hemen yrrle koymasn isteyebiliriz.'' ar, Mehmet Ali Paa ile yaplan harbin birinci safhasna bu dnce ile kart ve Osmanl mparatorluu'na yardm maksadyla onunla Hnkr skelesi muahedesini imzalad (1833). Fakat bu tarihten sonra Osmanl hkmeti yava yava kurtulmak istedi. Rusya, Osmanl politikasnn Fransa ile ngiltere tarafna kayn gz nnden karmad. Hele Tanzimat dzeninin balamas ve dzeni yapan Osmanl devlet adamlarnn ngiltere ile Fransa'ya ballklar, ar Nikola'nn honutsuzluunu son kerteye getirdi; Osmanl mparatorluu'nu taksim etmeye veyahut himayesi altna almaya karar verdi. Bu i iin Trkiye'nin durumunu olduka elverili gryordu. Eflk ve Budan, egemenliklerini kazanmak iin frsat bekliyorlard. Karada zaten bir dereceye kadar bamsz idi. Bulgarlar arasnda milliyetilik kaynamalar, Rus ajanlarnn tesiriyle bir mddetten beri balamt. Suriye ve Lbnan'da ayaklanmalar kronik bir hl almt. Rusya'nn, bu durumdan faydalanmasna Avrupa devletleri de engel olamayacakt. nk 1848 Fransz devrimi, birok devletleri, i yaplarnda, sarsm bulunuyordu. Fransa hkmeti, siyas buhrann birinden kyor, dierine giriyordu. Avusturya-Macaristan mparatorluu, kendi varln milliyetilik ve liberal ayaklanmalarla tehlikeye dm gryordu. Prusya da Avusturya'nn durumunda idi. Zaten bu devletin Osmanl mparatorluu'nda belli bal kar da yoktu. Kala kala Avrupa devletlerinden ngiltere kalyordu. ngiltere, Osmanl topraklarnn tamlna taraftard. Bunu Rusya da biliyordu. Fakat ar, ngiltere ile anlamak midini kaybetmemiti. ngiltere, Rusya'y Osmanl topraklarnn paylalmas iin yaplacak bir teklifi kabul eder sanyordu. Realist bir politika iin zaman ve artlara uymak mademki realist bir prensipti, ngiltere ile Rusya anlaabilirdi. Bu dnceler, ar ngiltere ile anlama aramaya zorlad.

Boazlar meselesinin 1841'de Londra muahedesiyle Rusya'nn karna uygun olarak zlmesi, Rusya ile ngiltere'yi uzun zamandan beri ayran problemi ortadan kaldrmt. Ruslar, ngilizlerle ''ark Meselesi''nde geni bir anlamaya varlabilecei midini tamaya baladlar. 1844'te ar Nikola, ngiliz bavekilinin telkini ile ngiltere'yi ziyaret etti. Bu ziyaretinde, Rusya ile ngiltere'nin Trkiye'de Hristiyan tebaa karna elbirlii ile almalar gereini ne srd. ngiliz hkmeti arn dncesini kabul etmedii gibi, ret de etmedi. Rus-ngiliz dostluu nazar olarak 1848'e kadar srd. Rus ordularnn Macar ve Leh asileri zerine insafszca yrmeleri, Eflk ve Budan'a girmeleri, Rusya'nn, Macar mltecilerini Bb- l'den geri istemesi, buna karlk ngiltere'nin, Osmanl Devleti'nin mlteciler hakkndaki cesaretli hareketini tasvip etmesi, donanmasn anakkale Boaz nlerine gndermesi; Sen-Petersburg ile Londra'nn arasn at. ngiltere'de kamuoyu Ruslar aleyhine dnmeye balad. Rus genilemesinin ngiliz hayat menfaatleri iin bir tehlike tekil etmekte olduu yolunda aklamalar yapld. Lord J. Rusel bir nutkunda, ''Eer Rusya'y Tuna zerinde durduramazsak, gnn birinde ndus kylarnda durdurmak zorunda kalacaz'' dedi. ngiletre'nin stanbul'daki elisi Stratford Redcliffe ayn dncede idi. ngilizler, bu dncede olmalarna ramen, ar Nikola, ngiltere ile Osmanl topraklar zerinde grmeye karar verdi. 9 Ocak 1853'te Sen-Petersburg'un k saraynda verilen bir baloda ngiliz elisi Sir George Hamilton Seymour'a yaklaarak unlar syledi: ''ngiltere iin beslediim duygular bilirsiniz. Bence iki hkmetin, yani ngiliz hkmeti ile hkmetimin anlamas esastr. Byle bir anlamay gerektiren artlar hibir vakit bugnk kadar nemli deildir. ''Biz anlatktan sonra, Bat Avrupa devletleri umurumda bile deil. Ne dnrlerse dnsnler, bence hibir deeri yok. ''Trkiye'ye gelince, bu bambaka bir problemdir. Bu memleket buhranl bir durumdadr. Bamza pek ok iler karabilir.'' ngiliz elisi, ardan Trkiye hakkndaki dncelerini aklamasn rica edince Nikola I yle devam etti: ''Kollarmz arasnda hasta bir adam var. ok hasta. Size aka sylemeliyim ki, gereken btn tedbirleri almadan nce onu gnn birinde kaybetmemiz byk felket olacaktr. ''Trkiye anszn lebilir. Bu takdirde zerimizde kalacaktr. lleri diriltemeyiz. Trkiye lnce, bir daha dirilmemek zere lecektir. te bunun iindir ki size soruyorum: Byle bir olay karsnda kargaalk, anari ve hatta bir Avrupa harbi karsnda kalmaktansa, nceden tedbirler almak daha akllca bir hareket olmaz m?'' Eli u cevab verdi: ''Niin daima Trkiye'nin leceini hesaba katarak bu felketten nce veya sonra tedbirler almay dnmeli? Niin hastay tedavi etmeyi dnmemeli?'' ar, elinin bu szlerinden mitsizlie dmeyerek, Osmanl topraklarnn paylalmas yolundaki plnn aa vurdu: ''stanbul'un Ruslar tarafndan devaml bir igalini isteyecek deilim. Fakat bu ehrin Franszlar, ngilizler veyahut bakalar tarafndan igal edilmesine de raz olamam. ''Eflk ve Budan bugn fiilen himayem altnda bulunuyor. Bu durum devam edebilir. Srbistan ve Bulgaristan da himayem altna girebilirler. Msr'n ngiltere iin nemini takdir ediyorum. Bu yerle Girit adas da pekl ngiliz hkimiyetine girebilir.'' ngiltere hkmeti, arn eli tarafndan bildirilen bu tekliflerini ak bir dil ile reddetti. ar, bunun zerine hasta adamn miras hakknda tek bana tedbirler almaya kalkt. Hareket noktas olarak da Kutsal Yerler problemini ele ald. sa'nn doduu, byd Hristiyanlk dinini ilk yayd, sonralar armha gerilerek ldrld yerlerin Kuds ve dolaylarnda bulunmas, Meryem'in de ayn yerlerde yaam olmas sebebiyle, Hristiyanlar pek eski zamanlardan beri buralarda birok kilise yapm, bir

hayli ziyaret ve tren yerleri kurmulard. Bundan baka, bir aralk Kuds' Mslmanlarn elinden almak iin yaplan Hal seferleri neticesinde kurulan Hristiyan devletlerinin banda bulunmu olan krallarn mezarlar da Kuds'te idi. Din deeri tayan btn bu ant ve tapnaklarn korunmas, ynetilmesi ve onarlmas, Hristiyanlar iin ok erefli ve nemli bir iti. Byle olduu iin de Ortodokslarla Ltinler arasnda Kutsal Yerler zerinde devaml bir rekabet srp gidiyordu. Bu, Hristiyanlk iin bir kepazelik, Mslmanlar iin ise bir alay konusu idi. Kuds'e sahip devlet iin de sonu gelmeyen zntl bir problem tekil ediyordu. Kutsal Yerler genel olarak unlard: Kamame kilisesi, sa'nn kabri, Meryem'in trbesi ve bitiiindeki bahe, Beyt l-Lahim'deki byk kilise, Tahun l-Atik isimli alan ve oradaki mahzenler, Maarat l-Reate ve etrafndaki arazi, sa'nn mezar sanlan yer ve etraf, Maarat l-Mehd, Hacer-i Mugtesil Osmanl Devleti, Ortodoks kilisesinin ba bulunan Rum patriinin bakenti stanbul'a yerletii gnden balayarak, Kutsal Yerler problemini miras ald. Yukarda saylan yerlerden her birinin bir ksm zerinde Ortodokslarn, bir ksm zerinde Ltinlerin, bir ksm zerinde de Ermenilerin hak ve imtiyazlar vard. Bunlar menur ve fermanlarla tannm, geniletilmi veya onanmt. 1455'te Kuds Rum patrii stanbul'a gelerek Halife mer'in, kutsal problemler hakknda Ortodokslara haklar tanyan bir yazsn Fatih'e gstermi ve haklarn tantmt. Fatih'ten sonra Yavuz Selim ve Kanun Sleyman, Rum ve Ermenilere yeni menurlar vererek, Kutsal Yerlerdeki imtiyazlarn ve haklarn tandlar. Rum ve Ermenilere gsterilen bu tevecch, Katoliklere ar geldi. Trl vakitlerde Ortodokslarla kavga kardlar. Murat IV devrinde yer alan bir anlamazl Kuds mahkemesi zemediinden, stanbul'da eyhlislm Yahya Efendi, vezirler ve kazaskerler tarafndan kurulan zel bir divan inceleyerek Ortodokslarn karna uygun olan u hkmlere balad: ''Kamame iinde vki Mugtesil ve Mevled-i sa Aleyhisselm, ki Beyt l-Lahim denmekle mehurdur, baheleri ve kemerleri ve patrikliine tbi glgleleri ve amdan ve kanadili ve imal ve kble taraflarnda iki kapnn miftahlar dahi yedlerinde bulunan temesskt mucibince tasarruflarnda iken mukaddema bir tarik ile Frenk rahipleri dahleylediklerinden keyfiyet sitane-i Saadet'te bilfiil eyhlislm Yahya Efendi ve vzera-i izm ve kazaskerler hazerat taraflarndan tetkik olunarak olbabda verilen ilm mucibince Sultan Ahmet Han tbe serah cmi-i erfine kadmi vehile beher sene bin kuru riyal verilmek zere zikrolunan Beyt l-Lahim kilisesi ve tevabii kemerleri ve bahe ve Kamame vesair tevbi ve levahkiyle Rum taifesi rhbanlarna zabt ve kadimleyyamdan beru Rum rhbanlarnda olan anahtarlar Frenk rhbanlarnn ellerinden alp geru Rum rhbanlarna ve Kuds-i erfte vki Rum patriklerine teslim ettirilp minba'de vaz'- kadime mugayir ve emr-i erfe muhalif Frenk rahiplerine dahl ve taarruz ettirilmeyp ve ziyaret murad eylediklerinde Rum patrii izin ve rzasiyle ziyaret ettirilmek.'' 1644 ve 1657'de Ortodokslarla Katolikler ve Ortodokslarla Ermeniler arasnda yeni anlamazlklar kt. Bunlar da, evvelkiler gibi, stanbul'da incelendi ve Ortodokslarn karna uygun ekilde zld. Katoliklerle Ortodokslar arasnda yer alan anlamazlklarn hep Ortodokslar karna zlmesi, Kanun Sleyman devrinden beri Trklerle dost geinen Fransa'y ilgilendirdi. Fransa, Katoliklerin Kuds kadlndan 1564'te balamak zere trl tarihlerde alm olduklar hccetlerle (*) kutsal yerlerde tantm olduklar hak ve imtiyazlar, Kprl Fazl

Ahmet Paa zamannda (1673) yenilemeye muvaffak olduu kapitlsyonlarda, u hkm koydurarak belirtmeye muvaffak oldu: ''Kuds-i erf ziyaretine gelp gidenlere ve Kamame nam kilisede olan rahiplere dahl ve taarruz olunmya ve Kuds-i erf ziyaretine evvelden varageldikleri zere varup gelp rencide olunmayalar ve Kuds-i erf'in dahilinde ve haricinde ve Kamame nam kilisede kadimden ola geldii zre temekkn eyleyen Frenk rahiplerinin hl skin olup ellerinde olan ziyaretghlarna kemakn Frenk rahiplerinin ellerinde olup kimesne dahleylemeye.'' 1740'ta kapitlsyonlar son defa yenilenerek ve bu sefer tasnif edilmek suretiyle kesin bir ekle baland vakit, Katoliklerin kutsal yerlerdeki imtiyazlar aklanarak onand. Fransa byk devrimi esnasnda, Fransa hkmetleri lik prensiplerin savcs kesildiklerinden, krallarn nceden politikalarna temel olarak alm olduklar Katolik karlarn bir tarafa braktlar. Kutsal yerlerdeki Katolikler, bu yzden hmisiz kalm oldu. Fakat Viyana Kongresi, devrim prensiplerini lnetleyince, Fransa'da krallk tekrar kuruldu. Fransa krallar, dedelerinin politika prensiplerini tekrar kabul ettikleri iin, kapitlsyonlarn Katolikler hakknda tanm olduu imtiyazlardan faydalanmak istediler (1846), fakat bu sefer karlarnda Ortodokslarn mdafaasn zerine alm olan Rusya'y buldular. Rusya, Osmanl mparatorluu'nu ykmak, baka devletlerle pay etmek veyahut onu himayesine almak yolundaki politikasnda dinden de faydalanmaya karar vermiti. Rusya, Ortodoks idi. Osmanl mparatorluu tebaasnn da byk ksm Ortodoks kilisesine bal idi. Kutsal Yerlerdeki Ortodoks karlar ve haklar, Katoliklerinkinden ok eski idi. Bunu gz nnde bulunduran ar politikas, ilkin Rusya'y Ortodokslarn hmisi durumuna getirmeye alt. Kaynarca muahedesiyle (1774) stanbul'da, Rusya elisinin himayesinde olmak zere bir Rus Ortodoks kilisesinin kurulmasyla, Rus haclarnn serbeste Kuds'e seyahatlerini salad. Fransa byk devrimi esnasnda Fransa'nn lik prensiplere dayanan bir politika gtmesi, Rusya iin faydal oldu. Rus arlar Osmanl mparatorluu'ndaki Ortodoks tebaann hmisi roln oynamaya baladlar. Bu suretle de Rusya Fransa'ya gre stn bir durum salam oldu. Bu hl, 1848 devriminde cumhurbakanlna seilen Lui Napolyon'un kendisini imparator iln etmesine kadar srd. Lui Napolyon, cumhurbakan seildii gnden beri imparator olmay kurmutu. Bu ite Katolik partisinin byk yardmn grd. Bu partiyi mkfatlandrmak, rejim deiiklii karsnda duraksamaya den kamuoyunu oyalamak ve Napolyon Bonapart devrinde Fransa'ya kar kurulmu olan siyas cepheyi paralamak iin, Kutsal Yerler probleminden faydalanmak dncesiyle, Osmanl hkmetinden u isteklerde bulundu: ''Beytl-Lhim'in byk kilisesi iine yeni bir yldz konulmas, maarann mefruatnn yenilenmesi, sa'nn iinde domu olduu kilisede serbeste hareket edilmesi, Meryem'in mezar ve trbesinde, Kutsal Tata, sa'nn mezarnda Katolik haklarnn tannmas, bundan baka, Frenk rahiplerinin Kamame kilisesinin kubbesini tamir ettirmek haklarna sahip olmas ve bu kilisede mevcut eyann 1808 senesinde vaki yangndan evvelki hle konulmas.'' Fransa'nn bu istekleri, stanbul'daki Avusturya, spanya, Portekiz, iki Sicilya ve Toskana temsilcileri tarafndan desteklendi. Osmanl hkmeti, Ortodoks ve Ltinlerin kutsal yerlerdeki hak ve imtiyazlarnn aklanmas iin ferman ve menurlarn incelenmesini uygun bularak, karma bir komisyon kurdu. Bu komisyonda Fener Patrikhanesi'nden bir zatn bulunmasna Fransa itiraz etti. Rus ar da padiaha zel bir mektup gndererek, komisyonun kurulmasn protesto etti ve statkonun devamn diledi. Bb- l, bunun zerine, karma komisyonu datt ve yerine Mslman yelerden kurulan bir komisyon kurarak iin incelenmesinde srar etti. Neticede u kararlara varld: ''Ltinlerin zerinde hak iddia ettikleri ziyaret yerlerinin tam olarak kendilerine braklmas yolundaki istekleri kabul edilmeyecek. Kamame kilisesinin byk ve kk kubbeleri hakkndaki istekler de kabul edilmeyecek. Byk kubbe, Ltinlerce olduu kadar

Ortodokslarca da kutsal sayldndan, bu iki mezhebe bal rahipler tarafndan onarlacak. Kk kubbe ise, eskiden olduu gibi, Ortodokslarda kalacak. sa'nn doduu yer zerinde Ltinler de Ortodokslar kadar hak sahibi olacak. Beytl-Lhim byk kilisesi iin Katoliklerin ileri srdkleri grler kabul edilmemekle beraber, bu kilisenin de ortak bir ziyaret yeri olduu gz nnde tutularak, kilise kaplarnn birer anahtar ile mezbahn iki anahtar Ltinlere verilecek.'' Bu kararlar Ltinlerden ok Ortodokslarn karna uygun idi. Rumlar bundan mardlar. Rus ar'n, kararlarn alnmasnda rol sahibi saydklar iin, onu kendilerinin bir hmisi ve Avrupa siyasetinin bir hakemi gibi grmeye baladlar. Napolyon III kutsal yerler probleminin umduu gibi zlmemesini arn ie karmasna yordu. Nikola I'in Fransa'daki rejim deiiklii mnasebetiyle kendisine yollad mektupta, hkmdarlarn birbirlerine yazrken kullandklar ''kardeim'' yerine ''dostum'' demesini de bir trl unutamyordu. Bu sebeplerden dolay Rusya'ya atmak iin frsat kollamaya balad. ar Nikola bu frsat, stanbul'a Prens Menikof'u olaanst eli gndermekle yaratm oldu. ar, Osmanl mparatorluu'nu paylamak hususunda ngiltere de anlaamaynca, bu imparatorluu himayesi altna almay dnd. Zaten Selim III devrinde Msr'n Fransz ordusundan kurtarlmasnda ve Mahmut II zamannda stanbul'un Msr kuvvetlerine kar korunmasnda, Rusya Osmanl mparatorluu'na yapt yardmlarla, byle bir himayeyi fiil olarak salam, fakat sonralar gelien olaylarn tesiriyle elden karmt. 1852'de ar Nikola I yeni bir teebbs yapmak iin genel durumu uygun buldu. Prusya ve Avusturya, Rusya'nn dostu idi. Osmanl mparatorluu'na kar ittifaklarn salamak mmkn olmasa bile, dosta tarafszlklarn elde etmek ihtimali oktu. ngiltere, Osmanl mparatorluu'nun toprak tamlna taraftar olduunu Sen-Petersburg grmelerinde aklam bulunuyordu. Fakat Osmanl mparatorluu zararna geliecek bir Rus hareketine kar ne yapabilirdi? Corafya durumu, Londra hkmetine, Osmanl Devleti'ne ksa bir zamanda donanmadan baka kuvvetle yardmda bulunmasna elverili deildi. Fransa, Rusya'nn hareketini nlemeyi elbette isteyecekti. Fakat o da ngiltere'nin durumunda idi. Kald ki, Fransa'da rejim yeni deimiti. Halkn, imparatoru Rusya'ya kar bir harpte tutaca pheli idi. te bu dncelerle ar Nikola I, stanbul'a olaanst eli olarak Prens Menikof'u gndererek, Osmanl Devleti'ni himayesine almak iin bask yapmay dnd. Menikov, prens, amiral, deniz ileri bakan ve Finlandiya genel valisi rtbe ve sfatlarn ahsnda topluyordu. Kendisine refakat edenler de, ya prens yahut byk rtbeli askerlerdi. Elilik heyeti, daha ok, bir bakomutan ile kurmay heyetine benziyordu. Prens Menikov, stanbul'a bir harp gemisi ile geldi. Karaya kmas ve karlanmas bir eliden ok, fatih bir generalin karlanmas gibi oldu. Elilik adamlarndan baka, binlerce Ortodoks, byk eliyi Tophane'de o vakte kadar grlmemi trenlerle karladlar. Menikof, stanbul'u tesir altnda brakacak ekilde harekete balad: Bb- l'ye yapt ziyarette byk niforma giymesi gerektii hlde, sivil elbise giydi. Sadrazamdan sonra hariciye nazrn ziyaret etmesi diplomasinin nezaket kaidelerinden iken, bu ziyareti yapmadktan baka szde, szn tutmayan bir adam olduu iin Hariciye Nazr Fuat Efendi (1) ile grmek niyetinde olmadn bildirdi. Eski devirlerde olsa, Rus olaanst elisi derhal Yedikule'ye hapsedilir ve Osmanl hkmeti, Rus hareketlerini harp iln ile temizlerdi. Fakat o gnler artk gemiti. Hkmet zayfln bildii iin, hakaretlere tahamml etmeyi de reniyordu. Hariciye Nazr Fuat Efendi ekildi ve yerine Rifat Paa geldi. Menikof, bu baarlarndan memnun oldu. stanbul'da boy lecek ne bir devlet adam, ne de bir diplomat bulamyordu. En ok endie ettii, ngiliz ve Fransz elileri idi. Fakat onlar da izinle memleketlerine gitmilerdi. Rus isteklerinin Bb- l'ye kabul ettirilmesi kolay olacakt. Menikof'un szl bir notada aklad bu isteklerin balcalar unlard:

1- Rum Ortodoks kilisesinin Kutsal Yerler problemindeki isteklerinin kabul, Beytl-Lahim kilisesinin anahtarlar ile sa'nn doduu maarann bakmnn Ortodokslara braklmas, Beyt l-Lehim bahesinin Katoliklerle Ortodokslarn ortak nezareti altna konulmas. Kamame kilisesinin tamiri hakknda Fener patriine braklmas, 2- Ortodoks tebaann himayesi. Kk Kaynarca antlamas, Rusya'ya stanbul'da kurulacak Rus-Ortodoks kilisesini himaye etmek hakkn tanyordu. Menikof, bu muahedeye dayanarak, Osmanl mparatorluu'ndaki Ortodoks tebaann durumunu aklayan yeni bir antlamann yaplmasn istiyordu. Bu antlamaya gre ar, Trkiye'deki on iki milyon Ortodoksun hmisi (koruyucusu) durumuna girecekti. Osmanl devlet adamlar, bu tekliften rknce, Rus olaanst elisi, bir antlama yerine bir senet ile de bu iin grlebileceini ileri srd. phesiz byle bir teklifin de kabul bir devletin hkmranlk haklaryla uzlama kabul edemezdi. Menikof'un, mzakerelerin gizli tutulmasn istemesine ramen, durum bir defa daha Franszlara ve ngilizlere bildirildi. Menikof stanbul'a geldii sralarda ngiltere ve Fransa stanbul'da maslahatgzarlar tarafndan temsil ediliyordu. Menikof'un tahakkm (bask) anlatan tavrlarnn Fuat Efendi'yi ekilmeye zorlamas, maslahatgzarlarda Rus elisinin gizli maksatlar hakknda pheler uyandrmt. Rus elisi grmelerin gizli olmasnda srar etmesine ramen sadrazam, maslahatgzarlar durumdan haberdar etti. ngiliz mazlahatgzar Albay Rose, Rusya'nn harp amacnda gelien almalarn hkmetine bildirdii gibi, mesuliyeti zerine alarak, Malta'daki ngiliz filosunun Boazlar istikametine hareket etmesini emretti. Fransz mazlahatgzar, hkmetine stanbul'daki durumu objektif bir ekilde aklamakla iktifa etti (yetindi). ngiliz hkmeti Albay Rose'un endielerini pay etmekle beraber, filonun Malta'da kalmasn uygun buldu. Fransz hkmeti ise, bunun aksine olarak, Fransz filosunu anakkale istikametinde hareket ettirdi. zinle memleketlerinde bulunan ngiliz ve Fransz elilerine de sratle vazifeleri bana dnmeleri lzumu bildirildi. Nisan 1853'te eliler stanbul'a vardlar. Osmanl devlet adamlarnn yreklerine su serpildi. ngiliz elisinin stanbul'da byk kredisi vard. Sz Bb- l'den baka sarayda da nemle nazar- dikkate alnrd. Stratford Redcliff, Osmanl hariciye nazrna Menikof'un Kutsal Yerler hakkndaki dileklerinin adalete uygun bir yolda incelenmesini, Ortodoks tebaann ar himayesine girmesini ama tutanlarnn da reddedilmesini tavsiye etti. Eli bir taraftan da ngiltere'nin Akdeniz donanmasna Malta'dan anakkale'ye hareket etmesi iin emir verdi. Fransz elisi De la Cour'a gelince, stanbul'a varr varmaz Menikof ile buluarak Kutsal Yerler problemini grt. hafta iinde bu dikenli problem, Trkiye, Fransa ve Rusya arasnda her taraf memnun brakan bir ekilde zld. Artk korkun anlamazlk ortadan kalkm saylabilirdi. Fakat ite bu sralarda Rus elisi, Osmanl mparatorluu'ndaki Ortodoks tebaann himayesinin Bb- l tarafndan bir senet ile tannmasn istedi. Mukabilinde de arn dostluunu vaat etti. Kabul veya ret iin be gn de mhlet (sre) verdi. Bu arada Menikof padiah ziyaret ederek, Dileri Bakanl'na Rifat Paann yerine Reit Paann getirilmesini salad. Rus olaanst elisine Osmanl Devleti'ne sadk yksek rtbeli Rumlar tarafndan yaplan telkin, Menikof'u bu son tedbire bavurmaya sevk etmiti. Hlbuki Mustafa Reit Paa, Rusya'dan ok ngiltere ve Fransa'ya taraftar idi. Kald ki, Rusya'nn Osmanl Devleti ile mnasebetlerini kesmeye kadar varabilecek korkutmalarn da kesin olarak bir harp iareti saymyordu. Bununla beraber paa, bir harp kmas ihtimallerini de hesaba katarak hareket etti. 17 Mays'ta devlet adamlarndan ve ulemadan krk alt kiilik bir meclis kurdu. Meclis, son Rus tekliflerini inceledikten sonra krk kiilik bir oklukla reddetti. kii yalnz tekliflerin kabul lehinde reylerini kullanmlard. Rusya, Osmanl hkmetinin bu hareketini, mnasebetlerini kesmek iin bir sebep olarak kabul etti. 19 Mays'ta Trkiye ile Rusya arasnda mnasebetlerin kesildii halka iln edildi. Prens Menikof, stanbul'u terk etmek iin Bykdere'de kendisini bekleyen

vapura bindi. Frtna hareketini geciktirdi. stanbul'daki drt byk devlet elileri toplanarak, Osmanl Devleti ile Rusya arasn bulmak iin Menikof nezdinde son bir teebbste bulundularsa da bundan da bir fayda kmad. Maysn 21'inci gn prensi tayan vapur Karadeniz'e ald. Bir gn sonra Rus eliliinin kaplarndaki kartall arma Rumlarn gzyalar arasnda skld. On be gn sonra Rusya'dan gelen bir memur, Rus bavekilinin Osmanl hkmetine bir mektubunu getirdi. Bunda Prens Menikof'un hareketi onanmakta idi. Halk bir trl harbin balayacana inanmak istemiyordu. Rusya ile mnasebetlerin kesilmesi zerine Osmanl Devleti harp hazrlklarna balad. Ruslarn Karadeniz Boaz'n zorlamalar ihtimal iinde idi. Boaz mevzileri tahkim edildii gibi, stanbul'daki harp gemileri de Bykdere'de sava dzenine konuldu. Silistre, Vidin, Rusuk kalelerinin daha kuvvetli bir hle getirilmesi iin mhendisler gnderildi. Erzurum, Kars, Trabzon iin de muhasara toplaryla sahra bataryalar gnderildi. Tophane ve baruthane gece gndz alr duruma kondu. Birinci snf rediflerin toplanmas vilyetlere emredildi. Btn bu hazrlklarn parolas ''grlt ve gsteriten saknnz, vazifenizi sessizce yapnz'' idi. Trk kamuoyu Rus korkutma ve tahkirleri yznden harbi ak yrek ile kabul edecek bir heyecan seviyesi kazanmt. Gelecek hakknda yllardan beri grlmeyen bir gven gsteriyordu. 1853 yl iinde imparatorluun trl blgelerinden gelen 60.000 kiilik bir kuvvet, Trk vapurlaryla halka hi duyurulmadan Karadeniz Boaz'ndan tand. Bu kuvvetler, Varna'dan Tuna boyunca ve Balkanlar'n daha baka nemli harp yerlerine datld. Arnavutluk'tan, Bosna'dan, Makedonya'dan toplanan kuvvetler de snr boylarndaki birlikleri kuvvetlendirdiler. Osmanl hkmeti, sava ihtimallerine kar madd hazrlklar yannda manev hazrlklar yapmay da ihmal etmedi. mparatorluun Hristiyan kamuoyunu da harbe taraftar yapmak gerekiyordu. Devlet, bu ciheti salamak iin yaymlad bir fermanda, btn Hristiyan tebaasnn ''Rumlar dahil'' sadklna gvendiini belirttii gibi, Ruslarn Rum davasyla Osmanl mparatorluu'nun bana dertler amalarndan, Rumlar katiyen sorumlu tutmadn da aklad. Bunun zerine Rum ve Ermeni patrikleri, padiaha birer sadakat beyannamesi gnderdiler. Osmanl hkmeti, Avrupa kamuoyunda da davasn kazanmak iin bu beyannamelerden faydaland. Zaten daha Kutsal Yerler probleminin siyaset gndemine alnd ilk gnden beri Avrupa basn Trkler lehinde ve Ruslar aleyhinde yazlar yazmaya balamt. Avrupa'nn koyu Katolik lemi, ilk defa olarak dnce bakmndan Mslmanlarla Ortodoks Rusya aleyhine birlemi oluyordu. Fakat bu, belki de harbin kopacana yzde yz inanlmadndan dolay idi. ar Nikola, Rus ltimatomunun Bb- l tarafndan kabul edilmemesi zerine ne yapmak dncesinde olduunu soranlara, ''Padiahn tokadnn acsn hl yzmde duyuyorum'' cevabn vererek, kuvvete bavurmak niyetinde olduunu aklamt. 22 Haziran 1853'te General Gorakof komutasndaki Rus kuvvetleri, Eflk ve Budan'a girdiler. Bu, Osmanl Devleti ile Rusya arasnda harp demekti. Fakat ar, Avrupa devletlerine gnderdii bir beyannamede harp istemediini, Eflk ve Budan' igal etmekten maksat, Rusya'ya antlamalarla tannm olan haklara sayg salamak olduunu aklad. Trkiye, bu hareketi pekl bir harp sebebi gibi sayabilirdi. Fakat ngiltere'nin tavsiyesi zerine, Rusya'y hareketlerinde haksz kartmak iin, mukavemet gstermemeye karar verdi. Rusya'nn Eflk ve Budan' istil etmesi, Osmanl mparatorluu kadar Avusturya ve Prusya'y da ilgilendiriyordu. nk bu iki devlet, Dou Avrupa'nn ve Balkanlar'n dengesi ile teden beri megul oluyordu. Avusturya bu sebeple Rus hareketini protesto etti ve snrlarna kuvvet ymaya balad. Prusya, Rusya ile dost olmasna ramen, Avusturya gibi protestoda bulundu. nk Rus istilsnn genel bir Avrupa sava dourmasndan ve Fransa'nn Ren'e saldrmasndan korkuyordu. ngiltere ile Fransa'ya gelince, Rusya'nn siyasetini tehlikeli ve karlarna aykr grmekle beraber, henz harbe karar vermi

deildiler. Bu sebeple Avusturya'nn, anlamazln Viyana'da toplanacak bir konferansta zlmesi yolundaki teklifini kabul ettiler. Viyana Kongresi, Temmuz 1853'te topland. Konferansa Avusturya, Prusya, Fransa ve ngiltere itirak ettiler. Neticede Trkiye ile Rusya'nn arasn bulmak iin drt devlet temsilcileri arasnda bir nota hazrland. ar, Prusya'nn srar zerine, notay kabul etti. Fakat Trkiye tarafndan da herhangi bir deiiklik istenmeden, olduu gibi kabul edilmesini art kotu. Viyana notas stanbul'da incelendi ve metinde birtakm deimeler yaplmadka kabul edilemeyecei kararna varld. Bb- l'nin deimesinde srar ettii blmlerden balcas u idi: ''Rusya imparatorlar, Osmanl mparatorluu'ndaki Rum-Ortodoks kilisesinin imtiyaz ve masunluunun korunmas iin ne zaman tavassutta bulunmularsa, padiahlar bu imtiyaz ve masunluu yeni ve resm vesikalarla yenilemekten asla ekinmemilerdir.'' Rusya imparatorlarnn, din bakmndan bal bulunduklar bir kilisenin refah ve saadeti iin tavassutta bulunmalarna hibir diyecek yoktu. Fakat yukarda iaret edilen blmde, RumOrtodoks imtiyaz ve masunluunun Rus tavassutu ile korunduu manas kmakta idi. Hlbuki Osmanl imparatorlar, daha stanbul'u aldklarnda, kendi arzularyla Rum-Ortodoks kilisesinin imtiyazlarn tandklar vakit, Rusya'nn ortada henz ismi bile yoktu. Din bakmndan tam serbest Trk siyaset anlaynn en gerek deeri idi. ngiliz elisi, hkmetinden ald talimata uyarak, notann kabul edilmesini istedi. Fakat bu mnasebetle zel dncesini de sylemeyi ihmal etmedi. Stratford Redcliff'e gre nota reddedilmeliydi. Prusya elisi de bu dnceye ortak km bulunuyordu. Osmanl hkmetinin kararna bu grle tesir etti. Bb- l, notay, metinde deiiklik yaplmak artyla, kabul edebileceini Viyana'ya bildirdi. Byle bir cevab Viyana Konferans'ndaki temsilciler asla beklemiyorlard. ar, nceden bildirilmi olduu gibi, Bb- l tarafndan, notada yaplmas istenen deimeleri kabul etmedi. Avusturya ve Prusya'nn bu hususta arn nezdinde yaptklar teebbsler de boa gitti. Bu sralarda slm kamuoyu stanbul'da kabarm bir durumda idi, Talebe-i ulmun harp lehinde yapt nmayiler, halka ve hkmete tesir etti. 25 Eyll'de raan Saray'nda Mustafa Reit Paann bakanlnda 160 devlet adam ile ulemay iine alan byk bir meclis kurularak durum yeniden incelendi. Sonu gelmeyen devletler aras siyaset grmelerine nihayet verilerek, harp durumunun kabul edilmesi iin padiahtan ricada bulunulmasna oybirlii ile karar verildi. 29 Eyll'de Abdlmecit bir hatt- hmyun ile meclisin ricasn kabul etti. Bu, Rusya'ya harp yaplmas demekti. umnu'da bulunan Osmanl ordusu komutan mer Paaya gereken talimat verildi. Paa, 4 Ekim'de, Rus ordular komutan Gorakof'a bir ltimatom vererek, on be gn iinde Eflk ve Budan' boaltmasn istedi. Gorakof reddetti. Bunun zerine Trk ordusu Tuna'y gemek iin harp haretlerine balad. Bu suretle Osmanl-Rus harbi balam. Ruslar, Eflk ve Budan'da savunma durumunda kalacaklarn Avrupa'ya iln etmilerdi. Fakat bu ilnlarnn deeri yoktu. Onlarn Balkanlar'da klsik hle gelmi bir harp pln vard. Frsat gelince gerekletirmeye alacaklar muhakkakt. Buna gre Rus ordusun ilk amac Vidin olabilirdi. Bu ehrin alnmas, Ruslara Ni-Sofya yolunu kazandracak ve Balkanlar' evirmelerini salayacakt. Bu takdirde Ruslar, Yunanllarn ounluk olduu vilyetlerle balant kuracaklar ve Osmanl hkmetine kar iyi duygular beslemeyen Yunan hkmeti ile el ele vereceklerdi. Bundan baka Ruslar, Srplar ve Bulgarlar da Bb- l'ye kar ayaklandrarak, beraberlerinde harbe srklemek niyetini kuruyorlard. Rumeli'de Osmanl ordusu komutan mer Paa, zeki, bilgili ve anlayl idi. Ruslarn bu plnlarn nceden grd. nlemek dncesiyle Tuna'y geerek Vidin'in, karsnda Kalafat' ald. Yalanc bir manevra ile dman Oltenitza zerine ekti; gnlk bir muharebe sonunda Ruslar pek ok l ve yaral brakarak ekildiler. mer Paa, Kalafat'

savunmaya elverili bir duruma koyduktan sonra Tuna'nn sa kysna kuvvetlerini ekti. Bu suretle dmann saldr pln nlenmi oldu. Osmanl ordusunun bu hareketlerde gsterdii baar, yeni dzenin deeri hakknda salam bir fikir vermektedir. Yenieri ordusunun baboluundan ve dzensizliinden, kt hatralardan baka bir ey kalmamt. Anadolu yakasnda Trklerle Ruslar arasndaki harp deiik hller gsteriyordu. Balangta Trk ordusu baz baarlar salamaya muvaffak oldu ise de, sonradan Rus basks karsnda Arpaay'n gerisine ekilmek zorunda kald. Rumeli'de ve Anadolu'da kazanlan baarlar, imparatorluk umum efkr zerine ok iyi bir tesir brakt. Abdlmecit'e ''Gazi''lik unvan verildi. Padiah bir aralk ordunun bana gemek arzusunu bile gstererek, kararghn Edirne'de kuracan iln etti. Trk ordularnn kazand baarlarn uyandrd sevin ve heyecan ok srmedi. Karadeniz'deki Trk donanmasnn Ruslar tarafndan yakld haberi stanbul'a gelince, yrekleri endie ve tel kaplad. Kasm aynn son gnlerinde yedi fregat, korvet ve iki buharla ileyen vapurdan kurulan bir Trk filosu Batum'daki Trk kuvvetlerine erzak ve mhimmat gtrmek zere Karadeniz Boaz'ndan kmt. Filonun frtnaya tutulmas zerine Osman Paa Sinop'a snma emrini verdi. Kasmn yirmi yedinci gn Visamiral Nahimoff'un komutasnda sekiz saf harp gemisiyle iki fregat ve iki buharla ileyen gemiden kurulan bir Rus filosu, Sinop ufuklarnda grnd. Ruslar, Trk filosunun harbi kabul etmeyerek teslim olacan sandlar. Hlbuki Osman Paa, kuvvetinin azlna ramen, muharebeyi kabul etti. Birka saat iinde Trk gemileri yok edildi. ki fregat havaya uuruldu. Dierleri de batrld veya yand. Liman korumak iin vazifelendirilmi olan bataryalardan biri mstesna, dierleri tahrip edildi. Ruslar, Sinop slm mahallesini atee verdikleri gibi, felketten kurtulmak iin su stnde bocalayan er ve subaylar da yal paavra atarak yaktlar. Visamiral Nahimoff, stn kuvvetleri sayesinde tam ve kesin bir zafer kazanm oluyordu. Muharebenin balamasndan nce, Osman Paa tarafndan stanbul'a gnderilen Taif vapuru ufuktan grd felketin havadisini stanbul halkna getirdi. Sinop felketi stanbul'da byk tel ve heyecan uyandrd. Hkmet, olay kader ve ksmetin bir tecellisi olarak sayd iin, felketten kimseyi mesul tutmad. Muharebe esnasnda gemilerini brakp kaan kaptanlar tam maala bir mddet istirahat ettikten sonra, tekrar vazifeye alndlar. Sinop'un bombardman esnasnda ehirden kaan vali de daha ehemmiyetli bir yere atand. Sinop felketinden nemli politika neticeleri dodu. ngiliz elisi Stratford Redcliff olay rendii vakit, ''Tanr'ya krler olsun harp balyor'' demiti. Eli, ngiltere ve Fransa'nn Rusya'ya kar harbe girmesini oktan beri istemekte idi. Sinop felketi, Fransa ile ngiltere'ye, Rusya'nn Karadeniz'deki kuvvetini anlamalar iin bir iaret vazifesini grd. Artk stanbul ile Boazlar'n tehdit altnda bulunduu yolunda kimsede phe kalmamt. Trk-Rus anlamazl bir defa daha Boazlar yznden bir Avrupa problemi hline geldi. ngiltere'de ve Fransa'da basn, harp lehinde yazmaya balad. Fransz ve ngiliz hkmetleri, daha Ekim aynda, ar anlamaya yanamazsa Trklere yardm edeceklerini vaat etmilerdi. Nitekim, bir mddet sonra ngiliz ve Fransz donanmalar, szde padiah bakentinde bir isyana kar korumak fakat, gerekte Boazlar'n savunmasna itirak etmek iin, anakkale Boaz'n geerek stanbul nlerine gelmilerdi. Bb- l ile Fransa ve ngiltere hkmetleri arasnda henz bir ittifak olmad iin, halk bu filolarn padiah tarafndan kiralandn sanmakta ve Rusya'ya kar giriilen harpte muzaffer olunacana inanmakta idi. Rus ar, ngiliz ve Fransz donanmalarnn anakkale Boaz'n gemelerini protesto etti. Avusturya ve Prusya, 1841 Boazlar antlamasn imzalam olmalarna ramen, kendilerini bu problemde Rusya kadar ilgili grmedikleri iin seslerini karmadlar. Sinop felketinden sonra Kralie Viktorya ile Napolyon III, Osmanl mparatorluu ile Rusya arasnda bulunan anlamazl zmek iin tavassut (araclk) teklif ettiler. ar Nikola reddetti. Bunun zerine Londra ve Paris kabineleri, Rusya'ya bir ltimatom verdiler. Bunda, Eflk ve Budan'n derhl boaltlmasn, Osmanl mparatorluu'nun mlk

tamlnn tannmasn, Ortodoks tebaa zerinde himaye iddiasndan vazgeilmesini istediler. Eflk ve Budan'n boaltlmamas harp sebebi olarak kabul edilecektir. Buna karlk da Osmanl mparatorluu, aadaki dzeni yrrle koyacaktr: Vatandalar kanun nnde msavi olacak. Osmanl tebaas iin cins ve mezhep farklar gzetilmeksizin btn devlet memurluklar ak bulunacak. Mahkemelerde Hristiyanlarn ahitlii Mslmanlarnki gibi muteber saylacak. mparatorluun her tarafnda karma mahkemeler kurulacak. Hristiyan tebaann vermekle devli tutulduu hara kaldrlacak. ar, ltimatomu reddettikten baka, ordularna Tuna'y amak emrini verdi (9 ubat). ngiltere ve Fransa bunun zerine Rusya'ya harp atlar (12 Mart 1854). Fransa ve ngiltere, Kromvel'den beri ilk defa olarak mterek bir dmana kar birlikte hareket etmeyi kararlatryorlard. Rusya'y emberlemek ve harbi geniletmemek iin mttefikler antlama ile harp amalarn belirttiler. stanbul muahedesi ile ngiltere ve Fransa, Osmanl Devleti'nin toprak btnln garanti etmeyi ve Osmanl mparatorluu'nda hkmete yeni dzen yaptrlmasn salamay ykleniyorlard (12 Mart). Londra antlamasyla ayn iki devlet, Osmanl mparatorluu'nda zel karlar salamak niyetinde olmadklarn akladlar. 15 Nisan protestosu ile de Avrupa'nn be byk devleti (ngiltere, Fransa, Osmanl mparatorluu, Avusturya-Macaristan mparatorluu, Prusya) gelecek barta prensiplerini kararlatrdlar: Osmanl topraklarnn taml, Eflk ve Budan'n boaltlmas, padiahn tebaasna haklar veren yeni bir ferman vermesi (15 Nisan). Bu antlamalarla Rusya tek bana devlete kar sava yapmak durumunda kalyordu. Rusya ile mttefikler arasnda harp yaplan alanlar, Osmanl mparatorluu'nun Rumeli ve Anadolu kylarndan baka, Krm ve Baltk oldu. Ruslar, harbe kutsal bir karakter vermeye altlar. Balkanlar'a szan Rus ajanlar, Ortodoks tebaaya, arn stanbul'u Yunanllara kazandrmak iin silha sarldn yaydlar. Bu propagandann tesiri grld. Rumlar arasnda gln inanlar azdan aza dolamaya balad. Bir yl iinde Osmanl hkimiyetinin sona erecei ve patriin Ayasofya'da yin yapaca rivayetleri en ok Rum vilyetlerinde kredi kazanmaya balad. Epir'de, Etolya'da ayaklanmalar oldu. syan hareketi az zamanda Tesalya'da da yayld. Yunan hkmeti, halkn bu psikolojisinden faydalanmak istedi. Asker hazrlklara balad ve etelerin Osmanl topraklarnda almalarn himaye etti. Osmanl mparatorluu ile ngiltere ve Fransa, Atina hkmetine nasihatlerde bulundularsa da, bir tesiri grlmedi. Bunun zerine Franszlar Pire'yi igal ettiler ve mttefikler Yunanistan'n abluka altna alndn iln ettiler. Yunanistan bu bask altnda tarafsz kalacan vaat etmek zorunda kald. Yunanistan'n tarafsz kal, Ruslar, hesaba kattklar bir kozdan mahrum etti. Ruslar Tuna kylarnda mit ettikleri gibi kesin bir baar kazanamadlar; harp iki taraf iin deiik olarak srd. 28 Ocak 1854'te Ruslar genel bir saldra getiler. Tuna'y, Kalas', brail ve smail'i de geerek Dobruca'y almaya muvaffak olduklar gibi, bir Osmanl ordusunu yenerek Silistre'yi kuatmaya da muvaffak oldular. Silistre'de Trkler parlak bir savunma yarattlar. Topu feriki Musa Paa, on bin askerle kendisinden kat kat fazla dman kuvvetlerine kar koydu. Yalnz Mays iinde alt Rus saldr pskrtld. Musa Paa bunlarn birinde, bir gllenin isabeti ile ehit oldu. Savunanlarn son kuvvetlerini sarf ettikleri bir zamanda ngiliz ve Fransz kuvvetleri, Trklere yardm etmek zere, nceden km olduklar Gelibolu'dan Varna'ya geldiler. Bu srada Avusturya'da Rusya'y tehdit etmeye ve Eflk ve Budan' boaltmak iin zorlamaya koyulmutu. Ruslar Silitre'yi brakarak ekildiler, hatta Tuna'y gerisin geri dnerek btn Eflk ve Budan' boaltmaya baladlar. 30 Eyll'de Bb- l Avusturya arasnda Eflk ve Budan'n mukaddeleri (gelecei) iin bir antlama yapld. Buna gre, Avusturya, harbin sonuna kadar Eflk ve Budan' igal ederek onu her saldra kar koruyacakt. Avusturya, bylece Tuna zerinde hkim rol oynayacak bir durum elde etmi

oluyordu. Fakat ne de olsa Rusya ile dvlen cephelerden biri tasfiye edilmi oldu. Mttefikler bundan sonra Rusya'y bara zorlamak iin Krm'a saldrmay uygun buldular. Krm seferinin baar ile son bulmas, baar salayacak olduktan baka, bu barn gelecek iin devaml ve salam olmasn da temin edecekti. nk Krm, Rusya'nn Boazlar istikametinde, Akdeniz devleti olmak iin kulland deniz ve kara kuvvetlerinin tersanesi ve deposu idi. Rusya'nn Krm'daki kuvvetlerinin yok edilmesi veya zedelenmesi, bar antlamalarnn maddelerinden ok Rusya'y barsever yapacakt. Bundan baka, Krm seferinde mttefik devletten her birinin zel kar da salanacakt. Osmanl mparatorluu, Rusya'nn Akdeniz filosunun dourduu korkunun basks altnda bulunuyordu. Bu filonun tahrip edilmesiyle Osmanl bakentinin gvenlii salanacakt; ngiltere'nin Hint yollarnn emniyeti temin edilecek, Fransa'nn da Akdeniz'de ticaret karlarn suya drmeye alan bir silh ortadan kalkm olacakt. Mttefik devletler, Krm seferinin ksa sreceine ve zaferin kesin olacana inanyorlard. Hlbuki seferin kendine gre glkleri vard. ngiltere ve Fransa ordular, Avrupa'daki slerinden yelken gemisi ile on sekiz gnlk bir mesafede dvmek zorunda idiler. Kuvvetler byle bir sefer iin madd ve manev bakmdan hazrlanm olmad gibi devletin deniz ve kara kuvvetleri arasnda harbin abuk bitirilmesi iin balca rol oynayacak ibirlii ile komuta birlii de salanlamamt. Trk kuvvetlerinin banda aslen Hrvat olan mer Paa, Fransa ordusunun banda, kariyerinin nemli ksmn Afrika'da geirmi olan Saint Arnaud, ngiliz kuvvetlerinin banda da imparatorluk harplerinden kalma, ihtiyar Lord Raglan bulunuyordu. 89 harp gemisinin refakatinde 267 tat gemisi Krm'a 30.000 Fransz, 21.000 ngiliz ve 60.000 Trk askeri kard (20 Eyll 1854). Bu kuvvetler karsnda ancak 51.000 Rus bulunuyordu. 32 Rus harp gemisiyle Sivastopol esasl bir ekilde mdafaa edilmekte idi. Rusya'nn souk k ve trl bulac hastalklar, mttefik ordusuna ilk darbeleri indirdi. Ruslarla savaacak yerde, binlerce subay ve er, hastalkla savamak zorunda kaldlar. Fransz kuvvetleri komutan St. Arnaud lenler arasnda idi. Yerine Canrobert geti. Mttefiklerin balca amac Sivastopol'u almakt. Mttefikler Sivastopol yolunu kapayan Menikof kuvvetlerini Alma'da ezmeye muvaffak oldular. Fakat Rus komutanl, harp gemilerinin bir ksmn batrarak limann deniz cihetinden (ynnden) gvenliini salad. Albay Totloben'nin yapt toprak tabiyelerle de ehrin kara taarruzlarna kar savunmas kolaylatrld. Bunun zerine ehrin devaml ve metotlu olarak kuatlmasna lzum hasl oldu. Ruslar, mttefik emberini yarmak iin sk sk saldr yaptlar. Balkova (25 Ekim 1854), nkerman (5 Aralk), bu saldrlarn en nemlilerindendir. ngilizler bu muharebelerde kuvvetlerinin ve en ok svarilerinin mhim ksmn kaybettiler. K gelince, harpi kuvvetler arasnda normal bir mtareke devri balad. Bu esnada Piyemonte hkmeti, Rusya'ya kar harbe girerek, Krm'a on be bin kiilik bir kuvvet gnderdi. 1855 ylnn baharnda mttefikler 140.000 kiilik bir kuvvet ve yeni komutanlarla (Canrobert'in ekilmesi zerine Pelissier, Lord Raglan'n koleradan lmesiyle yerine Simpson gemiti) harbe tekrar baladlar. Dmann balca dayanan tekil eden Malakof tabiyesinin Yeiltepe mevkii, 7 Haziran'da zapt edildi. Ruslarn, savunanlar kurtarmak iin gnderdikleri kuvvetli bir ordu Trakir'de ezildi (12 Austos). Sivastopol bundan sonra geceli gndzl bombardmana tbi tutuldu. Ruslarn gndelik zayiat 1.000 kiiye varmakta idi. 4-7 Eyll'de, genel bir saldrtan sonra Sivastopol'u savunan Malakof tabiyeleri zaptedildi. 10 Eyll'de mttefikler harabe hline gelmi olan Sivastopol ehrine girdiler. ngilizler liman, doklar, tersaneyi tahrip ettiler. Krm'da bu zafer kazanld srada mer Paa Ruslar Eupatoria'da kesin bir yenilgiye uratt. Ruslarn bir tek baars Kars' almalar oldu (22 Aralk 1855). Mttefiklerin baarlar, Nikola'nn lm ve yerine Aleksandr II'nin gemesi, Ruslarda harbi zaferle bitirme mitlerini silmi sprmt. Yeni ar, erefli bir bar yapmaya hazr

olduunu bildirdi. Avusturya, Rusya'ya verdii bir ltimatomda bar iin u artlar ileri srmt: Ruslarn Eflk ve Budan zerindeki iddialarndan vazgemeleri; Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaa hakknda antlamalarla tannm olan haklarn yenilenmesi ve padiahn tebaas zerindeki haklarnn tannmas; Tuna'da gidi geli serbestlii ve Karadeniz'in tarafszl. ar, Avusturya ltimatomundaki esaslar dairesinde bar yaplmasn kabul etmek zorunda kald. Bunun zerine bar antlamasnn hazrlanmas iin Paris'te bir kongrenin toplanmas kararlatrld. Paris Kongresi'nin arifesinde harpi devletlerin durumu udur: Osmanl mparatorluu, Rusya'nn iki yl nce korkutucu tavrlarndan kurtulmutur. Trk ordular Tuna zerinde, Kafkas cephesinde ve Krm'da yaptklar harplerde, Trkiye'ye Rus ar tarafndan verilmi olan ''hasta adam'' teriminin yerinde olmadn gstermilerdir. Osmanl Devleti, mttefiklerinin yardmyla, geici bir zaman iin de olsa, topraklarnn gvenliini salamtr. Osmanl devlet adamlar ve halk istikbale gvenle bakyorlar. Rusya, Osmanl mparatorluu'nun Balkan topraklarndan bir ksmn almak veyahut Trkiye'deki Ortodoks tebaann hmisi durumuna gelmek istemi, fakat bu yzden ngiltere'nin ve Fransa'nn Trkiye tarafndan karak harbi Rus topraklarna nakledeceklerini hi tahmin etmemiti. Tahminlerinin dnda srklendii Krm muharebesinde Rusya, mttefiklere nazaran, defa daha para ve insan kaybetmiti. Devletin maliyesi, halk psikolojisi, harbi srdrmeye veyahut yeni bir harbe girmeye elverili deildi. Kald ki, Ruslar yeni bir harpte Lehistan, Finlandiya, Krm ve Kafkaslar kaybetmekten korkmaya balamlard. Fransa, harbin sonunda, harbin balangcnda olduu kadar harp yapma isteklisi deildir. ki sava yl iinde Fransa'nn harp dncelerinde deimeler olmutu. Napolyon III, milliyetilik cereyanlarnn ampiyonu durumunu almt. Lehistan'n Rusya'dan, Macaristan'n ve talyan topraklarnn Avusturya'dan ayrlmasn arzu ediyordu. Napolyon III, bu ilerde olsun, hreti Ren zerinde genilemekte olan ngiltere'nin kendisine yardm etmesini istiyordu. ngiltere'de halk ve mebuslar arasnda harbin devamna taraftar olanlar vard. Hkmet byk hazrlklar yapm, Krm'da pek ok telefat vermi, fakat ngiliz eref ve haysiyetinin gerektirdii zaferler salanmamt. Palmerston ise, Rus donanmasnn yaklmasn ve Karadeniz'in tarafsz hle konulmasn ngiltere iin bir avantaj sayyordu. Umum efkrn okluu Palmerston'un dncesine ortakt. ngiltere, Fransa'y Avrupa'da zel karlarn salamak iin tutmak niyetinde deildi. Devletler byle bir durumda iken Paris Kongresi ald. Paris Kongresi'ne Osmanl Devleti, Rusya, ngiltere, Fransa, Piyemonte'den baka Avusturya ve Prusya da itirak ettiler. Osmanl Devleti, tarihinde ilk defa olarak devletleraras bir kongreye Avrupa devletleriyle eit haklara malik olarak itirak ediyordu. Piyemonte, Paris Kongresi'nden nce byk devletler arasnda yaplan herhangi bir toplantya arlmamt. Prusya, mttefikler safnda Rusya'ya kar harbe girmemi olduu halde, Boazlar problemi hakknda 1841'de Londra antlamasn imzalad iin, Paris Kongresi'ne ye gndermeye davet edilmiti. Kongreye her hkmet sekin yeler gnderdi. Osmanl heyeti li Paann bakanlnda Paris elisi Mehmet Cemil Bey, Yelkenci Afif, divan tercman Nurettin ve daha baka ktiplerle tercmanlardan kurulmutu. Fransa'y Dileri Bakan Kont Walevski, ngiltere'yi Lord Clarendon, Avusturya'y Kont Buol, Rusya'y Prens Orlof, Piyemonte'yi Kont Kavur, Prusya'y Baron Manteufel temsil ettiler. Mttefikler sava meydanlarnda ve ara kar gstermi olduklar birlii bar masas etrafnda gsteremediler. Osmanl Devleti ve ngiltere, Rusya'ya ar artlar koulmasn

istiyorlard. Fakat Fransa buna taraftar deildi. Napolyon III, Osmanl mparatorluu'nun Fransa'dan ok ngiltere'ye eildiini grerek ve Avusturya ile Prusya'nn beraberce hareket etmelerinden gocunarak Rusya'y okamaya ve ona gelecekte bir Fransz-Rus antlamasnn mmkn olduunu duyurmaya gayret ediyordu. Kongrenin bakan Kont Walevski de imparatorunun dncesine ortak karak, Rus yelerinin sempatilerini kazanmak iin onlar, ''Sava alannda kazanamadnz an ve eref tacn siyaset alannda kazanacanza eminim'' szleriyle karlamt. Ruslar, Fransa'nn bu dnekliinden faydalanarak, Kaynarca antlamasyla kazanp sonraki antlamalarla yeniledikleri imtiyazlarn bir ksmn olsun kurtarmak istedilerse de, Osmanl ve ngiliz yelerinin kar koymas yznden iddialarndan vazgetiler. Buna karlk da ngilizlerle Trkler arasnda nceden kararlatrlm olan ar artlar hafifletilirdi. Neticede bar antlamas aada gsterilen hkmlerden kurularak imzaland (30 Mart 1856). Tanzimata gelinceye kadar, Osmanl Devleti, Avrupa siyasetinde nemli bir denge rol oynamasna ramen, Avrupa'da geen devletler genel haklarndan faydalanmay ne dnm ve ne de istemiti. Fakat Tanzimat ile hzlaan Batllama devrinde Osmanl dileri bakanlar, yabanc devletlerle olan anlamazlklarda devletler genel haklar prensiplerini, davalarn savunmak iin kullanmak istemilerdi. Yabanc devletler de Osmanl Devleti'nin bu haklarndan faydalanamayacan ileri srmlerdi. Osmanl Devleti'nin, devletler genel haklarndan faydalanamamas en ok Rusya'nn iine yaramakta idi. arlarn ulu orta imparatorluk ilerine karmalar ve Hristiyan tebaann hmisi sfatn taknmalar, buna aka iaret etmektedir. Rusya gibi Osmanl mparatorluu'na komu olmayan ve onun kadar kuvvetli Osmanl Devleti zerine bask yapamayacak durumda olan Fransa ve ngiltere, dier Avrupa devletlerini pelerinden srkleyerek ve sadece bir mvazene (denge) dncesiyle Osmanl mparatorluu'nun devletler genel haklar bakmndan Avrupa devletleri arasna alnmasn Paris antlamasnn yedinci maddesiyle tespit ettiler. ''Hametl Franszlarn imparatoru ve hametl Avusturya mparatoru ve hametl Byk Britanya ve rlanda Birleik Krall kraliesi ve hametl Prusya kral ve hametl btn Rusyalar mparatoru ve hametl Sardunya kral, Osmanl hkmetinin Avrupa devletleri haklarndan ve Avrupa devletleri konseyinden faydalanmasn kabul ettiklerini iln ederler. Ad geen hkmdarlardan her biri, Osmanl Devleti'nin egemenliine ve topraklarnn tamlna sayg gstermeyi kabul ederler ve saygnn devam edecei yolda birbirlerine kefil olurlar. Bu sebeple bu kurala aykr her hareketi genel menfaatle ilgili bir mesele gibi sayacaklardr.'' Antlamann sekizinci maddesi, Osmanl Devleti ile antlamay imzalayan devletlerden biri veya birka arasnda bir anlamazlk kt takdirde, anlamazln zlmesi iin tutulacak yolu yle gstermektedir: ''Osmanl Devleti ile antlamay imzalayan devletlerden biri veya birka arasnda anlamazlk karsa, Osmanl Devleti ve onunla ihtilfl taraf, kuvvete bavurmadan nce muahedeyi imzalam olan dier devletlerin araclna bavuracaklardr.'' Antlamay imzalayan devletler, Rusya'nn gelecekte Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan halkn kar iin herhangi bir mdahalesini nlemek iin antlamann dokuzuncu maddesiyle padiahn Hristiyan tebaas iin verdii bir ferman deerlendirdiler. ''Tebaann refah ve saadetini balca i bilen padiah, rk ve din fark gzetmeksizin, tebaasnn durumunu dzenlemek iin bir ferman vermekle, imparatorluundaki Hristiyan ahali hakknda da yksek ve cmert dncelerini ifade buyurduklar gibi, bu yoldaki dncelerinin yeni bir delilini gstermi olmak iin bu ferman, kendiliinden, antlamay hazrlayan devletlere gndermeyi uygun bulmulardr. Antlamay imzalayan devletler, bu fermann yksek deerini kabul ederler. Bu fermann padiahn ne kendi tebaas ile olan

mnasebetlerine ve ne de Osmanl Devleti'nin i idaresine, antlamay imzalayan devletlere teker teker veya toplu olarak mdahale etmek iin bir hak ve salhiyet vermeyecei tabidir.'' Antlama, toprak hkmleri bakmndan, harpten nceki durumu temel olarak kabul etti. Harpi taraflar, harp iinde alm olduklar topraklar geri vereceklerdi. Bundan baka, 1841 Londra antlamasyla Boazlar hakknda kabul edilmi olan hkmler de aynen yenilendi. Karadeniz'e gelince, bu hususta ilk defa olarak u hkmler kondu: ''Karadeniz tarafsz hle getirilecek. Btn milletlerin ticaret gemilerine ak, fakat harp gemilerine kapal bulunacak. Osmanl Devleti ve Rusya, Karadeniz kylarnda ne tersane, ne de donanma bulundurmayacaklar. ki devlet, kylarda gvenliin korunmas gerekli olduundan, hafif sava gemilerinin saysn aralarnda zel antlama ile kararlatracaklar. Bu zel antlama, Paris antlamasna eklenecek ve onun bir blm gibi saylacaktr.'' Tuna nehrinde gidi geli serbesttir. Bu serbestlik antlamay imzalayan devletlerin yelerinden kurulan bir komisyon tarafndan yrtlecek ve kontrol edilecektir. Tuna nehri deltasnn 1828'de Rusya'ya katlm olan ksm Budan'a eklenecek, Eflk ve Budan'n i ilerindeki muhtarl toplu kefillik altna alnacak ve imzalayan devletlerden hibirinin burada zel bir himaye kurmasna yer verilmeyecektir. Eflk ve Budan'n i idaresinde muhtariyetin mul, zel bir Avrupa komisyonu tarafndan tertiplenecektir. Hristiyanlarn i idaresinde de kendi kendini idare etme usulleri gelitirilecektir. Paris antlamasyla son bulan Krm harbinin taraflara salad krlar ve zararlar unlardr: Yakn sebebi Kutsal Yerler problemi olan Krm harbinde yenen ve yenilen taraflarn insan kayb pek bykt. Bu can kayb yannda pek ok servet de yok olup gitmiti. Antlamann Avrupa iin nemi, Rusya tarafndan bozulan devletler aras dengeyi kurmak olmutu. Paris antlamas ilk bakta Osmanl mparatorluu'nun karna uygun bir durum yaratt. Grnte gelecek iin Rus tehlikesi ortadan kalkt. Osmanl Devleti'nin, devletler genel haklarndan faydalanmak hakkn kazanmas ve Avrupa devletleri konseyine kabul edilmesi, Osmanl topraklarnn byk devletlerin kefillii altna konulmas, deeri olan moral prensiplerdi. Fakat Avrupa devletlerinin kendi aralarnda bile bu prensiplere pek sayg gsterdikleri yoktu. Bu sralarda Avrupa byk devletlerinin gelimekte olan endstrileri iin hammadde ve pazar bulma siyasetine girimeleri, devletler aras siyasetin hzla gelimesine sebep oluyordu. Byle olduu iin de Paris antlamasnda Osmanl mparatorluu'nun varlnn salanmas iin konulmu olan maddeler, kt zerinde kalmaya mahkmdu. Deil yalnz Rusya ve Fransa, fakat ngiltere bile bu antlamann ekline ve ruhuna aykr hareketlere girimekten ekinmeyecekler ve antlama yokmu gibi hareket edeceklerdir. Paris kongresine harbi kazanan devletlerden biri olarak itirak etmi olan Osmanl Devleti, Karadeniz'de malp Rusya'ya ykletilmek istenen durumu kendisi iin kabul etmeye zorlanmt. Karadeniz'in tarafsz olarak kabul edilmesi, malp Rusya iin ne kadar tabi idi ise, galip devlet durumunda olan Trkiye iin o kadar hakszd. Padiahn tebaasna slahat vaat eden fermannn antlama metnine sokulmas da Osmanl Devleti'nin zararna idi. nk byk devletler, imparatorluun i ilerine karmamay yklenmi olmalarna ramen, bu fermana dayanarak, devaml ekilde Osmanl Devleti'ni basklar altna alacaklar ve slahatn kendi gr ve karlarna gre yrtlmesini isteyeceklerdir. Hatta gn gelecek, bu slahatn yaplmasnda kendi uzmanlarn ve usullerini bile zorla kabul ettireceklerdir. Szn ksas, Paris antlamas tatbik deerinden mahrum maddeleri ve kt niyetle yrtlmeye elverili hkmleriyle, Osmanl mparatorluu'nun gelecei iin bir garanti olmaktan ok, bir sr siyas anlamazlk ve rekabetin tohumlarn tamakta idi. Osmanl Devleti'ne salad bar devri bu sebeple ksa mrl ve buhranl oldu. ngiltere, Krm harbine karmakla, Akdeniz ve Hindistan'a giden ticaret yollarna verdii nemi gstermi oldu. Rusya'y yenen devletlerden olmasna ramen, ngiltere'nin Paris antlamasyla kendisine hibir toprak kazanc salamad gz nnde tutulursa, bu nem

daha iyi anlalm olur. Rusya'nn Karadeniz'deki tersaneleriyle harp gemilerinin yok edilmesi, ngiltere'nin smrgeleri ve Akdeniz ticareti iin deerli bir garanti idi. Fransa'nn kazanlar da ngiltere'ninkiler gibi siyas olmaktan ok ekonomik idi. Napolyon Bonapart devrinden beri, Fransa, Akdeniz'deki yerine Rusya'nn gz diktiinin farknda idi. Kutsal Yerler problemi bile gerekte Rusya'nn Boazlar ile Dou Akdeniz'deki karlarn salamak iin ortaya atlm bir bahaneden ibaretti. Bu sebeplerdir ki, Rusya'nn Paris antlamasn imzalamas, Fransa'nn Dou Akdeniz'de Rus yerlemesinin endielerinden kurtulmak manasn tayordu. Fransa, bundan baka, Napolyon Bonapart devrinde kendisine kar kurulmu olan devletler cephesini de kesin olarak paralam bulunuyordu. Paris antlamasnn Paris'te imzalanmas, Napolyon III'e Avrupa'da stn bir durum salyordu. Piyemonte, Krm harbine Fransa'nn telkini ile girmi idi. Piyemonte yeleri Paris kongresinde ikinci derecede kalmakla beraber, talyan birlii fikrini byk devletler yelerine yaymaya muvaffak oldular. talyan topraklarnn bir ksmna sahip olan Avusturya, her ne kadar talyan badelegesi Kavur'un bu yoldaki almalarn protesto etti ise de, konferans konumalar dnda, talyan birlii problemi Avrupa siyasetinin gndemine alnm oldu. Rusya, Krm muharebesinde iki yl drt mttefik devlete kafa tutmakla hatr saylr bir kuvvet olduunu gstermeye muvaffak olmutu. Her ne kadar Sivastopol'da donanmas ve tersaneleri yakld ise de, kara kuvvetleri kesin olarak imha edilmedi. ar, Paris antlamasn kuvvet nnde boyun eerek ve kt niyetle imzalad. Rusya, Osmanl mparatorluu'na Paris antlamasndan nce imzalatm olduu antlamalarla salam bulunduu karlar kaybetti. Tuna nehrinde geli-gidiin devletler aras bir stat altna alnmas ve Eflk-Budan Muhtarl'nn Avrupa byk devletleri tarafndan garanti edilmesi ile Balkanlar istikametinde snrlarn geniletmek artlarn elden kard. Padiahn, Paris antlamasna eklenen Islahat Ferman ile de Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaann avukatln yapmak durumundan kt. Rusya, antlamann Osmanl Devleti'ni koruyan maddeleri karsnda, Osmanl mparatorluu'ndaki emellerini gerekletirmeyi sonraya brakt. Fakat Avrupa'da uygun artlar yer alncaya kadar bo vakit geirmek istemedi. Dou Asya'da ilek bir politikaya giriti. Burada da tpk Dou Akdeniz ile Boazlar'da olduu gibi ngiltere'ye rastlad. Paris antlamasnn mr, 1856'da, yani imzaland gnde, Avrupa'da mevcut olan artlarn devamna bal idi. ngiltere ile Fransa'nn dost olmalar ve Osmanl mparatorluu'nun toprak btnlnn korunmas yolundaki dncelerinde devam etmeleri gerekiyordu. Hlbuki Paris antlamasn takip eden yllarda, Avrupa'nn artlar deimeye balad. O vakte kadar mill birliini henz tamamlamam olan iki devlet, talya ve Almanya, birliklerini salamak ve byk devletler arasna karmak yolunda ilerlemeler kaydetti. ngiltere zaten milliyet hareketlerinin gelimesini karlarna uygun gryordu. e karmad. Fransa, talya'nn ve Almanya'nn birliklerini salamalarna taraftard. nk her iki devlet bu davalarnda Avusturya ile harp yapmak zorunda idiler. Napolyon III, Rusya'dan sonra Avusturya'nn ezilmesini karlarna uygun buluyordu. Fakat evdeki hesap arya uymad. talya'nn Fransa ile birlikte Avusturya'y yenmesi bu devleti zayflatt. Prusya'nn zayflayan Avusturya'y yenmesi de (1866) Avrupa'da Prusya'y birinci snf bir devlet hline getirdi. Fransa hegemonyay Prusya'ya kaptrmamak iin 1870'te yapt harpte yenilince, Paris antlamasyla Avrupa'da kurulmu olan denge yklm oldu. Rusya, yeni siyaset artlarndan faydalanarak, antlamann Karadeniz'le ilgili blmlerine kar sesini kartmak iin bekledii frsat bulmu oldu. VII. ISLAHAT FERMANI (28 UBAT 1856) Islahat Ferman, Krm harbinin son yllarnda hazrlanarak Paris antlamasnn imzalanmasndan alt hafta nce Bb- l'de btn bakanlar, yksek memurlar ve

eyhlislam, patrikler, hahamba ve cemaatlerin ileri gelenleri nnde okunarak iln edildikten sonra, Paris antlamasn hazrlamakta olan devletlere bildirildi. Islahat Ferman, Glhane hatt- hmyunu gibi, Osmanl mparatorluu'nda yaplmas kararlatrlan yeni bir dzenin prensiplerini ve genel hatlaryla programn iine alr; Tanzimat devrinin bir merhalesi olarak kabul edilirse de, hazrlan ekli, yaps ve tesirleri itibaryla ondan birok noktalarda ayrlr. Glhane hattnn balatt Tanzimat dzeni, Osmanl devlet adamlarnn teebbs ile ve n plnda siyas dnceler olmakszn sadece imparatorluun messeselerini yeniletirmek maksadyla tertiplenmiti. Ordunun yeni bir dzene sokulmas, imparatorluun mlk idaresinde standart bir eyalet taksimatnn kabul edilmesi, devlet rasnn ve vilyet meclislerinin kurulmas, ceza kanununun hazrlanmas, medresenin yannda Avrupa rneinde okullar almas, karma mahkemelerin kurulmas, ticaret kanununun kabul gibi byk apta iler, Tanzimatn baarlar idi. Bu baarlar, imparatorluu tam manasyla modern bir kla koymaktan uzakt. Fakat Tanzimat'tan nceki durumuna gre, Osmanl messeseleri bu kla yaknlam bulunuyorlard. Avrupa devletleri ve en ok Rusya, Tanzimat imparatorluun tebaas iin yetersiz gryorlard. Rus kylsnn Osmanl kylsnden daha ok hak sahibi ve refahl olmamasna ramen, Rus ar, politika maksatlar ile, Osmanl Ortodokslarnn hmisi roln kendisine pek yaktrmakta idi. ngilizlerle Franszlar da, idealizm arkasnda saklanan zel dnceleri Hristiyan tebaa iin yeni haklar verilmesinde Rusya'nn dncesine ortak kyorlard. Krm harbi ilk bakma gre, Ruslarla Franszlarn Katolikler ve Ortodokslar iin ayr ayr istikametten ayn amaca yneltilen karlar salamak iin yaptklar almalardan domutu. Krm harbinin sonlarna doru, bar ihtimalleri belirince, mttefik devletler, bar konferansnda Rusya'nn Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaa karna diye, siyas manevralar evirerek, Avrupa'nn Hristiyan kamuoyundan para toplamasn nlemeyi dndler; 1 ubat 1855'te Viyana'da, Avusturya, ngiltere ve Fransa arasnda, gelecek bar grmelerine temel devini grecek prensipler grld; bunlar arasna Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaann hak ve imtiyazlarnn aklanmasn isteyen bir madde kondu. Bu maddenin programlatrlmas yolunda, mttefik devletler arasnda yaplan tartmalar neticesine u tezler ortaya atld: Trk tezi: Osmanl mparatorluu'ndaki Hristiyan tebaaya verilen hak ve imtiyazlar, Fatih Sultan Mehmet devrinde balar. Bu hak ve imtiyazlar iki blmdr. Birinci blm, din ynnden olanlarn iine alr. Bunlar vicdan hrl ile ilgili olduundan, Bb- l yenilemeye daima hazrdr. kinci blm ise meden haklarla adalet ve muhtariyet hususundaki imtiyazlar ihtiva eder. Osmanl hkmeti, Glhane hatt- hmyunu ile slm ve Hristiyan tebaas arasnda eitlik prensibini kabul etmi olduu iin, artk byle imtiyazlar tanyamaz. Rus tezi: Paris antlamasna eklenecek bir madde ile Osmanl Hristiyanlarnn hak ve menfaatleri, Avrupa devletlerinin toplu garantisi altna alnmaldr. ngiliz tezi: Tam lde bir din serbestlii ve hukuk eitlii salanmaldr. Fransz tezi: slm tebaa ile Hristiyan tebaa arasnda, cemiyet, haklar, vergiler, askerlik, eitim ve devlet memurluklarna geme bakmndan srp gelen farklar, bir ferman ile kaldrlarak, Glhane hattnda iaret edilmi olan tebaa eitlii tam manasyla gelitirilmelidir. Bb- l ne Rusya'nn, ne de ngiltere'nin tezini kabul edemezdi. nk birincisi, devletin haklarna dokunmakta, ikincisi ise devletin temeli demek olan slm dinini kltmekte idi. Fransz tezine gelince, din ve devlete aktan aa dokunur bir taraf grlmedii iin, akla yakn olarak kabul edildi. ngiltere ile Avusturya bu ciheti kabul ettiklerinden, Fransz tezi bir ferman ekline konularak, iln Bb- l'ye brakld. Btn bu aklamadan da anlalyor ki, ''Islahat Ferman'' yabanc devletlerin hazrlad ve Bb- l'nin kabul etmek zorunda kald bir slahat programdr. Osmanl Devleti, bu ferman

kendiliinden iln ettiini dnyaya aklamakla, hkmranlk haklarn yalnz ekil ynnden kurtarm oluyordu. Gerekte ise, Osmanl mparatorluu'nun Hristiyan tebaasnn refahn dnmek ve bu hususta gereken kararlar almak Avrupa byk devletlerinin eline gemi idi. Glhane hattndaki prensipleri yeniledikten baka, onlara yenilerini de ekleyen Islahat Ferman u yirmi maddeden kurulmutur: ''Tebaann can ve mal, rz ve namus masunluu; kanun nnde eitlik; ahsn ve topluluun tasarruf hukuklarna sayg; devlet hizmetlerine ve askerlik devine btn tebaann kabul; baz snrlar iinde mezhep ve eitim hrriyeti; vergiler hususunda eitlik, iltizam usulnn kaldrlarak verginin dorudan doruya alnmas; mahkemelerde ahitlik hususunda eitlik, tebaann mahkemeler huzurunda hkm giymesinden sonra idam veya af hususunun, padiahn haklar cmlesinden olduu; mahkemelerin ak olmas ve ilmlarn yaymlanmas; sulu mlklerinin msaderesi usulnn kaldrlmas; ikencenin kaldrlmas; hapishane usul ve nizamlarnn insanlk kaidelerine daha uygun bir ekilde tutulmas; karma ticaret, ceza ve cinayet davalar iin karma mahkemeler kurulmas, bu mahkemelerde yrtlecek haklar ve ceza kanunlaryla mahkeme usullerinin dzenlenmesi; Mslman olmayan topluluklarn din ynnden olan imtiyazlar muhfaza edilerek, dier imtiyazlarnn incelenmesi ve deitirilmesi; patrikhanelerin veya Mslman olmayan meclislerin, baz hallerde, hukuk davalarnda sahip olacaklar salhiyetlerin teyidi; ad geen meclisler tarafndan vilyet ve nahiye meclisleriyle Ahkm- Adliye meclisinde aza bulundurulmas; resm yazlarda Hristiyanlar iin hakaret manas tayan tabirlerin kullanlmamas; rvetin kaldrlmas, irtikp ve ihtilsn kaldrlmas iin kanunun iddetle yrtlmesi.'' Islahat Ferman'nn bu maddeleri, Glhane hattna gre daha gerekli ve daha geni idi. Glhane hattnda da olduu gibi, Islahat Ferman'nda da balca dnce, tebaay rk ve din fark gzetmeksizin kaynatrmak ve imparatorluun mukadderat ile ilgili bir Osmanl topluluu yaratmakt. Islahat Ferman, bu amaca varlmas iin slmlarla Hristiyanlar ayran hususlarn kaldrlmasn gz nnde tutuyordu. slmlarla Hristiyanlar arasnda mevcut farklar, din, vergi, askerlik, devlet memurluklarna geme ve eitim alannda gze arpmakta idi. Hristiyanlar, din bakmndan hrle sahiptiler. Fakat inan sistemleri, slmlar nazarnda kfrd. Bu itibarla Hristiyanlar da kfir saylrlard. mparatorluun temeli slmlk olduu iin, Hristiyan umum efkrn zen baz kanunlar da karlmt. Bunlar iinden ikisi slm umum efkrnda kuvvetli birer hkm hlini de alm bulunuyordu. slml kendi isteiyle kabul eden bir Hristiyan veya Yahudi, tekrar kendi dinine dnd takdirde, lm cezasna arptrlmas kanundu. Keza Mslman bir kadnla mnasebette bulunan bir Hristiyann, slml kabul etmedii takdirde, lme mahkm edilmesi de kanundu. Byle kanunlar mevcut olduka, Hristiyan cemiyeti ile Mslman cemiyeti arasnda bir kaynama salanamayaca belli idi. Islahat Ferman, iine ald maddelerle, kiiler arasnda eitlii temin etmek istedii kadar din sistemleri arasnda mevcut eitsizlii de ekil bakmndan olsun kaldrmak istiyordu. slmlarla Hristiyanlar arasnda vergi ve askerlik hizmeti bakmndan olan eitsizlik ise olduka nemli idi. Tanzimata kadar Hristiyan tebaa askere alnmazd. Bu muafiyetine karlk olarak da devlete hara ismini tayan bir vergi verirdi. Bu durum, tebaann kanun nnde eitlii prensibini ok zayflatmakta idi. Tanzimatta hara kaldrlarak askerlik devi Hristiyanlar iin de mecbur olmutu. 1847'de ilk defa olarak Rum gemicileri Osmanl bahriyesine alnmt. 1850'de Devlet rasnn kabul ettii bir kanun projesiyle, btn Hristiyan tebaann askerlik problemi ele alnd. Fakat bir taraftan Hristiyanlarn orduda ilerlemeleri kararlatrlamadndan, dier taraftan Hristiyanlar askerlii benimseyemediklerinden, kanun projesi yrtlemedi. Bu rnee ramen Islahat Ferman'nda Hristiyanlarn askerlii yeniden prensip olarak ortaya kondu. Askerlik devini yapmak istemeyen slm ve Hristiyan tebaa iin ''bedel-i nakd'' forml kabul edildi. Bu, bir derece, hara vergisinin devam demekti. Fakat slmlarn da bedel-i nakd vermek hakkna sahip

olmalar ile Hristiyan ve slm tebaa arasnda askerlik alannda eitlik salanm oldu. slmla Hristiyan tebaa arasnda bir eitsizlik de devlet memurluklarna gemede gze arpmakta idi. Hristiyanlarn baz hallerde, Rumlar mstesna, devlet memurluklarna gemeye haklar yoktu. Hristiyanlarn siyaset haklarndan mahrumluunu anlatan bu durum, Hristiyan devletlerin gzne arpmakta idi. Devlet memurluu eitim ile yakndan ilgili olduundan, Islahat Ferman'nda Hristiyanlarn hem Osmanl eitiminden faydalanabilmeleri, hem de devlet memurluklarna geebilmeleri prensibi konulmutu. Islahat fermannda, tebaay kaynatrmay ama tutan maddelerin yannda, trl alanda devlet idaresini denkletirmek iin de birtakm maddeler vard. Btn bu maddelerin yrtlmesi, Tanzimatn ikinci merhalesi olan ve 1856'dan 1875'e kadar uzanan devirde olmutur. ABDLMECT DEVRNDE SADRAZAMLAR, EYHLSLMLAR I- Sadrazamlar: Mehmet Hsrev Paa (Abaza) (1839-1840) Mehmet Emin Rauf Paa (1840-1841) zzet Mehmet Paa Mehmet Emin Rauf Paa (1842-1845) Mustafa Reit Paa (1845-1847) brahim Sarm Paa (1847-1847) Mustafa Reit Paa (1847-1851) Mehmet Emin Rauf Paa (1851-1851) Mustafa Reit Paa (1851-1851) Mehmet Emin li Paa (1851-1851) Mehmet Ali Paa (1851-1852) Mustafa Nail Paa (Praviteli) (1852-1853) Mehmet Paa (Kbrsl) (1853-1854) Mustafa Reit Paa (1854-1854) Mehmet Emin l Paa (1854-1856) Mustafa Reit Paa (1856-1856) Mustafa Nail Paa (1856-1857) Mustafa Reit Paa (1857-1857) Mehmet Emin li Paa (1857-1857) Mehmet Paa (Kbrsl) (1859-1859) Mehmet Rt Paa (Mtercim) (1859-1859) Mehmet Paa (Kbrsl) (1859-1861) II- eyhlislmlar: Mustafa Asm Efendi (Mekkzde) (1832-1845) Esseyyit Elhac rif Hikmet Bey (smet Beyzde) (1845-1853) Mehmet rif Efendi (1853-1858) Esseyyit Mehmet Sadettin Efendi (1858-1863) VESKALAR (1841-1842)

Mustafa Reit Paa tarafndan Glhane'de okunan Hatt- hmyunun suretidir Cmleye malm olduu zere Devlet-i aliyyemizin bidayet-i zuhurundan beri ahkm- celle-i kur'aniyye ve kavann-i er'iyyeye kemaliyle riyet olunduundan saltanat- seniyyemizin kuvvet meknet ve bilcmle tebaasnn refah mmuriyeti rtbe-i gayete vsl olmuken yzelli sene vardr ki, gavil-i mtekibe ve esbab- mtenevviaya mebni ne er'-i erfe ve ne kavnin-i mnfeye inkyat ve imtisl olunmamak hasebiyle evvelki kuvvet ve mmuriyet bilkis zaaf ve fakre mbeddel olmu ve hlbuki kannn-i er'iyyen tahtnda idare olunmayan memlikin payidar olamayaca vazhattan bulunmu olup cls- hmyunumuz rz- fruzundan beri efkr- hayriyet sr- mlknemiz dahi mcerret mr- memlik ve enha ve terfih-i ahli ve fukara kaziyye-i nfiasna mnhasr ve memlik-i devlet-i aliyyemizin mevkii corafsine ve arazi-i mnbitesine ve halkn kabiliyet ve istidatlarna nazaran esbb- lzimesine teebbs olunduu hlde be on sene zarfnda bitevfikihi tal suver-i matluba hasl olaca zhir olmala avn- inyet-i hazret-i brye timat ve imdd- ruhaniyyet-i cenab- peygamberye tevessl ve istinat birle bundan byle Devlet-i aliyye ve memlik-i mahrusamzn hsn-i idaresi zmnnda baz kavnin-i cedide vaz' ve tesisi lzm ve mhim grlerek ibu kavnin-i mukteziyyenin mevadd- esasiyyesi dahi emniyet-i can ve mahfuziyet-i rz u nmus ve mal ve tayin-i vergi ve askir-i mukteziyenin suret-i celb ve mddet-i istihdam kaziyyelerinden ibaret olup yle ki, dnyada candan ve rz-u nmustan eaz bir ey olmadndan bir adam onlar tehlikede grdke hilkat-i ztiyye ve cibiliyett-i ftriyyesinde hyanete meyil olmasa bile muhafaza-i can ve namusu iin elbette bz suretlere teebbs edecei ve bu dahi devlet ve memlekete muzr olageldii msellem olduu misill bilkis can ve namusundan emin olduu halde dahi sdk-u istikametten ayrlamayaca ve ii gc hemen devlet ve milletine hns-i hizmetten ibaret olaca dahi bedih ve zhirdir ve emniyet-i mal kaziyyesinin fkdan halinde ise herkes ne devlet ve ne milletine snmayp ve ne mr- mlke bakmayp endie ve ztraptan hl olamad misull aksi takdirinde yni emvl- emlkinden emniyet-i kmilesi olduu hlde dahi kendi ii ile tevsi-i dire-i taayyiyle urap ve kendisinde gnbegn devlet ve millet gayreti ve vatan muhabbeti artp ona gre hsn-i hareketle alaca pheden zadedir ve tyin-i vergi maddesi dahi nk bir devlet muhafaza-i memliki iin elbette asker ve lekere vesir masarif-i muktaziyyeye muhta olarak bu ise ake ile idare olunaca ve ake dahi tebaasnn vergisiyle hsl olacana binaen dahi bir hsn-i suretine baklmak ehem olup eeri mukaddemlerde varidat zannolunmu olan yed-i vhit beliyyesinde lehlhamd memlik-i mahrusamz ahalisi bundan evvelce kurtulmu ise de lt- tahribiyyeden olup hibir vakitte semere-i nfias grlmeye iltizamat usl-i muzrras elyevm cri olarak bu ise bir memleketin meslih-i siyasyye ve umr- maliyesini bir adamn yed-i ihtiyarna ve belki pene-i cebr- kahrna teslim demek olarak oldahi eer zaten bir iyice adam deilse hemen kendi karna bakp cemi harekt ve sekenat gadr ve zulmden ibaret olmasyla bde-ezin ahli-i memlikten her ferdin emlk ve kudretine gre bir vergi-i mnasip tyin olunarak kimseden ziyade bir ey alnmamas ve Devlet-i aliyyemizin berren ve bahren masrif-i askeriyye vesiresi dahi kavnin-i icbiye ile tahdit ve tyin olunup ona gre icra olunmas lzm edendir. Asker maddesi dahi ber minvl-i muharrer mevadd- mhimmeden olarak eeri muhafaza-i vatan iin asker vermek ahalinin farize-i zimmeti ise de imdiye kadar cri olduu vehile bir memleketin aded-i nufus- mevcudesine baklmayarak kiminden rtbe-i tahammlnden ziyade ve kiminden noksan asker istenilmek hem nizamszl ve hem ziraat ve ticaret mevadd- nfiasnn ihllini mucip olduu misull askerlie gelenlerin ilnihyet-il-mr istihdamlar dahi fturu ve kat'- tahassl mstelzim olmakta olmasyla her memleketten lzumu takdirinde talep olunacak

neferat- askeriyye iin bz usl-i hasene ve drt veyahut be sene mddet istihdam zmnnda dahi bir tarik-i mnavebe vaz' ve tesis olunmas cab- hldendir. Velhasl bu kavnin-i nizamiyye hsl olmadka tahsil-i kuvvet ve memuriyet ve asyi istirahat mmkn olmayup cmlesinin esas dahi mevadd- meruhadan ibaret olduundan fmbad esbb- cnhadan dvalar kavnin-i er'iye iktizasnca alenen berveh-i tetkik grlp hkmolunmadka hi kimse hakknda haf ve cel dam ve tesmim muamelesi icras ciz olmamak ve hi kimse tarafndan dierinin rz ve nmusuna tasallut vuku' bulmamak ve herkes emvl ve emlkine keml-i serbestiyle mlik ve mutasarrf olarak ona bir taraftan mdahale olunmamak ve firarda birinin thmet ve kabahati vukuunda onun veresesi ol thmet ve kabahatten beriyy-z-zimme olacaklarndan onun maln msadere ile veresesi hukuk- irsiyyelerinden kalnmamak ve tebaay- saltanat- seniyyemizden olan ahli-i islm ve milel-i sire ve msaadt- hnemize bilistisna mazhar olmak zere can u rz ve nmus ve mal maddelerinden hkm-i er'i iktizasnca kffe-i memlik-i mahrusamz ahalisine taraf- hnemden emniyet-i kmile verilmi ve dier hususlara dahi ittifak- r ile karar verilmesi lzm gelmi olmakla Meclis-i Ahkm- Adliyye zs dahi lzumu mertebe teksir olunarak ve vkel ve ricl-i devlet-i aliyyenin dahi bz tayin olunacak eyyamda orada itima ederek ve cmlesi efkr ve mtaleatn hi ekinmeyip serbeste syleyerek ibu emniyet-i can ve mal ve tyin-i vergi hususlarna dir kavnin-i muktaziyye bir taraftan kararlatrlp ve tanzimat- askeriyye maddesi dahi Bb- Serasker Dr- rasnda syleilip her bir kanun karargir olduka hatt- hmyunumuz ile tasdik ve tevik olunmak iin taraf- hmyunumuza arz olunsun ve ibu kavnin-i er'iyye mcerred din devlet ve mlk-i milleti ihya iin vaz' olunacak olduundan cnib-i hmyunumuzdan hilfna hareket vuku bulmayacana ahd- msak olunup Hrka-i erfe odasnda cemi' lema ve vkel hazr olduklar hlde kasem-i billh dahi okunarak ulema ve vkel dahi tahlif olunacandan ona gre lema ve vzeradan velhsl her kim olur ise olsun kavnin-i er'iyyeye muhalif hareket edenlerin kabahat-i sabitelerine gre tedibt- lyikalarnn hi rtbeye ve hatr ve gnle baklmayarak icras zmnnda mahsusen ceza kanunnmesi dahi tanzim ettirilsin ve cmle memurnin elhalethazibi mktar- vfi maalar olarak ayet henz olmayanlar var ise onlar dahi bir tanzim olunacandan er'an menfur olup harabiyyet-i mlkn sebeb-i zam olan rvet madde-i kerihesinin fmabd adem-i vukuu maddesinin dahi bir knun- kavi ile tekidine baklsn. Ve keyfiyyet-i meruha usl-i atkay btn btn tagyir ve tahdit demek olacandan ibu irde-i hanemiz Dersaadet ve bilcmle memlik-i mahrusamz ahalisine iln ve ie olunaca misill dvel-i mtehabbe dahi bu usln inaallah-u Taal ilelebed bekasna hid olmak zere Dersaadetimizde mukim bilcmle sferaya dahi resmen bildirilsin. Hemen Rabbimiz Taal Hazretleri cmlemizi muvaffak buyursun ve bu kavnin-i messesenin hilfna hareket edenler Allah-u Taal Hazretlerinin lnetine mazhar olsunlar ve ilelebed felh bulmasnlar min. F 26 aban, Sene: 1255, Yevm: Pazar, 3 Kasm 1839 Islahat fermn- hmyunu suretidir Bd-el-elkab, Malm ola ki yed-i meyyed-i mlkneme vedia-i cenb- br olan kffe-i sunuf- tebea-i hnemin her cihetle temam-i husl-i saadeti hli akdem-i efkr- hayriyet disar- pdihanem olarak cls- meymenet menus- hmyunum gnnden beri bu babda zuhura gelen himem-i mahsusa-i hnemin hamdolsun pek ok semere-i nfias mehut olup mlk milletimizin mmuriyet ve serveti anbean tezayt etmekte ise de Devlet-i aliyyemizin anna muvafk ve milel-i mtemeddine arasnda bihakkn hiz olduu mevki-i l ve mhimme lyk olan hlin kemale sali iin imdiye kadar vaz' ve tesisine muvaffak olduum nizamt-

cedide-i hayriyyenin ez ser-i nev tekit ve tevsii matlub- mdelet mashb- pdihanem olduu hlde umum tebea-i hnemizin mesaiy-i cemle-i hamiyetkraneleri ve mttefik-i hass- bahir-l-islhmz olan dvel-i mufahhamann himmet muvenet-i hayrhhaneleri eseri olmak zere Devlet-i aliyyemizin bu kerre biinyetillhi Taal haricen hukuk- seniyyesi bir kat daha teekkt eylediine ve bu cihetle u asr devlet-i aliyyemiz iin bir zamn- hayriyyet iktirann mbadi olacandan dahilen dahi saltanat- seniyyemizin tezyid-i kuvvet ve meknetini ve revbt- kalbiyye-i vatanda ile birbirine merbut olan ve nazar- madaleteser-i mfikanemde msavi bulunan kffe-i sunf- tebea-i hnemin her yzden husl-i temamm-i saadet-i hl ve memlik-i hnemizin mamuriyetini mstelzim olacak esbb- vesilin anbean ilerlemesi murad- merhamet tiyad- mlknem iktizasndan bulunduuna binaen hususat- atiyet-z-zikrin icrasna irde-i mdelet ifade-i pdiahnem erefsudur olmutur. yle ki: Glhane'de kraat olunan hatt- hmyunum ile ve Tanzimat- Hayriyye mcibince her din ve mezhepte bulunan kffe-i tebaa-i hnem hakknda bilistisna emniyet-i can ve mal ve mahfuziyet-i nmus iin taraf- eref-i pdihanemden va'd ve ihsan olunmu olan teminat bu kere dahi tekid ve teyit klndndan bunun kmilen fiile karlmas iin tedabir-i messirenin ittihaz olunmas ve zr-i cenh- tfet-i seniyye-i pdihanemde olarak memlik-i mahrusa-i hnemde bulunan hristiyan vesir tebea-i gayr-i mslime cemaatlerine ecdd- zamm taraflarndan verilmi ve sinn-i hirede ta ve ihsan klnm olan bilcmle imtiyazat ve muafiyat- ruhaniye bu kere dahi takrir ve ibka klnp fakat hristiyan ve tebea-i gayr-i mslime-i sirenin her bir cemaati bir mehl-i muayyen iinde imtiyazat ve muafiyyat- hzralarnn ryet ve muayenesine ibtidar ile olbabda vaktin ve gerek sr- medeniyet ve malmat- mktesibenin icap ettirdii slahat irade ve tensib-i hnem ile Bb- lmizin nezareti tahtnda olarak mahsusan patrikhanelerde tekil olunacak meclisler mrifetiyle bilmzakere cnib-i Bb- lmize arz ve ifade eylemeye mecbur olarak cennetmekn Eblfeth Sultan Mehmet Han- sn hazretleri ve gerek ahlf- zamlar taraflarndan patrikler ile hristiyan piskoposlarna ta buyrulmu olan ruhsat ve iktidar niyat- ftvvetkrne-i pdihanemden ni ibu cemaatlere temin olunmu olan hl ve mevki'-i cedid ile tevfik olunup ve patriklerin elhalet hazihi cri olan usl-i intihabiyeleri slah olunduktan sonra patriklik bert- lsinin ahkmna tatbken kayd- hayat ile nasb ve tyin olunmalar usulnn tamamen ve sahihen icra ve Bb- lmizle cemaat- muhtelifenin resy- ruhaniyesi beyninde karargir olacak bir surete tatbikan patrik ve metrepolit ve murahhasa ve piskopos ve hahamlarn hn-i nasbnda usl-i tahlifiyenin if klnmas ve her ne suret ve nam ile olursa olsun rahiplere verilmekte olan cevaiz ve avaidt cmleten menolunarak yerine patriklere ve cemaat balarna varidt- muayyene tahsis ve rhbn- sirenin dahi rtbe ve mansblarnn ehemmiyetlerine ve bundan sonra verilecek karara gre kendilerine bervech-i hakkaniyyet maalar tyin olunup, fakat hristiyan rahiplerinin emvl-i menkule ve gayr-i menkulelerine bir gna sekte iras olunmayarak hristiyan vesir tebaa-i gayr-i mslime cemaatlerinin millete olan maslahatlarnn idaresi her bir cemaatin rhban ve avam beyninde mntehap zadan mrekkep bir meclisin hsn-i muhafazasna havale klnmas ve ehalisi cmleten bir mezhepte bulunan ehir ve kasaba ve karyelerde icry- yine mahsus olan ebniyyenin ve gerek mektep ve hastahane ve mezarlk misill sir mahallerin hey'et-i asliyyeleri zere tmir ve termimlerine bir gna mevni ka olunmayp byle mahallerin mceddeden inas lzm geldike patrik veya resay- milletin tasvibi hlinde bunlarn resm ve suret-i ins bir kere cnib-i Bb- lmize arz olunmak iktiza edeceinden ya sver-i mrza kabul ile mteallik olacak irde-i seniyye-i mlknem iktizas icra veya bir mddet-i muayyene zarfnda olbabda olan itirazat beyan olunup bir mezhebin cemaati yalnz olarak siriyle kark olmayarak bir mahalde bulunur ise o yerde yine mteallik hususat zhiren ve alenen icrada bir trl kuyuda dar olmayp ahalisi edyn- muhtelifede bulunan cemaatlerden mrekkep olan ehir ve kasaba ve karyelerde ise her bir cemaatin takm skin olduu ayrca mahalde

blda bast beyan olunan usule ittibaen kendi kilise ve hastahane ve mektep ve mezarlklarn tmir ve termime muktedir olabilmesi ve mceddeden ina olunmas iktiza eyleyen ebniyyeye gelince bunlar iin ruhsat- lzimeyi patrikler veyahut cemaat metrepolitleri cnib-i Bb- lmizden istida edp Devlet-i aliyyemizce bundan bir gna mevni-i mlkiyye olmad hlde ruhsat- seniyyem erzan klnmas ve bu makule ilerde hkmet tarafndan vuku bulacak muamelt klliyen hasb olmas ve bir mezhebe tbi olanlarn adedi ne miktar olursa olsun ol mezhebin keml-i serbest ile icra olunmasn temin iin tedabir-i lzime ve kaviyyenin ittihaz klnmas ve mezheb ve lisan veyahut cinsiyet cihetleriyle snuf- tebaa-i saltanat- seniyyemden bir snfn her snftan aa tutulmasn mutazammn olan kffe-i ta'birat ve elfaz ve temyizat muharrerat- divaniyyeden ilelebet mahv izle klnmas ve ahad- nas beyninde veyahut memurn taraflarndan dahi mcib-i n ve r olacak veya nmusa dokunacak her trl trif ve tavsifin istimali kanunen men olunmas ve nk memalik-i mahrusamda bulunan her din ve mezhebin yini behveh-i serbest icra olunduundan tebaa-i hnemden hibir kimesne bulunduu dinin yinini icradan men olunmamas ve bundan dolay cevr- eza grmemesi ve tebdil-i din mezhep etmek zere kimse icbar olunmamas ve saltanat- seniyyemizin memurn ve hademesinin intihap ve nasb tensip ve irde-i hneme menut olarak tebea-i Devlet-i aliyyemin cmlesi herhangi milletten olursa olsun devletin hizmet ve memuriyetlerine kabul olunacaklarndan bunlar ehliyyet ve kabiliyyetlerine gre umum hakknda mer'iyy-l-icra olacak nizamata imtislen memuriyetlerde istihdam olunmalar ve saltanat- seniyyem tebaasndan bulunanlar mektib-i hnemin nizamt- mevzularnda gerek since ve gerek imtihanca mukarrer olan eriti eyledikleri takdirde cmlesi bilfark ve temyiz Devlet-i aliyyemin mektib-i askeriyye ve mlkiyyesine kabul olunmas ve bundan baka her bir cemaat- maarif ve hiref ve sanyie dir millete mektepler yapmaya mezun olup fakat bu makule mektib-i umumiyyenin usl-i tedrisi ve muallimlerin intihab zas taraf- hnemden mansub muhtelit bir meclis-i maarifin nezaret ve teftii tahtnda olmas ve ehl-i islm ile hrstiyan vesir tebaa-i gayr-i mslime miyanesinde veyahut tebaa-i seviyye vesir tebaa-i gayri mslimeden mezahib-i muhtelifeye tbi olanlarn birbiri beyninde ticaret veyahut cinayata mteallik zuhura gelecek cemi deav muhtelit divanlara havale olunup istima- dva iin ibu divanlar tarafndan akdolunacak meclisler alen olacandan mdde ile mddealeyh muvacehe olunarak bunlarn ikame edecekleri ahitler tekarir-i vakalarn daima kendi yin ve mezhepleri zere icra edecekleri birer yemin ile tasdik eylemeleri ve hukuk- diyeye it olan deav dahi eyalet ve elviye muhtelit meclislerinde vli ve kad-i memleket hazr olduklar hlde er'an veya nizamen r'yet olunup ibu mehakim ve mecaliste muhakemat- vaka alen icra olunmas ve hristiyan vesair tebaa-i gayr-i mslimeden iki kimse beyninde hukuk- irsiyye gibi deav-i mahsusa sahib-i dva olanlar istedikleri hlde patrik veya rese ve meclis marifetiyle r'yet olunmak zere havale klnmas ve mcazat ve ticaret kanunlaryla muhtelit divanlarda icra olunacak usl ve nizamt- mrafaat mmkn mertebe sratle ikml olunarak ve zabt tedvin klnarak memlik-i mahrus-i hnemde mstmel olan elsine-i muhtelifeye tercme ile ner- iln olunmas ve hukuk- insaniyyeyi hukuk- adalet ile tevfik etmek iin mazanne-i s'i olanlarn veyahut tedibt- cezaiyyeye mstehak bulunanlarn haps ve tevkiflerine mahsus olan kffe-i mahbes ve mahall-i sirede usl-i hapsiyyenin mmkn mertebe mddet-i kalile zarfnda slahna mbaeret olunmas ve her hlde hapishanelerde bile cnib-i saltanat- seniyyemden vaz' klnan nizmat- inzibatiyyeye muvafk muamelttan maada hibir gna mcazt- cismaniye ve eziyet ve ikenceye mabih kffe-i muamele dahi kmilen lv ve iptal klnmas ve bunun hilfnda vuku bulacak harekt edden men ve zecrolunacandan maada bunun icrasn emreden memurn ile bilfiil icra eyleyen kesann dahi ceza kanunnmesi iktizasnca tekdir ve tedip olunmas ve Dr-s-saltanat- seniyyem ve eyalt ve bild ve kurada umr- zaptiyyenin tanzimi maddesi sude-i hl olan kffe-i tebaa-i mlkneme kendi mal ve canlarnn muhafazasna sahihen ve kaviyyen emniyet verecek surette tanzim klnmas

ve verginin msavat teklif-i sirenin msavatn mcip olduu misill hukuka olan msvat dahi vezaife olan msvat mstelzim olduundan hristiyan vesir tebaa- gayr-i mslime dahi ehli-i islm misill hisse-i askeriyye tas hakknda muahharan verilen karara inkyat mecburiyetinde bulunmas ve bu hususta bedel vermek veya nakden ake tasiyle hizmet-i fi'liyyeden muf olmak usulnn icra olunmas ve islmdan maada tebaann sunf- askeriyye iinde suret-i istihdamlar hakknda nizamt- lzime yaplp mddet-i kalile-i mmkine zarfnda ner- iln klnmas ve eylt ve elviye meclislerinde tebaa-i Mslime ve seviyye vesireden bulunan zann emr-i intihaplarn bir suret-i sahihaya koymak ve rnn doruca zuhurunu temin eylemek iin ibu meclislerin sr'at-i tertip ve tekilleri hakknda olan nizamtn slahna teebbs ile Devlet-i aliyyem netice-i ry ve verilen hkm ve karar sahhen bilmek ve buna nezaret etmek esbab ve vesil-i messirenin istihsalini mtalea eylemesi ve nk bey' ve furuht ve tasarruf- emlk ve akar maddeleri hakknda olan kavanin-i devlet-i aliyyeme ve nizamt zabta-i belediyyeye ittiba ve imtisl eylemek ve asl yerli ehalinin verdikleri teklifi vermek zere saltanat- seniyyem ile dvel-i ecnebiyye beyninde yaplacak suret-i tanzimiyyeden sonra ecnebiyyeye dahi tasarruf- emlk msaadesinin ta olunmas ve tebaa-i saltanat- seniyyemin kffesi zerine tarholunacak vergi ve teklif snf ve mezheplerine baklmayacak bir surette ahzolunmakta idinden ibu teklifin ve alelhusus arn ahz- istifasnda vukubulmakta olan s-i istimaltn slah tedbir-i serias mtalea ve mzakere olunup dorudan doruya ahz-i vergi etmek usulnn peyderpey icras kabil olduka varidat- devlet-i aliyyemin iltizam olunmas usulnn yerine bu suret ittihaz klnp usl-i hliyye cri olduka memurn-i Devlet-i aliyyem ile meclis zalarnn mzayedeleri alenen icra olunacak iltizamattan birini deruhte ettirmeleri veya bir gna hisse almalar mczat- edde ile men klnmas ve teklif-i mahalliye dahi mehmaemken mahsulta halel vermeyecek ve ticaret-i dahiliyyeye mni olmayacak vaz' ve tyin olunmas ve umr- nfia iin tyin ve tahsis olunacak mebli-i mnasibeye berren ve bahren ve ihdas olunacak turuk- meslikten istifade edecek olan eyalt ve sancaklarda vaz' ve tesis klnacak vergiy-i mahsuslar dahi ilve edilmesi ve saltanat- seniyyemin beher sene iin varidat ve masarifat defterinin tanzim ve iraesi hakknda muahharen bir nizm- mahsus yaplm olduundan bunun temam-i icry- ahkmna tina olunmas ve her bir memura tahsis klnm olan maalarn hsn-i tesviyesine mbaeret klnmas ve her bir cemaatin resasiyle taraf- eref-i hnemden tyin olunacak birer memurlar tebaa-i saltanat- seniyyemin ummuna ait ve rci olan maddelerin mzakeratna Meclis-i vl'da bulunmak zere makam- cell-i veklet-i mutlakamdan mahsusen celbolunup ve ibu memurlar birer sene iin tyin klnp bunlar memuriyetlerine baladklar gibi tahlif olunmalar ve Meclis-i vl'nn zas gerek di ve gerek fevkalde vukubulan itimalarnda rey ve mtalealarn doruca beyan ve ifade etmeleri ve bundan dolay asla rencide olunmamalar ve ifsad ve irtikp ve itisafa dir olan kavninin ahkm kffe-i tebaa-i saltanat- seniyyem haklarnda herhangi snfta ve ne trl memuriyette bulunurlarsa bulunsunlar usl-i merasna tevfikan icra olunmas ve Devlet-i aliyyemin tashih-i usl-i sikke ile umr- maliyesine tibar verecek baka misill eyler yaplp memalik-i mahrsa-i memlik-i hnemin menb- servet-i maddiyesi olan hususata iktiza eden sermayelerin tyiniyle ve mahsult- memlik-i hnemin nakli iin cap eden turk ve cedvilin kdiyle ve emr-i ziraat ve ticaretin tevessne hil olan esbbn men'iyle teshilt- sahhann icra olunmas ve bunun iin maarif ve ulm ve sermaye-i Avrupa'dan istifadeye baklmas esbbnn biletraf mtaleasyla peyderpey mevki-i icrya konulmas maddelerinden ibaret olmakla siz ki sadr- zam- stude iyem-i mrnileyhsiz ibu fermn- celil-l-unvn- mlknemi usl zere gerek Dersaadetimde, gerek memalik-i hnemin her bir tarafnda iln ve iaatla husust- meruhann balda beyan olunduu vehile icry-i iktizalarna ve bundan byle ahkm- cellesinin daima ve mstemirren mer'iyy-l-icra tutulmas esbb- lzime ve vesl-i kaviyyesinin istihsl ve istikmali hususuna

bezl-i cell-i himmet eyleyesiz; yle bilesiz almet-i erifeme timat klasz. Tahrren f evil-i ehr-i cemziy-el-uhra, sene isna ve seb'n ve mieteyn ve elf.

BBLYOGRAFYA Tanzimat Devri (1838-1856) Genel mahiyette kaynaklar: - Ahmet Ltfi, Ltfi Tarihi, c. 8. - At, At Tarihi, c. 5. - Engelhard-Ali Reat, Trkiye ve Tanzimat 1912. - Mahmut Celleddin Paa, Mir'at- hakikat, c. I, II. - Abdurrahman eref, Tarih msahebeleri, st. 1925. - Rifat Paa, Asr- Rifat (tarihsiz). Abdlmecit ve Mustafa Reit Paa hakknda: - Ubicini, Lettres sur la Turquie, Paris 1851. - Hariciye Nezareti salnamesi, 1883. - Ahmet Refik, Sultan Abdlmecit'in saraynda Dr. Spitzer'in htrat, Tarih-i Osman Ecn. mec. 34. - Sabahattin, Bir Trk diplomatnn evrak- siyasiyesi. - Enver Behnan apolyo, Mustafa Reit Paa, st. 1946. - Cavid Baysun, Mustafa Reit Paann Paris ve Londra sefaretleri esnasndaki siyas yazlar, Tarih vesikalar, c. I, say 1-6, c. II, Say 7, 9-12. - Tevfik, Reit Paa merhumun baz sr- siyasiyesi, 1289. - Ali Fuat, Ricl-i mhimme-i siyasiye, 1928. - A. Hamit Ongunsu, Abdlmecit (slm Ansiklopedisi, cilt I, fask. 2). Glhane Hatt ve Yeni Dzen: - Mill Eitim Bakanl, Tanzimat -yznc yldnm mnasebetiyle-, st. 1940; Bu kitapta u yazlar vardr: A. H. Ongusu, Tanzimat ve millerine umum bir bak. - Enver Ziya Karal, Tanzimattan evvel Garpllama hareketleri. - Dr. Yavuz Abadan, Tanzimat fermannn iln. Sadri Maksudi Arsal, Teokratik devlet ve lik devlet. - Dr. Recai Okandan, mme hukukumuzda Tanzimat devri. - Necati Tacan, Tanzimat ve ordu. - Dr. Hfz Veldet, Kanunlatrma hareketleri ve Tanzimat. - Mustafa Reit Belgesay, Tanzimat ve adliye tekilt. - Tahir Taner, Tanzimat devrinde ceza hukuku. - kr Baban, Tanzimat ve para. Dr. Refii kr Suvla, Tanzimat devrinde istikrazlar. - Yusuf Kemal Tengirenk, Tanzimat devrinde Osmanl devletinin haric ticaret siyaseti. - mer Ltfi Barkan, Trk toprak hukuku tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) tarihli arazi kanunnmesi. - mer Cell Sar, Tanzimat ve sanayiimiz. - Sadrettin Cell Antel, Tanzimat maarifi. - erafeddin Yaltkaya, Tanzimattan evvel ve sonra medreseler. - Dr. N. Gkdoan, Tanzimat ve mspet ilimler. - Fahir Yeniay, Tanzimattan evvel ve sonra fizik tedrisat hakknda bir taslak. - Tark Artel, Tanzimattan Cumhuriyete kadar Trkiye'de kimya tedrisatnn geirdii safhalara dair notlar. - brahim Hakk Akyol, Tanzimat devrinde bizde corafya. - Mkrimin Halil Yinan, Tanzimattan Merutiyete kadar bizde tarihilik. - Dr. Ali Nihat Tarlan, Tanzimat Edebiyatnda hakik

mceddid. - Ziyaettin Fahri Fndkolu, Tanzimatta itima hayat. - Cemil Bilsel, Tanzimatn haric siyaseti. - Cavid Baysun, Mustafa Reit Paa. - Sabri Esat Siyavgil, Tanzimat'n Fransz efkr- umumiyesinde uyandrd akisler. - Hilmi Ziya lken, Tanzimattan sonra fikir hareketleri. - hsan Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanllar. - Dr. Ragp zdem, Tanzimattan beri yaz dilimiz. - Dr. A. Sheyl nver, Osmanl tababeti ve Tanzimat hakknda yeni notlar. - Osman evki Uluda, Tanzimat ve hekimlik. - F. Reit Unat ve Selim Nzhet Gerek, Bibliyografya. - Rifat Paa, Mntehabt- sr. - Muharrerat- Ndire - Enver Ziya Karal, Tanzimat devrinde rvetin kaldrlmas iin yaplan teebbslere ait vesikalar, Tarih vesikalar dergisi, Say 1. - Dr. Halil nalck, Bosna'da Tanzimatn tatbikine ait vesikalar, Tarih vesikalar, Say 5. - Dr. Halil nalck, Tanzimat ve Bulgar meselesi, Doktora tezi, Ankara 1943. ark meselesi ve Boazlar hakknda: - Albert Sorel, XVIII'inci yzylda ark meselesi, eviren Yusuf Ziya. - E. Driault, Dou meselesi, eviren Ali Reat. - Ali Kemal, Mesele-i arkiye, Msr, 1900. - Yusuf Akora, ark meselesine dair tarih-i siyas notlar, Erkn- Harbiye mektebi klliyat, st. 1336. - Enver Ziya Karal, Namk Kemal ve ark meselesi, Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinin yaymlad ''Namk Kemal Hakknda'' balkl kitapta, st. 1942. - Ren Pinon-Hseyin Nuri, Boazlar meselesi, st. 1913. - Ragp Raif-Rauf Ahmet, Boazlar meselesi, st. 1918. - Sedat Paa, Boazlar meselesi ve anakkale, st. 1932. - Sleyman Kni lter, Boazlar meselesi, st. 1936. - Enver Ziya Karal, Boazlar meselesi, ''Tarih notlar'' kitabnda, st. 1940. - Cemal Tukin, Boazlar, stanbul niversitesi yaynlarndan, st. 1947. - Serge Gorianoff, Devlet-i Osmaniye-Rusya siyaseti, eviren: Macar skender - Ali Reat, st. 1331. Macar mltecileri meselesi iin: - Ahmet Refik, Trkiye'de mlteciler meselesi, Trk Tarih Encmeni klliyatndan, st. 1926. - Ahmet Refik, Mlteciler meselesine dair Fuat Efendinin ar I. Nikola ile mlkat, Trk Tarih Encmeni mec. 13 (90). Krm muharebesi (1853-1856): - Hayrettin, Krm Muharebesi tarih-i siyassi, st. 1326. - Adolphus Slad, Trkiye ve Krm harbi, eviren Ali Rza Seyfi, st. 1943. - Camille Rousset, Histoire de la Guerre de Crimee, C. I, II, Paris 1894. - H. Lomarche, Historie de la Guerre D'Orient - Les Russes et les Turcs, Paris 1853. - Prof. Bekir Stk Baykal, Paris antlamas, Aylk Ansiklopedi, C. II, Nr. 23. Islahat ferman hakknda: - Ahmet Refik, Trkiye'de Islahat Ferman, Trk Tarih Encmeni mec. 4 (81).

KRONOLOJ CETVEL 10 Austos 9 ubat 1788 17 Aralk 28 Mart 11 Temmuz 31 Temmuz 22 Eyll 20 ubat 28 ubat Austos 4 Austos 9 Ocak 1792 1787 Osmanl mparatorluu'nun Rusya'ya harp amas. 1788 Avusturya'nn Osmanl mparatorluu'na harp amas. sve Kral Gstav III'n Rusya'ya harp amas. 1788 Kalas olay. 1789 Selim III'n tahta gemesi. 1789 Osmanl Devleti ile sve arasnda antlama. 1789 Fokani felketi. 1789 Buzco-Boze bozgunu. 1790 Leopold'n Avusturya tahtna gemesi. 1790 sve'in harpten ekilmesi. 1790 sve ile Rusya arasnda Varala muahedesi. 1791 Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Zitova bar antlamas. 1792 Osmanl Devleti ile Rusya arasnda Ya bar antlamas. Nizam- Cedid'e dair lyihalarn kaleme alnmas. Rasih Paa Rusya'ya, Agh Efendi ngiltere'ye eli olarak gnderildiler. Mhendishne-i Berr-i Hmyun'un almas. Vehhab isyannn balangc. Deryalar kaptan Kk Hseyin Paann lm. Pazvandolu isyan. 1798 Bonapart'n Dou Akdeniz'e hareketi (Msr'a almak maksadyla). 1798 Bonapart'n St. Jean valyeleri'nden Malta'y al. 1798 Bonapart'n skenderiye'ye var. 1798 Osmanl-Rus antlamas iin grmelerin balamas. 1798 Nelson'un Fransz donanmasn Ebukir'de bozguna uratmas. 1798 Rus donanmasnn Bykdere nlerine gelmesi. 1798 Osmanl Devleti'nin Fransa'ya harp amas. 1798 Osmanl - Rus ittifak. 1798 Bonapart'n Msr'dan Suriye'ye hareketi. 1799 Osmanl-ngiliz ittifak. 1799 Bonapart'n El-Ari'i almas.

1793 1794 1797 19 Mays 12 Haziran 2 Temmuz 28 Temmuz 1 Austos 5 Eyll 25 Eyll 22 Aralk 22 Aralk 5 Ocak 20 ubat

1799 Bonapart'n Gazze'yi almas. 1799 Bonapart'n Akk nnde geri ekilme emir vermesi. 25 Temmuz 1799 Bonapart'n Kse Mustafa Paay yenip esir etmesi. 23 Austos 1799 Bonapart'n, yerine Kleber'i brakarak, Fransa'ya dnmesi. 21 Ocak 1799 ki Sicilya krall ile Fransa'ya kar ittifak. 24 Ocak 1800 Franszlarn Msr' boaltma tekliflerinin artname haline konmas. 21 Mart 1800 Rusya ile Osmanl Devleti arasnda yoniyen adalarnn iadesi. 14 Haziran 1800 Kleber'in ldrlmesi. 2 Mart 1801 ngilizlerin General Menou'nun ordusunu yenmeleri. Nisan 1801 ar Pol'n ldrlmesi. 30 Austos 1801 Franszlarn Msr'dan ekilmesi iin mtareke. 18 Mays 1803 Franszlarn Malta'y boaltmas yznden Fransa ile harbin yeniden balamas. 2 Aralk 1804 Bonapart'n imparatorluunu iln etmesi. 4 ubat 1804 Srp isyannn balamas. 2 Aralk 1805 Bonapart'n Osterli muzafferiyeti. 1805 Srbistan'da Kara Yorgi Gospodar. Kavalal Mehmet Ali Paa Msr Valisi. Muhib Efendi'nin Fransa elilii ve Napolyon Bonapart'n imparator unvannn tasdik edilmesi. 1806 Osmanl Devleti ile Rusya'nn arasnda harbin balamas. 27 Ocak 1807 ngiliz elisinin stanbul'u terk etmesi. 19 ubat 1807 ngiliz donanmasnn stanbul'u korkutma teebbs. 2 Mart 1807 ngiliz donanmasnn geri ekilmesi. 17 Mart 1807 ngilizlerin skenderiye'yi almalar. 14 Mart 1807 Srp isyanna Rusya'nn karmas. 14 Haziran 1807 Bonapart'n Fridland savan yamaklarnn isyan. Kabak Mustafa hareketi. Selim III'n tahttan feragati ve Mustafa IV'n padiahl. 9 Temmuz 1807 Tilsit muahedesi. Eyll 1807 Mehmet Ali Paann skenderiye'yi kuatarak ngilizleri teslime mecbur etmesi. Mahmut II'nin padiahl, Bayraktar'n sadareti.

24 ubat 25 Mays

kazanmas. Boaz

12 Ekim 1808 Erfurt grmesi. Aralk 1808 Kara Yorgi'nin kendisini btn Srplarn bakan iln etmesi. 28 Mays 1812 Bkre bar antlamas. Hicaz'daki Vehhab isyannn Mehmet Ali tarafndan bastrlmas. 7 Kasm 1813 Hurit Paann Kara Yorgi'yi yenerek Belgrad' almas. 1814 Etniki Eterya'nn kurulmas. 1816 Srbistan'n imtiyazl bir eyalet haline gelmesi. 1820 Eflk ve Budan isyan. 12 ubat 1821 Mora isyan. 28 Temmuz 1821 Rusya'nn stanbul'daki elisini geri armas. 1823 ngiltere'nin Yunan asilerini muharip tanmas. 1824 Mehmet Paann Yunan iine mdahalesi. 1825 Yunan asilerinin ngiltere himayesini istemeleri, teklifin, ngilizler tarafndan reddedilmesi. 1826 Tbhne-i mire'nin almas. 4 Nisan 1826 Sen-Petersburg protokolnn imzalanmas. 7 Ekim 1826 Akkerman antlamasnn imzalanmas. 17 Haziran 1826 Yenierilerin Mahmut II'ye kar isyan, Vak'a-i hayriye. 6 Temmuz 1827 Yunan isyanlarnn zlmesi iin Londra antlamas. 5 Haziran 1827 Atina'nn Trklere teslim olmas. 20 Kasm 1827 Navarin felketi. 26 Nisan 1828 Rusya'nn Osmanllara harp amas. 14 Eyll 1829 Edirne bar antlamas. 12 Haziran 1830 Fransa'nn Cezayir'e saldrmas. 5 Temmuz 1830 Cezayir'in Franszlar tarafndan alnmas. Aralk 1831 Msr Valisi Mehmet Ali Paa isyannn balamas. 5 Nisan 1833 Rus kuvvetlerinin Boaz iinde yerlemesi. Mays 1833 Ktahya antlamas. 6 Temmuz 1833 Hnkr skelesi antlamas. 16 Eyll 1833 Mnchengrtz antlamas. 1834 Mekteb-i Ulm- Harbiye'nin almas. 16 Austos 1838 ngiltere ile Osmanl mparatorluu arasnda ticaret antlamas. 21 Nisan 1839 Mahmut II'nin Mehmet Ali'ye harp amas. 3 Kasm 1839 Glhane hatt- hmyununun okunmas. 11 Austos 1840 Mehmet Ali'ye kar harbin yeniden

balamas. 1841 Boazlar problemi hakknda Londra antlamas. 22 ubat 1848 Fransa'da 1848 ihtillinin balamas. 1848 Macarlarn Macar kabinesinin kurulmasn istemeleri. Macar isyan. 4 Mart 1849 Macaristan'n Avusturya'ya ilhak. 15 Mart 1853 Prens Menikof'un olaanst elilikle stanbul'a gelmesi. 19 Mays 1853 Trkiye-Rusya mnasebetlerinin kesilmesi. 22 Haziran 1853 Rus ordularnn Eflk ve Budan'a girmesi. Temmuz 1853 Viyana Kongresi'nin toplanmas. 30 Kasm 1853 Sinop felketi. 28 Ocak 1854 Ruslarn genel taarruza gemeleri. 9 ubat 1854 ngiltere ve Fransa'nn Rusya'ya harp amas. 12 Mart 1854 ngiltere ve Fransa ile Osmanl Devleti arasnda antlama. 30 Eyll 1854 Eflk ve Budan iin Avusturya ile antlama. 25 Ekim 1854 Balkova sava. 5 Aralk 1854 knerman sava. 7 Haziran 1855 Yeiltepe'nin zapt. 12 Austos 1855 Traktir sava. 7 Eyll 1855 Malakof'un zapt. 10 Eyll 1855 Sivastopol'un zapt. 22 Aralk 1855 Ruslarn Kars' almalar. 28 ubat 1856 Islahat Ferman. 30 Mart 1856 Paris antlamas. 3 Temmuz