113

Arz-Talep Uygulamalar

5
113
BLACK 320 C

Dnyada her yl yaklak 30 milyar dolar, devletlerin yasad uyuturucu piyasalarna mdahale etmesi iin harcanmaktadr. Kokain, eroin, marijuana gibi sat ve kullanm yasad olan uyuturucularla mcadele etmek amacyla harcanan bu parann ok byk bir ksm, sz edilen uyuturucularn arzn snrlandrmak amacyla kullanlmaktadr. Birok iktisat bu yaklam eletirerek, uyuturucu kart abalarn piyasann arz cephesinden talep cephesine kaydrlmasn nermekte ve bunun toplumsal adan daha olumlu sonular douracan iddia etmektedirler. Sizce bu iktisatlarn gerekeleri ne olabilir?

114

Arz-Talep Uygulamalar

Balarken
Ekonomistler arz-talep modelini kullanarak hem fiyatlar hakknda gemiteki gzlemleri aklarlar hem de farkl koullar altnda bu fiyatlardaki deimeleri tahmin ederler. Farkl koullarn oluumunda hkmet politikalar nemli rol oynayarak, serbest piyasa koullar altnda belirlenen denge durumundan sapmalarn ortaya kmasna yol aarlar. Bu blmde arz-talep aralar erevesinde eitli trlerdeki hkmet politikalar (fiyat, miktar kontrolleri ve vergileme) analiz edilecektir. Tketicilerin ve reticilerin refahn olumlu ynde etkilemek iin hkmetin uygulad politikalar zaman zaman ngrlenin aksi ynde sonular da ortaya karabilmektedir. Arz-talep modeli erevesinde oluan denge fiyatnda gerek kaymalardan dolay ortaya kan deiiklikler, gerekse hkmet politikalar sonucu oluan farkllklar, retici ve tketici refahnda deiiklie yol aacaktr.

Anahtar Kavramlar
Fiyat kontrolleri Taban fiyat Tavan fiyat Kota Spesifik vergi Ad valorem vergi Vergi yansmas Tketici rant retici rant

Amalarmz
Bu niteyi tamamladnzda 1. Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland fiyat kontrol yntemlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluan fiyat ve ilem hacmi zerindeki olas etkilerini, 2. Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland miktar kontrol yntemlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluan fiyat ve ilem hacmi zerindeki olas etkilerini, 3. Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla vergileme yetkisinden kaynaklanan gcn nasl kullanacan ve ekonomik birimlerin vergiler karsnda gsterecei tepkinin piyasa dengesinin oluumuna etkilerini, 4. Tketici ve retici rant kavramlarn ve piyasa dengesinde meydana gelen deimelerin refah zerindeki etkilerini, ... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

Devletin Fiyatlara Mdahalesi ve Denge Oluumuna Etkileri

115

DEVLETN FYATLARA MDAHALES VE DENGE OLUUMUNA ETKLER

AMA

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland fiyat kontrol yntemlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluan fiyat ve ilem hacmi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek

Devlet, kimi zaman vatandalarnn refahn ve mutluluklarn artrmak iin piyasada oluan denge koullarn yetersiz bularak, sosyal adaleti salama ynnde bir takm politikalar uygular. Bu politikalarn balcalar fiyat (asgari cret, kira kontrolleri ve tarmsal destekleme fiyatlar gibi) ve miktar (kotalar gibi) kontrolleri ile vergi uygulamalardr. Bu mdahale trlerinden ilki olan fiyat kontrollerinde devlet yasa ya da dzenlemelerle (ynetmelik, tebli gibi) belirli bir mal ya da hizmetin fiyatn tespit etmekte veya snrlama getirmektedir. Uygulamada belli bal fiyat mdahalesi yntemleri, taban ve tavan fiyat uygulamas, asgari cret uygulamas, tarmsal destekleme uygulamalar ve kira kontrolleridir. Devletin sralanan bu mdahale yntemlerini aadaki blmlerde ayr ayr inceleyeceiz.

Fiyat kontrolleri: Devletin yasa ya da dzenlemelerle (ynetmelik, tebli gibi) belirli bir mal ya da hizmetin fiyatn tespit etmesi veya snrlama getirmesidir.

Taban ve Tavan Fiyat Uygulamalar

Devletin piyasaya mdahale ederek fiyat kontrollerine ynelmesi hemen her lkede karmza kmaktadr. Emek piyasasnda, bir takm tarmsal rnlere ilikin piyasalarda, kira szlemelerinde bu tr mdahaleler sk sk rastladmz uygulamalardr. Bu uygulamalar sonucu bir mal ve hizmet iin asgari ya da taban fiyat belirlenmektedir. Bu fiyat dzeyinin altndaki bir fiyattan piyasada ilem gereklemez. Taban fiyat uygulamasnda ama, mal ve hizmet arz edenleri korumaktr. rnein, asgari cret demesi ile dk gelirliler korunurken, destekleme almlaryla iftilerin korunmas amalanmaktadr. Taban fiyat uygulamasna rnek olarak devletin ttn piyasasna mdahalesini ele alalm. Aada yer alan ekil 5.1e gre, ttn piyasasnda devlet mdahalesi sz konusu olmad zaman fiyat P1 dzeyinde oluacaktr. Dikkat edilirse P1 fiyatnda arz-talep eitlii saland iin bu fiyat denge fiyat olarak nitelendirmemiz gerekmektedir. Eer devlet bu fiyat dk bulup, bunun zerinde P2 gibi bir fiyat dzeyinde bir taban fiyat belirlerse, ortaya arz fazlal kmaktadr. Bu fazlal devletin satn alp, stoklamas gerekmektedir. Gerek denge fiyat zerindeki fiyat, gerekse stoklama maliyetleri tketicileri olumsuz ynde etkilemektedir. Bu yzden ttn dahil, baz tarmsal rnler iin devletler alternatif politikalarla arz snrlandrma yollar aramaktadrlar. ekil 5.1de yaplan izimde, eer taban fiyat P1 dzeyinde veya altnda belirlenmise hibir balayc yan olmamaktadr. Ancak, P1in zerindeki fiyat arz fazlas oluumuna neden olmaktadr.

Taban fiyat: Devletin mal ve hizmet arz edenleri korumak iin, piyasada ilem grlecek asgari fiyat belirlemesidir.

116
ekil 5.1

Devletin Fiyatlara Mdahalesi ve Denge Oluumuna Etkileri

Taban Fiyat Uygulamas Ttn piyasasnda devlet mdahalesi sz konusu olmad zaman fiyat P1 dzeyinde oluacaktr. Eer devlet bu fiyat dk bulup, bunun zerinde P2 gibi bir fiyat dzeyinde bir taban fiyat belirlerse, ortaya arz fazlal kmaktadr. Bu fazlal devletin satn alp, stoklamas gerekmektedir. Ancak, P1in zerindeki her fiyat arz fazlas oluumuna neden olmaktadr.

P Arz Fazlas PA P1 P2 D 0 Q
D

S Taban Fiyat

Q Q1 Q
S

Tavan fiyat: Devletin tketicileri korumak iin piyasada ilem grlecek en yksek fiyat belirlemesidir.

Tavan fiyat uygulamasyla ise, devlet uygulanacak en yksek fiyat belirler. Ama, denge fiyatn yksek bulan tketicileri desteklemektir. Eer, tavan fiyat denge fiyatnn zerinde belirlenmise, balayc hibir zellii yoktur. Eer uygulanmas gereken maksimum fiyat, denge fiyatnn altnda belirlenmise bir takm sorunlarla karlalr. Bu sorunlardan ilki firmalarn fiyat dk bulmalarndan dolay retimi ksmalar ve bu mala ilikin ktlk veya talep fazlas yaanmasdr. ekil 5.2de gsterildii gibi, P2 maksimum fiyat olarak belirlenmise, denge fiyatnn altnda olduu iin QS-QD kadarlk talep fazlas oluacaktr.

ekil 5.2 Tavan Fiyat Uygulamas Tavan fiyat uygulamasyla devlet uygulanacak en yksek fiyat belirler. Ama, denge fiyatn yksek bulan tketicileri desteklemektir. Eer uygulanmas gereken maksimum fiyat, denge fiyatnn altnda belirlenmise bir takm sorunlarla karlalr. Bu sorunlardan ilki firmalarn fiyat dk bulmalarndan dolay retimi ksmalar ve bu mala ilikin ktlk veya talep fazlas yaanmasdr. rnein, P2 maksimum fiyat olarak belirlenmise, denge fiyatnn altnda olduu iin QS-QD kadarlk talep fazlas oluacaktr. P

S PK P1 P2 D 0 QS Q1 QD Tavan Fiyat Ktlk Q

Taynlama: Paylam sorununun piyasa mekanizmasnn devreden karlarak idari kararlarla zmlenmesidir.

Balayc bir tavan fiyat uygulamasyla ortaya kan ktlk, taynlama sorununu gndeme getirecektir. Taynlama, paylam sorununun piyasa mekanizmasnn devreden karlarak idari kararlarla zmlenmesidir. rnein, karne uygulamasna geilecek ve sonuta her tketici belirli miktarda mal satn alabilecek, daha fazlasn satn alamayacaktr. Yaanan tecrbeler bunun uzun kuyruklarn olumasna yol aarak, tketicilerde zaman kaybna neden olacan gstermektedir. te yandan, paylam sorununun zmnde fiyat mekanizmasnn devreden karlmas sonucunda ahlaki olmayan paylam yntemleri de devreye girebilir. rnein, satclar kendi mterilerine, yaknlarna ncelik vererek, karmaaya yol aabilirler.

Devletin Fiyatlara Mdahalesi ve Denge Oluumuna Etkileri

117

Tavan fiyat uygulamasnn neden olduu bir dier sorun, zellikle gelimekte olan lkelerde karaborsa fiyatnn olumasn gndeme getirmesidir. Bylece insanlar devletin kontrol dnda oluan karaborsa fiyatyla (PK) uygulanan tavan fiyat (P2) arasnda, anlamaya gre belirlenen bir fiyat kabullenmek durumunda kalrlar. Bu durum da mallarn gizli-sakl satna neden olacaktr. Bir baka sorun da bu fiyat dzeyinde satlan maln kalitesini gelitirmeye ynelik aba gsterilmemesi, maliyeti drmek iin firmalarn dk kaliteye ynelmeleridir. Bu sorunlar dikkate alndnda, tketicileri korumaya ynelik bu politika daha ok zarar verebilecektir. rnein kira kontrolleri ile reticiler daha az kiralk ev retecekler, arz daralm olacak ve kalite decektir.

Asgari cret Politikas

Devlet mdahalesinin olmad durumda, emek piyasasnda denge istihdam ve cret dzeyi arz-talep koullarna gre belirlenir. Emek piyasasnda emek arz edenler hanehalk iken, emek talep edenler firmalardr. Aada yer alan ekil 5.3 incelendiinde, arz ve talep kanununa gre emek piyasasnda balangta denge, emek arz erisi (SL) ile emek talep erisinin (DL) kesitii E1 noktasnda oluacaktr. Bu ekonomide asgari ihtiyalar karlayabilmek iin gerekli cretin 400 bin lira olduunu kabul edelim.
ekil 5.3 Asgari cret Uygulamas ve sizlik Arz ve talep kanununa gre emek piyasasnda balangta denge, emek arz erisi (SL) ile emek talep erisinin (DL) kesitii E1 noktasnda oluacaktr. Bu ekonomide asgari ihtiyalar karlayabilmek iin gerekli cretin 400 bin lira olduunu kabul edersek, emek piyasasnn 300 bin TL cret dzeyi ve 135 milyon saatlik emek miktarnda dengeye geldii grlmektedir. Bu cret dzeyinin yetersiz olduuna inanan devlet, en dk cret dzeyini 400 bin TL olarak aklayacak olursa, talep edilen emek miktar 80 milyon emek saatine gerilerken, arz edilen emek miktar asgari cret dzeyinde 190 milyon emek saatine ykselecektir. Arz edilen ve talep edilen emek miktarlar arasndaki (190-80=) 110 milyon emek saati artk olacaktr. Emek piyasasndaki bu artk isizlik olarak tanmlanr. 600 500 cret (bin TL) 400 300 200 100 0 0 40 80 135 Emek Miktar 190 245 DL sizlik E1 SL Asgari cret Dzeyi

Denge durumunda gerekleen cret dzeyinin asgari ihtiyalar karlayacak dzeyin altnda gereklemesi sosyal adaletsizlie neden olurken, piyasa mekanizmasnn bunu salamada baarsz olduu grlmektedir. Bu durum karsnda devlet hanehalknn asgari geim standartlar erevesinde almas gereken saat ba (ya da gnlk) en dk cret dzeyini tespit eder. Eer devlet tarafndan belir-

118

Devletin Fiyatlara Mdahalesi ve Denge Oluumuna Etkileri

lenecek olan bu cret dzeyi denge noktasnn zerinde gerekleecek olursa, piyasada arz edilen emek miktar artarken, talep edilen emek miktarnda bir azalma meydana gelecektir. rnekte, emek piyasasnn 300 bin TL cret dzeyi ve 135 milyon saatlik emek miktarnda dengeye geldii grlmektedir. Bu cret dzeyinin yetersiz olduuna inanan devlet, en dk cret dzeyini 400 bin TL olarak aklayacak olursa, talep edilen emek miktar 80 milyon emek saatine gerilerken, arz edilen emek miktar asgari cret dzeyinde 190 milyon emek saatine ykselecektir. Arz edilen ve talep edilen emek miktarlar arasndaki (190-80=) 110 milyon emek saati artk olacaktr. Emek piyasasndaki bu artk isizlik olarak tanmlanr. Asgari cret politikasyla ilgili olarak iki temel sonu ortaya kmaktadr: Bu politikalar sonucu cretlerin ykseltilmesi, halihazrda alan cretli kesimin refah seviyesini arttrrken, yksek cretler nedeniyle i bulamayanlarn ya da iini kaybedenlerin refah seviyesini drr.

Tarmsal Destekleme Fiyatlar

Dnyann pek ok lkesinde tarm kesimini kalkndrmak amacyla tarmsal destekleme politikalar uygulanr. Tarmsal destekleme politikalar ierisinde en sk karlalan devletin kritik grd baz tarmsal rnler iin destekleme alm fiyat belirlemesidir. Bu trden alm fiyatlarnn daha ok lke ekonomisi iin kritik rn nitelii tayan ay, ttn, pamuk, buday gibi rnler iin uyguland grlmektedir. Tarmsal destekleme fiyat da aynen asgari cret dzeyi politikasnda olduu gibi bir taban fiyat uygulamasdr. Bu uygulama, devlete belirlenen bir fiyat dzeyinin altnda piyasada ilem yaplmasn engellemektedir. Tarmsal destekleme fiyatn ay piyasas yardmyla rneklendirmeye alalm. ncelikli olarak devletin piyasaya mdahale etmedii ve piyasa mekanizmas koullarnn alt bir ay piyasas dnelim. Bu varsaymlar altnda, arz ve talep kanunlar erevesinde elde edilecek ay arz erisi (ST) ve ay talep erisi (DT) yardmyla denge ay miktarn ve fiyatn piyasa koullar belirleyecektir. ekil 5.4 incelendiinde, ay arz ve talep erilerinin kesitii E1 noktasnda dengenin olutuu grlmektedir. Bu denge noktasna kar gelen denge fiyat kilogram bana 300 TL iken, denge ay miktar 135 ton olarak gereklemektedir. Ancak, devletin bu fiyat dzeyinde reticilerin tarmsal yatrm kararlarnn olumsuz etkileneceini dndn varsayalm. Bu dncenin temeli, oluacak ay fiyatnn, ay retim maliyetlerinin altnda olmasndan kaynaklansn. Maliyet ve fiyat arasndaki bu fark tarm kesiminde alan kiilerin bu rn retmekten vazgemesine neden olacaktr. te devlet reticilerin bu kararn etkilemek iin piyasaya mdahale eder ve oluan piyasa fiyatnn zerinde bir fiyat destekleme almlarnda uygulanacak fiyat olarak belirler. Belirlenen taban fiyat, rnn piyasa fiyatnn artmasna neden olacaktr. Fiyatta meydana gelen bu deime hem ay talep erisi hem de ay arz erisi boyunca hareketlenmelere neden olacaktr.

Devletin Fiyatlara Mdahalesi ve Denge Oluumuna Etkileri

119
ekil 5.4

Tarmsal Destekleme Fiyat ve Arz Fazlas Devlet ayn kilogram bana taban fiyatn 400 TL olarak aklamtr. Bu yeni fiyat dzeyi, denge fiyatnn 100 TL zerindedir. Fiyat art, talep edilen ay miktarn 80 tona geriletirken, arz edilen miktarn 190 tona ykselmesine neden olacaktr. Ortaya kan arz fazlasn devlet satn alma sz verdii iin ekildeki artk blgesini yok edecek ekilde bir talep yaratarak piyasa temizlenmesini gerekletirecektir. Yani devlet QT kadarlk ksmnn alcs olarak piyasaya girecektir. Bu potansiyel alclarn saysnda bir art anlamna geleceinden talep erisi saa kayacaktr. Bylece taban fiyat dzeyinde denge meydana gelecektir. 800 700 600 500 400 300 200 100 0 0 40 80 135 E1 QT 190 245

ayn Kilogram Fiyat ( TL)

Artk ST E2 Taban Fiyat DT DT

1

ay Miktar (bin kg)

rneimizi bu aklamalara gre geniletelim. Varsayalm ki, devlet ayn kilogram bana taban fiyatn 400 TL olarak aklasn. Bu yeni fiyat dzeyi, denge fiyatnn 100 TL zerindedir. Fiyat art talep edilen ay miktarn 80 tona geriletirken, arz edilen miktarn 190 tona ykselmesine neden olacaktr. Arz edilen ve talep edilen ay miktarlar karlatrlacak olursa, (190-80=) 110 ton ay fazlal oluacaktr. Yani ekonomide bir artk durumu sz konusudur. Ancak devlet reticilere bu fiyat dzeyinde satlamayan rnlerini satn alma sz verdii iin ekildeki artk blgesini yok edecek ekilde bir talep yaratarak piyasa temizlenmesini gerekletirecektir. Yani devlet QT kadarlk ksmnn alcs olarak piyasaya girecektir. Bu potansiyel alclarn saysnda bir art anlamna geleceinden talep erisi saa kayacaktr. Bylece taban fiyat dzeyinde denge meydana gelecektir. Devletin piyasaya mdahale etmedii ortamla karlatrldnda hem fiyat dzeyi hem de ekonomide retilen ay miktar artacaktr.

Kira Kontrolleri
Ekonomide mlkiyet hakknn serbest olmas herkesin konut sahibi olaca anlamna gelmez. Bu sebeple kiralk konutlarn kiraya verildii ve kiraland bir piyasa vardr. Bu piyasay kiralk konut piyasas olarak tanmlayacak olursak, kiralk konut talep edenler kirac olurlarken, kiralk konut arz edenler konut sahipleri olmaktadr. Kiralk konut talep edenler bunlar ev, iyeri gibi deiik amala kullanabilirler. Kendi ihtiyacndan fazla konuta sahip olanlar bunlar kiraya verirler. Kiraya verdikleri mlkleri zerinden de kira geliri elde ederler. Ancak, kiralk konut piyasasnda konut miktar yetersizse, konut arz edenler bu durumdan yararlanmak ve gelirlerini daha ok artrmak isteyeceklerdir. Byle bir davran ekonomik ve sosyal balamda bir takm sorunlarn yaanmasna zemin hazrlayabilecektir. Nitekim Trkiyede de kiralk konutlarn kira art oranlar 2000 yl balarnda yllk %25 ile snrlandrlm ve bu dzenleme yaklak bir yl srmtr. Byle bir uygulama, kiralk konut piyasasnda konut kiralarnn denge dzeyinin altnda be-

120

Devletin Fiyatlara Mdahalesi ve Denge Oluumuna Etkileri

lirlenmesi eklinde gereklemektedir. Yani devlet, konut kiralar iin bir tavan fiyat belirlemektedir. Piyasa iin bu kira dzeyinin zerinde bir kira belirlemek mmkn deildir. Dolaysyla byle bir uygulama talep edilen kiralk konut miktarn arttrmasna karn, arz edilen konut miktarnn azalmasna neden olacaktr. Dier bir ifadeyle, arz ve talep kanunlarna uygun olarak, den fiyatlar arz ve talep erileri boyunca hareketlenmeye neden olacak ve denge bozulacaktr. ekil 5.5de ncelikli olarak, devletin mdahale etmedii durumda, serbest bir piyasada kiralk konutlarn kira dzeyinin ve denge kiralk konut miktarlarnn piyasa mekanizmas iinde nasl belirlendii gsterilmektedir. Kiralk konut talep erisinin (DR) ve arz erisinin (SR) ile gsterildii grafikte, ilk durumda denge E1 noktasnda olumaktadr. Denge durumunda kira creti 300 milyon TL iken kiralk ev miktar 150 adettir. Ancak yerel ynetimin konut kiralar iin kira kontrol yoluyla 200 milyon TLlik kira tavan belirlediini dnrsek, bu durum piyasada konut kiralarnda bir d olarak alglanacandan arz edilen ve talep edilen miktarlar deiecektir.
ekil 5.5 Kira Kontrolleri ve Ktlk Kiralk konut talep erisinin (DR) ve arz erisinin (SR) ile gsterildii grafikte, devletin piyasaya mdahale etmedii ortamda denge E1 noktasnda olumaktadr. Denge durumunda kira creti 300 milyon TL iken kiralk ev miktar 150 adettir. Ancak yerel ynetimin konut kiralar iin kira kontrol yoluyla 200 milyon TLlik kira tavan belirlediini dnrsek, bu durum piyasada konut kiralarnda bir d olarak alglandndan, kiralk konut piyasasnda talep edilen miktar 200e karken, arz edilen miktar 100 adete dmektedir. Sonuta, devlet mdahalesi ile dengenin altnda belirlenen kira bedeli piyasada bir ktlk sorununa neden olacaktr.

Aylk Kira ( Milyon TL)

600 500 400 300 200 100 0 0 50 100 150 200 250 300 Kiralk Ev Miktar (Aylk) KITLIK DR E1 SR

Kiralk konut piyasasnda talep edilen kiralk konut miktar 200e karken, arz edilen konut miktar 100 adete dmektedir. Sonuta, devlet mdahalesi ile dengenin altnda belirlenen kira bedeli piyasada bir ktlk sorununa neden olacaktr.
SIRA SZDE

lkemizde hekim hizmetlerine olan talebin fiyat esneklii yaklak 0.60, arzn fiyat esneklii ise yaklak 1.5 olarak tahmin edilmektedir. Gnmzde tbbi tedavinin maliyetinin artt da bir gerektir. Devletin bu durumu kontrol altna alabilmek iin piyasaya mdahale etmek amacyla hazrlklar yaptn kabul edelim. Hazrlanan ynetmelikte, bu amaca dnk olarak zel hastanelerde uygulanan bugnk denge fiyatlarnn %20 orannda drlmesi ve bu fiyat dzeyinin maksimum fiyat olarak belirlenmesi (yani tavan fiyat uygulamasna gei) nerilmektedir. Medyadan bu nerileri takip eden bir iktisat olarak, a) Salk hizmetleri arznn yzde ka azalacan hesaplaynz. b) Salk hizmetleri talebinin yzde ka artacan hesaplaynz. c) Piyasada meydana gelecek deimeyi grafik yardm ile aklaynz. d) Tavan fiyat uygulamas sonucu piyasada ne tr olumsuzluklarn ortaya kabileceini aklaynz. e) Salk kurumlar getirilen maksimum fiyat uygulamasn delecek yntemler bulabilirler mi?

Miktar Kontrolleri ve Denge Oluumuna Etkisi

121

MKTAR KONTROLLER VE DENGE OLUUMUNA ETKS

AMA

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland miktar kontrol yntemlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluan fiyat ve ilem hacmi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek

Taban fiyat ve tavan fiyat politikalarna ek olarak, devletin piyasalarda oluan denge fiyat ve miktarn deitirmek iin kullanabilecei dier bir ara da kotalardr. Kota, en sk, uluslararas ticarette ve retimde uygulanan miktar snrlamalarna verilen genel addr. ktisada giri dersi kapsamnda mevcut kota uygulamalarndan ikisini, retime ve ithalata getirilen miktar snrlamalarn ele alacaz.

Kota: Genellikle, retimde ve ithalatta uygulanan miktar snrlamalardr.

retim Kotalar
retim kotas, devletin arz edilen mal veya hizmet miktarn snrlayarak, tam rekabet koullarnda olumu olan piyasa fiyatn reticilerin lehine arttrmas ynndeki bir politikay tanmlamaktadr. Bu uygulamann fiyat kontrollerinden fark, burada devletin miktar kontrollerine ynelmesidir. Devlet retim miktarna snrlama getirerek, piyasadaki mal ve hizmet miktarn piyasa koullarnda oluacak denge miktarnn altnda belirlerse doal olarak piyasada bir daralma sz konusu olacaktr. Bunun doal sonucu da fiyatn artmas eklinde gerekleir. Denge miktarndaki kstlamaya karn denge fiyatndaki art bir yandan reticilerin gelirinde art yaratrken, dier yandan piyasaya yeni reticilerin girmesini engellemi olur.
retim kotas: Arz edilen mal veya hizmet miktarn snrlayarak, rekabet koullarnda olumu piyasa fiyatn reticilerin lehine arttrmaya dnk devlet politikasdr.

ekil 5.6 retim Kotas ve Arz Fonksiyonu Devlet mdahalesinin sz konusu olmamas durumunda piyasa E1 noktasnda dengeye gelmekte ve bu denge dzeyinde piyasada 300 bin TL/kg fiyatndan 150 bin ton afyon alnp satlmaktadr. Ancak devlet afyon retimini 100 bin ton ile snrlandrrsa, denge miktar azalacaktr. Denge miktarndaki bu kstlamaya karn denge fiyatndaki art reticilerin kazanlarn arttracak ve piyasaya dier reticilerin girmesini engelleyecektir. Bu durumda arz erisi 100 bin ton dzeyinde dirsek yapar. Dirsein meydana geldii noktadan itibaren afyonun kg fiyat ne kadar artarsa artsn arz edilen miktar artrlamayacaktr. Uygulanan bu retim kotas denge noktasnn solunda olutuundan denge fiyat da kg bana 400 bin TLye ykselecektir.

Afyon Fiyat ( Kg/ TL)

600 500 400 300 200 100 0 0 50

S2 S1 E2 E1

D 100 150 200 250 300

Afyon Miktar (bin ton)

Bir rnekle retim kotalarn ve etkilerini aklamaya alalm. Bilindii gibi afyon hem ila yapmnda hammadde olarak kullanlmakta hem de uyuturucu olarak kullanlabilmektedir. Uyuturucu ile mcadele program yrten devletin, afyonun uyuturucu yapmnda kullanmna engel olmak amacyla ekim alanlarn snrladn ve dolaysyla retime miktar snrlamas getirdiini kabul edelim. ekil 5.6y incelediimizde, kota uygulamasnn olmamas durumunda piyasann E1

122

Miktar Kontrolleri ve Denge Oluumuna Etkisi

noktasnda dengeye geleceini ve bu denge dzeyinde piyasada 300 bin TL/kg fiyatndan 150 bin ton afyon alnp satldn gryoruz. Ancak devlet belli bir miktar retim yaplaca konusunda afyon retimine bir snrlama getirirse, denge miktar azalacaktr. Denge miktarndaki bu kstlamaya karn denge fiyatndaki art reticilerin bir yandan kazanlarnn artmasna olanak salarken, dier yandan piyasaya dier reticilerin girmesini engellemi olacaktr.Eer devlet afyon retimini ylda 100 bin ton ile snrlandracak olursa, arz erisi 100 bin ton dzeyinde dirsek yapacaktr. Dirsein meydana geldii noktadan itibaren afyonun kg fiyat ne kadar artarsa artsn arz edilen miktar artrlamayacaktr. Uygulanan bu retim kotas denge noktasnn solunda olutuundan denge fiyat da kg bana 400 bin TLye ykselecektir

thalat Kotalar
thalat kotas: Belli bir dnem boyunca ithal edilecek rn miktar ve deeri zerine bir tavan koyulmasdr.

thalat kotalar, yani ithal mallara getirilen snrlama, ulusal endstrileri korumak iin oluturulur. thalat kotas, belli bir dnem boyunca, ithal edilecek rn miktar veya deeri zerine bir tavan koyulmasdr. thal kotalarnn ilk amac ulusal endstrileri dier uluslarn reticilerinin rekabetinden korumak ve demeler dengesindeki aklar azaltmaktr. Grafik 5.7de, otomobil endstrisine ilikin kota uygulanmasnn etkisi gsterilmektedir. Grafikte iki adet arz erisinin bulunduu grlmektedir. Bunlardan birincisi yurtii otomobil reticilerine ait arz erisi, dier de dnya otomobil arz erisidir. Eer d ticaret zerinde, kota tr bir snrlama olmazsa, otomobilin yurtii fiyat, dnya piyasa fiyat olan 20 milyar TLye eittir. Dnya fiyat yatay eksene paralel olarak izilen bir doru ile gsterilmektedir. Bu koullar altnda, Trkiyede 120 bin adet otomobil satlacaktr. Bu fiyat dzeyinde yurtii reticiler 40 bin adet otomobil arz edecektir. (120-40=) 80 bin adet otomobil yabanc lkelerden ithal edilecektir.

ekil 5.7 thalat Kotalar Eer d ticaret zerinde, kota tr bir snrlama olmazsa, otomobilin yurtii fiyat, dnya piyasa fiyat olan 20 milyar TLye eittir. Dnya fiyat yatay eksene paralel olarak izilen bir doru ile gsterilmektedir. Bu koullar altnda, Trkiyede 120 bin adet otomobil satlacaktr. Bu fiyat dzeyinde yurtii reticiler 40 bin adet otomobil arz edecektir. (120-40=) 80 bin adet otomobil yabanc lkelerden ithal edilecektir. thalat ylda 40 bin adetle snrlandrlrsa, ithal otomobil arz azalaca iin, kota konulan rnn fiyat 30 milyar TLye ykselir. Daha yksek fiyat dzeyinde, tketiciler artk 120 bin adet deil 100 bin adet rn talep etmektedirler. Bu miktarn 60 bin adedi ulusal otomobil reticileri tarafndan arz edilecektir. Grld gibi, tketiciler hem daha az miktarda otomobil satn alabilmekte hem de bunun iin daha yksek bir fiyat demek zorunda kalmaktadrlar. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 0 20 40 Otomobil Fiyat(Milyar TL) thalat Kotas E1 S (yurtii) S (kota sonras)

Kota ncesi thalat Miktar 60 80 100 120

P (dnya) D 140

Otomobil Adedi (Bin)

Vergi Uygulamalar

123

Otomobil ithalat, kota uygulamas sonucu 40 bin adetle snrlandrldnda ne olacaktr? Kota uygulamas, ithal otomobil arzn azaltt iin, kota konulan rnn fiyat 30 milyar TLye ykselir. Daha yksek fiyat dzeyinde, tketiciler artk 120 bin adet deil 100 bin adet rn talep etmektedirler. Bu miktarn 60 bin adedi ulusal otomobil reticileri tarafndan arz edilecektir. Grld gibi, tketiciler hem daha az miktarda otomobil satn alabilmekte hem de bunun iin daha yksek bir fiyat demek zorunda kalmaktadrlar. Kk bir Anadolu kentinde erkeklere sa kesme hizmeti sunan 20 adet berber faaliyet gstermektedir. Bu piyasada gnde 200 kii sa kestirmekte ve her biri 3 milyon TL demektedir. Bir berberin gnde en fazla 10 kiiyi tra edebildiini varsayarsak, her berber gnde 10 mteriye hizmet sunabilecektir. Bu kentteki yerel ynetim, berberlerin bundan sonra ancak lisans almalar durumunda faaliyet gsterebileceklerini ngren ve lisans saysn 15 ile snrlandran bir ynetmelik kartmtr. Bu ynetmeliin sa kesim hizmeti piyasasnda yarataca etkiyi deerlendirebilir misiniz?
SIRA SZDE

VERG UYGULAMALARI
Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla vergileme yetkisinden kaynaklanan gcn nasl kullanacan ve ekonomik birimlerin vergiler karsnda gsterecei tepkinin piyasa dengesinin oluumuna etkilerini aklayabilmek

AMA

Devletler hem kamusal amalar gerekletirmek iin gerekli olan geliri salamak, hem de piyasada oluan sonular etkilemek amacyla, lkede gerekletirilen ekonomik faaliyetleri vergilendirirler. Vergiler bazen belli bir miktar, bazen belli bir oran eklinde olabilir. Baz durumlarda ise vergi sabit bir miktar olarak da karmza kar. Sabit miktarl bu vergiler ba vergileri olarak nitelendirilir ve ekonomik faaliyetlerden tmyle bamszdr. Belli bir maddi l zerinden (arlk, uzunluk, adet, hacim gibi) alnan vergiler ise spesifik vergiler olarak tanmlanr. rnein benzinin her litresi iin denecek 500 bin TLlik bir vergi bu tr bir vergidir. Trk vergi sisteminde yer alan motorlu tatlar vergisi de belli arlk ve ya temel alnarak hesapland iin spesifik bir vergidir. Belirli bir parasal deerin yzdesi eklinde hesaplanan vergiler ise ad valorem vergiler olarak isimlendirilir. Kiisel gelir vergileri ve kurumlar vergileri bu tr iinde yer alr. Spesifik vergiler miktar, ad valorem vergiler ise deer vergiler olarak da tanmlanr. Uygulamada yer alan verginin tr ne olursa olsun, bu verginin tketici ve reticinin davranlarn etkileyecei bir gerektir. Ancak burada tm vergi trlerinin etkilerini anlatmak hem zamanlama hem de hacim bakmndan uygun olmadndan, konuyu sadece belirli bir birim zerinden alnan sat vergileri yoluyla aklamaya alacaz. Sat vergilerine ilikin aklamalarmz yaparken, konuyu kolaylatrmas asndan bu vergilerin reticiler tarafndan dendiini varsayacaz. Burada ama vergileme tekniklerinin tartlmas deildir. Amacmz, uygulamada karmza kabilecek bir verginin temel ekonomik etkilerini u ana kadar grdmz arz-talep analizi yardmyla ortaya koyabilmektir. Eitim programnzn ilerleyen yllarnda bu amala kullanlabilecek baka analiz yntemleri olduunu da greceksiniz.

Spesifik vergiler: Belirli bir maddi l zerinden alnan vergilerdir.

Ad valorem vergiler: Belirli bir parasal deerin yzdesi eklinde alnan vergilerdir.

DKKAT

124

Vergi Uygulamalar

Bu varsaymlar nda, retici firma, birim zerinden sat vergisini deyecei iin, bunu bir maliyet eklinde alglayacaktr. nite 3te grdmz gibi, retim maliyetlerindeki art arz erisinin sola ve yukarya kaymasna neden olacaktr. Bu durum, vergilerin denge zerindeki etkisini aklamasna karn, vergi yknden kimin ne kadar pay alacan kestirmek mmkn olmayacaktr. Vergi yknn tketici ve retici arasnda hangi miktarlarda paylalacann yant ise arz ve talep erilerinin eimine bal olacaktr. ekil 5.8de benzin piyasas zerinde uygulanacak olan bir sat vergisinin arz ve talep erileri balamnda sonular analiz edilmektedir. Sat vergisi uygulamaya konmadan nce benzin piyasasnda dengenin E1 noktasnda gerekletiini gryoruz. Bu durumda denge fiyat 300 bin TL ve denge benzin miktar 135 bin litredir. Uygulanacak sat vergisi, her birim zerinden alnaca iin arz erisi bir btn halinde sola-yukarya doru kayacaktr. Vergi uygulamas arz erisinin sola-yukarya kaymasna neden olurken, artan fiyatlar da talep edilen mal ve hizmet miktarnn azalmasna neden olur. Yeni denge noktas E2ye kayarken, denge benzin miktar 80 bin litreye gerileyecek ve yeni denge fiyat 400 bin TLye ykselecektir. Arz erisindeki kayma 200 bin TLlik vergi kadar olacaktr.
ekil 5.8 Sat Vergisinin denmesi Sat vergisi uygulamaya konmadan nce benzin piyasasnda dengenin E1 noktasnda gerekletiini gryoruz. Bu durumda denge fiyat 300 bin TL ve denge benzin miktar 135 bin litredir. Uygulanacak sat vergisi, her birim zerinden alnaca iin arz erisi bir btn halinde sola-yukarya doru kayacaktr. Vergi uygulamas arz erisinin sola-yukarya kaymasna neden olurken, artan fiyatlar da talep edilen mal ve hizmet miktarnn azalmasna neden olur. Yeni denge noktas E2ye kayarken, denge benzin miktar 80 bin litreye gerileyecek ve yeni denge fiyat 400 bin TLye ykselecektir. Arz erisindeki kayma 200 bin TLlik vergi kadar olacaktr. 800 Benzin Fiyat(Litre/bin TL) 700 600 500 400 300 200 100 0 0 40 80 135 190 245 Benzin Miktar (Bin litre/ay) Tketici der retici der D E2 E1 T=200 bin S ST

Vergi yansmas: Vergiyi deyen mkellefin, bunun bir ksmn veya tamamn fiyat mekanizmas aracl ile dier kiilere aktarmasdr.

Uygulanacak bir sat vergisinin denge zerindeki etkisini grmenin yannda, asl merak edilen verginin kimin zerinde, ne kadar kalaca hususudur. Yukarda da belirttiimiz gibi, bunu belirleyecek olan arz ve talep esneklikleridir. Yukardaki rnek iin arz ve talep esnekliklerinin ayn olduunu varsayacak olursak, ekilden de grlecei zere verginin yarsn tketici, yarsn retici deyecektir. Arz edenlerin vergi yklerinin bir ksmndan kurtulduu bu durum vergi yansmas olarak tanmlanmaktadr. Yani verginin deyicisi olan retici 200 TLlik birim sat vergisinin 100 TLlik ksmn tketiciye yanstmtr.

Vergi Uygulamalar

125

Uygulanan sat vergisinin retici ve tketici tarafndan hangi miktarda yklenileceini arz ve talep erilerinin esneklikleri belirler. imdi esneklikleri farkl olan talep ve arz erileri iin sat vergilerinin kimin zerinde kalacan, ne kadarlk bir ksmnn yanstlabileceini aklamaya devam edelim. lk olarak talebin fiyat esnekliinin arzn fiyat esnekliinden kk olduunu dnelim. Bu durumda, yapacamz izimde arz erisine gre daha dik talep erisi kullanmamz gerekmektedir. Aada yer alan ekil 5.9 bu amala kullanabileceimiz bir grafiktir.
ekil 5.9 Talep Esnekliinin Arz Esnekliinden Kk Olmas Durumunda Verginin Yansmas Piyasada vergi ncesi 450 bin TLlik denge fiyat olumuken, 200 bin TLlik vergi sonras denge fiyat 600 bin TL olmaktadr. Bir dier ifadeyle 200 bin TLlik verginin fiyatta meydana getirdii art P=150 bin TLdir. Bu, 200 bin TLlik verginin (600 bin 450 bin =) 150 bin TLlik ksmnn tketici tarafndan denecei anlamna gelmektedir. Geri kalan (200 bin 150 bin =) 50 bin TLlik ksm ise retici deyecektir.

D ST T= 200 S1

Benzin Fiyat (litre/bin TL)

E2 600 450 E1

100 135 Benzin Miktar (bin litre)

Talep esnekliinin arz esnekliinden kk olmas durumunda uygulanacak 200 bin TLlik verginin ne kadarn, kim deyecektir? Esneklik konusunu ilediimiz nite 4te rendiklerimizden hareketle: Talep esnekliinin arz esnekliinden daha kk olmas durumunda, verginin daha byk ksm retici tarafndan tketiciye yanstlabilecek, Talep esnekliinin arz esnekliinden daha byk olmas durumunda ise birim sat vergisinin daha byk ksmn retici yklenecektir. Nitekim ekil 5.9u incelediimizde, piyasada vergi ncesi 450 bin TLlik denge fiyat olumuken, 200 bin TLlik vergi sonras denge fiyat 600 bin TL olmaktadr. Bir dier ifadeyle 200 bin TLlik verginin fiyatta meydana getirdii art P=150 bin TLdir. Bu, 200 bin TLlik verginin (600 bin 450 bin =) 150 bin TLlik ksmnn tketici tarafndan denecei anlamna gelmektedir. Geri kalan (200 bin 150 bin =) 50 bin TLlik ksm ise retici deyecektir. Arz ve talep erilerinin esneklikleri 0 veya olduundan acaba vergiyi kim deyecektir? Veya retici verginin ne kadarlk ksmn yanstabilecektir? Bu sorular yantlarken nce, arz erisinin normal eime sahip olduunu varsayalm. Buna karn talep esnekliinin 0, yani talep erisinin yatay eksene dik olduu durumu inceleyelim.

126
ekil 5.10

Vergi Uygulamalar

Talep Esnekliinin 0 Olmas Durumunda Verginin Yansmas Sat vergisi uygulanmadan nce denge S1 ve D erilerinin kesitii E1 noktasnda olumaktadr. Bu durumda benzin iin denge fiyat litre bana 450 bin TL ve denge miktar 135 bin litredir. Ancak her litre bana uygulanacak olan 200 bin TLlik bir vergi, arz erisini sola yukarya kaydrarak ST konumuna getirecek ve yeni denge E2 noktasnda oluacaktr. Yeni denge noktasnda denge miktar deimezken, fiyat sat vergisi kadar artarak 450 bin TLden 650 bin TLye ykselmektedir. Bu verginin tmnn tketici tarafndan dendii anlamna gelmektedir. Yani retici demekle ykml olduu verginin tmn tketiciye yanstmtr.

D E2 650 ST T= 200 S1

Benzin Fiyat (litre/bin TL)

450

E1

135 Benzin Miktar (bin litre)

Talebin fiyat esneklii sfr olduundan fiyatta meydana gelecek deime talep miktarn etkilememektedir. ekil 5.10da talep esneklii sfr olan dik talep erisi ve 0 ile arasnda esneklie sahip bir arz erisi gsterilmektedir. Sat vergisi uygulanmadan nce denge S1 ve D erilerinin kesitii E1 noktasnda olumaktadr. Bu durumda benzin iin denge fiyat litre bana 450 bin TL ve denge miktar 135 bin litredir. Ancak her litre bana uygulanacak olan 200 bin TLlik bir vergi, arz erisini sola yukarya kaydrarak ST konumuna getirecek ve yeni denge E2 noktasnda oluacaktr. Yeni denge noktasnda denge miktar deimezken, fiyat sat vergisi kadar artarak 450 bin TLden 650 bin TLye ykselmektedir. Bu verginin tmnn tketici tarafndan dendii anlamna gelmektedir. Yani retici demekle ykml olduu verginin tmn tketiciye yanstmtr. Talebin fiyat esneklii sonsuz olduunda ise, durum tamamen tersine dnmektedir. ekil 5.11de talep erisi yatay eksene paralel bir doru eklinde izilerek talebin fiyat esnekliinin sonsuz olduu ifade edilmektedir. te yandan daha nce olduu gibi, arz erisi 0 ile arasnda bir fiyat esnekliine sahip bir doru eklinde izilmitir. Vergi konulmadan nce denge E1 noktasnda gereklemekte ve bu noktann ifade ettii benzin denge fiyatnn 450 bin TL, denge miktarnn ise 135 bin litre olduu anlalmaktadr. Daha nce olduu gibi devletin litre bana 200 bin TL sat vergisi getirmesi durumunda, bu vergi retici tarafndan denecei iin arz erisi sola kayacaktr. Dier bir ifadeyle E1 noktasnda oluan denge E2 noktasna kayacaktr. Yeni denge noktasna gre denge miktar 135 bin litreden 25 bin litreye dmektedir. Buna karn en kk fiyat deiimine ar hassas olan talep erisi nedeniyle, denge fiyatnda hibir deime meydana gelmemektedir Birim sat vergisi uygulanmadan nce 450 bin TL olan denge fiyat, vergi sonrasnda da 450 bin TLdir. Yani, uygulanan bir sat vergisi tmyle retici tarafndan yklenilmektedir. Talep erisinin esnek olduu durumda retici verginin hibir ksmn tketiciye yanstamamaktadr.

Vergi Uygulamalar

127
ekil 5.11

Benzin Fiyat (litre/bin TL)

ST T= 200 E2 450 E1 S1 D

25 Benzin Miktar (bin litre)

135

Talep Esnekliinin Olmas Durumunda Verginin Yansmas Vergi konulmadan nce denge E1 noktasnda gereklemekte ve bu noktann ifade ettii benzin denge fiyat 450 bin TL, denge miktar ise 135 bin litredir. Devletin litre bana 200 bin TL sat vergisi getirmesi durumunda, bu vergi retici tarafndan denecei iin arz erisi sola kayacaktr. Dier bir ifadeyle E1 noktasnda oluan denge E2 noktasna kayacaktr. Yeni denge noktasna gre denge miktar 135 bin litreden 25 bin litreye dmektedir. Buna karn en kk fiyat deiimine ar hassas olan talep erisi nedeniyle, denge fiyatnda hibir deime meydana gelmemektedir Birim sat vergisi uygulanmadan nce 450 bin TL olan denge fiyat, vergi sonrasnda da 450 bin TLdir. Yani, uygulanan bir sat vergisi tmyle retici tarafndan yklenilmektedir.

Talep erisinin sahip olduu esneklik dzeylerini veri alarak yaptmz aklamalarn ardndan imdi de arz erisinin esnekliine bal olarak konuyu aklamaya alalm. ncelikli olarak arz erisinin sonsuz esnek olduu varsaymndan hareket edelim. Arz erisine ilikin aklamalarmz yaparken, talep erisinin eiminin 0 ile arasnda olduunu kabul edelim. Yani negatif eime sahip geleneksel bir talep erisi yardmyla aklamalarmz yapalm. Aada yer alan ekil 5.12 bu amala izilmitir.
ekil 5.12 Arz Erisinin Olmas Durumunda Verginin Yansmas Sat vergisi olmadan nce denge E1de olumakta, denge miktar 135 bin litre, denge fiyat 450 bin TL olarak belirlenmektedir. Uygulamaya konan 200 bin TLlik sat vergisi arz erisinin ayn miktarda yukar kaymasna neden olur ve denge E2 noktasna kayar, denge fiyat 650 bin TL olur. Ancak, unutulmamas gereken nokta reticinin eline geecek fiyatn yine 450 bin TL olmasdr. Zira fiyata eklenen 200 bin TL devlete aktarlacak miktar ifade etmektedir. Bu nedenle, piyasada bu yeni fiyat dzeyinde oluan denge miktar 85 bin litreye dmektedir. Arz erisinin esnekliinin sonsuz olmas nedeniyle, tm vergi piyasa fiyatlarna yanstlmakta ve verginin tm yklenicisi tketici olmaktadr.

Benzin Fiyat (litre/bin TL)

650

E2

ST E1 T= 200 bin TL S1 D

450

85

135 Benzin Miktar (bin litre)

128

Tketici ve retici Rant

Bu artlar altnda, sat vergisi olmadan nce denge E1de oluacaktr. Bu noktaya kar gelen denge miktar 135 bin litre iken, denge fiyat 450 bin TL olarak olumaktadr. Uygulamaya konan 200 bin TLlik sat vergisi arz erisinin ayn miktarda yukar kaymasna neden olacaktr. Bu durumda denge E2 noktasna kayacak ve denge fiyat 650 bin TL olacaktr. Ancak, unutulmamas gereken nokta reticinin eline geecek fiyatn yine 450 bin TL olmasdr. Zira fiyata eklenen 200 bin TL devlete aktarlacak miktar ifade etmektedir. Bu nedenle, piyasada bu yeni fiyat dzeyinde oluan denge miktar 85 bin litreye dmektedir. Arz erisinin esnekliinin sonsuz olmas nedeniyle, tm vergi piyasa fiyatlarna yanstlmakta ve verginin tm yklenicisi tketici olmaktadr. imdiye kadar yaptmz analizlerin tmnde vergi mkellefinin (vergiyi kamu otoritesine demek zorunda olan) tarafn retici olduunu kabul ettik. Oysa kimi zaman tketici de verginin mkellefi olabilir. Acaba verginin retici deil de, tketici tarafndan denmesi durumunda aklamalarda bir deime olur mu? Bu soruya verilecek cevap hayr olacaktr. Dolaysyla vergiyi ister retici isterse tketici desin fiyattaki art ve vergi ykleri dalm deimeyecektir.
SIRA SZDE

Bir yerel ynetim, il snrlar iinde bulunan doal su kaynandan elde edilen suyu damacanalara doldurarak satmakta ve ehrin ime suyu ihtiyac karlanmaktadr. Yerel ynetim mevcut teknolojik olanaklar erevesinde kaynaktan kan suyu arttrma veya azaltma olanana sahip deildir. Bu nedenle gnlk ielenen su miktar 100 bin damacanada sabittir. Yerel ynetim damacana bana 500 bin TL fiyat uygulayarak retimini satmaktadr. Salksz su retiminin nne gemeyi hedefleyen Salk Bakanl, ime suyunun kalitesini korumak ve denetlemek amacyla damacanalara bandrol uygulamas getirmeyi planlamakta ve damacana bana 100 bin TL bondrol creti denmesini nermektedir. Yukardaki veri ve varsaymlar gz nnde tutarak ve bu nitede rendiimiz analiz tekniklerini kullanarak, getirilecek bandrol uygulamasndan kaynaklanacak maliyeti kimin deyeceini analiz edebilir misiniz?

TKETC VE RETC RANTI

AMA

Tketici ve retici rant kavramlarn ve piyasa dengesinde meydana gelen deimelerin refah zerindeki etkilerini aklayabilmek

Toplam rant: Bir maln alclar asndan toplam deeri ile bu mallar reten reticilerin toplam maliyetleri arasndaki farktr.

Serbest bir piyasada arz ve talep dengesi alc ve satclarn elde ettikleri toplam fayday maksimize etmektedir. Elde edilen bu toplam fayday deerlendirme yntemlerinden biri, piyasaya katlm sonucu tketicilerin ve reticilerin elde ettikleri toplam rantn hesaplanmasdr. Bir piyasa iin toplam rant, maln alclar asndan toplam deeri (alclarn demeyi arzuladklar deer) ile bu mallar reten reticilerin toplam maliyetleri arasndaki farktr. Ksaca piyasadaki arz ve talep erileri arasndaki alandr. Bu rantn bir ksm tketicilere, bir ksm da reticilere ait olduu iin bunlar ayr ayr incelemek konuyu daha iyi anlamamza olanak tanr.

Tketici Rant
Tketici rant: Tketicinin bir mal iin demeye hazr olduu fiyat ile gerekte dedii fiyat arasndaki farktr.

Tketici rant, tketicinin bir mal iin demeye hazr olduu fiyat ile gerekte dedii fiyat arasndaki farktr. Aslnda tketici rant, piyasaya katlm sonucu tketicilerin salad fayday lmeye yarar. Tketici rant talep erisi ile yakndan ilikilidir. nk talep erisi, tketicilerin her bir miktar iin deme arzularn gs-

Tketici ve retici Rant

129

termektedir. Piyasada oluan fiyat dzeyi ise bu mal iin gerekte dedikleri tutardr. Bu iki tutar arasndaki fark tketici rantn gsterir. Yani talep erisi altnda ve denge fiyat zerindeki alan tketici rantdr. Buna gre, aada yer alan ekil 5.13teki herhangi bir X mal iin piyasa dengesi koullarnda AE1 P1 taral alan tketici rantn ifade etmektedir.
ekil 5.13 Tketici Rant Talep erisi, tketicilerin her bir miktar iin deme arzularn gstermektedir. Piyasada oluan fiyat dzeyi ise bu mal iin gerekte dedikleri tutardr. Bu iki tutar arasndaki fark tketici rantn gsterir. Yani talep erisi altnda ve denge fiyat zerindeki alan tketici rantdr. Buna gre, herhangi bir X mal iin piyasa dengesi koullarnda AE1 P1 taral alan tketici rantn ifade etmektedir.

Fiyat

P1

E1

Miktar

Denge fiyatnn azalmas tketici rantn bytecektir. nk bir taraftan mevcut miktar iin tketiciler daha az derken, dier taraftan bu dk fiyattan yeni tketiciler piyasaya girecektir. Sz konusu rantn ncekine gre daha byk olmas ekonomide refah dzeyinin arttn yanstr. Bu nitede ele aldmz balklardan hatrlayacanz gibi devletin piyasaya mdahalesi piyasa fiyatn etkilemektedir. Bu da bize bu tr politikalarn tketici refahn da deitireceini gsterir. te denge fiyatndaki deimeye bal olarak ortaya kan tketici rantndaki deime ile tketicilerin refahndaki kayp ve kazanlar hesaplanabilir.
ekil 5.14 S A S1 Fiyat P1 P2 E1 Tketici Rantnn Deimesi Denge fiyatnn azalmas tketici rantn bytecektir. nk bir taraftan mevcut miktar iin tketiciler daha az derken, dier taraftan bu dk fiyattan yeni tketiciler piyasaya girecektir. Sz konusu rantn ncekine gre daha byk olmas ekonomide refah dzeyinin arttn yanstr. Devletin piyasaya mdahalesi piyasa fiyatn etkiledii iin, bu tr politikalarn tketici refahn da deitireceini syleyebiliriz.

Miktar

rnein, daha nce inceldiimiz ekil 5.13teki mal iin, arzda meydana gelen art sonucu denge fiyatnn P1 dzeyinden P2 dzeyine dtn kabul edelim ve eklimizi yeniden oluturalm. ekil 5.14e gre, ulalan bu yeni denge fiyatnda tketici rant, daha nce AE1P1 alan ile ifade edilirken, yeni durumda AE2P2 alan ile ifade edilmektedir ve bu alan balangtakine gre daha byktr. Bu da bize tketici rantndaki art gsterir. nk mevcut tketiciler balangtaki du-

130

Tketici ve retici Rant

ruma gre daha az demede bulunurken, dk fiyattan yeni tketiciler de piyasaya girmitir.

retici Rant
retici rant: reticinin rettii mal satmaya raz olduu fiyat ile gerekte sat yapt fiyat arasndaki farktr.

retici rant, reticinin rettii mal satmaya hazr olduu fiyat ile gerekte sat yapt fiyat arasndaki farktr. Aslnda retici rant, piyasaya katlm sonucu reticilerin salad fayday lmeye yarar ve arz erisi ile yakndan ilikilidir. nk arz erisi reticilerin her bir fiyat dzeyinde ne kadarlk mal satmak istediklerini gsterir. Piyasada oluan fiyat dzeyi ise bu mal iin gerekte sat yapacaklar tutardr. Bu iki tutar arasndaki fark retici rantn gsterir. Yani arz erisi altnda ve denge fiyatnn altndaki alan retici rantdr. Buna gre, aada yer alan ekil 5.15teki herhangi bir X mal iin piyasa dengesi koullarnda BE1 P1 taral alan retici rantn ifade etmektedir.

ekil 5.15 retici Rant Arz erisi reticilerin her bir fiyat dzeyinde ne kadarlk mal satmak istediklerini gsterir. Piyasada oluan fiyat dzeyi ise bu mal iin gerekte sat yapacaklar tutardr. Bu iki tutar arasndaki fark retici rantn gsterir. Yani arz erisi altnda ve denge fiyatnn altndaki alan retici rantdr. Buna gre, herhangi bir X mal iin piyasa dengesi koullarnda BE1 P1 taral alan retici rantn ifade etmektedir.

Fiyat

P1

E1

D B Miktar

Denge fiyatnn ykselmesi retici rantn bytecektir. nk bir taraftan mevcut miktar iin piyasadaki reticiler daha yksek bir fiyat elde ederken, dier taraftan bu yksek fiyattan yeni reticiler piyasaya girecektir. Sz konusu rantn ncekine gre daha byk olmas ekonomide krlln arttn gsterir. Bu nitede ele aldmz balklardan hatrlayacanz gibi, devletin piyasaya mdahalesi piyasa fiyatn etkilemektedir. Bu da bize bu tr politikalarn reticilerin krlln da deitireceini gsterir. te denge fiyatndaki deimeye bal olarak ortaya kan retici rantndaki deime ile reticilerin krllndaki kayp ve kazanlar hesaplanabilir.
ekil 5.16 retici Rantndaki Deime Denge fiyatnn ykselmesi retici rantn bytecektir. nk bir taraftan mevcut miktar iin piyasadaki reticiler daha yksek bir fiyat elde ederken, dier taraftan bu yksek fiyattan yeni reticiler piyasaya girecektir. Sz konusu rantn ncekine gre daha byk olmas ekonomide krlln arttn gsterir. Devletin piyasaya mdahalesi piyasa fiyatn etkilediine gre, bu tr politikalarn reticilerin krlln da deitireceini syleyebiliriz.

S E2 Fiyat P2 P1 E1 D1 D B Miktar

Tketici ve retici Rant

131

rnein, daha nce incelediimiz ekil 5.15teki mal iin, talepte meydana gelen art sonucu denge fiyatnn P1 dzeyinden P2 dzeyine ykseldiini kabul edelim ve eklimizi yeniden oluturalm. ekil 5.16ya gre, ulalan bu yeni denge fiyatnda retici rant daha nce BE1P1 alan ile ifade edilirken, yeni durumda BE2P2 alan ile ifade edilmektedir ve bu alan balangtakine gre daha byktr. Bu da bize retici rantndaki art gsterir. nk mevcut reticiler, balangtaki duruma gre daha yksek fiyattan mal satma olanan yakalamken, yeni oluan yksek fiyattan yeni reticiler de piyasaya girmitir.

Tketici ve retici Rantndaki Deimeler

Daha nce akland gibi, tketici rant piyasa denge fiyat ile talep erisi arasndaki alan ile, retici rant ise denge fiyat ile arz erisi arasndaki alan ile ifade edilmektedir. Bu ikisinin toplam ise toplam rant vermektedir. Serbest bir piyasada sz konusu toplam rant maksimuma ulamaktadr. nk piyasa koullarnda oluacak denge miktarnn altnda oluacak herhangi bir ilem hacminde (al-sat miktar) daha az mal retilip satlmakta ve hem tketiciler hem de reticiler refah kaybna uramaktadrlar. Dolaysyla piyasada gerekleecek ilem hacmini, yani denge miktarn arttrmak toplam rantn bymesine neden olacaktr. Bu ise refahn artmas demektir. Bu nitenin daha nceki blmlerinde, devletin piyasaya eitli biimlerde mdahale etmesi durumunda piyasada oluan denge fiyat ve denge miktarnn bundan etkilendiini belirlemitik. Hemen karsama yapabileceiniz gibi, bu durumda tketicilerin ve reticilerin elde edecei rant da deiecektir. rnein birim bana vergi konulduunda, vergiyi kimin dediine baklmakszn piyasada alveri hacmi daralmakta ve denge miktar piyasa koullarnda oluacak denge miktarnn altnda kalmaktayd. ekil 5.17de bu verginin refah nasl etkiledii zerinde durulmaktadr. Hatrlarsanz, bu tr bir vergiyi reticiler derse arz erisi, tketiciler derse talep erisi azalmay ifade etmek zere sola doru kaymakta, ancak her iki durumda da piyasadaki denge miktar balang denge miktarna gre azalmaktayd. izimde basitlik salama amacyla arz veya talep erisindeki bu kayma ayrca gsterilmemi, sadece sonu olarak denge miktarnn Q* dan Q1e dmesi ele alnmtr.
ekil 5.17 retici ve Tketici Rantnda Deime Vergi ncesinde tketici art AEP* geninin alanna, retici art ise P*EB geninin alanna eittir. Birim bana vergi uygulamas sonucu tketici art Y+Z kadar azalmtr. retici artnda ise W+T kadarlk azalma olmutur. Hkmet Y+W kadarlk vergi haslat salamasna ramen, daha az retimden dolay Z+T alan kadar refah kayb domutur. Dolaysyla getirilen vergi sonucunda hem reticilerin hem de tketicilerin refah kayb ortaya kmtr.

A PT Fiyat P* P0 D B Q1 Q* Miktar X Y W Z T E S

132

Tketici ve retici Rant

Vergi ncesinde tketici art AEP* geninin alanna, retici art ise P*EB geninin alanna eittir. Birim bana vergi uygulamas sonucu tketici art Y+Z kadar azalmtr. retici artnda ise W+T kadarlk azalma olmutur. Hkmet Y+W kadarlk vergi haslat salamasna ramen, daha az retimden dolay Z+T alan kadar refah kayb domutur. Dolaysyla getirilen vergi sonucunda hem reticilerin hem de tketicilerin refah kayb ortaya kmtr.
SIRA SZDE

Trkiyede uzun yllardan bu yana tarm sektr destekleme almlar ve taban fiyat uygulamalar ile desteklenmektedir. zellikle buday, eker pancar, pamuk ve fndk gibi stratejik kabul edilen rnlerde verilen bu destein, uzun ylardan beri bte ann temel nedenlerinden biri olduu ve yaanan makro ekonomik istikrarszlklarda da paynn olduu ne srlmektedir. Trk tarmnda uygulanan taban fiyat ve destekleme alm politikalarnn tarmsal rnler piyasasnda ne tr olumsuzluklara neden olacan ve bunlarn ortadan kaldrlabilmesi iin destek mekanizmasnn nasl almas gerektiini aklayabilir misiniz?

zet

133

zet
AMA

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulland fiyat kontrol yntemlerini ve bu trden mdahalelerin piyasada oluan fiyat ve ilem hacmi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek Devlet yasa ya da dzenlemelerle (ynetmelik, tebli gibi) belirli bir mal ya da hizmetin fiyatn tespit eder veya snrlama getirirse fiyat kontrollerinden sz edilir. Uygulamada belli bal fiyat mdahalesi yntemleri taban ve tavan fiyat uygulamas, asgari cret uygulamas, tarmsal destekleme uygulamalar ve kira kontrolleridir. Mal ve hizmet arz edenleri korumak amacyla, devletin bir mal veya hizmete ilikin minimum fiyat belirlemesi taban fiyat olarak bilinirken, mal ve hizmet talep edenleri korumak amacyla bir mala ilikin maksimum fiyat belirlemesi tavan fiyat uygulamas olarak adlandrlr. Bu balamda asgari cret uygulamas, tarmsal destekleme politikalar, kira kontrolleri gibi politikalar devletin ok sk kulland fiyat kontrol politikalar arasnda yer alr.

AMA

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla vergileme yetkisinden kaynaklanan gcn nasl kullanacan ve ekonomik birimlerin vergiler karsnda gsterecei tepkinin piyasa dengesinin oluumuna etkilerini aklayabilmek Belli bir maddi l zerinden (arlk, uzunluk, adet, hacim gibi) alnan vergiler spesifik vergiler olarak tanmlanrken, belirli bir parasal deerin yzdesi eklinde hesaplanan vergiler ise ad valorem vergiler olarak isimlendirilir. Uygulanacak bir sat vergisinin denge zerindeki etkisi fiyatn artmas ve miktarn azalmas eklindedir. Verginin ne kadarnn kimin zerinde kalacan belirleyen faktr ise arz ve talep esneklikleridir. rnein, arz ve talep esnekliklerinin ayn olduunu varsayacak olursak, verginin yarsn tketici yarsn retici deyecektir. Vergiyi deyen mkellefin bunun bir ksmn veya tamamn fiyat mekanizmas aracl ile dier kiilere aktarmas vergi yansmas olarak adlandrlr.

Devletin piyasaya mdahale etmek amacyla kulAMA land miktar kontrol yntemlerini ve bu trden 2 mdahalelerin piyasada oluan fiyat ve ilem hacmi zerindeki olas etkilerini aklayabilmek Devletin kota ad altnda arz edilen mal miktarna snrlama getirmesidir. En ok bilinen kota uygulamalar retim kotalar ve ithalat kotalardr. retim kotas, arz edilen mal veya hizmet miktarn snrlayarak, rekabet koullarnda olumu piyasa fiyatn reticilerin lehine arttrmaya dnk devlet politikasdr. thalat kotas, belli bir dnem boyunca ithal edilecek rn miktar zerine bir tavan koyulmasdr.

AMA

Tketici ve retici rant kavramlarn ve piyasa dengesinde meydana gelen deimelerin refah zerin4 deki etkilerini aklayabilmek Bir maln alclar asndan toplam deeri ile bu mallar reten reticilerin toplam maliyetleri arasndaki fark toplam rant olarak bilinirken, tketicinin bir mal iin demeye hazr olduu fiyat ile gerekte dedii fiyat arasndaki fark tketici rant, reticinin rettii mal satmaya raz olduu fiyat ile gerekte sat yapt fiyat arasndaki fark retici rant olarak adlandrlr.

134

Kendimizi Snayalm

Kendimizi Snayalm
1. Devletin baz tarm rnleri iin belirledii taban fiyatlar, piyasada oluan denge fiyatnn zerinde ise aadaki durumlardan hangisi ortaya kar? a. Ktlk b. Artk c. retici dengesi d. Tketici dengesi e. Karaborsa 2. Bir ekonomide asgari cret piyasa koullarnda oluan denge cret dzeyinin zerinde belirlenirse, aadaki durumlardan hangisi ortaya kar? a. Karaborsa b. Ar istihdam c. sizlik d. Ktlk e. Refah art 3. Eer talep erisi yatay eksene paralelse verginin taraflar arasndaki dalm nasl olur? a. Tketiciler birim sat vergisinin bir ksmn derler b. Tketiciler birim sat vergisinin tamamn derler c. Hkmet hibir vergi toplayamaz d. reticiler birim sat vergisinin tamamn derler e. Vergiyi eit paylarlar 4. Tketicinin bir mal iin demeyi arzu ettii fiyat ile gerekte dedii fiyat arasndaki fark aadakilerden hangisi ile adlandrlr? a. Refah b. Marjinal fayda c. Tketici stnl d. Tketici rant e. retici hakimiyeti 5. Aadakilerden hangisi taban fiyat uygulamasna rnektir? a. Asgari cret b. Kira kontrolleri c. retim kotalar d. thalat kotalar e. Vergiler

6. Tarmsal destekleme fiyatlarnn piyasada oluan denge fiyat ve miktar zerindeki etkisi aadakilerden hangisidir? a. Denge fiyat artar, denge miktar azalr b. Denge fiyat der, denge miktar artar c. Denge fiyat ve miktar artar d. Denge fiyat ve miktar azalr e. Denge fiyat artar, denge miktar deimez 7. Piyasa denge fiyat ile arz erisi arasnda kalan alan aadakilerden hangisi ile adlandrlr? a. Refah b. Toplam fayda c. Tketici hakimiyeti d. Tketici stnl e. retici rant 8. Balayc bir tavan fiyat uygulamas sonucu aadakilerden hangisi ortaya kmaz? a. Karaborsa b. Talep fazlas c. Arz fazlas d. Dk kaliteye ynelme e. Uzun kuyruklar ve kargaa 9. Miktar zerinden alnan vergi, tketicinin demesi ile reticinin demesi sonular asndan karlatrldnda aadakilerden hangisi dorudur? a. Tketicilerin vergi yk artar b. Tketicilerin vergi yk azalr c. reticilerin vergi yk artar d. reticilerin vergi yk azalr e. Vergi yklerinde bir deiiklik olmaz 10. Vergiyi demesi gereken kiinin piyasa mekanizmasndan yararlanarak bunu bir baka kii ya da kuruma aktarmas aadakilerden hangisi ile ifade edilir? a. Vergiden kanma b. Verginin yansmas c. Vergi mkellefiyeti d. Vergi kaydrma e. Vergi karma

Yaamn inden

135

Yaamn inden

Uygulanan Kavramlar: Talebin fiyat esneklii, miktar kontrolleri.

Bu sorunun cevab talebin fiyat esneklii kavramnda yatmaktadr. Neden bu nerinin yapldn kavrayabilmek iin devlet mdahalesi olmamas durumunda piyasay inceleyelim. Buna gre uyuturucu piyasasnda denge, aada yer alan eklin a blmne gre, A noktasnda salanmakta ve denge fiyat P1, denge miktar ise Q1 olarak belirlenmektedir. Denge koullar altnda piyasada gerekleen ilem hacmi, yani uyuturucu iin tketicilerin yapt toplam harcama P1 x Q1 kadar olacaktr. Bu harcama miktar grafikteki taral alan ile gsterilmektedir. eklin b blmnde eitli yntemlerin kullanlmas ile arzn snrlandrlmasnn yarataca etkiler gsterilmektedir. rnein, gmrklerdeki kontrollerin younlatrlmas, uyuturucu tacirlerine verilen cezalarn arttrlmas ve retimin gerekletirildii lkelerde retimin snrlandrlmas iin diplomatik abalarn arttrlmas gibi nlemlerle arzn azal-

dn kabul edelim. Bu durum ekilde S1 erisinin S2 konumuna gelmesi ile gsterilmektedir. Ortaya kan yeni dengede denge fiyat P2ye ykselmekte, denge miktar ise Q2ye dmektedir. Dikkat ederseniz arza getirilen kstlamalar, piyasada alnp satlan uyuturucu miktarn azaltma konusunda baarl olursa, bu denge fiyatnn artaca anlamna gelmektedir. imdi olayn bir baka boyutuna bakalm: Uyuturucu bamllk yaratan bir alkanlk olduu iin talebin fiyat esneklii serttir, yani inelastik talep sz konusudur. Bilindii gibi, bu durumda fiyattaki art toplam harcamay arttrr. Nitekim ekilde daha koyu renk alanla gsterilen P2 x Q2 miktar balangtakine gre daha byktr. Uyuturucuya yaplan toplam harcamalardaki bu art toplum asndan ok ciddi sonular douracaktr. Zira uyuturucu bamllarnn ok byk bir ksm, bu alkanlklarnn getirdii harcamay su ileyerek finanse etmektedirler. Buna gre ilenen sularda art ortaya kmas yksek bir olaslktr. te yandan bu durum uyuturucu tacirlerinin toplam gelirini de arttraca iin daha organize su ebekelerinin domasna yol aar. Uyuturucu talebinin inelastik olmas, iktisatlar arz kstlayan politikalar yerine talebi azaltan politikalar nermeye yneltmektedir. Bu nlemler arasnda kullanclara uygulanan cezalarn arttrlmas, uyuturucu kart kampanyalarn younlatrlmas ve bamllar iin tedavi merkezlerinin saysnn arttrlmas gibi nlemler sralanabilir. Bu politikalarn baarl olmas durumunda sonucun ne olaca eklin c blmnde grlmektedir. Talep erisi sola doru kayarak D1 konumundan D2 konumuna gelecei iin denge fiyat P1den P3e dmekte ve denge miktar Q1den Q3e gerilemektedir. Buna paralel olarak ekilde daha koyu renk alanla gsterilen toplam harcama miktar balangtakine gre daha kk olmaktadr. Bu da daha nce sz edilen olumsuzluklarn azalmas anlamna gelir.

Fiyat

Fiyat B S1 P2 P1 A D1 Miktar Q1 (a) 0 Miktar Q2 Q1 (b) S2 S1 P1 P3 D1

Fiyat

S1 A C D2 0 Q3 (c) Q1 D1 Miktar

P1

136

Bavurabileceimiz Kaynaklar - Kendimizi Snayalm Yant Anahtar - Sra Sizde Yant Anahtar

Bavurabileceimiz Kaynaklar
Lipsey, R.G. ve d. (1999). ktisat, Cilt I. (ev.A.akmak ve d.), stanbul: Bilim ve Teknik, s.94-125. Dinler, Z. (1999). Mikro Ekonomi. Bursa: Ezgi, s.207228. Trkay, O.(2000). Mikro ktisat Teorisi. Ankara: maj, s.139-148.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. d 4. d 5. a 6. c 7. e 8. c 9. e 10. b Ayrntl bilgi iin Taban ve Tavan Fiyat Uygulamalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Asgari cret Politikas konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Vergi Uygulamalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tketici Rant konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Taban ve Tavan Fiyat Uygulamalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Tarmsal Destekleme Fiyatlar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin retici Rant konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Taban ve Tavan Fiyat Uygulamalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Vergi Uygulamalar konusuna baknz. Ayrntl bilgi iin Vergi Uygulamalar konusuna baknz.

c. Aada yer alan ekilde balangtaki (devlet mdahalesinden nceki) denge noktas A ile gsterilmektedir. Bu noktann ifade ettii hasta bana muayene creti (fiyat) 50 milyon TLdir ve hastane bu fiyattan haftada 1000 hastaya hizmet sunmaktadr. Devletin piyasaya mdahale etmesi ile mevcut 50 milyon TLlik denge muayene creti %20 orannda drlerek 40 milyon TLye indirilmekte ve bu fiyat maksimum muayene creti olarak uygulanmaktadr. Yukarda hesapladmz deerlerden yola karsak, bu tavan fiyat dzeyinde hastanenin muayene edecei hasta says haftada 1000 adetten %30 orannda azalarak 700 hastaya, bu hastanede muayene olmak isteyen hastalarn says %12 artarak 1120 hastaya kar.

S Muayene creti (milyon TL) A 50 40 D

700 1000 1120 Hasta Says (haftalk)

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 a. Daha nceki nitede rendiimiz arz esneklii formlnden yararlanarak, DQ DQ Q Q DQ s = -0,30 (-%30) E= 1.5 = -0,20 Q DP P elde edilir. Yani, zel hastaneler tarafndan sunulan salk hizmetleri arz %30 orannda azalacaktr. b. Daha nceki nitede rendiimiz talep esneklii formlnden yararlanarak, DQ Q DQ = 0,12 (%12) E = -0,60 = -0,20 Q DP P
D

d. Tavan fiyat uygulamas bu hastane iin bir arz a (ya da talep fazlas) sorununu dourmutur. Bu durum zel hastanelerde pek grmeye almadmz grntler yaratacaktr: Kuyruklar. Tpk gnmzde kamu hastanelerinde olduu gibi, sabahn erken saatlerinden itibaren kuyruklara giren insanlar ilk 100 kii arasnda olmak iin abalayacaklardr (haftada 700 kiinin muayene ediliyorsa bu gnde 100 hasta anlamna gelmektedir). e. Bu durumda hastane sunduu yan hizmetlerin fiyatn arttrmay deneyebilir. rnein, rntgen cretlerinin, tahlil cretlerinin arttrlmas gibi. Sra Sizde 2 Bir berber gnde en fazla 10 kiiyi tra edebiliyorsa ve 15 adet lisans verilecekse, bu kentte gnde en fazla 150 kii sa tra olabilecektir. Yani, yerel ynetim lisanslama zorunluluu getirerek ve lisans saysn kstlayarak sa kesim hizmeti zerine miktar kontrol koymu demektir. Bunu bir izim yardmyla aklarsak, balangtaki denge A noktasnda salanmakta ve 3 milyon TLlik fiyattan gnde 200 kii bu hizmetten yararlanmaktadr. Yerel ynetim tarafndan getirilen lisans snrlamas sonucu bu hizmetten yararlanacaklarn says 150 kii ile snrlandrlmtr. Miktar ekseninden izilen dik doru bu snrlamay ifade eder. Sonuta daha az kii (150), daha yksek bir bedel deyerek (6 milyon TL) bu hizmeti kullanmaktadr

DQ Q

elde edilir. Yani, zel hastaneler tarafndan sunulan salk hizmetlerine olan talep %12 orannda artacaktr.

Sra Sizde Yant Anahtar

137

6 S Fiyat (milyon TL) A 3

D 0 150 200 Miktar (gnlk)

Sra Sizde 3 Yerel ynetim akan su miktarn azaltma veya arttrma olanana sahip olmad iin gnlk arz miktar 100 bin damacanada sabittir. Bir dier deyile, arz erisinin fiyat esneklii sfrdr. Bu durum aadaki ekilde 100 bin damacana dzeyinde izilen dik doru ile gsterilmektedir. Talep erisi de gz nne alndnda, denge A noktasnda salanmakta ve yerel ynetim tanesi 500 bin TLden 100 bin damacana suyun tamamn satarak gnde 50 milyar TL gelir salamaktadr. Bu durumda damacana bana 100 bin TLlik bandrol uygulanrsa (bir dier deyile vergi getirilirse) arz erisi deimeyecektir. Zira mevcut teknolojik olanaklarla fiyat dse bile 100 bin damacana su ielenmeye devam edecektir. Ancak tketiciler bu miktar suyu fiyat 500 bin TL iken tketmektedirler. Bu nedenle, retilen 100 bin damacana suyun satlabilmesi iin, getirilen ek maliyetin tamam yerel ynetim tarafndan stlenilecektir. Dikkat edilirse yerel ynetimin elde ettii toplam gelir azalmaktadr. nk su satndan yine 50 milyar TL gelir elde edilecek, ancak bunun 10 milyar TLsi Salk Bakanlna aktarlacaktr. Grld gibi bandrol bedeli tamamen yerel ynetim tarafndan stlenilmitir.

srekli olarak yksek dzeyde tutulabilmesi iin sz konusu arz fazlasn satn almaldr ve doal olarak bundan doan maliyet vergi deyenlere yansmaktadr. Oysa, vergi deyenlere yklenen bu maliyetin hafifletilebilmesi iin arz fazlasnn ortadan kaldrlmas lazmdr. Devlet bunu salayabilmek amacyla ekim yaplabilecek alanlar snrlandrabilir. rnein, devlet uygulanacak ekim alanlar dzenleme program erevesinde, fiyat desteinin srdrlebilmesi iin iftilerle anlaarak ekim alanlarn snrlandrabilir. Bu durumda arz fazlas ortadan kalkacak ve devlet bte gelirden tarm kesimine kaynak aktarmaktan kurtulacaktr. Bu trden bir politikann etkileri aadaki eklimizin b blmnde gsterilmektedir. retilebilecek miktara getirilen Q1 kadarlk snrlama bu retim dzeyinde izilen dik doru ile gsterilmektedir. retime konulan bu kstlama piyasada P1 gibi bir fiyat oluumuna yol amaktadr. Dikkat edilirse bu fiyat taban fiyatna eit, ancak devlet mdahalesi olmamas durumunda gerekleecek fiyattan yksektir. Vergi deyenlere yklenen maliyet ortadan kalkmasna ramen, izlenen bu politika da tketicilere maliyet getirmektedir. Zira, tketiciler hem daha az rn tketebilmekte, hem de buna daha yksek bir bedel demektedirler. Tketicilerin urad refah kayb taral olarak gsterilen blge kadar olmaktadr. Ancak tketicilerin urad refah kayb reticilerin rantndaki artla dengelendii iin toplumun net refahnda bir deime olmamaktadr. Eer iftiler ortalama bir tketiciden daha zengin iseler sz edilen bu rant transferi gelir dalmn daha da bozucu bir etki yaratr.
Fiyat Minimum fiyat Denge fiyat Talep Miktar Artk Arz

Minimum fiyattan talep edilen miktar

Denge miktar (A)

Minimum fiyattan arz edilen miktar

Fiyat (bin TL)

500 100 400 D 0 P1 100 Miktar (bin damacana) Denge fiyat Talep Arz Fiyat

Sra Sizde 4 Taban fiyat uygulamas, Trk tketiciler iin tarmsal rnlerin fiyatnn ykselmesi demektir. Aada yer alan eklin a blmnde taban fiyatnn bir arz fazlasna neden olaca gsterilmektedir. Bu durumda devlet, fiyatn

Miktar Q1 Denge miktar

(B)