Trkiye ktisat Tarihi

1 9 0 8 -1 9 8 5
Korkut Boratav Korkut Boratav, 1935 te do du. 1959 da Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi ni bitirdi. 1960 sonunda Siyasal Bilgiler Fakltesi ne maliye asistan olarak girdi. 1964 te, ayn fakltede, iktisat doktoras n tamamlad . 1964-1966 da Cambridge niversitesinde ara t rmalar yapt . 1972 de doent oldu. 1974 te Birle mi Milletler Cenevre Ofisi nde dan manl k yapt . 1980 de Ankara niversitesi Senatosu nca profesrl e ykseltildi. 1983 te Ankara S k ynetim Komutanl nca 1402 say l yasaya gre niversitedeki grevine son verildi. 1984-1986 da Zimbabwe niversitesinde retim yeli i yapt . *** ARKA KAPAK Meslekten iktisat olmayanlar hedeflenmi se de, iktisat lar n ba ucu kitab olacak gte, kal c bir yap t. Tutarl dnemlendirmeler, nesnel nicel k staslar, dengeli iktisat-siyaset birlikteli i, duru, ak c bir dil ve 80 e yak n y l n Trkiye si, nsz hari 140 sayfa ... / Boratav n kitab bugn anlamak iin son derece yarar , bir yap t. Dn bilmek, yar n grmek iin Boratav n kitab okunmal ... Bir daha okunmal ... (Zafer Toprak, Trkiye nin Siyasal ktisad ; Cumhuriyet, 28 Nisan 1988) Her eyden nce belirtilmesi gereken nokta, kitab n dneml emesinin, imdiye kadar hibir eserde rastlanmad k lde iktisadi k staslara dayanmas ve dolay s yla iktisat-siyaset diyalekti inde, yazar n iktisada a rl k veren gr yle fevkalade tutarl olmas d r. / De erli ara t rmac Korkut Boratav n kitab , Trkiye ekonomisinin nereden geldi i ve nereye gitti i konusunda derin d nmek isteyenlere bir rehber olarak nerilir ve niversitede ders kitab olarak okutulmas beklenir. (M. Ali K l bay, Trkiye Ekonomisinin teki ehresi, Yay n Dnyas nda EREVE, Mart 1988). *** NDEK LER nsz .............................................................................................................................. 5 Giri .................................................................................................................................. 7 I) Devrim ve Sava Y llar : 1908-1922 ........................................................................... 11 II) A k Ekonomi Ko ullar nda Yeniden n a: 1923-1929 ............................................. 28 III) Korumac -Devleti Sanayile me: 1930-1939........................................................... 45 IV) Bir Kesinti kinci dnya sava : 1940-1945 .............................................................. 63 V) Dnya Ekonomisi ile Farkl Bir Eklemlenme Denemesi: 1946-1953 ........................ 73 VI) T kanma ve Yeniden uyum: 1954-1961 .................................................................. 85 VII) e Dnk, D a Ba ml Geni leme (1962-1976) ve Yeni Bunal m (1977-1979).. 94 VIII) Sermayenin kar Sald r s : 1980-1985 ...................................................................... 119 IX) Sonu: Baz Ana izgiler .......................................................................................... 139 Kaynaklar .......................................................................................................................... 152

www.altinicizdiklerim.com

I. DEVR M VE SAVA YILLARI:1908-1922 1913 ve 1915 y llar nda yap lan sanayi say mlar , bugnk Trkiye s n rlar iinde kalan Bat Anadolu ve Marmara blgelerinde, yani lkenin en geli mi yerlerinde, 1908 den nce kurulmu s nai tesislerin, 20 un de irmeni, 2 makarna, 6 konserve, 1 bira fabrikas , 2 ttn ma azas , 1 tuz, 3 tu la, 3 kire, 7 kutu, 2 ya , 2 sabun, 2 porselen imalathanesi, 11 tabakhane, 7 marangoz ve do rama atlyesi, 7 yn, 2 pamuklu iplik ve dokuma, 36 ham ipek, 1 ipekli dokuma v e 5 sair dokuma fabrikas , 35 matbaa, 8 sigara ka d , 5 madeni e ya ve 1 kimyasal rn fabrikas ndan ibaret oldu unu ortaya koyuyor. ... lkenin s nai profilinin byk blmn ierdi inden phe olmayan bu kurulu lar, 1908 y l nda a da anlam yla bir Osmanl sanayiinin varolmad n a k seik ortaya koymaktad r. Osmanl mparatorlu u nun yar smrge niteli inin en a k belirtisi, d borlanmalar-Dyun-u Umumiye srekli imtiyazlar arayarak lkeye giren yabanc sermaye yat r mlar , giderek a rla an ve yayg nla an kapitlasyonlar zinciri sonunda lke ynetiminin nce iktisadi, sonra byk lde askeri ve siyasi alanlarda emperyalizmin denetimine girmi olmas idi. 1908-1913 y llar ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasi iktidar denet1edi i ve etkiledi i, fakat hibir zaman tamamen elinde tutamad y llard r. 1913-1918 alt dnemi ttihat lar n iktidar tamamen ellerine geirdikleri bir zaman kesiti olarak nceki alt dnemden ayr l r. Dnemin ana zelli i, ulusal nitelikteki bir kapitalizme yneli olmakla birlikte, bu hareketin kar s na kan e itli nesnel ve znel engeller hibir zaman tamamen a lamam ; bu yzden kktenci bir dn m gerekle ememi tir. Neydi bu engel ler? Nesnel engellerin ba nda ekonominin, yukar da k saca a klanan yar -smrge statsnn yaratt ba ml l k ili kileri gelmekteydi. ... Birinci Dnya Sava n n bitimine kadar genellikle milliyeti ve ba ms zl k kadrolar iktidarda olmakla birlikte, bunlar, uluslararas sermayenin ve byk devletlerin Osmanl mparatorlu u zerindeki kurumsalla m ve gvenceler alt na al nm denetim, mdahale ve bask mekanizmalar kar s nda aresiz kalm lar; sonunda byk glerden hangisine yana mak ehv endir? sorusuna s nm lard r. 1908-1914 y llar nda ngiltere ve Almanya taraftar siyasiler aras nda aras ndaki eki melerin arkas nda bu aresizlik yatar. ... Siyasi ba ms zl n, iktisadi ba ms zl a giden yolda gerekli, ancak yeterli olmayan bir a ama oldu u sonraki on y l n iktisadi ini ve k lar nda a ka gzlenecektir. Demokratik bir devrim hareketinin kar s na kan bir di er nesnel engel, 1908 i izleyen 14 y l n hemen hemen k esintisiz bir dizi isyan ve sava la dolu olmas ndan do ar. ... yle bir olaylar zinciridir ki, bu gaileler alt nda bunalan iktidarlar n yeni bir toplum dzeni kurma do rultusundaki zlemlerini biimlendirmesi ve hele uygulayabilmesi bir mucize olurdu. Ulusal nitelikte bir kapitalizme yneli in kar s na kan belki de en etin nesnel engel, Trk burjuvazisinin c l zl ndan kaynaklanmakta idi. ... Bu durumda, e er gerekle ecekse, burjuva devriminin burjuvazi d ndaki sosyal gruplarca yap lmas zorunlu oluyordu. Trkiye ko ullar nda bu tarihi misyonu kk burjuva ayd nlar stlenecektir. Genel olarak burjuva ideolojisinin iktisat politikalar na uzanan iki ana kolu oldu unu; bunlardan birinin ulusal bir kapitalizme, di erinin ise serbest ticareti, entegrasyoncu ve beynelmilelci bir

www.altinicizdiklerim.com

geli me biimine angaje oldu unu; 19. yzy lda her iki kolun Bat d nrleri aras nda partizanlar n n bulundu unu belirtelim. Milli ktisat gr , gerekirse sava n yaratt k tl k ko ullar ndan yararlanarak ve devlet deste iyle bir yerli ve milli burjuvazinin yeti tirilmesi gerekti ini; bunun hem mmk n, hem de kalk nma ve modernle me iin zorunlu oldu unu ileri srmekte idi. Byk bir hububat alan olan Anadolu dan stanbul a bu day nakletmek, New York tan bu day ithal etmekten % 75 daha pahal idi. Bu nedenl erle stanbul, hububat tketimini byk lde Avrupa ve Amerika kaynakl unlardan sa l yordu. Birinci Dnya Sava , Bat dan stanbul a ula an ticaret yollar n byk lde t kad . Bu, stanbul nfusunu ok a r bir beslenme s k nt s ierisine srkledi. Sonraki y llar n kapitalizm do rultusundaki toplumsal ve ekonomik dn mlerinin ilk filizlenmeleri de bu olay n evresinde olu tu. Bir kere, ttihat ve Terakki hkmetlerinin sava dnemi iktisat politikalar iinde stanbul un ia esi, zm en nce gereken sorunlardan biri olarak ortaya kt . kinci olarak, Anadolu dan stanbul a hububat sevki, sava y llar n n en karl faaliyeti olarak ortaya kt . ... ttihat lar, bir yandan karaborsayla mcadele eder grnrlerken, bir yandan da kendilerine yak n gruplar n nemaland bir ilkel birikimin de geli mesine yol at lar. ... bu birikim biiminin sadece nesnel, zorunluluklardan do mad n , ayn zamanda bilinli olarak istenmi bulundu unu gsteren dolayl kan tlard r. Sultan n ve brokratik aristokrasinin devlet rgt ve toplumsal has la zerindeki keyfi egemenli ini bir kalemde de ilse bile kk darbeler ve kemirmelerle ortadan kald ran uygulamalar n hukuki dayana n olu turan bir dizi kanun ve kararname, bu dnemin ba lar nda, kapitalistle me srecinin asli unsurlar ndan biri olarak grlmelidir. Tm k s tlay c hkmlerine ra men Tatil-i E gal Kanunu nemli bir rnektir. Sermaye-emek ili kilerini yok sayan istibdat dneminin yasaklamalar n n aksine bu kanun, s n f mcadelesi gere ini gzledikten sonra, sorunu sermaye lehine k s tlamalarla zmeye al an modern, yani kapitaliste, bir dzenleme say lmal d r. te yandan, sanayii koruyucu bir gmrk politikas na kar , bir yandan liberal Cavit Bey okulunun ideolojik egemenli inden; te yandan d ticaret politikas n ipotek alt nda tutan ticaret anla malar ndan gelen engel ler sava y llar nda a labilmi ve mttefikimiz Almanya n n kar kmas na ra men, gmrk resimleri nce %15 e, sonra %30 a kar lm ; daha sonra da ithal edilen mal n l birimi veya adedi zerinden hesaplanmaya imkan v eren spesifik gmrk tarifelerine geilmi ti. Kapitlasyonlar n tek ynl olarak kald r lmas da sava y llar nda gerekle ir. stiklal Harbinin finansman n n sadece yakla k % 10 u d kaynaklardan (Sovyet yard m ve ba lardan) sa lanm t .

www.altinicizdiklerim.com

K sacas , 1914-1922 y llar n n getirdi i tm y k ma ra men, sava y llar n n bitiminde Anadolu ekonomisi sava ncesine k yasla biraz daha btnle mi , daha ulusal bir nitelik kazanm bulunuyordu. 1915 say m nca kapsanan s nai i letmelerin say s 255 idi ve bunlar n 72 si, yani % 28 i 1908 sonras nda kurulmu idi. Bu geli meye ra men sanayi kesimi fevkalade ilkel bir nitelik ta makta idi. 1913 te % 83,5 i, 1915 te 13 te % 83,5 i, 1915 te ise % 82,3 g da ve dokuma sanayiinden kaynaklan yordu; bu iki endstri ayn y llarda toplam i i say s n n % 71 ve % 75,8 ini al t rmakta idi. ... Bu day terek, ttn ve deri i lemekten ve geleneksel ipekilikten olu an retim faaliyetlerinin btn ile bugnk anlamda sanayi olmad , Osmanl ekonomisinin byk lde sanayisiz bir ekonomi say labilece i ve toplumun s nai rn tketiminin esas olarak ithalat yoluyla kar land , abartmal say lmamal d r. Sava y llar bu c l z ekonomik yap y derinden sarsm t r. Erkek nfusun ok nemli bir blmnn silah alt na al nmas ve genel sava ko ullar , sava n ilk y llar nda tar msal retimde neml i daralmalara yol at . ... 1914-1918 aras nda bu day retimi % 47, ttn % 51, kuru zm %54, f nd k % 65, ya koza %69 d m ; koyun say s %45, kei say s %33 azalm t . Dyun-u Umumiye daresi nce haz rlanan fiyat endekslerine gre fiyatlar 1914-1920 aras nda 100 den 1406 ya km t r. 1908-1913 y llar nda brokratik aristokrasinin i kinle tirdi i devlet kap s nda byk boyutlu tensikat ve tasfiye yap lm ; maa larda da ayr cal kl gruplar ilgilendiren a r l klar trplenmi ti. ... Memur maa lar , sava n ba lamas ile birlikte % 50 oran nda indirilmi ve bu durum bir y l kadar srm tr. 1908 i izleyen y llarda, ttihat lar n piyasa iin retimin nem ta d blgelerde ve rnlerde orta ve zengin iftiye ynelik sistemli politikalar izlediklerini; retici birliklerinin ve kooperatiflerin kurulmas n bu gruplar lehinde i leyecek unsurlar getirerek desteklediklerini gryoruz. Bu ifti gruplar n n bir blmnn retimdeki daralmaya ra men yksek fiyatlardan tr sava y llar nda yksek gelir art lar sa lad n gzlyoruz. Buna kar l k Anadolu bozk rlar n n geimlik retime mahkum k ld geni ve yoksul kyl kitlesi, on y l a k n sava ve y k m dneminin en ok sarst s n f olu turmu tur. Bu s n f n yeti kin erkekleri Yemen ile Galiya aras ndaki usuz bucaks z topraklarda kan n dkerken geride kalanlar yerel mtegalibenin sava ve karga a y llar nda daima geli iveren kaba smr ve soygun yntemleri alt nda ezilmekte idi. Sava y llar n n bilinli zenginle tirme politikalar ndan en ok nasibini alan grup, tabiat yla, siyasi iktidarla yak n ba lar kurmay ba arm Mslman ticaret burjuvazisi idi.

www.altinicizdiklerim.com

II. AIK EKONOM KO ULLARINDA YEN DEN N A: 1923-1929 Devlet deste iyle yerli sermayedar yeti tirme giri imlerinin en etkili ve yayg n yntemlerinin ba nda, devlet tekellerinin imtiyazl zel ah s ve irketlerce i letilmesi gelir. ... Lozan n gmrk resimleri ve vergilerle ilgili k s tlay c hkmlerinden kurtulman n bir yolu birok mal n ve hizmetin retim veya ithalini devlet tekeline almak oluyordu. Ne var ki, dnemin genel felsefesine uygun olarak bu tekeller daha sonra imtiyazl yerli ve yabanc irketlere devredilmi , pek o unda st dzeyde siyasi kadrolardan ve devlet kat ndan nemli ki ilerin de ortak ve hissedar oldu u bu irketler, devletin sa lad tekel durumundan yararlanarak yksek kazanlar elde etmi lerdir. ... Kibrit ve akmak, ispirto ve alkoll ikiler, barut ve patlay c maddeler, petrol-benzin ithali ve drt byk liman n i letilmesi ile ilgili tekeller bu dnemin imtiyazl irketlerinin en nemli faaliyet alanlar n olu turuyordu. 1924 y l nda kurulan Bankas ... yerli ve yabanc sermaye ile siyasi iktidar aras ndaki btnle me srecinde fevkalade aktif bir rol oynam ve e itli iktisat politikas kararlar n sermaye evrelerinin istekleri do rultusunda ynlendirmede ok etkili bir bask grubu olu turmu tur . ... Dnemin dikkatli gzlemcilerinden Falih R fk , ankaya adl kitab nda, Bankas n n bir nevi politikac lar bankas olarak kurulmu olmas , Cumhuriyet tarihi iin pek ac bir aferizm salg n n n ba lang c olmu tur... Kolay kazan elde etmeye al anlar ... Ankara da nfuz tccarlar n bulmakta ve onlar vas tas yla bankay kendi te ebbsleri iine srklemekte idi. diye yaz yor. evket Sreyya ... Hemen hepsi milli, mcadele gnlerinin asker, idareci, yahut siyaseti elemanlar , aras nda treyen baz insanlar n yeni devrin iktisadi imkanlar n , az ok maskeli ekillerde, fakat daima devletin nfuzuna dayanarak, kendi menfaatlerine kullanma abalar olmu tur. gzlemlerini yapmaktad r. Kapitler ayr cal klar aramamak art yla yabanc sermayeye davetkar olan yakla m, dnemin resmi tutum ve politikalar na tamamen egemendir. 1920-1930 y llar aras nda kurulan 201 Trk anonim irketinden 66 s nda yabanc sermaye ortakl vard r ve bunlar tm anonim irketlerin toplam denmi sermayelerinin % 43 n (31,3 milyon TL) olu turmakta idi. Osmanl devletinin borlanmalar tarihindeki topraklar ile Lozan n ngrd s n rlar dikkate al narak Osmanl borcu, Trkiye Cumhuriyeti ile mparatorlu un topraklar n payla an di er devletler aras nda da t l yor; ancak sonuta Trkiye ye toplam borcun 2/3 sini olu turan yak1a k 85 milyon alt n liral k bir tutar ykleniyordu. Y ll k bor, demeleri 6 milyon lira civar nda saptanmakta; ancak, daha sonraki bir dzenleme ile 1929 y l na kadar ertelenmekte idi. Bu y l biraz ykl (15 milyon liral k) bir ilk taksit demesi, Cumhuriyet hkmetini nemli sonular do uracak bir para ve kambiyo bunal m na srkleyen bir etken olarak ortaya kacakt . Lozan Antla mas na ek olarak imzalanan Ticaret Szle mesi ise, 5 y l sre ile Trkiye nin d ar ya kar uygulayabilece i iktisat politikalar n dondurmakta ve baz istisnalar d nda ithalat ve ihracat yasaklar n n kald r lmas n ve yenilerinin konmamas n , gmrk tarifelerinin ise 5 y l sre ile de i memesini ngrmekte idi. Uygulanmas kabul edilen tarife, 1916 Osmanl gmrk tarifesini esas almakta idi.

www.altinicizdiklerim.com

1923 y l n n ubat ay nda toplanan ve pratik olmaktan ok sembolik nem ta yan bir kongre de dnemin nemli u raklar ndan biri say lmal d r: zmir ktisat Kongresi. ... Kongredeki i i ve sanayici yelerin daha ok resmi zevattan, yksek brokrasi ve mebusl ardan derlendi i ... anla lmaktad r. zmir ktisat Kongresi nin al malar sonunda kabul edilen iktisadi esaslar , ana izgileriyle dileklerden ibaret olmas na ra men, bu dnemin ba lang c nda egemen olan iktisadi felsefeyi ve gr leri temsil etmesi bak m ndan nem ta r. ... Genel olarak kalk nmac , yerli ve yabanc sermayeyi ve piyasaya dnk iftiyi zendirici, ekonomik hayat n denetiminin milli unsurlara gemesini kolayla t r c ve l ml bir korumac l ngren tezlerin n plana kt ve Kongreye stanbul tccar n n srkledi i ticaret burjuvazisi ile toprak unsurlar n n egemen ol du u sylenebilir. Yabanc sermayenin belirli ko ullarda te vikini ngren ana yneli , .yar -smrge Osmanl ekonomisinin miras olan demiryolu ebekesinin ve ttn rejisinin millile tirilmesini nlemedi. Tar m kesimine dnk en nemli yenilik, yar -feodal bir ortaa vergisi olan a ar n 1925 te kald r lmas olmu tur. Ayn y l, eker fabrikalar iin zel te vik ve imtiyazlar getiren bir kanun getirilmi ; buna dayanarak kurulan (ve Halk F rkas n n baz nde gelen simalar n n hissedar oldu u) Alpullu ve U ak eker irketleri, sonradan retimden daha karl grdkleri eker ithalat na ynelmeyi ye lemi lerdir. Lozan Antla mas n n gmrk tarifeleri iin koydu u s n rlamalar 1928 iinde son buluyor, dolay s yla 1929 dan itibaren (ve herhalde daha korumac ) bir gmrk tarifesi uygulanmas imkan dahiline giriyordu. Ayr ca, Osmanl borlar n n ilk taksitinin denmeye ba layaca y l da (yine Lozan a gre) 1929 idi. Dolay s yla, o y l dnya ekonomisini sarsacak olan byk buhran patlak vermese idi dahi 1929 y l Trkiye ekonomisi bak m ndan bir dnm noktas olma zellikleri ta makta idi. O. Kurmu un hesaplamalar na gre, % 12,9 ortalama nominal koruma sa layan Lozan-sonras tarifesine kar l k yeni tarifenin ortalama koruma oran % 45,7 idi. 1929 y l nda Osmanl bor taksitlerinin demeler dengesi zerindeki yk, 15 milyon TL civar nda idi. Bu, o y l n ihracat gelirlerinin yakla k %10 unu olu turmakta idi. Ancak ilk kez yap lacak olan bu deme, yeni gmrk tarifelerinin yrrl e girmesinden nce stoklama ve speklasyon amac yla yap lan ve nceki y la gre 33 milyon TL art gsteren a r ithalatla birle ince Trk paras n n d de erini a r bir bask alt na soktu. 1923-1929 y llar tar msal retim bak m ndan alt n y llar olarak grlebilir. ... Bu olumlu geli mede, Anadolu nun erkek nfusunun yeniden topra a dnmesine imkan veren bar ko ullar en nemli rol oynamakla birlikte, tar ma dnk olumlu politikalar n fiyat ve vergi de i kenleri yoluyla iftiler lehine kaynak yaratan sonular da belirleyici olmu tur. ... zellikle Bat Anadolu da nfus mbadel esinin yaratt de i meler baz ticari tar m rnleri zerinde olumsuz etkiler icra etmi olmas na ra men, 1924-1929 y llar aras nda tar msal has lan n y ll k byme h zlar n n ortalamas %16,2 yi buluyordu. Bu, dnemin s nai byme h z olan %8,5 in hemen hemen iki misli, milli has la art h z olan % 10,9 un %50 stndedir. Grld gibi, tar m

www.altinicizdiklerim.com

1923-1929 y llar nda ana srkleyici sektrdr ve sava ve y k m y llar ndan sonra ekonominin yeniden in as esas olarak tar m kesiminin dinamizmi sayesinde gerekle mektedir. 1927 Sanayi Say m na gre, imalat sanayiinde al an 237,000 i inin 109,000 i 4 ten az i i al t ran i yerlerinde istihdam edilmekte idi. Bu dnem iinde gelir da l m zerinde yap lan en nemli iktisat politikas operasyonu, a ar n 1925 y l nda kald r lmas d r. Keyder in saptamalar na gre 1924 y l nda a ar, bte gelirlerinin %22 sini olu turmakta idi. Ancak, a ar iltizam yoluyla topland iin, bu vergi dolay s yla devletin eline geen mebla dan %20 fazlas mltezime intikal etmekte idi. A ar n kald r larak dolayl vergilerin ( eker-gazya vb. vergilerinin) ykseltilmesi ana hatlar yla kentli emeki tketici s n flardan tar m kesimine (genel olarak kyll e) bir gelir aktar m olarak yorumlanmal d r. Geni leyen bir d ticaret (zellikle ithalat) hacmi, d a dnk ticaret burjuvazisinin karlar n phesiz art rm t r. Ancak, bu art n yksek kar oranlar ndan de il, miktar (srm) art lar ndan sa land sylenebilir; zira, ithalat n byk lde serbest, ithal edilen s nai rn fiyatlar n n ucuz oldu u bir ortamda ithalat lar n tekelci fiyatlardan yararlanmas sz konusu de ildir. Buna ra men d ticaretin milli has la iindeki pay n n sonraki elli y l boyunca a lamayaca bu dnemin ithalat ve ihracat sermaye gruplar taraf ndan da alt n y llar kabul edilmesi do ald r. Memurlar n milli gelirden ald klar pay a a yukar de i meden (%6 n n biraz alt nda) kalm t r. Bu saptama, dnem boyunca memurl ar n milli ekonomi iindeki greli durumlar n n korundu u ve (e er devlet memurlar n n say s nda milli gelir byme h z n a an bir artma olmam sa) y lda %8,5 oran nda byyen bir ekonomide bu tabakan n reel gelirlerinde de ilerleme sa land anlam na gelir. K sacas bu y llar, bar ortam na dn ko ullar iinde milli gelirde sa lanan byme h z dolay s yla reel gelir art lar n n btn sosyal s n f ve tabakalara yay ld bir dnem olu turmaktad r. III. KORUMACI DEVLET SANAY LE ME: 1930-1939

1930-1939 dneminde iktisat politikalar bak m ndan iki belirleyici zellik vard r: Korumac l k ve devletilik. 1908 sonras nda ttihat lar n ve 1923 zmir ktisat Kongresi nden sonra Kemalistlerin modern bir kapitalist ekonominin olu mas iin ngrdkleri ana mekanizma, devletin bireyleri zenginle tirecek ortam ve deste i sa lamas , bylece olu acak (ve k smen siyasi kadrolardan kaynaklanacak) yeni burjuvazinin yabanc sermaye ile ( e it ko ullarda ) i birli i ve ortakl k ili kileri iine girerek geli meyi ve sanayile meyi gerekle tirmesi idi. Bir burjuva devriminin ve milli nitelikte bir kapitalist geli imin vazgeilmez unsuru ol an sanayile menin bu modelle gerekle emeyece i, 1920 li y llar n sonuna gelindi inde a k seik

www.altinicizdiklerim.com

ortaya km t . 1923-1929 y llar nda sanayiin geli me h z , ekonominin tm di er sektrlerini gerisinde kalmakta idi. A k kap -serbest ticaret modelinin, 1929 u izleyen y llarda azgeli mi lkeleri metropol lkelerdeki, buhran n kuyru una takarak kronik bir durgunlu a srklemesi, bu nedenl erle ka n lmaz oluyordu. Bu durumda, tketim ve gelir dzeyinin d mesine kar do al bir savunma tepkisi olarak ithalat denetleyen koruma nlemlerine gidilmesi, k sacas d a kapanarak buhran n i yans malar n s n rlamak, durgunlu u a man n n ko ulu oluyordu. Koruma duv arlar arkas nda, yayg n (ve eskiden ithal edilen) s nai tketim mallar ndan ( beyazlar olan un, eker, kuma tan) ba layan ithal ikameci yat r mlar, 20. yzy l n ilk yar s nda nc Dnya lkelerinin biro unda ilk sanayile me hamlelerini olu turdu. ... 1929 sonlar ndan itibaren ad m ad m d ticareti denetleyen ve korumac bir yap ya geen Trkiye nin deneyimi de ayn yndedir. 1932 den sonra korumac l k, devletilikle tamamlanm t r. 1930 ve 1931 y llar , i ekonomiye dnk mdahale nlemlerinin al nmad , ancak d ticaret ve kambiyo rejimIerinin denetlendi i y llard r. Yarat lan olumlu koruma ko ullar n insafs zca smren yeni yetme sanayicilerin, bu y llarda yayg n bir ho nutsuzluk yaratt anla lmaktad r. te yandan, byk buhran n etkisiyle tar m rnlerinin fiyatlar nda meydana gelen byk d meler ifti nfusun hayat ko ullar nda ok ciddi sars nt lar yaratt . Bu day fiyat 1929 dan 1932 ye %68 d t. Kylnn bankalara, tefecilere ve devlete borlar ise nceki dnemin yksek fiyat ko ullar nda belirlenmi ti. ... 1930 y l nda gdml Serbest F rka muhalefetinin halk y nlar nca yayg n bir kabul grmesi, ba ta Gazi olmak zere siyasi liderleri iktisadi alanda yeni at l mlar n ve bir model de i ikli inin zorunlulu una ikna etti. Ve 1932 y l nda bir dizi devleti ve devletle tirici kanunla bu model de i ikli i uygulamaya konuldu. Bankas grubuna yak n evreler, do rudan do ruya Gazi yi ikna ederek (ve ba vekil smet Pa a n n kar kmas na ra men) ktisat vekili Mustafa eref in istifas n ve Bankas genel mdr Celal Bey in iktisat vekilli ine getirilmesini sa lad lar. Yeni iktisat vekili, i evrelerini teskin edecek uygulamalara derhal ba lad ve 1932 kanunlar n n sivri k eleri trplendi. D ticaret ve kambiyo denetimleriyle ilgili nlemlerin byk blm 1929-1931 y llar aras nda gerekle tirilmi tir. ... (Trk Paras n n K ymetini Koruma Hakk nda Kanun ile) hkmete veren mevzuat bu y llara aittir. 1930 sonras nda yabanc sermayeye kar tutum da de i mektedir. ... Celal Bayar 1933 te, bu memleketin ocuklar memlekette sanayi vcuda gelsin diye byk bir klfete katlan rken bunun nimetini ecnebilere kapt racak de iliz derken bu tavr dile getirmekte idi. ... Ayr ca, dnemin ikinci yar s nda Almanya ile ticaretin toplam ticaret hacminin yar s na yakla mas ve Trkiye nin bu lkeden bir trl rahata kullanamad alacaklar n n birikmesi, d ekonomik ili kilerin yap s na neml i bir sapma getirmi tir. Ancak, devleti politikalar n en belirleyici yn, tar m d ndaki retken alanlarda devletin asli yat r mc ve retici unsur olarak ortaya kmas d r. ... Devletin bu alanlardaki faaliyet ve yat r mlar n n 1934 y l ndan itibaren Birinci Be Y ll k Sanayi Plan iinde programland n

www.altinicizdiklerim.com

gzlyoruz. ... bu plan, Sovyet planlamas ndan sonra dnyadaki ilk planlama deneyimlerinden birini temsil eder. Y ll k milli gelir byme h zlar n n 1930-1939 ortalamas ise % 6,8 dir. ... dnya ekonomisinin byk buhran iinde bulundu u ve kapitalist lkelerde reel gelirlerde ok nemli d melerin meydana geldi i bir dnemde ortalama % 7 ye yakla an bir byme temposunun neml i bir ba ar oldu u sylenmelidir. Bu dnemde baz d krediler al nm olmakla birlikte, d a ba ml l n nemli bir gstergesi olan d ticaret a 1930-1939 y llar nda ortadan kalkm t r. Dnem boyunca, 1938 hari, her y l d ticaret fazla vermi tir. ... D ticaret dengesinin, esas olarak ithalat n yakla k yar yar ya k s lmas ile sa land gzlenmektedir. Bu bulgular k saca yorumlayacak olursak, cretlerin milli gelirden pay n n sanayile meye (ve i i ve cretliler toplam ndaki art a) ba l olarak artt n syleyebiliriz; kapsanan alt-sektrdeki cret pay n n d mesinin ise sektr-ii smr oran n n artmas anlam na geldi ini ifade edebiliriz. ... Zira, sanayi kesimi, ortalama gelir dzeyi daha d k olan bir sektrden (tar mdan ve k rsal kesimden) kaynaklanan nfus kaymalar ile geni ler; farkl bir ifadeyle, s nai i ilerin say sal art , bu s n fa kat lan eski kyller ile gerekle ir. Eski kyller in hayat dzeyleri, bu kayma sonunda ykselecektir. Ne var ki, bu yeni i iler in cretleri, nceki i ilerin ortalama cretlerinin alt nda olaca iin, cretlerin genel ortalamas d ecektir. Bylece, hibir grubun durumu mutlak olarak bozulmad halde, ortalama reel cretler d m olabilir. Sanayile menin yk esas olarak bu day reticileri ile i i s n f taraf ndan payla lm ; nceki dnemle kar la t r l rsa d a dnk ticaret burjuvazisinin greli durumu da bozulmu tur. IV. B R KES NT - K NC DNYA SAVA I: 1940-1945 Trkiye, kinci Dnya sava na girmedi; ancak, cephelerde fiilen sava man n d nda sava ekonomisinin ko ullar n tm a rl yla ya ad . ... 1940-1945 dnemini bu anlamda, yani iktisadi geli me surecinin durmas anlam nda, bir kesinti olarak nitelendirmek do rudur. Refik Saydam hkmetinin sava ta uygulamaya al t iktisadi nlemler, baz ynleriyle Milli Korunma Kanunu, Varl k Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi, iftiyi Toprakland rma Kanunu, Ky Enstitleri ve Milli E itim Bakanl n n liberal , hmanist ve ayd nlanmac kltr politikas , belli bir kk burjuva reformizminin etkili oldu u at l mlar olarak yorumlanabilir. Toprak reformu, e itim politikas , zellikle Ky Enstitleri gibi konulardaki alkant ve eki meler, sava bitiminde CHP iindeki yap de i mesine ve ok partili rejimin do mas na yol aan nemli olaylar olarak siyasi tarihimizde de yer al rlar. 1940-1945 y llan, 1946 da Trkiye yi hem iktisat politikalar hem dnya iindeki konumu, hem de siyasi yap s bak m ndan tamamen farkl bir geli me do rultusuna yneltecek yeni g dengelerinin kurulmas na yol aan dn mlerin olu tu u neml i bir kuluka dnemi olarak da grlebilir. Sarao lu hkmetinin ... Varl k Vergisi ve Toprak Mahsulleri Vergisi. Kas m 1 942 de kabul edilen ... Kanun metni bir ayr m yapmamakla birlikte, toplam vergi tahsilat n n yar dan fazlas

www.altinicizdiklerim.com

az nl klarca denmi ve bylece Varl k Vergisi, rk ve din ayr m na dayal bir vergi uygulamas olarak maliye tarihimize gemi tir. 1944 ba lar nda yrrlkten kald r ld nda 114.000 mkelleften 315 milyon liral k varl k vergisi tahsil edilmi idi. Vergi uygulamas , ayr ca, 1400 mkellefin A kale ye sevk edilmesi sonucunu do urmu idi. Bu verginin tahsilat , 1943 y l n n (katma bteler ve yerel ynetimler dahil) devlet harcamalar n n %38 ini; milli gelirin %3,5 ini; sanayi ve hizmetler kesimlerinde yarat lan has lan n yakla k %8 ini olu turmu tur. Sava ko ullar nda h zla artan tar msal kazanlara ise 1944 y l nca kabul edilen Toprak Mahsulleri Vergisi ile ula lmaya al ld . Gayri safi retimden %10 al nmas ile a ar and ran ve 1946 da kald r lan bu vergiden sava y llar nda 167 milyon lira kadar toplanm t r. ... A ar n kald r lmas ndan beri ilk kez tar ma ynelik byk apta ilk dolays z vergi olarak nem ta r ve piyasa iin retmeyen kk ve yoksul kylnn zerinde ok a r bir yk olu turdu u tahmin edilebilir. Varl k Vergisi btn ile burjuvazi taraf ndan denmekle birlikte, bu s n f n iinde nesnel ltlere gre uygulanmam , siyasi iktidarla gev ek ba lar olan gruplar ve zellikle az nl klar ezilmi ler; birok halde vergi borlar n sermaye ve mlklerini tasfiye ederek demek zorunda kalm lard r. Bu tasfiye srecinin mtekabili olarak bu karga a iinde yok pahas na emlak kapatan, i yerlerini devralan, nemli bir blm Anadolu kkenli yeni zenginlerin byk servet birikimi sa lad klar da do rudur. Sava boyunca memurl ar n hayat standard n n, sadece milli has ladaki gerileme oran nda d t , greli durumlar n n bozulmad sylenebilir. Memurlar iin sz konusu olan bu greli istikrarla kar la t r l rsa i i s n f n n durumunda hem greli, hem mutlak bir bozulma vard r. V. DNY A EKONOM S LE FARKLI B R EKLEMLENME DENEMES : 1946-1953 1946 y l , Cumhuriyet Trkiye sinin tarihinde hem siyasi, hem iktisadi bak mdan yeni bir dnm noktas olu turur. Siyasi bak mdan 1946 y l , tek parti rejiminden ok partili parlamenter rejime gei in ba lang tarihidir. 5 Eyll 1945 te Milli Kalk nma Partisi nin, 7 Ocak 1946 da Demokrat Partinin kurulu lar ile ba layan ve 21 Temmuz 1946 da, btn bask ve yolsuzluklara ra men ilk kez tek dereceli seimlerin yap labilmesi ile srdrlen ve 14 May s 1950 de yine seim yoluyla iktidar n el de i tirmesine yol aan bu siyasi dn mn nemi hibir biimde kmsenemez. K sa sren bir yayg n demokrasi denemesinden sonra 1946 y l sonunda solcu partiler ve bunlar n paralelindeki sendikalar kapat larak sosyalist hareket yasal siyasetin d na itildi. 1946 y l na salt iktisadi bak mdan da bir dnm noktas niteli i kazand ran zellik, 16 y ld r kesintisiz olarak izlenen kapal , korumac , d dengeye dayal ve ie dnk iktisat politikalar n n ad m ad m gev etildi i; ithalat n serbestle tirilerek byk lde art r ld ; d a klar n kronikle meye ba lad ; dolay s yla d yard m, kredi ve yabanc sermaye yat r mlar ile ayakta duran bir ekonomik yap n n yerle mesi olmu tur. ... Liberal d ticaret politikalar bu dnemin bitiminde ok uzun bir sre iin terk edilecektir.

www.altinicizdiklerim.com

10

1945 sonras n n siyasi geli melerinde egemen s n flar n bu iki ana grubu, iki ayr yol izledi. Birinci grup, esas olarak Demokrat Parti hareketini rgtlemeye ve desteklemeye ynelirken, kaderlerini CHP iktidarlar na ba layan ikinci grup, CHP iinde topluma da yans yan bir temizlik harekat ba latt ve ba ard : Ky Enstitlerinin kertilmesi, niversitede tasfiye ve sava sonunda filizlenmeye ba layan ilerici, solcu ve demokrat olu umlar n ezilmesi bylece sa land . Bu operasyon 1947 CHP Kurultay nda Parti iindeki reformcu kanad n kesin yenilgisiyle mmkn k l nd . Kapitalist sistemin yeni ve tart mas z lideri ABD idi ve Trkiye nin bu sistemin iinde Amerikan nfuz alan iinde yer almas sava bitmeden kesinle mi ti. Uzun sreli bir geni leme dnemine giren, kapitalist dnya ekonomisinin merkezlerinde yeniden serbest ticaret doktrini egemen oluyor; sermaye hareketlerine konan engeller y k l yor ve Amerikan kaynakl sermaye yat r mlar , d yard m ve krediler, bu geni leme srecinin kritik aralar n olu turuyordu. ... 1930 dan beri d ticaret a vermeden ayakta durabilmi (ve sava y llar nda h zla byyebilmi ) bir ekonominin birdenbire (ve d ticarette liberalizasyona paralel olarak) d a k vermeden ya ayamaz bir yap ya dn mesi, byk lde kapitalist dnya ekonomisinin sava sonu konjonktr taraf ndan belirlenen bir dn m olarak grlmelidir. 1946 plan n n haz rlanmas ndan birka ay sonra, 7 Eyll 1946 da bir dolar kar l Trk liras 1,28 den 2,80 e kar larak Cumhuriyet tarihinin ilk byk devalasyonu, ekonomiyi dnya ekonomisine entegre etmeye ynelik liberalizasyon tedbirleri ile birlikte uygulamaya konuyor ve d yard m aray lar na giri iliyordu. 1947 CHP Kurultay bu do rultudaki yeni yneli in kesinle ti i bir u rak olarak alg lanabilir. Parti d nda solcu ve ilerici ak mlar n tasfiyesinden, parti iinde de reformcu ve demokrat gruplar n etkisiz b rak lmas ndan sonra yap lan Kurultay, sermaye evrelerinin ekonomik taleplerinin pek o unu benimsiyor ve devletili i esas olarak zel te ebbse yard m etmeye dnk bir ilke olarak yeni ba tan yorumluyordu. ... CHP ve DP nin bu y llardaki iktisadi platformlar aras nda byk bir paralellik vard r. Tek nemli fark, say lan alanlar n d nda kurulmu olan devlet i letmelerinin giderek zel te ebbse devrini isteyen stanbul burjuvazisi ile DP yakla m na kar , bu alanlarda yeni kamu yat r mlar na giri meyi kabullenmekle birlikte, varolan i letmelerin devrini benimsemeyen CHP tutumu aras nda gzlenmektedir. Sava sonuna 250 milyon dolarl k, yani 1946 ithalat hacminin iki mislinden daha fazla bir dviz rezervi ile giren ve 1946 y l nda da 100 milyon dolara yak n bir d ticaret fazlas veren Trkiye nin, hibir ekonomik mant a dayanmad halde yo un bir d yard m arama abas na girmesi, nce Truman Doktrini, sonra da Marshall Plan erevesi iinde yard m almaya ba lamas , CHP ve DP hkmetleri dnemlerinde kesintisiz olarak ve ayn yakla m iinde sregelmi tir. ... Yabanc sermayeye konulan s n rlamalardaki ilk gev etmeler CHP taraf ndan May s 1947 ve Mart 1950 de yap lm ; DP iktidar ayn yneli i 1951 de Yabanc Sermaye Yat r mlar n Te vik Kanunu, 1954 ba lar nda ise Yabanc Sermayeyi Te vik Kanunu ile Petrol Kanununu kabul ederek srdrm tr. DP nin 1950 Haziran nda ... ilan edilen ithalat rejimi ile olduka ileri bir a amaya getirilmi ve y l boyunca Trkiye, gmrk tarifeleri d ndaki koruma nlemlerinin byk lde kald r ld bir d ticaret politikas izlemi tir.

www.altinicizdiklerim.com

11

Trkiye, IMF, Dnya Bankas ve Avrupa ktisadi birli i rgt ne 1947 de, NATO ya 1952 de ye olmu tur. 1946-1953 dneminin ana ekonomik gstergeleri, h zl bir byme srecini yans tmaktad r. ... Ancak bu h zl bymenin baz ilgin zellikleri vard r. Bir kere, 1945 sonras nda gerekle en bymenin, byk lde sava y llar n kapsayan alt y ll k bir gerilemenin telafisi niteli inde oldu u sylenmel idir. kincisi, 1946-1953 y llar n n, esas olarak tar msal geli me y llar oldu u sylenebilir. D ticaret fazlas n n Cumhuriyet tarihi boyunca kaydedildi i son y l 1946 d r. ... 1946-1953 y llar nda d ticaret a toplam olarak 500 milyon dolar bulmu ve bu a klar ABD yard mlar ve d kredilerle kapat lm t r. Sava y llar nda mutlak hayat standartlar belirgin bir biimde d en emeki gruplar n, 1950 y l na gelindi inde sava ncesinin reel gelir dzeylerini a t klar anla lmaktad r. Bu y llar, bu nedenle geni halk y nlar n n bilinlerinde bir refah art ve bolluk dnemi olarak yer edecektir ve do al olarak bu bilin bu alt n y llar , CHP nin iktidardan uzakla t r ld 1950 y l ile ba latma e iliminde olacakt r. 1946 y izleyen y llarda siyasi iktidarlar n, zellikle DP nin, s n fsal konumlar tar ma dnk politikalarda byk toprak sahipleri ile kk ifti karlar n n at t her durumda birincilerin gzetilmesi sonucunu da vermi tir. 1946-1953 y llar , bylece, tm sosyal gruplar n mutlak durumlar n n ve ya am ko ullar n n dzeldi i, reel gelirlerinin artt ; buna kar l k cretli maa l gruplar n greli durumlar n n geriledi i; genel olarak mlk gelirlerinin ve zellikle ticaret sermayesinin milli has ladan paylar n n artt ; geni kyl kitlelerinin ise fiyat hareketleri nedeniyle bozulan bl m ili kilerini, retim dinamizmi iinde fazlas yla telafi edebildikleri bir dnem olma zelli i gsterir. VI. TIKANMA VE YEN DEN UYUM: 1954-1961 1954-1961 y llar , sava sonunun geni leme konjonktrnn ve liberal d ticaret politikalar n n son buldu u; ekonominin greli bir durgunluk iinde dalgalanmalara tabi oldu u, ihra mallar na ynelik talepteki d me ve d kaynak1ann belli bir dzeyi a mamas yznden do an d t kanmaya tepki olarak ithalat s n rlamalar na gidildi i bir dnem olarak nitelendirilebilir. ... Liberal Demokrat Parti, ekonomik zorlamalar sonunda, bir yandan kontroll bir d ticaret rejimine, te yandan da, tketim mal ithalat ndaki daralmalar telafi etmeyi amalayan ve nemli lde devlet yat r mlar yla gerekle tirilen bir ithal ikamesi politikas na bu dnemde angaje olmu tur. 1954 ncesinde ithalat n %20-25 ini olu turan tketim mallar n n ithalattan pay %10 un alt na d m tr. Bu gerileme bir yandan mal yokluklar , kuyruklar ve karaborsaya; bir yandan da ithalat tketim mallar nda ikame eden bir sanayile me srecine yol am t r. Devlet i letmelerinin zel sektre devri slogan ile iktidara gelmi olan Demokrat Parti, bu dnemde

www.altinicizdiklerim.com

12

kamu yat r mlar n geni letme zorunda kalm t r. ... Bu y llar, ayn zamanda, dzensiz kentle me ve gecekondula ma y llar d r. Sanayile menin muharrik gc olan devlet kesiminin simgeledi i devleti modele kamu kesiminin nicel boyutlar bak m ndan benzeyen, ancak, devlet kesiminin zel sektre destek niteli inin n plana kmas nedeniyle ondan ayr lan yeni bir karma ekonomi anlay kurumsalla m t r. 1961 sonras nda da ekonomik yap ya ve iktisat politikalar na egemen olmaya devam edecek olan bu zelliklerin sonraki dnemden ana fark , ekonomik geli menin bir nceki ve bir sonraki dnemlere gre durgun bir konjonktrde bulunmas nda ve plans z-programs z-gn gnne ynlendirilmesinde yatar. D ticaret rejiminde kontrollere ve korumac l a gidilmesine yol aan temel etken, serbest ticaret rejiminin srekli ve giderek byyen d a klara yol amas ve d yard m ve kredileri sa lamakta kar la lan glklerdi. ... DP iktidar , devalasyon, deflasyonist nlemler ve d ticarette liberasyona dayal istikrar politikas yerine, Milli Korunma Kanununu yeniden yrrl e koyarak, fiyat ve piyasa kontrolleri izlemeyi ve bir yandan ithal ikameci yat r mlar n, te yandan kylye dnk poplist politikalar n srkledi i geni leyici ve enflasyonist politikalarda srar etmeyi ye ledi. Ne var ki, dolar cinsinden ithalat n 1953-1958 aras nda % 40 tan daha fazla d mesi ve d bask lar n giderek artan dozu, 4 A ustos 1958 de dolar n TL kar s nda 2,2 misli de erlenmesi sonucunu do uran fiili bir devalasyonun kabul edilmesini ka n lmaz k ld . 4 A ustos kararlar , devalasyonun yan s ra, 1953 sonras nda uygulamaya konan d ticaret kontrollerinin s n rl lde gev etilmesine, Milli Korunma Kanunu uygulamalar n n fiilen durdurulmas na, kamu i letmelerinde zamlara ve bte a klar n n daralt lmas na dayand r l yordu. Bunlar n kar l nda, ba ta ABD olmak zere Bat l devletler 600 milyon dolarl k d borcun ertelenmesini kabul ediyor ve 359 milyon dolarl k yeni kredi taahhdne giriyorlard . 1958 sonras ndaki y l boyunca, hem DP iktidar , hem 27 May s izleyen hkmetler serbest ticareti olmaktan ok deflasyonist zellikler ta yan bu istikrar politikas n ana hatlar yla uygulamaya devam etmi lerdir. 1954-1961 y llar , kendisinden nceki ve sonraki dnemlere gre, milli gelir byme h z n n belirgin bir biimde d k oldu u bir dnemdir. ... Ekonominin art k tabi oldu u birikim biiminin ve byme h z n n temel belirleyicisi, d kaynaklard r. Ekonomi, s nai tketim mal ithalinden ziyade, giderek ithal mal girdilere ba ml hale geldi i iin, bu girdi ak m nda t kanmalara yol aan ithalat glkleri do du unda, byme h z zorunlu olarak d ecektir. thalat n bile iminde, tketim mallar n n pay n n azal p, yat r m ve ara mallar n n pay n n artt gzlenmektedir. VII. E DNK, DI A BA IMLI GEN LEME (1962-1976) VE YEN BUNALIM (1977-1979) 1954 y l nda ba layan d t kanma ve greli durgunluk konjonktrne kar uygulanan istikrar ve uyum politikalar 1961 y l ile son buluyor ve ekonomi yeni bir geni leme srecine haz r duruma getiriliyordu.

www.altinicizdiklerim.com

13

1962 sonras nda iktisat politikalar planlama taban na oturtulmu tur. Geli me biimi bak m ndan bu dnem, korumac i pazara dnk ve ithal ikameci grntsyle 1930 lu y llara ve 1954-1961 dnemine benzer grnmekle birlikte, sanayile menin ieri i, yat r mlar n da l m ve sektr ncelikleri bak m ndan tamamen farkl zellikler ta maktad r. ... Kentli ve ta ral burjuvazinin ula t gelir dzeyleri bu s n flar n tketim tercihlerinin kaynak tahsisine egemen olmas na yol aacak bir etki gc olu turmakta idi. ... Devlete egemen ol an s n flar n ve siyasi karar alma srecini denetleyen gruplar n zevk ve e ilimlerini yans tan bu tketim talebinin kar lanmas ka n lmazd . Ancak, d ticaret t kanmalar geerli iken bu mallar n ithalinin serbest b rak larak k t dvizin lks mallara tahsisi, 1960 l y llar n ok partili demokrasi ko ullar nda sz konusu olmayacakt . ... lk ba ta salt montaj biiminde kurulan dayan kl tketim mallar sanayii, zamanla daha fazla yerli katk yla ve evresinde besledi i yan sanayi kollar yla modern sanayi grntleri kazanacakt . Ancak bu retim kollar teknoloji ve temel girdiler bak m ndan d a ba l olmaya, retim le i, birim maliyetler ve kalite bak m ndan Bat l emsallerinden geri kalmaya devam edecekler; bu zellikleri ile d pazarlara ynelme imkanlar ok s n rl kalacakt . Bu geli meyi tamamlayan ve byk lde ona ba l bir di er ithal ikamesi sreci, zellikle kamu kesiminin katk s yla demir-elik, bak r, alminyum, petro-kimya ve kimya, in aat malzemeleri gibi temel ara mallarda gzlenmi tir. Kamu sektr, o u kez maliyetlerin alt nda fiyatland rd temel girdilerde zel sanayiinin ve (yapay gbrede oldu u gibi) tar m n girdi ihtiyac n ucuza kar lamaya al yor ve bu politikalar ekonominin temel dengelerine ve bl m ili kilerine zel damgalar vuruyordu. lk bak ta ekonominin d a ba ml l n zaman iinde azaltmakm gibi grnen bu sanayile me biimi, beklenenin z dd bir sonu vererek, ekonominin ithalata ba ml l n art rm t r. hracat n greli zay fl n n arkas nda yatan bir di er nesnel zorlama, i pazara dnk bir sanayile me srecinin olduka ileri a amalar na kadar, ihracat n geleneksel tar m rnl erinden olu maya devam etmesi gere inden do makta idi. ... hracatta anlaml bir geli menin s nai rnlere dayanmas zorunlu idi. ... S nai rnler ihracat n n ciddi ve srekli bir ilerleme gstermesinin nesnel ko ullar , sanayile me srecini belli bir e i i a acak dzeye ula mas nda ve s nai yat r mlarda modern teknoloji ve optimum l eklerin gerekle mesinde yatar. A r ithal ba ml l ve ihracattaki greli durgunlu a ra men 1962-1976 aras nda dzgn v e yksek bir byme temposunun srdrlebilmesinin temel nedeni, ekonomiye neml i boyutlarda d kaynak enjekte edilmesi olmu tur. ... i dvizlerinin de d kaynak say lmas kan m zca do ru olur. 1965-1969 aras nda 100 milyon dolar civar nda oynayan i i dvizleri, 1970 li y llarda h zla artarak 1 milyar dolar e i ini a m ve d ticaret a n n kapat lmas nda en nemli kalem haline gelmi tir. ... Bu dnem boyunca d kaynak sa laman n greli olarak kolay olmas , ekonominin ithal ba ml l n n kronik bir hal almas na ve ihracat n ihmaline nemli katk lar yapm ; nas l olsa d kaynak bulunabilece i bilinci, dviz kazanc na veya dviz tasarrufuna dnk abalar pe inen baltalam t r. 1962-1976 dneminin bir di er belirleyici zelli i, siyasi rejimin, poplist denebilecek bl m politikalar na angaje olmas d r. ... Bylece, egemen blo un uzun dnemli karlar ile geni halk kitlelerinin k sa dnemli karlar aras nda belli bir denge sa lanm olur. Bu dengenin, egemen

www.altinicizdiklerim.com

14

blok aleyhine bozulma ihtimalinin glendi i durumlarda, rejime mdahalelerle durum dzeltilmi tir. cretleri siyasi yntemlerle bask alt nda tutmak iin (rne in ihracata dnk sanayile me modellerinin aksine) bir zorunluluk yoktur. ... Piyasan n bir blmnde (kamu kesiminde) izlenen yksek cret politikalar n n piyasan n tmn, dolay s yla zel kesimi ayn do rultuda etkilemesi ka n lmazd r. Poplist politikalar n bir di er yans mas , Trkiye nin olduka ileri bir sosyal gvenlik sistemi kurabilmi olmas d r. Bylece i i s n f , cret d nda nemli gvencelere ve parasal olmayan gelir trlerine kavu abilmi tir. ... Btn bu geli melerin sonunda, dnem sonuna gelindi inde Trkiye benzer geli me dzeyindeki azgeli mi lkeler aras nda greli olarak yksek cretli grupta yer alm t r. Poplist politikalar, k rsal kesimde de benzer sonular yaratm t r. Poplist iktisadi ve sosyal politikalar n egemen gler blo u iin ciddi sorunlar yaratmamas n n bir ko ulu, korumac politikalardan do an greli fiyat avantajlar ndan sanayi ve ticaret sermayesinin oldu u gibi yararlanmas n nleyecek engellerin do mamas idi. ... zel kesime girdi ve hizmet satan kamu i letmeleri fiyatlar n n sistematik olarak d k tutulmas , sz geen fiyat avantajlar n n piyasa ili kileri iinde kamu kesimine intikal etmesini nlemi tir. Genellikle herkesi belli llerde ho nut k lmaya dayanan bu model, 1971 deki askeri mdahaleyi saymazsak, 1977 y l ndaki bunal m konjonktrne kadar srdrlebilmi tir. 1960 l y llar, d ticaret rejiminin byk lde, sabit bir dviz kuru, kambiyo kontrolleri ve kotalarla yrtld bir zaman kesitidir. ... Yasaklar ve izinlerden olu an ve her a amada idari kontrolleri gerektiren bu politika modeli, bir yandan plan ncelikleri do rultusunda selektif nlemleri ierir; te yandan da, izin ve yasaklar n ok byk ekonomik avantajlar n do mas na ya da nlenmesine yol amas nedeniyle, devlet mekanizmas n n byk karlar kar s nda yozla mas n n nesnel ko ullar n olu turur. 10 A ustos 1970 te 1 dolar resmen 9 TL den 15 TL ye kar larak, ithal teminatlar ve damga resimleri d rlerek ve liberasyon listeleri geni letilerek d telkinler do rultusunda bir operasyon yap ld . Ancak, 10 A ustos kararlar n n, geleneksel IMF modeli do rultusundaki eksiklerinin giderilmesi, yedi ay sonra, yani 12 Mart 1971 sonras nda olu an yar -askeri rejimin grevleri ve toplu szle meleri ask ya almas ve cretleri dondurmas sonunda gerekle mi tir. Petrol fiyatlar ndaki ani s rama bu rahat gidi e son verdi. ... Ham petrol fiyat n n dnyada misli artt bu y llarda Trkiye de petrol trevlerinin fiyatlar pek az de i tirildi. ... Dnya ekonomik bunal m iinde debelenirken Trkiye ekonomisi bu yapay yntemlerle 1975 ve 1976 da %8 dolaylar nda bymekte idi. Bu bymenin zorlama niteli i, 1976 y l nda ihracat n ithalat kar lama oran n n 1/3 e d mesi ile ortaya k yordu. ... Artan siyasi istikrars zl k ve partiler aras eki menin iddetlenmesi biiminde tezahr eden politik glkleri yapay bir refah konjonktr yaratarak a maya al an Demirel izgisinin ba ar s zl a u ramas ka n lmazd . Nitekim bu zorlamalar n genel seim ko ullar nda srdrld 1977 y l , ertelenmi ekonomik bunal m n nesnel olarak da patlak verdi i y l olmu tur.

www.altinicizdiklerim.com

15

Fiyatlar konusunda ilgin bir saptama, dviz kurunun sabit tutuldu u 1960 l y llarda enflasyon oran n n %5 dolaylar nda dola t , devalasyonu izleyen ve greli esnek kurlar n uyguland 1970 sonras nda ise ayn oran n %15 i a t d r. 1960-1961 ortalamas olarak hizmetlerin milli has ladan pay %46 iken, 1975-76 da bu oran % 51,7 ye ykselmi , ekonominin retken olmayan kesimi, bylece, sanayiden daha byk bir h zla geni lemi tir. ... Dolay s yla, sanayile me srecinin istihdam yaratma yetene i s n rl kalm , al anlar n giderek artan blmleri geimlerini retken olmayan faaliyetler iinde sa lar olmu lar, kentle me sanayile menin nnde gitmi tir. ok yayg n bir mlkszle me-proleterle me srecine dayand iin iddetli s n f kavgalar yla i ie girmi olan Bat Avrupa sanayile mesi ile kar la t r ld nda, bu esnek gel i me biiminin belirgin farklar ierdi i sylenebilir. Bir kere, tar mda kk mlkiyet-kk i letme biimlerinin Trkiye de ok daha yayg n ve kal c bir zellik ta d sylenebilir. Bu yap ,nfus fazlas n n k rsal kesimle ekonomik ba lar n koparmadan, hatta tar m zorunluluk halinde ba vurulabilecek bir dayanak olarak grmenin gvencesi iinde kente kaymas n n imkanlar n yaratmaktad r. Sadece sanayile meye dayal bir kentle me, bu nfus ak m n sanayi i ili i ile i sizlik seenekleri aras nda kar kar ya b rakarak s n rlayacak iken, hizmetlerin ve marjinal-verimsiz faaliyetlerin i kinli i byle bir s n rlamay nemli lde gev etebilmektedir. Gecekondu blgelerinde k rsal hayat k smen de ol sa yeniden retebilen, kyle kuvvetli ekonomik ba lar sren, ailenin e itli bireyleri farkl zamanlarda dolmu kahyal ndan i portac l a, hizmetilikten pazarc l a; bekilikten pavyon fedaili ine kadar ok farkl biimler iinde hayatlar n srdrebilen a a s n flara dayal bir kentle me sreci, sanayi devriminin her an patlamaya haz r barut f lar n and ran ve proletarya-burjuvazi eli kisi zerine kurulu Bat Avrupa kentle mesine gre egemen s n flar a s ndan nemli istikrar unsurlar ta maktad r. 1963-1980 aras nda sanayiin en h zl geli en alt-kesimlerinin dayan kl tketim mallar ile ara-mallar oldu u anla lmaktad r. 1930 lu y llar n tekel rnlerinde, eker ve tekstildeki devlet yat r mlar n n uzant s olarak yayg n tketim mallar nda odakla an devlet sanayiinin grnts, 1960 l y llar n ba nda hala srmektedir. nc bir saptama, bu dnemde sanayide kamu kesiminin greli olarak daralma e ilimi iinde oldu udur. ... 1980 e gelindi inde devlet sanayii sadece ara mallarda zel sanayiden daha geni bir yer kaplamaktad r. Ulusal ekonomi d kaynak bulabildi i srece byyebilmi , ihracat n potansiyel olarak en dinamik kesimi olan s nai rnlerde d a ynelme, ancak 1970 li y llar n ortalar na do ru ba layabildi i iin, d ticaret a klan bym ve d kaynak ihtiyac milli gelirden daha fazla artm , normal kredi kanallar n n yetersizli ini gidermek iin i i dvizleri ve Dvize evrilebilir Mevduat hesaplar ile sa lanan s ramalarla 1973-1976 y llar idare edildikten sonra bunal m ka n lmaz hale gelmi tir. Devlet sanayiinin izledi i fiyat politikas bu dnemde bl m srelerinin neml i belirleyicilerinden biri olarak ortaya kmaktad r. Mevduata enflasyon oran n n alt nda, krediye

www.altinicizdiklerim.com

16

ise enflasyon h z ile genel likle ba a ba faiz hadleri uygulayan bankalar sistemi ve bu uygulamay belirleyen para politikalar , zel sanayi ve ticaret sermayesinin geni lemesinde finansman sorunl ar ndan ciddi engeller do mamas n sa lam t r. K sacas , ithal ikamesi politikalar ndan (ve buna ba l d ticaret ve kambiyo kontrollerinden) do an fiyat avantajlar , devlet sanayiinin d k fiyat politikalar n n bu rnleri kullanan retken sektrlere (ve/veya tketicilere) sa lad ilave rantlar , d k faizli kredi kullanarak geni leyen sermaye gruplar n n sa lad kazanlar, toplumsal art n sermaye ev releri aras nda payla lma biimlerini belirlemi tir. 1963 y l ndan itibaren giderek yayg nla an zgr bir sendika hareketi ve grev hakk ile desteklenen bir toplu szle me rejimi iinde olu an i i cretleri, bu dzenin ask ya al nd Mart 1971 i izleyen bir iki y l d nda her y l reel olarak artm t r. 12

1974 sonras nda petrol fiyatlar ndaki s ramaya paralel olarak dnya ekonomisinin srklendi i durgunluk haline Trkiye srekli bir seim konjonktr iinde, k sa dnemli borlanma kanallar n sonuna kadar zorlayarak ve ithalat ve milli gelirdeki byme h zlar n srdrmeye, bylece al arak tepki gsterdi. Bylece, 1974-75 y llar nda planl ve rasyonel anti-kriz nlemleri ile hafif atlat labilecek ekonomik bunal m, y l gecikme ile, fakat ok daha iddetle geldi. 1977 y l nda d ticaret gstergeleri iddetle bozulmu tur. hracat bir nceki y la gre 200 milyon dolar gerilerken, ithalat adeta son bir aba ile- %13 (660 milyon dolar) art r lm , ihracat n ithalat kar lama oran %30 a d erken d ticaret a 4 milyar dolar a m t r. Milli has lan n %5 e yakla an bir oranda bymesine imkan veren ve k sa dnemli, yksek faizli DM, banker borlar ve ticari kredilerle mmkn k l nan bu zorlama, y l sonu geldi inde btn kredi kanallar n n t kanmas ile sonuland ve petrol dahil tutar, halat n pe in deme ile yap lmas zorunlulu unu do urdu. Bu noktada iktidara gelen Ecevit hkmeti iki y l boyunca nceki iktidar n a r ekonomik miras ile u ra t . Ancak iktidar, bunal m ko ullar nda uygulanabilecek bir alternatif politikaya ne kuramsal ne de politik bak mdan haz r de ildi. ... Sonu, yemeklik ya lardan benzine kadar uzanan bir dizi temel malda kuyruklar ve (mal n cinsine gre de i en boyut ve biimlerde) karaborsalar olu mas ve genel fiyat dzeyinin 1978 de % 53, 1979 da % 64 oranlar nda art r lmas oldu. ... 1946, 1958, 1970 y llar ndaki gibi istisnai bir operasyon say lan devalasyon, 1977 den itibaren her y l, gerekirse birka kez ba vurulabilecek bir ayarlama haline gelmekte idi. 1976 sonras , greli fiyatlar n tar m aleyhine, sanayi lehine dnd y llard r. Reel cretler, sanayi anketlerine gre 1979 da, SSK istatistiklerine gre 1977 de azami noktaya ula makta, bundan sonra gerilemektedir. 1976 = 100 al n rsa, reel cretler birinci seriye gre 1977 de % 20,1, 1978 de % 0.4, 1979 da ise % 5,6 artm ; ikinci seriye gre ise 1977 de % 2,4 artt ktan sonra, 1978 de % 7, 1979 da % 13,6 gerilemi tir. zel sanayideki cret/kar ili kilerine gelince, 1970-74 aras nda katma de er iinde ortalama % 32,1 olan cret pay , 1975-79 y llar nda % 34,1 e ykselmi tir. cret paylar ndaki bu ykselme (ve

www.altinicizdiklerim.com

17

karlar n pay n n gerilemesi) sanayi burjuvazisini poplizmin bl m politikalar na ve toplu szle me-grev hakk na veto ekmeye ynelten etkenlerden biri olarak grlmelidir. 24 Ocak 1980 kararlar ile ba layan ve 12 Eyll sonras nda peki tirilen yeni iktisadi politikan n arkas nda bu do rultudaki etken ve zlemlerin belirleyici oldu u, sonraki y llarda a ka ortaya kacakt r. VIII. SERMAYEN N KAR I SALDIRISI: 1980-1985 retimde art lar n durdu u bir h zl enflasyon konjonktrnde ... de i ik ve yeni i adamlar gurubunun palazlanmas na yol aan bir ereve olu makta idi. ... Grevler yznden yitirilen i gnlerinin greli a rl 1977-80 y llar nda, 1973-76 y llar yla kar la t r l rsa iki buuk misli artm t . Dolay s yla, byk sermaye evreleri bu ba bo gidi e dur denilmesi nin, sendikalar n disiplin alt na al nmas n n, sermaye iin gerekli gven ortam n n yeniden yarat lmas n n a r lar n 1979 y l ndan itibaren a ka yapmaya ba lam lard . Y l sonuna do ru ara seimlerdeki yenilgiyi bahane eden Ecev it istifa ederek hkmeti siyasi rakibi Demirel e devretmi oldu. Demirel, yeni bir istikrar program haz rlama grevini ba bakanl k mste arl na getirdi i Turgut zal a verdi. 24 Ocak program nda yer aralan boyutlar yla devalasyon, K T zamlar ve fiyat denetimlerinin kald r lmas gibi ok tedavisi elerinin, IMF nin y ld r Trkiye Cumhuriyeti hkmetlerinden istedi i nicel boyutlar fazlas yla a m oldu unu, yani istenenden fazlas n n verilmi oldu u nu saptayabiliyoruz. kinci olarak, bu kararlar, sadece bir istikrar program niteli i ta mamakta idi; beynelmilel sermayenin, zellikle Dnya Bankas arac l yla pazarlad ve ite ve d a kar piyasa serbestisi ile beynelmilel ve yerli sermayenin eme e kar glendirilmesi gibi iki stratejik hedef etraf nda olu an bir yap sal uyum perspektifi de ta makta idi. Program n bu boyutu zaman inde daha da n plana kacakt . Demirel hkmeti bu program , zal n ve sermaye evrelerinin yukar da aktard m z istekleri do rultusunda, yani sistemli ve srekli olarak emek aleyhtar bir do rultuda uygulayabilmenin ve geli tirmenin aralar ndan yoksundu. te 12 Eyll 1980 de gerekle en rejim de i ikli i, 24 Ocak program n n nndeki bu neml i engeli ortadan kald rd . ... 12 Eyll mdahalesinden hemen sonra kamuoyuna ilk kez hitap eden K. Evren in konu mas nda da yksek cretler den ikayet edilmesi ilgin ve reticidir. Ba tan sona kadar alternatifi yoktur slogan ile ve ok yo un bir ideolojik kampanya ile halk kitlelerine ve kamuoyuna sunulan 24 Ocak modeli ne Trkiye, ne de dnya bak m ndan orijinal bir nlemler paketi de ildir. Bu kararlar, 1970 li y llarda IMF nin d t kanma ko ullar alt nda bunalan pek ok azgeli mi lkeye empoze etti i standart istikrar politikas paketi ile daha ziyade Dnya Bankas taraf ndan geli tirilen tipik bir yap sal uyum program n n tm bilinen unsurlar n iermektedir. Srekli devalasyonlar do rultusunda i letilen gnl k kur ayarlamalar na ba l ve zaman iinde serbestlik derecesi art r lan bir kambiyo politikas ; ithal kotalar n n ad m ad m kald r lmas yla liberasyona ynelen bir ithalat rejimi; pahal dviz, ucuz kredi ve vergi iadesi gibi te vik ve sbvansiyonlarla desteklenen ihracat n bir ulusal ncelik haline getirilmesi; a r sanayi ve temel

www.altinicizdiklerim.com

18

mallara dnk kamu yat r mlar n n giderek tasfiyesi ve baz K T lerin zelle tirilmesinin hedeflenmesi; K T fiyatlar n n ykseltilmesine paralel olarak fiyat kontrollerinin ve temel mallar n o undaki sbvansiyonlar n kald r lmas ; grev, toplu szle me ve sendikal faaliyetlerin yasakland drt y l boyunca cretlerin zorunlu tahkim sistemiyle, daha sonra ise fevkalade s n rl bir yasal ve kurumsal ereve iinde saptanmas ; benzer s n rlay c gelir politikalar n n memur maa lar ve tar mda taban fiyatlar iin uygulanmas ve i talebin daralt lmas , 24 Ocak kararlar ile ekonomiye damgas n vuracak olan iktisat politikalar n n temel unsurlar d r. nceledi imiz alt y l boyunca modelin bl m ili kileri bak m ndan belirleyici zelli i genel olarak sermaye ile genel olarak emek, yani geni anlamda burjuvazi ile emeki s n flar aras ndaki temel eli kiyi sistemli olarak emek aleyhinde denetlemeye ve dzenlemeye kalk mas olmu tur. Kat ks z askeri rejim y llar n olu turan 1981-83 ara dneminin ortalar na do ru, bankerlerin ve baz bankalar n k zal hkmetten ayr lmaya zorlar; ancak serbest faiz yerine, kontroll yksek faiz yakla m n n gemesi d nda, ... 1983 y l n n politikalar nceki y ldan farkl de ildir. ... Yeni anayasan n getirdi i yeniliklerden biri olarak kanun hkmndeki kararnameler iktisadi konularda hkmetlere sadece geni yetkiler vermekl e kalm yor, bu yetkileri parlamento ve Say tay gibi temel kurumlar n denetimi d nda fevkalade keyfi bir biimde kullanma imkanlar n da sa l yordu. ncelememizi 1985 y l ile noktalamam z n nedeni, bylece ortaya k yor: Bu y l, askeri rejim alt nda kurumsalla t r lm olan iktisat politikas elerinin saf biimiyle sregeldi i; parlamentarizmin etkisi alt nda zorlanmaya ba lanmad son y l temsil, eder. 1980 li y llar n bir di er zelli i burjuva ideolojisinin ncelikle ekonomik konularda toplum hayat na nceki dnemlerle kar la t r lmayacak kadar egemen ol mas d r. ... Serbest piyasa ekonomisi , hr te ebbs , orta direk , k eyi dnme gibi 1980 li y llarda yayg nla an terimlerin ideolojik ierikli oldu u a kt r. ktisadi konularda liberal bir grnt ta yan bu sylemin, Trkiye nin siyasi tarihinin bask c dnemlerinden birinde ye ermesi elbette rastlant de ildir. ... Trk- slam sentezi ile her trl tarih perspektifinden ar nd r lm , ieriksiz bir Atatrklk karmas , bu resmi ideolojinin genel erevesini olu turdu. Askeri ve sivil brokrasi do rudan do ruya bu ideolojik tavr n ta y c s olmakla grevlendirildiler. lk ve orta e itim ile YK denetimi alt ndaki yksek e itim, gen ku aklar n anti-komnizm , milli btnlk , lkeyi paralamak isteyen zararl ve y k c ideolojiler gibi temalar arac l yla tekdze bir biimde yeti mesi iin kullan ld . Bu ku aklarda her trl ele tirici, ileri ve radikal d nce insafs zca mahkum edildi. Bu geli melere hangi a dan bak l rsa bak ls n, bu resmi ideoloji ile, burjuvazinin yukar da ele ald m z ideolojik sald r s aras nda mkemmel bir uyum ve i blm oldu u sylenmelidir. Szn etti imiz ideolojik sald r n n geni halk kitleleri iinde de ba ar lar kazand sylenebilir. Sol siyasi ak mlar n susturuldu u, rgtl ve sendikal mcadelenin felce u rad bu ekonomik ve siyasi kriz dneminde, zellikle kentli emekilerin saflar nda, nceki dnemde kk salmaya ba layan s n f bilincinin ve yeni yeni filizlenmeye ba lam bir kentli i i s n f kltrnn h zla a nmaya ba lad gzlenmektedir. Bu a nma, bireyselle me, dine sar lma, toplumsal ya am oda n n i yerinden ve retimden, mahalleye, semte, semt (veya kent) tak mlar na, aile iine kaymas gibi e ilimler iinde ortaya kmaktad r. ... Kriz ko ullar nda, eme in ve i ili in maddi ve

www.altinicizdiklerim.com

19

manevi de erlerinin h zla gerilemesi, emeki s n flar n saflar ndaki kk burjuva ya am biimlerinin ve bunlar n ideolojik yans malar n n geli mesi iin uygun ortamlar yaratm t r. stikrar programlar dnyan n her yerinde ithalat hacmi frenlenerek ba lat ld halde, Trkiye de bu program n uygulamaya kondu u 1980 y l nda ithalat n bir nceki y la gre 5069 milyon dolardan 7909 milyon dolara (yani %56 oran nda); cari i lemler a n n ise 2,8 misli art r labilmesine imkan sa lanm t r. thal mal , ara-mallara ve yat r m mallar na ba ml l azalmam , aksine artm olan Trkiye ekonomisi bu y llarda bol miktarda d kaynak sa layarak, yani d borlar n art rarak byyebilmi tir. ktisat politikalar n yrtenlerin ana ba ar s , uygun ve do ru politikalar bulmak de il, Trkiye nin d a klar n n kapat lmas nda beynelmilel finans evrelerinin ola anst deste ini kazanmak olmu tur. 1978/79 daki kriz ko ullar nda, zellikle sanayide retken kapasitenin kullan m oranlar n n ok fazla d m oldu unu biliyoruz. te, 1980 li y llarda gzlenen s nai byme, esas olarak, i letmelerin kapasite kullan m oranlar ykseltilerek gerekle mi ; varolan retken kapasitelerin geni leme h z ise nceki dneme gre by k lde gerilemi tir. Sanayi iin yapt m z bu gzlemin, ekonominin tm iin de byk llerde geerli oldu unu syleyebiliriz. Ancak as l vahim gzlem, sanayi kesimine yap lan yat r mlarla ilgili: Sabit fiyatlarla (reel olarak) s nai yat r mlar n hacmi, 1985 y l nda, 1978/79 ortalamas n n sadece % 65,9 u dzeyindedir. ... 1980 li y llar n ko ullar nda sanayi sermayesi, zellikle a r faiz yk alt nda ezilerek (adeta can havliyle ) varolan kapasitelerini daha fazla retim iin kullanarak ihracata ynelmekte, ancak gelece e ili kin ngrleri karamsar oldu u iin yeni kapasite yaratmaktan ka nmakta, yani nceki dneme gre, ok daha az yat r m yapmaktad r. 1980 li y llarda siyasi iktidarda zel birikimden yana kesin bir tav r egemen olmas na ra men, kamu yat r mlar bymenin srkleyici gc olmaya hala devam etmektedir. Kamu kesiminin toplam yat r mlar 1978/79 ile 1985 aras nda reel olarak %25,6 artarken, zel kesim yat r mlar n n %14 oran nda gerilemi olmas bu yarg y destekliyor. Ancak, kamu yat r mlar ndaki bu art n, enerji, haberle me, ula m ve belediye alt-yap lar nda kmel endi i ve sanayiden uzakla ma e iliminin, yukar da da de indi imiz gibi, belirgin bir hal ald ortaya k yor. malat sanayii anketi ve say mlar ndan hesaplanan reel cretlerin, 1978 /79 ile 1984 aras nda %26,6 oran nda gerilemi oldu u ortaya k yor. 1976-85 y llar n n, Cumhuriyet tarihi boyunca, Trkiye kylsnn kar la t kntsnden birini (belki de en a r n ) olu turdu u ortaya kar. en byk iki fiyat

Ancak, bu ikinci fiyat bunal m meydana geldi inde, kyl nfusun 1930 lu y llara gre ok daha yksek bir retkenlik ve gelir dzeyine ula m oldu u unutulmamal d r. 1980 li y llarda temel tketim mallar nda sbvansiyonlar n ve fiyat denetimlerinin kald r lmas veya gev etilmesi nedeniyle, tketim fiyat /ifti fiyat makas tm rnlerde hem tketici, hem de ifti aleyhine a lm t r. Bu da, makas n, bu rnleri pazarlayan ticaret sermayesi lehine a lmas anlam na gelir. Benzeri bir geli me iki temel ihra rn olan pamuk ve ttnde de gzleniyor. ...

www.altinicizdiklerim.com

20

Srekli devalasyonlar n ve ihra te viklerinin yrrlkte oldu u bir dnemde, bu politikalar reticiye de il, ticaret sermayesine yaram t r. Art k kitlesinin tm, retim srecini kontrol eden kapitalistin (sanayi sermayesinin) elinde kalmaz; e itli ekonomik mekanizmalarla faiz, kira, ticari kar ve s nai kar kategorileri aras nda payla l r. Bu payla m eki mesinin 1962-1976 y llar iinde, genellikle sanayi sermayesi lehine seyretti i, 1980 li y llarda ise durumun tersine dnd sylenebilir. ... Sanayi rnleri ihracat nda yksek te viklerin, retici sanayiciye de i1, ihracat sermaye irketleri ad alt nda rgtlenen byk ticaret sermayesine verildi ini de hat rlamak gerekir. IX. SONU: BAZI ANA ZG LER Trkiye nin 1908-1985 y llar n n, yani 20. yzy l n byk bir blmn kapsayan bir zaman diliminin iktisat tarihi ne gibi ana izgiler ortaya koymaktad r? Bizce bu genel lemeleri grup alt nda toplayabiliriz. Birinci olarak, incelenen zaman sresi iinde retim glerinin kmsenmeyecek bir h zla geli ti i, Trkiye ekonomisinin dura an de il, dinamik bir zellik kazand sylenebilir. kinci olarak, 1908-1985 aras , Trkiye de kapitalizmin geli ti i ve yerle ti i y llard r ve bu dn m, 1908 de patlak veren ve btn tkezlemelerine ve aksakl klar na ra men sonraki y llarda devam eden bir burjuva devrimi ile ba lam t r. nc olarak, bu burjuva devrimi yetmi ksur y lda bir trl tamamlanamam ... azgeli mi likten kurtulamam , kemale ermi bir burjuva demokrasisi yerine, poplizm ile e itli renklerde (ancak yzy l n sonlar na do ru reformist de il tutucu karakterleri a r basan) askeri rejimler aras nda yalpalamaya mahkum kalm t r. Milli has la serileri; Cumhuriyet ncesi dnem iin yoktur. 1923-1986 y llar n n milli has la rakamlar n inceledi imizde ... gayr safi milli has lan n y ll k de i melerinin aritmetik ortalamas 63 y ll k bu uzun zaman diliminde %5,5 luk bir ortalama byme h z na tekabl ediyor. Bu byme h z n n 63 y l boyunca, dzgn bir seyir gsterdi i sylenemez. 1923-1986 y llar n n %5 - %6 oranlar nda bir byme izgisi izleyebilmesi arp c bir ba ar d r. ... Geli mi lik olgusunun sregelmesini ... dura anl k yarg s ndan tretmek yanl t r. retim glerinde meydana gelen bu geli menin, hem Trkiye de kapitalist retim biiminin topluma giderek egemen olmas na imkan verdi i, hem de bu retim biiminin geli imi sayesinde gerekle ti i sylenebilir. Bylece, 20. yzy l Trkiye iktisat tarihi, ayn zamanda Trkiye de kapitalizmin geli iminin tarihidir. Kapitalist bir toplumsal sistemin yerle mesinin evrensel de ilse, bile yayg n bir n-ko ulu, siyasi iktidar ve styap sorunlar n , bir burjuva devrimi ile zmesidir. Kemalist devrimin, bu anlamda,1908 devrimini tamamlayan ikinci bir dalga oldu u sylenebilir. Milli mcadele, cumhuriyetin kurulu u ve bu kurulu u izleyen st-yap devrim leri, bir kere, ulusal bir kapitalist geli menin n-ko ulu olan siyasi ba ms zl k sorununu radikal bir biimde zm ; ikinci olarak brokratik aristokrasiyi siyasi iktidardan kesinlikle uzakla t rm ve nc olarak da

www.altinicizdiklerim.com

21

kapitalizmin hukuki ve kurumsal st-yap s n n (o u kez Bat dan aktararak ve bu yzden ulusal bir sentez olu turamama ele tirisine kendisini a k tutarak) ana unsurlar n in a etmi tir. Buna kar l k ulusal bir ekonomi olu turma srecinin kal c ve ciddi bir biimde 1930 sonras nda ba lad n syleyebiliriz. Byk dnya buhran n n korumac -devleti iktisat politikas senteziyle kar lanmas ve 1950 sonras ndan farkl olarak ulusal (ve esas olarak Devletin harekete geirdi i) kaynaklara dayanarak (d denge iinde) sanayile meyi ba latabilmesi, Trkiye kapitalizminin geli iminde neml i bir olgunla ma a amas d r. 20. Yzy l Trkiye iktisat tarihinin bir di er ilgin retisi, iktisat politikalar n n (ve bu politikalara ba l ideolojik tav rlar) zerinde, iki ayr izginin, a k veya kapal biimde, fakat srekli bir at ma ve hesapla ma iinde bulunmalar d r. ... Trkiye nas l kalk nabilir? sorusunun yan tlar olarak gsterilen bu izgilerden birisi, d a a k entegrasyoncu ve serbest piyasaya dayal , di eri ise korumac , ulusal, mdahaleci politikalardan olu maktad r. 1960 sonras nda DPT nin kurucular , Yn Dergisi ve ok say da sola dnk yazar ve iktisat taraf ndan savunulan, kalk nman n sanayile me anlam na geldi i, bunun da geri kalm bir lkede d a kar koruma, ite ise Devlet eliyle sa lanan planl bir birikimle gerekle ebilece i gr de pek az yeni unsurla zenginle erek zaman m za kadar gelmi tir. zellikle 1946 sonras nda Trkiye ekonomisi giderek artan d ba ml l k zellikleri kazanmas bak m ndan klasik kapitalizmin geli mesinden fark gsterir. Bu tarihten sonra Trkiye, dnya ekonomisi ile eklemlenmesini ulusal kaynaklar ile gerekle tirmeyi bir trl ba aramam , birikim srecini, byk boyutlarda d kaynaklara ba vurarak srdrmek zorunda kalm t r. stelik, bu anlamdaki d ba ml l k gstergeleri giderek bozulmu tur. 1947 den 1986 ya kadar Trkiye nin hibir y l d ticaret fazlas verememi olmas bu bak mdan ok d ndrc olmal d r. sel yap ya dnk ekonomik gstergelerde de kronik bozukluklar ve gerilik unsurlar vard r. Sanayile me srecinde, cret mallar (yayg n tketim mallar ) ile geni anlamda yat r m mallar temel mallard r. Bunlar, (retilerek veya ithal edilerek) var olmadan sanayile meyi srdrmek teknik anlamda imkans zd r. Ve uzun dnemde bir ekonominin kendi ayaklar zerinde durabilmeye ynelmesi, temel mallar n ulusal kaynaklarla sa lanabilmesini veya bu gerekle inceye kadar temel olmayan mallar n retim ve tketimi iin kaynak tahsisinin asgaride tutulmas n gerekli k lar. Trkiye de ise sanayile menin belli bir kritik a amas ndan (1960 l y llar n ba ndan) itibaren temel olmayan mallar n, farkl bir ifadeyle ba lang ta varl kl s n flar n tketim taleplerini kar layan mallar n retimi iin (yukar daki anlamda) ok fazla kaynak tahsis edilmi oldu unu gzlyoruz. Bat kapitalizminin geli iminde sanayile meyi izleyerek, ona destek olarak geli en ve sanayile menin tm kritik merhaleleri a ld ktan sonra (ve 1930 lu y llar dolaylar nda) i meye ba layarak sanayiin nne geen hizmetler kesimi, Trkiye de ba ndan beri sanayiden (hatta zaman zaman tar mdan) daha geni bir yer kaplam t r. Bat kapitalizminin geli imiyle, Trkiye de kapitalizmin geli imi aras nda gzlenen ve siyasi uzant lar zellikle nem ta yan bir di er temel fark, burjuva demokrasisi ile poplizm aras ndaki ayr m izgisi ile ifadesini bulur. Feodal toplumla aras ndaki tm siyasi, ideolojik ve hukuki ba lar n kopmas anlam na gelen (ve geni halk kat l m ile gerekle en) demokratik

www.altinicizdiklerim.com

22

devrimler sonunda olu an burjuva demokrasileri, uzun mcadel eler pahas na da olsa emeki s n flar n etkili ekonomik ve siyasi rgtlenmesine ve iktidara (kendi ba ms z rgtleri ile) ya rakip ya ortak olmas na imkan veren bir dengeye dayan r. Bunun, sosyo-ekonomik kurulu un st yap dzleminde ok geni bir e itlenme ve zgrlk alan olu turdu u da bilinen bir olgudur. Buna kar l k Trkiye de emeki s n flar n siyaset sahnesine kabildikleri en etkili biim, Cumhuriyetin ilk 25 y l n kapsayan reformcu ve otoriter bir paternalizmi izleyen ve yukar da poplizm diye adland rd m z parlamenter rejim iinde olmu tur. Poplist rejimin, burjuva demokrasisinden temel fark , emeki s n flar n somut ve rgtl siyasi mcadeleler sonunda belli haklar koparan de il, egemen s n flar n inisiyatifinde sadece dnler verilen aktrler olarak yer almalar d r. ... Emeki s n flar n ekonomik mcadeleleri egemen s n flar n haz m s n rlar n n tesinde edinimler kazanmaya ba lad veya bu mcadelelerin ba ms z siyasi biimler kazanarak rejimin gerek bir burjuva demokrasisine dn me ihtimalinin glendi i durumlarda poplizm son bulur; askeri darbeler arac l yla tutucu-otoriter bir rejim gndeme gel ir. Trkiye nin burjuva demokrasisine bir trl geemeyi ini burjuva devrimini tamamlayamam olmas ile a klamak yeterli de ildir; zira bu iki olay byk lde ayn eydir. Daha temelden bir a klama Trkiye de (ve benzer di er nc dnya lkelerinde), burjuvazinin bir s n f olarak zellikleri zerine in a edilebilir. zellikle milli denebilecek bir burjuvazinin tarih sahnesine ok ge kmas ve c l z kalmas , bu s n f n zerine d mesi gereken tarihi misyonun (ve en ba ta burjuva devriminin) hep ba ka s n f ve tabakalar taraf ndan stlenilmesi sonucunu vermi ; bunun sonunda devlet ve kk burjuva ayd nlar ile burjuvazi aras nda Bat modellerinden farkl karma k ba nt lar, vesayet ve temsil ili kileri do mu tur. Trkiye de gl bir s n f haline gelirken bile burjuvazi bu gcn, k yas ya rekabet ko ullar nda etkinli ini ve stnl n her gn ekonomik olarak kan tlama zorunlulu undan kaynaklanan bir dinamizmden de il, devlet mekanizmas n n kendisine sa lad zel imkanlardan kazanm , dolay s yla ba ar s n bu mekanizmaya ula mada ve onu etkilemedeki becerilerine borlu olmu tur. Bu zellikleri ile burjuvazi, Bat daki benzerlerinden farkl olarak, toplumun demokratikle me srecine olumlu katk lar yapan de il, aksine bu srece ayak ba olan bir konumda ol mu tur. te azgeli mi lik denen olgu da yukar da say lan (ve Bat kapitalizminin dn ve bugn ile kar la t r ld nda belirginle en) temel farklar n bir bile kesinden ba ka bir ey de ildir. ... Bunlara, byme srecinde kat edilen nemli mesafelere ra men, retim glerinin geli imi bak m ndan ve zellikle teknoloji alan nda emperyalist sistemle bir trl mutlak anlamda kapat lamayan fark da eklersek, Trkiye toplumunun ve ekonomisinin 20. yzy l n sonlar na yakla l rken niin hala azgeli mi olarak nitelendirilmesi gerekti i ortaya kacakt r. Yukar da gzden geirdi imiz tm olumsuzluklar na ra men Trkiye toplumu s n f eli kilerinin e itlili i ve s n fsal dinamikler bak m ndan pek ok nc Dnya lkesinden ileri zellikler ta maktad r.

www.altinicizdiklerim.com

23