STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

KARA YOLU ULAIM ALARINDA YZEYSEL DRENAJ SSTEMLER VE HDROLK TASARIM ESASLARI

YKSEK LSANS TEZ n. Mh. Uur ALIKAN

Anabilim Dal : NAAT MHENDSL Program : HDROLK VE SU KAYNAKLARI MHENDSL

OCAK 2007

STANBUL TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

KARAYOLU ULAIM ALARINDA YZEYSEL

DRENAJ SSTEMLER VE HDROLK TASARIM ESASLARI

YKSEK LSANS TEZ n. Mh. Uur ALIKAN (501041515)

Tezin Enstitye Verildii Tarih : 15 Aralk 2006 Tezin Savunulduu Tarih : 30 Ocak 2007

Tez Danman : Dier Jri yeleri

Prof.Dr. lhan AVCI Prof.Dr. Emine AAR (.T..) Yrd.Do.Dr. Ali UYUMAZ (.T..)

OCAK 2007

NSZ Karayolu ulam alar birok bileenden oluan komplike sistemlerdir. Karayolu ulam alarnn ilevlerini tam olarak yerine getirebilmeleri iin yzeysel drenaj sistemleri kritik bir neme sahiptir. Yzeysel drenaj sisteminde oluacak problemler tm karayolu ulam sistemini etkileyerek, sistemin zarar grmesine neden olur. Kprler de karayolu ulatrma sistemlerinin ayrlmaz bir parasdr. Kprlerin tasarmnda statik etkilerin yannda hidrolik etkilerin de gz nne alnarak tasarm yaplmas kprnn olas takn tehlikelerine kar emniyetli olmasn salar. Kpr ayaklar etrafndaki oyulma probleminin de dikkatle incelenmesi gerekir. Bu almada karayolu ulam alarnda yzeysel drenaj sistemleri incelenmitir. ncelikle hidrolik tasarmda kullanlacak temel yaklamlar aklanm ve karayollarndaki balca drenaj sistemleri tanmlanmtr. Daha sonraki blmlerde karayolu ulatrma sistemlerinde kullanlan kk sanat yaplar (menfezler) ve byk sanat yaplar (kpr ve viyadkler) ile ilgili tasarm yntemleriyle ilgili bilgi verilmitir. Son olarak Trkiyede bu konuda karlalan problemlere ilikin genel bir deerlendirme yaplmtr. Bu almamda benden hibir desteini esirgemeyen danmanm Prof. Dr. lhan Avcya teekkr bir bor bilirim. stanbul, 2006 Uur ALIKAN

ii

NDEKLER KISALTMALAR TABLO LSTES EKL LSTES SEMBOL LSTES ZET SUMMARY 1. GR 1.1. Giri ve ncelenecek Konunun Tantlmas 2. KARAYOLLARINDAK BALICA DRENAJ YAPILARI VE TRKYEDEK MEVCUT PROJELENDRME KRTERLER 2.1. Drenaj Yaplarnn Hidrolik Tasarmnda Takn (Proje) Debilerinin Belirlenmesi 2.1.1. Giri 2.1.2. Rasyonel Yntem 2.1.3. Sentetik Birim Hidrograf Yntemi 2.2. Yol Gvdesi Drenaj 2.2.1. Yzey Suyu Drenaj 2.2.2. Yzey Alt Drenaj 2.3. Drenaj Elemanlar ve Projelendirme Kriterleri 2.3.1. Hendekler 2.3.1.1. Refj Hendekleri 2.3.1.2. Kenar Hendekler 2.3.1.3. Palye Hendekleri 2.3.1.4. Yarma st (Kafa) Hendekleri 2.3.1.5. Dolgu ev Dibi (Topuk) Hendekleri 2.3.1.6. Kademeli Hendekler 2.3.1.7. zel Hendekler 2.3.2. Borular 2.3.2.1. Dren Borular 2.3.2.2. Toplayc Borular (Kollektrler) 2.3.3. Dearj Yaplar 2.3.3.1. Bacalar 2.3.3.2. Enine Dearj Yaplar 2.3.4. D Yaplar vi vii viii ix xi xii 1 1 4 4 4 5 8 17 17 18 19 20 21 21 22 22 23 24 24 24 24 24 25 25 25 26

iii

2.3.4.1. Asfalt Bordr ve Dm Oluklar 2.3.4.2. tler 3. KK SANAT YAPILARI (MENFEZLER) VE MEVCUT HDROLK TASARIM LKELER 3.1. Menfezlerde Hidrolik Analiz ve Hidrolik Tasarm Esaslar 3.2. Menfez Yerleimi ve Eimleri 3.3. Menfez Giri Yaplar 3.4. Menfez Girilerinde Koruma 3.5. Menfez k Yaplar 3.6. Menfez k Azlarnda Koruma 3.6.1. Ta Pere Uygulamas 3.6.2. Enerji Krcl Koruma 3.6.3. zel Tip Koruma 4. BYK SANAT YAPILARI (KPRLER/VYADKLER) VE MEVCUT HDROLK TASARIM LKELER 4.1. Trkiyede Uygulamada Bulunan Mevcut Tasarm lkeleri 4.2. Kpr ve Viyadk Yaplarnn Hidrolik Tasarmnda Hidrolojik ve Hidrodinamik Analiz Esaslar 4.2.1. Akarsu Havzas ve Dere Yatana Ait Toporafik ve Morfolojik zelliklerinin Belirlenmesi 4.2.2. Proje Takn Debisinin Belirlenmesine Ynelik Blgesel Takn Frekans Analizleri 4.2.2.1. Takn Risk Alannn Belirlenmesi 4.2.2.2. Proje Takn Debisinin Belirlenmesi 4.2.3. Dere Yatandaki Akm Karakteristiklerinin Belirlenmesi 4.2.4. Akm-Yap (Kpr/Viyadk Ayak/Temel) Etkileimi 4.2.4.1. Ayaklara Gelen Diren (Srklenme) Kuvveti 4.2.4.2. Ayaklar zerindeki Erozyon Etkisi 4.2.5. Ayaklar Etrafndaki Taban Oyulmas Olaynn ncelenmesi 4.2.5.1. Kpr Ayaklar Etrafnda Oluan Vorteks Sistemler 4.2.5.2. Kat Madde Hareketi ve Kpr Ayaklarnn Kat Madde Hareketine Etkisi 4.2.5.3. Kpr Ayaklar Etrafndaki Oyulmaya Etki Eden Parametreler 4.2.6. Dinamik Etkiler ve Oyulma Olaylarna Kar Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi 4.2.6.1. Kpr Ayaklar Etrafnda Alnmas Gereken nlemler 4.2.6.2. Yanal Erozyonu Azalmak Amacyla Kullanlabilecek Yapsal Dzenlemeler

26 27 28 28 31 34 34 35 36 36 37 37 38 38 40 40 42 43 44 45 45 47 47 48 48 51 55 57 59 61

iv

5. TRKYEDEK MEVCUT KARAYOLU DRENAJ VE SANAT YAPILARI TASARIM LKELER VE YAANAN SORUNLARA LKN GENEL BR DEERLENDRME 6. SONU KAYNAKLAR EKLER ZGEM

62 64 66 68 73

KISALTMALAR

KGM CALTRANS TUMAK

: Karayollar Genel Mdrl : California Department of Transportation : Trkiye Ulusal Meteoroloji ve Atmosfer Fizii Komisyonu

vi

TABLO LSTES

Sayfa No

eitli Arazi artlarnda Ak Katsaylar................................................6 Hidrolik Zemin Gruplar ve Bitki rtsne Gre Ak Eri Numaralar Ak tablosu..........................................................................9 Tablo 2.3 Boyutsuz Birim Hidrograf Koordinatlar...............................................15 Tablo A.1 Kumky Standart Zamanlardaki max. iddetli Yalara ait Tekerrr Analiz Tablosu........................................................................71

Tablo 2.1 Tablo 2.2

vii

EKL LSTES

Sayfa No

ekil 2.1 ekil 2.2 ekil 2.3 ekil 2.4 ekil 2.5 ekil 3.1 ekil 3.2 ekil 3.3 ekil 3.4 ekil 4.1 ekil 4.2 ekil A.1 ekil A.2 ekil A.3

:Ya Ak likisi ..................................................................................11 :Ya Ak likisi ..................................................................................12 :Ya - Havza Alan - Verim Grafii .....................................................14 :Trkiyedeki Kritik Ya Sreleri.........................................................16 :Dm Oluu..........................................................................................26 :Giri Kontroll Menfez letme artlar.................................................30 :k Kontroll Menfez letme artlar.................................................31 :Menfezlerin Yatay Yerleimi..................................................................32 :Menfezlerin Dey Yerleimi.................................................................33 :Akm ierisinde bulunan engel etrafnda oluan vorteks sistemler.........49 :Shields Diyagram...................................................................................53 :Kumky Ya-iddet-Sre Tekkerrr erisi.........................................69 :Kumky Ya-iddet-Sre Tekkerrr erisi.........................................70 :2 ylda bir 10 dakikalk iddetli yalarn dalm haritas...................72

viii

SEMBOL LSTES

A Ai Ak Bp C Ci CN CNi CNort CL CD D Db d dk dn ds Fr g G h H3 H4 Ha ha hb Hi hs Hy I J L L1 L2 L3 L4 Lc

: Ya havzas alan : Farkl karakterdeki havza alanlar : Alan : Platform genilii : Ak katsays : Ai alt havza alanna ait ak katsays : Ya eri numaras : Farkl karakterdeki alanlara ait ya eri numaras : Ortalama ya eri numaras : Dere yata, Alvyon ve Zemin artlarna bal olarak 3.4 ile 4.83 arasnda deien katsay : Cismin geometrisine (hidrodinamik yapsna) bal olarak 1 ila 2.1 arasnda deien diren katsays : Kat cismin akm dorultusuna (V hz vektrne) dik dorultudaki boyutu : Birim sanak sresi : Tane ap : Kritik akm derinlii : Normal akm derinlii : Bordr kenarndaki su ykseklii : Froud says : Yerekimi ivmesi : Taban geometrisi : Akmn su derinlii : Mecrann menba ve mansab arasndaki kot fark : Havzann en st kotu ile menfez arasndaki kot fark : Ak ykseklii : Artk ya (Dolaysz ak ykseklii) : Kat cismin akmn iine batma ykseklii : Dere yatandaki kot fark : Menfez gvdesi knda su derinlii : Ya ykseklii : Tekerrr yllarna gre ya iddeti : Yolun boyuna eimi : Havzann en u noktasndan olan yatay mesafe (en byk akarsu boyu) : Arazi st ak uzunluu : Bir nceki hendek kesimi uzunluu : Ak mecras boyu : Havzann en u noktasnn menfeze olan yatay mesafesi :Drenaj alan arlk merkezinin dere zerindeki izdm mesafesinden mansaba kadar olan mesafe ix

Ld Li n Q Qh Qhk Qort qp Qp Qt QT qT(B) qT(S) R Re S Se Si Sk SC T T1 T2 T3 Tc Thk Ti Tp Tt Ty U* U V V1 V2 Vs W s kr

: Ardk dm oluklar ara mesafesi : Dere yata uzunluu : Manning przllk katsays : Debi : Hendek kapasitesi : Boyutsuz birim hidrograf koordinat : Ortalama debi : 1 mmlik ak iin verim : Birim hidrograf pik debisi : Takn debisi : T dn aralna karlk gelen debi : Taban geometrisinin fonksiyonu olarak tama kapasitesi : Sz konusu kesite menbadan gelen madde miktar : Hidrolik yarap : Reynolds says : Harmonik ortalama eim : Yolun enine eimi : Her parann eimi : Kanal eimi : Ara deer : Dn aral : Arazi st ak sresi : Hendek iindeki ak sresi : Mecra iindeki ak sresi : Konsantrasyon sresi (Toplanma zaman) : Boyutsuz birim hidrograf koordinat : Dere yatandaki ak sresi : Takn balangcndan maksimum debi deerine (Qp) ulancaya kadar geen hidrografn ykselme zaman : Takn sresi : Suyun yaylma genilii : Taban srklenme hz : Yaklam akmnn hz : Akm hz : Arazi st ak hz : Bir nceki hendek kesiminde su hz : Su hz : Dorusal yatak genilii : Akkann zgl ktlesi : Taban malzemesinin zgl ktlesi : Akkann dinamik viskozitesi : Tabandaki akmn teetsel gerilmesi : Kritik kayma gerilmesi : Birim hacim arlk : Dolaysz ak hacmi : Rlatif batm younluk

KARAYOLU ULAIM ALARINDA YZEYSEL DRENAJ SSTEMLER VE HDROLK TASARIM ESASLARI ZET Hidroloji genel olarak, dnya yzeyinde, kayalarda, yeraltnda ve atmosferde bulunan suyun zellikleri, dngs ve birbirleriyle olan ilikilerini inceleyen bir bilim dal olarak tanmlanr. Bu ok genel bir tanm olmasnn yannda, suyla ilgilenen btn alanlar ilgilendiren bir tanmdr. Yatan dolay oluan yzeysel akn zellikleri yllardr zerinde allan bir konudur ve taknlarn belirlenebilmesi iin birok gelimi yntem ve teori gelitirilmitir. Yan rastgele oluan bir yapya sahip olmas dolaysyla sistem ok karmak bir yapdadr. Bu almada, karayolu ulam alarnda yzeysel drenaj sistemleri incelenmi ve bu sistemlere ait hidrolik tasarm esaslar aklanmtr. ncelikle, incelenen konuyla ilgili genel bilgi verilmi ve nemli noktalar belirtilmitir. kinci blmde, karayollarndaki balca drenaj yaplar ve Trkiye`de uygulamada olan projelendirme kriterleri incelenmitir. Bu blmde, takn debilerinin bulunmas, yol gvdesi drenaj ile drenaj sistemini oluturan elemanlar ve tasarm yntemleri aklanmtr. nc blmde, menfezler ve menfezlerin hidrolik tasarm ilkeleri incelenmitir. Bu blmde, menfezlerin ilevleri aklanm ve temel tasarm yntemleri genel hatlaryla belirtilmitir. Drdnc blmde, kprler ve viyadklerin hidrolik tasarm ilkeleri zerinde allmtr. ncelikle, Trkiye`de kullanlan tasarm ilkeleri aklanm, bunu takiben kpr ve viyadklerin hidrolik tasarmnda kullanlan hidrolojik ve hidrodinamik analiz esaslar incelenmitir. Ayrca kpr ayaklar etrafnda oluan yerel oyulmalar incelenmi ve yerel oyulmalara kar alnabilecek nlemler belirtilmitir. Beinci blmde, Trkiye`deki karayolu drenaj yaplar ile menfez ve kprlerin tasarm aamasnda yaanan problemlere ilikin genel bir deerlendirme yaplmtr. Son blmde, yaplan bu alma neticesinde ulalan sonular aklanarak alma tamamlanmtr. Hazrlanm olan bu alma neticesinde, karayolu ulatrma sistemlerinde styap drenaj konusunda Trkiye`de kullanlan hesap yntemlerinin ve tasarm metodlarnn kendi iinde tutarl olduu fakat belli alanlarda eksiklerin bulunduu tespit edilmitir.

xi

DRAINAGE SYSTEMS OF HIGHWAYS AND HYDROLIC DESIGN PRINCIPLES SUMMARY Hydrology is often defined as: A science dealing with the properties, distribution, and circulation of water on the surface of the land, in the soil and underlying rocks, and in the atmosphere. This is very broad definition encompassing many disciplines relating to water. The runoff of water over land has been studied and some rather sophisticated theories and methods have been proposed and developed for estimating flood flows. The random nature of rainfall, snowmelt and other sources of water further complicate the process. In this study, drainage systems of highway transportation systems have been studied and hydrolic design principles of these systems have been defined. Firstly, general facts about this subject have been defined and important points have been described. In second part of the thesis, drainage structures of highways and design principle in Turkey have been explained. In this section, floods, roadway drainage and drainage facilities have been described and hydrolic design principles have been explained. In third part of the thesis, culverts and hydrolic design principle of culverts have been analyzed. In this section, functions of culverts and their design principles have been defined. In forth part of the thesis, hydrolic design principles of bridges and viaducts have been studied. Firstly, design principles in Turkey have been explained and after this, hydrological and hydrodynamic design principles have been analyzed. In addition to these, local scour around bridge piers has been analyzed. In fifth part of the thesis, problems about hydrolic design phase of drainage structures, culverts and bridges in Turkey have been defined. Finally, the results of this study have been explained. As a result, calculation methods and design principles of drainage systems of highways in Turkey are enough in their own scope but in some stages, some missing points about design principles have been found.

xii

1. GR 1.1. GR VE NCELENECEK KONUNUN TANITILMASI Hidroloji genel olarak, dnya yzeyinde, kayalarda, yeraltnda ve atmosferde bulunan suyun zellikleri, dngs ve birbirleriyle olan ilikilerini inceleyen bir bilim dal olarak tanmlanr. Bu ok genel bir tanm olmasnn yannda, suyla ilgilenen btn alanlar ilgilendiren bir tanmdr. Yamur ve kar gibi atmosfer olaylar hidroloji biliminin ilgi alanna giren konular olmalar dolaysyla, drenaj sistemlerinin hesap esaslarnn balang noktasnda da hidroloji biliminin esaslarndan faydalanlr. Hidroloji bilimi dnya yzeyinde, kayalarda, yeraltnda ve atmosferde bulunan suyun dngs ve birbiriyle ilikilerini incelemek suretiyle, tm ilgili sistemlerin mevcut su dngsne etkilerini ve bu sistemlerin su dngsnden hangi alardan etkilendiklerini ortaya karmaya alr. Bu balamda dnld takdirde, su dngsyle birebir etkileim ierisinde olan en byk sistemlerden bir tanesi karayolu ulatrma sistemleridir. Yamur ve kar gibi doa olaylar sonrasnda, ortaya kan suyun mevcut sistemlere zarar vermemesi iin uygun yntemler kullanlarak uzaklatrlmas gerekir. Karayolu sistemleri, yamur ve kar gibi doa olaylaryla birebir etkileim ierisinde olduklar iin bu sistemlerde ortaya km olan suyun ok hzl ve seri bir biimde sistemden uzaklatrlmas gerekir. Bu amaca ulaabilmek iin drenaj sistemleri hazrlanr. Karayolu ulatrma sistemleri birok bileenden oluur. Bu sistemler ierisinde birok sanat yaps ina edilir. Bu yaplar temel olarak, menfezler ve kprlerdir. Menfezler, yala aka geen doal dere yataklarnn (kuru derelerin) yolu kesmesi durumunda, yatan dolay yzeysel aka geen yamur sularnn yola zarar vermeden yolun altndan geirilmesi amacyla yaplan drenaj yaplardr. Kprlerin projelendirilmesi, bir ok karmak sistemin ayn anda zlmesini gerektiren bir sretir. Kprler tasarlanrken, kprnn tipine ve ina edilmesi dnlen blgeye bal olarak, kprnn zellikleri belirlenir. Bu srete kprnn 1

zelliklerini belirleyen en nemli faktr kprnn ina edildii yerdeki dere, nehir ve akarsu gibi su kaynaklarnn zellikleridir. Karayolu ulatrma sistemleri, ulatrma sistemleri arasnda en youn olarak kullanlan sistemlerdir. Karayolu ulatrma sistemleri planlanrken birok faktr gz nnde bulundurulur. Genel olarak bu tip sistemlerde ilk aamada ulatrma kapasitesi dikkate alnarak sistemin boyutlar ve sistemin zellikleri belirlenir. Ulatrma sisteminin zellikleri belirlendikten sonra sistemin dier bileenlerinin planlamas yaplr. Bu aamada dikkate alnan en nemli bileenlerden bir tanesi drenaj sistemidir. Drenaj sistemi, karayolu ulatrma sisteminin planlamasnda ilk aamalardan itibaren gz nnde bulundurularak karayolu ulatrma sisteminin zelliklerinin ekillenmesinde rol oynar. Karayolu sistemlerindeki st yap drenaj, hidrolik ve hidrolojinin az kullanlan uygulamalarndan biri olmasndan daha derin bir anlam ierir. yi bir drenaj sistemi tasarm, teknik ilkelerin ve eldeki verilerin dengeli bir deerlendirmesi ile ekonomi ve gvenlik faktrlerinin sisteme dahil edilmek suretiyle analiz edilmesini gerektirir. Karayolu sistemlerinde yaplacak drenaj almalar, yamurdan dolay olumu olan yzeysel sularn karayolundan uzaklatrlmas, bu sularn yaplacak kanal ve menfez sistemleriyle blgeyi terketmelerini salamasnn yannda, erozyon, menfezlerde oluacak kabarmalar ve trafik gvenlii gibi konular da gznnde bulunduracak ekilde yaplmas gerekir (CALTRANS, 2001). Drenaj sistemi tasarmnda, minimum tasarm kriterlerinin yannda, optimum bir tasarm yaplmas fevkalade nem tamaktadr. Dier bir ifade ile, fonksiyonellik ve maliyet gznnde bulundurularak tasarm yaplmas gerekir. Bir ok bilim dalnda olduu gibi hidroloji bilimi de istatistiksel metotlar kullanarak eldeki verileri analiz etmeye alr. Belli bir blgede ortaya kacak takn debisi o blgedeki ya miktarlarnn belli bir zaman dilimi ierisinde analiz edilmesi sonucunda bulunur. Karayolu sistemlerinde yaplacak olan drenaj projelerinde, oluacak olan taknlarn olaslklar gznne alnmal ve bu dorultuda bir tasarm yaplarak karayolu yaplar ve evrede bulunan yaplarn zarar grmemesi salanmaldr. Genel olarak yaplan drenaj sistemi tasarmlarnda, 10 yllk ve 50 yllk ya deerleri gznne alnabilir. Kpr ve viyadklerin tasarmndaysa, bu yaplarn 2

nemine ve projedeki dier kriterlere bal olmak zere 100 yllk ve 500 yllk ya deerleri kullanlr. Karayolu styaps gznne alnd taktirde, yzeysel hidroloji ve yzeysel akn kontrol konular ne kmaktadr. Yzeysel akn kontrol, menfezlerle suyun apraz olarak tahliyesi ve yol yzeyinde bulunan suyun yzeyden uzaklatrlmas konularn kapsamaktadr. Bu konularn ayr ayr ele alnp deerlendirilmesine ramen sistem bir btn olarak yaplandrlmal ve sistemi oluturan tm bileenler birbiriyle uyumlu olmaldr.

2.KARAYOLLARINDAK

BALICA

DRENAJ

YAPILARI

VE

TRKYEDEK MEVCUT PROJELENDRME KRTERLER 2.1. Drenaj Yaplarnn Hidrolik Tasarmnda Takn (Proje) Debilerinin Belirlenmesi 2.1.1. Giri Karayolu sistemleri ierisinde yer alan hidrolik yaplarn planlama ve tasarmna balamadan nce sistem ierisindeki hidrolik yaplar etkileyecek proje debilerinin belirlenmesi gerekmektedir. Dizayn debisinin belirlenmesi, karayolu sistemlerinde hidrolik yaplarn projelendirilmesi srasnda karlalan en nemli ve en zor aamadr. Dizayn debisinin hatal belirlenmesi, yaplacak olan yaplarn yanl projelendirilmesine neden olur. Debinin gerekte olmas gerekenden daha kk bir deer olarak belirlenmesi, dizayn edilecek hidrolik yaplarn kapasitelerinin yetersiz olmasna neden olur ve bu da karayolu sisteminin zarar grmesine neden olur. Debinin olmas gerekenden daha byk belirlenmesi ise, yaplacak yaplarn gereinden daha fazla kapasiteye sahip olmalarna neden olur ve bu durum ekonomik bir tasarm yaplmasna engel olur. Proje debisinin belirlenmesi iin yaplan almalarn en nemli adm hidrolojik analizdir. Yaplacak olan hidrolojik analizde en nemli ama, toplam aktan kaynaklanacak debiyi hesaplamak ve drenaj yapsnn kontrol etmesi veya uzaklatrmas gereken akm miktarn hesaplamaktr. Bu analizleri salkl ve gvenilebilir boyutta yapabilmek iin; Hidrolojik analizin hangi boyutta ve hassaslkta yaplacana karar verilmelidir. Analizin yapld blgeyle ilgili hangi verilerin mevcut olduu ve analiz icin tam olarak hangi verilere ihtiya olduu belirlenmelidir.

Analiz iin hangi yntemlerin kullanlabilecei ve herbir metodun maliyeti ve hassasiyeti belirlenmelidir.

Proje debisinin belirlenmesinde kullanlan birok yntem bulunmaktadr. Bu yntemlerin her birinin kendine gre kullanm yerleri bulunmaktadr. Havza doru ekilde analiz edilmek suretiyle, proje debisinin hesaplanmasnda hangi yntemin kullanlabileceine karar verilmelidir. Proje debisinin hesaplanmasnda havza boyutuna bal olarak Rasyonel Yntem veya Sentetik Birim Hidrograf Yntemi kullanlabilir. 2.1.2. Rasyonel Yntem Rasyonel yntem, hesap yntemleri ierisinde en popler ve en pratik olan yntemdir . Fakat her koul iin uygun olmayp, yalnz uygun havza koullarnda kullanlabilir. KGM (2005b), rasyonel yntemin, ak katsaysnn yksek ve toplama havzasnn 10 km2den kk olduu durumlarda iyi sonu vermekte olduunu ve havza alannn 10 km2den byk olduu durumlarda bu yntemin kullanlmasnn hatal sonulara ulalmasna neden olacan belirtmitir. Fakat bu metod incelendii takdirde bu yntemin kullanlabilir olduu havza alannn 2.5 km2den kk olan havzalar olduu grlmektedir (Avc ve di., 1991). 2.5 km2den daha byk olan havzalarda ya havza kk havzalara ayrlr veya bulunan debi 1den kk bir kltme katsays ile arplr. Bu kltme katsays havza alanna bal olarak bu konuda hazrlanm olan grafiklerden elde edilebilir (Avc ve di., 1991). Rasyonel Yntemde debi forml: Qt = CxIxA Qt: Maksimum Debi (Takn Debisi) (m3/s) C: Ak katsays I : Tekerrr yllarna gre ya iddeti (m/s) A: Ya havzas alan (m2) Bu yntemin kullanlmasnda ya havzasnn zelliklerine bal olarak alnacak yzeysel ak katsaysnn iyi seilmesi gerekmektedir. Ya havzasna den yamur sular, zeminin yaps, bitki rts ve havza eimine bal olarak bir ksm (2.1)

zemine szarken bir ksm da yzeysel aka gemektedir. Yzeysel ak katsays (C), ya havzasna den yamur sularnn yzde kann yzeysel aka getiini ifade eden bir katsaydr. Yzeysel ak katsays; arazinin eimi arttka ve arazinin bitki rts azaldka art gsterir. Ak katsaylar, Tablo2.1den alnabilir. Tablo 2.1: eitli arazi artlarnda ak katsaylar Yol Platformu Yzeyleri in Yol Platformu ve Kaplanm Alanlar Yksek Eimli Yarma veya Dolgu evleri ( > 45) Dk Eimli Yarma veya Dolgu evleri ( 45) Dzenlenmi Dk Eimli Alanlar (Refj vs.) Kk Krsal Havzalar in Geirimsiz Dik-plak Dalgal-plak Dz-plak Dalgal-ayrlk Yapraklar Dklen Orman am Orman Meyve Aalkl Ziraat Arazisi Kentsel Havzalar in Youn ve Kesintisiz Biimde Yaplam Kentsel Alan Ticari/Kentsel Alan Yakn Yaplama Kentsel Konut Alan Snrl Baheler Banliyde Baheli Konut Alan Kum Tabakas zerinde Btnyle Yaplam Banliy Park, Bahe ve ayrlar C Ak Katsaylar 0.9 0.8 0.5 0.3 0.90-0.95 0.80-0.90 0.60-0.80 0.50-0.70 0.40-0.65 0.35-0.60 0.25-0.50 0.15-0.40 0.15-0.40 0.80-0.90 0.70-0.85 0.45-0.75 0.35-0.65 0.25-0.55 0.15-0.45

Ya havzasnn deiken karakterde olmas durumunda, havzaya ait arlkl ortalama ak katsays hesaplanmal ve bu ak katsays kullanlmak suretiyle proje debisi bulunmaldr.

Cort =

( A xC
i =1 i

) (2.2)

A: Ya havzas alan = A1+A2+A3++An Ci: Aiye ait ak katsays

Rasyonel yntemde, I ya iddeti toplanma (konsantrasyon veya gei) sresine bal olarak deiir ve I ya iddetini belirleyebilmek iin ncelikle konsantrasyon (toplanma) sresinin hesaplanmas gerekir. Ya sresi ve ya alann dikkate alan konsantrasyon (gei) sresi, ya iddetinin doru hesaplanabilmesi iin hatasz olarak belirlenmelidir. Bu srenin hesaplanmasnda yaplacak hatalar, ya iddetinin hatal olarak belirlenmesine neden olur. Toplanma (konsantrasyon veya gei) sresi havzann en uzak noktasndan havza kna suyun varmas iin geen zaman olarak tanmlanr (Avc ve di., 1991). Konsantrasyon sresi iki aamal olarak hesaplanr. lk olarak ana dere yatandaki ak sresi hesaplanr. kinci aamada arazi st (dere yatann balangc ile ya havzasnn en u ve/veya en yksek noktas arasnda kalan mesafe) ak sresi hesaplanr. Konsantrasyon sresi, hesaplanm olan iki ak sresinin (dere yatandaki ak sresi ve arazi st ak sresi) toplanmasyla bulunur. Arazi st ak sresi;
T1 = L1 (V1 * 60)

(2.3)

T1 : Arazi st ak sresi, dakika L1 : Arazi st ak uzunluu, metre V1 : Arazi st ak hz, m/s Ana dere yatandaki ak sresi; L3 0.385 Ti = 0.0195 * ( i ) Hi Ti : Dere yatandaki ak sresi, dakika Li : Dere yata uzunluu, metre Hi : Dere yatandaki kot fark, metre Tc konsantrasyon sresi; Tc = T1 + Ti (2.5) (2.4)

Konsantrasyon (toplanma veya gei) sresi hesaplandktan sonra bu deer kullanlarak ya iddeti belirlenir. Ya iddeti, Ya-iddet-Sre-Tekerrr 7

Erilerinden alnr. Hesab yaplan havzann yaknnda bulunan lm istasyonuna ait Ya-iddet-Sre-Tekerrr erisi dikkate alnarak ya iddeti deeri belirlenir. rnek olarak Ek-A`da Kumky istasyonuna ait Ya-iddet-Sre Tekerrr erileri ile standart zamanlardaki max. iddetli yalara ait tekerrr analiz hesaplamalar tablosu ve Trkiye genelinde 2 ylda bir 10 dakikalk iddetli yalarn dalm haritas verilmitir. 2.1.3. Sentetik Birim Hidrograf Yntemi Havzalarn byk ounluunda gelen taknlar lecek lm istasyonlar olmadndan bu havzalarn birim hidrograflar sentetik yoldan bulunmaktadr. KGM (2005b), havza alannn 10 km2den byk olduu durumlarda Sentetik Birim Hidrograf Yntemi kullanlabileceini belirtmitir. Fakat bu yntemin havza alan 2.5 km2den byk olan havzalardan balanarak kullanlmas daha uygundur (Avc ve di., 1991). Ya iddeti ve sresi, havzann toprak snf ve bitki rts ile ya alannn topografik zellikleri gibi faktrler takn byklne etki eder. Havzann zemin cinsi ve bitki rtsne bal olarak Tablo 2.2 den bir eri numaras seilir. Eer ya alan iinde birbirinden farkl toprak gruplar ve farkl bitki rts varsa bunlarn kaplad alanlar da gz nnde tutularak btn havza iin ortalama bir eri numaras hesaplanr (KGM, 2005b).

CN ort =

( A CN )
i =1 i i

(2.6)

Ai : Farkl karakterdeki alanlar (km2) A : Ya havzas alan (km2) CNi : Farkl karakterdeki alanlara ait eri numaras Tespit edilen eri numaras, ekil 2.1 ve ekil 2.2 den yararlanlarak yan aka geen miktarnn bulunmasnda kullanlr. Ya alan topografyasnn takna etkisini belirleyebilmek iin ortalama eimin hesaplanmas gerekmektedir. En uzun akarsu boyu L olmak zere, drenaj alan arlk merkezinin bu dere zerindeki izdm mesafesinden mansaba kadar olan mesafe Lc bulunur. 8

Tablo 2.2: Hidrolik Zemin Gruplar ve Bitki rtsne Gre Ak Eri Numaralar

Arazi kullanlmas rt NADAS DZ NEBAT Pancar gibi D. ok ar killi veya kayalk zemin, bitkisel toprak ok ince veya hi yok

UFAK DANEL Buday gibi

C. Kumu az, kili ok zemin, s bitkisel toprak

SIK EKLM BAKLYAT VEYA OT RATOSYONU

A. ok kumlu zeminler

AYIRLIK VEYA MEYDAN

DEVAMLI AYIR ORMAN iftlik Aalar FTLK BNALARI YOLLAR (Tozlu) YOLLAR (Sert zeminde)

Muamele ve tatbikat SR SR SR C C CT CT SR SR C C CT CT SR SR C C CT CT ---------C C C ----------------------

Szma iin hidrolik art ---Zayf yi Zayf Zayf Zayf yi Zayf yi Zayf yi Zayf yi Zayf yi Zayf yi Zayf yi Zayf Msait yi Zayf Msait yi ---Zayf Msait yi ----------

Hidrolik toprak grubu A B C D 77 86 91 94 72 81 88 91 67 78 85 89 70 79 84 88 65 75 82 86 66 74 80 82 62 71 78 81 65 76 84 88 63 75 83 87 63 74 82 85 61 73 81 84 61 72 79 82 59 70 78 81 66 77 85 89 58 72 81 85 64 75 83 85 55 69 78 83 63 73 80 83 51 67 76 80 68 79 86 89 49 69 79 84 39 61 74 80 74 67 81 88 25 59 75 83 6 35 70 79 30 58 71 78 45 60 77 83 36 60 73 79 25 55 70 77 59 74 82 86 72 82 87 89 74 84 90 92

B. Kumu ok, kili az zemin, derince bitkisel toprak

SR C T CT

= = = =

Muntazam sral Tesviye mnhanilerine paralel Teraslanm Tesviye mnhanilerine paralel ve teraslanm

TCAR VEYA MLL ORMAN HAVZALARI N Hidrolojik Toprak Grubu Hidrolojik Snflar A B C I. En Zayf 56 75 86 II. Zayf 46 68 78 III. Orta 36 60 70 IV. yi 26 52 62 V. En yi 15 44 54

D 91 84 76 69 61

Ortalama eimin hesaplanabilmesi iin ana kolun boy kesiti haritadan karlarak yatay uzunluk 10 eit paraya blnr. Her parann kotlar ve ara mesafeleri bilindii iin eimleri hesaplanr. Bu deerler kullanlarak harmonik ortalama eim bulunur.
10 S = 10 1 i =1 S i
2

(2.7)

S : Harmonik ortalama eim (m/m) Si : Her parann eimi (m/m) qp, iki saat srd ve havza zerinde 1 mmlik bir dolaysz ak meydana getirdii kabul edilen bir yatan sonra, ak debisinin azami deere ulatnda, ya alannn her km2sinde beklenecek debiyi ifade eder (lt/sn/km2/1 mm). qp deerine 1 mmlik ak iin verim de denilmektedir. Ya havza alan (A) ve (L*Lc/S) deerlerine bal olarak, ekil 2.3 kullanlmak suretiyle qp deeri bulunur (L toplayc ana kolun boyu (km) ve Lc ise ya alannn arlk merkezinin ana toplayc zerindeki izdm ile ana toplaycnn ya alann terk ettii nokta arasndaki uzaklktr (km)). qp deeri (2.8) bants kullanlarak hesaplanabilir. qp = 414 0.225 L Lc 0.16 A ( S ) (2.8)

Birim hidrograf kuralna gre, ha (mm) yksekliinde bir artk yan sebep olaca maksimum debi (Qp), 1 mmlik artk yatan bulunacak deerin ha katdr. Qp = A q p ha 1000 (2.9)

Qp : Birim hidrograf pik debisi (m3/s) A : Ya havzas alan (km2) qp : (2.8) nolu bantdan hesaplanan deer (lt/sn/km2/1 mm)

10

11 ekil 2.1: Ya Ak likisi

12 ekil 2.2: Ya Ak likisi

Tipik hidrografn geometrik zellikleri dolaysyla hidrograf taban genilii (Takn sresi);

Tt = 3.65

Qp

(2.10)

Burada, ha : Artk ya = Dolaysz ak ykseklii, 1 mm

: Dolaysz ak hacmi (= A ha 1000; A:km2), m3

Tt : Takn sresi Takn balangcndan maksimum debi deerine (Qp) ulancaya kadar geen hidrografn ykselme zaman;

Tp =

Tt 5

(2.11)

Tablo 2.3de verilen tipik hidrograf deerleri kullanlarak hesab yaplan havzaya ait hidrograf koordinatlar Thk (saat), Qhk (m3/s) olarak hesaplanr ve yatayda sre, deyde debi deerleri alnarak birim hidrograf izilir. Qp deerlerinin bulunmasnda yararlanlan ekil 2.3nin hazrlanndaki zellik dolaysyla bu hidrograf iki saatlik bir aktan meydana gelen taknn hidrografdr. Takn tekerrrlerinin hesabna esas alnacak ya sresi aadaki yntemle bulunur (KGM, 2005b). Tc = 0.000032 L0.77 S 0.385 (2.12)

Tc : Toplanma Zaman (saat) L : Havzann en u noktasndan olan yatay mesafe (m) S : Harmonik ortalama eim Db = 2 Tc Db: Birim saanak sresi (saat) Tc : Toplanma Zaman (saat) 13 (2.13)

14 ekil 2.3: Ya - Havza Alan - Verim Grafii

Tablo 2.3: Boyutsuz Birim Hidrograf Koordinatlar Zaman Oranlar Thk/Tp 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.8 2.0 2.2 2.4 2.6 2.8 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0 Sonsuz Debi Oranlar Qhk/Qp 0.000 0.015 0.075 0.160 0.280 0.430 0.600 0.770 0.890 0.970 1.000 0.980 0.920 0.840 0.750 0.660 0.560 0.420 0.320 0.240 0.180 0.130 0.098 0.075 0.036 0.018 0.090 0.004 0.000

Kritik Blge Ya: Ya alannn bulunduu blgenin iklim zellikleri gz nne alnarak hazrlanm ekil 2.4teki Kritik Ya Sreleri Haritasndan alnan hesab yaplacak havzann bulunduu blgeye ait kritik ya sresidir (saat). Hesaplanan bu ya srelerinden en by saanak sresi (proje ya sresi) olarak alnr (KGM, 2005b). Ya-iddet-Sre-Tekerrr erilerinden sanak srelerine gre ya iddeti deerleri alnr.

15

16 ekil 2.4: Trkiyedeki Kritik Ya Sreleri

2.2. Yol Gvdesi Drenaj Karayolu ulatrma sistemlerinin sistem olarak etkin bir biimde hizmet verebilmesi iin yol gvdesi drenaj sisteminin doru olarak projelendirilmesi gerekir. Yol gvdesi drenajnn temel amac; yzey ve yer alt sularnn hem yolun alt ve st yapsna zarar vermeden, hem de yol zerindeki trafik aknn sreklilik ve emniyetini azaltmadan en etkin biimde uzaklatrlmasn salamaktr. Bu amaca ulaabilmek iin, yol gvdesi zerinde ve ierisinde hendekler, kanallar, borular, bacalar ve dearj yaplar kullanlarak bir drenaj sistemi kurulmaldr. Hazrlanm olan bu sistem bir btn olarak almal ve her bir sistem eleman sistemin dier drenaj elemanlaryla uyumlu olmaldr. Yol gvdesi drenaj sisteminin ilevi genel olarak aadaki gibi aklanabilir (KGM, 2005b). Yol yzeyinde bulunan suyu yoldan abuk ve emin ekilde uzaklatrmak Orta refjden ve evlerden gelen sular toplamak ve bunlarn yola ulamasn nlemek Yola bitiik arazi parasndan gelen yzey suyunu tutmak Yol tabannn yumuamasn ve deformasyonunu veya kaplama tabakasnda olabilecek don hasarn nlemek iin yolun altndaki yeralt su seviyesini kontrol etmek Kaplama tabakasndan alt temele szan suyu toplamak Yarmalarda ev stabilitesini korumak iin yer alt su seviyesini kontrol etmek

Bu ilevler, yzey suyu drenaj ve yzeyalt drenaj olarak iki ayr kategoride ele alnarak incelenecektir. 2.2.1. Yzey Suyu Drenaj Yzey suyu drenaj, yol yzeyinden, evlerden veya yola doru eimli doal araziden gelen yamur sularnn drenaj sistemi elemanlar ile toplanarak uygun bir dere yatana dearj etmek zere tanmasdr. Bu, esas olarak yolun ak ve emniyetli bir durumda tutulmas amacyla yaplan bir iletme grevidir. Bu sistemde

17

kullanlacak drenaj elemanlar refuj, kenar, palye, kafa ve topuk hendekleri ile asfalt bordr, toplayc borular ve enine dearj yaplardr (KGM, 2005b). Yol platformu ve yarma evlerinden gelen sular st yap kenarnda tekil edilen hendekler ile toplanarak zgaral bacalarla szdrmaz tayc borulara alnr ve dearj noktasna ulatrlr. Dolgu olan kesimlerde yol platformundan gelen sular bordr ile toplanp dm oluklar ile topuk hendeklerine aktarlarak uzaklatrlr. Yarma st ve dolgu eteklerinde araziden gelen suyu toplayacak kafa ve topuk hendekleri, palyelerde evden gelen suyu toplayan palye hendekleri yaplr. Orta refjde de hendek yaplarak hem refje den ya ve hem de deverli kesimlerde yol yzeyinden gelecek su toplanp dearj noktalarna ulatrlr. 2.2.2. Yzeyalt Drenaj Yzeyalt drenaj yol gvdesi drenajnn bileenlerinden biridir. Uygun biimde yaplandrlmasyla yol gvdesinin hasar grmesini engeller. Yzeyalt drenajnn amac, yolun zerinde bulunduu zeminden sznt yolu ile giren sular nedeniyle yol taban ve dolgusunun zayflamasn nlemek, stabilitelerini arttrmak ve bu sularn donmas nedeniyle oluan genleme ve kabarma etkilerini ortadan kaldrmak iin bu sularn en abuk ekilde uzaklatrlmasn salamaktr . Su, yol styapsn oluturan tabakalara eitli ekillerde girmektedir. Bunlar, kaplama yzeyindeki kk atlaklardan, tabandaki suyun kapilarite ile ykselmesiyle ve hasar gren boru sisteminden szntlarla giren su olarak snflandrlabilir (KGM, 2005b). Suyun yol tabanna girii ise sznt sularnn emilmesi ile yarmalarda yeralt su seviyesine inilmesi ile yal dnemlerde yer alt su seviyesinin ykselmesi ile ve krlm borulardan szma ile olmaktadr. Yol styaps ve yol tabanna eitli yollarla giren suyun tahliye edilmesi ve belli blgelere ise suyun szmasn engellemek gerekir. Bunlar salamak iin yeralt drenaj sistemi yaplr. Yeralt drenaj sistemi, yeralt suyunun belli bir seviyenin zerine kmasna engel olmak ve yolun taban mukavemetini mmkn olduunca arttrmak iin yaplmaktadr.

18

Yol drenaj sistemlerinde kullanlan eitli drenaj metotlar bulunmaktadr. rnek olarak, yol tabanndaki su, terasman yzeyinde salanan yeterli bir enine eimle platformun kenarlarnda ve refjde yzey drenaj hendeklerinin altnda yaplan geirimli dren borular ile toplanp, tayc borular veya uygun durumlarda dorudan dearj noktalarna ulatrlmak suretiyle drene edilebilir. 2.3. Drenaj Elemanlar ve Projelendirme Kriterleri Drenaj sistemleri birok bileenden oluan sistemlerdir. Oluturulacak olan drenaj sistemlerinde bulunan drenaj elemanlarnn birbirleriyle uyumlu ekilde alacak ve sistemin btnln bozmayacak ekilde yaplandrlmas nemlidir. Yzey suyu ve yeralt drenaj hendekler, borular, bordr ve dm oluklar ve bacalardan oluan bir sistemle salanr. Drenaj sistemlerinde basnl akm koullarnn olumas kesinlikle istenmez ve yaplan hidrolik tasarmlarda basnl akm koullarnn ortaya kmas engellenir. Drenaj sisteminin tm elemanlarnda akm, serbest yzeyli olacak biimde projelendirilir. Serbest yzeyli akmlar, iinde bulunduklar kesite basnl akmlarn uyguladklar ekilde ek bir basn kuvveti uygulamazlar. Serbest yzeyli akmlarda su yerekimi kuvvetinin etkisiyle hareket eder. Bu nedenle projelendirilen edilen drenaj sistemlerinde uygulanacak eim de byk nem tar. Drenaj sistemini oluturan elemanlar (hendekler, borular, bordr vb.) projelendirilirken, bu elemanlarn kesitleri uygulanacak eime gre belirlenir. Bu yaplarda uygulanacak eim de genel olarak ilgilenilen karayolu sisteminin o blgedeki eimine yakn bir deer seilir. Karayolu sisteminin yaknnda olmayan sistemlerde genel olarak o blgedeki doal eim kullanlmak suretiyle mali ve teknik adan en uygun zme ulalmaya allr. Tm hazrlanan projelerde doal eimin kullanlmas mmkn olmayabilir. Genel olarak bu tip durumlarla, ters eimin kullanlmas gereken durumlarda karlalr. Ayrca doal eimin sistem ierisinde gerekli olan akm koullar salayabilecek eim miktarndan byk veya kk olmas durumunda da farkl eimler kullanlarak sistemin btnnde akm koullarnn benzer zellikler tamas salanr. zel durumlarda kullanlacak olan eimler, drenaj yapsnn sistemin btnyle uyumlu olarak almasn salamal ve drenaj sisteminde herhangi tkanmaya sebep olmamaldr.

19

Ayrca drenaj sistemi ierisinde akm hz da byk nem tamaktadr. Sistem ierisinde akm optimum bir hzla akmas sistemin salkl bir ekilde alabilmesi asndan kritik bir neme sahiptir. Akm hznn ok byk deerlerde olmas sistem ierisinde dzensizlie yol amasnn yannda, sistemi oluturan drenaj elemanlarnn erozyon sonucuyla anmasna ve zarar grmesine neden olur. Akm hznn ok kk deerlerde olmasysa, su ierisinde bulunan kat maddelerin kesit ierisinde birikerek sistemi tkamasna neden olur. Serbest yzeyli akmlarda Manning forml kullanlarak hz ve debi bulunabilir. Manning forml aada verilmitir.
V = 1 2 / 3 1/ 2 R Sk n

(2.14) (2.15)

Q=V.Ak V: Akm hz (m/s) n: Manning przllk katsays Sk: Kanal eimi R: Hidrolik yarap (m) Ak:Alan (m2) Q: Debi (m3/s)

Bu ifade incelendiinde, debinin kanal kesitini veya kanal eimini arttrmak suretiyle arttrlabilecei grlmektedir. Ayrca kanaln przll azaltlarak da belli bir eim altnda belli bir kesitte tanabilecek debi miktar arttrlabilir. 2.3.1. Hendekler Hendekler karayolu drenaj sistemlerinin en nemli bileenlerinden biridir. Hendeklerin doru olarak projelendirilmesi drenaj sisteminin kusursuz olarak ilemesini salar. Temel olarak hendeklerin tasarm iki aamada yaplr. Birinci aamada, tanacak debiye bal olarak hendein kesiti belirlenir. kinci aamada hendekte herhangi bir anma riskinin olup olmad aratrlr ve eer gerekiyorsa anmay nlemek iin kullanlabilecek nlemler belirlenir (Wright ve Dixon, 2004). Hendekler drenaj sisteminin birok noktasnda kullanlrlar. rnek olarak, kenar hendekleri, refj hendekleri, palye hendekleri, kafa hendekleri, topuk hendekleri ve kademeli hendekler sralanabilir. Temel olarak hendeklerin projelendirme prensipleri 20

ayndr. Temel hidrolik ilkeler kullanlarak hendeklerin boyutlar ve kapasiteleri bulunur. Hendeklerin kapasiteleri bulunurken Manning forml kullanlabilir. 2.3.1.1. Refj Hendekleri Yolun deverli durumlarda orta refje doru akan platform yzey suyu ile orta refj yzeyinin kendi suyunu toplamak amacyla orta refjde beton hendekler yaplr. Ya debisi rasyonel metotla hesaplanrken, ya iddetini bulmak iin gerekli olan toplanma zaman aadaki ekilde hesaplanr (KGM, 2005b). Tc = T1 + T2 Tc : Toplanma Zaman (dakika) T1 : Arazi st ak sresi (dakika) T2 : Hendek iindeki ak sresi (dakika) (2.16)

T2 =

L2 V2 60

(2.17)

L2 : Bir nceki hendek kesimi uzunluu (m) V2 : Bir nceki hendek kesiminde su hz (m/s) Toplanma zaman bulunduktan sonra bu deer 5 dakikadan az ise toplanma zaman 5 dakika, 5 dakikadan byk olduu durumlarda ise hesapla bulunan deer toplanma zaman olarak alnr. Toplanma zaman bulunduktan sonra, ya iddeti ya-sretekerrr erileri kullanlmak suretiyle bulunabilir. 2.3.1.2. Kenar Hendekler Yolun yarma kesimlerinde yol yzeyinden ve yarma evlerinden, kapasiteleri dolduu noktalarda palye hendeklerinden ve baz zel durumlarda kafa hendeklerinden gelen yzey sularn toplamak amacyla yol kenarna yaplan hendeklere kenar hendekleri denir. Kenar hendeklerin altna drenaj borusu yerletirilir ve bu borunun bakm iin her 100 mde bir kapakl bacalar ve zgaral bacalar yaplr (KGM, 2005b).

21

Projelendirilecek olan kenar hendeklerinin eiminin yolun eimiyle ayn olmas yapm ve iletim asndan daha uygundur. 2.3.1.3. Palye Hendekleri Yol projeleri yaplmadan nce yolun gzergahnn getii blgede ayrntl bir geoteknik rapor hazrlanr. Bu geoteknik rapor yardmyla yol yapsn oluturan elemanlarn, yarma ve dolgularn zellikleri belirlenir. Palye hendekleri, hazrlanm olan geoteknik rapora gre palyeli olarak yaplan yarma ve dolgularda eve den yamurun toplanarak uzaklatrld gen kesitli beton kaplamal hendeklerdir. Yarma kesimlerinde kafa hendekleri ile toplanamayan ara havzalardaki ya, dm oluuyla dorudan palye hendeine aktarlabilir. Dolgu kesimlerde ise dolgu yzeyine den ya, palye hendei ile tanr ve asfalt bordrle toplanan yzey suyunun uzaklatrld dm oluklarna verilerek palye altndan geirilip topuk hendeklerine aktarlr (KGM, 2005b). Palye hendeklerinin taban eimi yol eiminde yaplr. Zorunlu olmadka ters eim yaplmamaldr. 2.3.1.4. Yarma st (Kafa) Hendekleri Yarma kesimlerinde arazinin yola doru olduu yerlerde araziye den yan toplanarak menfezlere veya topuk hendeklerine ulatrld trapez hendeklerdir. Yarma blgelerinde kesilen doal dere yataklarndan gelecek debilerde, mmkn olduu durumlarda, yarma hendeklerine alnarak menfezlere tanmal ve bu sayede ok seri bir biimde tahliye edilmelidir. Hendein boyutlarnn bulunabilmesi iin hesap debisinin bulunmas gerekir. Hendeklerin hizmet edecekleri ya alan ufak olduundan hesap debisi rasyonel metotla hesaplanr. Hesab yaplacak olan kesimde ya havza alan ve zemin zelliklerine bal olarak bulunacak ak katsaysnn doru olarak saptanmas nemlidir. Ak katsaysnn hatal hesaplanmas hesap debisinin de hatal olarak bulunmasna neden olacaktr.

22

Burada toplanma zaman (Tc); ya balad andan itibaren ya havzasnn en uzak noktasndan akn dearj yapsna ulat ana kadar geen zaman olarak tanmlanr. Tc = T1 + T3 Tc : Toplanma Zaman (dakika) T1 : Arazi st ak sresi (dakika) T3 : Mecra iindeki ak sresi (dakika) Burada T3 mecra ak sresi (2.4) bants kullanlarak bulunur (KGM, 2005b). Bu bant kullanlrken Li ve Hi deerleri, Li=L3 : Ak Mecras Boyu (m) Hi=H3: Mecrann menba ve mansab arasndaki kot fark (m) olarak alnacaktr. Hesab yaplan ya havzas deiken zellikte olabilir. Havza iindeki su yata eiminde belirgin deiiklikler olduunda toplanma alan, (2.2) bantsna uygun olarak ikincil havzalara blnerek zamanlar hesaplanr ve toplanma zaman bunlarn toplanmasyla bulunur (KGM, 2005b). Hendek eimi arazi eimini takip ettii iin boyutlandrma minimum eime gre yaplp, maksimum eimde de su hz kontrol edilmelidir. Su hz anma riskini ortaya karacak boyutlarda ise gerekli nlemler alnarak bu risk ortadan kaldrlmaldr. 2.3.1.5. Dolgu ev Dibi (Topuk) Hendekleri Yolun, dolguda yapld kesimlerde dolgu taban hattn takip eden trapez kesitli hendekler topuk hendekleri denir. Bu tip hendekler; kenar hendeklerden, palye hendeklerinden, kafa hendeklerinden, refj hendeklerinden, dren borular ve kollektrlerin enine dearjndan, bordr dm oluklarndan, dolgu evinden ve arazi eiminin dolguya doru olduu kesimlerde araziden gelen sular toplayarak menfezlere, doal derelere aktaran nihai hendeklerdir. Ayrca gereken durumlarda yolun kestii doal derelerden gelecek sular da toplayarak menfezlere aktarrlar (KGM, 2005b). (2.18)

23

2.3.1.6. Kademeli Hendekler Kafa ve topuk hendeklerinin arazi eimine uyma zorunluluu olduu iin, eimin ok yksek olduu durumlarda (%25i at durumlarda) beton kaplamal kademeli hendekler yaplp suyun enerjisi krlarak tanmas salanr. 2.3.1.7. zel Hendekler Standart olarak belirlenmi olan hendek tipleri dndaki hendeklerdir. zel durumlarda standart olarak belirlenmi olan hendekler uygun olmayacaktr. Bu durumlarda gerekli olan koullara uygun olarak projelendirilen zel hendekler kullanlr. Bu tip hendeklerin hesap yntemlerinde herhangi bir farkllk sz konusu deildir. 2.3.2. Borular Yol drenaj sisteminde kullanlacak olan borulu sistem, yzey alt drenaj sisteminin bir paras olup yzey sularn dearj noktasna ulatrmak iin de kullanlr. Refj hendei ve kenar hendekler altna da eitli tiplerde borular yerletirilir ve bakm yaplabilmesi iin her 100 metrede bir bacalar yaplr (KGM, 2005b). Boru sistemlerinde de ak kanal akm koullarnn geerli olmas istendiinden, boru sistemlerinde doluluk orannn % 80i amamas gerekir. 2.3.2.1. Dren Borular Yol yzey alt drenajn salamak amacyla sznt sularn alacak ak derzli beton veya PVC borulardr. 2.3.2.2. Toplayc Borular (Kollektrler) Boru sisteminin en nemli bileenlerinden biri olan kollektrler, sular toplayarak dearj noktalarna ulatrmakla grevlidirler. Toplayc borularda hidrolik hesap Manning forml kullanlarak yaplr. Boru eimi genel olarak yol eimiyle ayn yaplr fakat gerektiinde farkl eimlerde kullanlabilir.

24

2.3.3. Dearj Yaplar Dearj yaplar yol gvdesi drenajnda toplanan sularn uzaklatrlmasn salayan yaplardr (KGM, 2005b). Yol gvdesi drenaj elemanlar tarafndan toplanan sular dearj yaplar kullanlmak suretiyle karayolu sisteminden uzaklatrlarak herhangi bir olumsuz durumda karayolu sistemi ve evredeki dier yaplar asndan bir tehlike olumasn nlerler. 2.3.3.1. Bacalar Bacalar, refj ve kenar hendeklerden sular almak, toplayc borunun apn deitirmek, toplanan sularn dearjn salamak ve borularn temizlik ve bakmnn yaplabilmesi amacyla yaplan yaplardr (KGM, 2005b). Bacalar genel olarak zgaral ve kapakl olarak iki ksma ayrlr. Bunun yannda bacalar kullanldklar yere, giri ve k zelliklerine gre de snflandrlabilir. Kapakl bacalar, kontrol bacas olup su giriine izin vermez. Borularn bakm iin kullanlr. 2.3.3.2. Enine Dearj Yaplar Refj hendekleri ile yzeyden veya toplayc borularla yzey altndan tanan suyun otoyoldan uzaklatrlmas iin yaplan ve drenaj sisteminin son ksmn oluturan yaplardr. Enine dearj yaplar, refjden gelen suyun boald tip bacalarla balar ve yolu dik keserek suyu platform dna karrlar. Burada uygun durumlarda, kenardan gelen suyu da yine bir baca ile alarak dm oluu ile topuk hendeine, dorudan topuk hendeine, doal dere yatana veya menfeze aktarrlar (KGM, 2005b). Enine dearj yaplar yol platformu altnda 1.00x1.00 m boyutlarnda kutu kesitli ve betonarme yerinde dkm olarak imal edilirler (KGM, 2005b). Genelde yol profilinin en dk kotta olduu yerlerde yaplrlar. Fakat toplayc borunun byk apa ulat ve boyunun fazla uzad kesimlerde en uygun yerden enine dearj yaplabilir. Tarm yaplan arazi kesimlerinde veya meskun blgelerde dearjn zararl etkileri de dikkate alnmaldr. Dearjn zararl etkilerinden korunmak amacyla zel nlemler alnmas gerekmektedir.

25

Refj dearjnn olmad sadece kenar dearjnn sz konusu olduu yarma sonlarnda bir bacaya alnan su beton boru ile topuk hendeine dearj edilir. Eer boru kotu topuk hendeinin kotundan aada ise enine dearj refje doru yaplr ve en uygun yerde dearj edilinceye kadar refjdeki toplayc boru ile tanr. Bu sayede drenaj sisteminin bir btn olarak almas salanr ve sonu olarak toplanan suyun uygun olarak dearj edilmesi salanr. 2.3.4. D Yaplar Suyun topland nokta ile dearj noktas arasndaki kot farknn byk olduu yerlerde dearj d yaplar yardmyla yaplr. 2.3.4.1. Asfalt Bordr ve Dm Oluklar Dolgu kesimlerde platform enine eiminin platform dna doru olduu yerlerde kaplamal banketin dnda ekme asfalt bordr yaplr. Bordrle oluan gen kesitli hendekle toplanacak yzey suyu, hesapla bulunacak aralklarla yaplacak dm oluklar ile topuk hendeklerine dearj edilir (ekil 2.5).

ekil 2.5: Dm Oluu Bordrle oluturulan gen kesitli hendein hidrolik hesab iin, Manning formlnn zel bir hali kullanlr (KGM, 2005b).
Qh = 0.00175 8/3 J 1/ 2 d s Se n

(2.19)

Qh : Hendek kapasitesi (lt/s) Se : Yolun enine eimi J : Yolun boyuna eimi ds : Bordr kenarndaki su ykseklii (cm) n : Manning przllk katsays (0.020) 26

Ty : Suyun yaylma genilii (Ty=ds/Se) Burada ds ve Ty iin maksimum snrlar belirlendii iin yolun enine eimine gre kapasite hesabnda kullanlacak su ykseklikleri hesaplanr. Dm oluklar ara mesafesi aadaki formlle hesaplanr (KGM, 2005b).
Ld = 6 .3 J 1 / 2 d s 8 / 3 C Bp I Se n

(2.20)

Ld : Ardk dm oluklar ara mesafesi (m) C : Platformda ak katsays (0.9) Bp : Platform genilii (m) I : Ya iddeti (mm/saat) Bu forml, Rasyonel yntem ile bordr kapasitesi formllerinden elde edilmitir. Suyun toplanma zaman 5 dakika olarak kabul edilmitir. Ya iddeti, 5 dakika toplanma zaman ve 10 yl tekerrrl debi erisinden alnarak hesap yaplr (KGM, 2005b). Hesaplar etkileyen bir dier faktr ise asfalt bordrden dm oluuna girii salayan giri azlarnn ekli ve kapasitesidir. Yolun boyuna eiminin artmas ile bordr hendei kapasitesi artarken giri aznn kapasitesi azalr. Enine eimin artmas ile gen kesitin kapasitesi azalrken giri az kapasitesi artar. Bordr hendei veya giri aznn kapasitelerinden hangisi kk ise dm oluklar ara mesafelerinin hesabnda o kullanlr. 2.3.4.2. tler Yolun doal dere yataklarn kestii yerlerde araziden gelen debinin gvenli bir ekilde uzaklatrlmas gerekir. Bu debinin yarma stndeki kafa hendekleri ile toplanmasnn veya tipletirilmi prefabrik dm oluklar ile uzaklatrlmasnn mmkn olmad durumlarda zel olarak projelendirilecek tler yaplr (KGM, 2005b).

27

3. KK SANAT YAPILARI (MENFEZLER) VE MEVCUT HDROLK TASARIM LKELER 3.1. Menfezlerde Hidrolik Analiz ve Hidrolik Tasarm Esaslar Yala aka geen doal dere yataklarnn (kuru derelerin) yolu kesmesi durumunda, yatan dolay yzeysel aka geen yamur sularnn yola zarar vermeden yolun altndan geirilmesi amacyla yaplan drenaj yaplarna menfez denir (KGM, 2005a). Menfezler karayolu drenaj sistemlerinde kilit bir neme sahiptir. Yol gvdesi drenaj elemanlaryla toplanan yzey ve yzeyalt sular ile ak yola doru olan doal derelerle toplanan arazi sularnn yolun, balant yolu ve kavak kollarnn altndan gvenli bir ekilde geirilmesi iin menfezler yaplr. Yaplan menfezlerin dier drenaj elemanlaryla uyumlu olacak ekilde projelendirilmesi gerekir. Menfezler uygun boyutta tasarlanmaz ise, drenaj sisteminin uygun bir biimde almas mmkn olmaz. Tasarlanacak olan menfezlerin olmas gerekenden daha kk kesitli yaplmas durumunda, ar yalardan sonra kuru dere yataklarnda kabaran sular yol gvdesini aarak yolun kapanmasna, yol dolgusunun erezyonuna veya dolgu yada dolgu altndaki zeminin tama gc ve/veya stabilitesinin azalmasna neden olmaktadr (KGM, 2005a). Planlama aamasnda menfezlerin gereinden daha byk yaplmas ise ekonomik olmayacak ve tm projenin maliyetinin artmasna neden olacaktr. Yol gvdesinde, menfez civarndaki kaplamalardaki oturma, deformasyon, vb. bozulmalarn ounlukla yetersiz menfez tasarmndan dolay ortaya kt belirlenmitir (KGM, 2005a). Menfezlerin boyutlarnn yannda konumlar da byk nem tar. Menfezler mevcut olan dere yatayla uyumlu olacak ekilde planlanmaldr. zellikle menfezlerin giri ve k azlarnn mevcut dere yatana uyumlu konumlandrlmas gerekir. Menfezlerin tasarm aamal olarak yaplr. Menfez tasarm yol gzergahnn belirlenmesinden sonra balar. ncelikle 1/25000 lekli haritalar zerinde dere 28

yataklar ve su toplama havzalar belirlenir. Dere yataklar ve su toplama havzalar belirlendikten sonra menfezlerin yerleri belirlenir. Menfezlerin yerlerini belirleme ilemi tamamlandktan sonra her bir menfez iin hesap yapabilmek iin gereken verileri belirleme aamasna geilir. Bu aamada menfezlerin hangi dere yataklarna ve hangi havza alanlarna hizmet verecekleri belirlenmi olduundan, havza alanlar ve ya miktarlar gibi deerler belirlenir. Hesap aamasnda, menfezlerin ya havzalar genelde kk olduu iin genel olarak rasyonel yntemin kullanlmas uygundur. Fakat zel durumlarda ve ya havzasnn daha byk olduu durumlarda farkl yntemlerin kullanlmas da gerekebilir. Ya havzas 2.5 km2den byk ise sentetik birim hidrograf ynteminin kullanlmas uygundur. Menfez tasarm yaplrken gz nnde bulundurulmas gereken bir dier parametre ise toplanma zamandr. Menfez tasarmnda toplanma zamannn doru hesaplanmas byk nem tar. Toplanma zamannn yanl hesaplanmas durumunda yaplacak hesaplamalar sistemin btnn etkileyecek biimde yanllklarla sonulanabilir. Toplanma zaman yzey akm ve mecra akm zamanlarnn toplanmas ile bulunmasna ramen burada yzey akm toplanma zaman hesaba katlmayarak tm havzaya den yatan aka geen miktar mecra akm olarak ele alnr. Bunun temel nedeni kk havzalarda mecra akmnn balad noktann doru olarak tayin edilememesidir. Ayrca bu ekilde yaplacak bir hesap sonrasnda toplanma zamannn kk, ya iddetinin byk olmas nedeniyle debi emniyetli ynde kalacak ekilde hesap yaplr ve bunun yardmyla ekstra bir gvenlik salanm olur. (2.4) bants kullanlmak suretiyle toplanma zaman hesaplanabilir. Bu bantdaki parametreler iin; Tc : Toplanma zaman (dakika) Li=L4: Havzann en u noktasnn menfeze olan yatay mesafesi (m) Hi=H4: Havzann en st kotu ile menfez arasndaki kot fark (m) deerleri esas alnr. (2.4) forml, arazi artlarnn deimedii koullarda geerlidir. Arazinin eiminin fazla deitii yerlerde H4 ve L4 deerleri ayr ayr saptanarak bu kesimlere ait toplanma zamanlar bulunur ve Tc bunlarn toplamdr.

29

Ya havzalarnn 2.5 km2den byk olduu durumlarda da sentetik birim hidrograf yntemi kullanlmak suretiyle proje debisi bulunabilir. Tekerrr debisinin hesabnda kullanlacak saanak sresi sentetik yntem blmnde anlatld ekilde bulunmaldr. Menfez tasarm yaplrken sistemin ihtiyalar ve uygulama koullar birlikte gz nnde bulundurulmaldr. Yaplacak olan menfezlerin tek gzl olmas tercih edilir, fakat gerekli durumlarda iki veya gzl kutu menfezler de projelendirilebilir. Menfezlerin yeterli olup olmadn kontrol edebilmek amacyla baz standart nomogramlar hazrlanmtr. Boyutlar seilen menfezin giriindeki enerji kaybn, debiyi ve Manning przllk katsaylarn hesaba katarak hazrlanm nomogramlar yardmyla giri ve ktaki kabarma ykseklikleri belirlenebilir. Bu kabarma yksekliklerinin belirlenmesiyle menfezin konumunun ve boyutlarnn yeterli olup olmad kontrol edilir. Menfezlerin hidrolik tasarmnda karlalan akm tipleri, giri kontroll ve k kontroll akmlardr. Akmn normal derinlii kritik derinlikten kkse (dn < dk), menfez giriinde kabarma kontrol gerekir. Aksi halde (dn > dk), menfez knda da kabarma kontrol yaplr (KGM, 2005b).

ekil 3.1: Giri Kontroll Menfez letme artlar

30

ekil 3.2: k Kontroll Menfez letme artlar Kontroln girite olmas durumunda akm kapasitesi kabarma suyunun derinlii, giri geometrisi, gvde ekli ve kesit alan tarafndan kontrol edilir. ekil 3.1de giri kontroll menfez iletme artlar gsterilmektedir. Kontroln kta olmas durumunda ise menfezlerin hidrolik kapasitesi, menfez ekli, uzunluu, gvde przll ve ktaki su derinliinin kontrol ile tespit edilir. ekil 3.2de k kontroll menfez iletme artlar gsterilmektedir. 3.2. Menfez Yerleimi ve Eimleri Menfez boyutlarnn yannda, menfezlerin yerleimi ve eimleri de byk nem tar. Menfezlerin yerleimi uygun biimde yaplmad taktirde menfez boyutlar yeterli olmasna ramen sistemin salkl almasnn engelliyecek problemler kar. Menfez yerleimlerinde bakm kolaylklar, stabilite, hidrolik verimlilik asndan menfez dorultu ve eimlerinde ani deiiklerden kanlmaldr. Dorultunun deimesinin zorunlu olduu durumlarda dzgn ve geni eriler kullanlmaldr. Dzgn ve geni eriler kullanlarak menfez dorultusunun deitirilmesi oluacak olumsuzluklar minimuma indirecektir. Bunlarn yannda menfezler, mmkn olabildiince doal dere yataklarnn dorultu ve eimlerine yakn dz hatlar boyunca yerletirilmelidir. Bu menfezin doal dere yatayla uyumlu almasn salar ve sistemde oluacak oyulma, tkanma ve kat madde birikmesi gibi problemlerin en aza inmesi salar. ekil 3.3de menfezlerin yatay yerleimi gsterilmitir. 31

Menfez taban, mmkn olduunca dolgu zerinde deil, doal zemin zerine yerletirilmelidir (KGM, 2005b). Tm bunlarn yannda her menfez tek bir dorultuda olmal, menfezin bir ucundan dier ucu grlebilmelidir.

ekil 3.3: Menfezlerin Yatay Yerleimi Menfezlerin eimleri de planlama aamasnda dikkatli olarak incelenmeli ve uygun ekilde planlama yaplmaldr. Genel olarak menfezin eimi, menfezin konumlandrlaca kesitteki arazi kesitinin zelliklerinden ve yol st yapsnn konumundan birebir etkilenir. ncelikle menfezin konumlandrlaca yol en kesiti bulunmal ve menfezin eiminin hangi aralklarda olabilecei belirlenmelidir. Belli durumlarda yol en kesiti uygun olmadndan menfezin konumunda ufak deiiklikler yaplabilir. ekil 3.4de menfezlerin dey yerleimi gsterilmitir. Menfezin eimi belirlenirken birok husus dikkate alnmaldr. Menfezin eiminin byk seilmesi akm hznn artmasna, eimin ok kk seilmesi de srnt malzemesinin kelmesine neden olur. Ayrca menfez eimi menfezin tama kapasitesini de etkilediinden, hesaplarda menfezin eiminin deitirilemedii durumlarda menfezin boyutlarnda deiiklik yaplmas gerekebilir. Minimum menfez eimi, srnt malzemesinin kelmesini nlemek ve

kendiliinden temizlenmeyi salayabilmek, asgari akm hzlarn gerekletirebilmek iin %0.5 yaplmaldr (KGM, 2005b). Menfez eiminin byk yaplmas akm hznn artmasna neden olur. Ar yksek akm hzlarndan saknmak iin, maksimum eim normal koular altnda %10 olmaldr (KGM, 2005b). Belli durumlarda mevcut akarsu yatak eiminin bu deerden daha byk olduu yerler olabilir. Bu tip durumlarda menfez dolguya

32

yerletirilerek ve menfez kndaki menfez ve doal yatak kotlar arasndaki fark iin, k yapsnn tasarmnda gereken dzenlemeler yaplarak oluabilecek problemler nlenir. Fakat uygulama aamasnda bunun pratik olmad durumlarda, yukarda belirtilen maksimum eimin zerine klabilir. Bu tip zel durumlarda artan hzlar iin gerekli nlemlerin alnmas gerekir. Bu durumda menfez taban dayankl yaplmal ve memba ksmndaki dere yatanda dinlenme ukuru, enerji krc, vb. nlemler ile suyun ak hznn azaltlmasna allmaldr. Artan hzlar iin gereken nlemlerin alnmamas menfezin ve tm drenaj sisteminin efektif olarak almasn engeller.

ekil 3.4: Menfezlerin Dey Yerleimi Oturmalarn oluabilecei tahmin edilen yksek dolgularn altnda, yol dolgusunun oturmalarn telafi etmek iin menfezlere ters sehimler salanmas gerekebilir. Her bir menfezin batan sona ayn eime sahip olmas gerekmektedir. Menfezlerin paral olarak yaplmas veya belli blgelerinde farkl eimlerin kullanlmas mmkn deildir. Menfez ierisinde basamak tipi yaplarn yaplmamas gerekir. Menfez ierisinde akm hzn belli snrlar ierisinde tutmak byk nem tar. zellikle akm hznn yksek deerlerde olduu durumlarda ek nlemler alnmaldr. Su hznn 10 m/syi at durumlarda betonda kavitasyona engel olabilmek iin hz drc nlemlerin alnmas zorunludur (KGM, 2005b). Hz

33

drc nlemler alnmak suretiyle menfez ierisindeki akm hz drlr ve bylece betonda oluacak kavitasyon probleminin nne geilir. 3.3. Menfez Giri Yaplar Menfez girilerinde yol dolgusuna istinat salamak ve yol dolgusunu suyun erozyonundan korumak amac ile kafa ve kanat duvarlar yaplr. Bunlarn konumu menfezin hidrolik karakterinde etkili olabilmektedir. Genelde giri yaps, yaklam kanalnn yerleimi ve boyutuna, silt ve erozyon kontrolne, topografik yapya bal olarak projelendirilir. Kanat duvarlar suyla gelen dal, yaprak gibi yzen maddeleri kanalize ederek menfez dearjn kolaylatrr ve giriin tkanmasn nler. Bu nedenle akm dolgudan uzak tutacak kadar uzun olmaldr (KGM, 2005b). Kafa duvarlar genellikle yol eksenine paralel olarak yerletirilir. zel durumlarda hidrolik adan en uygun giri yaps tasarm yaplr. 3.4. Menfez Girilerinde Koruma Menfez girilerinde koruma nlemleri, suyun tad moloz ve siltin menfez giriinde birikerek menfeze girecek suyun hidrodinamiini bozmasn nlemek iin ngrlrler. Bununla beraber menfez giriinde daha dk olan su hz nedeniyle kk boyutlarda gerekleen erozyona kar da etkili olmaktadr. Koruma nlemlerinin asl nedeni erozyon olmad iin suyun hz da nlemlerin seimi iin en nemli parametre deildir. Girite moloz ve silt birikiminin suyun hidrodinamiinde yarataca trblans ve bozulmalar tanmlayacak parametrelerin seimi olduka gtr. Bu nedenle menfez girilerindeki koruma tiplerinin seimi zemin cinsine bal olarak yaplmaktadr. Sert veya yumuak kaya zeminlerde herhangi bir koruma salanmazken dier zeminlerde ta pere koruma uygulamas tavsiye edilmektedir (KGM, 2005b).

34

3.5. Menfez k Yaplar Menfez klarnda akmn hzn azaltarak doal yataktaki hza yaklatrmak, yol dolgusunu desteklemek ve menfez k azndaki oyulma ve erozyona kar koruma salamak iin k yaplar yaplmaldr (KGM, 2005b). k hz yksek ve doal dere yata kolay anabilir malzeme ierisinde yer almsa baz problemler oluabilir. rnein, evlerdeki erozyon, k kenarlarnda oluan yzey evrintileri ve dalgalar yznden olur. k az hzlar dk olduunda k duvarlar yeterli korumay salar. Bunlar beklenen kuyruk suyu derinliinin zerinde olacak kadar yksek, evrinti akntlarnn evle temasn nleyecek kadar uzun olmaldr. Genellikle k kanallarndan az bir miktar geni olmalar yeterlidir (KGM, 2005b). ktaki akm evreleyen kanat duvarlar evleri korumak iin sklkla kullanlr. Kanat duvarnn uzunluk ve as mevkinin koullarna baldr. k duvarlar ve kanat duvarlarnn temelleri, evin etei veya menfez knn altn oymaya ynelik su hareketini kesecek oranda derin olmaldr. Menfez k doal kanal kotundan daha dk tutularak oyulma eilimi azaltlabilir (KGM, 2005b). Menfez knda, beton bir platform menfezden gelen dearj kanaln tm geniliine yayarak, menfezin ve kanat duvarlarnn altnn oyulmasn nleyecektir. Platform sonunda hidrolik bir srama yaratarak dearjn enerjisi krlabilir. Ayrca platform zerinde imal edilecek perde bloklar da bir baka alternatif zm olarak dnlebilir. Genelde yksek hzlar dere yatann ok dik olduu yerlerde oluur. Suyun enerjisini sadece menfez blgesinde krmak yeterli olmaz. Yaplacak beton yaplar ise anmaya maruz kalr. Dolaysyla byle yerlerde gabyon uygulamas en uygun zmdr. Menfezde oyulma olmayacandan erozyon problemi menfez knda ciddiyet kazanr. Bu gibi durumlarda hza gre zel seilmi anroman veya harl pere ile k kanaln takviye gerekebilir.

35

3.6. Menfez k Azlarnda Koruma Menfez klarnda suyun hz genellikle derenin doal ak hzndan daha yksektir. Bu durum dere yatanda erozyona ve menfez k apronu altnda oyulmalara yol aarak, menfezin dzgn biimde almasn engeller ve baz durumlarda dolgu stabilitesini etkiler. Bu nedenle menfez klarnda koruma yaplmas gerekmektedir. 3.6.1. Ta Pere Uygulamas Menfez knda su hznn kohezyonsuz zeminlerde 1 m/s, kohezyonlu zeminlerde 2.5 m/sden byk olduu durumlarda dere yata talar ile kaplanr. Ta pere uygulamas talarn przll ile su hzn azaltmak suretiyle koruma salamaktadr. Bu nedenle kullanlacak talarn boyutu nem tamaktadr. Ta pere 30-50 cm aralnda boyutlar olan talar kullanlarak 50 cm kalnlnda oluturulabilir. Ta pere, 10 yl frekansl yan yol dolgusunda eriecei ykseklii kadar yaplr. Ta pere uzunluu ise hidrolik sramaya bal olarak belirlenir. Hidrolik sramann uzunluu ktaki Froude says ile balantl olup aadaki gibi gruplandrlr. Fr = Vs g hs (3.1)

Fr : Froude says Vs : Su hz (m/s) hs : Menfez gvdesi knda su derinlii (m) g : Yerekimi ivmesi (m/s2) Froud says dikkate alnarak hidrolik srama aadaki gibi snflandrlabilir (KGM, 2005b). Fr = 1.0-1.7 Dalgal Srama Fr = 1.7-2.5 Zayf Srama (Sadece yzey trblans) Fr = 2.5-4.5 Salnml (kararsz) Srama Fr = 4.5-9.0 Kararl Srama Hidrolik srama boyu ile Froude says arasndaki bant ilgili eitli diyagramlar hazrlanmtr (KGM, 2005b). Dere yataklarnda yaplacak koruma bu tip diyagram 36

ve grafikler kullanlmak suretiyle elde edilen uzunlukta yaplr. Hidrolik srama menfez gvdesi knda baladndan, menfezin k apronu korumann bir paras olarak dnlr. Ta pere uygulanacak net uzunluk iinde eitli diyagramlar, bu konuda aratrma yapm olan aratrmaclar tarafndan hazrlanmtr. Bu tip diyagramlar kullanlarak bulunan hidrolik srama uzunluundan menfez k apronu uzunluu karlarak ta pere uygulanacak net uzunluk bulunur. Bu uzunluk 5 mnin altnda olmamal ve sonunda da 1 m derinlikte 50 cm geniliinde parafuy duvar yaplmaldr. 3.6.2. Enerji Krcl Koruma Menfez knda su hznn 6 m/syi at yerlerde sert kaya dndaki zeminlerde enerji krc havuz yaplr (KGM, 2005b). Oluturulacak basamaklar ile menfez ierisinde hz artm olan suyun enerjisi krlacak, doal dere yatanda oyulmaya neden olmayacak bir hzda verilmesi salanacaktr. Enerji krc havuz klarnda hidrolik srama oluacandan, ilave olarak 5 m boyunda ta pere kaplamas yaplr. 3.6.3. zel Tip Koruma Standart olarak belirlenmi koruma nlemleri her durumda yeterli olmayabilir. Bu tip durumlarda zel tip koruma yntemlerinin kullanlmas gerekir. zellikle doal dere yatana uymayan ve k azlarnda doal yatak kotunda nemli lde yksekte kalan menfezler iin zel d yaplar gerekebilir. zel d yaplar projelendirilirken sistemin stabilitesini koruyacak bir tasarm yaplmaldr. Ayrca bu yaplarn ekonomik olarak projelendirilmesi de yaplacak drenaj sisteminin maliyeti asndan nem tar. Projelendirilecek olan zel tip koruma sistemi sistemin tm gereksinimlerini karlamal ve ekonomik adan uygun snrlar ierisinde kalmaldr. Sistemin ihtiyacndan daha fazla koruma nlemlerinin alnmas ekonomik adan uygun olmayacaktr. Menfez giri ve klarndaki koruma yaplarnn uzunluunun tespitinde, menfez ekseni esas alnr.

37

4. BYK SANAT YAPILARI (KPRLER/VYADKLER) VE MEVCUT HDROLK TASARIM LKELER 4.1. Trkiyede Uygulamada Bulunan Mevcut Tasarm lkeleri Byk sanat yaplar kapsam ierisine, menfezler dnda kalan, su yolu nitelii tayan, tek aklkl veya ok aklkl kprler girmektedir (KGM, 2005b). Kprlerin tasarmnda hidrolik tasarm ilkeleri byk nem tar. Tasarm yaplmakta olan bir kprnn tamas gereken statik yklerin yannda bu kprnn karlaaca hidrolik kuvvetler ve etkiler de gznnde bulundurulmaldr. Kpr tasarmnda genel olarak statik ykler belirleyici unsur olarak grnmesine ramen, birok kprnn tasarmnda hidrolik etkenler belirleyici olmaktadr. Hidrolik etkiler yeteri kadar dikkate alnmayarak tasarlanan kprler zellikle takn dnemlerinde hasar grmekte ve birok kpr de yklmaktadr. Karayolu ulatrma sistemleri, yaplar itibariyle ok byk alanlar etkiler ve zerinde bulunduklar ya havzalarnn zelliklerinden youn olarak etkilenirler. Bu tip projeler iin ya havzalar byk olduundan proje debileri sentetik birim hidrograf metodu ile hesaplanabilir. Bu durum iin 100 yl tekerrrl takn debileri kullanlr (KGM, 2005b). Ya havzalarnn 100 km2den byk alanlar kapsad durumlarda istatiksel metodlar kullanlmak suretiyle proje debileri hesaplanabilir (KGM, 2005b). statiksel metodlar yaplar itibariyle gvenilir verilere ihtiya duyarlar. statiksel metodlarn kullanlmasn gerektiren durumlarda incelenmekte olan havzaya ait veriler doru ve eksiksiz olarak bulunmaldr. Kullanlacak verilerin hatal olmas ulalacak olan sonularnda hatal olmasna neden olur. Uygulamada bulunan mevcut tasarm ilkeleri gznnde bulundurulduunda, nehir yatann geniliinin hesaplanmasnn en belirgin ilkelerden biri olduu grlmektedir. Nehir yatann genilii hesaplanarak bu blgeye yaplacak olan kprnn aklnn olmas gereken minimum uzunluu belirlenir. Kpr aklnn doru olarak belirlenmesi suretiyle kprnn takn dnemlerinde

38

karlaaca problemler minumum seviyeye indirilir. Nehir yata geniliklerini hesaplamak iin Laceys forml kullanlr ve manning forml kullanlmak suretiyle gereken kontroller yaplr (KGM, 2005b). Laceys forml: W=CL*Q1/2 W: Dorusal yatak genilii (dik kesit) (m) CL: Dere yata, Alvyon ve Zemin artlarna bal olarak 3.4 ile 4.83 arasnda deien katsay Q : Debi (m3/sn) Maksimum takn kotu menba tarafndan yaplacak takn hesaplar ile saptanacak olup minimum dey gabari maksimum takn kotundan 1.5 m daha yksekte olmaldr. Genel olarak hidrolik amal kpr aklklar akm hzlarn asgariye indirmek zere projelendirilir. Bu sayede kpr civarnda akarsu yata ve kanal evlerinin erozyonu nlenir. Bununla birlikte takn koullarnda erozyon ve oyulma potensiyeli deerlendirilir ve gerekli koruyucu nlemler alnarak bu tip olumsuz durumlarn olumas engellenir. Kpr temellerinin ana akarsu yata tabannn ne kadar altnda kalaca her kpr aya iin yaplacak oyulma tahkikinden sonra belirlenir. Oyulma nedeniyle oluabilecek stabilite problemlerine kar gerekli grldnde aadaki nlemler alnabilir (KGM, 2005b): Kprnn menba ve mansap taraflarnda uygun bir uzakla kadar nehir slah Nehir yatanda kprnn altnda uygun bir uzakla kadar menba ve mansap taraflarnda byk talarla anroman yaplmas Kpr alannda izin verilen maksimum kabarma her kpr iin menba tarafndaki takn durumuna gre ayr ayr belirlenir. Bir hazrlk klavuz deeri olarak izin verilen maksimum kabarmann 0.5 mde snrlanmas nerilir. Bununla birlikte, baz durumlarda menba tarafnda suyun ykselmesiyle meydana gelecek takn hasar (4.1)

39

maliyeti, daha byk bir kpr akl maliyetini aabilir. Bu durumda izin verilen maksimum kabarmada daha dk snrlama getirilmesi dnlebilir. Maksimum hidrolik etkinlii salamak iin kpr kenar ayaklar, kazklar, kazk balar veya yapnn suyla temas olan dier herhangi bir ksm akarsu ak ynne paralel olarak konumlandrlmaldr. 4.2. Kpr ve Viyadk Yaplarnn Hidrolik Tasarmnda Hidrolojik ve Hidrodinamik Analiz Esaslar Kpr ve viyadk gibi byk sanat yaplarnn tasarmnda birok etken gznnde bulundurulmaldr. Bu yaplarn statik analizinin ok byk nem tamasnn yannda, tasarm aamasnda hidrolojik ve hidrodinamik etkenler gznne alnmaldr. Bu yaplarda statik analiz yaplrken yapya etkiyen ykler analiz edilir ve bu yklere gre yapnn zellikleri belirlenir. Hidrolojik ve hidrodinamik etkenler gznne alnarak yaplan analiz sonucunda statik analiz aamasnda kullanlacak ek ykler bulunur. Bunun yannda statik analiz aamas sonrasnda yapnn eitli zellikleri hidrolik ve hidrodinamik etkenler dikkate alnmak suretiyle tekrar kontrol edilir ve bu aamann sonrasnda yetersiz grlen zellikler dzeltilerek yapnn her adan gvenli olmas salanr. Kpr ve viyadkler, karayolu ulam alarnn ilevlerini eksiksiz olarak yerine getirebilmeleri asndan ok byk nem tarlar. Kpr ve viyadklerde oluacak hasarlar, bu yaplarn ierisinde bulunduu karayolu ulam sistemlerini etkiler ve baz durumlarda ise blgesel olarak karayolu ulam sisteminin tamamiyle kullanlmaz duruma gelmesine neden olurlar. 4.2.1. Akarsu Havzas ve Dere Yatana Ait Toporafik ve Morfolojik zelliklerinin Belirlenmesi Kentsel su temini, sulama, elektrik retimi ve tamaclk gibi eitli ekillerde kullanlan akarsularn zamanla doal dengesi bozulur ve akarsuyun plan, profil ve tipinde zamanla belli deiikler oluur. Akarsuyun plan, profil ve tipinde zamanla oluan deiimler morfoloji bilim dalyla aratrlmaktadr. ok uzun dnemli deiimler jeologlar iin anlam ifade ederken,

40

inaat mhendislii iin yaplacak olan yapnn, rnein bir kprnn fiziksel mr boyunca maruz kalabilecei deiimler nem tamaktadr. Akarsuyun doal etkenlerle veya insan etkisiyle deien dengesi sonucunda oluan taban seviyesi deiimleri, yap temeli ve yap dengesi zerinde etki yaratacaktr. Bu nedenle, yapnn fiziksel mr boyunca yrenin olas hidrometeorolojik koullarnda temel seviyesinde urayaca deiimler tahmin edilmeli, tasarm aamasnda herhangi bir olumsuzlua meydan vermeyecek zmler aranmaldr (Yanmaz, 2002). Akarsular plandaki grnmlerine gre balca dz, paral ve menderesli olmak zere gruba ayrlr. Akarsular ayrca akmn srekliliine gre snflandrlr. Srekli akl akarsular yatanda yl boyunca akm olan akarsulardr. Bu akarsularn yzey genilii fazladr. Periyodik akl akarsularda yatakta yalnz bol yal dnemde akm mevcuttur. Bu tip akarsularn yzey genilii azdr. lgilenilen akarsu havzasnn morfolojik zelliklerinin tam olarak analiz edilebilmesi amacyla morfolojik modeller oluturulur. Morfolojik modelde ilk adm, gerekli deikenlerin belirlenmesidir. En nemli parametre debinin belirlenmesidir. Morfolojik srete zaman aral ok byk olduundan, bu aralkta debi ok fazla deiim gstermektedir. Bu durumda morfolojik bir almann hangi debi kullanlarak yaplaca sorusu ortaya kmaktadr. Bu durumda Etkin debi kavram ortaya kmaktadr. Etkin debi en fazla srnt yk tayan debi veya ana yata takn yata seviyesine kadar dolduran debi olarak tanmlanmaktadr (Yanmaz, 2002). Morfolojik bir alma etkin debi kullanlmak suretiyle yaplmaldr. Havzann toporafik ve morfolojik zelliklerinin belirlenmesi bu blgede yaplacak olan kprlerin ok daha gvenli olarak yaplandrlmasna olanak salar. lgilenilen akarsuyun taban eimi belirlenir. Bu akarsuyuna ait havzalarn zellikleri ayrntl olarak belirlenmelidir. Bu havzalardaki bitki rts, yama erozyonunun miktar ve havzann yzeyindeki arazi yaps (toprak tabakasnn zellikleri) doru olarak belirlenmelidir.

41

4.2.2. Proje Takn Debisinin Belirlenmesine Ynelik Blgesel Takn Frekans Analizleri Kpr gzergahndaki sorunlarn belirlenebilmesi ve bu sorunlara zm getirilebilmesi iin, kprnn yaplmas planlanan blgeyi kapsayan havzaya ait hidrolojik zelliklerin ve dere yatandaki akma ait hidrolik karakteristiklerin belirlenmesi gerekmektedir. Bu amala, havzaya ve bu havzaya yakn hidrolojik blgeye ait hidrometeorolojik veriler (ya ve ak verileri) toplanr ve bu veriler kullanlarak blgesel takn frekans analizi yaplr (Avc ve Bayazt, 1999). Avc ve Bayazt (1999) tarafndan yaplm olan Asarsuyu ve Kom vadilerinin blgesel takn frekans analizinde Bat Karadeniz blgesindeki 36 akm lme istasyonundaki T-yllk takn debileri alnmtr. T=2,5,10,25,50 ve 500 yl iin QT/Qort oranlar hesaplanmtr. Her bir T dn aral iin blgesel ortalama QT/Qort deerleri bulunmutur. QT/Qort deerlerinin log Tye kar noktalanmasyla blgesel takn frekans erisi elde edilmitir. eitli akarsu kesitlerindeki ortalama akmlar bu iliki kullanlmak suretiyle elde edilmitir. Avc ve Bayazt (1999) tarafndan yaplm olan Asarsuyu ve Kom vadileri blgesel takn frekans analizinde de grld gibi, blgesel takn frekans analizi yaplrken ilgili blgede akm lme istasyonlarndan T-yllk takn debileri alnarak bu debilerin eitli T dn aralklar iin QT/Qort oranlar bulunur. QT/Qort deerlerinin log Tye kar noktalanmasyla blgesel takn frekans erisi elde edilir. Blgesel takn frekans analizinin yaplmasyla akarsuyun eitli kesitlerindeki ortalama akmlar belirlenebilir. Kprler projelendirilirken kullanlacak olan tasarm akm parametrelerinin doru olarak belirlenebilmesi iin, kpr yaplacak olan havzann hidrolojik zelliklerinin yeterli dzeyde aratrlmas gerekir. Kpr yaplmas planlanan havzann hidrolojik parametrelerinin

deerlendirilmesiyle, pik akm zellikleri, takn dalgasnn civarda su basma alan, takn riski yaratacak akmlarn sresi, akarsuyun kat madde tama kapasitesi gibi etkenler bulunabilir (Yanmaz, 2002). Hidrolojik tasarm parametrelerinin belirlenmesi kolay deildir. Ya ve ak gzlem istasyonlarnn youn olduu havzalarda yeterli verinin bulunmas durumunda blgesel frekans analizleri yaplmas mmkndr. Blgesel frekans

42

analizlerinin yaplmasyla, ilgili istasyona dayanan noktasal analizler yerine, havzann rejimini de yanstan blgesel dzeyde bilgiye ulalr. Havzaya ait verilerin tam ve doru olmas blgesel frekans analizlerinin gvenilir sonu vermesi asndan nemlidir. Eksik ve elikili veriler kullanlarak yaplacak blgesel frekans analizleri sonucunda havzann rejimine ilikin ulalacak bilgiler yanltc ve eksik olacaktr. Bu durum tasarm akm parametre deerlerinin doru olarak belirlenmesini engelleyerek, bulunan hatal deerlere gre yaplan projelerin de hatal olmasna neden olur. ncelenen havzann davrann anlayabilmek iin belirlenmesi gereken parametreler unlardr; ya rejimi, akarsu younluu ve frekans, havzann bykl, ekli ve ortalama eimi, st ve alt tabaka topraklarn zellikleri, bitki rtsnn younluu, takn yataklarnn kullanm, kpr yaknndaki mevcut yaplarn tipleri ve younluu, akarsuyun kullanm amac (Yanmaz, 2002). 4.2.2.1. Takn Risk Alannn Belirlenmesi Akarsular zerine ina edilen, akarsu kprlerinin kenar ve orta ayaklar nedeniyle akarsu kesitinde kesit daralmas olutuu iin, membada belli bir mesafe boyunca kabarma olumaktadr. Oluan bu kabarmann mertebesi, kesitteki daralma ve akm artlarna bal olarak deiir. Taknlar esnasnda fazla miktarda kat madde tanm olmakta ve bu kat madde belli blgede ayaklar arasndaki boluklar doldurarak kesitin daralmasna sebep olmaktadr. Kesitin daralmasyla akm, akarsu yatandan dar karak akarsu civarinda takna neden olmaktadr. Takn yatann doru olarak belirlenmesi ve bu blgedeki yaplamann kontrol edilmesiyle takn zararlarnn en aza indirilmesi mmkndr. Akarsu zellikleri, akarsu yatandaki yaplama durumu, akarsu en kesitleri, taban eimi ve taban malzemesinin zellikleri belirlenerek, akarsu iin belirlenmi olan bir debinin geii esnasnda ortaya kacak su yzey genilii hesaplanabilir (Yanmaz, 2002). Deiik dn aralkl akmlarn arazide yarataca yaylm iin takn risk haritalar hazrlanr. Takn risk haritalar yardmyla takn havzasndaki hangi blgelerin daha fazla risk altnda olduu kolayca belirlenir ve bu blgelerde takn zararn azaltmaya ynelik nlemler kolaylkla alnabilir.

43

4.2.2.2. Proje Takn Debisinin Belirlenmesi Su yaplarnn projelendirilmesinde, yapnn zellii, evre koullar ve

hidrometeorolojik verilere gre deiik dn aralklarna kar gelen takn debileri proje debisi olarak alnr (Avc ve Bayazt, 1999). rnein bir baraj batardosunun projelendirilmesinde o akarsudaki 15 yllk takn debisi esas alnrken, bir barajn dolu sava iin 1000 yllk debi esas alnmaktadr. Yaplmas planlanan bir kpr iin, tasarm dn aralnn seilmesi kprnn nemine, evresel koullara ve kprnn yklmas sonucunda oluacak hasarn mertebesine baldr (Yanmaz, 2002). Tasarm dn aral belirlenirken her bir kprnn zel durumu gz nne alnmaldr. rnein, Avc ve Bayazt (1999) tarafndan Asarsuyu ve Kom vadilerine ynelik olarak yaplm olan hidrolojik etd almasnn sonucunda Asarsuyu ve Kom dereleri zerine yaplacak her trl hidrolik dzenleme yaps iin proje debisi olarak 500 yl dn aralkl (Q500) takn debisinin alnmasna karar verilmitir. Ortalama gnlk trafiin younluu, civardaki yerleim merkezindeki yaplama, nfs younluu, kprnn kullanlmayacak kadar hasar grmesi durumunda dier (alternatif) kprlerin kullanlmasyla oluacak aksamann maddi ve manevi boyutlar tespit edilerek, her bir kopr iin zel olarak tasarm dn aral belirlenmelidir. Baz durumlarda kprnn zel artlarna uygun olarak makul bir dn aralna gre kpr hidrolik tasarmn gerekletirmek ve kpr civarnda bir dizi koruyucu yap yapmak da uygun bir zm olarak kullanlabilir (Yanmaz, 2002). Dn aralnn ok byk olmas yapnn gvenliinin yksek derecede olmasn salamasnn yannda maliyetin de artmasna sebep olur. Toplam maliyeti drmek amacyla makul bir dn aral belirlenerek bu dn aralna gre kprnn tasarm yaplr ve kpr civarnda koruyucu nlemler alnarak kprnn takn dnemlerinde zarar grmesi nlenir. Akm akarsu yatanda dzenli tutmak iin yatan geniletilmesi, derinletirilmesi, przll az olan takn duvarlar ina ederek ak hznn arttrlmas gibi nlemler alnmaldr. Ayrca yerleim alanlar dnda seddeler ina ederek akmn tamamen takn yatanda kalmas salanabilir.

44

Toplam maliyeti en aza indiren optimum dn aral hidro-ekonomik analizle bulunabilir. Toplam maliyet, yapnn maliyeti ile takn riski maliyetinin toplamdr. Dn aral arttka yapnn yatrm maliyeti artmakta, yap daha emniyetli olduundan takn riski maliyeti azalmaktadr. Bylece, toplam maliyet bir optimum dn aral durumunda en aza inmektedir (Yanmaz, 2002). 4.2.3. Dere Yatandaki Akm Karakteristiklerinin Belirlenmesi Blgesel takn frekans analizleri yaplmasn takiben, bulunan sonular

deerlendirilir ve bu deerler yardmyla dere yatandaki akm karakteristikleri belirlenmeye allr. Dere yatandaki akm karakteristiklerinin belirlenmesi suretiyle, bu blgeye yaplacak olan kprnn maruz kalaca hidrodinamik etkilerin tam olarak analiz edilmesi mmkn olur. Akm karakteristiklerinin belirlenmesindeki en nemli admlardan biri, dere yatann ilgilenilen noktasndaki en kesit formunu ve boyutlarn tespit etmektir. Bu blgede yerinde yaplan incelemeler ve eldeki verilerin deerlendirilmesiyle; taban eimi, taban malzemesinin cinsi ve zellikleri, cidar przll, akm derinlii ve akm hz belirlenmelidir (Avc ve Bayazt, 1999). Yaplmas planlanan kprnn ayaklarnn mevcut akm zelliklerini deitirecei gznnde bulundurularak, deiecek akm zellikleri ve bu deiimin miktar hesaplanmaldr. Dere yatann taban eimi, taban malzemesinin cinsi ve akm hz gibi zelliklerin belirlenmesiyle, bu derenin sediment tama ve taban erozyonu yaratma potansiyeli de belirlenir. Taban eimi ve akm hznn artmasyla sediment tama ve taban erozyonu yaratma potansiyeli de artar. Taknlar srasnda akm iindeki toplam kat madde konsantrasyonunun ok yksek deerde olmas kadar, tanan bu kat maddelerin boyutlar da ok byk ve nemli olmaktadr. Takn srasnda grlecek bu ok byk akm hzlar ile tanan kat maddenin zellikleri kpr temel ve ayaklarnn stabilitesi asndan ok byk nem tamaktadr (Avc ve Bayazt, 1999). 4.2.4. Akm-Yap (Kpr/Viyadk Ayak/Temel) Etkileimi Geni akarsular geen kprler, ulam alarnn ok nemli yaplar olup, tasarmlar hidrolojik, hidrolik, yapsal, geoteknik ve ekonomik analizlere dayanr.

45

Emniyetli bir tasarmda her trl hidrolik ve yapsal ykleme iin bu etkileimin derecesi incelenmelidir. Bir akm ortam iinde bulunan bir kat cisim, akmn yapsn (akm koullarn) bozduu gibi, akmn da kat cisim zerinde deiik ekillerde etkilerinin olduu bilinmektedir. Bir kat cismin iinde yerald akmn bu kat cisme olan balca etkileri, akmn hz ve kinetik enerjisi dolaysyla kat cisme aktaraca diren kuvveti (dinamik kuvvet), kat cismin yzeyi zerindeki srtnmeden kaynaklanan erozyon etkisi, yksek akm hzlarnn olutuu yzey zerinde kavitasyon riski ve kat cismin etrafnda oluan evriler (vorteksler) sonucu meydana gelen taban oyulmalar eklinde ortaya kar (Avc ve Bayazt, 1999). Bu etkilerin boyutu ve nemi, bata akm hz olmak zere akm ve akkan karakteristiklerine bal olduu gibi, kat cismin boyutlar, ekli (geometrisi) ve akm iindeki konumuna gre de deimektedir (Avc ve Bayazt, 1999). Hidrolik etkenlerin yeterince deerlendirilmemesi sonucunda, zellikle takn dnemlerinde kpr aklklarnda ve yakn civarda olumsuz koullar olumaktadr. Hidrolik etkenlerden kaynaklanan zafiyetler aadaki gibi zetlenebilir (Yanmaz, 2002): Kpr aya temelinin yeterince derine inmemesi Taknlar esnasnda tanan byk talarn ve kayalarn ayaklara uygulad dinamik itki Taknlar esnasnda ev erozyonu nedeniyle yerlerinden sklen ve akmla tanan aa gvdesi ve dallarn ayaklar arasndaki aklklarda tkanmas Akarsu rejimine bal olarak kpr aklklarnda taban malzemesinin birikmesi; membada ve aklkta oluan kabarma nedeniyle yksek akmlarda basnl veya savak tipi akm olumas olasl Korunaksz evlerin kaymas nedeniyle kenar ayaklarn temel seviyesinde oluan kmeler Takn yata geni olan akarsular geen kprlerde, yaklam dolgusu boyunun uzun olmas nedeniyle akmn daralm blgeden geerken dolgu evlerinde yarataca erozyon.

46

Kpr ayaklar nedeniyle oluan daralmann yaratt hidrolik ve yapsal etkileim, daralmann mertebesine ve kpr aklndaki alt yap elemanlarnn geometrik zelliklerine baldr. Kpr tasarmnda ilk adm, uygun bir yapm yeri tespit edilmesidir. Bu amala akarsuyun planda nispeten dz ve akln az olduu bir aks seilmelidir. Kpr aklnn hidrolik yeterlilii, her trl koulda akm rahatlkla geirilmesiyle llr. Hidrolik yeterlilii arttrmak iin gerekirse yapsal tasarmda baz dzenlemelere gidilebilir. rnein, akm alan iine yerletirilen kaln bir ayak yerine daha ince kesitli birden fazla ayak yerletirme seenei yapsal adan denenebilir. 4.2.4.1. Ayaklara Gelen Diren (Srklenme) Kuvveti Akm ierisine yaplacak olan kpr ayaklarna belli bir diren kuvveti etki etmektedir. Bu kuvvet;
FD = 1 C D V 2 Dhb 2

(4.2)

formlyle ifade edilir (Avc ve Bayazt, 1999). Bu formlde; : Akkann zgl ktlesi V : Kat cismin menba (n) tarafndaki akm hz D : Kat cismin akm dorultusuna (V hz vektrne) dik dorultudaki boyutu hb : Kat cismin akmn iine batma ykseklii CD: Cismin geometrisine (hidrodinamik yapsna) bal olarak 1 ila 2.1 arasnda deien diren katsaysdr. 4.2.4.2. Ayaklar zerindeki Erozyon Etkisi Kprnn yaplaca deredeki sediment tayan yksek akm hzlarnn yarataca cidar kayma (srtnme) gerilmeleri kpr ayaklar yzeylerinde zaman iinde belli dzeylerde erozyona neden olur (Avc ve Bayazt, 1999). Ancak, asl nemli ve etkili olan, takn dnemlerinde akmla askda veya srnt halinde tanacak olan iri malzemelerin byk hzlarla ayaklara arpmas sonucu oluacak olan erozyondur. Takn dnemlerinde yaanacak olan bu erozyonun etkisiyle kpr ayaklarnn

47

stabilitesi bozulacaktr. Bu nedenle, dere yata iinde (akm ortamnda) ina edilecek olan kpr ayaklarn erozyon ve darbelere kar koruyacak gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir. zellikle takn dnemlerinde akm hznn ok yksek deerlere ulat ve sediment tama potansiyeli yksek olan derelerde bu konuya nem verilerek kpr ayaklarnn erozyon etkisine kar en iyi biimde korunmas gerekmektedir. 4.2.5. Ayaklar Etrafndaki Taban Oyulmas Olaynn ncelenmesi Kpr ayaklar srekli olarak hidrodinamik etkilere maruz kalrlar. Kpr ayaklarnn etrafnda hidrodinamik etkiler sonucunda oyulmalar oluur. Bu oyulmalarn ar miktarda olumas sonucunda kprnn stabilitesi bozulur ve kpr yklma tehlikesiyle kar karya kalr. Bir ok kpr, ayaklar etrafnda oluan ar oyulmalar sonucunda yklmaktadr. Akm ortam iinde ina edilecek olan kpr ayaklarnn etrafnda ve zellikle menba (nnde) ve mansabnda (arkasnda) ok iddetli evriler (vorteksler) meydana gelir. Bu evriler ayaklarn hem n hem de arka tarafnda tabanda derin ve etkili oyulmalara neden olacaktr (Avc ve Bayazt, 1999). Bu oyulma alanlar, gerekli nlemlerin alnmad bir ortamda ve ayak temelleri etrafnda olumalar halinde, temel stabilitesini tehlikeye sokabilir. 4.2.5.1.Kpr Ayaklar Etrafnda Oluan Vorteks Sistemler Bir engel etrafnda yer alan akmn en belirgin zellii, byk lekli evrinti yaps veya baka bir ifadeyle, vorteks sistemlerdir (, 1988, Breuser ve di., 1977). evrinti sistemleri akm yapsnn btnleyici bir parasdr ve akm ierisinde yer alan engelin yaknndaki hzn dey bileenine etki etmek suretiyle rahatsz edilmi iki boyutlu bir hz alanndaki akm enlemesine kesen vorteks katmanlar (evrinti ve dnml akm) olutururlar (, 1988, Shen ve di., 1969). Eer, snr tabakas dndaki akm izgileri snr yzeyinin jeodezikleri ise, snr tabakas zerinde ikincil bir etki yoktur. Buna karlk, akma yerletirilmi bir silindirik engel dikkate alnrsa, bu olayda taban jeodezikleri dorular, silindirin jeodezikleri ise, helisler olacandan snr tabakas dndaki akm izgileri bu erilerden hi birine uymayacaktr. Bu nedenle snr tabakas iinde skonder hareketlere neden olacak akm ynnde olmayan basn gradyenleri vardr. Snr

48

tabakas dndaki akmn bir engelle karlamas nedeniyle, engelin menba tarafndan, harekete ters bir basn artmas meydana gelir (, 1988). Bu basn gradyenlerindeki artm, engelin menbasnda boyutlu snr tabakasndan ayrlma olaynn meydana gelmesine neden olur. Bu ayrlma ve engelin menba duraklama dzleminde oluan hzn dey bileenlerinin, taban zemini zerinde yansmas ve sapmas sonucunda, engel yaknnda vorteks sistemler meydana gelir. Engel etrafnda oluan bu vorteks sistemler, esas itibariyle ayr biimdedir (, 1988). ekil 4.1de grld gibi, 1. Srklenen vorteks sistem 2. Atnal vorteks sistem 3. Art-iz (izli) vorteks sistem

ekil 4.1: Akm ierisinde bulunan engel etrafnda oluan vorteks sistemler Akma yerletirilen ayaktan dolay (ekil 4.1) harekete ters olarak meydana gelen basn art, ayan menbanda snr tabakasndan ayrlmaya neden olur. Bu ayrlma ve engelin menba durgunluk dzleminde oluan hzn bileenlerinin, tabanda yansmas ve sapmas neticesinde engelin menbanda srklenen vorteks diye tanmlanan ancak Atnal vorteksin kaynan tekil eden vorteks sistemi meydana gelir (Yksel ve , 1993).

49

Maksimum oyulma derinlii, ayan menbanda oluan vorteks sisteminin kat madde kapasitesinin bir fonksiyonudur. Hareketli taban halinde vorteks apnn bymesiyle doru orantl olarak oyulma ukuruda byr ancak ap gittike byyen vorteksin iddeti buna ters orantl olarak azalr. Ayak reynolds saysnn bir fonksiyonu olan vorteks iddeti, ancak menbadan gelen malzemeyi tayabilecek sabit bir deere dtnde, maksimum denge oyulma derinliine ulalm olur. Bu duruma oyulma ukurunun dinamik denge hali denir. Srklenen vorteks sistemler, ayn kede birleen yzeyler arasnda sonlu basn farklar olan durumlarda meydana gelmektedir. Engelin duraklama dzlemi ile kanal tabannn birletii yerde, kabarmadan dolay oluan yksek basn gradyenleri bu vortekslerin olumasna neden olur. Genellikle, tamamen batk engellerde meydana gelir. Akma yerletirilen bir engelin menba yznde oluan snr tabakas iinde kaymama artnn uygulanmas, dU/dZ, dey hz gradyenini yaratr ve bu da aa ynl hareket eden akm idare eder. Duraklama dzlemindeki basn da, dey basn gradyenini dourur. Bu akm tabanda saparak menba simetri dzleminde, belirli bir uzaklkta ayrlma noktas oluturur (, 1988, Carstens ve Sharma, 1975). Duraklama dneminde aa doru inen akmn snr tabakasndan ayrlmas ve taban akmnn snr tabakasndan ayrlmas sonucunda oluan evri hareketlerinin, srklenen vorteks sistemini oluturmaktadr (, 1988, Shen ve di, 1966). Bu evrileri oluturan esas etki menba tarafndaki yksek basn alandr. Atnal vorteks sistemin oluu karmak bir yapya sahiptir. Engelin menbanda oluan aa ynl dey hz bileeninin tabana vardnda yansd ve sapt bilinmektedir. Yn deitiren bu hz bileenlerinin bir blm srklenen vorteks sistemini olutururken, dier bir blm de tekrar ykselerek hareketlerine devam eder. Bu olaylarn sonucunda engelin taban yaknnda bir evrinti hareketi oluur. Bu evrinti hareketine atnal vorteks sistemi ad verilir. Gerekte, bu hareketin hzlar, genel hareketin hzlar ile birleerek bir helikoidal hareket olutururlar (, 1988). Atnal vorteks sisteminin olumas iin, yeter byklkte bir basn deiiminin olmas gerekir. Bu ise, ancak kt burunlu engeller iin sz konusudur. Bu takdirde,

50

snr tabakasndan ayrlma meydana gelir. Bu olayda, atnal vorteks sistemi oluturmak zere engel nnde yuvarlanr. Kt burunlu engel, yukardaki olay balatacak yeter byklkteki yksek basn deiimini ortaya karan engellere verilen addr. Dier btn engeller, sivri burunlu engeller adn alrlar. Sivri burunlu engeller etrafnda, vorteks sistemi olmasna ramen burun ksmnda hi bir vorteks sistem olumaz. Art-iz vorteks sistemi, engel yzeyindeki kararsz srtnme tabakasnn yukar doru dnerek kmasndan meydana gelen vorteks sistemidir (, 1988). Bu sistem iinde konsantre olan evriler engelin kendisi tarafndan meydana getirilir. Srtnme tabakalar, ayrlma hattnn her iki tarafndan koparak ayrlrlar. Art-iz vorteks sistemde evrilerin iddeti, engelin ekline ve akm hzna bal olarak deiir. Ayan arka tarafnda, tabandan yukarya doru kalkan bir akm gzlenir. Dk reynolds saylarnda (3<Re<50), bu vorteksler stabildir ve ayan mansabna yakn kalrlar. Ancak, reynolds saysnn daha byk deerlerinde stabil deildirler ve ayaktan mansaba doru yaylrlar. Bu vortekslerin iddeti, ayak ekline ve akm hzna baldr. 4.2.5.2. Kat Madde Hareketi ve Kpr Ayaklarnn Kat Madde Hareketine Etkisi Akarsu yataklar akmn belli artlar altnda hareket edebilecek kat madde tanelerinden olumutur. Bu taneler daha nceden akarsu yatanda bulunabilecei gibi, havzadan akarsuya tanm anma malzemeleri de olabilir. Akarsu yataklarnda bulunan tanelerin aralarnda herhangi bir elektrokimyasal kuvvet bulunmamaktadr. Kum, akl cinsinden ayrk taneleri tabanda tutan en nemli faktr, tanelerin arldr. Akm ise, taneye kayma gerilmeleri uygulayarak onu hareket ettirmeye almaktadr. Akm artlarnn belli deerlere erimesi halinde, tabanda baz tanelerin kayarak ve yuvarlanarak ilerledii grlr. Tabanda oluan bu harekete srnt hareketi denir. Taban kayma gerilmesinin daha artmas halinde, tanelerden bir ksm tabandan kalkarak akma karr ve ksa bir zaman tabann biraz stnde ve iinde hareket ettikten sonra tekrar tabana dner. Bylece srama hareketi balam olur. Akm hznn daha bymesi halinde, artan taban kayma gerilmesinin etkisi ile, tabandan ayrlan taneler trblans evrileri aracl ile tabandan uzak noktalara tanrlar. Bu hareket ekline ask hareketi ad verilir. Bu 51

hareket, tanelerin kelme hzlarnn, akmn trblans hznn dey bileeni tarafndan yenilmesiyle oluur. Bu etkiler altnda, tanelerin bir ksm uzun zaman akarsu iinde ask maddesi halinde tanrlar. Ask halindeki tane tekrar tabana dnebilir. Ancak, bu noktada da ask hareketine neden olan akm artlar varsa, tane yine tabandan ayrlp ask halinde hareketine devam eder. Tanenin tabandan ayrlmasnda ve akm ierisinde ask halinde hareketine devam etmesinde, trblansn nemli lde etkisi vardr. Tanelerin hareketi trblans yapsnn balca rol oynad hidrolik alanlardan biridir. Trblansl hareketin, tanelerin srklenme gerilmesine, ask hareketine, ylmasna ve difzyonuna ok nemli etkileri vardr (, 1988). Kat madde hareketi taban kayma gerilmesinin belli bir deerinden itibaren balar. Taban kayma gerilmesinin, tabandaki tanelerin hareketine neden olan bu deerine kritik taban kayma gerilmesi ad verilir. Kritik kayma gerilmesi kavram, ilk defa Shields tarfndan kullanlmtr. Shields, kayma gerilmesinde yalnzca hidrodinamik kuvvetlerin rol oynadn varsaym ve yapt deneyler neticesinde u sonulara ulamtr. 1. Kritik taban kayma gerilmesi, yalnzca, verilmi bir svdaki, verilmi bir malzeme tipi iin, srklenme balangc tane Reynolds saysna baldr. 2. Malzemenin srklenme balangcndaki kritik kayma gerilmesi tane apyla, niform granlometrik malzeme gznne alnrsa, (s-) su altndaki birim hacim arl ile orantldr (kr/(( s-).d). Shield bu almalarn kullanarak ulat sonular neticesinde, kritik kayma gerilmesini hesaplamaya yaryan ekil 4.2de gsterilen Shields diyagramn elde etmitir. Bu diyagram su altndaki younluklar 0.03 ~ 3.3 olan malzemeler iin geerlidir. Erinin altndaki blgede taban hareketsiz, buna karlk stndeki blgede ise hareketlidir. Shields diyagram kullanlarak akarsuyun herhangi bir noktasnda tabann hareketli olup olmad belirlenebilir. Diyagramda akarsuyun incelenen ksm iin bulunan deer erinin altnda kalyorsa taban hareketsiz, erinin stnde kalyorsa taban hareketlidir.

52

ekil 4.2: Shields diyagram Aluvial bir akarsu, tad debi ve kat madde miktarna uygun bir denge konumuna ular. Byle bir akarsuyun taban hareketli olmakla birlikte taban seviyesinde bir deime olmaz. Gelen malzeme miktarndaki deimeler, akarsuyun tabannda ksa sreli deiimlere neden olmakla birlikte, toplamda gelen malzeme miktar ile, tama kapasitesinin eit olaca bir denge durumu oluur. Bu ekilde oluan dengeye dinamik denge ad verilir. Aluvial bir akarsuda tanan kat madde miktarnda yerel bir deiiklik olursa, tabanda da bir deiim meydana gelir. Bu deiim, oyulma veya ylma eklinde kendini gsterir. Bu olay matematiksel olarak u ekilde ifade edilir;
dG = q T ( B ) qT ( S ) dt

(4.3)

Burada; G: Tabann geometrisini, qT(B): Taban geometrisinin fonksiyonu olarak tama kapasitesini (sz konusu kesitten kan malzeme miktar), qT(S): Sz konusu kesite menbadan gelen madde miktarn gstermektedir.

53

Akm ierisindeki kat madde hareketi, akm karakteristiklerinin bir fonksiyonudur. qT(B)`de akm karakteristiklerine baldr. Bu matematiksel ifade incelendiinde anlalaca gibi, qT(B) = qT(S) (4.4)

olursa, dG/dt=0 olmaktadr. Bu durumda hareketli yatakta dinamik bir denge vardr. Aksi halde, iki durumda karlalr; qT(B) > qT(S), olmas halinde yerel oyulma qT(B) < qT(S), olmas halinde yerel ylma

Dinamik denge durumundaki akm ierisine bir engel yerletirildiinde, bu engel nedeniyle akm karakteristikleri deiir. Kat madde hareketi de akmn yaknndaki karakteristiklerinin bir fonksiyonu olduuna gre, engel nedeniyle artan akm hz, akmn tama kapasitesini de arttracaktr. Artan yerel oyulma ve kat madde tama kapasitesi akarsu yatanda bir oyulmann meydana gelmesine neden olur (, 1988). Akm ierisine yerletirilen engelin, srnt hareketi zerine etkisi sadece akm karakteristiklerini deitirmekle kalmaz, ayn zamanda engelden dolay oluan trblans ve vorteks sistemlerin de etkisi nemlidir. Atnal vorteks sistemi, art-iz vorteks sistemi ve srklenen vorteks sistemi nedeniyle oluan dnml akmn hzlarndan dolay meydana gelen oyulma potansiyeli harekete kar tanelerin direncini yenecek iddette ise, engel yaknnda oyulma balar. Baka bir ekilde ifade edersek, oyulma, vorteksin yataktaki malzemeleri koparmak ve askda tutmak iin yeterli bir kayma gerilmesi oluturduu andan itibaren balar. Oyulma ukuru derinletike, snrdaki malzemeler tabana doru kayar. nk, vorteks dengede deildir. Fakat, vortekse ift ynl periyodik deiimler etkindir. Bylece oyulma ukuru geniler. Oyulma, vorteksin taban malzemelerini tayacak veya askda tutacak yeter kuvvete sahip olmad zaman oyulma durur. Bu yeni denge durumuna statik denge denir. Oyulma olaynn durmasnn sebepleri net olarak aklanamamakla birlikte, oyulma olaynn esas fonksiyonu olan vorteks sistemlerinin hz ve iddeti ile yaylma frekanslarnn oyulma ukurunun bymesiyle ters orantl olarak azalmasdr.

54

Oyulma olaynn kantitatif deerlendirmesi 4.3 forml esas alnarak yaplrsa (, 1988, Laursen, 1963); qT(B) = qT(S) ise, oyulma olay yoktur. qT(B) >> qT(S) ise, yatakta srnt hareketi yokken oyulma vardr. Bu durumdaki oyulmaya Temiz su halindeki oyulma ad verilir. qT(B) > qT(S) > 0 ise, yatakta hem srnt hareketi hem de oyulma olay vardr. Bu durumdaki oyulmaya Daimi srnt maddesi tanm halindeki oyulma ad verilir. Tabanda srnt hareketi olmad halde bile engel etrafnda oyulma meydana gelmektedir. Bunun nedeni, engelden dolay oluan trblans ve vortekslerdir. Engel etrafnda taban kayma gerilmesini etkileyen trblans ve vorteksler, tabanda oyulmaya neden olurlar. 4.2.5.3. Kpr Ayaklar Etrafndaki Oyulmaya Etki Eden Parametreler Ayaklar etrafnda taban oyulmas olay birok parametreye bal olan karmak bir yapya sahiptir. Kararl ve uniform olarak kabul edilen bir akarsudaki, bir kpr ayann etrafndaki oyulma olayna etki eden parametreler aada sralanmtr (, 1988). Akkan karakterize eden deikenler: Yer ekimi ivmesi (g), akkann zgl ktlesi(), akkann dinamik viskozitesi (). Akm karakterize eden deikenler: Akmn su derinlii (h), yaklam akmnn hz (U), tabandaki akmn teetsel gerilmesi (). Taban malzemesini karakterize eden deikenler: Taban malzemesinin zgl ktlesi (s), taban malzemesinin granlmetrisi, danelerin bykl ve ekli, malzemenin kohezyonu. Kpr ayan karakterize eden deikenler: Ayan ekli, ayan boyutlar, ayak yznn durumu. Oyulma olayna etki eden parametrelerin says olduka fazladr. Bu deikenlerin bazlarn ihmal etmek mmkndr. Taban malzemesinin granlometrisi, danelerin ekli ve taban malzemesinin kohezyonunun tayin edilmeleri olduka zordur (,

55

1988, Nicollet, 1971). Konu bu dorultuda incelendiinde aadaki kabuller yaplarak parametre says daha da azaltlabilir (, 1988, Breuser ve di., 1977). 1. Taban malzemesi, kohezyonsuz olup uniform d apldr. 2. Akmla ilgili olarak; Kpr ayann bzlmeye sebep olmamas iin yeter geniliktedir. Taban ekillerinin olumamas nedeniyle taban dz kabul edilir. Bu durumda k taban przll d dane apna baldr. Kpr aya silindirik olup yzeyi przszdr.

Bu kabullerin yaplmas sonucunda oyulma derinliinde etkili olan parametre says 7e indirgenebilir. Bunlar; Akkan iin: g, , Akm iin: h , U Taban malzemesi iin: d, s Ayak iin: D

olmaktadr. Bu durumda,
H d max = f 1 ( g , , , h, U , d , s , D )

(4.5)

veya baz parametreler edeerleriyle deitirilirse;

H d = f 2 ( g , , , d , , h,U , D)
Burada; = ( s ) / , rlatif batm younluk, U = ( g .h.J )1 / 2 , taban srklenme hzdr. Boyutsal analiz metodlarndan birisi uygulandnda, rlatif oyulma derinlii;

(4.6)

Hd U .D U 2 h d = f3 ( , , , , ) D g.h D D

(4.7)

56

veya,
Hd U .D U 2 h d = f 4 ( , , , , ) .g.h D D D

(4.8)

eklinde boyutsuz deikenlerin fonksiyonu olarak ifade edilebilir. Maksimum oyulma derinlii bulunmas amalandndan, taban malzemesinin hareket balangcnda etkili olan (U .D) / ile (U 2 ) /(.g .h) ve = sb terimleri elimine edilerek; H d max D = f5 ( U h d , , ) U kr D D (4.9)

bants elde edilir. Yukarda balangta ihmal edilen, ayan ekli, malzemenin granlometrisi ve akmn atak as ile birlikte, (4.9) bantsndan elde edilen akmn hz, derinlii ve malzemenin ap, maksimum oyulma derinliinin olumasna etkili temel parametreler olarak elde edilir. Bu konuda yaplan deneysel almalar da bu parametrelerin oyulma derinliinin olumasnda etkili temel temel parametreler olduu dorultusundaki gr dorulamaktadr. 4.2.6.Dinamik Etkiler ve Oyulma Olaylarna Kar Alnmas Gereken nlemlerin Belirlenmesi Kpr tasarm yaplrken statik etkilerin dnda, dinamik, hidrodinamik etkilerin de gznne alnmas gerekir. Bu etkenler ve blgenin geoteknik zellikleri dikkate alnarak tasarm yaplan kprlerin dinamik etkilere ve oyulma olaylarna kar korunabilmesi iin bir dizi nlem alnmaldr. Genel olarak kpr aklnda ve kpr yaknnda bir dizi dzenleme yaps yaplarak bu etkilerin kprye verecekleri hasar nlenmeye veya en aza indirilmeye allr. Kpr aklnda ortaya kan en nemli problemler, ayaklar etrafndaki ar oyulmalar, ar kesit daralmas sebebiyle aklkta hidrolik srama olumas, basnl ve savak tipi akmlarn olumas, kpr ayaklar arasndaki akln taknlar esnasnda aa ve dallarla tkanmas ve takn durumda tanan kaba malzemenin kpr altyap elemanlarna uygulad dinamik itkilerdir.

57

Kpr tasarm yaplrken oluabilecek tm olumsuz durumlar gznne alnarak en uygun zmn bulunmas hedeflenir. Tasarm almalarna balamadan nce kpr yeri seilirken gelecekte kprnn maruz kalaca tm olumsuz etkiler gznne alnarak, en uygun blge seilmelidir. Kpr yerinin doru olarak seilmesi, kprnn hizmet mr boyunca karlaaca riskleri azaltmann yannda bu risklere kar yaplmas gereken dzenleme yaplarnn maliyetini de drerek toplam proje maliyetini azaltr. Hidrolik ve hidrodinamik etkiler dikkate alnarak uygun bir kesit belirlenirken aadaki faktrler gznne alnmaldr (Yanmaz, 2002). Depolama tesislerinin hemen mansab uygun gei kesiti deildir. Tesis mansabnda ortaya kacak temiz su oyulmas potansiyeli mansaba doru ilerleyen taban seviyesinde alalmaya sebep olabilir. Taban seviyesinde ortaya kacak alalma, yaplacak olan kpr iin ciddi tehlike oluturabilir. Kpr tasarm yaplrken ayaklarn akm alan iine yerletirilmesi aamasnda kesitteki e-hz erileri incelenmeli ve yapsal adan bir sorun yoksa, ayaklar yksek hz blgelerine yerletirilmemelidir. Ayrca takn yatakl akarsularda kenar ayaa en yakn orta ayak yerletirilirken, kenar ayakla belli bir mesafe braklmasna dikkat edilmelidir. Bu iki ayan birbirine yakn olmas durumunda ayaklar etrafnda oluan oyulma ukurlar birbiriyle giriim yapacandan toplam oyulma potansiyeli artacaktr. Bir reglatrn yakn memba tarafnda yaplacak bir kpr, yksek akmlarda kabarma blgesinin etkisinde kalacandan hem basnl akma, hemde artan su derinliinin yarataca yksek kayma gerilmeleri nedeniyle daha fazla oyulma problemiyle kar karya kalacaktr. Akarsu tabanndan inaat malzemesi olarak kullanlmak iin srekli taban malzemesi ekilen bir kesit varsa bu kesitin yakn memba tarafna kpr ina edilmemelidir. Taban malzemesi ekilmesi sonucunda mansaba doru ilerleyen taban seviyesinde alalma problemi ortaya kacaktr. Bunun yannda yaplmas planlanan veya yaplm olan kprlerin de stabilitesinin korunabilmesi iin, bu kprlerin yakn mansap tarafndan taban malzemesi ekilmesine izin verilmemelidir.

58

Gzergah zorunluluu nedeniyle akarsuyun bir kvrmda geilmesi gerekiyorsa, d bkey kenarnda akm orta ayaa ynlendiren ve kpr ayaklarna asz yaklam salayacak konumda ve sayda mahmuz yerletirilmelidir.

Yan derelerin ana akarsuya birletii yerlerde veya paral bir akarsuda kollarn birletii blgede kpr yaplmamaldr. Yan dereler takn dnemlerinde fazla miktarda srnt yk tarlar. Yan dereler geni kesitli ana dereye ulatnda derenin beraberinde srkledii kaba malzeme birikebilir. Bu durumda kesit tabannda dzensiz ylm malzeme, yaklam akmnn kprye al gelmesine neden olur. Ayrca kpr aklnda birikmi olan srnt malzeme akm alannn azalmasna neden olur. Azalan akm alannn neden olduu blgesel akm hznda art olur ve bu nedenle belli blgelerde taban oyulmalarnda artmalar olur.

Akarsudan sulama ve benzeri amala fazla miktarda su ekilen blgenin yakn memba tarafna kpr yaplmamaldr. Ayrca mevcut bir kprnn yakn mansabndan fazla miktarda su ekilmemelidir. Su ekilen blge memba tarafna doru ilerleyen bir taban alalmas problemini ortaya karmaktadr.

4.2.6.1. Kpr Ayaklar Etrafnda Alnmas Gereken nlemler Akmdan kaynaklanan ve kprnn stabilitesini bozan en byk yapsal etki kpr ayaklar etrafndaki ar oyulmadr. Hareketli tabanl akarsulara yerletirilen kpr ayaklar etrafnda yapnn gvenliini azaltan oyulmalar meydana gelmektedir. Kpr ayaklar etrafnda oyulmay azaltmaya ynelik olarak bir ok alma yaplm ve eitli nlemler gelitirilmitir. Bu nlemlerden nemli olanlar ( ve Yksel, 1988): Keson temellerin tekili: Akarsu yatana yaplan, kpr ayana temel tekil edecek byk boyutlu temellere keson temel ad verilmektedir. Bu temellerin yaplmasyla kpr ayaklar etrafnda oluacak olan oyulmann maksimum derinliinde %50ye varan azalma olduu belirlenmitir. Ayaklarn etrafna anroman yerletirilmesi: Bu yntem pratikte en ok uygulanan yntemlerden birirdir. Bu yntemde esas olan ayaklarn etrafna

59

byk boyutlu ta bloklarn yerletirilmesidir. Ayaklar etrafnda oyulmaya neden olan, ayak nnde ve yan tarafnda oluan vortekslerin etkileri en aza indirilmektedir. Ayaklar etrafna yatay plaklarn yerletirilmesi: Oyulmaya neden olan ayan nnde ve ayak boyunca tabana inen dey hzn etkisini azaltmaya ynelik olarak ayak etrafna su ierisindeki ayak yksekliine gre uygun yerlere bir veya daha fazla sayda yatay plakalar ayaklar etrafna yerletirilir. Bu plakalar yardmyla oyulmann azald belirlenmitir. Pilot ayaklarla oyulmann azaltlmas: Pilot ayaklarn yerletirilmesiyle ayaklar etrafnda oluacak olan oyulmann azald tespit edilmitir.

Ayaklar etrafndaki ar oyulmaya kar alnacak nlemlerden bir tanesi, ayaklarn temel seviyelerinin dzenlenmesidir. Ayaklarn temel derinliklerinin arttrlmasyla kprnn karlaaca riskler azaltlabilir. Her kpr iin ayak derinliinin arttrlmas yalnz bana bir zm olarak uygulanamaz. Her bir kpr iin ayr ayr analiz yaplmak suretiyle, tasarm yaplacak kprnn ayaklar etrafnda alnabilecek dier nlemler belirlenmelidir. Taban seviyesinde kaplama yaplmas kpr ayaklar etrafnda oyulmay nlemek amacyla kullanlabilir. Ortalama taban seviyesinin altnda bir dizi riprap tabakas yaplmak suretiyle ayaklar etrafndaki oyulma nlenebilir. Riprap byklnn doru seilmesi bu nlemin tam olarak ilevini yerine getirebilmesi asndan nemlidir. Riprap bykl yeterli deilse, yksek hzl akmlarda byk kayma gerilmeleri sonucunda riprap tabakas harekete geebilir. Riprap tabakasnn harekete gemesi halinde alttaki ince topran erozyonu sonucunda riprap tabakasnda oturma problemi oluabilir. Bu problemi nlemek iin riprap tabakasyla ince toprak arasna uygun bir filtre tabakas yerletirilmelidir (Yanmaz, 2002). Orta ayaklarn memba tarafnda yaklam akm hzn azaltmak amacyla membadaki akm ynlendiren baz yapsal nlemler kullanlabilir. Bunlarn balcalar; memba kazklar ve memba plakalardr. Memba kazklar, kprlerin orta ayaklarnn memba tarafnda aklan bir dizi kazktan olumaktadr. Memba kazklar, uygun say ve konumda

60

yerletirilmeleriyle, akm hzn keserek akm orta ayaklardan saptrmak suretiyle orta ayaklarn etrafnda oluacak oyulmalar azaltrlar. Memba plakalar memba kazklarna alternatif olarak kullanlabilir. Belli sayda ve konumdaki plakalar orta ayaklar etrafna yerletirilir. Bu plakalarn kullanlmasyla orta ayaklar etrafndaki oyulmann azald gzlenmitir (Yanmaz, 2002). Orta ayaklar zerinde yaplacak bir dizi yapsal dzenleme ile ayaklar etrafndaki oyulmaya kar nlem alnabilir. Ayaklar zerinde taban seviyesine yakn dairesel plakalar yerletirilmesiyle taban dey akm ve at nal evrintilerinin etkisinden korunarak akm koullarna kar daha gvenli bir duruma gelir. Ayrca ayaklar zerine uygun boyutlarda yarklar almas suretiyle ayan memba tarafndaki dey akm bozarak at nal evrintisinin etkisi azaltlabilir. Bu metodun uygulanabilmesi iin akmn al gelmemesi gerekir (Yanmaz, 2002). Kenar ayaklar etrafnda da bir dizi koruyucu nlem alnabilir. Bu koruyucu nlemlerin balcalar; yaklam duvarlar ve yaklam dolgularnn konumlar, uzunluklar ve bu elemanlarda kullanlacak koruyucu tabakalarn tasarmdr. Yaklam duvarlar toprak, kaya dolgu veya pere kaplama olabilir. Yaklam duvarlarnn temel ilevi akmn orta ve kenar ayaklara asz yaklamasn salamaktr. 4.2.6.2.Yanal Dzenlemeler Yanal erozyonu azaltmak iin bir dizi nlem alnabilir. evlerin uygun kaplama malzemesiyle kaplanmasyla evlerde oluacak erozyon azaltlabilir. Ayrca yanal ve ky erozyonunu nlemek iin kyya dik veya belli eimle bir dizi mahmuz yaplabilir. Takn yata debisi fazla olan geni akarsularda uzun yaklam dolgusu yaplmas durumunda, dolguya dik olarak bir dizi mahmuz yaplarak dolgu evindeki denge problemi zlebilir (Yanmaz, 2002). Erozyonu Azalmak Amacyla Kullanlabilecek Yapsal

61

5. TRKYEDEK MEVCUT KARAYOLU DRENAJ VE SANAT YAPILARI TASARIM LKELER VE YAANAN SORUNLARA LKN GENEL BR DEERLENDRME Trkiyede mevcut tasarm metodlar kendi ierisinde belli oranda tutarl olmasna ramen, birok adan eksikleri bulunmaktadr. Karayolu yzeysel drenaj sistemleri projelendirilirken, uzun yllardr uygulanmakta olan klasik yntemler kullanlmakta olup bu konudaki gelimeler yakndan izlenmemektedir. Hazrlanm olan projelerde uygulamaya ynelik kolaylklar birinci planda tutulmak suretiyle, yeni gelimeler gzard edilmekte ve bu durum hatal planlamalarn yaplmasna sebep olmaktadr. Drenaj sistemlerinde genel olarak allagelmi yntemler her tip tasarm koullar iin kullanlmaktadr. Bu durum, debi hesabnda hatal sonularn olumasna sebep olmakta ve hatal hesaplanm olan debi kullanlmak suretiyle projelendirilmi drenaj elemanlarnn da doru biimde projelendirilmesine engel olmaktadr. Drenaj sistemleri zellikleri gz nnde bulundurularak ayrntl olarak incelenmeli ve her sistem iin o sistemin zelliklerine uygun tasarm yntemleri kullanlmaldr. Karayolu bnyesinde yaplandrlan drenaj sistemleri yap olarak byk ve komplike sistemlerdir. Bu durum sistemde yaplacak olan herhangi bir hatann sistemin btnn etkilemesine neden olur. Karayolu styap sistemleri gibi byk ve kapsaml sistemler tasarlanrken, sistemi oluturan tm elemanlarn birbirleriyle uyumlu olmas gerekir. Trkiyede zel mhendislik brolar tarafndan hazrlanm olan projeler, uygulanmadan nce idarenin onayna sunulur. Drenaj projelerinde yaanan en byk problem de bu aamada ortaya kmaktadr. dare birok projede onay vermeden nce yapmas gereken kontrol almalarn yeteri kadar derinlemesine yapmamakta ve ilgili projeyi hazrlayan proje firmasn bu konuda gereken oranda ynlendirememektedir. lgili idare tarafndan tam olarak ynlendirilmeyen proje firmalar hazrladklar projelerdeki eksikleri ve yanllar doru olarak grememekte

62

ve bu durumda ileride yaplacak dier drenaj sistemi tasarmlarnda ayn eksik ve hatalarn bulunmasna sebep olmaktadr. Trkiye`de, byk sanat yaplar kapsamnda incelenen, kpr ve viyadk tasarmlar yaplrken hidrolik kriterlere gereken nem verilmemektedir. Trkiye`de her yl birok blgede yaanan taknlar sonrasnda, takn olan blgelerde ina edilmi olan kprler hasar grmekte veya yklmaktadr. Genel olarak tasarlanmakta olan kprlerin maliyeti drlmeye allmakta bu durumda hidrolik adan alnmas gereken nlemlerin ihmal edilmesine ve belli hidrolik kriterlerin de tamamiyle gzard edilmesine neden olmaktadr. rnek olarak, hazrlanan birok kpr projesinde kpr akl maliyeti drmek iin olabildiince azaltlmaya allmaktadr. Kpr akl belirlenirken akarsuyun takn dnemlerinde tad debi tam ve doru olarak dikkate alnmad iin tasarlanan kprlerin yaanacak olan taknlarda ar hasar grmesi veya yklmas kanlmazdr.

63

6. SONU Ulatrma sistemleri toplumlarn geliiminde tarih boyunca her dnemde ok nemli bir yere sahip olmutur. Gnmzde toplumsal ve ticari geliim asndan ulatrma sistemleri ok byk neme sahiptir. zellikle Trkiye koullar gznne alndnda, ulatrma sistemleri ierisinde karayolu ulatrma sistemleri daha ne kmaktadr. Karayolu ulatrma sistemlerinin ilevlerini tam ve eksiksiz olarak yerine getirebilmeleri iin bu sistemlere ait drenaj sistemlerinin de eksiksiz ve doru biimde tasarlanm olmas gerekir. Kpr ve viyadkler karayolu ulatrma sistemlerinin ayrlmaz birer paralardr. Kpr ve viyadklerin tasarmnda gerek yap mhendislii gerekse hidrolik mhendislii asndan en son teknik ve yntemlerin kullanlmas tm karayolu sisteminin ilevini yerine getirebilmesi asndan nemlidir. Hazrlanm olan bu alma neticesinde, karayolu ulatrma sistemlerinde styap drenaj konusunda Trkiye`de kullanlan hesap yntemlerinin ve tasarm metodlarnn kendi iinde tutarl olduu fakat belli alanlarda eksiklerin bulunduu tespit edilmitir. Belirlenmi olan eksikler aada sralanmtr. Yzeysel drenaj sistemleri projelendirilirken, uzun yllardr uygulanmakta olan klasik yntemler kullanlmakta olup bu konudaki yeni gelimeler yakndan izlenmemektedir. Hazrlanm olan projelerde uygulamaya ynelik kolaylklar birinci planda tutulmak suretiyle, yeni gelimeler gzard edilmekte ve bu durum hatal planlamalarn yaplmasna sebep olmaktadr. Drenaj sistemlerinde genel olarak allagelmi yntemler her tip tasarm koullar iin kullanlmaktadr. Bu durum, debi hesabnda hatal sonularn olumasna sebep olmakta ve hatal hesaplanm olan debi kullanlmak suretiyle projelendirilmi elemanlarnn da doru biimde projelendirilmesine engel olmaktadr. Trkiyede, byk sanat yaplar kapsamnda incelenen, kpr ve viyadk tasarmlar yaplrken hidrolik kriterlere gereken nem verilmemektedir.

64

Trkiyede her yl birok blgede yaanan taknlar sonrasnda, takn olan blgelerde ina edilmi olan kprler hasar grmekte veya yklmaktadr. Genel olarak tasarlanmakta olan kprlerin maliyeti drlmeye allmakta bu durumda hidrolik adan alnmas gereken nlemlerin ihmal edilmesine neden olmaktadr. Kprler tasarlanrken hidrolik kriterlere yeteri kadar nem verilmemesi sonucunda kpr ayaklar etrafnda oluacak olan oyulmalar yeterli dzeyde gznne alnmamaktadr. Kpr ayaklar etrafnda oluacak oyulmalar yeterli dzeyde incelenmediinden bu konuda alnmas gereken nlemler alnmamaktadr. Sonu olarak kpr ayaklar etrafnda oluan oyulmalar nedeniyle birok kpr hasar grmektedir. Kpr yaplmas planlanan blgedeki dere iin dere yatandaki akm karakteristiklerinin belirlenmesi, yaplacak olan kprnn hidrolik adan eksiksiz olarak tasarlanmas asndan nemlidir. Dere yatandaki akm karakteristikleri belirlenirken yaplacak olan hatalar o dere zerine ina edilecek kprlerin tasarmnn da hatal olmasna neden olur. Ayrca akm karakteristiklerin doru olarak belirlenmemesi durumunda tasarlanacak olan kprlerin karlaacaklar olumsuz durumlar da eksiksiz olarak belirlenemez. Bu durumda alnmas gereken nlemlerin doru olarak

belirlenmesi mmkn deildir. Yeterli nlemlerin alnmamas ve gerekli dzenlemelerin yaplmamas sonucunda olumsuz akm koullar nedeniyle ina edilecek olan kprler hasar grecek ve belli durumlarda kprnn yklma tehlikesi ortaya kacaktr.

65

KAYNAKLAR Avc, . ve di., 1991. Hidrolojik Analiz ve Tasarm, (Kurs notu), .T.. naat Fakltesi, Hidrolik Anabilim Dal Avc, . ve Bayazt, M., 1999. Gmova-Gerede projesi, ksm 2D 11+750 ile 15+330 arasnda ina edilecek olan 2, 3 ve 4 nolu viyadk gzergahna (Asarsuyu ve Kom vadileri) ait hidrolojik etd ve viyadk ayaklar hidrolik dzenlemeleri hakknda sonu rapor, stanbul Teknik niversitesi Gelitirme Vakf. Breuser, H. N. C., Nicollet, G., Shen, H. W., 1977. Local Scour Around Cylindrical Piers, Journal of I.A.H.R., Vol 3, p. 1 CALTRANS (California Department of Transportation), 2001. Highway Design Manual. California Department of Transportation. Carstens, T., Sharma, H. R., 1975. Local Scour Around Large Obstructions, Proc. I.A.H.R. Hancu, S., 1971. Sur le Clcul des Affouillements Locaux dans la Zone des Piles du Pont, Proc. I.A.H.R., Vol. 3, p. 299 KGM (Karayollar Genel Mdrl), 2005a. Karayolu Tasarm El Kitab, Karayollar Genel Mdrl, Etd ve Proje Dairesi Bakanl, Ankara. KGM (Karayollar Genel Mdrl), 2005b. Proje ve Mhendislik Hizmetleri Kriter Raporlar, Karayollar Genel Mdrl, Otoyollar Dairesi Bakanl, Ankara. Laursen, E. M., 1963. An Analysis of Relief Bridge Scour, Proc. A.S.C.E., HY 3, p. 3516 Nicollet, G., 1971. Sur Problem des Affouillements au Pied des Piles de Pant Cylindriques, L.N.H. Chatau, Paris. Shen, H. W., Schneider, V. R., Karaki, S. S., 1969. Local Scour Around Bridge Piers, Proc. A.S.C.E., HY, p. 6891 Shen, H. W., Schneider, V. R., Karaki, S. S., 1966. Mechanics of Local Scour, Fort Collin, Colorado.

66

Tumak (Trkiye Ulusal Meteoroloji ve Atmosfer Fizii Komisyonu), 1987a. Trkiye`nin Ya-iddet-Sre Tekerrr Analizleri I, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, Ankara Tumak (Trkiye Ulusal Meteoroloji ve Atmosfer Fizii Komisyonu), 1987b. Trkiye`nin Ya-iddet-Sre Tekerrr Analizleri II, Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl, Ankara , S. ve Yksel, Y., 1988. Kpr ayaklarnn menbana yerletirilen pilot ayaklar ile yerel oyulmann azaltlmas, Yldz niversitesi Dergisi, 1988/1, 816 , S, 1988. Vorteks yaylma frekansnn oyulma derinliine etkisi, Doktora Tezi,Yldz niversitesi Fen Bilimleri Enstits, stanbul. Wright, P. H. ve Dixon, K., 2004. Highway Engineering, John Wiley and Sons, Yanmaz, M., 2002. Kpr Hidrolii, ODT Gelitirme Vakf, Ankara. Yksel, Y. ve , S., 1993. Akma yerletirilen engelden dolay oluan trblansn hareketli tabana etkisi, Yldz niversitesi Dergisi, 1993/3, 101-111

67

EKLER ekil A.1: Kumky Ya-iddet-Sre Tekkerrr erisi (TUMAK, 1987b) ekil A.2: Kumky Ya-iddet-Sre Tekkerrr erisi (TUMAK, 1987b) Tablo A.1: Kumky standard zamanlardaki max. iddetli yalara ait tekerrr analiz tablosu (TUMAK, 1987a) ekil A.3: 2 ylda bir 10 dakikalk iddetli yalarn dalm haritas (TUMAK, 1987b)

68

69 ekil A.1: Kumky Ya-iddet-Sre Tekkerrr erisi (TUMAK, 1987b)

70 ekil A.2: Kumky Ya-iddet-Sre Tekkerrr erisi (TUMAK, 1987b)

Tablo A.1: Kumky standard zamanlardaki max. iddetli yalara ait tekerrr analiz tablosu (TUMAK, 1987a)

71

72

ekil A.3: 2 ylda bir 10 dakikalk iddetli yalarn dalm haritas (TUMAK, 1987b)

ZGEM n. Mh. Uur ALIKAN, 1980 ylnda Diyarbakr`da domutur. 1998 ylnda Behet Kemal alar Lisesini bitirmitir. 2004 ylnda Yldz Teknik niversitesi naat Mhendislii blmnden mezun olmutur. Ayn yl stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Hidrolik ve Su Kaynaklar Mhendislii programnda yksek lisans renimine balamtr. Halen stanbul Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits Hidrolik ve Su Kaynaklar Mhendislii programnda renimini srdrmektedir.

73