Nkleer Fizik Aratrmalarnda Kullanlan Hzlandrclar ve Uygulama Alanlar

Sefa ERTRK, smail BOZTOSUN

Nide niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Fizik Blm Erciyes niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi Fizik Blm ZET Nkleer ekirdek yapsn anlamann en iyi yollarndan biri; ekirdei uyarlm duruma getirerek ekirdein denge durumuna gelinceye kadar yapt parack, x-n ve gama n gibi yaynmlarn alglamak ve bunlar zerinde lmler yapmaktr. Nkleer reaksiyonlar gerekletirmenin yolu bir hzlandrc kullanmak ve hzlandrcdan kan demetin hedefle arpmasn salamaktr. Bu arpma sonucu oluan bileik uyarlm durumdaki ekirdekten yaynlanan parack, x-n ve gama-nlarn alglamada oklu dedektr sistemleri kullanlmaktadr. Bu konumada yaygn olarak kullanlan hzlandrc tipleri, Cyclotron, Tandem Van de Graff, Linac gibi dairesel, elektrostatik veya lineer hzlandrmaya dayal hzlandrclar ve bu sistemlerle kullanlan oklu detektr sistemleri, GAMMASPHERE, EUROBALL, YRASTBALL, JUROGAM, GRETA tantlarak bu sistemler yardmyla yaplabilen nkleer fizik deneylerinden ve dier uygulama alanlarndan bahsedilecektir. Anahtar Kelimeler : Hzlandrc, gama n, dedektr topluluu, Gammasphere, Euroball Giri : 19 yzyl sonlarnda kullanlan Crookes tp yardmyla J.J Thomson 1890 ylnda elektronu kefetmitir. Rontgen 1896 ylnda ayn tp kullanarak X-nn kefetmitir. 1920 ylnda yaplan bir fizik konferansnda Rutherford, nkleer fizik aratrmalarnda kullanlmas iin parack hzlandrclarnn gelitirilmesini nermitir. Crockcroft ve Walton, Rutherfordun Cavendish laboratuvarnda baarl bir hzlandrc tp gelitirmilerdir. lk evrimsel hzlandrc 1925te Ising tarafndan nerilmi ve Wideore bu dnceyi gelitirerek 1928de alan bir lineer hzlandrc ina etmitir. Bu hzlandrcda civa iyonlar Radyo Frekans (RF) voltaj ile hzlandrlmtr. Bu almann sonularn kullanan Lawrance siklotron hzlandrc tipini dnm ve Livingston ile alan bir siklotronu 1932de ina etmilerdir. Ayn yllarda Van de Graff elektrostatik jenerator ina ederek nkleer fizik aratrmalarnda kullanlmasn salamtr. Her iki tip hzlandrcnn st limiti 15 MeV olduu iin 1930lu yllardaki aratrmalar bu snrlar ierisinde kalmtr. Thomas, AVF siklotronunu 1938de nermi fakat pratikte kullanlmamtr, 3 yl sonra 1941de Kerst ilk baarl betatronu ina etmi ve 20 MeVlik betatronu ikinci dnya savandan nce altrmay baarmtr. kinci dnya sava srasnda ska kullanlan radarlar yksek frekans g kaynaklarnn gelimesine neden olmu ve bu bilgiler lineer hzlandrclarda kullanlmtr. Hansen, Ginzton ve Panofsy tarafndan gelitirilen hzlandrc daha sonraki senelerde 50 GeVlik Stanford Lineer hzlandrcsnn kurulmasna nclk etmitir. lk proton siklotronu 1952 ylnda New York Brookhavenda ina edilmi ve 3 GeVlik enerji ile almaya balam, 2 yl sonra California Berkeleyde 6 GeVlik bir betatron gelitirilmitir. lk elektron depolama halkalar 1960l yllarn banda gelitirilmi 28 ve 33 GeVlik iki byk proton sinkrotronu srasyla CERN ve Brookhaven laboratuvarlarnda kullanlmtr. Yeni paracklarn kefedilmesi ile yksek enerji fiziinde byk gelimelerin olumasna neden olunmutur. Bu gelimeler sonucu 1972 ylnda 400 GeVlik bir proton sinkrotronu llinoisteki FERMILABda ina edilmi daha sonra benzer sinkrotron CERNde de kurulmutur. Bu gelimeler yeni demet ayrma metodlarnn ilerlemesine ve her biri ayn anda birden fazla hedefe ynelebilen sistemlerin oluumuna sebep olmutur. Bu almalar neticesinde Renk-dinamii, elektro-zayf etkileme teorisi gelitirilmi ve daha iyi anlalmtr. Sinkrotron nm atomik fizikte ve malzeme bilimi aratrmalarnda kullanlan deerli bir deneysel ara haline geldii iin Fermilabta sper iletken mknatslar 400 GeVlik hzlandrc tneline yerletirilmi ve enerjisi 1983te 800 GeVe ulamtr. Bu tr hzlandrclarn veya depolama halkalarnn kaydadeer baarlar, bu tr aygtlarn daha fazla gelitirilmelerinin nn amtr. Bu amala demet bana 50 GeV ve 100 GeVe ulaan elektron-pozitron halkas (LEP), CERNde ina edilmitir. Halka ekilli ilk elektron-pozitron arptrcs HERA adyla DESYde meydana getirilmitir.

2-Motivasyon : Temel bilimler iin yaplan almalarda kullanlan hzlandrclarn temel amac, elektronlar veya iyonlar yksek hzlarda hzlandrarak bunlar ya belirlenen sabit hedeflerle veya birbirleriyle arptrmaktr Nkleer bilimler iin yaplan temel aratrmalar sonucu elde edilen bilgi birikimi ve uygulama alanlar balangta beklenen sonularn fazlasyla nne gemi ve bir ok alanda uygulama ans bulmutur. Nkleer bilimlerdeki gelimeler, dier alanlar zerinde de etkiler brakm ve zellikle sralayacamz alanlarda uygulama imkan bulmutur. Enerji retimi, teknolojinin geliimi, tp, ulusal gvenlik, nkleer tehis ve tedavi, arkeolojik tarihlendirme, materyal bilimi ve evre bilimi konularnda nkleer bilimlerden elde edilen sonular ve teknikler kullanlmaktadr. Nkleer fizik aratrmalar iin yaplan nkleer reaksiyonlar ve bu reaksiyonlardan renilen temel bilgileri Tablo 1.de grmek mmkndr. Reaksiyon Nkleon-nkleon salmas Elastik salma renilen Temel nkleer kuvvetler

3-a. Tandem Van de Graff, Elektrostatik Hzlandrclar : Bu tip hzlandrclarda yaklak olarak ~25 MeVlik terminal voltaj dzgn bir iletken yzey araclyla ya da bir iyon kaynayla retilir ve yksek voltaj ucuna hareketli bir kay aracl ile tanr. Bu tip hzlandrclarda negatif iyonlar nce topraklama ucundan yksek pozitif voltaj terminaline doru hzlandrlr ve etkin voltaj mega volt mertebesine ulatrlr. Bu voltaja ulaan demet vakum sistemi ierisindeki bir metalden geerek elektronlar karp pozitif iyonlar da toprak potansiyeline doru geri hzlandrlr. Bu yolla hzlandrc yksek enerji retir fakat bu enerji yeteri kadar youn deildir. Verimliliin dk olduu bu tip hzlandrclarda elektrostatik demet akm 10-20A kadardr. Bu tip hzlandrclarn belli limitlerde alma aralnn olmas bir dezavantajdr. Negatif iyon kaynann balangta kullanlmas ve pozitif iyon kaynaklaryla karlatrldnda daha az bulunuyor olmas dier bir dezavantajdr. Fakat tm bunlara ramen yaygn bir ekilde kullanlmaktadr. 3-b. Lineer Hzlandrclar (Linac) : Radyo frekans kullanlarak alan lineer hzlandrclarda iyonlarn kk potansiyel farklar kullanlarak tekrar hzlandrlmas gereklilii problemi yoktur. Lineer hzlandrclarda, lineer bir tp ierisine belli sayda elektrot yerletirilmi bir dzenee iyonlar enjekte edilir. Elektrotlarn her iki tarafna uygulanan alternatif voltaj uygun ekilde belli aralklarla sralanm elektrotlarn fazlar deitirilerek hareketlenen iyonlarn hzlanmalar salanr. 1928 ylnda R. Wideroe tarafndan tasarlanan lineer hzlandrc ile 50 keVlik pozitif iyonlar hzlandrlm ve ikinci dnya savandan sonra hem elektron hem de proton hzlandrmak iin kullanlmtr. Stanford niversitesinde bulanan 3 km uzunluundaki lineer hzlandrc, en uzun lineer hzlandrc olup 50 GeV elektron veya pozitron hzlandrmaktadr. 3-c. Siklotron (Cyclotron) : yonlar MeV mertebesinde hzlandrabilen, en iyi bilenen ve en kullanlan hzlandrclardr. Lineer yaygn hzlandrclarda olduu gibi bu hzlandrclarda da deien fazlar yardmyla iyonlar hzlandrlr. Bu hzlandrc tipinde lineer hzlandrcdan farkl olarak hzlandrlan paracklar kapal bir yol etrafnda bkebilmek iin manyetik alan da kullanlr. 1932 ylnda Lawarance ve Lewingston tarafndan gelitirilen bu hzlandrc tipinde hzlandrlmak istenilen parack siklotronun merkezine enjekte edilrerek ve da doru spiral ekilde hzlandrlr.

Nkleer boyut ve etkileme potansiyeli Uyarlm seviyeler iin Enerji seviyesi tespiti ve nelastik salma kuantum saylar Srekli durumlar iin Giant rezonans veya nelastik salma titreim modlar Transfer ve dokunma Kabuk model detaylar reaksiyonlar Fzyon reaksiyonlar Astrofizik olaylar Bileik ekirdek ekirdein istatistiksel oluumu zellikleri oklu paralanma ekirdein faz deiimleri, Kollektif model Pion reaksiyonlar Nkleer yapkanln aratrlmas Elekron salma ekirdein kuark yaps

Tablo 1. Nkleer reaksiyonlar ve bu reaksiyonlardan renilen temel bilgiler 3- Hzlandrclar : Nkleer fizik ve parack fizii aratrmalarnda kullanlan hzlandrclar genel olarak iki gruba ayrlrlar; 1-Hzlandrma ilemlerinde DC gerilim fark kullananlar 2-Radyo Frekans salnml elektromanyetik alanlar kullananlar. Yksek gerilim hzlandrclarnn banda Crockraft-Walton ve Marx gelmektedir. Bu tip hzlandrclar gelitirilerek gnmzde yaygn olarak kullanlan Tandem Van de Graff hzlandrclar gelitirilmitir.

3-d. Sinkrotronlar : 19. yzyl sonlarnda X-nn kefinden sonra hzlandrclarn temel ve uygulamal aratrma alanlarnda ve ayn zamanda tbbi alanlardaki uygulamalar ok artmtr. Yksek enerji ve nkleer fizikte temel aratrmalar iin hzlandrclar kullanlr. rnein, Avrupa Nkleer Aratrma Merkezinde (CERN) birok hzlandrc tipleri kullanlmaktadr. Tp alannda tehis ve tedavi amal daha fazla sayda hzlandrc bulunabilir. Kanser tehis ve tedavisi, ntron veya proton radyoterapisi ve yine tehis ve tedavide kullanlan radyoizotoplarn retimi iin de hzlandrclar gelitirilmi ve yaygnlatrlmtr. lkemizde 8 farkl merkezde farkl boyutlarda ve amalarda kullanlan hastane bnyesinde altrlan hzlandrclar vardr. Elektronlarn hzlandrlmas sonucu oluan yksek enerjili elektron demeti istenilen istikamete kullanlan mknatslar yardmyla yneltilir. Oluan Sinkrotron radyasyonu dier klasik yntemlerle oluturulan X-nlarndan farkl zelliklere sahiptir. Bu zellikler, doa bilimlerini aratrma konusunda neredeyse snrsz bir aratrma alan am olmakla birlikte tp alannda da tehis ve tedavi amal olarak kullanm imkan vermitir. Yksek teknolojiye sahip sinkrotron aratrma merkezlerinde mikro hatta nano mertebelerde malzeme retimi yaplarak bu tr malzemelerin daha farkl alanlarda ihtiya duyulan materyallerin kullanmna izin vermitir. rnein, USA, LA (Los Angles) da bulunan CAMD aratrma merkezinde bulunan sinkrotron, kat maddelerin, molekler yaplarn, atomik yaplarn, yzey ve i yaps olarak ayr ayr inceleme amal kullanlmaktadr. Yine ayn merkezde mikro-teknoloji olarak adlandrlan mikroskobik boyutta malzeme retimi yaplmaktadr. Tm bunlara ek olarak bu merkezde X-n spektroskopisi ve mikroskopisi yoluyla malzemelerin incelemesi yaplmaktadr. Bu yolla 21. yzyla uygun kullanm alanlarna sahip materyallerin retilmesi ve yaplarnn incelenmesi salanmaktadr. Bu konuda istekli aratrmaclarn bu tr laboratuvarlar kullanmalarna imkanlar tannm ve aratrclarn buralardaki almalarn doktora tezi olarak hazrlamalarna imkan tannmtr. Bu tr merkezlerin radyoizotop retim merkezi olarak kullanlmas ve yine tpta tehis ve tedavi amal kullanlmas tamamen ayr bir makale konusudur.

4. Nkleer Fizik Aratrmalar ve Dedektr Topluluklar : Nkleer fizik aratrmalarnda ekirdek yapsn incelemenin en temel yolu yukarda farkl tipleri bahsedilen hzlandrclardan herhangi birinin kullanlarak sabit bir hedef zerine gnderilen iyon demetiyle oluan bileik ekirdein temel seviyeye dnnceye kadar yaynlam olduu parack (alfa, proton, ntron) veya x-veya gamanlarn incelemektir. Hzlandrclar kullanlarak gerekletirilen nkleer reaksiyonlar sonucu elde edilen bileik ekirdek yksek asal momentuma sahiptir. ekirdein bu durumda saniyedeki dnme says yaklak olarak birka yz milyar boyutundadr. Bu uyarlm durumdaki ekirdek enerjisinin bir ksmn ve sahip olduu asal momentumun tamamn yaynlad gama-nlaryla kaybeder. ekirdein temel seviyelerine inen 30-40 civarndaki gama-nlar yaklak olarak 10-9 saniyede bu seviyelere ular. ekirdein temel seviyeye inmesi birka yolla mmkn olabilir ; uyarlm ekirdek alfa (helyum ekirdei) yaynlayabilecei gibi proton ve/veya ntron da yaynlayabilir. Eer yeteri kadar istatistiksel sonu elde edilmi ise bu ekirdein o andaki ve sonra sahip olduu yap aratrlabilir. Bu yaplar aratrabilmenin temel yolu, ekirdein bu uyarlm durumundan temel durumuna geerken yaym olduu, parack veya gama-nlarn alglayp bunlar zerinde analiz ve lmler yapmakla mmkndr. Bu alglamalar yapacak dedektr sistemleri kullanlmaktadr. Dnya zerinde bir ok merkezde bu tr almalar yaplmakta, birok ekirdein veya izotopunun bilinmeyen yaplar ortaya karlmaktadr. Bu aratrma merkezlerinden bazlarn detayl olarak inceleyip hangi tip hzlandrc kullanldn ve hangi tr dedektr topluluu kullanlarak deneylerin yapldn ve bu aratrmalar sonucu elde edilen sonularn neler olduunu srasyla gsterebiliriz. Nkleer fizik veya parack fizii (Yksek enerji fizii) aratrmalarnda kullanlan parack hzlandrclarnn dnya zerindeki dalmna baktmzda Avrupada toplam 35 aratrma merkezi ve bu merkezde kullanlan farkl tipte hzlandrcnn olduunu grmekteyiz. Kuzey Amerikada bu rakam 25, Gney Amerikada 2, Asyada 10 ve Afrikada 1 olmak zere toplam 73 merkezde hzlandrc bulunduunu ve bu aratrma merkezlerinde parack fizii, nkleer fizik gibi dier bilim dallarna da aratrma imkan tanyan geni bir spektruma sahip alma imkannn olduunu grmekteyiz. Bu merkezlerden bazlarnn detaylarn ilerleyen blmlerde bulmak mmkndr.

4-a. GAMMASPHERE : Aslnda dedektr topluluunun adn ifade etmektedir. Bu spektrotrometre ilk olark 1993 ylnda California Berkeley niversitesi, Lawrance Berkeley Nkleer Aratrma laboratuvarnda kurulmu ve 88-in siklotron ile entegre almtr. 1993-1997 yllar arasnda hizmet verdii dnemde etraf bizmut germanyum sintilator ile evrili 110 tane byk saf germanyum dedektr kullanmtr. Yksek verimlilik ve znrle sahip bu merkez zellikle nadir ekirdek yaplarnn aratrmalarnda ve egzotik ekirdek yaplarnn oluturulmas ve yaplarnn anlalmas zerine yaplacak aratrmalar iin ideal bir aratrma imkan sunmutur. Berkeleyde kald dnemde 130 deney yaplm ve dnya apnda 50 farkl enstitden 200 farkl aratrmacya alma imkan tanm ve ayn dnemde 16 tane teknik makale, 60 tane farl aralklardaki ekirdeklerin nkleer yap zelliklerini anlatan makale, 3 tane de nkleer astrofizik ve parack fizii zerine makaleler yaynlanmasna olanak vermitir. Bu spektrometreyi kullanan fizikiler nkleer yap fizii ve nkleer astrofizik konular zerinde alma imkan bulup standart modelin doruluunu test etme imkan bulmulardr. 1997 ylndan sonra Argonne Ulusal Laboratuvarna tanan spektrometre ile birlikte kullanlan ktle analizatr ile kararllk vadisinden uzak ekirdeklerin varl ve yaplar aratrlmtr. Gammasphere spektrometresinde kullanlabilen yardmc dedektr eitlilii ile daha farkl nkleer fizik aratrmalar yapma imkan salanmtr. Kullanlan yardmc dedektrler srasyla microball (ykl parack tayini, 1,2,3H ve 3,4He), plunger (nkleer yar mr pikosaniye mertebesinde lebilen sistem), ntron alglayc ntron dedektrleri, silikon strip dedektrler, x-n dedektrleridir. Gammasphere spektrometresi kullanlarak elde edilen popler nkleer fizik sonular aadaki gibi sralanabilir : Manyetik dnme ve makas mekanzmas Nkleer Sperdeformasyon Yksek Spin Seviyelerinin ncelenmesi kiz Bandlar Yeni Sperdefome Yaplar A~80 Band Terminasyonu Deforme ekirdek Yaplarndan Proton Yaynm Ntron Zengin ekirdek yaplar Asimetrik ekirdek yaplar Elementer parack Fizii Nkleer Astrofizik

Gammasphere spektrometresinin Argonne Ulusal Laboratuvarna tanp oradaki ktle analizatr ile birlikte kullanlmasyla aada listelenen konular allmtr. Hafif ekirdekler N=Z izigisindeki ekirdekler kincil Reaksiyon Mekanizmalar zomer Fizii Proton Fazlalkl ekirdekler Hiperdeformasyon Hafif aktinitlerde Deformasyon ve Sperdeformasyon Ar ekirdeklerin yaps ve kararll 4-b. EUROBALL : Avrupa topu olarak adlandrlan bu ok dedektrl sistem, Avrupa topluluu gibi Avrupada bulunan ve nkleer fizik aratrmalarnda sz sahibi olan lke ve bu lkelerdeki aratrma gruplarndan olumutur. Tarihi geliimi asndan gelitirilmesi planlanan dedektr tiplerine gre aamal tasarlanm olan bu spektrometre nce ngiltere ve Fransa arasndaki bilimsel ibirlii gerei, ilk olarak 1993 ylnda Daresbury Laboratuvarnda Eurogam I olarak hizmet vermi ve o dnemde sadece saf Germanyum dedektrleri kullanlmtr. Daha sonra gelitirilen daha fazla enerji znrllne sahip Clover dedektrlerinin gelitirilmesi sonucu ve aralarndaki anlama gerei dedektr topluluu Fransann Strasbourg ehrindeki CNRS laboratuvarna tanm ve 19941997 yllar arasnda burada Eurogam II olarak hizmet vermitir, Eurogam II spektrometresinde 24 Clover, 30 tane Germanyum dedektr hizmet vermitir. Ayn yllarda bilimsel ortaklk projeleri gelitirilip ngiltere ve Fransaya ek olarak Almanya, talya, Danimarka, sve, Norve ve bu lkelerden toplam 30 nkleer fizik aratrma grubu ile geni bir kullanc ve aratrc kitlesine sahip olunmutur. Ad geen lkelerden bazlar Clover dedektr tipini gelitirip daha fazla enerji znrlne sahip Segmented Clover ve Cluster dedektrlerini gelitirmi ve Euroball III adl spekrometreyi talyann Legnaro kentinde bulunan ulusal laboratuvarnda kurmulardr. Eurball III 4 geometresine sahip bir dedektr topluluu olup altrld dnemde bnyesinde 26 Clover (~900 ada) n ve arka ksmlarnda 15 Cluster ve yine n ve arka ksmlarda 30 tane Germanyum dedektr mevcut olup 1997-1998 yllar arasnda hizmet vermitir. Bilimsel ortaklk gerei dedektr topluluu Euroball IV adyla tekrar Fransann Strasbourg

ehrine getirilmi ve yukarda ad geen dedektr tiplerine ek olarak kullanlan BGO i dedektr tipi ile birlikte 2002 yl sonuna kadar burada hizmet vermitir. Bu dedektr topluluu son olarak bir kez daha baka bir yere tanmamak zere Almanyann Darmstadt ehrinde bulunan GSI aratrma merkezinde kurulup bu spektrometre ile birlikte kullanlacak yardmc dedektr sistemleriyle birlikte altrlmaktadr. Euroball dedektr topluluu projesiyle farkl tipte dedektrler gelitirilmi ve gzlem limitleri yksek seviyelere tanmtr. Bu dedektr topluluu altrld merkezlerde farkl hzlandrclarla rnein ngiltere, birlikte kullanlmtr. Daresburyde Tandem, Fransa, Strasbourgda Van de Graff, talyai Legnaroda Tandem Alphi, Almanya, Darmstadtda Lineer hzlandrc ve sinkrotron kombinasyonlu tip hzlandrclar kullanlmtr. Bu merkezlerde kullanlan hzlandrclar ve dedektr topluluklar ile elde edilen baz popler fizik sonular aada rnek olarak verilebilir. Kollektif yapnn yni bir yaps, maneyetik dnme Simetrik 90Zr+90Zr reaksiyonunda souk fzyon Proton zengin ekirdek almalar ift fonon uyarlmasyla ekirdein temel uyarlmalar Superdeforma yaplarn spektroskopisi Dip ineleastik arpmalarla ntron zengin ekirdek retimi Superdeforme yaplardan temel seviyelere gama-n yaynm Superdeforme yaplarn manyetik zellikleri Hiperdeforme yaplarn aratrlmas ekirdeklerde kiral yaplarn aratrlmas Denen ekirdek yaplarnda iftlenme teriminin etkileri N=Z tipi ekirdek yaplar Kararllk vadisinden uzak ntron zengin ekirdekler inelastik ekirdeklerin gama Dip spektroskopisi Detektr dizayn ve gelitirilmesi Nkleer astrofizik Yksek spin seviyelerinin incelenmesi Egzotik ekirdek retimi ve bu ekirdek yaplarnn incelenmesi

4-c. YRASTBALL (Yale Rochester Array for SpecTroscopy) : Yksek znrlkl Germanyum, Clover, LEP ve yardmc dedektrlerden olumu bir dedektr topluluu olup Yale niversitesi bnyesinde bulunan WNSL (Wright Nuclear Structure Laboratory) altrlmaktedr. ESTU Tandem Van de Graff tipi hzlandrc ile birlikte almakta olup, dnyada niversite bnyesinde altrlan en byk hzlandrc ve dedektr topluluudur. niversite bnyesindeki Nkleer yap fizii, nkleer astrofizik ve relativistik ar iyon almalar yapan gruplara almalar iin uygun bir hzlandrc ve dedektr toplu imkan sunmaktadr. Bu dedektr topluluunda 4 halka olup dedektrler bu halkalar farkl alarda yerletirilebilir. 1630de 3, 1350de 8, 900de 9 ve 550de 8 olmak toplam 28 farkl dedektr yerletirme imkan tanr. Yukarda da bahsedildii gibi bilinen germanyum ve clover dedektrlerine ek olarak kullanlan LEP (Dk Enerjili Foton) dedektrleri kullanlabildii gibi bu dedektrlerle birlikte kullanlabilen farkl amal yardmc dedektrler de vardr: NYPD (New Yale Plunger detector) nkleer seviyelerin ok ksa sreli yar mr lmleri iin kullanlrken, BGO enerji filtresi ve SCARY (Solar Cell Array at Yale) gibi dedektrler ykl parack dedeksiyonu iin kullanlr. Bunlara ek olarak ihtiya duyulduunda kullanlabilecek 12 tane ntron dedektr de bu laboratuvarda kullanlabilir. Bu dedektr topluunun temel amalarndan bir tanesi ekirdek yaps almalarnda yksek ve dk spin seviyelerinin aratrlmasdr. Bu dedektr topluluu ile birlikte 2001 ylndan beri kullanlmaya balanan SASSYER (Small Angle Separator at Yale for Evaporation Residues) gaz dolu ayrc ile reaksiyon srasnda geri tepen parack veya ekirdeklerin tespit edilmesi salanmtr. SASSYER temelde kararllk vadisinden uzak ar egzotik ekirdek almalarnda kullanlmaktadr. YRASTBALL kullanlarak yaplan baz alma ve elde edilen popler sonulardan bazlar aada listelenmitir; Titreim uyarlmalarnn temel nedenleri Pauli prensibinin oklu fonon sistemlerin oluumu zerine etkileri Valans ve kollektif durumlarn oluum nedenleri Geometrik kollektif modellerin testi Radyoaktif demet kullanarak egzotik ekirdek retimi

ekirdekteki oktupol ve dipol modlarnn oluumu Giant rezonans lmleri Super ve hiperdeforme yaplar Ntron zengin ekirdekler Radyoaktif demet deneylerinde dk spin seviyelerinin yaps Nkleer astrofizik

Kaynaka 1-http://ns.ph.liv.ac.uk/ 2-http://www.ph.surrey.ac.uk/ 3-http://www.phy.anl.gov/ 4-http://npg.york.ac.uk/ 5-http://www.phys.keele.ac.uk/ 6-http://www.tps.org.tr/accelerator.html 7-http://bilge.science.ankara.edu.tr/AUAG/links.htm

4-d. JUROGAM : Gama-n spektrometresi 1996-2001 yllar arasnda baarl bir ekilde alan JUROSPHERE ile yer deitirmitir. Finlandiyada Jyvaskyla ehrinde, YFL laboratuvarnda bulunan JUROGAM dedektr topluluunda kullanlan dedektrler daha nce Eurogam I, II ve Eurogam III dedektr topluluklarnda kullanlan germanyum. Clover dedektrlerinden olumutur. K130 tipinde siklotron hzlandrc ile birlikte alan dedektr topluluu ile birlikte kullanlan RITU gaz dolu ayrc ile deney srasnda geri tepen parack veya ekirdekler alglanmaktadr. Bu laboratuvarda genel olarak ekirdein atomik yaps aratrmalar yaplamaktadr. Bu aratrmalar ierisinde egzotik ekirdek retimi ve yaps, yksek spin gama spektroskopisi, materyallerin mikroyaplar gibi konular saylabilir. Bu konulara ek olarak uygulamal aratrma konu balklar arasnda radyasyonun evre ve materyaller zerine etkileri saylabilir. Bunlar ek olarak nonoteknoloji ile nanometre boyutlu materyal retimi ve yap incelemeleri de hedeflenmitir. JUROSPHERE ve daha sonra JUROGAM ve yukarda ad geen dier sistemler kullanlarak yaplan baz alma ve elde edilen popler sonulardan bazlar aada listelenmitir; Atomik ekirdein ekstrim durumlardaki Spin seviyelerinin yaplarnn aratrlmas Egzotik ekirdek retimi ve bu ekirdeklerin dikey modlarnn incelenmesi Ar ekirdek retimi ve ar iyon reaksiyonlaryla elde edilen ekirdek yaplar Dnen ekirdek yaplarnn incelenmesi Ar iyon reaksiyonlarnn dinamik yaplar Hzlandrc fizii Medikal aratrmalar, tehis ve tedavi amal Radyasyon ve evre Radyasyonun materyeller zerine etkileri.