You are on page 1of 108

N ukleer Fizik Ders Notlar

Ismail Boztosun
Erciyes Universitesi
Aralk 2005
ii
Erciyes

Universitesi Fen-Edebiyat Fak ultesi Fizik bol um unde tek donemde vermis
oldugum N ukleer Fizik dersinin notlardr. Yararland gm ve derste takip edecegimiz
kaynaklar:
K. S. Krane, ceviri: Basar Sarer, N ukleer Fizik , Cilt 1 ve 2, Palme yaynlar,
Ankara 2001
Cottingam, Introductory to Nuclear Physics, ceviri: Y. Sahin
A. Beiser, Concepts of modern Physics, Mcgraw-Hill NY, 1987: C eviri: G ulsen

Oneng ut
H. Enge,
W.S. Williams,
P.E. Hodgson,
Ayrca asa gdaki tezler de faydal olacaktr:

Ismail Ermis,
Armagan
Orhan Bayrak
Gokhan Kocak,
Mesut Karakoc
Yasemin K uc uk

Ileri seviyede olan baz eserler: G. R. Satchler,

Istenilenler:

Iyi derecede Kuantum mekanigi ve Fizikte Matematik metodlar dersleri bilgisi.

Ic
.
erik
1 N ukleer Fizige Giris 9
1.1 Giris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2 C ekiregin Temel

Ozellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2.1 Bilesenleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2.2 Gosterim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2.3 Uzunluk ve Zaman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2.4 Yarcap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.2.5 K utle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.2.6 Enerji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.3 Temel Etkilesmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
1.4 Sorular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
2 Kuantum Fizigi Tekrar 17
2.1 Kuantum Fizigi Tekrar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2.1.1 Planck ve Karacisim smas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.1.2 Fotoelektrik olay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
2.1.3 Compton Olay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
2.1.4 Dalga-Parcack ikilemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1.5 de Broglie Hipotezi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
2.1.6 Bohr Atom Model

I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
2.2 Schrodinger Dalga Denklemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.3 Zamandan Bagimsiz Schr odinger Denklemi . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.4 Merkezi Potansiyeller . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.5

Iki Cisim Problemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.6

Ornekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
1
2

IC
.
ERIK
2.6.1 Free Particle Solution . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
2.6.2 Innite Square Well . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2.6.3 Finite Square Well . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
2.6.4 Delta Well . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
2.6.5 Coulomb Potansiyeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
3 TEMEL KAVRAMLAR ve REAKS

IYONLARIN SINIFLANDIRIL-
MASI 53
3.1 Baz Temel Kavramlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.1.1 C ekirdegin K utlesi, B uy ukl u g u ve Baglanma Enerjisi . . . . . 53
3.2 Spin, Parite ve Momentler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
3.3 C ekirdekte Uyarlms Durumlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
3.4 N ukleer Kuvvet ve

Ozellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
3.5 N ukleer Reaksiyonlarn Snandrlmas . . . . . . . . . . . . . . . . 60
3.6 Bilesik cekirdek Reaksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3.7 Direk Reaksiyonlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
4 C ekirdek Kuvvetleri 65
4.1 C ekirdek Kuvvetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
4.2 Doteron Atomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
4.2.1 Baglanma Enerjisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
5 TEMEL N

UKLEER MODELLER 73
5.0.2 Sv Damlas Modeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
5.0.3 3.2.2-Kabuk Modeli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
5.0.4 3.2.3-Kolektif Model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
6 N ukleer Reaksiyon Modelleri 83
6.1 N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I . . . . . . . . . . . . . . . . 83
6.1.1 BORN YAKLASIMI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
6.1.2 BOZULMUS DALGA BORN YAKLASIMI . . . . . . . . . . 85
6.1.3 Born Yaklasmnn Baz Uygulamalar . . . . . . . . . . . . . . 87
6.1.4 OPT

IK MODEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
6.1.5 Spinli Parcacklar

Icin Optik Model . . . . . . . . . . . . . . . 90

IC
.
ERIK 3
6.1.6 Optik Potansiyelin ozellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
6.1.7 Etkilesim Potansiyelinin ozellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . 93
6.1.8 Reel Potansiyel (V
V
, V
S
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
6.1.9 Hacim

Integralleri (J
V
, J
W
): . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
6.1.10 Coulom Bariyeri Civarndaki Reaksiyonlar ve Esik Anormalligi 98
6.1.11 Potansiyeller Arasndaki iliski ve G u cl u Absorpsiyon Uzaklg . 100
6.1.12 Optik Model Analizleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
6.1.13 FOLD

ING MODEL . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102


4

IC
.
ERIK
S
.
ekil Listesi
2.1 Elektronun Bohr Yor ungesindeki Hareketi . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.2 Spherical Bessel function for dierent values of l. . . . . . . . . . . . 32
2.3 Spherical Neumann function for dierent values of l. . . . . . . . . . . 32
2.4 Eigenvalues of Innite square well . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
2.5 The intersections of curves f(ka and g(ka) for l = 0(s state), 1(p
state)and2(d state). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.6 Innite square potential wave functions for dierent values of n. . . . 37
2.7 Normalized radial probability density, r
2
R
2
, for dierent n values
(l = 0). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
2.8 Comparison of the Finite (solid line) and Innite (dotted line) square
well ka values for l = 0(s state)and1(p state). . . . . . . . . . . . 41
2.9 Finite square well: Intersections of curves f(ka and g(ka) for l =
0(s state), 1(p state)and2(d state). . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.10 Plot of the functions f(k) and g(k). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
3.1 C ekirdegin y uk yo gunlugunun n ukleer yar capa gore degisimi. . . . . 54
3.2 Kararl cekirdekler icin n ukleon basna baglanma enerjisinin atomik
k utleye gore degisimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
3.3 Baz siddetli deforme olmus cekirdeklerin sekilleri. . . . . . . . . . . . 57
4.1 Doteron atomu icin kare kuyu potansiyeli . . . . . . . . . . . . . . . . 68
5.1 Y uzeydeki n ukleonlar, cekirdegin ic ksmndakilere gore daha az sayda
n ukleonla etkilesir bu y uzden baglanma enerjisi daha azdr. cekirdek
ne kadar b uy ukse, y uzeydeki n ukleonlarn says o kadar azdr. (Mod-
ern Fizigin Kavramlar, Arthur Beiser) . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
5
6 S
.
EKIL LISTESI
5.2 Kabuk modeline gore n ukleon enerji d uzeylerinin sralans (olcekli
degil) Sagdaki s ut undaki saylar gozlenen sihirli saylara karslk gelir.
(Modern Fizigin Kavramlar, Arthur Beiser) . . . . . . . . . . . . . . 79
5.3 cift-Z, cift Nli cekirdeklerin en d us uk 2
+
durumlarn enerjileri.

Izotoplar
d uz cizgilerle birlestirilmistir. (N ukleer Fizik, K.S. Krane) . . . . . . 80
5.4 cift-Z, cift-N li cekirdeklerin en d us uk 2
+
ve 4
+
durumlarnn E(4
+
)/E(2
+
)
oran k utle numarasna karslk gosterilmistir.

Izotoplar d uz cizgilerle
birlestirilmistir. (N ukleer Fizik, K.S. Krane) . . . . . . . . . . . . . . 81
6.1 Gelen ve saclan dalga vekt orlerinin temsili gosterimi. . . . . . . . . . 85
6.2 Gelen snn bir cok potansiyelden saclmasnn temsili sekli. . . . . . 87
6.3 C ekici Gaussyen potansiyeli ve onun diferansiyel tesir kesiti. . . . . . 87
6.4 Wood-Saxon form faktor u ve onun derivatif sekli. . . . . . . . . . . . 94
6.5 Wood-Saxon (WS)ve Wood-Saxon kare (WS2) form faktorlerinin karslastrmal
sekli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
6.6
16
O+
16
O sistemi icin Coulomb potansiyelinin iki y uk daglmna gore
degisimi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
6.7
16
O+
208
Pb sisteminin Coulob bariyeri civarndaki davrans. . . . . . 99
6.8 Agr iyon reaksiyonlarn tanmlamada kullanlan tipik potansiyeller,
12
C+
12
C sistemi icin 79MeV de fenomonolojik ve mikroskobik potan-
siyellerin gor un us u. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
6.9
16
O+
208
Pb sistemi g ucl u absorpsiyon mesafesindeki etkilesimi srasnda
meydana gelen yo gunluk daglmlar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
6.10 Koordinatlar kullanlarak a) tek folding ve b) cift folding . . . . . . . 103
6.11 cekirde gin yogunluk daglm ve folding modelden elde edilen U(r)
potansiyelinin karslastrlmas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
Tablo Listesi
1.1 Proton, Notron ve Elektronun k utle, y uk, spin, manyetik moment ve
g carpan degerleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2 Temel etkilesmelerin alan kuantumlar ve alan kuantumlarnn spin,
k utle, menzil ve siddet degerleri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
2.1 Values of the k
n
, la for dierent l and n values . . . . . . . . . . . . . 34
2.2 Values of the k
n
, la for dierent l and n values . . . . . . . . . . . . . 40
2.3 Hidrojen atomu icin enerji seviyeleri ve dejenere degerleri . . . . . . . 50
3.1 Farkl metotlarla bulunan n ukleer yarcaptaki (R = r
0
A
1
3
) r
0
degerleri. 55
7
8 TABLO LISTESI
Bol um 1
N ukleer Fizige Giris
1.1 Giris
N ukleer zik, atomu meydana getiren cekirde gin ozellikleri ve birbirleri ile yaptklar
etkilesmeler ile ilgilenir. Bu nedenle n ukleer zigi cekirede gin statik ozelleikleri
(n ukleer yap) ve dinamik ozellikleri (bozunma ve n ukleer reaksiyonlar) olmak uzere
iki ana ksma ayrabiliriz. N ukleer zik teknolojik yeniliklerin itici kuvvetini saplayan
bir alandr ve g un um uzde pek cok kullanm alanna sahiptir. Bu alanlardan bazlar
ksaca su sekilde acklanabilir:
1. Tp: Bu alanda hem teshis hem de tedavi amacl kullanlmaktadr. N ukleer
zik sayesinde yaplan hzlandrclarla v ucuttaki dokular, kemikler ve organ-
lar test edilmekte ve teshiste yardmc olmaktadr. Proton, notron veya
agr iyonlar kullanlarak kanserli h ucrelerin old ur ulmesi yoluyla da tedaviye
yardmc olmaktadr.
2. End ustri: Bu alanda ozellikle, basnc borular, kaynatclar ve diger b uy uk
metal dokme kalplarn icindeki catlak ve yarklarn arastrlmas yoluyla kon-
trol alannda kullanlmaktadr.
3. Temel bilimler: Biyolojide; Radyogra, Akskan y uzeylerde kompleks biy-
omolek ullerin yapsnn incelenmesi. Kimyada; elektron spektroskopisi ile kimyasal
analiz, Polimerik yaplarn incelenmesi, iz elementi analizi. Fizikte; Katlarn
elektron yaps, Y uzeylerin ve ara y uzeylerin incelenmesi gibi kullanm alanlar
vardr. N ukleer yapnn iyi anlaslmas ve insan v ucudunda yaptg etkilerin
9
10 B

OL

UM 1. N

UKLEER FIZI

GE GIRIS
anlaslmas yukarda ki insanlk yararna olan kullanm alanlarnn yannda in-
san neslinin s urekli tehdit altnda olmasna sebep olan kitle imha silahlarnn
yaplmasna da olanak saglamstr.
1.2 C ekiregin Temel

Ozellikleri
1.2.1 Bilesenleri
Atomun kimyasal ozellikleri elektron yapsna bagldr, oysa ziksel ozellikleri, di-
namik ve kinetik davrans k utlesine bagldr. Bir atomun cekirde gi, cekirdek icindeki
pozitif y uklerin toplam ve toplam k utle says ile tanmlanr. Atomun k utlesinin
hemen hemen tamam cekirdekten ileri gelir. C ekirdek y uk u derken kastedilen
+Ze proton saysna esit olan atom numaras Z ile elektronun y uk u olan e
degerlerinin carpmdr. C ekirdekteki pozitif y ukl u temel parcack protondur. Pro-
ton en basit atom olan Hidrojenin cekirde gidir. Elektrikce notr olan bir atomda
elektrik y uklerinin esit olacag d us un ul urse proton says kadar da elektron vardr
yani Z tane de elektron bulunur. Elektronlarn k utlesi protonlarn k utlesine oranla
baz durumlar icin ihmal edilebilecek kadar k uc ukt ur ve bu oran mp/me 2000 gibi
bir esitlikle verilir. C ekirdegin tanmlanmasnda kullanlan bir diger kemiyet ise A
ile gosterilen k utle saysdr. K utle says, n ukleer k utle ile temel k utle birimi aras
orana en yakn bir tamsaydr. C unk u proton yaklask bir birim k utleye sahiptir.
Hemen hemen b ut un cekirdeklerde k utle says atom numarasndan iki veya daha
fazla kat kadar b uy ukt ur. Bu da bize cekirdek icinde protondan baska agr k utlelerin
varl gn gosterir. 1932 ylna kadar cekirdek icinde A tane proton ve cekirde gin net
y uk u Ze olacak sekilde A-Z tane n ukleer elektronun oldugu d us un ul uyordu. Fakat
asagda yazlanlar bu d us uncenin yanls oldugunu ortaya koyar:
1. Elektronlarn protonlara Coulomb cekim kuvvetinden daha g ucl u bir kuvvetle
baglanmalar gerekir. Oysa ki protonlarla atom elektronlar aras boyle bir
kuvvete rastlanmamstr.
2. Elektronlarn cekirdek b uy ukl u g unde bir yerde oldugunu d us un ursek, belirsi-
zlik ilkesine gore normalde sahip olduklarndan cok daha fazla enerjiye sahip
olmalar gerekir. Belirsizlik ilkesine gore hesap yapacak olursak x10
14
m
1.2. C EKIRE

GIN TEMEL

OZELLIKLERI 11
alrz. x.p h olduguna gore p h /x=20MeV/c bulunur. Radyoak-
tif bozunumunda cekirdekten yaynlanan elektronlarn enerjiler genellikle 1
MeVdan daha da k u c ukt ur ve bu t ur bozunmalarda enerjisi 20 MeV olan
elektronlar gozlenmemistir.
3. A-Zsi tek olan cekirdeklerin toplam ozg un acsal momentumlar (spin) in-
celendiginde, cekirdek icinde A tane proton ve A-Z tane de elektron bulun-
masnn imkansz oldugu deneylerle gozlenmistir. ornegin; Doteryum cekirdeginde
(A=2, Z=1) proton-elektron hipotezine gore 2 proton ve 1 elektron bulunmas
gerekir. Proton ve elektronun ozg un acsal momentumlar
1
2
dir. Kuantum
mekani gi kurallarna gore 2 proton ve 1 elektronun toplam spinleri
1
2
veya
3
2
olmaldr. Oysa Doteryum cekirdeginin gozlenen spini 1dir.
4. C iftlenmemis elektron iceren cekirdeklerin, gozlenen degerlerinden cok daha
b uy uk manyetik dipol momente sahip olmalar gerekir. Eger Doteryumun
icinde tek bir elektron bulunsayd, cekirdegin manyetik dipol momentinin,
bir elektronun manyetik dipol momenti ile ayn olmasn beklerdik. Fakat
Doteryumun gozlenen manyetik momenti, elektronun manyetik momentinin
yaklask 1/2000i kadardr.
Bu dort madde goz on une alnrsa elektronlarn cekirde gin icinde bulunmas cok
zor hatta imkanszdr. Chadwickin 1932 ylnda notronu kesfetmesiyle de cekirdek
icindeki proton harici parcann elektron degil notron oldugu anlaslmstr. Notron
elektrik bakmndan notrd ur ve k utlesi protonun k utlesinden %0,1 daha b uy ukt ur
ki bu fark az bir fark oldugundan proton ve notronun k utlesini birbirine yaklask
esit alnr. Bunun sonucunda cekirdekte elektron bulunmasna ihtiyac olmakszn, Z
proton ve A-Z notronu olan bir cekirdek uygun bir toplam k utleye ve y uke sahiptir.
Tablo 1.1da proton, notron ve elektronun baz ozellikleri verilmistir.
1.2.2 Gosterim
C ekirdegi tanmlarken o cekirdegin simgesinin sol ust kosesine k utle says olan A, sol
alt kosesine proton saysna da esit olan atom numaras, sag alt kosesineyse notron
saysn belirten ve N=A-Z ile verilen deger yazlr. Ancak yalnzca k utle saysnn
12 B

OL

UM 1. N

UKLEER FIZI

GE GIRIS
K utle Y uk Spin Man. mom. g carpan
Notron 1,008982 u 0
1
2
-1,9135
N
-3,83
Proton 1,00759 u +1e
1
2
+2,7927
N
5,59
Elektron (1/1837) u -1e
1
2
-1,0021
B
2
Tablo 1.1: Proton, Notron ve Elektronun k utle, y uk, spin, manyetik moment ve g
carpan degerleri.
yazlmas da yeterlidir. Gosterim
A
P
X
N
seklindedir.

Ornegin;
12
6
C
6
yada ksaca
12
C,
56
Fe gibi.
Proton ve notrona ortak ad olarak n ukleon denir. Bu nedenle, k utle says olarak
kullandgmz A ayn zamanda n ukleon saysn da verir.
Bir atomun kimyasal ozellikleri cekirde gindeki pozitif elektrik y uk une bagldr.
C unk u bu y uk, cekirdek dsndaki elektron saysn belli eder. C ekirdeklerinde ayn
sayda proton iceren atomlar kimyasal olarak ayn ozelliktedir. Atom numaralar
ayn fakat k utle saylar farkl cekirdeklere izotop denir. Dolaysyla izotop atom-
lar ayn kimyasal ozelliktedir.

Izotop cekirdekler n ukleer reaksiyonlar yardmyla
yapay olarak olusturulabilir. Notron says ayn proton says farkl elementler de
olabilir, bunlara da izoton denir. Bir de k utle numaralar ayn atom numaras
farkl cekirdekler vardr, bunlaraysa izobar denir. Ayn cekirde gin uzun om url u
uyarlms durumu, taban durumundaki halinin bir izomeri seklinde adlandrlr.
Simdiye kadar bulunan 108 farkl atom numarasna sahip cekirdek vardr. Toplam
cekirdek says 1000den fazladr.
1.2.3 Uzunluk ve Zaman
N ukleer zikte cok kullanlan birim femtometre olup 10
15
m mertebesine tekab ul
eder. N ukleer b uy ukl ukler (yarcap) tek bir n ukleon icin yaklask olarak 1 fmden,
agr cekirdekler icin yaklask 7 fmye kadar degisir. Atomik boyutlar ile karslastrld g
zaman (1A
0
=10
10
m), cekirdek ile elektron arasndaki bosluk dikkate degerdir.
N ukleer olaylarn zaman olce gi cok genis bir aralga sahiptir. ornegin, 4 k utle nu-
maral He atomunun (
4
2
He
2
) izotopu
5
2
He
3
gibi baz cekirdekler 10
20
s gibi bir zaman
icinde parcalanrlar. Bir cok n ukleer reaksiyon bu zaman olce gi icinde gerceklesir.
1.2. C EKIRE

GIN TEMEL

OZELLIKLERI 13
Bu zaman olcegi genel olarak reaksiyona giren cekirdeklerden birinin, digerinin
n ukleer kuvvet menzilinde kalma s uresidir. C ekirdeklerin elektromanyetik snmlar
genellikle 10
9
s ile 10
12
s kadar bir yar om ur arasnda meydana gelir. Fakat,
bozunmalarn bircogu daha ksa veya daha uzun bir zaman icinde gerceklesir.
ve bozunmalarysa daha uzun s urede olusur, bu bazen dakika veye saat bazen de
binlerce hatta milyonlarca yl devam edebilir.
1.2.4 Yarcap
C ekirdek yarcap R=R
0
A
1/3
ile verilir. R
0
spesik yar cap R
0
=1,4 10
15
m yada
1,4 fm ile verilir. Buarad A ise onceden soyledi gimiz uzere k utle saysdr.
1.2.5 K utle
N ukleer k utleler atomik k utle birimi cinsinden olc ul ur, ksaca akb yada u olarak
gosterilir. Atomik k utle birimi notr bir karbon atomunu k utlesini 12 de biri (
1
12
)
olarak tanmlanr. Karbon da 12 n ukleon bulunmasndan dolay bir n ukleonunun
k utlesi de yaklask olarak 1u olur. N ukleer bozunma ve reaksiyonlarn incelen-
mesinde co gunlukla k utleler yerine k utle enerjileri kullanlr. 1u=1,6605 10
27
kg
yada 931,502 MeV/c
2
olarak alnr. Bu sekilde n ukleonlar yaklask olarak 1000
MeV kadar k utle enerjisine sahip olurlar. K utlenin enerjiye don us um u goreceligin
temel sonucu olan E=mc
2
kullanlarak yaplr. K utle veya enerjinin kullanlmas
olup bu birimlerde c
2
=931,502 MeV/u alnr.
Bir cekirdegin k utlesinin onu meydana getiren parcacklarn serbest haldeki k utleleri
toplamna esit olmas gerekir gibi gor unse de gercekte cekirdegin k utlesi yap taslarnn
serbest haldeki k utlelerinin toplamndan daha k uc ukt ur. Bu farkn k u c uk veya
b uy uk olusuna gore cekirdek az veya cok saglamdr. Einsteinn E=mc
2
form ul une
gore bu k utle farkn c
2
ile carpar ve enerji olarak degerini bulursak, baglanma ener-
jisini bulmus oluruz. Baglanma enerjisi bir cekirde gin bilesenlerini bir arada tutan
enerjidir. Dolaysyla bir cekirdegi parcalamak icin gerekli enerjidir. Bu enerji su
sekilde verilir:
B =
_
Zm
p
+Nm
n
M(
A
X)

c
2
(1.1)
14 B

OL

UM 1. N

UKLEER FIZI

GE GIRIS
Burada Z atom numaras, N notron says, M(
A
X) cekirdegin k utlesidir. A k utle
says yani n ukleon says olduguna gore n ukleon basna baglanma enerjisi B/A ile
verilir.
1.2.6 Enerji
N ukleer enerji milyon elektron-volt (MeV) birimi ile olc ul ur. 1 eV ise tek bir elektrik
y uk un un bir voltluk potansiyel fark altnda ivmelendirilmesiyle kazand g enerjidir
ve degeri 1eV=1,60210
19
Jd ur. Tipik ve bozunmalarnn enerjileri 1 MeVluk
bir enerji aralgna sahiptir. D us uk enerjili reaksiyonlar 10 MeVluk kinetik enerji ile
olusturulur. Bu tip enerjiler n ukleer durgun k utle enerjilerinden cok daha k uc ukt ur.
Bu nedenle n ukleonlarn enerji ve momentumlarnda goreceli olmayan bagntlar
kullanlr, fakat bozunma elektronlar icin goreceli bagntlar kullanlr.
1.3 Temel Etkilesmeler
Tabiatta 4 temel etkilesme gor ul ur. Bunlar gravitasyonel, elektromanyetik, kuvvetli
ve zayf etkilesmelerdir. 2 parcack aras etkilesme bu iki parcack aras etkilesmeye
ozg u bir parcacgn degis-tokus edilisiyle m umk un olur ki bu parcacga alan kuan-
tumu yada tasyc denir.
Bu dort temel etkilesmenin alan kuantumlar ve bunlarn spin, k utle, menzil,
siddet degerleri asagdaki tabloda verilmektedir.
Etkilesme Tasyc Spin K utle (GeV) Menzil (m) Siddet
Gravitasyonel Graviton 2 0 10
39
Elektromanyetik Foton 1 0
Kuvvetli Gluon 1 0 10
15
1
Zayf W

, Z
0
1 80.2, 91.2 10
18
10
5
Tablo 1.2: Temel etkilesmelerin alan kuantumlar ve alan kuantumlarnn spin, k utle,
menzil ve siddet degerleri.
Par cacklar ilk basta 2ye ayrabiliriz. Bunlarn ilki Fermiyon ikincisi Bozon
grubudur. Fermiyonlar Fermi-Dirac istatistigine uyan, bucuklu spinli parcacklardr.
1.4. SORULAR 15
Elektron, proton, notron gibi parcacklar fermiyon grubuna dahildir. Bozonlar ise
Bose-Einstein istatistigine uyan, tamsay spinli parcacklardr, tasyclar bu gruba
girerler.
Par cacklar ayrca Lepton ve Hadron seklinde ikiye ayrlr. Leptonlar bozun-
mas ve zayf etkilesmelerde gor ul ur. Bir ic yapya sahip olmadklarndan elementer
parcack olarak d us un ul ur. Leptonlarn spinleri
1
2
olup fermiyon grubuna dahildir.
Herbirinin bir anti-parcac g vardr. Elektron, m uon, tau, notrino gibi parcacklar
leptondur.
Hadronlar ise kuvvetli ve zayf etkilesmelerde etkilesmeye katlan agr parcacklardr
ve spinlerinin tamsay yada yarm olusuna gore baryonlar ve mezonlar olmak uzere
ikiye ayrlr. Baryonlar yarm spinli olan gruptur ve proton, notron gibi agr parcacklar
birer baryondur. Mezonlar ise tamsay spinlidirler. Mezon degis-tokusu n ukleer
potansiyeli olusturur.
+
,

,
0
,
+
,

,
0
, , birer mezondur.
Kuarklar ise maddenin en elementer parcacklar olarak kabul edilir ve
1
2
spin
degerine sahiptirler. Yukar (top) ve asag (bottom) seklinde adlandrlrlar ve yukar
olann elektrik y uk degeri +
2
3
e ve asa g olann y uk degeri ise
1
3
edir. 3 kuark
birleserek baryon, kuark-antikuark birleserek mezon olusturur.
1.4 Sorular
1. N ukleer zikte genel olarak nicin goreceli olmayan bagntlar kullanlr?
2. N ukleer madde yogunlu gunu herhangi bir cekirdek icin hesaplaynz?
3. C ekirdegi 5cm capnda bir elma olarak d us un urseniz, cekirde ge en yakn elek-
tronun uzaklg ne olur?
4. Kuarklarn elektrik y uklerini d us unerek proton ve notronu olusturan yukar ve
asa g kuark saylarn bulunuz?
5. Herhangi bir cekirdek icin, baglanma enerjisini ve yogunlu gunu n umerik olarak
hesaplayan bir program yaznz? (ornegin fortran programlama dilinde)
16 B

OL

UM 1. N

UKLEER FIZI

GE GIRIS
Bol um 2
Kuantum Fizigi Tekrar
2.1 Kuantum Fizigi Tekrar
G unl uk hayatmzda tanecik ve dalga kavramlar s upheye yer brakmayacak kesin-
likte tamamen farkl kavramlar olarak karsmza ckar. Gerek tanecikler mekani gi
(yani nokta mekani gi) ve gerekse dalgalar optigi, her biri kendine has varsaymlar,
teoriler ve deneyler zincirini kapsayan iki ayr inceleme konusu olarak gelismislerdir.
Bir b uy ukl uk sadece baz kesikli degerler alabiliyorsa kuantalanms demektir.
20.yyn ilk ceyreginde elektromagnetik smann kuantalanms oldugu anlasld.Belirli
bir frekansta yaylan s gn tasd g enerji s urekli bir degisken olmayp, temel bir en-
erji kuantumunun katlar olabilir. Ayrca elektromagnetik dalgann k uc uk enerji
paketlerinden olustu gu, bu paketlerin momentum da tasyabildi gi, diger parcacklarn
bir cok ozelli gine sahip ama k utlelerinin sfr oldugu anlasld. Bu paketlere veya sk
kuantumuna foton ad verildi.
K utlenin ve elektrik y uk un un kuantalanms olmas klasik zigin temel ilkeleriyle
celismiyordu. Ama s gn kuantalanms olmas klasik elektromagnetik teorisiyle
celisiyordu. C unk u bu teoriye gore sma enerjisi s urekli degerler alabilmeliydi.
Boylece s gn kuantalanms olmas yeni bir teoriyi gerekli klyordu.
Is gn parcack karakterinde oldugunu soyleyen deneyleri inceleyelim.
17
18 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
2.1.1 Planck ve Karacisim smas
Elektromagnetik smann kuantalanms olmas gerektigini ilk one s uren kisi karacisim
smasn inceleyen Alman zikci oldu (1900). Tanm olarak karacisim , ideal bir sn
sogurucudur; boyle bir cisim stldgnda yaynladg smaya da karacisim smas
ad verilir. Klasik elektromanyetik teori kullanlarak, verilen bir frekansta ne kadar
enerji sdgn hesaplamak m umk und ur. Bu hesabn sonucu Rayleigh-Jeans form ul u
olarak ifade edilir. Bu form ul alcak frekanslarda deneysel gozlemlerle uyusuyor, an-
cak y uksek frekanslarda yanls sonuc veriyordu.

Ustelik Rayleigh-Jeans form ul une gore, t um frekanslardaki sma enerjileri toplamnn


sonsuz olmas gerektigi (mor otesi felaket) gibi yanls bir sonuc ckyordu.
Planck, bu yanlslg d uzeltebilmek icin karacisim smasnn kuantalanms oldugunu
varsaymak gerektigine inanyordu. Planck, varsaymna gore frekans f olan bir sn,
hf kadar bir enerji kuantasnn tam katlar olarak salnabilir.
E = 0, hf, 2hf, 3hf... (h = plancksabiti) (2.1)
Planck, smann neden hfnin tam katlar olarak kuantalandgn acklamad.
Buldugu sonucun gecici bir varsaym olduguna inanyordu. Oysa bu sonuc, elektro-
manyetik smann temel ve evrensel bir ozelligi olarak kalacakt.
2.1.2 Fotoelektrik olay
Einstein, Planckn gor uslerini bir adm ilerleterek s oyle bir varsaym ileri s urd u; Bir
sk demetindeki enerji, uzayda s urekli daglms olmayp sonlu sayda noktasal enerji
kuantumlarndan olusur; bol unemeyen bu enerji kuantumlar tam olarak salnr ve
sogurulur. Einstein, bu sk kuantumunu yani fotonun enerjisini hf olarak ald.
Einsteina gore, iki fotonun ayn anda bir elektrona carpma olaslg cok zayf
oldugundan bir elektron kendisine carpan tek fotonun hf enerjisini alarak kopar.
Einstein varsaymna gore, sgn siddeti arttrldgnda foton says artar ancak
bir fotonun hf enerjisi degismez. Daha cok foton gonderildi ginde daha cok elektron
koparlr ama her bir fotonun enerjisi ayn kald gndan elektronlarn kinetik enerjileri,
dolaysyla K
max
degeri degismez.
Verilen bir metalden elektron koparlmas icin minimum bir enerjiye gerek vardr.
2.1. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR 19
Bu minimum enerjiye o metalin is fonksiyonu denir, ile gosterilir. Fotonun hf
enerjisiden k uc ukse elektron koparmaya yeterli olmaz. = hf
o
(f
0
= kritikfrekans)
Einstein bu d us uncesini daha ileri got ur up, foton frekans ile elektron enerjisi
arasnda bir bagnt gelistirdi.ffrekans kritik f
0
degerinden b uy ukse, bir fotonun
carptg elektron hfkadar enerji alacak, ama kadar enerji kaybederek metalde kopa-
bilecektir.
O halde, ckan elektronun kinetik enerjisi hf kadar veya daha k uc uk olabilir.
K
max
= hf (2.2)
Diger bir deyisle, koparlan elektronun maksimum enerjisi sk frekansnn li-
neer bir fonksiyonu olup, bu fonksiyonun egimi Planck sabiti ha esit olmaldr. Bu
ong or un un deneysel kantlanmas 1916da Millikan tarafndan gerceklestirildi.
2.1.3 Compton Olay
Isgn taneciksi bir ozelli gine sahip olabildiginin bir kantn da bize Compton olay
soylemektedir. Bu olay fotonlarn elektronlarla carpsmalar, sogurulmalaryla sonuclanmad g
hallerde, tpk bilardo toplarnn carpsmalarnda oldugu gibi esnek carpsmalara yol
actgn ortaya koymaktadr,
Eger fotonla elektron arasndaki carpsma gercektende, iki kat k urenin carpsmasnda
oldugu gibi esnek bir carpsma ise boyle bir carpsmada kinetik enerji ve impuls ko-
runum kanunlar gecerli olacaktr.
Foton-elektron sisteminde enerji korunumunun gecerli oldugunu kabul edersek ve
saysal islemler yaplrsa;

= =
h
m
0
c
(1 cos ) (2.3)
elde edilir. Burada

=saclan dalga =gelen dalgay temsil etmektedir. Bu form uldeki


h
m
0
c
ye Compton dalga boyu denir. Fotonun carptg tanecik ne kadar b uy uk k utleli
olursa Compton dalga boyuda o kadar ksadr.
Compton, saclan dalga boyunu dort farkl acsyla olct u ve =
h
m
0
c
(1 cos )
form ulle m ukemmel bir uyum buldu.
20 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
2.1.4 Dalga-Parcack ikilemi
Bug un t um zikciler fotoelektrik olay, Compton olay ve diger bir cok deneysel
gozlemlere dayanarak, s gn parcack karakterine kuskusuz inanmaktadrlar. Ancak
sgn dalga karakterli oldugunu dogrulayan deneylerde vardr. Bu durum bir celiski
gibi gor unsede aslnda her iki ifadede dogrudur. Isk hem dalga hem de parcack
ozelliklerine sahiptir. Isgn bu ikili yaps su bagntlarla ozetlenebilir;
E = hf p =
h

(2.4)
Esitliklerin sol tarafndaki E enerjisi ve pmomentumu fotonun parcack ozelligini,
sag taraftaki f frekans ve dalga boyu dalga yapsn belirtmektedir. Elektron ve
proton gibi parcacklarda bu dalga-parcack ikilemini sergilerler. Kuantum teorisinin
baslca gorevi temel parcacklarn ilk baksta celiskili gor unen bu ozelliklerin acklamak
olmaldr.
1923 ylnda Fransz doktora o grencisi de Broglie s gn hem madde hem de dalga
ozelli gi gosterdigine gore dogann simetrik olacagn umit ederek, maddenin de bu
ikili karakteri gostermesi gerektigini ileri s urd u. O yllarda maddenin hicbir dalga
ozelli gi gozlenmis degildi. Ancak de Broglie bu varsaymla Bohr yor ungelerinin
hidrojen atomu icinde kararl dalgalar olarak acklanabilecegini gosterdi. Bu dal-
galara madde dalgalar ad verildi.
De Broglienin madde-dalga ikileminin fotonlar gibi elektronlarada uygulanabilecegi
d us uncesi bir cok zikcide ilgi uyandrd. Bu d us unceyi gelistiren Avusturyal zikci
Schrodinger 1926da yaynladg dort makaleyle dalga mekani gi (kuantum mekani gi)nin
dogusunu m ujdeledi. 1927de de Broglie madde dalgalarn deneysel olarak gozledi.
Elektronlar (dalgalarn temel bir ozelli gi olan) girisim sacaklar olusturabiliyorlard.
2.1.5 de Broglie Hipotezi
Yukarda fotonlarn hem dalga hem de parcack ozelli gini gosterdi gini incelemistik.
Bu iki ozellik s oyleydi;
E = hf p =
h

(2.5)
de Broglie elektron gibi maddesel parcacklarnda bu madde-dalga ikili ozelligini
2.1. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR 21
gosterebilece gini one s urd u. Bu madde dalgalarnn nasl bir sey oldugunu bilmiy-
ordu, ama bunlarnda sk dalgalar gibi yukardaki bagntlara uymas gerektigini
soyledi. Bu nedenle bu bagntlara de Broglie bagntlar ad verilir.
de Broglie bagntlarn kabul edersek, elektronun E enerjisinin kuantalanmas demek
ffrekansnn kuantalanmas demektir. Klasik zikte bilinen bir sonuca gore, bir
bolgede yerellesmis dalgalar, sadece belirli frekanslarda titresebilirler. Bu d us unce
atom icindeki elektron dalgalarnn belirli frekanslarda olmas, yani kuantalanmasna
yol acar.
Yukardaki bagntlarn saglayan elektron dalgalarnn, Bohrun hidrojen atom-
unda elektron acsal momentumunun hn tam katlar olarak kuantalandg varsaymna
da uyaca gn gostermeyi basard.
S
.
ekil 2.1: Elektronun Bohr Yor ungesindeki Hareketi
Sekil 6.1 deki gibi bir Bohr yor ungesinde donen elektronun bu yol uzerinde
dalgal bir sekilde gittigini varsayalm. Bu dairesel yor ungeye tam dalgaboylar
sgdrabilmek icin
2r = n (n = 1, 2, 3, ...)olmaldr. (1.1.2)
(4.3)e gore =
h
p
ve 2r =
nh
p
olur. Buradan rp =
nh
2
bulunur.
Dairesel bir yor unge icin r pcarpm L acsal momentumudur. O halde
L =
nh
2
= n h (n = 1, 2, 3, ...) (2.6)
Bu, Bohr kuantalanma kosuludur.
22 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
2.1.6 Bohr Atom Model

I
Atom Spektrumlar
19.y uzyln ortalarnda atom spektrumlarnn gozlenmesiyle, mikroskobik sistem-
lerde klasik mekanik teorisinin yetersiz kaldg gor uld u. Atom spektrumlarnn dogru
bir acklamas 1913 ylnda Danimarkal zikci Niels Bohr tarafndan yapld ve klasik
mekani gin kokl u bir degisim gecirmesi geregi ortaya kondu.
Bohr teorisi karakteristik spektrumlar t um uyle farkl bir sekilde acklar.

Ilk
olarak, bir atomun f

, f

...gibi karakteristik frekanslarda sk yaynlamas, o atomun


enerjileri hf

, hf

..olan fotonlar salmas demektir (Frekans ve enerji arasndaki bu


iliski 19.y uzylda hen uz bilinmiyordu). Bu karakteristik enerjiler, atomdaki elektron-
larn toplam enerjisinin E
1
, E
2
, E
3
.. gibi kesikli degerlerde kuantalanms olmasyla
acklanr. Atom bu enerji d uzeylerinin birinden digerine scrad gnda sk salar veya
sogurur.
E
2
)E
1
oldugunu varsayalm; atom E
2
den E
1
d uzeyine gectiginde,E
2
E
1
kadar
bir enerji fazlasn salmas gerekir. Buda enerjisi hf = E
2
E
1
olan bir foton
seklinde snr. Benzer sekilde,atomun E
1
den E
2
d uzeyine gecebilmesi icin E
2
E
1
kadarlk enerji eksigini gidermesi gerekir.Bu da enerjisi hf = E
2
E
1
olan bir fotonun
sogurulmasyla olur.
Bohrun Atom Spektrumu Acklamas
Atomik denge problemini c ozebilmek icin Bohr, klasik mekanik yasalarnn degistirilmesi
gerektigini one s urd u. Klasik mekani gin one s urd ug u snrsz saydaki elektron
yor ungeleri arasnda sadece kesikli bir yor ungeler k umesinin kararl dengede oldugunu
soyledi. Bunlara kararl yor ungeler adn verdi. Yor ungeler kesikli degerler ala-
bildigi icin bunlarn enerjileri de kesikli olmal, yani atomdaki elektron enerjileri
kuantalanms oluyordu. Bir atomun sahip olabilecegi enerjiler E
1
, E
2
, E
3
.. seklinde
saylabilir bir k ume olusturuyordu. Eger bu dogruysa, klasik elektromagnetik teorisinin
ong ord u g u sekilde atomun s urekli enerji kaybetmesi onlenmis oluyordu.
Bohrun post ulat s oyleydi; kararl bir yor ungedeki elektron, ds etki olmadg
s urece, hicbir enerji smadan ayn yor ungede kalr.
Bohr kararl yor ungedeki elektronlarn nicin enerji smad gn acklamyordu.
2.2. SCHR

ODINGER DALGA DENKLEMI 23


Bir bakma Bohrun atom dengesini acklayabildi gi soylenemez. Fakat bu varsaym
gercege cok yaknd; ozellikle kararl yor unge kavramnn cok yerinde oldugu daha
sonra anlasld. Kuantum teorisinde bildigimiz gibi,elektronlarn klasik anlamda bir
yor ungeleri yoktur, atom icinde daglms s urekli bir y uk bulutu gibi d us un ulebilir.
Atomun kararl durumlar (ki Bohrun kararl yor ungelerine karslk gelir) bu y uk
bulutunun kararl olup enerji smadg durumlardr
2.2 Schrodinger Dalga Denklemi
de Broglie dalgas icin;
(x, t) = Ae
iw(t
x
v
)
(2.7)
Boyle saf yani bir dalga paketi degil de tek bir dalgadan meydana gelen dal-
gasal bir hareketle m k utleli ve pimpulslu (dolaysyla K =
p
2
2m
kinetik enerjili) bir
tanecigin bagntsn yapmak icin;
w = 2f
E = hf
=
h
p
v = f =
hf
p
(2.8)
(4.11) denklemini (4.4) de yerine koyarsak;
(x, t) = Ae

2i
h
(Etpx)
sekline don us ur (1.2.3)
Eger tanecik bir kuvvet alannda ise, tanecigin toplam E enerjisi enerjinin ko-
runumu ilkesi uyarnca zamana bagl olmayp bu alan doguran potansiyeli V ile
gostererek E tanecigin K kinetik enerjisiyle V potansiyel enerjisinin toplamna
esittir.
E = T (x) + V (x)
(2.9)
E =
p
2
2m
+V (x) (2.10)
ote yandan (4.20) den x e gore ikinci t urevi ve sonra da t ye gore birinci t urevi
alarak;
24 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
p
2
=
h
2
4
2

x
2
(2.11)
E =
h
2i

t
. (2.12)
(4.12) denkleminin her iki yann da ile carptktan sonra (4.14) ve (4.15) den-
klemleri de goz on unde bulundurarak;
h
2i

t
=
h
2
8
2
m

x
2
V (x) (2.13)
Boylece zamana bagl schr odinger denklemi elde edilmis oldu.
2.3 Zamandan Bagimsiz Schr odinger Denklemi
Taneci ge karslk gelen de Broglie dalgasn
(x, t) = Ae

2i
h
(Etpx)
= Ae
2ipx
h
e

2iEt
h
(2.14)
(x, t) = (x) e

2iEt
h
(2.15)
Bu ifade (x, t)nin yalnz xe bagl bir fonksiyon ile yalnz tye bagl bir fonksiy-
onun carpm olarak yazlabildi gini gostermektedir. Buna gore tanecigin xi iceren
dx aralgnda t annda bulunmas ihtimali;

(x,t)

(x,t)
dx =

(x)
e
2iEt
h

(x)
e

2iEt
h
dx (2.16)
=

(x)

(x)
(2.17)
Bu sonu c goz on une alnan ihtimalin zamana bagl olmadgn gostermektedir. Bu
ihtimali bulmak icin (x, t)yi bulmak yerine (x)i bulmak yeterlidir. E enerjisi,
enerjinin korunumu ilkesine gore sabittir. V potansiyel fonksiyonu ise sadece yerin
fonksiyonudur. (1.4.1)i (1.3.7)de yerine koyarsak;

2
(x)
x
2
+
8
2
m
h
2
[E V (x)] (x) = 0 (2.18)
Boylece zamandan bagmsz schr odinger denklemi elde edilmis oldu.
2.4. MERKEZI POTANSIYELLER 25
2.4 Merkezi Potansiyeller
2.5

Iki Cisim Problemi
K utleleri m
1
ve m
2
olan iki parcacgn konum ve momentumlarn srasyla

r
1
,

r
2
ve
p
1
, p
2
ile gosterelim. Bu sistemin hamiltonyeni;
H =
p
2
1
2m
1
+
p
2
2
2m
2
+ V (

r
1

r
2
) (2.19)
Burada V potansiyeli, k uresel simetriden dolay, sadece parcacklar arasndaki
uzaklgn bir fonksiyonudur. Bu t ur potansiyellere merkezi potansiyeller denir.
Momentum operatorleri

P = i h ve P
2
= h
2

2
(4.3) denkleminde yerine
yazlrsa;

h
2
2m
1

2
1

h
2
2m
2

2
2
+ V (r) = E
_

h
2
2m
1

2
1

h
2
2m
2

2
2
+ V (r)
_
= E
(2.20)
Dalga fonksiyonu; = (x
1
, y
1
, z
1
, x
2
, y
2
, z
2
) (2.1.2) Buradaki x
1
, y
1
, z
1
, x
2
, y
2
, z
2
bu sistemin bulundugu 3 boyutlu uzaydaki koordinatlardr.
_

h
2
2m
1

2
1

h
2
2m
2

2
2
+ V (r)
_
= E (2.21)
Bu denklemdeki k utle merkezi koordinatlar X, Y, Z leri bagl hareketin koordi-
natlar olan x ,y ,z cinsinden asa gdaki sekilde yazmalyz.
X =
m
1
x
1
+ m
2
x
2
m
1
+ m
2
Y =
m
1
y
1
+ m
2
y
2
m
1
+ m
2
Z =
m
1
z
1
+ m
2
z
2
m
1
+ m
2
(2.22)
x = x
2
x
1
y = y
2
y
1
z = z
2
z
1
(2.23)
Boylece toplam kinetik enerji ;
T =
1
2
m
1
_
x
2
1
+ y
2
1
+ z
2
1
_
+
1
2
m
2
_
x
2
2
+ y
2
2
+ z
2
2
_
(2.24)
M = m
1
+ m
2
seklinde tanmlanrsa; Denklem (4.11) ve (4.12)den
MX = m
1
x
1
+ m
2
x
2
26 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
x
2
= x + x
1
(4.12) denklemi (4.11)de yerine yazlrsa;
MX = m
1
x
1
+ m
2
(x + x
1
) = m
1
x
1
+ m
2
x
1
+ m
2
x (2.25)
= (m
1
+m
2
) x
1
+ m
2
x (2.26)
=Mx
1
+ m
2
x
x
1
= X
m
2
(m
1
+ m
2
)

m
1
m
1
x (2.27)
Ayrca her iki k utlenin yerine indirgenmis k utleyi kullanabiliriz.

Indirgenmis
k utlenin tanm geregi:
=
m
1
m
2
m
1
+ m
2
(2.28)
Diger islemlerde benzer sekilde yaplrsa;
x
1
= X

m
1
x y
1
= Y

m
1
y z
1
= Z

m
1
z (2.29)
x
2
= X +

m
2
x y
2
= Y +

m
2
y z
2
= Z +

m
2
z (2.30)
denklem (4.15) , (4.14)da yerine yazlrsa ;
T =
1
2
(m
1
+ m
2
)
_

X
2
+

Y
2
+

Z
2
_
+
1
2

_
x
2
+ y
2
+ z
2
_
(2.31)
(4.17) denklemi momentum operatorleri cinsinden yazlrsa;
P
x
= MX P
y
= MY P
z
= MZ (2.32)
p
y
= y p
z
= z (2.33)
boylece (4.17) denklemi ;
T =
1
2
M
_

P
2
x
+

P
2
y
+

P
2
z
_
+
1
2

_
p
2
x
+ p
2
y
+ p
2
z
_
(2.34)
2.5.

IKI CISIM PROBLEMI 27
E = T+V ve momentum operatorleri kullanlrsa,hidrojen atomu icin schrodinger
denklemi;
_

h
2
2M

2
km

h
2
2

2
+V (r)
_
= E (2.35)
(X, Y, Z, x, y, z) =
km
(X, Y, Z) (x, y, z) (2.36)
(2.36) denkleminin (4.20) de yerine yazlmasyla

h
2
2M

2
km

km
= E
km

km
(2.37)
_

h
2
2

2
+ V (r)
_
= E (2.38)
E
km
k utle merkezinin oteleme hareket enerjisini, E ise bagl hareketin enerjisidir.
K utle merkezinin hareketi potansiyel enerjiden bagmsz oldugu icin bu denklemin
(2.37) c oz um u merkezi potansiyel icin enerji ozde ger ve ozvekt orleri bulmamaza
yardmc olmaz. Bu nedenle (2.38) denklemini ile ilgileniriz.

Once 2.38 ile verilen denklemi k uresel koordinatlarda yazp, merkezi potansiyelde
hareket eden k utleli spiinsiz bir parcack icin en genel hareket denklemini veren
Schrodinger denklemini asagdaki sekilde elde edilir:
h
2
2
_

2
r
2
+
2
r

r
+
1
r
2
_
1
sin

_
sin

_
+
1
sin
2

2
_
+ V (r)
_
(r, , ) = E(r, , )
(2.39)
Koseli parantezler icindeki terimlerin negati acsal momentum operator un un kare-
sidir, L
2
. Bu operator un ozfonksiyonlar dejeneredir ve k uresel harmonikler (Y
lm
(, ))
ile su sekilde tanmlanabilirler:
L
2
Y
lm
(, ) = l(l + 1) h
2
Y
lm
(, )
L
z
Y
lm
(, ) = m hY
lm
(, ) (2.40)
K uresel koordinatlarda (r, , ) degiskenlerine ayrlarak soyle yazlr.
(r, , ) = R(r) f () g () (2.41)
28 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
Denklem (2.39) deki sadece ye bagl olan denklemi m
2

ye esitlersek (c unk u
boyle bir sistemin 0 aralgnda her an dogru olabilmesi icin denklemin bir
sabite esit olmas gerekir. O sabit m
2

seklinde bir kuantum says olarak secilir)


denklem;

2
g

2
+ m
2

g = 0 (2.42)
seklini alr.
Bu denklem ise basit harmonik hareket denklemidir. c oz um u ise;
g () = Ae
im
(2.43)
olur.
A y bulmak icin ise normalizasyon sart kullanlr;
2
_
0
g

()g () d = 1 A
2
2
_
0
d = 1 A =
1

2
(2.44)
Boylece g () coz um u;
g
m
=
1

2
e
im
(2.45)
m

= 0, 1, 2, 3... kuantum says


2.39 esitliginin 0 r , 0 , ve 0 2 aralgnda yani t um
uzayda her an dogru olabilmesi icin denklemin bir sabite esit olmas gerektigi be-
lirtilmisti. Burada sececegimiz sabit ise denklem 2.40 dan gor uld u g u gibi ( + 1)
dir. Yukardaki denklemler acsal momentumun karesinin h
2
ye bol um u boyutu
olduklarndan m

ve kuantum saylar acsal momentum kuantum saylar olmak


zorundadrlar. Boylece denklemin sol ve sag taraar ( + 1) e esit olduklarndan
dolay schrodinger denkleminin k uresel koordinatlarda her u c degiskene ayrlms
sekli;

2
g

2
+ m
2

g = 0 (2.46)
1
sin

_
sin
f

_
+
_
( + 1)
m
2

sin
2

_
f = 0 (2.47)
2.5.

IKI CISIM PROBLEMI 29
1
r
2

r
_
r
2
R
r
_
+
2
h
2
_
E V (r)
h
2
2
( + 1)
r
2
_
R = 0 (2.48)
(2.46) denkleminin coz um un un g
m
=
1

2
e
im
oldugunu gostermistik.
Denklem (2.47) un coz um u icin Legendre polinomlar ve Rodrigues form ulleri
kullanlarak c oz ume gidilir. Bu durumda ya bagl c oz um fonksiyonu;
f () = N
m

P
m
l
(cos ) (2.49)
seklinde olup normalizasyon sabiti;
N
m

= (1)
(m

+|m

|)
2

2 + 1
2
( [m

[)!
( +[m
l
[)!
(2.50)
P
m

(cos ) =
_
1 cos
2

2

m
l
P

(cos )

m
l
(2.51)
ifadeleri ile belirlidir. Burada (cos = dersek) P
l
() ise;
P

() =
1
2

2
1
_

(2.52)
ile verilir.
Burada P
m

() Asosiye Legendre polinomu, P

() ise Legendre polinomudur.


Buradaki ve m

kuantum saylar icin m

ve m

0 kosullar, yine merkezcil


olan c oz umlerinde ortaya ckacaktr.
Denklem 2.48 ile verilen Schr odinger denkleminin radyal ksm icin ise asa gdaki
degisken degisiklikleri c oz um u oldukca kolaylastrr.

Once t urev ifadesini acarak
denklemi tekrar yazalm:
_
d
2
dr
2
+
2
r
d
dr
_
R
nl
(r)
2
h
2
_
V (r) +
l(l + 1) h
2
2r
2
_
R
nl
(r) +
2E
h
2
R
nl
(r) = 0 (2.53)
R
nl
(r) asagdaki sekilde yazarsak
R
nl
(r) =
u
nl
(r)
r
(2.54)
ve
_
d
2
dr
2
+
2
r
d
dr
_
u
nl
(r)
r
=
1
r
d
2
dr
2
u
nl
(r) (2.55)
30 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
seklinde ifade edebilecegimiz icin, 2.48 ile verilen radyal Schr odinger denklemini
asagdaki oldukca basit ve kompakt sekle don ust ur ur uz:
d
2
u
nl
(r)
dr
2
+
2
h
2
_
E V (r)
l(l + 1) h
2
2r
2
_
u
nl
(r) = 0 (2.56)
Instead of solving the partial dierential equation 2.39 in the three variables
r, and , we now solve a dierential equation involving only the variable r, but
dependent on the angular momentum parameter l, which makes the eigenvalues
and eigenfunctions dierent for each value of l. Therefore, the eigenfunctions and
eigenvalues are 2l+1 degenerate.
2.6

Ornekler
2.6.1 Free Particle Solution
In classical mechanics, a free particle of mass moves along a uniform linear trajec-
tory. Its momentum P, its energy E = P
2
/2 and its angular momentum L = rP
relative to the origin of coordinate system are constants of motion.
In quantum physics, the observables P and L = r P do not commute. Hence,
they represent incompatible quantities: It is not possible to measure the momentum
and the angular momentum of a particle simultaneously.
Conceptually, the simplest scattering state is the free particle where potential is
zero everywhere. We now look for solutions of the free particle radial Schr odinger
equation 2.56 that is, simultaneous eigenfunctions of H, L
2
and L
z
corresponding to
denite values of E, l and m. The radial Schr odinger equation for a free particle is
not under any inuence of potential V (r) and freely travels from - to +. the
radial Schr odinger equation:
_
d
2
dr
2
+
2
r
d
dr
_
R
nl
(r) +
_
k
2

l(l + 1) h
2
r
2
_
R
nl
(r) = 0 (2.57)
where k
2
=
2E
h
2
. The energy can only be positive in the case of free motion. If we
change variables in equation 2.57 to = kr and write R
nl
= R
l
(), we obtain for
R
l
() the equation:
_
d
2
d
2
+
2

d
d
_
R
l
() +
_
k
2

l(l + 1) h
2
r
2
_
R
l
() = 0 (2.58)
2.6.

ORNEKLER 31
Which is called spherical Bessel dierential equation whose particular solutions are
J
l+
1
2
() and n
l+
1
2
(). It is possible to write them in terms of the spherical Bessel
functions:
J
l
() =
_

2
_
1/2
J
l+
1
2
() (2.59)
and spherical Neumann functions
n
l
() = (1)
l+1
_

2
_
1/2
J
l
1
2
() (2.60)
where J
v
is an ordinary Bessel function of order v.
The general form of the functions J
l
() and n
l
() are given by
J
l
() = ()
l
_
1

d
d
_
l
sin

(2.61)
and
n
l
() = ()
l
_
1

d
d
_
l
cos

(2.62)
The asymptotic values of the spherical Bessel function for small and large have
the following forms
J
l
() =
_

l
135...(2l+1)
for l
1

cos
_


2
(l + 1)

for l
(2.63)
The asymptotic values of the spherical Neumann function for small and large are
n
l
() =
_

135...(2l1)

l+1
for l
1

sin
_


2
(l + 1)

for l
(2.64)
The general solution of equation 2.58 corresponding to a well-dened energy (E =
h
2
k
2
/2) and a well-dened orbital angular momentum l is of the form
R
nl
(r) = AJ
l
(kr) + Bn
l
(kr) (2.65)
Here the constant B must be zero because of the niteness of the wave function in
the origin since the spherical Neumann function n
l
() has a pole of order l + 1 at
origin and is therefore an irregular solution of 2.58. On the other hand, the spherical
Bessel function J
l
() is nite at the origin and is thus a regular solution. Therefore,
32 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
Spherical Bessel Functions
J(2,kr)
J(1,kr)
J(0,kr)
0
0.5
1
J(l,kr)
5 10 15 20
kr
S
.
ekil 2.2: Spherical Bessel function for dierent values of l.
Spherical Neuman Functions
n(2,kr)
n(1,kr)
n(0,kr)
1
0.5
0
0.5
J(l,kr)
S
.
ekil 2.3: Spherical Neumann function for dierent values of l.
the radial radial and total wave functions of the Schrodinger equation 2.58 for a free
particle are
R
El
(r) = AJ
l
(kr) (2.66)

El
(r) = AJ
l
(kr)Y
lm
(, ) (2.67)
The constant A is determined from the boundary condition and the normalisa-
tion. The spherical Bessel and Neumann functions are shown in gures 2.2 and 2.3.
Remarks:
1. The eigenvalues k
2
can take on any value in the interval of (0, ) so that the
2.6.

ORNEKLER 33
energy E =
h
2
k
2
2
can assume any value in this interval and the spectrum is
continuous.
2. Every free particle eigenfunction can thus be labelled by the two discrete in-
deces l and m and by continuous index E (or k). So each energy eigenvalue
is innitely degenerate, since for a xed value of E, the eigenfunctions are
labelled by the two quantum numbers l and m such that l = 0, 1, 2 . . . and
m = l, l + 1 . . . , l
2.6.2 Innite Square Well
To determine the energy levels for a particle in a innitely deep potential well,
consider the motion of a particle of mass in the following spherically symmetric
innitely deep potential well:
V (r) =
_
_
_
0 for 0 < r a
otherwise
(2.68)
A particle could never scatter from the well because it is innitely deep. Its a bit
like a black hole. Once you fall in you can never get out. When r a, inside the
well, the particle moves freely and the states of motion with a well-dened orbital
angular momentum are given by the the solution of the radial Schrodinger equation:
_
d
2
d
2
+
2

d
d
_
R
l
() +
_
k
2

l(l + 1) h
2
r
2
_
R
l
() = 0 (2.69)
where k
2
=
2E
h
2
and = kr. The solutions of this equation are given by the spherical
Bessel and neumann functions
R
nl
(r) = AJ
l
(kr) + Bn
l
(kr) (2.70)
The wave function of the particle vanishes for r a as the particle cannot penetrate
into a region where the potential innite. In order to satisfy this boundary condition,
we must set B = 0. Therefore, the radial and total wave functions of the particle
are
R
nl
(r) = AJ
l
(kr) (2.71)

Elm
(r) = AJ
l
(kr)Y
lm
(, ) (2.72)
34 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
To nd the energy eigenvalues, we apply the continuity condition at r = a
j
l
(ka) = 0 (2.73)
Since, for a given l, the Bessel function has an innite umber of zeros, we nd an
innite number of values k
n,l
and of energy levels, that is, the energy levels are
degenerate.
E
n,l
=
h
2
2
k
2
n,l
(2.74)
For the loews l values, the spherical Bessel functions are
j
0
(kr) =
sin kr
kr
; (2.75)
j
1
(kr) =
sin kr
kr
cos kr; (2.76)
j
2
(kr) =
cos kr
kr
+
_
3
(kr)
2
1
_
sin kr (2.77)
and for higher values of l they may be easily be constructed from the recurrence
relation
j
l
(kr) =
l
kr
j
l1
(kr) j

l1
(kr) (2.78)
Their zeros may be determined from simple transcendental equations:
j
0
(ka) = 0 if sin ka=0 or ka = n (2.79)
j
1
(ka) = 0 if tan ka=ka (2.80)
j
2
(ka) = 0 if tan ka =
3ka
3(ka)
2
(2.81)
For (l = 0, 1and2), the eigenvalues are shown in table 2.74 for dierent n values.
We can easily evaluate the energies of the stationary states by substituting these
values in equation 2.74.
Tablo 2.1: Values of the k
n
, la for dierent l and n values
l n=1 n=2 n=3 n=4
0 (s) 3.14159 6.28319 9.42478 12.5664
1 (p) 4.49341 7.72525 10.9041 14.0662
2 (d) 5.76346 9.09501 12.3229 15.5146
2.6.

ORNEKLER 35
Energy Levels of Infinite Square Well
all states n=3 n=3 n = 1 n = 2
0
2
4
6
8
10
12
14
16
ka
S
.
ekil 2.4: Eigenvalues of Innite square well
The eigenvalues as shown in table 2.1 are also displayed in gure 2.4.
It is also possible to obtain a graphical solution to eigenvalue problem. The
intersection of the curves f(ka) = sin ka and G(ka) = 0 determines the eigenvalues
of the l = 0 state. The same hold for l = 1 and l = 2 and so on. These graphics
and intersections of two curves are shown in gure 2.5.
In the remaining part of this section, we will examine the s-state (l=0) wave
function and probability density. The general solution given by 2.72 for l = 0 is

E00
(r) = R
n0
(r)Y
00
(, ) (2.82)
where R
n0
is given by J
0
(kr).
R
n0
(r) = A
sin(kr)
r
(2.83)
The boundary condition R
El
(a)=0 requires that
sin(ka) = 0 (2.84)
or
ka = n (2.85)
36 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
l = 0 f(ka) = sin(ka)
1
0.5
0
0.5
1
2 4 6 8 10 12 14
ka
g(ka) = ka
f(ka) = tan(ka)
l = 1
g(ka)=3ka/(3-(ka)^2)
15
10
5
0
5
10
15
2 4 6 8 10 12 14
x
S
.
ekil 2.5: The intersections of curves f(ka and g(ka) for l = 0(s state), 1(p
state)and2(d state).
2.6.

ORNEKLER 37
n=1
n=2
n=3
Legend
0
1
R(r)
1 2 3 4
r
S
.
ekil 2.6: Innite square potential wave functions for dierent values of n.
Therefore
E
n0
=
h
2
k
2
2
=
n
2

2
h
2
2a
2
n=1,2,3,. . . (2.86)
Therefore, the normalized wave function is
R
n0
(r) =
_
2
a
sin(nr/a)
r
(2.87)
and

n00
(r) = R
n0
(r)Y
00
(, ) =
_
2
a
sin(nr/a)
r
_
1
4
(2.88)

n00
(r) =
_
1
2a
sin(nr/a)
r
(2.89)
The radial component of the full wave function is shown in gure 2.6 for dierent n
values. Figure 2.7 shows the radial probability density, which gives the probability
to nd the particle between r and r + dr.
2.6.3 Finite Square Well
Let us consider the motion of a particle of mass in a spherically symmetric potential
well:
V (r) =
_
_
_
V
0
for r a
0 r > a
(2.90)
38 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
n=1
n=2
n=3
Legend
0
0.2
0.4
P(r)
1 2 3 4
r
S
.
ekil 2.7: Normalized radial probability density, r
2
R
2
, for dierent n values (l = 0).
The states of motion with a well-dened orbital angular momentum are characterised
by the radial Schrodinger equation. There are two possible cases for the solution of
this equation. In the case where E > 0 is called continuum solutions and E < 0 are
called bound state solutions.
Bound States
d
2
R
nl
(r)
dr
2
+
_

l(l + 1)
r
2
_
R
nl
(r) = 0 r > a (2.91)
d
2
R
nl
(r)
dr
2
+
_
k
2

l(l + 1)
r
2
_
R
nl
(r) = 0 r a (2.92)
Where

2
=
2
h
2
E (2.93)
k
2
=
2
h
2
[E + V
0
] (2.94)
k
2
0
=
2
h
2
V
0
(2.95)
For r < a, if we change variable to = kr and write R
l
() R
nl
(r), we nd that
the radial function R
l
() satises the spherical Bessel dierential equation. As in
2.6.

ORNEKLER 39
the case of free particle, the condition that R
l
() must be zero at the origin restricts
us to the spherical Bessel functions. Therefore, inside the well, we have
R
nl
(r) = Aj
l
(kr) r a (2.96)
where A is a constant.
For r > a, the equation is identical to the free particle equation, but E <
0. In order to put equation 2.91 in the form of the spherical Bessel dierential
equation, we must redene to be given by = ir. Since r > a, the domain
of does not extend down to zero, so that there is no reason to limit our choice
to the spherical Bessel functions, which is regular at the origin. Instead, a linear
combination of the spherical Bessel and Neumann functions (or Hankel functions)
is perfectly admissible. So, the solution is
R
nl
(r) = Ah
1
l
(ir) (2.97)
R
nl
(r) = B(j
l
(ir) + in
ir
) r > a (2.98)
where B is a constant. First three functions h
1
l
(ir) are
h
1
0
(r) = ie
ir
(2.99)
h
1
1
(r) =
_

i
r
1
_
e
ir
(2.100)
h
1
2
(r) =
_

3
r

3i

2
r
2
+ i
_
e
ir
(2.101)
The recurrence relation can be used to nd higher values of l:
h
1
l+1
(r) =
2l + 1
kr
h
1
l
(r) h
1
l1
(r) (2.102)
From the continuity and normalization relations, we can determine the constants A
and B in equation 2.98. Their ration may be eliminated from the continuity relation
of the logaritmic derivative at the well surface, r = a,
ia
h
1

l
(ir)
h
1
l
(ir)
= ka
j

l
(ka)
j
l
(ka)
(2.103)
where prime denotes the dierention to respective arguments. Since 2.103 relates
with k, it xes the eigenvalues of the energy in any given well.
40 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
Equation 2.103 after elementary but lengthy calculation leads an eigenvalue re-
lation which may be written:
tan(ka) =
k

l = 0 (2.104)
tan(ka) =

2
ak
k
2
a + k
2
+
2
(2.105)
tan(ka) =
_
k
0
2
k
2
_
ak
k
2
a
_
k
0
2
k
2
+k
0
2
l = 1 (2.106)
For (l = 0and1), the eigenvalues are shown in table 2.95 for dierent n values.
We can easily evaluate the energies of the stationary states by substituting these
values in equation 2.95.
Tablo 2.2: Values of the k
n
, la for dierent l and n values
l n=1 n=2 n=3
0 (s) 2.85234 5.67921 8.42320
1 (p) 4.07500 6.95885 9.62405
The eigenvalues as shown in table 2.2 are also displayed in gure 2.8.
For l = 2, the transcendental equation is even dicult to solve and we are not
going to do it in this part.
Another way to determine the eigenvalues is by nding the intersection of two
curves f(k) and g(k) in equations 2.106 by using the parameters: k
0
a
2
=
2V
0
a
2
h
2
=
100. As it is seen from gure ?? that two curves f(k) and g(k) exactly intersects at
these points.
In the interior region, we see from equation ?? that u is sine function. The
minimum requirement to have at least one bound state is therefore to satisfy the
condition given by equation ??. In order to satisfy this, the ka must advance beyond

2
in region r < a so that u has a negative slope at a; otherwise it is impossible to
have a decreasing exponential. That is,

2
4
= k
2
a
2
=
2
h
2
(V
0
B)a
2
<
2
h
2
V
0
(2.107)
2.6.

ORNEKLER 41
Energy Levels of Finite and Infinite Square Wells
n = 2 n = 1 all states n=3
0
2
4
6
8
10
12
ka
S
.
ekil 2.8: Comparison of the Finite (solid line) and Innite (dotted line) square well
ka values for l = 0(s state)and1(p state).
2.6.4 Delta Well
Consider following delta potential for the s-wave state
V (r) =
_
_
_
V
0
(r a) for r a
0 r > a
(2.108)
The Schr odinger equation for l=0 with B E becomes
d
2
u
E0
(r)
dr
2
+
2
h
2
[V
0
(r a) B] u
E0
(r) = 0 for r a (2.109)
d
2
u
E0
(r)
dr
2

2
h
2
Bu
E0
(r) = 0 for r > a (2.110)
The delta function has the following properties:
(r a) =
_
_
_
0 for r ,= a
1 for r = a
(2.111)
For r ,= a the potential V (r) is zero, therefore the equation 2.110 becomes:
d
2
u
E0
(r)
dr
2
k
2
u
E0
(r) = 0 in whole region except r = a (2.112)
where k
2
=
2
h
2
B. The solution for r < a is
u
1
E0
(r) = Ae
kr
+ Be
kr
(2.113)
42 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
g(ka)
f(ka)=cot(ka)
10
8
6
4
2
0
2
4
6
8
10
2 4 6 8 10
ka
l = 1
g(ka)
f(ka)
4
2
0
2
4
2 4 6 8 10
x
S
.
ekil 2.9: Finite square well: Intersections of curves f(ka and g(ka) for l = 0(s
state), 1(p state)and2(d state).
2.6.

ORNEKLER 43
The solution for r > a is
u
2
E0
(r) = Ce
kr
(2.114)
The interior solution must satisfy the boundary condition at r = 0, u
1
E0
(0), that is,
A = B. Hence, the solution for r < a becomes
u
1
E0
(r) = A(e
kr
e
kr
) or (2.115)
u
1
E0
(r) = 2Asinh kr (2.116)
The continuity of wave function at r = a requires that
2Asinh ka = Ce
ka
(2.117)
To math the derivatives at r = a as well, we need to apply lim
0
_
a
a
dr to both
sides of the equation 2.112. Using following properties
lim
0
_
a
a
u(r)(r a)dr = u(a) and (2.118)
lim
0
_
a
a
u(r)dr = 0 (2.119)
We get
lim
0
_
u

2
E0
(a + ) u

1
E0
(a )
_
2
h
2
V
0
u(a) = 0 or (2.120)
kCe
ka
2kAcosh ka +
2
h
2
V
0
Ce
ka
= 0 (2.121)
taking Ce
ka
= 2Asinh ka from equation 2.117
kAsinh ka kAcosh ka +
2
h
2
V
0
sinh ka = 0 (2.122)
hence
k coth ka =
2
h
2
V
0
k (2.123)
The intersects of the curves f(k) = k coth ka and g(k) =
2
h
2
V
0
k gives the eigen-
values. In order them to intersect, the condition is
2
h
2
V
0
> k (2.124)
This is the minimum requirement to have at least one bound state. As shown in
gure 2.10, by using following parameters: a=4.0, h = 1, = 1, we nd k value
as:k
1
=0.999664. As it is seen from this gure that two curves f(k) and g(k) exactly
intersects at this point.
44 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
g(k) = 2-k
f(k) = kcoth(ka)
2
1
0
1
2
3
4
0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4
k
S
.
ekil 2.10: Plot of the functions f(k) and g(k).
2.6.5 Coulomb Potansiyeli

Indirgenmis m k utleli bir parcacgn u c boyutlu uzayda V (r) =


Ze
2
r
potansiyelin-
deki hareketi icin radyal Schrodinger denklemi;

r
_
r
2
R
r
_
+
_
2
h
2
_
1
4
0
Ze
2
r
+ E
_

( + 1)
r
2
_
R(r) = 0 (2.125)
Denklemi daha basit hale getirmek icin;
=
_

8E
h
=
Ze
2
4
0
h
_

2E
(2.126)
= rdon us um u yaplrsa;

r
=

r


2
r
2
=

2

2
_

r
_
2
(2.127)

r
=



2
r
2
=
2

2

2
(2.128)
Bu ifadeleri (2.3.1) denkleminde yerine yazarsak;

2
R

2
+
2

+
_
2
h
2
_
1
4
o
Ze
2

+ E
_

( + 1)

2

2
_
R = 0 (2.129)
denklem
2
ye bol un urse;
2.6.

ORNEKLER 45

2
R

2
+
2

+
_
2
h
2
_
1
4
0
Ze
2

+
E

2
_

( + 1)

2
_
R = 0 (2.130)
nn yukardaki degeri yerine yazlrsa,

2
R

2
+
2

+
_
_
2
h
2

1
4
0
Ze
2

_
h

8E
_ +
2E
h
2
_
h
2
8E
_

( + 1)

2
_
_
R = 0 (2.131)
Denklemde gerekli sadelestirmeler yaplrsa;

2
R

2
+
2

+
_
_
1
h
1
4
0
Ze
2

_
4
2
8E

1
4

( + 1)

2
_
_
R() = 0 (2.132)

2
R

2
+
2

+
_
1

Ze
2
4
0
h
_

4
2
8E
_

1
4

( + 1)

2
_
R() = 0 (2.133)

2
R

2
+
2

+
_


1
4

( + 1)

2
_
R() = 0 (2.134)
Elde edilen bu denklem Bessel diferansiyel denklemidir ve kuvvet serisi metodu ile
coz ul ur. Ancak c oz ume gecmeden once, denklemin asimtotik davransna bakalm.
Radyal fonksiyonunun genel ozelliklerinden, k uc uk degerleri icin;
lim
r0
R(r)

= r
l
(2.135)
seklinde olacag bilinmektedir. B uy uk degerleri icin ( ) denklemdeki
1
4
terimi
digerlerini bastracag icin , yaklask olarak;

2 R

1
4
R

= 0alnabilir. (2.2.4)
Bunun genel c oz um u; R() = Ae

2
+Be

2
olur. c oz um un raksak olmamas icin
B=0 olmas gerekmektedir (c unk u , e

2
olur).
O halde coz um R() = Ae

2
dir. (2.2.5)
B ut un lar icin gecerli coz um ise; R() = Ae

2
f (g) (2.2.6)
Bu durumda (2.2.6) denkleminin coz um u (2.134) denklemidir. (2.2.6) , (2.134)
de yerine yazlrsa;

2
f

2
+
_
2

1
_
f

+
_

1


( + 1)

2
_
f = 0 (2.136)
46 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
(2.136) den f () nin bulunmas ile R() bulunmus olur. (2.136) denklemi
kuvvet serisi metodu ile c oz ul ur.
f () = a
0
+ a
1
+ a
2

2
+ =
s

i=0
a
i

i
(2.137)
a
0
,= 0 s 0gibi bir seri alnr
Denklem (2.137) , (2.136)de yerine yazlrsa;

i=0
_
[(s + i) (s + i + 1) ( + 1)] a
i

s+i2
(s + i + 1 ) a
i
e
s+i1
_
= 0
(2.138)
Daha basit olarak yazlrsa;
[s (s + 1) ( + 1)] a
0

s2
+

j=1
[ (s + j + 1) (s + j + 2) ( + 1)a
j+1
(s + j + 1 ) a
j
]
s+j+1
= 0
(2.139)
Bu durumda denklemin I. ve II. terimi ayr ayr sfra esit olmaldr. once
I.terimi dikkate alrsak;
s (s + 1) ( + 1) = 0 s (s + 1) = ( + 1) (2.140)
s = ve s = ( + 1)
II.terimi dikkate aldgmzda ise;
a
j+1
=
s +j + 1
(s + j + 1) (s + j + 2) ( + 1)
a
j
(2.141)
= 0da
(+1)
=
1

(+1)
oldugu icin s = ( + 1) c oz um u ziksel olarak
kabul edilemez. s = kabul edilebilir c oz umd ur. (2.2.11)
(2.2.11) denklemi, (2.141) da yerine yazlrsa;
a
j+1
=
j + + 1
(j + l + 1) (j + l + 2) ( + 1)
a
j
(2.142)
Burada serinin yaknsak olup olmadgna baklmaldr.
lim
j
a
j+1
a
j
=
j
j j
=
1
j
(2.143)
2.6.

ORNEKLER 47
Bu durum e

2
nin seri aclm ile ayndr.
e

= 1 +

1!
+

2
2!
+

3
3!
+ =


i
j!
(2.144)
Oran testi uygulanrsa;
lim
j
a
j+1
a
j
=
j!
(j + 1)!
=
j!
j! (j + 1
ihmal
)

1
j
(2.145)
da e

oldugundan f () raksak olur.


Bu sorunu asmann yolu seri c oz um un un sonlu sayda bitmesini saglamaktr. Bu
ise tekrarlama bagntsnda payn sfr olmasyla m umk und ur. Payn sfr olabilmesi
icin = n(2.2.13) sart yeterlidir. n = + 1, + 2, + 3 (burada n=temel kuan-
tum says,= yor unge kuantum saysdr). Boylece f () ve R() raksamadan
kurtarlms oldu.
(2.2.6),(2.137) ve (2.2.11) denklemlerinden
R() = Ae

2
2

i=0
a
i

i
(2.146)
L() =

i=0
a
i

i
(2.147)
tanmlanrsa, denklemin genel sekli;
R() = Ae

2
2

L()halini alr. (2.2.16)


(2.137) , (2.2.11) ve (2.147) denklemlerinden
f () =

L()yazlr. (2.2.17)
(2.2.17) ve (2.2.13), denklem (2.136) de yerlerine yazlrsa;

2
L

2
+[2 ( + 1) ]
L

+[n ( + 1)] L = 0Bagl laguerre diferansiyel denklemi


(2.2.18)
P = 2 + 1ve q = n + (2.2.19) seklinde tanmlanrsa, denklem;

2
2
L

2
+ (p + 1 )
L
p
q

+ (q p) L
p
q
= 0denklemine indirgenir (2.2.20)
Bu denklem bagl laguerre diferansiyel denklemidir. coz umleri ise L
p
q
bagl la-
guerre polinomlardr.
Boylece R() radyal dalga fonksiyonu ;
R
n
() = A
n

2
L
2+1
n+1
()elde edildi (2.2.21)
48 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
Simdi ise (2.2.21) denklemindeki A
n
yi bulalm. Bu ise normalizasyon sart
kullanlarak bulunur;

_
0
R

n
R
n
r
2
dr = 1 (2.148)
= r (2.149)
d = dr dr =
d

(2.150)
r
2
=

2

2
(2.151)
(2.2.21), (2.148) de yerine yazlrsa;
A
2
n

_
0
e

2
_
L
2+1
n+

2
d = 1 (2.152)
diklik bagntsndan

_
0
e

2
_
L
2+1
n+

2
d =
2n[(n+1)!]
3
(n1)!
yazlabilir.
A
n
=

3
(n 1)!
2n[(n + )!]
3
(2.153)
=
_
8E
n
h
2
(2.154)

2
=
8E
n
h
2
=
8
h
2
_

1
4
0
_
2
Z
2
e
4
2 h
2
1
n
2
(2.155)

2
= 4
_
1
(4
0
)
2

2
e
4
h
4
_
. .
1
a
0

2
Z
2
n
2
(2.156)

2
=
4Z
2
a
2
0
n
2
(2.157)
=
2Z
a
0
n
(a: bohr yarcap) (2.2.25)
(2.2.25) , (2.153) de yerine yazlrsa;
2.6.

ORNEKLER 49
A
n
=

_
2Z
a
0
n
_
3
(n 1)!
2n[(n + )!]
3
(2.158)
Boylece H atomunun dalga fonksiyonunun radyal faktor u;
R
n
=

_
2Z
a
0
n
_
3
(n 1)!
2n[(n +)!]
3
e

L
2+1
n+1
() (2.159)
Hidrojen atomu icin dalga fonksiyonlar

n,,m

(r, , ) = R
n
(r) f
,m

() g
m

() = R
n
(r)
m

(, ) (2.160)

n,,m

(r, , ) =

_
2Z
a
0
n
_
3
(n 1)!
2n[(n +)!]
3
e

L
2+1
n+1
()

2 + 1
2
( m

)!
( + m

)!
P
m

(cos )
_
1
2
e
im
(2.161)
(3.1)
olur ve buna k uresel harmonikler denir. Dikkat edilirse
,m

(, ) ler sabit yarcapl


bir k ure uzerinde ve nin periyodik degisimlerini temsil etmektedir. K uresel
harmonikler adn bu ziksel anlamdan alrlar.
Hidrojen atomu icin enerji seviyeleri
=
_
8E
n
h
2
, =
Ze
2
4
0
h
_

2E
, = r ve = n tanmlanmst.
=n sartn kullanrsak;
n
2
=
Z
2
e
4
h
2
(4
0
)
2

2E
(2.162)
E
n
=
Z
2
e
4
(4
0
)
2
h
2
1
2n
2
(2.163)
E
n
=
_
1
4
0
_
2
Z
2
e
4
2 h
2
1
n
2
=
Z
2
R
n
2
=
13, 6eV
n
2
(2.164)
Rydberg sabiti R =
_
1
4
0
_
2
e
4
2 h
2
= 13, 6eV cinsinden yazlrsa, enerji denklemi
E
n
=
Z
2
R
n
2
=
13,6eV
n
2
.Kuantum seviyelerinin enerjileriE
n
=
13,6eV
n
2
form ul unden
bulunur.
50 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
Hidrojen atomunda elektron,enerjisi en d us uk olan n=1 seviyesinde kalr. Uyarlms
seviyelerin omr u 10
8
sn seviyesi mertebesinde iken taban seviyesinin omr u son-
suzdur. Boylece Hidrojen atomunun enerji seviyelerini veren denklem elde edilmis
oldu.Simdi n=1,2,3,,, degerlerine karslk gelen enerji seviyelerini gosterelim.
En Seviyeler w
E
4
=
E
1
16
4s (1) 4p (3) 4d (5) 4f (7) 16
E
3
=
E
1
9
3s (1) 3p (3) 3d (5) 9
E
2
=
E
1
4
2s (1) 2p (3) 4
E
1
= 13, 6eV 1s (1) 1
Tablo 2.3: Hidrojen atomu icin enerji seviyeleri ve dejenere degerleri
Simdi,hidrojen atomu icin buldugumuz dalga fonksiyonlarna tekrar donelim.
Hidrojen atomu icin dalga fonksiyonu

n,,m

(r, , ) = R
n
(r) f
,m

() g
m

() = R
n
(r)
m

(, ) (2.165)
seklindeydi.

Ilk bol umde de belirttigim gibi bulunan b ut un bu sonuclar hidrojende
(Z=1) oldugu gibi diger atomlarda da (Z1) gecerlidir.
Asa gda hidrojen ve benzer atomlarn n=1,2 ve 3 icin dalga fonksiyonlar yer
almaktadr.

100
=
1

2
_
Z
a
0
_3
2
e

Zr
a
0
(2.166)

200
=
1
4

2
_
Z
a
0
_3
2
_
2
Zr
a
0
_
e

Zr
2a
0
(2.167)

210
=
1
4

2
_
Z
a
0
_3
2
Zr
a
0
e

Zr
2a
0
cos (2.168)

211
=
1
8

2
_
Z
a
0
_3
2
Zr
a
0
e

Zr
2a
0
sin e
i
(2.169)

300
=
1
81

3
_
Z
a
0
_3
2
_
27 18
Zr
a
0
+
2Z
2
r
2
a
2
0
_
e

Zr
3a
0
(2.170)
2.6.

ORNEKLER 51

310
=

2
81

3
_
Z
a
0
_3
2
_
6
Zr
a
0
_
Zr
a
0
e

Zr
3a
0
cos (2.171)

311
=
1
81

3
_
Z
a
0
_3
2
_
6
Zr
a
0
_
Zr
a
0
e

Zr
3a
0
sin e
i
(2.172)

320
=
1
81

6
_
Z
a
0
_3
2
Z
2
r
2
a
2
0
e

Zr
3a
0
_
3 cos
2
1
_
(2.173)

321
=
1
81

_
Z
a
0
_3
2
Z
2
r
2
a
2
0
e

Zr
3a
0
sin cos e
i
(2.174)

322
=
1
162

_
Z
a
0
_3
2
Z
2
r
2
a
2
0
e

Zr
3a
0
sin
2
e
2i
(2.175)
52 B

OL

UM 2. KUANTUM FIZI

GI TEKRAR
Bol um 3
TEMEL KAVRAMLAR ve
REAKS

IYONLARIN
SINIFLANDIRILMASI
3.1 Baz Temel Kavramlar
3.1.1 C ekirdegin K utlesi, B uy ukl u g u ve Baglanma Enerjisi
C ekirdegin k utlesi atomik k utle birimi cinsinden ifade edilir. Atomik k utle birimi
(akb yada u),
12
C atomunun k utlesinin
1
12
sine esit olan k utledir.
1akb = 1u = 1.66.10
24
gr = 931.502
MeV
c
2
(3.1)
Proton ve notronun k utlesi,
m
p
= 1.00759uvem
n
= 1.008982u (3.2)
seklindedir. Gor uld u g u gibi protonun k utlesi notronun k utlesine yaklask esittir.
cekirdek,
A
Z
X
N
seklinde sembolize edilir. Burada A, Z ve N srasyla cekirdegin k utle
numaras, atom numaras veya proton says ve notron saysdr. K utle numaras A =
Z +N seklindedir. cekirdekler A, Z ve N saylarna gore ozel isimler alr; Atom nu-
maras (Z) ayn, k utle numaras (A) farkl olan cekirdeklere izotop cekirdek denir.
orne gin
1
H,
2
H ve
3
H gibi. cekirdeklerin k utlesi dogadaki izotoplarnn agrlk ca
y uzde oranlar ile belirlenir. Notron says ayn (N), proton says farkl olan cekirdeklere
53
54B

OL

UM3. TEMEL KAVRAMLAR VE REAKS

IYONLARINSINIFLANDIRILMASI
izoton denir. ornegin
4
He ve
3
H gibi. K utle numaras ayn (A) olan cekirdekler ise
izobar cekirdeklerdir.
C ekirdegin b uy ukl u g u n ukleer metotlarla ( saclmas, hzl notron saclmas
gibi) veya elektromanyetik metotlarla (elektron saclmas, ayna cekirdekler, izotop
etkisi v.s.) belirlenir. cekirdegin yarcap R

= 10
15
m = 1fm mertebesindedir ki
atomun yar capndan 10
5
defa k uc ukt ur (R
atom

= 10
10
= 1A
0
). Elektron saclma
deneylerinin sonuclar gosterir ki, n ukleer yo gunluk cekirdek icinde yaklask sabit,
y uzeyde ise hzl bir sekilde sfra gitmektedir (Sekil 2.1).
S
.
ekil 3.1: C ekirdegin y uk yogunlu gunun n ukleer yarcapa gore degisimi.
N ukleer yarcap R A
1
3
seklinde degismektedir. Deneysel calsmalar sonunda
n ukleer yar capn R = r
0
A
1
3
seklinde degisti gi gor ul ur. Burada r
0
sabiti deneysel
olarak bulunabilir. Deneysel y uk yo gunlugu,
(r) =

0
1 + exp(
rR
a
)
(3.3)
ifadesine uyar. Burada
0
cekirdegin merkez yogunlu gu, R cekirde gin yo gunlugunun
yarya d ust u g u mesafe ve a ise cekirdek kabuk kalnl gnn bir ol c us ud ur. t kabuk
kalnl g olmak uzere t = 4.4a dr. Kabuk kalnlg t, n ukleer yogunlu gun %90ndan
%10una d ust u g u uzaklk olarak tanmlanr. Yaplan deneyler t um cekirdeklerin
merkez yo gunluklarnn ayn oldugunu ve yarcapn A
1
3
ile degisti gini gostermektedir.
3.1. BAZI TEMEL KAVRAMLAR 55
N ukleer b uy ukl u g un degeri baz deneysel metotlarla bulunabilir. Bu deney-
leri iki gurupta toplayabiliriz: a) N ukleer metotlar b) Elektromagnetik metod-
lar. cekirdegin ilk metotla elde edilen yarcapna n ukleer yarcap denir. N ukleer
yarcap cekirde gin merkezi ile gelen mermi cekirdegin n ukleer kuvvetten etkilenmeye
basladg uzaklk olarak tanmlanabilir. Bu metotlarla elde edilen yarcaplar biraz
daha b uy uk olacaktr. c unk u n ukleer kuvvet bir cekirdegin gercek ziki b uy ukl u g unden
biraz daha b uy uk uzaklklara etkiyecektir. Asagdaki Tablo2.1de n ukleer kuvvetin
yarcap ve y uk yar cap farkl metotlarla bulunan degerleri gosterilmektedir [7].
Gor uld u g u gibi n ukleer kuvvetin yarcap y uk yarcapndan daha b uy ukt ur.
Metot r
0
(fm)
A. Kuvvet Yarcap
1. Alfa saclmas 1.414
2. Alfa bozulmas 1.48
3. Hzl notronlarn saclmas 1.37
B. Y uk yarcap
1. Elektron saclmas 1.26
2. Mezonik atom 1.2
3. Ayna cekirdekler 1.280.05
4. Proton saclmas 1.250.05
5.

Izotopik kayma 1.20
Tablo 3.1: Farkl metotlarla bulunan n ukleer yarcaptaki (R = r
0
A
1
3
) r
0
degerleri.
C ekirdekte proton ve notronlar bir arada tutan kuvvet n ukleer kuvvettir. N ukleonlar
bir araya gelerek cekirde gi olusturduklarnda olusan cekirdegin k utlesi bunu olusturan
n ukleonlarn k utlesinden k uc ukt ur. Fark k utle, k utle kayb olarak adlandrlr ve
E = Mc
2
seklinde enerji karsl g vardr. Aslnda n ukleonlarn bir araya gelmesi
srasnda acga ckan bu enerji kayb baglanma enerjisidir. Ksaca baglanma enerjisi
n ukleonlar bir araya getirmek icin gerekli olan enerjidir. Baglanma enerjisi,
E
b
= (Zm
p
+ Nm
n
m
c
)c
2
(3.4)
56B

OL

UM3. TEMEL KAVRAMLAR VE REAKS

IYONLARINSINIFLANDIRILMASI
seklinde ifade edilir. cekirdeklerin n ukleon basna baglanma enerjilerinin bir sis-
tematigi yapld g zaman Sekil 6.2 dekine benzer oldugu gor ul ur.
S
.
ekil 3.2: Kararl cekirdekler icin n ukleon basna baglanma enerjisinin atomik
k utleye gore degisimi.
Bu sekilden ckarlabilecek baz sonuclar:
1.) C ekirdeklerin n ukleon basna baglanma enerjileri yaklask sabittir; A =
60icin
B
A

= 8.7MeV maksimum degerini alrken, A = 240 icin,


B
A

= 7.5MeV degerini
alr. Burada B cekirde gin baglanma enerjisi ve A ise atomik k utlesidir.
2.) K uc uk k utleli cekirdeklerin bazlarnda (sihirli saylar) egri komsu cekirdeklere
gore pik yapar;
4
2
He,
12
6
C,
16
8
O gibi cekirdeklerin baglanma enerjisi cok b uy ukt ur. Bu
ozelli gi sv damlas modeli acklayamaz, bunun icin kabuk modeli gelistirilmistir.
3.) Egri, f uzyon ve syonun olabilirligini dogrulamaktadr; k utle numaras b uy uk
olan cekirdekler kararszdr. Kararl olabilmesi icin daha k u c uk cekirdeklere bol un urler.
Bu srada acga ckan enerji cok b uy ukt ur. orne gin
238
Uin n ukleon basna baglanma
enerjisi 7.5MeV, ikiye bol und ug unde olusan parcacklarn baglanma enerjisi 8.5MeV
oldugu icin acga ckan enerji 1MeV dir. 200 n ukleon icin 200MeV gibi devasa
bir enerji acga ckar. Benzer sekilde iki haf cekirdek hzlandrclar araclgyla
carpstrld gnda daha b uy uk k utleli kararl cekirdek olusur. Bu srada yine dsarya
enerji salnr.
3.2. SPIN, PARITE VE MOMENTLER 57
4.) cekirdeklerin n ukleon basna baglanma enerjisinin sabit olusu n ukleonlarn
yalnz komsu n ukleonlarla etkilesti gini dogrulamaktadr. Bu ise n ukleer kuvvetin
menzilinin neden cok ksa oldugunu acklar.
3.2 Spin, Parite ve Momentler
C ekirdeklerin toplam acsal momentumu, yor unge acsal momentumu ile spin acsal
momentumlarnn toplamdr (

I =

L +

S). N ukleonlarn spini
1
2
dir. cift N ve
cift Z ye sahip olan cekirdeklerin spinleri ise sfrdr. Ayrca k utle numaras (A) tek
ise cekirdegin spini bucuklu, cift ise tamsay degerler aldg deneylerle kantlanmstr.
I 1 ise cekirdegin statik elektrik kuadropol momenti (Q) vardr. Elektrik kuadropol
moment cekirde gin seklini belirler. Eger statik elektrik kuadropol momenti Q > 0
ise cekirdek simetri ekseni boyunca yandan bask yani paroloidtir. Ayrca de-
formasyon parametresi > 0 dr (Sekil 2.3deki
24
Mg cekirdegi). Eger Q < 0
ise cekirdek simetri ekseni boyunca usten basktr yani obleidtir (Sekil 2.3deki
12
C cekirdegi). I = 0 veya I =
1
2
ise Q = 0 dr ve cekirdegin k uresellikten
ayrlmas siddetli olmadg icin k uresel cekirdekler gibi d us un ul ur (Sekil 2.3deki
160
Gd cekirdegi). Ayrca cekirdeklerin statik magnetik dipol momentleri, Bohr mag-
netonu ile karslastrld gnda
N
=
eh
2mc

= 10
3

B
oldugu gor ul ur. Burada
N
n ukleer magnetondur[6].
S
.
ekil 3.3: Baz siddetli deforme olmus cekirdeklerin sekilleri.
58B

OL

UM3. TEMEL KAVRAMLAR VE REAKS

IYONLARINSINIFLANDIRILMASI
Bir sistemin veya cekirdegin dalga fonksiyonu ya cift (simetrik) ya da tek (an-
tisimetrik) bir fonksiyondur. Dalga fonksiyonu cift ise yani b ut un koordinatlarn
isareti degistirildi ginde dalga fonksiyonu degismiyorsa baska bir degisle (x, y, z) =
(x, y, z) ise durumun paritesi cifttir veya +1 dir denir. Dalga fonksiy-
onu tek ise yani b ut un koordinatlarn isaretleri degistirildiginde fonksiyon isaret
degistiriyorsa, baska bir degisle (x, y, z) = (x, y, z) ise durumun paritesi
-1 dir denir.
3.3 C ekirdekte Uyarlms Durumlar
Atoma benzer olarak cekirdekler n ukleer reaksiyonlar sonucu uyarlabilir. Eger tek
valans n ukleon art kapal kabuk sekline sahipsek, (bu alkali atomlarn tek valans
elektronuna sahip olmasna benzerdir) d us uk uyarlms durumlar olacaktr. Bu
tek parcack seviyelerinin uyarlmas ve bu seviyelerin belirlenmesi n ukleer yapnn
kabuk modeli anlays icin onemlidir [6]. N ukleer reaksiyonlar srasnda hedef ve
mermi cekirdeklerin kompleks bir yapda oldugunu d us un ursek, gelen parcac gn
enerjisine bagl olarak hedef veya mermi veya her ikisi de uyarlabilir. Uyarlma
oncelikle y uzeydeki degerlik n ukleonlarndan baslar. Enerji cok y uksekse icerdeki
n ukleonlarda uyarlabilir. Uyarlma sonucunda n ukleon 2
+
, 4
+
, v.s. durumlarna
sahip olur. N ukleonlar bu uyarlms durumlarda uzun s ure kalamaz, kararl ola-
bilecegi taban durumuna hareket eder. Bu hareketi srasnda dsarya enerjik
snlar yaynlarlar. Bu snlar analiz ederek kompleks cekirdeklerin uyarlms en-
erji seviyeleri hakknda derin bilgiler edinebiliriz ki bu da kabuk modeli anlaysnn
dogrulu gu icin onemlidir. N ukleon bir ust uyarlms durumlardan taban durumuna
gecerken veya taban durumundan ust uyarlms seviyelere ckarken verdi gi veya aldg
donme kinetik enerjisi,
E(I) =
h
2
2I
[I(I + 1) I
0
(I
0
+ 1)] (3.5)
seklinde verilir. Burada I, uyarlms seviyelerin spini ve E(I) uyarlma enerjisidir. I
0
ise E(I
0
) = 0 da taban durumundaki spindir. I ise cekirdegin eylemsizlik momen-
tidir. cift N ve cift Z ye sahip olan cekirdekler icin I
0
= 0 ve bir cok durumda yalnz
cift-I en d us uk banttadr [6].
3.4. N

UKLEER KUVVET VE

OZELLIKLERI 59
C ekirdeklerin donme kinetik enerjisine ek olarak titresim enerjisi de vardr. Bu
titresim enerjisi n ukleonlarn yaklask k uresel harmonik osilasyon yapmasndan kay-
naklanr. Bu osilasyonlarn kuantas fononlar olarak adlandrlr ve enerjisi h

ya
sahiptir. cift N ve cift Z cekirdeklerde uygun enerji spektrumu,
E
n()
= n() h

(3.6)
seklindedir. Burada n() = 0, 1, 2, ... degerlerini alr ve fonon says 2

dr. Titresim
durumlar arasndaki gecisler cok siddetli olur fakat donme durumundaki kadar
siddetli degildir [6].
3.4 N ukleer Kuvvet ve

Ozellikleri
Mikroskobik sistemlerin ic dinamiklerini kuvvetler cinsinden direk olarak yazamayz.
Fakat bir potansiyelden t uretebiliriz. Dolaysyla n ukleer kuvvetleri anlamak icin
yazlan n ukleer potansiyellerin ozellikleri cok onemlidir. cekirde gi dikkate aldgmzda
protonlar y uklerinden dolay birbirlerine elektrostatik kuvvet uygularlar, bunu Coulomb
potansiyeliyle temsil edebiliriz. Bu itici potansiyeli cok siddetli olan cekici n ukleer
potansiyel dengeler fakat n ukleer potansiyel o kadar siddetlidir ki n ukleonlar bir-
birlerine cok yaklasr. cekirdegin bu c ok us u merkezcil potansiyel tarafndan onlenir
ki bu potansiyel yaklask 0.5fm de etki etmeye baslar. Bu uc potansiyelin veya
kuvvetin dengesi sonucu cekirdek kararl yapda kalr. Proton says b uy uk olan
cekirdeklerde notronlarn, proton-proton etkilesimini perdelemesine ragmen Coulomb
kuvveti n ukleer kuvveti yener ve cekirdek kararsz hale gelerek bol unmek zorunda
kalr. Deneysel gozlenirlerden ve teorik verilerden n ukleer kuvvet hakknda asa gdakileri
yazabiliriz:
1.) N ukleer kuvvet ksa menzilli cekici ve cok siddetlidir. Ancak n ukleonlar
arasndaki uzaklk 0.5fmden daha az oldugu zaman, n ukleonlar itici ve siddetli bir
kuvvetle karslasr ki bu Pauli dsarlama prensibine uyar.
2.) N ukleer kuvvetin menzili en fazla cekirdek mertebesindedir; n ukleonlar yalnz
komsu n ukleonlarla etkilesir.
3.) N ukleer kuvvetler doyma karakteristi gi gosterir. Yani cekirdek icindeki
n ukleonlarn etkilesti gi n ukleon says snrldr. B/A orann n ukleon saysndan
60B

OL

UM3. TEMEL KAVRAMLAR VE REAKS

IYONLARINSINIFLANDIRILMASI
bagmsz olusu bunu dogrulamaktadr. Ayrca yogunlu gun cekirdek icerisinde sabit
olusu buna delil olarak gosterilebilir.
4.) N ukleer kuvvet y ukten bagmszdr. Yani p-p, n-n ve p-n etkilesimi icin
n ukleer potansiyel ayndr.
5.) Notron-proton saclma deneyleri y uksek enerjilerde protonun notrona notronun
protona don ust ug un u gostermektedir. O halde cekirdek kuvvetleri arasnda bir degis
tokus kuvveti olmas gerekir.
3.5 N ukleer Reaksiyonlarn Snandrlmas
N ukleer reaksiyonlarn gerceklesmesi icin mermi parcacklarn Coulomb bariyerini
delmesi gerekir. Bunun icin gelen parcack lineer hzlandrclarla, siklotronlarla
hzlandrlr veya n ukleer reaktorlerde y uksek enerjili snlar kullanlabilir. N ukleer
reaksiyonlar,
a + A B +b +Q (3.7)
seklinde ifade edilirler veya daha ksa gosterimle A(a,b)B seklinde gosterilirler. Bu-
rada a hzlandrlan parcack, Ahedef cekirdek, B hedefte duran ve dogrudan gozlenemeyen
agr iyon, b tesbit edilen ve saylabilen parcack ve Q reaksiyon srasnda ac ga ckan
enerji veya reaksiyonun gerceklesmesi icin gerekli olan enerjidir. Burada a ve b
genellikle n ukleon veya haf cekirdeklerdir. Q ifadesi,
Q = E
f
E
i
= (m
B
+ m
b
)c
2
(m
A
+ m
a
)c
2
(3.8)
seklinde verilir. Eger Q pozitif ise reaksiyon endotermiktir, yani dsar s salar. Q
negatif ise reaksiyon ekzotermiktir, yani dsardan s alan bir reaksiyondur [8].
N ukleer reaksiyonlar yonetildigi mekanizmaya gore; bilesik cekirdek reaksiyon-
lar, direk reaksiyonlar ve bu ikisi arasndaki durum olan rezonans reaksiyonlar
olarak snandrlabilir.
3.6. BILESIK C EKIRDEK REAKSIYONLARI 61
3.6 Bilesik cekirdek Reaksiyonlar
Bu t ur reaksiyonlar, a+A C

+b reaksiyonu seklinde bir C

ara durumuna
sahiptirler. Bilesik cekirdek reaksiyonlarnn meydana gelme s uresi 10
22
sn den daha
b uy ukt ur. Bilesik cekirdek reaksiyonlar haf carpsmaya ihtiyac duydugu icin d us uk
enerjilerde (10-20MeV) meydana gelirler. Tesir kesitleri direk reaksiyonlara gore
cok b uy ukt ur ve n ukleonlar aras etkilesim rastgele oldugu icin acyla pek degisim
gostermez, gelen parcacgn yon une hafce bagldr.
Bilesik cekirdek modeline gore, bilesik cekirdegin belli bir son ur unler k umesine
bozunmas icin bagl olaslg, bilesik cekirde gin olusma seklinden bagmszdr. Bozunma
olaslg sadece sisteme verilen enerjiye bagldr. Etkin olarak bilesik cekirdek nasl
meydana geldigini unutur ve oncelikle istatistiksel kurallara gore bozunur [8].
3.7 Direk Reaksiyonlar
Direk reaksiyonlar asa gdaki ozelliklere sahiptir:
1.) Y uksek enerjilerde meydana gelirler ve reaksiyonun olusma s uresi bilesik
cekirdek reaksiyonlarna gore daha ksadr (10
22
sn den daha ksa).
2.) Reaksiyon srasnda mermi ve hedef cekirdek kontak yaparak siddetli absorp-
siyon meydana getirirler.
3.) Etkilesim genelde y uzeyde, degerlik n ukleonlar arasnda meydana gelir.
4.) Tesir kesitleri bilesik cekirdek reaksiyonlarnnkine gore d us ukt ur; Tesir ke-
sitleri k uc uk aclarda pik yaparken b uy uk aclarda siddetleri d usmektedir.
Reaksiyonun bilesik cekirdek reaksiyonu mu yoksa direk reaksiyon mu olacag
mermi parcacgn enerjisine bagldr: 1MeV enerjili gelen n ukleonun dalga boyu 4fm
dir ve bu nedenle tek n ukleonlar goremez. Bu durumda bilesik cekirdek meydana
gelmesi daha olasdr. 20MeV lik bir n ukleonun dalga boyu 1fm civarnda olup direk
62B

OL

UM3. TEMEL KAVRAMLAR VE REAKS

IYONLARINSINIFLANDIRILMASI
reaksiyonlarn meydana gelmesi daha olasdr [8].
Elastik saclma : Bu t ur reaksiyonlarda giris kanal (a + A), cks kanalna
(B + b) esittir. Yani A = B ve a = b ve Q = 0 dr. Diger bir degisle cekirdeklerin
ic dinamiklerinde bir degisme olmamstr. ornek olarak,
n +
208
Pb n +
208
Pb (3.9)
elastik saclmas verilebilir.

Inelastik saclma : Eger gelen parcac gn enerjisi Coulomb bariyerini asabilecek


kadar g u cl u ise A hedef cekirde gi veya hem A hem de a uyarlabilir. Yani A(a, a)A

veya A(a, a

)A

. Tabi ki burada a nn kompleks bir cekirdek oldugunu d us un uyoruz.

Inelastik saclma durumunda Q degeri sfrdan farkldr; Q = E


x
, yani uyarlma
durumunun enerjisine esittir. Diger bir degisle gelen parcac gn enerjisinin bir ksm
hedef cekirdegin uyarlms durumlarna gitmistir.

Inelastik saclma durumuna ornek
olarak,
12
C +
208
Pb
12
C

+
208
Pb

(3.10)
+
40
Ca

+
40
Ca

(3.11)
form ulleri verilebilir[6].
Parcalanma Reaksiyonlar : Eger mermi cekirdek kompleks bir cekirdekse,
reaksiyon srasnda iki veya daha fazla bilesene ayrlabilir. Yani A(a, xy)A veya
mermi hede uyarrsa A(a, xy)A

seklinde yazlabilir. Burada mermi cekirdek a =


x + y seklinde iki parcaya ayrlmstr[6].
Transfer reaksiyonlar : Bu t ur reaksiyonlarda mermi cekirdekten hedefe veya
hedeften mermi cekirdege n ukleon transferi olur. ornegin A(d, p)B reaksiyonunda
doterondan bir n ukleon hedefe aktarlmstr. Bu reaksiyon doteron soyma reaksiyonu
olarak bilinir. Bir diger ornek A(p, d)Breaksiyonunda mermi n ukleon hedeften bir
n ukleon kopararak doteron olusturur.
Yakalama Reaksiyonlar : Bu t ur reaksiyonlarda mermi cekirdek hedee
birleserek uyarlms yeni bir cekirdek olusturur. Olusan cekirdek kararl hale gecebilmek
icin fazla enerjisini snlar seklinde yayar. ornek olarak,
3.7. DIREK REAKSIYONLAR 63
p +
197
Au
198
Hg + (3.12)
reaksiyonu verilebilir. Bu reaksiyonlarn dsnda mermi ve hedef cekirdek birleserek,
a + A B + b + c + Q (3.13)
biciminde ikiden fazla ur un cekirdek de olusturabilir. ornek olarak,
+
40
Ca
39
K + p +

(3.14)
reaksiyonu verilebilir[6].
Rezonans Reaksiyonlar : Bu t ur reaksiyonlar direk reaksiyonlarla bilesik
cekirdek reaksiyonlar arasndaki reaksiyonlardr. Rezonans durumu belli enerji
degerlerinde m umk un olabilir. Yani her enerji degerinde rezonans olamaz. Re-
zonans durumunda etkilesim potansiyelinin olusturdu gu dalgalarn faz ve genligi
bariyer icinde ve dsnda yaklask esittir.
64B

OL

UM3. TEMEL KAVRAMLAR VE REAKS

IYONLARINSINIFLANDIRILMASI
Bol um 4
C ekirdek Kuvvetleri
4.1 C ekirdek Kuvvetleri
C ekirdek zigini gelismeye basladg ilk zamanlarda yalnz iki cesit kuvvet biliniy-
ordu. Bunlar elektromanyetik kuvvetler ve gravitasyonel kuvvetlerdir. C ekirdek
kuvvetleri tabiatlar bakmndan ne elektromanyetik nede gravitasyoneldirler. Notron
y uks uz oldugu icin bu kuvvetler eletriksel olamaz. Gravitasyonel kuvvetler de cok
k uc uk baglanma enerjileri verdiginden gravitasyonelde olamaz.
C ekirdekte var olan cekirdek kuvvetleri makroskobik zikte karslaslan kuvvetler-
den cok daha b uy ukt ur. Diger taraftan, Rutherfordun yaptg saclma deneyleri,
cekirdegin merkezinden on fermi gibi, k uc uk uzaklklarda cekirdek kuvvetlerinin,
ayn cekirde ge ait elektrostatik kuvvetlere nazaran ihmal edilebilecek kadar zayf
oldugunu gostermektedir. Bu y uzden, cekirdek kuvvetlerinin sonlu ve cok ksa men-
zile sahip olduklar soylenir.
C ekirdek kuvvetlerinin elktromanyetik alana benzer sekilde bir alanla tasr edilebilecegini
m umk un oldugunu d us unmek yanls olmaz. C ekirdegin elektromanyetik alannda
elktriksel potansiyel, dsardan itibaren Coulomb kanununa uygun sonu clar verecek
sekilde artar. Yaklask 10
13
cm lik bir uzaklkta maksimuma ulasr. Bu yaklasma
gore cekirdek bir potansiyel seddi ile kusatlms gibi var saylr.
C ekirdek protonlarnn cok k uc uk mesafelerde bir birleri uzerinde cok b uy uk
kuvvet uygulamalarna karsn, cekirdegin saglaml gn korumas, potansiyel engelinin
icinde etkili olan cekirdek kuvvetlerinden dolaydr.
N ukleonlar arasnda etkili olan bu cekici kuvvetin cks yeri tam olarak acklanamamakla
65
66 B

OL

UM 4. C EKIRDEK KUVVETLERI
birlikte n ukleonlar arasnda bir tanecik als verisinin ( mezon alsverisi ) sebep
oldugu ileri s ur ulmektedir.
1935 de Yukawa cekirdek kuvvetlerinin mezon kuramn ortaya atmstr. C ekirdeklerin
cok k uc uk boyutlu parcacklar olmas hesaba katan Yukawa, n ukleonlar arsndan
mezon alsverisi sonucunda, ksa mesafelerde etkiyen g ucl u bir kuvvetin ortaya ckt gn
one s urd u ve mezonun k utlesini hesaplad. Ama bu kuram cekirdeklerin b ut un
ozelliklerini tanmlamada yeterli olmad.
N ukleon-nukleon kuvvetinin ozelliklerini maddeler halinde verirsek;
1. Ksa mesafelerde, Coulomb kuvvetinden daha g ucl ud ur.
2. Uzun mesafelerde, atomik boyut mertebesinde ihmal edilebilir derecede zayftr.
3. Atomik yapda elektronlar cekirdek kuvvetlerinden etkilenmezler. C ekirdegin
menzili ile snrldr.
4. N ukleon -n ukleon kuvveti n ukleonlarn proton veya notron olup olmamasndan
hemen hemen bagmszdr. Bu ozellige y uk bagmszlg denir.
5. N ukleon -n ukleon kuvveti n ukleonlarn spinleririnin paralel veya anti paralel
olup olmamalarna bagldr.
6. N ukleon -n ukleon kuvveti, n ukleonlar belirli bir uzaklkta tutan itiici bir terim
icerir.
7. N ukleon -n ukleon kuvvetinin merkezi olmayan bir tensor bileseni vardr. Kuvvetin
bu bileseni merkezi kuvvetlerde bir hareket sabiti olan yor ungesel acsal mo-
mentumu korumaz.
Genel olarak bu ozelliklere sahip olan cekirdek kuvvetlerinin ayrntl dogas
g un um uzde bile halen tam olarak anlaslamamstr. Bu kuvvetlerin tabiatn acklamak
icin cekirdek modelleri ortaya atlmstr. Bu kuvveti anlamann en g uzel yolu doteron
atomunu incelemektir.
4.2 Doteron Atomu
Bir doteron
2
H cekirdegi bir notron ve bir protondan olusmaktadr. Bir notr
2
H
atomuna doteryum denir. Doteron, n ukleonlarn en basit bagl halidir ve bu y uzden
4.2. D

OTERON ATOMU 67
n ukleon-n ukleon etkilesmesini incelemek icin ideal bir ornektir. Bu nedenle doteron,
cekirdek zigi icin cok onemlidir.
Hidrojenin uyarlms durumlar arasndaki elektromanyetik gecislerin olc ulen Balmer
serilerinin hidrojenin yapsn anlamay saglad g gibi ,doteronun uyarlms durum-
lar arasndaki elektromanyetik gecislerde onun yapsn anlamay saglamal. Ancak,
doteronun hicbir uyarlms durumu yoktur. Doteron oyle zayf bagl bir sistemdir
ki,yalnz uyarlms durumlar serbest bir proton ve serbest bir notrondan ibaret olan
bagl olmayan sistemlerdir.
4.2.1 Baglanma Enerjisi
Doteronun baglanma enerjisi cok hassas olc ulm us bir niceliktir ve uc farkl yolla
belirlenebilir.
I. yontem
Doteronun k utlesini spektroskopiyle dogrudan belirleyebilir ve baglanma ener-
jisini bulmak icin;
B =
_
Zm
_
1
H
_
+Nm
n
m
_
2
H
_
c
2
= 2, 22463 0, 00004MeV (4.1)
form ul un u kullanabiliriz. Burada m(
1
H) ve m
n
srasyla protonun ve notronun
k utleleridir.
II. yontem
Baglanma enerjisi,
2
Hyi olusturmak uzere bir proton ve bir notronu bir araya
getirerek ve
1
H + n
2
H + reaksiyonunda yaynlanan sn fotonunun enerjisi
olc ulerek dogrudan dogruya da belirlenebilir.
Bu enerji fotonun gozlenen enerjisinden k uc uk bir geri tepme d uzeltmesi kadar
daha k uc ukt ur. Hesaplanan baglanma enerjisi 2, 224589 0, 000002MeV dir ve
k utle spektroskopisi degeriyle uyum icerisindedir.
III. yontem
Fotobozunma denilen +
2
H
1
H + n ters reaksiyonu kullanlarak enerji
hesaplanan yontemdir. Bu reaksiyonda bir sn bir doteronu parcalar. Bu olay
gerceklestiren en k uc uk sn enerjisi baglanma enerjisine esittir.
Gozlenen enerji degeri 2, 224 0, 002MeV dir. Bu degerde k utle spektroskopisi
degeri ile iyi uyum gostermektedir. Normalde n ukleon basna ortalama baglanma
68 B

OL

UM 4. C EKIRDEK KUVVETLERI
enerjisi, yaklask olarak 8MeV dir. O halde doteron tipik cekirdeklere gore cok zayf
bagldr.
Doteronun incelenmesini daha kolay yapmak icin asa gdaki sekilde gor uld u g u
gibi, n ukleon-n ukleon potansiyelini uc boyutlu bir kare kuyu olarak gosterebilece gimizi
varsayalm.
r < R icin V (r) = V
0
r > R icin V (r) = 0
S
.
ekil 4.1: Doteron atomu icin kare kuyu potansiyeli
Burada r proton ve notron arasndaki uzaklg gosterir. R ise doteronun capdr.
Doteronun en d us uk enerji durumunun, hidrojen atomunun en d us uk enerji duru-
mundaki gibi = 0 degerine sahip oldugunu kabul edelim.
Radyal schr odinger denkleminin;

h
2
2m
_
d
2
R
dr
2
+
2
r
dR
dr
_
+
_
V (r) +
( + 1) h
2
2mr
2
_
R = ER (4.2)
oldugunu biliyoruz.
Bolgelere ayrdgmz potansiyel kuyuyu I. bolgeden baslayarak c ozersek;
1
r
2
d
dr
_
r
2
dR
dr
_
+
_
k
2
1

( + 1)
r
2
_
R(r) = 0
_
k
2
1
=
2m
h
2
(E +V
0
))0
_
(4.3)
II

bolge icinse su denklemi yazabiliriz;


1
r
2
d
dr
_
r
2
dR
dr
_
+
_
k
2
2

( + 1)
r
2
_
R(r) = 0
_
k
2
2
=
2mE
h
2
0
_
(4.4)
4.2. D

OTERON ATOMU 69
I
.
denklemin c oz um u;
= k
1
r (k
1
sabit) (4.5)
don us um u yaplrsa;
d = k
1
dr
d
2
= k
2
1
dr
2
(4.6)
Bu iki denklem (4.3) denkleminde yerlerine yazlrsa;

2
d
2
R
d
2
+ 2
dR
dr
+
_

2
( + 1)

R = 0 (4.7)
denklemine ulasrz.
Bu denklem Bessel diferansiyel denklemidir ve kuvvet serisi metodu ile c oz ul ur.
Bu denklemin birbirinden bagmsz iki c oz um u vardr;
1. 0da

olarak sonlu davranan ve j

ile gosterilen k uresel bessel fonksiyonu


2. 0da
(+1)
olarak raksayan c oz umler.Bu c oz umler n

() ile gosterilir
ve k uresel neuman fonksiyonu diye adlandrlr.
J

() =
_

2
J
+
1
2
() J yar tek tamsayl Bessel
n

() =
_

2
N
+
1
2
() N yar tek tamsayl Neuman
Asa gda ilk iki k uresel bessel ve neuman fonksiyonlar yer almaktadr.
J

() n

() (4.8)
J
0
() =
sin

n
0
() =
cos

(4.9)
J
1
() =
sin


cos

n
1
() =
cos


sin

(4.10)
J

()ve n

() nin lineer bilesimleri de c oz umd ur. Boylece (3.2.4) denkleminin


(Bessel denkleminin) en genel c oz um u;
R
I

= A

() + B

() (4.11)
70 B

OL

UM 4. C EKIRDEK KUVVETLERI
Ancak burada (r) 0 icin n

de sonlu olmaldr. Bunun icin B=0 olmaldr


(c unk u r 0da n

sonsuz oluyor).
Yani genel c oz um;
R

= A

(k
1
r) (4.12)
II

bolgede de ayn degisimi uyguladgmzda denklem;

2
d
2
R
d
2
+ 2
dR
dr
+
_

2
( + 1)

R = 0 (4.13)
Bu denklemin c oz um u de diger denklemin(I

bolge denkleminin) c oz um uyle cok


benzerdir.
R
II

(r) = C

(k
2
r) + D

(k
2
r) (4.14)
(4.14) genel c oz um un u basitlestirmek icin C

= C

cos

ve D

= C

sin

yazacagz.
Bu denklemler (4.14) denkleminde yerlerine yazlrsa;
R
II

(r) = C

[cos

(k
2
r) sin

(k
2
r)]halini alr.
= 0icin c oz umler yaplrsa;
R
I
0
(r) = A
0
sin k
1
r
k
1
r
(4.15)
R
II
0
(r) = C
0
_
cos
o
sin k
2
r
k
2
r
+ sin
0
cos k
2
r
k
2
r
_
(4.16)
R
II
0
(r) =
C
0
k
2
r
sin (k
2
r +
0
) (4.17)
(4.15) ve (4.17) denklemlerine ve birinci t urevlerine snr sartn (r=R) uygu-
larsak;
R
I
0
(r) [
r=R
= R
II
0
(r) [
r=R
ve
d
I
R
0
(r)
dr
[
r=R
=
d
II
R
0
(r)
dr
[
r=R
A
0
k
2
sin k
1
R = C
0
k
1
sin (k
2
R +
0
) (4.18)
Diger snr sartndan;
4.2. D

OTERON ATOMU 71
A
0
k
2
k
1
Rcos k
1
R A
0
k
2
sin k
1
R = k
1
[k
2
Rcos (k
2
R +
0
) sin (k
2
R +
0
)] (4.19)
(4.18) , (4.19) denkleminde yerine yazlrsa;
A
0
cos k
1
R = C
0
cos (k
2
R +
0
) (4.20)
(4.20) denklemini, (4.19) denklemine bolersek;
k
1
cot k
1
R = k
2
cot (k
2
R +
0
) (4.21)
Bu denklem = 0, r , E0 da doteronun enerji seviyesini verir. Bu
denklem V
0
ve R arasndaki iliskiyi verir. Bu denklemin c oz um u ancak n umerik
olarak yaplabilir.
Doteronun kuyunun tepesine ne kadar yakn oldugu sekilden gor ulebilir.
Eger n ukleon-n ukleon kuvveti biraz daha zayf olsayd doteronun bagl durumu
mevcut olmayacakt. Doteron, g unes enerjisinin meydana gelmesini saglayan proton-
proton f uzyon cevriminin ilk basamagdr.
72 B

OL

UM 4. C EKIRDEK KUVVETLERI
Bol um 5
TEMEL N

UKLEER MODELLER
Notronun 1932 ylnda Chadwick tarafndan kesnden sonra Heisenberg cekirde gin
icinde proton ve notronlarn bulundugunu ve bunlarn bir n ukleer kuvvetle bir-
birine bagl oldugunu soyledi. Otuzlu yllarda pek cok n ukleer k utle Aston (

Ingiliz
zikci Francis Williams Aston, 1877-1945) tarafndan olc uld u ve n ukleon basna
baglanma enerjisinin yaklask olarak sabit oldugunu gord u. Yllar yl arastrlmasna
ragmen cekirdek kuvveti elektromanyetik kuvvet kadar iyi anlaslamams ve cekirdek
yapsnn kuram, atom yapsnn kuramna gore hen uz tamamlanmamstr. C ekirdek
kuvveti tam olarak anlaslmasa bile cekirdek ozelliklerinin ve davransnn belli basl
yonlerini acklayacak cekirdek modellerinin gelistirilmesinde ilerleme saglanmstr.
Asagda bu modellerin bazlar acklanacaktr.
5.0.2 Sv Damlas Modeli
Bu model cekirde gin ozelliklerini acklamak icin kullanlan ilk modeldir. (Von Weiz-
sacker 1935)
1. C ekirdegin k uresel olmas,
2. N ukleon basna d usen baglanma enerjisinin Periyodik tablonun b uy uk bir
bol um unde sabit olmasnn,
3. N ukleer maddenin k utle yo gunlu gunun Periyodik tablonun b uy uk bir bol um unde
sabit olmas,
73
74 B

OL

UM 5. TEMEL N

UKLEER MODELLER
ozelliklerinin sv damlasnn ozelliklerine benzemesinden yola cklarak bu model
gelistirilmistir. Bu modelin ongord ug u yar deneysel baglanma enerjisi bagnts
cesitli degisikliklerden sonra su hali almstr:
E
b
= E
h
+E
y
+ E
c
+ E
a
+E
c
(5.1)
= a
1
A a
2
A
2/3
a
3
Z(Z 1)
A
1/3
a
4
(A 2Z)
2
A

a
5
A
3/4
(5.2)
Denklemde yer alan katsaylar: a
1
=14.1 MeV, a
2
=13.0 MeV, a
3
=0.59 MeV,
a
4
=19.0 MeV, a
5
=33.5 MeV. Bu ifadenin terimlerini su sekilde acklayabiliriz.
E
h
hacim terimi: Bu terim her bir n ukleonun t um etrafnn n ukleonlarla cevrili
oldugu varsaymna dayanlarak yazlmstr.

Iki n ukleon arasndaki baglanma ener-
jisi U olarak d us un uld u g unde n ukleon basna d usen baglanma enerjisi
1
2
U olarak bu-
lunur. Bir n ukleon en k uc uk hacmi kaplayacak sekilde paketlendi ginde 12 n ukleona
temas edeceginden sahip oldugu baglanma enerjisi 6U olarak elde edilir. Bir cekirdekteki
A tane n ukleonun hepsinin icte olmas durumunda, cekirde gin baglanma enerjisi:
E
h
= 6AU
olacakt. E
h
enerjisi hacim enerjisi olarak anlr A ile dogru orantldr ve basitce
E
h
= a
1
AU
seklinde ifade edilir.
E
Y
Y uzey terimi: Bu terim n ukleonlarn t um un un ortada olmamasndan yani
bir ksmnn y uzeyde olmasndan dolay hacim terimi icin eklenen d uzeltme terimidir.
Gercekte, cekirdegin baz n ukleonlar sekilde gor uld ug u gibi 12 den daha az
komsuya sahiptir.
Bu t ur n ukleonlarn says, cekirdek y uzeyinin b uy ukl u g une bagldr. R yarcapl
bir cekirdegin y uzolc um u 4R
2
= 4R
2
0
A
2/3
dir. Dolaysyla, bag says en b uy uk
degerden az olan n ukleonlarn says, A
2/3
ile orantl olup bu, baglanma enerjisini
E
y
= a
2
A
2/3
kadar azaltr. Negatif E
y
enerjisi bir cekirde gin y uzey enerjisi diye anlr. Bu en
cok, haf cekirdeklerde onemlidir; c unk u bunlarda n ukleonlarn daha b uy uk bir
75
S
.
ekil 5.1: Y uzeydeki n ukleonlar, cekirde gin ic ksmndakilere gore daha az sayda
n ukleonla etkilesir bu y uzden baglanma enerjisi daha azdr. cekirdek ne kadar
b uy ukse, y uzeydeki n ukleonlarn says o kadar azdr. (Modern Fizigin Kavram-
lar, Arthur Beiser)
kesri y uzeydedir. Dogal sistemler her zaman en d us uk potansiyel enerjili yerlesimlere
dogru gittiklerinden, cekirdekler en b uy uk baglanma enerjili yerlesimlere dogru gider-
ler. Dolaysyla, bir cekirdek, bir sv damlasyla ayn y uzey gerilimi etkilerini
gosterecek ve diger etkilerin yoklu gunda k uresel olacaktr, c unk u, verilmis bir hacim
icin en d us uk y uzolc um une sahiptir.
E
c
Coulom terimi: Bu terim potansiyel enerjiden dolay baglanma enerjisine
gelen katky gosterir. Bir cekirdekteki her proton cifti arasndaki elektriksel itmede
baglanma enerjisini azaltmaya katkda bulunur. Bir cekirde gin E
c
Coulomb enerjisi,
Z tane protonu sonsuzdan cekirdek b uy ukl u g unde bir k uresel topluluga getirmek
icin yaplmas gereken istir. Birbirinden r uzaklgndaki bir cift protonun potansiyel
enerjisi s oyledir:
V =
e
2
4
0
r
Z(Z-1)/2 tane proton cifti oldugundan
E
c
=
Z(Z 1)
2
V =
Z(Z 1)e
2
8
0
_
1
r
_
ort
bulunur. Burada (1/r)
ort
, 1/r nin b ut un proton ciftleri uzerinden ortalamas alnms
degeridir. Protonlar R yarcapl bir cekirdek icine d uzg un olarak daglmslarsa
(1/r)
ort
1/R ye dolayisiyla 1/A
1/3
ile orantldr:
E
c
= a
3
Z(Z1)
A
1/3
76 B

OL

UM 5. TEMEL N

UKLEER MODELLER
Coulomb enerjisi, negatiftir. C unk u cekirdek kararll gna karst bir etkiden
dolay ortaya ckmstr.
E
a
Asimetri terimi: Bu terim Z,=N durumunda baglanma enerjisinde meydana
gelen azalmay gosterir. Z,=N durumunda ikisinin esit oldugu durumdakinden farkl
olarak daha y uksekteki enerji durumlar doldurulur.

Iki enerji seviyesi arasnda
kadar fark oldugunu varsayarsak A

y degistirmeden N Z = 8 gibi bir notron


fazlalg olusturmak istersek , N = Z olan bir cekirdekte
1
2
(N-Z) = 4 notronun
protonlarn yerine gecmesi gerekir. Yeni notronlar, yerlerine gectikleri protonlara
gore enerjileri 2 = 4e/2kadar y uksek olan d uzeylere yerleseceklerdir. Yeni notron
saysnn
1
/
2
(N Z)oldugu genel durumda, her bir notronun enerjisi
1
/
2
(N Z )/2
kadar artacaktr. Gereken toplam is soyle bulunur:
E = (yeni notronlarin sayisi)
_
enerjideki artis
yeni notron
_
=
_
1
2
(N Z)
_ _
1
2
(N Z)

2
_
=

8
(N Z)
2
N=A-Z oldugundan (N-Z)
2
=(A-2Z)
2
ve
E =

8
(A 2Z)
2
3.2.9
bulunur. Bir cekirdekteki n ukleonlarn says ne kadar b uy ukse, enerji d uzey!eri
arasndaki aralg o kadar k uc uk olup , 1/Aile orantldir. Bu sebepten Nile
Zarasndaki farktan dogan E
a
asimetri enerjisi s oyle yazilabilir:
E
a
= E = a
4
(A 2Z)
2
A
3.2.10
Asimetri enerjisi negatiftir, c unk u, cekirde gin baglanma enerjisini azaltr.
E
c
ciftlenme terimi: Bu terim iki ayn n ukleonun ayn olmayanlara gore daha
kuvvetli baglanmasndan kaynaklanr. E
c
ciftlenme enerjisi cift-cift cerkidekler icin
pozitif, tek-cift ve cift-tek cekirdekler icin 0, tek-tek cekirdekler icinse negatif deger
alr.
E
c
= (, 0)
a
5
A
3/4
3.2.11
77
5.0.3 3.2.2-Kabuk Modeli
Kabuk modeli uzerine kurulan atom teorisi, atom yapsnn karmask yapsn acklamakta
cok basarl olmustur. Bu modelde kabuklar giderek artan enerjili elektronlarla,
Pauli prensibine uyacak sekilde doldurulur. En dstaki tabakann doluluk oran,
atomun davransnn baz onemli taraarn belirler. Model, atomik ozelliklerin esas
olarak degerlilik elektronlar tarafndan belirlendigi varsaymna dayanr. Atomik
sistemlerin, olc ulen baz degerleri modelin ongord ukleri ile karslastrld gnda b uy uk
bir uyum icinde oldugu gor ul ur.
Proton ve notronun ayrma enerjileri yar deneysel baglanma enerjisi form ul u ile
hesaplanan degerlerden sapmalar gostermesi, n ukleer kabuklarn varlgn destekleyen
kantlardan biridir. Ayrlma enerjisi, atomik iyonlasma enerjisi gibi N veya Z ile
d uzg un olarak artar. Ayrlma enerjilerindeki ani ve kesikli davranslar ayn proton
ve notron saylarnda ortaya ckar. Bu saylara (N veya Z= 2,8,20,50,82 ve 126)
sihirli saylar denir.
cekirde gin kabuk modeli, sihirli saylarn varl gn ve baz diger cekirdek ozelliklerini,
n ukleonlarn bir ortak kuvvet alanndaki davranslaryla acklama yon unde bir girisimdir.
Kabuk kuram L.S ciftleniminin sadece l degerlerinin k uc uk oldugu en haf
cekirdekler icin gecerli oldugunu kabul eder. Bu modelde, ilgili parcacklarn S
i
icsel spin acsal momentumlar, bir S toplam spini olusturmak uzere birbirleriyle
eslesirler. L
i
yor unge acsal momentumlar, bunlardan ayr olarak bir L toplam
yor unge momentumu olusturmak uzere birbirleriyle baglasrlar. Daha sonra S ve
L, birbiriyle baglasarak, b uy ukl ug u
_
J(J + 1) h olan bir J toplam acsal momen-
tumunu olustururlar.
Bir ara etkilesim biciminin gecerli oldugu bir gecis bolgesinden sonra, daha agr
cekirdekler jj etkilesimi gosterirler. Bu durumda once her parcac gn S
i
ye L
i
si
baglasarak, o parcack icin b uy ukl u g u
_
J(J + 1) h olan bir J
i
olusturur, sonra
degisik J
i
ler birbiriyle bag1asarak J toplam acsal momentumunu o1usturur1ar.
jj etkilesimi cekirdeklerin b uy uk bir cogunlu gu icin gecerlidir.
Kabuk modeli sihirli saylardan baska, bircok cekirdek olgusunu da acklar. oncelikle,
zt spinli iki parcack tarafndan doldurulabilen enerji alt d uzeylerinin varl g cift Z
ve cift Nli cekirdeklerin bolluk egilimini acklar.
Kabuk modeli cekirdek acsal momentumlarn da onerebilir. cift-cift cekirdeklerde,
78 B

OL

UM 5. TEMEL N

UKLEER MODELLER
b ut un proton ve notronlar, birbirlerinin spin ve yor unge acsal momentumlarn yok
edecek sekilde ciftlenmelidirler. Dolaysyla cift-cift cekirdeklerin cekirdek acsal
momentumlar gozlendigi gibi sfr olmaldr. cift-tek ve tek-cift cekirdeklerde, tek
basna kalan artk n ukleonun bucuklu spini, cekirde gin geriye kalan ksmnn tam
say acsal momentumuyla birleserek yarm tamsayl bir toplam acsal momentum
verir. Tek-tek cekirdeklerin her birinin bir fazla notronu ve bir fazla protonu bu-
lunup bunlarn yarm tamsayl spinlerini verece gi toplam acsal momentum tamsay
olur. Bu ongor uyle her ikisi de deneyle dogrulanmstr.
Spin-yor unge etkilesmesi icin uygun bir ye ginlik kabul edildiginde, her iki snf
n ukleonun da enerji d uzeyleri Sekil 3.2.2de gosterildi gi gibi dizilir. D uzeyler; n,
toplam kuantum saysna esit olan bir onsay, o d uzeydeki her parcack icin l degerini
alslagelmis bicimde (l = 0, 1, 2, 3, 4. . . ye karslk gelmek uzere srasyla s, p, d,
f, g,. . . ) belirten bir harf ve jye esit olan bir alt indisle gosterilir. Spin-yor unge
etki1esmesi, belli bir jye karslk gelen her durumu, J
i
nin 2j+1 tane m umk un
yonelimi oldugundan, 2j+1 alt duruma yarar. Ayr ayr tabakalar kavramyla uyum
icindeki aralklarla, d uzeylerin birbirine olan uzaklklarnda b uy uk enerji bosluklar
olusur. Her cekirdek tabakasndaki cekirdek durumlarnn says, y ukselen enerji
sralandrmasyla 2, 6,12, 8, 22, 32, ye 44t ur. Dolaysyla tabakalar, bir cekirdekte
2, 8, 20, 28, 50, 82 ye 126 notron veya proton bulundugunda dolmustur.
5.0.4 3.2.3-Kolektif Model
Aage Bohr ve Ben Mottelson tarafndan ortaya atlan Kolektif model daha once an-
latlan sv damlas ve kabuk modelin birlestirilmesi sonucu olusmus, basarl sonu clar
veren bir modeldir. Bu model; kabuk modelinde gor ulen, cekirdeklerin manyetik ve
kuadropol momentlerini belirlemedeki eksiklikleri, baz cekirdeklerin uyarlms en-
erji seviyeleri icin beklenen degerlerinde meydana gelen hatalar giderilir. Bunun
yannda cift- cift olmayan b ut un cekirdeklerin k uresel olmayan sekilleri ile donen bir
cekirdegin merkezkac kuvvetinden dogan sekil bozukluklarn da hesaba katar.
Asa gdaki sekillerde (Sekil 3.2.3 ve 3.2.4) cift-cift cekirdeklerin kolektif davrans
iceren dort farkl ozelligi gosterilmistir.

Ilk 2
+
uyarlms durumunun (Sekil 3.2.3)
enerjisinin Ann fonksiyonu olarak oldukca d uzg un bicimde azaldg gor ulmektedir.
A=150 ile A=190 arasndaki bolgede E(2
+
) degerleri hem cok k uc uk hem de sabittir.
79
S
.
ekil 5.2: Kabuk modeline gore n ukleon enerji d uzeylerinin sralans (olcekli degil)
Sagdaki s ut undaki saylar gozlenen sihirli saylara karslk gelir. (Modern Fizigin
Kavramlar, Arthur Beiser)
80 B

OL

UM 5. TEMEL N

UKLEER MODELLER
Yine, kapal kabuk yaknndaki cekirdekler haric E(4
+
)/ E(2
+
) oranlar (Sekil 3.2.4)
A=150den k uc uk cekirdekler icin kabaca 2,0 ve 150A190 ile A230 bolgelerinde
3,3 degerine sahiptir.
S
.
ekil 5.3: cift-Z, cift Nli cekirdeklerin en d us uk 2
+
durumlarn enerjileri.

Izotoplar
d uz cizgilerle birlestirilmistir. (N ukleer Fizik, K.S. Krane)
Daha once Kabuk modelinin, N=126nn bir notron sihirli say oldugu yolundaki
ong or u gozlemle uyum icindedir. Fakat, Z109 olan cekirdekler bilinmediginden
Z=126nin bir proton sihirli says olup olmadg dogrulanamamaktadr. Hatta,
Z= 82den sonraki proton sihirli saysnn, cekirdekteki protonlarn Coulomb potan-
siyel enerjilerinden dolay, Z=126dan k uc uk olmas olaslg vardr. B uy uk Z icin
bu enerji, cekirdek potansiyel enerjisine gore onem kazanr. Coulomb potansiyeli,
d us uk l li proton d uzeyleri uzerinde daha b uy uk bir etkiye sahiptir c unk u, boyle
d uzeylerin olaslk yogunluklarnn arttg cekirdek merkezi civarnda daha kuvvet-
lidir. Sonucta proton d uzeylerinin sras Z= 114 u bir proton sihirli says yapacak
sekilde degistirir.
Kollektif model bu sonucu biraz daha degistirerek Z=110un Z=82den sonraki
proton sihirli says icin daha iyi bir aday oldugunu ileri s urer. Dolaysyla Z=110
(veya 110 ile 114 arasnda) ve N=184 olan bir cekirdek iki kez sihirli ve diger agr
cekirdeklerden daha kararl olmaldr. Boyle bir cekirdek veya cekirdekler dogada
veya laboratuarda hen uz bulunamamstr.
81
S
.
ekil 5.4: cift-Z, cift-N li cekirdeklerin en d us uk 2
+
ve 4
+
durumlarnn
E(4
+
)/E(2
+
) oran k utle numarasna karslk gosterilmistir.

Izotoplar d uz cizgilerle
birlestirilmistir. (N ukleer Fizik, K.S. Krane)
82 B

OL

UM 5. TEMEL N

UKLEER MODELLER
Bol um 6
N ukleer Reaksiyon Modelleri
6.1 N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I
Bu bol umde asagdaki konular islenecektir. Yaklasim Metodlari, Born Yaklasm,
Glauber Yaklasm, Bozulmus Dalga Born Yaklasm (Dwba), Reaksiyon Modelleri,
Difraksiyon Modelleri, Fraunh ofer Difraksiyonu, Fresnel Difraksiyonu, Optik Model
(Elastik Saclma), Double Folding Modeli
6.1.1 BORN YAKLASIMI
Merkezi bir potansiyelden saclma durumunda Schr odinger denkleminin c oz um un u
integral formda yazmak m umk und ur:
L
k
(r)(r) = U(r)(r) (6.1)
yazlabilir. Burada L
k
(r) =
2
+k
2
dir. Denk.3.1. i soldan L
1
k
(r) ile carpp integre
edilir ve c oz um dalga fonksiyonuna homejen c oz um de (V=0) eklenirse:
(r) =
k
(r) +
_
U(r

)(r

)L
1
k
(r)(r

r)dr

(6.2)
Elde edilir. Burada
k
(r) = e
ikr
homojen c oz umd ur. Burada,
L
1
k
(r)(r

r) = G
k
(r r

) (6.3)
Burada G
k
(r r

) ifadesi Green fonksiyonudur. Green fonksiyonunun ozellikleri


ve dirac delta fonksiyonunun integral bicimi dikkate alnrsa,
83
84 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


G
k
(R) =
1
4i
2
R
_
qe
iqR
k
2
q
2
dq,

R = r

(6.4)
elde edilir. Bu integral rezid u teoremi yardmyla coz ulebilir ve q = +k icin ziksel
olarak anlamldr. Buradan,
G
+
k
(r r

) =
1
4
e
ik|rr

|
[r r

[
(6.5)
elde edilir. Bu ifade denk.3.2 de yazlarak,

+
k
(r) =
k
(r)
1
4
_
e
ik|rr

|
[r r

[
U(r

)
+
k
(r

)dr

(6.6)
Bu ifade daha once ifade edilen asimtotik formun (denk.2.21) integral halidir.
r nin b uy uk degerlerinde,
1
rr


1
r
ve k[r r

[ kr k.r

yaklasm yaplabilir.
Burada k

, k nn b uy ukl u g unde ve r yon unde bir vekt ord ur. Bu durumda,

+
k
(r) =
k
(r)
e
ikr
4r
_
e
ik

.r

U(r

)
+
k
(r

)dr

(6.7)
Bu ifade denk.2.21 ile karslastrlarak saclma genligi,
f(, ) =
1
4
_
e
ik

.r

U(r

)
+
k
(r

)dr

(6.8)
elde edilir ki bu daha once ksmi dalgalar metodu ile elde ettigimiz saclma genliginden
baska bir sey degildir. Bu ifade de eksponansiyel terimin ksmi dalgalar formu
yazlarak, denk.1.30 elde edilebilir.
Born yaklasmna gore, V potansiyeli gelen parcac gn enerjisine gore yeterince
zayfsa saclma dalgalarnn genligindeki degisim k uc uk olur. O halde saclan dal-
galar temsil eden
+
k
(r) yerine gelen d uzlem dalgalar alnabilir. Bu yaklasma gore
saclma genligi,
f
BA
(, ) =
1
4
_
e
ik

.r

U(r

)e
ik.r

dr

(6.9)
Bu ifade Born yaklasm olarak bilinir.
Saclma genligi potansiyelin k uresel simetrik olmas sebebiyle azimutal acdan
bagmszdr. Sekil 3.1 den =

k

k

yazlabilir. Elastik saclma durumu icin


([k[ = [k

[ = k), = 2k sin(

2
) bagnts yazlabilir.
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 85
S
.
ekil 6.1: Gelen ve saclan dalga vekt orlerinin temsili gosterimi.
6.1.2 BOZULMUS DALGA BORN YAKLASIMI
Bozulmus dalga Born yaklasm (DWBA), Potansiyeli iki potansiyelin toplam, (U =
U
1
+U
2
) olarak ele alr. oyle ki U
2
potansiyelinin ilk Born yaklasmndakine benzer
olarak U
1
e gore zayf oldugunu d us un ur. Bu yaklasm icin ozde ger denklemi,
[
2
+k
2
U
1
(r)]
1
(k, r) = 0 (6.10)
Bu denklemin coz um dalga fonksiyonu
1
(k, r)dalga fonksiyonu,
+
1
(k, r) ve

1
(k, r) dalga fonksiyonlarnn s uper pozisyonu olarak yazlabilir ki,
+
1
(k, r) d uzlem
dalga ve giden saclms k uresel dalgalarn toplamdr.

1
(k, r) ise d uzlem dalga ve
gelen saclms k uresel dalgalarn toplamn temsil eder. Bu dalgalar kendi aralarnda
zaman tersinirdir. Yani,

1
(k, r)= [
+
1
(k, r)]

Born un ilk yaklasmna benzer tarzda en genel coz um,


(k, r)
r

+
1
(k, r)
e
ikr
4r
_
[

1
(k

, r

)]

U
2
(r

)(k, r

)dr

(6.11)
Bu ifade ilk Born yaklasmndakine benzer olarak denk 2.21 ile karslastrlrsa
V
2
potansiyelinden dolay olusan saclma genligi,
f
2
(, ) =
1
4
_

1
(k

, r

)U
2
(r

)(k, r

)dr

(6.12)
U
2
potansiyeli U
1
potansiyeliyle karslastrldgnda cok zayftr. Dolaysyla U
2
den saclan dalgalarn genligindeki degisme cok k uc uk olacag icin U
1
+U
2
den saclan
dalgalar temsil eden(k, r

) yerine U
1
den saclan dalgalar,
+
1
(k, r) (bozulmus
dalga) kullanlabilir. (DWBA yaklasm). O halde U
2
potansiyelinden saclmay
temsil eden saclma genligi,
86 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


f
2
(, ) =
1
4
_

1
(k

, r

)U
2
(r

)
+
(k, r

)dr

(6.13)
Toplam saclma genligi U
1
ve U
2
potansiyelinden dolay olusan saclma genlik-
lerinin toplamdr, yani f(, ) = f
1
(, ) + f
2
(, ) O halde,
f
DWBA
(, ) = f
1
(, )
1
4
_

1
(k

, r

)U
2
(r

)
+
(k, r

)dr

(6.14)
Bu yaklasm metodu elastik, inelastik ve yeniden d uzenleme reaksiyonlarna
uygulanabilir. U
1
potansiyelinden saclma elastik saclmay, U
2
potansiyelinden
saclma inelastik saclmay acklar.
Aslnda burada yaplan bir nevi pert urbasyondur ve istenirse U potansiyeli bircok
potansiyelin toplam olarak yazlr ve pert urbasyonun derecesi artrlms olur. Bunu
daha iyi anlayabilmek icin Born serisini elde edelim; bunun icin Schrodinger den-
klemini Green operator u formunda yazp itere edelim:
(E H
0
) = V = (E H
0
)
1
= G
0
(E)V (6.15)
Burada G
0
(E) Green operator ud ur. Buifadeye homejen coz um ilave edilip itere
edilirse,
= +G
0
V = + G
0
V + G
0
V G
0
V + ... (6.16)
Bu ifade denk. 3.8 de yazlrsa saclma genligi,
f(, ) =
m
2 h
2
__
dre
i

.r
V (r)e
i

k.r
_
dr
_
dr

e
i

.r
V (r)G
0
(r, r

)V (r

)e
i

k.r

+...
_
(6.17)
Boylece saclma serisi elde etmis olduk (Born Serisi). Bu serinin ilk terimi Born
yaklasm icin buldugumuz saclma genligidir.

Ilk terim elastik kanaldan saclmay acklarken diger terimler inelastik kanallar-
dan saclmay acklar ki bu ciftlenim kanallar modeline benzer. Optik model ise
elastik saclma potansiyelini V ile inelastik saclma potansiyelini (Kayp ak) W ile
temsil edilir.
Born yaklasmnn gecerli olabilmesi icin ya potansiyel cok sg olacak yada gelen
parcacgn enerjisi cok y uksek olacaktr. Daha genel bir ifadeyle,
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 87
S
.
ekil 6.2: Gelen snn bir cok potansiyelden saclmasnn temsili sekli.
[V
0
[
E
<<
1
ka
(6.18)
olmaldr. Burada V
0
potansiyelin derinligi ve adif uzyon kalnlgdr. Buna gore
Born yaklasm y uksek enerji limitinde dogru olacaktr.
6.1.3 Born Yaklasmnn Baz Uygulamalar
Gaussyen Potansiyeli
cekici Gaussyen potansiyeli V (r) = V
0
e
(
r
R
)
2
seklinde verilir.
S
.
ekil 6.3: C ekici Gaussyen potansiyeli ve onun diferansiyel tesir kesiti.
Biraz cebirle Born saclma genligi,
f() =

_
0
V (r)
sin r
r
4r
2
dr (6.19)
seklinde yazlabilir. Burada = 2k sin(

2
) dir. Gaussyen potansiyeli saclma genliginde
yazlrsa,
88 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


f() = V
0

_
0
e
(
r
R
)
2 sin r
r
4r
2
dr = (2)
3
2
V
0
R
3
e

(R)
2
2
(6.20)
Buradan diferansiyel tesir kesiti,
d
d
= Ce
(2kR)
2
sin
2
(

2
)
(6.21)
elde edilir. = 0 icin tesir kesiti
d
d
= C =
2
2
h
4
V
2
0
R
6
maksimum degerini alr.
arttkca tesri kesiti azalacaktr.
Kare Kuyu Potansiyeli
cekici kare kuyu potansiyeli r < R icin V (r) = V
0
, r > R icin V (r) = 0 degerini alr.
Bu potansiyel icin saclma tesir kesiti,
f() = V
0
R
_
0
sin r
r
4r
2
dr = 4V
0
R
3
(sin R Rcos R)
(R)
3
(6.22)
buradan saclma tesir kesiti,
d
d

= C
(sin R Rcos R)
2
(R)
6
(6.23)
olur. Burada C = (

2h
2
)
2
16
2
V
2
0
R
6
dr.
Kare kuyu potansiyelinden saclma optikteki difraksiyon sekline benzerdir. Fakat
potansiyel koselerinden hafce degisiyorsa, (Gaussyen potansiyeli gibi) Optik difrak-
siyonla benzesim bozulur.

Ikinci ve diger maksimumlar bozulur yada gor unemeyecek
kadar k uc uk olur.
6.1.4 OPT

IK MODEL
N ukleer reaksiyonlar acklamak icin gelistirilen modellerden biri de optik modeldir.
Gelen parcack kompleks hedee etkilesmesi srasnda gelen aknn (J
i
)bir ksm
heden uyarlmasndan dolay inelastik kanallara gider son durumda ise giden ak
gelen akdan uyarlmann siddeti orannda azdr. Boyle bir gerce gi modellemek icin
reel etkilesim potansiyeli yeterli degildir. Bunun icin optik model gelistirilmistir.
Optik model uyarlms kanallarla etkilesimi temsil eden sanal potansiyel kullanr.
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 89
Bu modele gore toplam etkilesim potansiyeli komplekstir ve V
op
= V +iW seklinde
temsil edilir. Gor uld ug u gibi optik model aknn hangi kanallara ve ne kadar mik-
tarda gittigi ile ilgilenmez sadece uyarlms kanallara giden net ak hakknda bilgi
verir.

Onceki bol umde elastik saclma teorisini yar klasik yolla incelemistik. Bu mod-
elin tek fark n ukleer potansiyeli kompleks almasdr. Radyal Schr odinger denklemi
bu durumda,
d
2
U
l
dr
2
+
_
2m
h
2
(E V
op
(r)
l(l + 1)
r
2
)
_
u
l
= 0 (6.24)
Burada V (r) artk kompleks potansiyeldir yani,
V
op
(r) = V (r) + iW(r) (6.25)
seklinde sanal ve reel potansiyelde olusmaktadr. Bizim amacmz bu denklemi
cozerek saclma matriks elementini elde edip buradan diferansiyel tesir kesitine
ulasmaktr. Denk3.25, (r < R) iken yani saclma merkezi civarnda potansiyel setinin
parametreleri cok onemlidir. (r < R) iken ise yani saclma merkezinin dsnda ihmal
edilebilir c unk u Coulomb alannn olmadgn d us un uyoruz. Bu denklemi analitik
yolla c ozmek zor oldugu icin n umerik yontemler kullanlr. Denklemin genel coz um
formu,
U
l
(r) = F
l
(r) + iG
l
(r) + S
l
[G
l
(r) iG
l
(r)] (6.26)
Burada F
l
(r) = krj
l
(kr) k uresel Bessel fonksiyonlardr. G
l
(r) = kr
l
(kr)
Neumann fonksiyonlardr. F
l
(r) + iG
l
(r) gelen dalgalar, G
l
(r) iG
l
(r) giden dal-
galar temsil eder. Bu da aslnda aslnda daha once elde ettigimiz asimtotik formun
ozel fonksiyonlar cinsinden ifade edilmesinden baska bir sey degildir. Bu coz ume
snr kosullar uygulanarak saclma matriks elementi bulunabilir. Boylece saclma
genligi f() ve diferansiyel tesir kesiti bulunabilir. Potansiyel kompleks oldugu icin
Smatriks ve dolaysyla dalga fonksiyonu kompleksdir. Matriks elementin l = 0
dan l
maks
a kadar hesaplanmas gerekir. Normalde dalga fonksiyonu l = 0 dal l =
a kadardr. Fakat maksimum acsal momentum kuantum saysnn uzerinde kimsi
dalgalar fark edilir daglma sahip degildir. Saclma genligi, diferansiyel tesir kesiti,
reaksiyon tesir kesiti daha once elde ettigimiz formla ayndr.
90 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


Simdi modeli gerce ge biraz daha yakn tanmlamaya calsalm. Mermi ve hedef
cekirdegin y ukl u olduklarn kabul edelim. Dolaysyla saclma genligi daha once
elde ettigimizden farkl olacaktr. Toplam kompleks potansiyel bu sefer, V (r) =
U
op
+ V
C
olacaktr. Coulomb potansiyelinin formunu cok iyi biliyoruz. Bu durum
icin dalga denklemi r < R icin oncekine benzer yolla coz ulebilir. Fakat r > R icin
artk Coulomb potansiyelinin etkisi dikkate alnmaldr. Coulomb alannn varl gnda
saclma genligi,
f() = f
C
() +
1
2ik
l=

l=0
(2l + 1)(S
l
1)e
2i
l
P
l
(cos ) (6.27)
Seklinde verilir. Denklemden gor uld u g u gibi Coulomb alan n ukleer saclma
genligini e
2i
l
kadar etkilemektedir ve toplam saclma genligine f
C
() kadarlk bir
katk getirmektedir. Burada
l
Coulomb faz farkdr. f
C
() ise Coulomb saclma
genligidir. ve
f
C
() =

2k
cos ec
2

2
exp[2i
0
2i ln(sin

2
)] (6.28)
=
mZ
p
Z
T
e
2
k h
2
vee
2i
0
=
(1 + i)
(1 i)
(6.29)
Coulomb faz farkna,

l+1
() =
l
() + tg
1
(

l + 1
) (6.30)
Tekrarlama bagnts ile elde edilebilir. Burada
0
en d us uk Coulomb faz farkdr.
Reaksiyon tesir kesiti,

R
=

k
2

l
(2l + 1)[1 [S
l
[
2
] (6.31)
Seklinde daha once elde edilenle ayndr.saclma matriks elementi (dolaysyla
faz fark ) ve
l
bulunarak saclma genligi elde edilebilir. Buradan da diferansiyel
tesir kesitine ulaslr.
6.1.5 Spinli Parcacklar

Icin Optik Model
Gelen parcacklarn spine sahip olmas durumunda, gelen parcacgn spini ile hedef
arasnda bir spin-yor unge etkilesmesi dogar ve bunu temsil eden fenomonolojik
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 91
potansiyel,
V
S
(r) = V

S
(r)

L.

S = (
h
m

c
)
2
(U
S
+ iW
S
)
1
r
df
dr

L.

S (6.32)
seklinde verilir.
Biz burada merminin s =
1
2
spinli parcacklar oldugunu farzederek saclma tesir
kesitine ulasmak istiyoruz. En genel dalga fonksiyonu radyal, acsal ve spin dalga
fonksiyonlarnn toplam olacag asikardr.
=

jlm
U
jl
(r)
r
C
jls
m
i
l
Y

l
(, )

s
(6.33)
Burada

s
spin fonksiyonu ve C
jls
m
Clebsch-Gordon katsays ve Y

l
(, ) k uresel
harmoniklerdir. Raydal denklem her l degeri icin spine bagl olarak iki ksmda
incelenebilir. Yani,
d
2
U
+
l
dr
2
+
_
2m
h
2
[E V
C
(r) V (r) lV

s
(r)]
l(l + 1)
r
2
_
U
+
l
= 0 (6.34)
d
2
U

l
dr
2
+
_
2m
h
2
[E V
C
(r) V (r) (l + 1)V

s
(r)]
l(l + 1)
r
2
_
U

l
= 0 (6.35)
Burada U
+
l
ve U

l
iki spin yonelimleri icin radyal Schr odinger denklemleridir.
Gor uld u g u gibi

L.

S spinlerin yonelimine bagl olarak l ve (l +1) seklinde iki deger


almaktadr. Bu denklemlerden elde edilen saclma tesir kesiti
A() = f
C
() +
1
2ik

l
_
(l + 1)S
+
l
+lS

l
(2l + 1)

e
2i
l
P
l
(cos ) (6.36)
B() =
1
2ik

l
(S
+
l
S

l
)e
2i
l
P
1
l
(cos ) (6.37)
Burada P
1
l
(cos ) asosiye Legendre polinomudur. Diferansiyel tesir kesiti,
d
d
= [A[
2
+[B[
2
(6.38)
ve saclan snlarn polarizasyon tesir kesiti,

P =
2Im(AB

)
[A[
2
+[B[
2
nve n =

k
i
x

k
f
[

k
i
x

k
f
[
(6.39)
92 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


Bu form ul polarize olmams gelen parcacklarn etkilesimine uygundur. Absorp-
siyon tesir kesiti, giden parcacklarn y ukl u olmamas durumunda elastik saclma
tesir kesiti ve toplam tesir kesiti sra ile,

A
=

k
2

l
_
(l + 1)(1 [S
+
l
[
2
) + l(1 [S

l
[
2
)

(6.40)

e
=

k
2

l
_
(l + 1)[1 S
+
l
[
2
+ l[1 S

l
[
2

(6.41)

T
=
2
k
2

l
_
(l + 1)(1 ReS
+
l
) + l(1 ReS

l
)

(6.42)
seklinde verilir.
6.1.6 Optik Potansiyelin ozellikleri
N ukleer reaksiyon modellerini inceledigimizde temel problemin deneysel datalar
en iyi sekilde t edecek potansiyel setini bulmak oldugunu gor ur uz. Potansiyel-
leri dikkate aldgmzda Coulomb potansiyeli V
C
ve merkezcil potansiyelin V
cent.
,
ozellikleri cok iyi bilinmektedir.fakat n ukleer potansiyelin sekli ve parametreleri iyi
bilinmemektedir. Temel problem aslnda bu potansiyelin belirlenmesidir. N ukleer
potansiyelin ve diger potansiyellerin nitel ozelliklerine burada deginmek isteriz.
N ukleer potansiyel kompleks olmak zorundadr, yani icerisinde sanal potansiyel
barndrmaldr. [S[ = 1 icin absorpsiyon olmadg icin S matrik her zaman [S[ 1
olmas gerekir. Sanal potansiyelinW(r) her yerde negatif olmas gerekli olmakla
birlikte yalnz saclma dalgasyla her j degeri icin integrali negatiftir [1].
_
[
j
(r)[
2
W(r)dr 0 (6.43)
olmaldr. Burada
j
(r) uygun saclma dalga fonksiyonunun radyal ksmdr. Bircok
durumda absorpsiyon potansiyeli y uzey yaknnda pik yapar. Dolaysyla etkilesmenin
y uzeyde oldugunu d us unmek yanls olmaz.

Icerdeki n ukleonlar etkilesime katlmaz
sadece degerlik n ukleonlar etkilesime katlr. Fakat gelen parcack enerjisi cok
y uksekse sanal potansiyel reel potansiyel formuna yakn davranr.
N ukleer potansiyeller enerji bagmldr. Sanal potansiyel enerjiy artarken tipik
olarak artar, yani gelen parcacgn enerjisi arttkca uyarlms kanallarn says art-
makta, dolaysyla bu etkilesimi tanmlayn sanal potansiyelin siddeti artmaktadr.
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 93
Reel potansiyeldeki degisme ozellikle Coulomb bariyeri civarnda anormal derecede
gozlenir ki bunu daha sonra tartsacagz.
Optik potansiyel prensipte nonlocal olmakla birlikte genelde local formda kabul
edilir. Mermi ve hedef arasndaki antisimetrizasyon nonlocalligin onemli bir kayna gdr.
N ukleon- cekirdek sistemleri icin Hartree-Fock potansiyeli buna ack bir ornektir [2].
Nonlocalligi etkilesimin sadece r ye bagl olmamas bir r

parametresine de bagl ol-


mas gibi d us unebiliriz. Dolaysyla taban durumla uyarlms durumlar arasnda bir
etkilesim varsa veya uyarlms durumlar arasnda bir etkilesim varsa bunlar temsil
eden potansiyel in nonlocal oldugunu d us unebiliriz.
Gelen mermi veya hedef cekirdek spine sahipse bunlar arasnda bir spin-yor unge
etkilesim kuvveti oldugunu dolaysyla bunu temsil eden bir potansiyel oldugunu
d us unebiliriz. Eger hem mermi hemde hedef cekirdek spine sahipse bir spin-spin
etkilesim potansiyeli olacaktr. Bir cekirde gin spinini degerlik n ukleonlar belirledigi
icin etkilesimin bu degerlik n ukleonlar arasnda olacagn d us unmek yanls olmaz.
Dolaysyla spin yor unge etkilesimini temsil eden V
so
potansiyeli sanal potansiyele
benzer olarak y uzey bolgesinde pik yapar.
Ayrca efektif potansiyel angular momentum kuantum saysna l, pariteye ve
model uzayna bagmldr.
6.1.7 Etkilesim Potansiyelinin ozellikleri
En genel durumda yani cekirde gin y ukl u oldugu ve merminin bir spine sahip oldugu
durumda fenomonolojik potansiyel,
U
eff
= U
N
+ V
C
+ V
so
+ V
l
(6.44)
U
N
= V f
V
(r) + V
S
g
V
(r) i [W
V
f
W
(r) + W
S
g
W
(r)] (6.45)
U
so
= (V
so
+ iW
so
)(
h
m

c
)
2
1
r
df
S
(r)
dr

l.s (6.46)
V
l
=
l(l + 1)
2r
2
(6.47)
Seklinde tanmlanr. Simdi bu potansiyelleri srasyla inceleyelim:
94 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


S
.
ekil 6.4: Wood-Saxon form faktor u ve onun derivatif sekli.
6.1.8 Reel Potansiyel (V
V
, V
S
Reel potansiyel genellikle Wood-Saxon (WS) formunda secilir.

Ic bolgelerde potan-
siyel yaklask sabit y uzeye dogru yaklasldgnda tpk yogunluk degisimine ben-
zer olarak yavas ca azalarak sfra gitmektedir. Ayrca potansiyel negatiftir. Reel
potansiyel mermideki nukleon saysyla yaklask orantldr [2]. Reel potansiyelin
gor un um u bicimsel olarak sekil 3.4 e benzerdir sadece V
0
carpan gelir. Doteron
un potansiyeli bir n ukleonunkinin iki kat triton un ki yaklask uc kat daha fa-
zla derinlige sahiptir ki bu boyle devam eder [2]. N ukleon says yaklask potansiyel
deinligiyle orantl olmakla birlikte agr iyonlara dogru gidildikce durum degisecektir.
Potansiyelin form faktor u,
f
i
=
1
1 + exp(x
i
)
, V
N
=
V
0
1 + exp(x
i
)
vex
i
=
r R
i
a
i
x
i
= V, W (6.48)
Seklinde verilir. i = V icin reel potansiyel tanmlanr ve i = W icin sanal
potansiyel tanmlanr. Burada V , R
V
ve a
V
srasyla potansiyelin derinligi, yar cap
ve y uzey dif uzyon kalnl gdr. a parametresi potansiyelin y uzeyde %90 dan %10
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 95
a d ust u g u mesafe olarak tanmlanr. Sekil 3.4 den gor uld ug u uzere potansiyel
merkezde maksimum siddete sahipken y uzeyde sfra gitmektedir. Ayrca cok ksa
erimlidir. Bu form Wood-Saxon formu olarak bilinir. f
V
form faktor un un karesi
icin Wood-Saxon kare (WS
2
) formu elde edilir ki bu form cok sk kullanlr. Sekil
3.5 de WS ve WS2 sekilleri karslastrlmal olarak verilmektedir . gor uld ug u uzere
bu potansiyel formlar arasndaki fark form faktor un un yaklask %90 a d ust ug u
degerlerde ve %10 a d ust u g u degerlerde gor ulmektedir.
S
.
ekil 6.5: Wood-Saxon (WS)ve Wood-Saxon kare (WS2) form faktorlerinin
karslastrmal sekli
Reel potansiyelin y uzeysel formu
g
i
(r) = 4a
i
df
i
dr
=
4 exp(x
i
)
[1 + exp(x
i
)]
2
, V
sur
=
V exp(x
i
)
[1 + exp(x
i
)]
2
vex
i
=
r R
i
a
i
x
i
= V, W
(6.49)
i = V icin elde edilir. i = W icin sanal potansiyelin y uzeysel frmu elde edilir.
Sanal Potansiyel :
Absorpsiyon potansiyeli hacim ve y uzeysel olmak uzere iki ksmda incelenebilir.
Hacimsel terim reel potansiyelinkine benzer olarak denk 3.46 da i = W icin elde
edilir ve bicim olarak sekil 3.4 deki f(r, R, a) form faktor une benzerdir.
96 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


W =
W
0
1 + exp(x
i
)
vex
i
=
r R
W
a
W
(6.50)
Y uzey absorpsiyon potansiyeli denk3.47 de i = W icin elde edilir.
W
sur
(r) =
4W
0
exp(x
W
)
[1 + exp(x
W
)]
2
vex
i
=
r R
W
a
Wi
(6.51)
Y uzeysel hacim potansiyeli sekil 3.4 deki g(r, R, a) form faktor une benzerdir.
Y uzey potansiyeli r = R
W
de pik yapar.
Merkezcil Potansiyel (V
l
:
Merkezcil potansiyel mermi ve heden bagl acsal momentumundan dogar ki siddeti,
V
l
=
l(l + 1)
2 h
2
(6.52)
seklinde verilir. Denklemden gor uld ug u uzere merkezcil bariyer acsal momentum
kuantum saysna bagldr. Bu potansiyel cekirdegin n ukleer potansiyelinden dolay
kendi icine c okmesini onleyen cok siddetli bir bariyerdir.
Spin yor unge terimi (V
so
:
Eger mermi spine sahipse hedee mermi arasndaki spin-yor unge etkilesiminden
dogan bir potansiyel olusur.
Coulomb Potansiyeli (V
C
):
Hedef k ure d uzg un y uk yo gunluguna sahipse mermi ve hedef arasndaki Coulomb
potansiyeli,
V
C
=
Z
a
Z
A
e
2
r
, r R
C
=
Z
a
Z
A
e
2
2R
C
(3
r
2
R
2
C
), r R
C
(6.53)
Burada Z
a
ve Z
A
srasyla mermi ve heden y uk ud ur. Mermi ve hedef birlesmedi gi
s urece (overlap) Coulomb potansiyeli noktasal alnabilir.
Coulomb potansiyeli icin daha kesin potansiyel elde etmek amacyla tek-folding
ve cift-folding potansiyeller yazlabilir. Tek folding icin Coulomb potansiyeli,
V
C
= e
_
g(r

)
r r

dr

(6.54)
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 97
Burada gheden y uk daglmdr ve elektron saclma deneylerinden elde edilir.
(Sekil 3.11). Eger mermi ve hedef cekirdekler kompleks yapda ise
V
C
(

R) =
__
g
1
(r
1
)g
2
(r
2
)
1
r
12
dr
1
dr
2
ver
12
= [

R +r
2
r
1
[ (6.55)
Denk 3.51 in r
1
bagmllg k u c uk r uzaklklarnda cekirdekler ust uste binm-
eye baslad g zaman gecerlili gini kaybeder. Ve noktasal olmayan daglm kullanlr.
Fakat R
C
nin hangi degerde oldugu sistemler icin degismektedir.
S
.
ekil 6.6:
16
O+
16
O sistemi icin Coulomb potansiyelinin iki y uk daglmna gore
degisimi.
Bu varsaymda nokta+d uzg un y uk daglm bilgisayar kodlarnda sklkla kul-
lanlr. Daha gercekci bir R
C
karslastrmas vermek icin iki cekirde gin uzaklklarnn
toplamndan daha
k uc uk R
C
uzaklgna ihtiyac duyulur.Sekil3.7 gosteriyor ki
16
O+
16
O sistemi icin
R
C
= 4.3fm dir. Genel parametrizasyon,
R
C
= r
C
(A
1
3
p
+ A
1
3
T
) (6.56)
d ur.
16
O+
16
O sistemi icin r
C
= 0.85fm dir [26]. Deneysel analizlerden r
C
= 1.4fm
bulundu fakat kuantum mekaniksel d uzeltmelerle r
C
= 1.2fm oldugu gor uld u.
Benzer sekilde n ukleer etkilesim uzaklg da denk 3.54 den bulunur r
0
degeri ise
deneysel data ile t srasnda elde edilir.
98 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


6.1.9 Hacim

Integralleri (J
V
, J
W
):
Hacim integrali deneysel datay acklayan reel ve sanal potansiyellerin t um uzay
uzerinden integralidir yani,
J
V
(E) =
4
A
p
A
T
_
V (r)r
2
drJ
W
(E) =
4
A
p
A
T
_
W(r)r
2
dr (6.57)
ve J(E) = J
V
(E) + iJ
W
(E) seklinde tanmlanr. Gor uld ug u uzere hacim integrali
enerjinin fonksiyonudur. Bu durum ozellikle Coulomb bariyeri civarnda bariz bir
sekilde gor ul ur ki bunun ziksel onemi asagda tartsld.
6.1.10 Coulom Bariyeri Civarndaki Reaksiyonlar ve Esik
Anormalligi
Gelen n ukleonun kompleks bir hedef cekirdekten saclmasn d us unelim oyle ki gelen
merminin enerjisi Coulomb bariyeri civarnda olsun; uc durum soz konusudur.
1.) Eger mermi enerjisi Coulom bariyerinin altnda ise Rutherford saclmas
gozlenir.
2.) Gelen mermi enerjisi Coulomb bariyeri civarnda ise elastik kanallarla in-
elastik kanallar arasnda ciftlenim olur, yani elastik kanaldan inelastik kanala ak
gecisi olur diger bir deyisle heden uyarldgn soyleyebiliriz. Bu durumda potan-
siyel derinliklerinde anormal degisimler gozlenir.
3.) Mermi parcacgn enerjisi Coulomb bariyeri uzerinde ise Coulomb bariyeri
cok rahat bir sekilde delinir ve n ukleer reaksiyon olma olaslg artar. c unk u mermi
artk n ukleer potansiyelin alanna girmistir. Ayrca mermi enerjisi artrlmaya devam
edilirse uyarlms kanal says artar.
Fenomonolojik optik model bu gozlenirleri acklamak icin yeterlidir. Bu u c du-
rumu goze alan global bir inceleme yapmak istersek n ukleer potansiyelin veya onun
hacim integrallerinin bu enerji bolgesindeki degisimine bakmak yeterlidir.
Sekil 3.8 den gor uld u g u uzere gelen parcacgn enerjisi Coulomb bariyerine yaklastg
zaman reel potansiyelin derinliginde bir artma gozlenmekte yaklask Coulomb bariy-
erinde pik yapmaktadr. Gelen parcacgn enerjisini artrmaya devam ettigimiz za-
man yavasca azalmakta y uksek enerjilerde yaklask sabit kalmaktadr. Sanal potan-
siyelin degisimine baktgmzda yaklask Coulomb bariyerine kadar lineer olarak
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 99
artmakta enerji artrlmaya devam edildiginde ise sabit kalmaktadr. Bu gelen
parcacgn hedefte acabilecegi kanal saysnn maksimuma ulasmas olarak yorum-
lanabilir.
S
.
ekil 6.7:
16
O+
208
Pb sisteminin Coulob bariyeri civarndaki davrans.
V (E)nin bu davrans onceleri tam anlaslamad g icin anormal davrans olarak
adlandrlyordu fakat simdi reel potansiyelin absorpsiyonun degisimine eslik etmesi
gerektigi anlaslmstr [27]. Elastik kanaldan absorpsiyon diger kanallara ciftlenimin
varl gna isaret eder ve bu ciftlenim reel potansiyele dinamik polarizasyon potansiyeli
olarak adlandrlan d uzeltme arts verecektir. Niteliksel olarak carpsma y uksek en-
erjilerde, anszn olur ve ana ozellik elastik kanaldan inelastik kanala aknn absorp-
siyonu ile sonuclanr. Oysa ki bariyer enerjisi altnda ve yaknndaki s ure clerde daha
adyabatik ve uyarlmada sozdedir (virtual). Boylece etkilesme dinamik polarizasyon
potansiyeliyle temsil edilebilir [27].
Reel potansiyel V (E) = V
0
+ V (E) seklinde yazlabilir. Burada V
0
enerjiden
bagmszdr ve V (E)dinamik poalrizasyon potansiyelidir. V (E) ve W(E) nin
karslkl davrans dispersiyon iliskisi ile anlaslabilir. Sistematik olarak bu davrans,
V (E) =
P

W(E

)
E

E
dE (6.58)
100 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


Burada P prensib degerlerine isaret eder. Denklemden hemen gor ur uz ki W(E)
nin herhangi hzl ve lokalize degisimine V (E) eslik etmek zorundadr [27].
6.1.11 Potansiyeller Arasndaki iliski ve G ucl u Absorpsiyon
Uzaklg
Potansiyeller arasndaki iliskiyi anlamak icin W/V orann inceleyebiliriz. Sekil 3.9
da iki farkl potansiyel incelenmektedir (WS ve folding):
S
.
ekil 6.8: Agr iyon reaksiyonlarn tanmlamada kullanlan tipik potansiyeller,
12
C+
12
C sistemi icin 79MeV de fenomonolojik ve mikroskobik potansiyellerin
gor un us u.
Secilen potansiyeller t um data analizlerinde ana ozellikler gosterdi gi bulundu.
Potansiyeller enerji bagml, reel ksmlar derin (V 100 350MeV ) ve ima-
jjiner ksmlar sg (W 7 30MeV ) bulundu.

Ikinci kolondaki sekiller bu potan-
siyellerin logaritmik formlardr: Reel ve imajiner ksmn sekli her zaman farkldr.
ozellikle y uzeyden uzakta absorpsiyon, n ukleer madde daglmndan daha hzl azalr.
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 101
uc unc u kolonda imajiner ve reel ksmn oranlar W/V , uzaklgn fonksiyonu olarak
gosteriliyor. Y uzey yaknnda W(r) V (r) oldugu acktr [26]. Sekil 3.9 daki
uc unc u kolondan g ucl u absorpsiyon yarcap R
sar
, W/V orannn maksimuma ulastg
yer oldugu gor ulebilir.
Farkl enerjilerde farkl sistemler icin sistematik incelemeler gosterir ki W(r) nin
maksimum degeri 1.2-1.4 kere (A
1
3
p
+ A
1
3
T
) uzaklgnda lokallesmistir ve bu uzaklk
artan enerjiyle azalr. Bu formalizmde pik yapan bolgeler sistemin g ucl u absorp-
siyon uzaklg olarak isaretlenir ve haf-agr iyon datalar icin imajiner potansiyelin
uzaklgndan hafce b uy uk olur [26].
20
Ne+
12
C,
14
N+
12
C,
9
Be+
12
C ve
9
Be+
16
O
sistemleri W/V sitematigine uymazlar. Bu sistemler icin W(r) egrisi s urekli artar,
yani maksimuma sahip degildir. Bu cekirdekler digerlerinde gozlenen davranslardan
farkl davrans sergilerler ki yaplar cok ack degildir. cogunlukla 4n veya -parcac g
cekirdekleridir [26].
Saclma y uzeyde dominanttr. Burada y uzey n ukleer kuvvetin g ucl u etkimeye
basladg bolge anlamndadr. Bu bolgenin yeri g ucl u absorpsiyon uzaklgyla (R
sar
)
temsil edilir. Pratikte R
sar
degeri,
R
sar
= r
0
(A
1
3
p
+ A
1
3
T
) + (6.59)
Seklinde parametrize edilir. Burada R
sar
k utle numaralar A
p
ve A
T
olan iki cekirde gin
merkezleri arasndaki uzaklktr [26]. G u cl u absorpsiyon uzaklg n ukleer yarcaptan
kadar farkldr ve E/A 10 20MeV icin yaklask 2-3fm arasndadr. R
sar
uzaklg ve bu y uzden aralg enerji artarken yavasca azalr.

Iki cekirde gin n ukleer
madde daglmnn herhangi ozdeksel ust uste binmesinde once g ucl u absorpsiyon
gerceklesir.
6.1.12 Optik Model Analizleri
Deneysel saclma ve reaksiyon tesir kesiti datalarn acklayan potansiyel setleri bir
bilgisayar kodu kullanlarak bulunur. Genellikle kullanlan reaksiyon kodlar fresco
[40], Potelemly [44] , ve EC

IS [41]. Teorik olarak bulunan tesir kesitleri deneysel


tesir kesitleri karslastrlarak en uygun potansiyel seti secilir. Eger potansiyeller
fenomonolojik ise reel ve imajiner ksmlar genellikle WS, (WS)
n
, n = 1, 2 veya
Wood-Saxon derivatif (WSD) olarak veya bunlarn kombinasyonu seklinde secilir.
102 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


S
.
ekil 6.9:
16
O+
208
Pb sistemi g ucl u absorpsiyon mesafesindeki etkilesimi srasnda
meydana gelen yo gunluk daglmlar.
Reel potansiyel mikroskobik analizlerle de belirlenebilir (folding model). Folding
model yardmyla V (r) nin yarcapa gore degisim datalar hesaplamaya direkt olarak
katlr. Sanal ksmlar ise fenomonolojik olarak belirlenir. Deneysel datalar opti-
mum t etmek icin normalizasyon katsaysyla ve imajiner potansiyel parametreleri
ile oynamak gerekir.
Deneysel data ile teorik datalar arasndaki uyumu belirlemek icin

2
=
1
N

i=1
(
th

ex
)
2
(
ex
)
2
(6.60)
Seklinde hata hesab yaplr. Burada
th
,
ex
ve
ex
srasyla teorik tesir kesiti,
deneysel tesir kesiti ve deneysel tesir kesitindeki hata orandr. N

olc ulm us aclarn


toplam saysdr.
Diferansiyel denklemi cozmek icin; her l degeri icin denklem integre edilir. Her
kismi dalga icin dalga fonksiyonu ic bolgede n umerik olarak hesaplanarak ds dalga
fonksiyonuna esitlenir ve Smatriks her l degeri icin elde edilir. R = 0 dan R
maks
a kadar alnrken R step aralgnda alnr. Bu aralk potansiyellerin dif uzyon
kalnl gna bagldr. cok ksa veya keskin potansiyeller normalde daha k uc uk step
aralgna ihtiya c duyar. Smatriks bilinirse, tesir kesiti, gecis katsays ve acsal
daglm hesaplanabilir.
6.1.13 FOLD

ING MODEL
Folding model reel potansiyeli hesaplamak icin, iki carpsan cekirdegin yo gunluk
daglm uzerinden n ukleon-n ukleon etkilesiminin integrali ile hesaplanr. Elastik
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 103
saclma, inelastik saclma ve diger s urecleri yaklask yo gunluk ve etkilesim secimi ile
yaplabilir.
S
.
ekil 6.10: Koordinatlar kullanlarak a) tek folding ve b) cift folding
Folding potansiyelin baslangctaki hesaplar tek-folding da bulundu. Bu yaklasmda
fenomonolojik n ukleon- cekirdek potansiyeli,
U
F
(

R) =
_
dr
2
g
2
(r
2
)(

R r
2
) (6.61)
seklinde tanmlanr. Burada g
2
(r
2
) hedef cekirde gin yo gunluk daglmdr ve (r)
etkilesim terimidir. Agr iyon saclmalar icin bu yaklasmla potansiyelin derinligi
oldugundan yaklask iki kat fazla bulundugu icin cift-folding formu kullanld. O
zaman etkilesim terimi (r) her iki yo gunluk daglm uzerinden inte gre edildi [29].
U
F
(

R) =
_
dr
1
_
dr
2
g
1
(r
1
)g
2
(r
2
)(r
12
=

R +r
2
r
1
) (6.62)
104 B

OL

UM 6. N

UKLEER REAKSIYON MODELLERI


Burada g
i
, i. n ukleonun taban durumundaki yo gunlk daglm ve (r
12
) efek-
tif n ukleon-n ukleon etkilesimidir.

Integral iki yo gunluk daglm uzerinden oldugu
icin cift folding olarak adlandrlr. Bu denklem aslnda daha once ifade edilen
Coulomb potansiyelinde
1
r
12
terimi yerine etkilesim terimi (r
12
) ve y uk daglm
yerine yo gunluk daglmlar konarak elde edilebilir. Burada yo gunluk daglmlar
normalize edilmemistir. Yogunluklar,
_
g
a
(r)dr = ave
_
g
A
(r)dr = A (6.63)
Seklinde normalize edilir. Hacim integralleri arasnda,
J
F
= J
a
J
A
J

= aAJ

(6.64)
Seklinde basit bir iliski vardr. cift folding integrali alt boyutta olmasna ragmen
pratikte Fouer transformuyla daha kolay integre edilir.
cekirdek yo gunlugu (g) ve efektif etkilesimin () secimi deneysel datalarn t
edilmesi bakmndan onemlidir. efektif etkilesimin merkezi ksm,

12
=
00
(r
12
) +
01
(r
12
)

T
1
.

T
2
+
10
(r
12
)
1
.
2
+
11
(r
12
)
1
.
2

T
1
.

T
2
(6.65)
Seklinde verilir. Genellikle spin orbit terimi ve tensor terimi olacaktr [29]. Bu-
rada
00
hem s = 0 hemde T = 0 durumu icin ve
01
terimi hem s = 0 hemde T = 1
durumu icin efektif etkilesimdir (
sT
).

T
1
ve

T
2
birinci ve ikinci cekirde gin tensor
terimleridir. s
1
ve s
2
ise spin terimleridir. Eger cekirdeklerden biri veya her ikisi
de N = Z durumuna sahipse (ve bu y uzden izospin sfrsa ) denk 3.63 de T = 0
daglm olabilir. Her iki cekirdek icin N ,= Z oldugunda T = 1 daglm olur [29].
Genel durumda cekirdekler k uresel degildir ve spin bagmldr. Eger cekirdeklerin
yogunluk daglm k uresel degilse potansiyelde k uresel olmayan bilesen icerecek ve
bu bilesenler y uz unden inelastik kanallarda arts olacaktr.
N ukleer reaksiyon hesaplamalarnda efektif etkilesim genellikle yogunluk bagmldr.
ve
(r
12
, g) =
1
(r
12
)e

1
g(r)
+
2
(r
12
)e

2
g(r)
(6.66)
Seklinde verilir. Birinci terim yogunluk bagmsz olarak da secilebilir.
6.1. N

UKLEER REAKS

IYON MODELLER

I 105
S
.
ekil 6.11: cekirde gin yo gunluk daglm ve folding modelden elde edilen U(r) potan-
siyelinin karslastrlmas.
C ekirdegin yo gunluk daglm sekil 3.12 den gor uld ug u uzere r = 0 da yaklask
sabit iken y uzeye yaklastk ca d uzg un bir sekilde azalmaktadr. Gor uld ug u uzere
yogunlukla n ukleer potansiyel arasnda sk skya bir iliski vardr. cekirdegin ic
kesimlerinde yogunlukla potansiyel degisimi yaklask ayn iken cekirde gin y uzeyi
yaknlarnda birbirlerinden bariz bir sekilde ayrlr.
Index
Planck, 18
106

You might also like