Professional Documents
Culture Documents
FtziK
DERSLERi
Dizinin Kurucusu : AHMED yOKSEL OZEMRE Dizinin Yon eticisi ~EHSUV AR ZEBtTA Y
«Teorik Fizik Dersleri» simdilik 3 ii Lisans ve 9 u Lisansiistu dtizeyinde 12 cild metin kitabi iIe 15 cild ~6zi.imli.i problem kitabmdan olusan bir dizi olarak
planlanrms bulunmaktadir,
METiN KiTAPLARI:
Lisans Diizeyiode
1. 1.
3A. 3D.
Fizikte Matematik Metotlar; A.Y. 6zemre (1. baskin ITO Yaytnlart No. 826, 1971; 2. basktst, lst. Ilniv, Fen Fakidtesi Yaytnlan No. 173. 1983). Klisik Teorik Mekanik; A.Y. Ozemre (1st. Univ. Fen Fakultesi Yaytnlan No. 132, 1976; 2. baskt No. 158. 1981). Kuvantum Mekanigi, Birinci Kitap; C. Cansoy (lst. Univ, Fen Fakidtesi Yaytnlart No. 228, 1994). Kuvantum Mekanigi, :lkinci Kitap; C. Cansoy (HAZIRLANIYOR).
Lisansiistii Diizeyinde
4. S. 6. 7. Klisik EIektrodinamfge Giri§; A.Y.6zemre (lst, Univ, Fen Fakiiltesi Yaytnlari No. 180, 1983). lsi Teorisi; A.Y. Ozemre (1st. Univ, Fen Fakidtesi Yaytnlart No. 140, 1977; 2. bask! No. 198. 1987). cjzel Romtivite Teorisi. Gravitasyon ROiativist Teorileri; A.Y. Ozemre (lst, llntv, Fen Fakiiltesl Yaytnlart No. 168, 1982). Kozmolojiye Giri~; A.Y. Ozemre (1st. Univ, Fen Fakilltesi Yaytnlart No. 161. 1981). tleri Kuvantum Teorisi. Cekirdek Teorisi; C. Cansoy (Ist, Oniv. Fen Fakidtesi Yaytnlan No. 143. 1978). Alan Teorilerine Girh;. Temel Tanecikler Teorisi.
8.
9. 10. 11. 12.
c;<>zVMLU
IIll
PROBLEM KiTAPLARI :
halen yayimlanrms,
Dizinin tasarlanan 15 adet Cozumlu Problem Kitabmdan baslada ya da hazirlanmakta olanlar sunlardir:
Fizikte Matematik Metotlar C;oziimlilProblem Kitabt ; E. Rizaoglu (lst, tJniv. Fen Fakultes! Yaytnlart No. 169, 1982). 2/1 Klasik Teorik Mekanik C:oziimliiProblem Kitabl; A.Y. Ozemre ve $. Zebitay (HAZIRLANIYOR). 3A/I Kuvantum Mekani~i f;ozilmlii Problem Kitabl; E. Rizaoglu (lst. Univ, Fen Fakiiltesi Yaymlan No. 171, 1982; 2. baskt No. 202. 1987; 3. baskt haztrlamyor), 5/1 lSI Teorisi t:;(jziimlilProblem Kitabr; A.Y. 6zemre ve E. Rizaoglu (lst. tJniv. Fen Fakidtesi Yaytnlan No. 147. 1978). 10/1 f;ekirdek Teorisi Coziimlii Problem Kitabr; (1st. Uni», Fen Fakidtesi Yaytnlart No. 183.. 1983).
KUV ANTUM
(BiRiNct
MEKANiGi
KtT AP)
iSTANBUL ONiVERStTEst
FEN FAKOLTESt
===1994===
ISTANBUL ONtVERSITESt YAYINLARINDAN SaYI: 3807 FEN FAKOLTESt SaYI: 228 ISBN 975-404-333-7
--Sayi : 24
TEORlK. FiziK
© ~994-
Bu kitabm I. basum 4000 adet olarak istanbul Universitesi Fen Fakilltesi Matbaasmda Araltk 1994 te tamamlanrmsnr,
oNS0Z
Bu kitap 1980~1988yillan arasmda farkh iki ad altmda arka arkaya 10 kez okutmus oldugum bir yanyillrk bir dersin notlarmrn derlenip toparlanmasiyle meydana gelmistir. Soz konusu dersi, once 1980~1982bahar yanyrllannda "Kuvantum Mekanigi" adi altmda istanbul Universitesi Fen Fakiiltesi Fizik Boliimli VI. yanyrl lisans ogrencilerine haftada 4 saat ders ve 2 saat uygulama olmak iizere 3 kez okuttum. Daha sonra da aym dersi, 1982~1988 guz yanyillarmda "Kuvantum Fizigi J" adi altmda V. yanyil lisans ogrencilerine gene haftada 4 saat ders ve 2 saat uygulama olmak uzere 7 kez okuttum. Yedi bolumden olusan bu birinci kitap, hicbir orijinalligi olmayan bir ders kitabrdir ve sacilma teorisi dismda rolativistik olmayan kuvantum mekaniginin temel ilkelerini kapsamaktadrr. Bu kitapta islenen konularm, gerek kuvantum mekaniginin temel ilkeleri baknnmdan, gerekse kullamlan matematiksel formalizm bakimmdan miimkiin oldugu kadar aynntrh ve kolay anlasilabilir bir tarzda aciklanmasma ozen gosterilmistir. Kuvantum Mekanigi Derslerini okuturken bu kitaptaki bazi paragraflan zaman yetersizliginden dolayi atladim. Bu paragraflar okumasi icin ogrenciye brrakilabilirt"). Gte yandan, yedinci b6liimde perturbasyon teorisinin ZEEMAN olayina uygulanmasmda secim kurallart kullarulrmstir. Derslerde zaman yetersizliginden otilrii secim kurallanmn teorisi anlatrlamadigmdan, kitabm sonunda EK. 1 de ayrmtih olarak anlaulmistrr. Her boltlmiln sonuna konu He iIgili olarak, kitaptaki toplam sayisi 54 olan alrstrrmalar ve problemler eklenmistir, ate yandan, Kuvantum Fizigi I dersine ait ve Teorik Fizik Dersleri Dizisinden "Kuvantum Mekanigi <;oztimlii Problem
(*) Omegin, (III.18) deki ispatm ikinci krsrm, (IV.8.39) baginnsmm ispan, (IV.9) da (lV.9.2) bagmtismdan sonrasi, (Vll.5.26a) integralinin hesabr ve (VII.7) ilk okurna esnasmda atlanabilir.
VB
vm •
KUVANTUM MEKANtGt
Kitabr" Prof. Dr. Emine RIZAOGLU tarafmdan lem kitabmm ilk baskisi 1982 de, ikinci baskisi da kmda da iic;iincii baskisi yayrmlanacaktir. Prof. c;oziimlii problem kitabi, bu kitaptaki soz konusu kisrmm kapsamaktadir.
yazrlrmsnr. Bu c;ozUmlii prob1987 de yayimlanrms olup yaDr. Emine RIZAOGLU'nun c;oziihnemi§ problemlerin bir
1983 bahar yanythndan itibaren, VI. yanyil lisans ogrencilerine arka arkaya 12 kez okutmus oldugum "Kuvantum Fizigi II" dersinin kitabi, "Kuvantum Mekanigi, lkinci Kitap" adi altmda hazrrlanmaktadrr, Ikinci kitap esas itibariyle sacilma teorisi ve roliitivistik kuvantum mekanigi konulanru kapsamaktadir,
Bu kitabm yazrlmasrru kolaylastiran huzurlu ortamm varhgnn saglayan, basta Anabilim Dah Baskanuruz Prof. Dr. ~ehsuvar ZEBiTAY olmak tizere Matematiksel Fizik Anabilim Dalmm biitiin elemanlanna samimi tesekkurlerimi burada ifiide etmeyi bir bore bilirim. FormiiIlerinin dizgisi cok zor olan bu kitabi sabir ve gUler yiizle dizen miirettip Ismail Binnaz'a, Atolye Sefi ve bask! operatoru Sakir Celik'e ve Fen FakUItesi Matbaasmm emekleri gecen diger personeline en kalbi tesekkurlerimi ifade etmekten bUyiik haz duymaktayim.
Cetin CANSOY
Jf.
KUVANTUM MEKANtGi
ERRATA
(* i~aretli satirlar sayfamn altmdan itibaren sayzlacaktrr).
Sayfa
Sahr
Yanhs
vektori;
Dogru
vektor V2mE/h =k
32
89
10 3 14 14 2* 10* 2*
13* r
[C1
v2mE/n = k
(II.S)
'VI (r)
(III.S)
(r)]
+ C2 'lit
C1 'VI
(r)
+ Cz ~'z (r)] =
Bif
=p2 x
lineer .. ,
+ p2v + p2z
=
= p2 + p2 + p2 x J' z
anti- HER M1Tse!
at i-HER M1Tse!
c+
c-
iB
C-'- = A
-l
'B
14 13*
7* 11 5*
8
(P.Q)=
...
J2 'I'im = j (j)
+ 1)h2 'V}m
'Vim
= j(j
1)112
"'1m
martiste vektor
matriste
2 12
6e
f r··
ozvektor Fu =
Z6e2
'ttl ~
fI
...
I. BOLUM
TEK BiR PARCICIG1l AtT SCHBODtNGER DILGI DENKLEli
(1.1) KLAStK MEKANiGiN KISA BtR OZETI
Gerek klasik mekanik, gerekse kuvantum mekanigi dinamik degitkenler cin .. sinden in~a edilir. Klasik mekanikte reel sayilar araciligi He ifade edilen dinamik degi§kenler kuvantum mekaniginde lineer operatiirler aracJhAI ile ifarle edilirler. Fakat reel sayilar arasindaki carpma isleminin komiitatif olduguna dair aksiyom lineer operatorler iein gecerli degildir, Boylece kuvantum mekaniginde dinamik degiskenler klasik mekaniktekinden farklr bir cebire uyarlar. Daha ilerde gorecegiz ki, bu temel farka ragmen, kuvantum mekanigindeki dinamik degiskenler klasik mekanikteki karsihklan He ortak bircok ozelliklere sahiptirler ve boylece bu dinamik degiskenler aracihgi iIe klasik teoriye yalondan benzer bir teori in§a etmek ve klasik teorinin giizel bir genellestirmesini olusturmak miimkiindiir. Kuvantum mekaniginin klasik mekanikle olan yakm benzerliklerini yeti geldikce belirtebilmek amaci He klasik mekanigin kisa bir ozetini gozden geeirecegiz,
(I.tA)
DtNAMiK DEGi~KENLER
Mekanikte bir noktasal parcaciga ait bashca dinamik degiskenler koordinat (r), zaman (r), luz (v), momentum (P), enerji (E), acisal momentum (L) ve donme acisidir. Mekanigin kanunlan bu dinamik degiskenlerin bazilan arasmdaki matematiksel bagmtilar aracrhgi ile ifade edilirler. Bir kisun dinamik degiskenler dog .. rudan dogruya tammlamr, baska bir kisnn ise oncekiler cinsinden tarumlarur. Klasik mekanikte dinamik degiskenler reel sayilar aracihgi He ifade edilirler ve bu sebepten deneysel olarak ol'Yiilen degerleri ile dogrudan dogruya karsilasnnlabilirler. Boylece, hem deney sonuclan aracihgi ile mekanigin kanunlan smana .. bilir, hem de dogrulugu kabul edilen kanunlann uygulanmasi ile deney sonuclan onceden hesaplanabilir. Simdi bir noktasal parcaciga ait m ki.itlesi, r yer vektoru 1
1(-
ve t zamam cinsinden diger dinamik degiskenleri tammlayahm. ~iiphesiz parcaciga ait m kUtlesi bir dinamik degisken degildir, r yer vektoru He yeri belirlenen bir noktasal parcacigm kartezyen koordinatian x = ql ,), = Q2' Z = Q3 oIsun. HIZ vektorunun koordinatlar ve zaman cinsinden ifadesi
v
seklindedir,
dcfdt
veya
Vi
dq.ldt
= q,
(i
= 1,2, 3)
ifadesi
scklindedir.
HIZ
ve momentum vektorlerinin
olduguna
gore
v
2
= v.
2: V, V, = L qj qj'
3 3 1=1 1-1
p2 = p. p =
2PiP;
3 ;=1
bagmttlan yazrlabilir. Noktasa1 bir parcacrgm kinetik enerjisinui hizr veya momentumu cinsinden ifadesi T = m v2j2 = p2f2rn
sekli ndedir.
seklinde koordinatlann ve zamamn bir V (r , t) fonksiyonundan ttirctilcbiliyorsa bu VCr, t) fonksiyonuna noktasal parcacigm potansiyel enerjisi adi verilir. S6z konusu kuvvet alam bu ozel halde
VxF=-VxVV=O sarum saglar ve korunumlu kuvvet a/ant admr ahr.
=F
seklindedir. Eger kuvvet alam korunumlu ise hareket kanunu veya hareket denk-
FONKSiYoNU
JI.
dpldt
parsak
= - VV
(I.IB.l)
seklini ahr. Hareket denkleminin her iki yamm dr = vdt ile skaler olarak carv. dp
=-
(VV). dr
+ av at
dV
dt
bagmnsnn kullanarak
- (V V) . dr
=-
+ -av at
dt
yazabiliriz. Aynca, v
bagmtt
aV +- d t
at
seklini ahr. p. p
= p2
bagmtisrmn
diferansiyelini ahrsak
= p dp = d (p2 /2)
=-
dV
av + ~dt
at
d(L
_!!_
dt
2m
+ v)
av at
dt
+ V) = a V at
=
(I.IB.2)
sonucuna vanhr.
HAMiLTON fonksiyonu
H
= H(p,
r; t)
T(P)
+ VCr,
t)
veya
H = Hi p, , q, ; t) = T(p,) bagmtisi Be tammlamr. Bu tamm bagmtismm
+ V(qi'
t)
(I.lB.3)
4 • TEK PAR«;ACIGA
A1T
SCHRODiNGER
DALGA DENKLEMt
aH av --=-at at
elde edilir ve boylece hareket denkleminden elde ettigimiz
--=-dt
dH
aH at
seklini ahr. Eger potansiyel enerji fonksiyonu zamana acik olarak bag-It degilse HAMiLTON fonksiyonu da zaman a acik olarak bagh degildir, Boylece (I.IB.4) bagmnsmdan
an = av = 0
at
at
bulunur
ve (I.IB.S) bagmnsmdan dH =0 dt
(l.IB.6)
sonucuna vanhr. Boylece, potansiyel enerji zamana acik olarak bagh degilse, HAMiLTON fonksiyonu veya toplam mekanik enerji bir hareket sabitieu, Bu da korunumlu kuvvet alanlannda toplam mekanik enerjinin korunumu ilkesinin ifadesinden baska bir sey degildir,
(I.le)
LAGRANGE
= L(r,
v; t)
T(v) -
VCr, t)
veya
(LIC.I)
bagmtisr ile tarumlarur, daki Bu fonksiyonun
It
,Izl
zaman arahgm-
s=
'I
f L(q"q,;t)dl
(I.IC.2)
belirli integrali He tammlanan S bi.iyi.ikliigune aksivon ad! verilir. Parcacigm yorilngesi qj (t) fonksiyon takirm ile beIlidir. Yorungenin baslangici olan PI noktasi qi (r.) koordinatlan ve bitimi olan P2 noktasi da q, (tJ koordinatlan He bellidir. Sdbit tutulan PI ve P2 noktalan sonsuz sayida yorunge He birlestirilebilir. Bu
LAGRANGE FONKSlYONU
VE HAMlLTON
VARYASYON
nxzst
Jt.
yoriingelerden her biri belirli bir S degeri verir. Dte yandan, bu y6riingelerden biri ve yalmz biri NEWTON hareket kanununa uyan yortmgedir ve S degerlerinin en kii~iigiinii verir. tl < t < Iz olmak uzere belirli bir t anmda bir yortingeden ona sonsuz yakm olan bir digerine gec;i~ qj (t) fonksiyon takimmm sonsuz kucuk qj (t) varyasyonu yani degistm! ile belirlidir. Yorungenin qj (t) varyasyonu, aksiyonun as varyasyonunu verir. Biitiin yortmgeler PI ve Pz sabit nok .. talanndan gectikleri icin bu noktalarda yorungenin varyasyonu srfirdrr ve
(I.IC.3)
smir sartlan yazdabilir. Bir yorlingeden obiiriine gecerken zaman sabit oldugundan, zamamn varyasyonu sifrrdtr : = O. NEWTON hareket kanununa uyan yorunge icin S = minimum oldugundan, bu yortinge
at
ss = 0
mektedir. Bu ilke
I L(ql'
II
'I
If, ; t) dt =
(I.IC.4)
t,
as = S /
11
L dt
= / st. dt = 0
11
I.
ot
gore besapla ..
bulunur.
Yerine yazarak
3S=
dt=O
i=1 tl
Ogi = 0 ( dqi) dt
oldugundan, sag taraftaki toplamm
d('6q;)
dt
icindeki integrallerden
ikincisi
DALGA DENKLEMi
seklinde yazilabilir.
metodu -.aqi
uygulamrsa
f
It
t.
-.-oq,dt
8q,
si:».
dt
It
6tUril
a~ [ aq,
olur ve kisml integrasyondan zarsk
oq,(t)]I~
tl
=0
yerlerine ya-
bulunur,
dt
d (8L) ~
atj,
aL _ 0 -) (Jqi
(I.IC.5)
sonucuna
vanlrr. Bu denklemlere
Simdi LAGRANGE
(I.IC.6)
oldugunu hatirlayarak (LIe.1) bagmtismdan
aL
aT
= Pi'
(i = 1, 2, 3)
(I.IC.7)
ve
--=---
aL
av av
(i = 1, 2, 3)
(LIC.S)
bagmtilan bulunur.
-=-dt •
veya
dp,
aq,
(i=I,2,3)
dp dt
= -!.'vv
(I.IC.9)
sooucuna vanhr. Bu ise, (LIB.I) bagmnsi ite verilen NEWTON hareket denkleminin vektorel ifadesidir. (I.ID) HAMiLTON HAREKET DENKLEMLERt
(LIB.3) ve (I.IC.I) bagmtilanru yeniden yazahm : H=T+V, Bu iki bagmtiyi taraf tarafa toplarsak H+L
3
L=T-V 2T
3
=m
1ft
1=1
ve boylece
3
H= L,p,(j;-L
,. .. 1
8H
aL
(I.1.D.2)
eide edilir. Simdi (I.ID.I) bagmtismm her iki yammn tam diferansiyelini alahm : dH= ~d(Piq,)-dL
i
Ote yandan, L
8ct, = Pi ve
8L
\aqi
8L
= dt
d (8L)
8q,
P,
8 .. TEK P AR(;ACl(iA
AlT
sCHROntNGER
DALGA DENKLEMt
bulunur.
yerine yazarak
veya (1.10.3)
olusturalrm : {I.I0.4)
dH=
2(
I
aH +-dt
at
bulunur.
{I.10.4)
iin (1.10.3)
8H
(i
1, 2, 3)
(1.10.5)
sonuclan ve aynea a§ikar olan (1.ID.2) bagmtisi elde edilir. {I.ID.5) bagmtilanna HAMILTON denklemleri veya kanonik hareket denklemleri adi verilir. P, ve ql bagimsiz degiskenlerine biribirlerine kanonik eslenik dinamik degi$kenler adt verilir. Kanonik eslenik degiskenlerin boyutlanmn carpnm aksiyon boyutundadir, Boylece, meseta, enerji ve zaman kanonik eslenik dinamik degiskenlerdir. Benzer sekilde, actsal momentum bileseni ve bu bilesenin ait oldugu eksen etrafmdaki donme acis; gene kanonik eslenik dinamik degiskenlerdir.
(I.1E.)
DiFERANSiYEL
DENKLEMi
S aksiyon biiyiiklUgiinii veren (1.1C.2) belirli integralinin gi§keni olarak alahm. Boylece
S
yazilabilir. (1.10.1) bagmnsi
"
L(qi' ti, ; t) dt
(I.1E.I) bagmnsmdan hemen
(I. IE. 1)
kullamhrsa
HAMiLTON - JACOBt
3
DlFERANSiYEL
DENKLEMt
)I.
~
yazilabilir. Bu bagmtmin
=L=
~Plq,-H
;=1
dS
LP;
3
dq, - H dt
1-1
veya
dS = p • dr - H dt
sonucuna
(1.1 E.2)
seklinde sadece r yer vektorunun ve t zamamnm terir. Buna gore, aksiyonun tam diferansiyelinin
dS=(VS).dr+
seklindedir.
as
at
dt
(I. 1E.4)
karsrlastmlmasmdan
-=-H
as
at
(lIE.S)
sonuclanna
vanhr.
Buna gore
H = H(p, r; t) = T(p)
+ V(r, t)
I
= _f!_
2m
+ V(r,
t)
+ V(r, t)
ikincisi
(I.IE.5) bagmtilanndan
H(VS,r;t)+-=O
as
at
(I.IE.6)
veya
_1_ (VS)2
2m
+ V(r, t) + as
8t
=0
(I.IE.7)
DALGA DENKLEM.t
(I.IF)
HAMiLTON
yiizeyi, yani
(I.IF.I)
C = sabit
dS
(VS) . dr
+ -as at
dt
(1.1F.2)
bagmtisr ile tarumlamr. Aksiyon dalgasmm yiizeyi zamanIa degisir, yani hareket eder. Bu da aksiyon dalgasmm uzayda yayrlmasi demektir. Belirli bir t = to anmda aksiyon dalgasmin yUzeyi
S (r, to)
veya f(r) bagmtisi He belirlidir. torU de
=C
(1.1F.3) (l.lF.4)
normal birim vek-
= C~ = sabit
bir noktasmdaki
Bu yilzeyin herhangi D=
I VII
bagmtisr ile belirlidir. (I.IF.4) bagmtismdan d, I
Vi
IVSI
vs
(l.lF.5)
(V I)
. d, r = 0
(1.IF.6)
elde edilir. Burada d, r vektorti (I.IF.4) yiizeyinin herhangi bir noktasmdaki teget duzlemi icindeki keyfl teget vektorlerinden biridir ve (1. I F.6) bagmtrsi d, r teget vektorunun soz konusu noktadaki V I normal vektorune dik oldugunu gostermektedir. (LtF .6) bagmttsi (I. IF .5) bagmtismm yardmn ile
(LIF.7)
seklinde yazdabilir. (I.1F.7) bagmnsi (I.IF.2) bagmnsi iIe karsilastmhrsa olabiImesi icin
dSedl S
dr=dtr
ve
-=0
as
at
dr vek-
torU d, r teget vektoriine cakrsir, Gene! hal de, yani daIga ylizeyi uzayda yayihrken
-
as
at
=1=
0" 19m
dr:;6 d 1 r
yayilma htzi
HAMiLTON - JACOBi
TEORtsiNE
• 11
u=-
dr dt
(I.IF.8)
+ as
at
o
u
=0
(I.IF.9)
(I.IF.I0)
bagmtisi iIe belirlidir. Aksiyon dalgasi yiizeyinin herhangi bir noktasmda, dalgamn q yayilma dogrultusu He n yiizey normali arasmdaki act a = <r (q, n) olsun. o halde, q . n = cos a (l.lF.l1) sonucuna vanhr. Dalga ylizeyinin soz konusu noktasmdaki dl r teget vektoruniin dogrultu ve yonimdeki birim vektor T olsun. 0 halde, q = T sin a yazilabilir. (I.IF.5), (I.IF.I0) ve (l.F.I.ll)
(V S) . u
+ n cos a
bagmtilanm kullanarak
(I.IF.12) (I.IF.13)
= I V S I u cos a as
bulunur. Bu sonuc (I.IF.9) bagmtismda yerine yazihrsa aksiyon dalgasmm yayilma luzmm genel ifadesini veren u = ....,...-----.,.-I VSI cosa bagmtrst elde edi1ir. Bu bagmti, her iki yamn karesini alarak
at
IVS
[2 =
1 ( u2 cos" a
as )2
at
(I.IF.15)
seklinde de yazilabilir. Aynca, (I.IE.5) bagmnlarrm (I.IF.I4) bagmtismda yerine yazarak H U=--(I.1F.16)
pcosa
= m U • v = m u v cos a
(J.IF.l7)
V S=mv bagmnsi noktasal parcacigm v hizmm dalga cephesine dik olduguuu gostermektedir. ~imdi S aksiyon dalgasmm u yayilma hizmm da dalga cephesine
DALGA DENKLEMt
dik oldugunu farz edelim. 0 halde a = 0 olur ve (I.IF.lO) nan q birim vektorunu veren (I.IF.12) bagmtisi -=q=n
bagmtisi He tammla-
u u
(1.1P.lS)
(as)2 at
da
(I.IF.19)
seklini ahr. Bu bagmti S aksiyon dalgasimn yayilma kanununu verir ve HAMILTON dalga denklemi adim ahr. Ote yandan, a = 0 icin S aksiyon dalgasmm yayilma luzmm ifadesini veren (1.1F .16) bagmtisi
U=-
H P
(I. 1F.20)
at
=0
(l.lB.6)
ba-
H
yazilabilir. Bu bagmti
_!!_
2m
VCr)
=E
sabit
(1.1 F.2l)
yardmn
--;-:====,12m (E -
V)
(I. 1F.22)
sonucunu verir. 0 halde, VCr) potansiyel enerjisine sahip noktasal bir parcaciga ait S aksiyon dalgasmin yayrlma hIZ! parcacigm yer vektorunun bir fonksiyonuduro Eger parcacigm potansiyel enerjisi stfirsa, yani parcacrk bir serbest parcaelk ise, bu parcaciga ait S aksiyon dalgasmm yayilrna hizr sabittir. Bu takdirde, serbest parcacigm kendi luzimn da v = sabit oldugu (1.1B.1) bagmnsmdan a§ikar olarak gorulebilir. (1.2) KLASiK MEKANiGiN YETERSizLi(;i
Klasik mekanik, veya daha genel olarak klasik teorik fizik, gerek yeryiizUndeki giinluk hayatta karsilasilan, gerekse dtinya dismdaki Evrende oIagelen makroskopik alandaki fiziksel olaylann buyiik bir cogunlugunu actklayabilir. Fakat atom fizigindeki ve ozellikle temel parcaciklann s6z konusn oldugu mikroskopik alandaki fizikseI olaylan klasik mekanik hemen hemen hie aciklayamaz,
KLAs1K MEKANiiiiN YETERStzLtGt + 13 Klasik mekanigin ve klasik optigin yetersiz kaldigi ve kuvantum mekaniginin bUyUk bir basan ile uygulanabildigi mikroskopik alandaki genis fiziksel olaylar toplulugu, iki temel kavram bakimmdan klasik fizige uymazlar : i) Klasik fizikte dalga ozeIligine sahip oldugu bilinen I~Ik parcacik ligine de sahiptir. ii) Klasik fizikte parcacik ozelligine sahip oldugu lar dalga Dzelligine de sahiptirler. ozel-
Bu kavramlardan birincisi 1900 yilmda MAX PLANCK In kara cismin radyasyon spektrumunu aciklamak tlzere yaptigi varsayima dayamr. PLANCK elektromagnetik radyasyonun kesikli (yani sureksiz) enerji kuvantumlan seklinde yutulup yaymlanabilecegini kabul etmistir. Bu enerji kuvantumIannm her birinin E biiyiikliigii radyasyonun v frekansmm PLANCK sdbiti adi verilen bir h evrensel sabiti He carpilmasi ile bulunur :
E=hv
(1.2.1)
Bu varsayim daha sonra 1905 te EiNSTEiN tarafindan fotoelektrik olaym acrklanmasi icin kullamlrmsnr. Boylece, l~lgtn foton adi verilen ve h» enerjisine sahip parcaciklar gibi davrandrgi anlasilmistir. Daha sonra COMPTON olaymm acikIanmasi da h'IJ enerjisine sahip bir fotonun p=-
h'IJ
(1.2.2)
momentumuna sahip oldugunu ortaya koymustur, p momentum vektorunun dogrultu ve yanii isik dalgasmm yayilma dogrultusu ve yonundedir, I~lgm J... dalga boyu v frekansma f..'IJ = c bagmnsi ile baghdrr, Burada c l~lgtn hizidir, Boylece, (1.2.2) bagmusi
p=J...
(1.2.2a)
seklinde de yazrlabilir, Yukarda soz konusu edilen ikinci kavram ise, DE BROGLiE nin 1924 te yaptigi varsayima dayamr. DE BROGLiE serb est hareket eden, yani potansiyeI enerjisi sifir olan temel parcaciklann her birine birer dalgamn eslik ettigini varsayarak, LORENTZ koordinat donusumu yardimi He p = mv momentumuna sahip bir parcaciga eslik eden dalgamn dalga boyunun
=~ =
__!!___
mv
(1.2.3)
bagmnsi ile belirlendigini bulmustur. Bu bagmnya DE BROGLiE formtilii adi verilir. 5ii.phesiz (1.2.2a) bagmust (1.2.3) bagmtisinm ozel bir halidir, yani foton
14 • TEK PARt;ACIGA
AtT SCHRODiNGER
DALGA DENKLEMt
icin yazilnns DE BROGLtE formiilfrdiir. Daha sonra elektronlann ve ndtronlann tipkr X ismlan gibi kristal sebckeleri yardimi iIe difraksiyona ugradiklan ve /... dalga boy Ian (1.2.3) bagmnsr ile hesaplanmak tizere e difraksiyon acismm
n'A = 2d sin e
BRAGG formultme uydugu deneysel olarak ispatlanrrustrr.
(T.2.4)
(1.3) PLANCK VARSAYIMININ VE DE BROGLiE FORMVLUNON HAMiLTON DALGA DENKLEMt ARACILIGI iLE ELDE EDtLMESi (I.IF.19) bagmtisi He verilen (V
Sf
= _1
u2
(as )2 at
a
2
(1.3.1)
HAMILTON dalga denkleminin VS = mv momentumuna sahip bir noktasal parcaciga eslik eden S aksiyon dalgasmm yayilma kanununu belirledigini gormiistilk. 0 halde, S aksiyon dalgasmm u hizi ile yaydan ve
V'JI
=~
u-
at 2
'I'
(I.3.2)
genel dalga denklemi He belirlenen bir 'V dalgasi He yakmdan iIgisi olmasi gerekir. Bilindigi gibi, 'V = 'V (r, r) daIga fonksiyonu CI> = CI> (r, t) faz fonksiyonuna (1.3.3) bagmtrsi ile baghdir, Burada A daIgamn genligi olup sabit bir buyilkluktiir, Simdi (1.3.2) dalga denklemini CI> faz fonksiyonu cinsinden yazahm. Gerekli tiirev alma islemlerini kisa yoIdan yapabilmek icin (1.3.3) bagmnsimn her iki yammn e tabamna gore logaritmasnu alahm : In 'V = InA
+ iell
• aCl>
(I.3.4)
eIde edilir. Bu bagmtmm her iki yammn t ye gore kisml turevini alahm :
---=1--
1 'V
oW
at
at
0·3.5)
at
at
)2 = i
0 CI>
at
PLANCK VARSAYIMININ
VE DE BROGLtE
~2
(~~r =-(:r
=i
_!_
'V
a2 lJf
at2
a2 <I>
~ ( 8<1> at2 at
)2
(1.3.6)
sonucuna vanhr. ~imdi de (1.3.4) bagmtismm her iki yamnm gradyamm alahm :
lv'¥
'V
= i v~
(1.3.7)
veya
_1 V2,¥ __
(I.3.8)
.L V 'I' = _I
'V ,;.
_1
'V
a2 'tf
atl
seklinde yazthr ve (1.3.6) ve (I.3.8) bagmnlan bu bagmtida yerlerine yazihrsa i V <1> _ (V<l»2
= J_
u2
2 [i aat <1>
2
a<l> )2]
at
a
(V
<1»2 __
l. ( 0<1»2
t(2
at
i [V2 <I> __
,;. at2
<I> ]
(1.3.9)
sonucuna vanhr. Belirli bir anda es fazh noktalann smm dalga yiizeyt adr verilir.
16
Jf.
DALGA DENKLEMt
DE BROGLIE dalgalan bir serbest parcaciga, yani potansiyel enerjisi sifir olan bir parcaciga eslik eden dalgalardir. Bir serbest parcacik icin faz fonksiyonunun ifddesi ise
<1>= k , r - wt seklindedir.
(1.3.10)
Sliphesiz bir DE BROGLiE dalgast icin Cl>= sabit dalga ylizeyi bir duzlemdir. (1.3.10) bagmnsmda k dalga saytsi vektoru ve W aasal frekanstss, Bu bUyiikliikIer dalgamn A dalga boyuna ve v jrekansma
It I =k=-.;:-,
bagmtilart
2,;
= 2'Jtv
\I
(1.3.11)
arasmda I.. v
bagmtrsi vardir, bagmtismdan k ve w biiyiikllikleri
=u
sabit buyukltikler
VCl>
ve boylece
j
= k,
-=-w
8Cl>
at
V <1>=
bulunur.
0,
(V CP)2 __ I (a<l»2
u2
at
=0
seklini ahr. Simdi (1.3.1) aksiyon dalgasr denklemi dalgasi denklemini karsilastirahm :
(V S)2
= _1
=
(as)2 u2 at
at
(I.3.14)
(V <1»2
. u2
_!_ ( 8<1> )2
Goruluyor ki S aksiyon fonksiyonu ve (J> faz fonksiyonu aym dalga denklemini saglarlar, 0 halde, bu iki fonksiyon orantih olmahdir, yani Ii bir sabit orann katsayisi olmak mere
S=liib
baginnsi gerceklenmelidir. tayin edilecektir. Aksiyon boyutunda olan Ii sabitinin
(1.3.15)
degeri asagida
PLANCK VARSAYlMININ
VE DE BROGLlE
FORMOr;t1NON...
Jf.
17
(1.1B.6) bagmnsmm yardimi ile (1.1 E.2) bagmtismdan aksiyon nunun dS diferansiyelini ve (1.3.10) bagmtismdan faz fonksiyonunun ransiyelini alt alta yazahm :
fonksiyodcI> dife-
dS = p • dr - E dt ( d<l> = k • dr - w dt )
(1.3. I 5) bagmtisma gore
(1.3.16)
dS
olmasi gerektiginden p = Ii k,
= Ii d(J)
E=nw
yararlanarak E = 21tnv (1.3. 17) (1.3.17) bagmtilanndan (1.3.18)
!p!=P=T'
2rt1i
formulunu ve (1.2.1)
E = hv Ii sabitinin degeri
(1.3.19)
karsilastmlmasmdan h Ii - -27t -
(1.3.20)
elde edilir.
dalgasmm (1.3.10) bagmtist ile verilen faz fonksiyonu, bu dalgaya ait (1.3.13) bagmtisi ile veri len faz dalgasi denk1emini ozdes olarak sag-
DE BROGLIE
k,
8<1l -=-w
at
veya
toJ -=U
(1.3.21) (13.12)
sonucuna vanlrr. Ote yandan, (1.3.11) bagmtilan taraf tarafa oranlamrsa bagmtist yardmu ile
18
Jf. TEl{
DALGA DENKLEMt
- = A.V = u,
k
y~ni (1.3.21) bagmtist tekrar bulunur.
(1.4) SCHROOiNGER
DALGA DENKLEMi
Bir onceki paragrafta HAMiLTON vey~ DE BROGLiE daIga denklemlerinin PLANCK ve DE BROGLiE bagmnlan ile uyum icinde oldugu gortildti. Fakat bu dalga denklemleri ancak potansiyel enerjisi sifir olan serbest bir parcaelk icin gecerlidir. Klasik mekanigin gecerli oldugu makroskopik alandaki fizikseI
olaylarda oldugu gibi kuvantum mekaniginin gecerli oldugu mikroskopik alandaki fizikseI olaylarm cogunda, ornegin atom fiziginde, parcaciklarm potansiyel enerjileri sifirdan farklidir. 0 halde, serbest olmayan parcaciklar icin, yani genel halde HAMiLTON dalga denklemi yetersizdir. Aksiyon fonksiyonunun sagladlgt denklem,
1 = --2 u
02 \11
at
(1.4.1)
= A tiS/ii
=
_I
(I.4.2)
(E...)2 at
at
=0
(1.4.3)
seklindeki HAMiLTON dalga denklemidir. Ote yandan, parcacigm potansiyel enerjisini hesaba katmasi bakimmdan (I.IE.7) bagmttsr He verilen _1_ (VS)2
2m
+ VCr, t) + as
(1.4.4)
denklemi 90k daha elverislidir, Fakat bu denklemin mikroskopik alanda, mesela atom f'iziginde gecersiz oldugunu biliyoruz. 0 halde, (1.4.4) denklemi mikroskopik alanda gecerli olacak sekilde genellestirilmelidir. Bu genellestirmenin once bir serbest parcacik icin yaprlmasi daha kolaydir, Potansiyel enerjisi sifrr alan bir serbest parcacik icin HAMiLTON diferansiyel denklemi
(VS)2 = _ 2m
- JACOBi
as
at
(1.4.5)
seklinde yazilabilir, Bu denklemdeki kisml turevi yerine (1.4.3) denkleminde bu tiirevin karesi yer almaktadir. (1.4.3) ve (1.4.5) denklemleri arasmdaki bu fark (1.4.1) dalga denkleminde zamana gore ikinci mertebeden 02 'Vlo/2 tiirevinin bulunmasmdan oti.iriidiir. 0 halde, (1.4.1) dalga denklemi yerine zamana gore birinci mertebeden turev ihtiva eden
2 • V'P'=-lU- 0'"
as lat
at
(I.4.6)
U
-V'I'=-lU-'I' 'If
seklinde yazihr ve (1.3.5) ve (1.3.8) bagmtilan i V2 yeya
~ -
0'1'
at
bu son bagmtida i
U
yerlerine yazihrsa
(V~)2
=-
i 8~
at
(1.4.7) sonucuna vanhr. Burada <D bir serbest parcaciga faz fonksiyonu oldugundan ~ = k.r - wt ait DE BROGLiE
dalgasmm
(1.4.8)
bagmnsi He belirlidir.
0 halde,
V<D = k,
-=-w
aq.
at
(1.4.9)
ve boylece
V24> = 0
elde edi1ir ve (1.4.7) denklemi de
(V<bf = - a 84>
at
(1.4.10)
seklini ahr. Goriiluyor ki S aksiyon fonksiyonunun qJ faz fonksiyonunun sagladlW (1.4.10) denkleminin fonksiyon orantih olmahdir, yani
seklindeki yazihrsa
(I.3.15) bagmusi
gene gerceklenmelidir,
(1.4.10) bagmtismda
~ = Sf"
20 •
an as
at
(1.4.5) denklemi
U=-
ile karsilasnnhrsa
2m
ft
bulunur
de
.
2m
fz
a", at
- li2/2m ile carpilmasr
iii aW lJI=--'"
at
(1.4.15)
DE BROGLiE dalgasmm (1.4.8) bagmtisi ile verilen faz fonksiyonu, gamn fazmi veren
bu dal-
(V<I»2
denklemini zarak
=_
2m
Ii
a<l>
at
k2
bulunur.
fz2 k2
2m
(1.4.17)
E=T= p2 2m
bagmtismm gerceklendigini biliyoruz. Serbest parcicik icin p bagmusi da gerceklendiginden (1.4.17) bagmtisi
= fzk
DE BROGLiE
SCHRtODtNGER
DALGA DENKLEMl
JI.
21
p2 hW=-=E 2m
sonucunu verir ve bu da PLANCK varsayinudir. gore logaritmasnn Simdi (I.4.2) bagmusnunm alahm : her iki yanmrn e tabanma
= In
+ -Ii
i
is
(1.4.18)
a", '" at
1
Ii
as at
as
veya
--=--
iii
0'"
'" at
i
at
bulunur.
Ii
'"
= - V2 S Ii
_1_ (V",)2 =
'1'2
__ 1_ (VS)2
1t2
bulnnur.
=-
Ii
V2 S - -
fz2
(V S)2
(1.4.21)
sonucuna
_1_(VS)2
2m
seklinde yazilabilir,
= _ as -
at
DALGA DENKLEMt
seklini ahr, Ote yandan, serbest bir parctcik icin eide ettigimiz (1.4.15) denkleminde (1.4.19) ve (1.4.21) bagmtilan yerlerine yazihrsa
_ !!_ [_!_ V2 S __
2m
Ii
/j2
1 (VS)2] = _
as
at
veya _~V2S+_!_(VS)2 2m 2m
=_
as
at
(1.4.24)
= Ii VZ «I> = 0
oldugunu biliyoruz. 0 halde, serbest bir parcacik icin yazilmis klasik mekanige ait (1.4.23) denklemi ve kuvantum mekanigine ait (1.4.24) denklemi biribirlerinin aymdrr. Ote yandan, klasik mekanikte serb est parcacik icin yazilnns (1.4.23) denkleminden serbest olmayan bir parcacik icin yazilmrs (1.4.22) denklemine, oncekinin sag yamna - V terimini ekleyerek gecildigini gortiyoruz, Benzer sekilde, kuvantum mekaniginde serbest parcacik icin yazilnns (1.4.24) denkleminden serbest oimayan parcacik icin yazilrms denkleme gene sag yana - V terimini ekleyerek gecilebilir. Fakat serbest olmayan bir parcacik icin
v2S
olduguna dikkat edilmelidir. 0 halde, kuvantum mekaniginde serbest olmayan bir parcacik icin yazilmis olan S aksiyon dalgasmm denklemi _ iii V2 S 2m
+ _1_
2m
(VS)2
= _ as - v
at
(1.4.25)
seklindedir Benzer sekilde, (1.4.24) denkleminin elde edildigi ve serbest bir parcacik icin 'If dalga fonksiyonunu veren (1.4.15) denkleminin sag yamna - V terimi eklenirse
liZ 1Z iii ---V'V=---v 2m 'V 'If
8V
at
(1.4.26)
sonucuna vanhr. (I.4.26) denklemi, kuvantum mekaniginde serb est olmayan bir parcacik icin 'V dalga fonksiyonunu veren SCHRODINGER dalga denklemidir. :}iiphesiz bu denkleme (1.4.2) donusumu uygulamrsa, (1.4.19) ve (1.4.21) bagmtilanru (1.4.26) da yerIerine yazarak (1.4.25) bagmnsi tekrar bulunabilir.
(1.4.25) bagmusi
_1_ (VS)z
2m
+ V(r, t) + as at
=!!!_
2m
V2 S
(1.4.27)
DALGA FONKS1YONUNUN
YORUMU
Jf.
23
seklinde yazilabilir ve HAMiLTON· JACOBi ,denklemininin kuvantum mekanigindeki genellestirilmis seklinin ifadesidir. Klasik mekanikteki (1.4.4) HAMiL~ TON· JACOBi denklemi bu bagmtidan farkh oldugu icin S yerine So koyarak _1_ (VSO)2
2m
+ VCr, t) + aso = 0 at
(1.4.4)
seklinde yaz.Imalrdir. Kuvantum mekaniginden klasik mekanige, yani (1.4.27) denkleminden (1.4.4) denklemine iki farkh yoldan gecis yapilabilir. Birincisi Ii PLANCK sabitini sifir yaparak elde edilen gecistir ve boylece
Ii-O
lim S = So
(1.4.28)
yazilabilir. ~iiphesiz bu gecis mikroskopik alandan makroskopik alana gecisi inide eder. Obilrtl ise V potansiyel enerjisini silk yaparak elde edilen gecistir ve serbest parcaciga ait olan bu gecis V2 So = 0 sartnu da birlikte getirir. ~iiphesiz bu gecis mikroskopik alanda devam eder. (1.4.26) SCHRODiNGER dalga denklemi cok kere
in-
aw
at
=-
_V2 'V 2m
fz2
+ VCr, t) 'V
(1.4.29)
alisilnus seklinde yazihr. (1.5) DALGA FONKSiYONUNUN YORUMU 0·5.1) scklindcki SCHRODiNGER dalga denkleminde V dalga fonksiyonunun yorumlanmasi gerekir. Bu maksatla (1.5.1) denkleminin her iki yamm iii ile bolerek -V 'V 2mi
Ii
2
V + -in
'V=
a'V
at
(1.5.2)
V 'V * --'V
iii
* =-a \1'*
at
(1.5.3)
elde edilir. Burada '1'*, 'I' fonksiyonunun kompleks eslenigini gostermektedir. (1.5.2) bagmusuun her iki yannu \1'* iIe ve (1.5.3) bagmtismm her iki yamm da '" ile carpahm :
- -ve
Ii
2mi
v* V2 'V + -
in
v* v
= v*
a", at
(I.5.2a)
--
2mi
'V V2
at
(1.5.3a)
= \(1*
a'V
at
+ 'V o'V*
at
(1.5.4)
sonucuna vanhr.
ate yandan,
v . ('VA)
vektorel ozdesliginde
= 'VV . A
A
+A
. V'V
= V'I'*
yazthrsa
olacagmdan
= 'If V2 0/*
+ (V'll *) . (V'V)
kompleks eslenigini
0/* V2 '"
+ (V'V*)
. (V'll)
= tV* V2'1'
- 'VV2 ",*
(I.5.5)
+ _i. ('V* V)
at
=0
(1.5.6)
veya hidrodi-
ytikun korunumunu
v . (J.1v) + -all at
=0
(1.5.7)
siireklilik denklemine cok benzemektedir. hte bu benzerlikten otiirii MAX BORN 1926 da '" dalga fonksiyonunun yorumunu veren asagidaki hipotezi yapti :
DALGA FONKSiYONUNUN
YORUMU
Jf-
25
= I'll
(r, t)
12 d-r:
bliyUklligU, bir parcacigm t anmda r noktasi civanndaki bir d't hacim elemam icerisinde bulunma ihtimalini verir. 0 h.alde,
P (r, t)
fonksiyonu ihtimal yogunlugunu
J (r, t)
= 1 'I' (r,
t) 12
(I.S.8)
= --
11
2mi
0·5.9)
(JP = 0
at
hidrodinamikteki stireklilik bagmtismda bulunan yerine P ihtimal yogunlugunun ve akiskanm J.lV kutle akirm yogunlugu yerine de J ihtimal akirm yogunlugunun yer aldrg; gorUli.ir Boylece (1.5.10) bagmtisi ihtimalin korunumunu ifade eder. Simdi parcacigm kapah bir S yUzeyi ile smirlanrms olan sonlu bir V hacmmm icerisinde hapsedilmis oldugunu farz edelim, 0 halde,
P (r, t) d't
f 1 '"
(r, t)
12 dx
=1
(1.5.11)
bagmtisr gerceklesmelidir, 9UnkU parcacik V hacmmm icerisinde hapsedilmis ise bu hacrm icerisinde bulunma ihtimali 1 dir, yani kesindir. Bu takdirde, '" dalga fonksiyonu sonlu V hacmma gore normlanmtsttr denir. SCHRODiNGER denklemi v fonksiyonuna gore lineer homogen oldugundan, keyfi bir N sabiti ile carpilrms NW fonksiyonu da bu denklemin 'Yozlimiiolur. Bu sebepten, (1.5.11) normlama bagrntismr gercekleyecek sekilde bir N sabiti tayin edilebilir ve bu belir1i N sabitine normlama sabit! adi verilir. Fakat (1.5.11) normlama bagmnsmm gercekIenebilmesi icin V dalga fonksiyonunun uzaym V bolgesinde soniu olmasi ve bdylece integralin yakmsak olmasi gerekir. Aynca, normlama integra1i zamanla degismemelidir, Simdi de normlama integrali bir sonsuz hacim, yani btitun U9 boyutlu uzay i.izerinden almsm. 0 takdirde (I.5.11) bagmtisi
f Per,
t) d'T: =
fI
\jI(r, t)
12 dr: = 1
(1.5.12)
seklini ahr ve \jI dalga fonksiyonu normlanmisui denir. 'II dalga fonksiyonu btittin li9 boyutlu uzayda sonlu olsa bile (I.5.12) bagmtismdaki integral iraksak olabiiir, Ozellikle
'II = exp [i(k.
r - wt)]
(1.5.13)
DALGA DENKLEMt
seklindeki bir DE BROGLiE dalgasi icin soz konusu integral iraksaktir, Bu sekildeki fonksiyonlarm normlama bagintilan (III.24) ve (111.25) numarah paragraflarda incelenecektir. $imdi parcacigm kapah bir S yi.izeyi ile srmrlantms olan sonlu bir V hacrmnm icerisinde bulundugunu, fakat bu kez hapsedilmemis oldugunu farz edelim. o halde, (1.5.11) normlama bagmtisi artik gecerli degildir ve
P (r, I) d-r
= f(l)
integrali zamamn bir fonksiyonudur. Bu integralin zamanla degisimi, (1.5.10) bagmtisun ve GAUSS teoremini kullanarak
:r I
y
P(r, t) d't
J d-r
=-
II
s
J. DdS
(1.5.14)
sonucunu verir. Parcacigm V hacmi icerisinde bulunma ihtimalinin birim zamandaki azalma miktan, parcacigm S kapah yiizeyinden gecerek birim zamanda dtsan cikma ihtimaline esittir. 0 halde,
D.
J (r, t) dS
(1.5.15)
bUyUklUgii,parcacigm t arunda r noktasi civanndaki bir dS yuzey elemamndan birim zamanda gecme ihtimalidir ve boylece
D.
J (r, I)
(1.5.16)
fonksiyonu da yUzeyin n normali dogrultusunda ve yonunde birim yiizeyden hirim zamanda parcacigm gecme ihtimalinin bir ol<;i.isUdi.ir. P (r, t) ve J (r, I) her yerde sanlu ve surekli olmahdir. B5ylece, 'V (r, t) dalga fonksiyonu ve bu fonksiyonun gradyam her yerde sonIu, surekli ve tek degerli olmahdir. (1.6) ZAMANA BAGLI OLMAYAN SCHRODiNGER DFNKLEMi
(1.4.29) bagmtisi ile verilen SCHR5DiNGER dalga denkleminde V potansiyel enerji fonksiyonu zamana bagh degilse bu denklem sadelesebllir. Cilnku bu takdirde ct> (r, t) dalga fonksiyonu icin yazilmis olan
i Ii -
a<I> = - -IF·
at
2m
V2 ct>
+ V (r) ¢l
([,6.1 )
denkleminin genel r;ozUmii. r ve t nin ayn ayn fonksiyonlanmn bir toplami olarak yazilabilir, Simdi (1.6.1) denkleminin <I> (r, t) = 'V (r)f(l)
carpunlanrun
(1.6.2)
DENKLEMt
• 27
seklindeki bir carpim olarak yazilabilen bir ozel ~oziimiinii dusunelim, Denklemin genel 90ziimii sonradan bu seklildeki farkh 90zfrmlerin bir toplami olarak elde edilebilir. (1.6.2) bagmtisr (1.6.1) denkleminde yerine yazihrsa
df ilnvdt
bulunur. Bu bagmtmm
= - _fV2V
2m
1i2
+ Vvf
iIe bolunurse (1.6.3)
!!!_ df
f dt
.!!_ _1 V2'1'
2m
'I'
+ V(r) = E
elde edilir. (1.6.3) bagmtismm sol yam sadece t ye ve sag yam da sadece r ye bagh oldugundan, her iki yamn ortak bir E ayrtlma sdbitine esit olmasi gerekir. ~iiphesiz bu E aynlma sabiti enerji boyutundadir. Boylece, <Il yi veren (1.6.1) denklemi yalmz f yi ve yalmz V yi veren iki denkleme aynhr. f(t) yi veren denklem hemen integre edilebilir ve C keyn bir sabit olmak Iizere f(t) bulunur.
= C e-i EIJIi
1i2
2m
V2 V
+ V (r) '" = EV
0..6.4)
am
denk-
(I.6.5) seklinde de yazrlabilir. /(t) nin ifadesi (1.6.2) bagmtismda yerine yazihrsa
cD (r, t)
Cv yerine
(1.6.6)
(r, t)
sonucuna
vanhr.
(I.6.6) bagmtismdan
I~ (r, t) J2
bulunur. Yani, eger potansiyel enerji zamana bagh degilse ihtimal yogunlugu da zamana bagh degildir, Bu sarti saglayan (1.6.6) dalga fonksiyonunun bir durakl: hdli temsil ettigi soylenir,
DALGA DENKLEMI
(1.7)
o 'V' at
=- -
Ii?'
2m
+ VCr, t) 'V
denklemi
(1.7.1)
seklindeki
zamana
= V2 'V
vektorel
ozdesligini
kullanarak
iii
seklinde yazilabilir, yonunun
a",
at
= _1_
2m
!}_ V
i
• (~V'V) i
+ VCr, t) 'If
sag yamm HAMiLTON
(1.7.2) fonksi-
H= seklindeki raloru
~~p
+ V(r,t)
cahsahm. Eger momentum
Ii p=-v
(1.7.4)
= -.
l
(1.7.5)
p2 '"
P • P'I'
n i
V . ( i V'V
.n
(1.7.6)
[ p. 2m
+ VCr, t)]
'V =
__!__
2m
(1.7.7)
sonucuna vanhr, (1.7.3) ve (1.7.7) bagmtilanrun yardmu ile (I.7.2) bagmtisr, yani
denklemi
ITl-=
• k.
8'V
at
(I.7.8)
seklinde yazilabilir. Kuvantum mekaniginde dinamik degi$kenler (1.7.4) bagmnsmda oldugu gibi lineer operatiirler aracihgr He if'ade edilirler ve her lineer operator temsil ettigi
dinamik degiskenin gosterildigi harf ile gosterilir. III. Bolumde lineer operatorlerin ozellikleri genel halde incelenecektir. Bu bolumde ise kuvantum mekaniginde kullamlan operatorlerin ozellikleri dogrudan dogruya incelenecektir. Kuvantum mekaniginde dinamik degiskenleri temsil eden operatorler ya r yer vektoru gibi basit bir carpma operatorildiir, ya da p = - in V momentum operatoru gibi bir diferansiyel operatorsiut. Boylece, klasik mekanikteki HAMiLTON fonksiyonu kuvantum mekaniginde HAM1LTON operatoriase donusur ve H =- -
liz'
2m
V2
+ V(r,
p2
t) operatortinun
HAMiLTON
yazilabildiginden operatoriiniin ikinci terimi ise, yer vektorunun ve zamamn bir fonksiyonu oldugundan bir fidi carpim operatorudur ve klasik mekanikteki gibi parcacigm VCr, t) potansiyel enerjisinden ibarettir. (1.7.10) bagintismda p2 = p2 kisaltmasi kullamldi, Burada p bir diferansiyel vektor operator oldugundan modiilii, yani bilyuklugu, tammlanamaz ve bu sebepten p2 skaler operatorii p vektor operatoruniin modiili.intin karesi demek degildir, Nasrl k:i zamana bagh SCHR(jDiNGER denkiemi HAMiL TON operatorll aracilgi ile (1.7.8) bagmusi He veriliyorsa, benzer sekilde (1.6.4) bagmtismdaki zamana bagh olmayan SCHRODINGER denklemi de
--vz=-=-
liz
pZ
(1.7.10)
H'V = E'I'
(1.7.11)
bagmnsi ile verilir. (1.7.11) tipindeki bir denkleme iizdeger denklemi adi verilir. Buradaki E sabit sayisma H operatorunun bir iizdegeri ve 'I' fonksiyonuna da H operatOriintin E ozdegerine ait bir iizfonksiyonu adi verilir. Gorultiyor ki, zamana bagh olmayan SCHRODiNGER denklemi HAMiLTON operatorunun bir ozdeger denklemidir. Boylece, E aynlma sabiti HAMiLTON operatoriiniln bir 6zdegeri ve '" dalga fonksiyonu da bu ozdegere ait bir ozfonksiyonudur. Bir onceki paragrafta (I.7.11) denklemindeki '" fonksiyonunun bir durakli hali temsil ettigini gorduk, Ote yandan, (1.7.11) denklemi klasik mekanikteki enerjinin korunumu ilkesine tekabul eder. (1.8) OPERATORLERiN p = - i Ii V momentum <;ARPIMI VE KOMUrATORLER
Px
=i
Ii
ax'
vektor operatorttnun
r, = i
Ii
By ,
p =--z i OZ
(1.8.1)
seklindeki tiQ kartezyen bileseninin her biri diferansiyeI operatordur. Ote yandan, r idi carpim vektor operatoruniln (x, y, z) seklindeki liQ kartezyen bileseninin her biri de idi carpim operatOriidiir. Keyfl bir 'JI = 'JI(x, y, Z, t) fonksiyonu yardimi He x ve p x operatorlerinin x p x ve p x x carpun operatorleri tarumlanabilir. x p x carpim operatorummun 'V fonksiyonuna etkisi
xp
seklindedir. Px x carpnn
'JI=-x-
Ii
a",
oX
tizerindeki etkisi ise
operatOriiniin
'" fonksiyonunun
=
px x V =~ ~
1
ax
(x",)
4- (x
I
oV
ax + 'If)
farkh (1.8.2)
seklindedir. Burada carpim srrasi degi§tigi zaman eide edilen sonueun oldugu gorilltlyor. Bu iki baginti taraf tarafa cikanlirsa (x P» - P x x) 'If = iii", bulunur. (x px - Px x) ifadesine x ve px operatorlerinin ve [x,Px] ile gosterilir. 'V keyfl oldugu icin vanhr. (1.8.3) bagmnsi r ve p operatorlerinin senleri icin de benzer islemlerie elde edilebilir ve sonucuna
yazilabilir. Goruluyor ki, momentum vektor operatorunun kartezyen bilesenleri kendilerine karsihk olan kartezyen koordinatlarla komiitatif degillerdir, Aneak Ii ~ 0 icin klasik mekanige gecildigi zaman komiitatiflik aksiyomu yeniden yiiriirliige girer. ~imdi de momentum vektor operatorunun kartezyen bilesenlerinin kendilerine karsihk olmayan koordinatlarla carpimlarmi dusunelim. Mesela x Py carpim operatOriiniin 'If fonksiyonuna etkisi
xp'V=-xY
Ii i
a",
ay
iizerindeki etkisi ise
seklindedir. Py x carpnn
operatorunun
'" fonksiyonunun
p x '" = _!_
Y
..i_ (xv)
OJ
_!_ x
i
aW oY
degismedigi
seklindedir. Burada carpim srrasi degisse bile eide edilen sonueun goriiliiyor. Bu iki baginti taraf tarafa cikanhrsa
(x P, - Py x) 'V = 0
veya
(1.8.5)
OPERATORLERiN
C;ARPIMI VE KOMOTAT()RLER
Py X
~ 31
iii
XPy
=0
[Z,Px]
(1.8.6)
[y,p~]
[y,p,]
[z,py]
[X,Pz]
=0
(1.8.7)
sonuclarma vanhr.
Simdi momentum vektor operatorunun kartezyen bilesenlerinin kendi aralanndaki carpimlanm dusunelim. Kisml turev isleminin SIraSI degisebildigi icin
PxPy'V
= (i
1i)2
'V'
yazilabilir. 0 halde, momentum operatortmtin Px, Py 'Pz kartezyen bilesenleri kendi aralannda komtitatiftir. Suphesiz (x, y, z) kartezyen koordinatlan da kendi aralannda komutatiftir, ctlnku adi carpim islemi komutatiftir. (1.6.6) bagmtisi, durakh kuvantum
'V (r, t)
hillerini
W=ili-O
enerji operatiirii
at
baslayarak asagidaki E
(1.8.9)
islemler
tanimlansm.
(1.8.8) bagmtismdan i
yapdabilir
:
In 'V (r, /)
In u (r) - -
Iz
E/ ,
\II
aW _ -- --- i
at
Ii
(1.8.10)
In-=
'1:.
aW
at
E \11 He
yardmu
W\V = E\JI
(1.8.11)
ozdeger bagmnsi but unur. (I. 7.8), (1. 7.(1), (1.8.10) ve (1.8.11) bagmtilanndan bir duraklt hal icin HAM iLTON operatorilniin E ozdegerinin enerji operatorunun de ozdegeri oldugu gorulur. Ote yandan, t zaman operatoru bir adi ~arplm operatoru olarax tarumlanabilir. 0 balde, WI carpim operatoruntin 'V (r, t) fonksiyonuna etkisi WI seklindedir.
t
\jI
= i" _0_
at
(/'J') = t It
(t
0\11
at
+ 'V)
Ilzerindeki etkisi
carprm operatoruntin
DALGA DENKLEMt
I W '"
= t Ii I
a'l' al
veyft
[W, I]
==
WI - t W = iii
(1.8.12)
sonucuna vanhr, Goruluyor ki, kuvantum mekaniginde p x ile x ve W ile t kanonik eslenik dinamik degiskenleri komiitatif degildir, (1.9) yO RUNGE At;ISAL MOMENTUMU VEKTOR OPERATORU
vektiiri; operatorii klasik
=r
=-
n
i
rXV
(1.9.1)
bagmnsi ile tarurnlamr. r ve p nin kartezyen bilesenleri cinsinden L nin kartezyen bilesenleri Lx
scklindedir,
= Y pz
- z Py ~ Ly
= Z Px
pz ,
L;
= x Py - Y Px
L
Z
(1.9.2)
=!!_(y~-z_i__). az ay
i
L
Y
=ji_(z_!_-x~),OZ ax
i
xpz)
=!!_(x~-y~) ay
i
ax
(1.9.3)
seklinde de yazilabilir,
~imdi [Ly, LJ komutatorunu LyLz
= iz p ;
= Px
x zp). - p;
Y - x2 P~Py
+ xpxYPz +px
X
ve
LZLy - YPx) (ZPx - XPz) = x P x Z P y - xl P y P z - p; y z
=
ix p;
Y Pz
- LZLy
zP)'
+ (XPx
- Px x) Y Pz
(y pz - zp)
elde ediIir.
x p x - Px X bagmulanm kullanarak
Ly
iii
ve y p:z - z p y
i Ii L;
Lx
i,- t.; Ly =
sonucuna vanhr, Bu son bagmtidan dairesel permiitasyon iki bagmti daha bulunabilir ve
[Ly, Lz]
iii Lx,
[L:, L.J
= iii
Ly,
t,
(1.9.4)
elde edilir. Bu u9 komiitatiflik bagmusi LxL=iIiL vektor operator bagmtisma esdegerdir. L yortmge aeisal momentumu vektor operatoru [ex, e.l',ez] kartezyen birim taban vektorleri cinsinden
(1.9.6) (1.9.5)
seklinde yazilabilir, Kartezyen taban vektorleri sabit vektorler oldugundan, Lx, Ly .E; kartezyen bilesenleri iIe komUtatiftir. Bu sebepten (1.9.6) bagmtisr L = L; ex
+ Lyey + L,
ez
(I.9.6a)
seklinde de yazilabilir. (1.9.6a) ve (1.9.6) bagmtilan taraf tarafa skaler olarak carpihrsa (1.9.7) sonucuna varihr. Bu son bagmti yorunge acisal momentumu vektor operatorunun skaler karesinin kartezyen bilesenleri cinsinden ifadesidir. Simdi de [L2, L-,J komiitatorilnii kullanarak [L2 , Lx]
=
besaplayahm.
L2 Lx - L; L2
(L; Lx - LxL;)
+ (L~ Lx
- Lx L;)
(i)
= iii L,
bagmtismm her iki yamru sagdan ve soldan Ly ile carpip taraf tarafa toplayahm : LxL; { - LyLx t., = L;
c, z; Ly -
34
* TEK. PARCACIGA
Sonra da
AiT SCHRODiNGER
DALGA DENKLEMl
(ii) bulunur.
LzLx - LxLz
bagmtismm
ih L;
her iki yarum soldan ve sagdan L, ile carptp taraf tarafa toplayalun:
L; {
t; - i; i; z, = i Ii L~ Ly
- LxL;
=
l
r
LzLxLz
= ihLyL
L; i., - i., L;
bulunur. (ii) ve (iii) bagmtilan [L2, Lx]
iii (Lz Ly
+ Ly Lz)
(L .. t., + t., L) == 0
(iii)
(i) bagrntismda
yerIerine yaziltrsa
=-
iii (Lz Ly
+ Ly Lz) + iii
sonucuna vanhr. 0 halde, L2 operatoru L; iIe komutatiftir ve Lx, Ly ,L: smdaki simetriye gore L; ve L, operatorleri He de komtitatiftir :
ara(1.9.8)
Simdi Lx, Ly .E; operatorlerinin x, y, Z operatorleri ile olusan komutatorlerini hesaplayahm. L, nin x, y, Z He olusan komutatorleri : [Lz, x] = ix p ; - YPx) x - x (xPy - }Px) = xp y x - y p x
=
Xx
Py
+ x Y Px
Y (x Px - Px x) = iii y,
y Px) Y - Y (xp)" - J'Px) - YPxY
(y Py
-
[Lz' y]
= (xpy = XPyY
==X
- YXPy
+ y2px
Py y)
iii x
Y Px)
}'
ve
[Lz, z]
= (x P)I = x Py
Z-
ZZ-
Z Z
(x Py -
Px
x Py
y Px)
Z
Y P x ::::: 0
tz,, x] = 0,
[Lx, y] [Lx'z]=
= i /l z,
-s
= - in = 0,
=i
z,
= i /l y,
=
i h x,
(1.9.9)
i Ii y,
Ii x,
= o.
:
KVRESEL KOORDiNATLARDA
YORUNGE...
Jf-
3S
[Lz,Px]
(xPy -YPx)Px
2
-Px(xpy Px XP)'
-}Px)
+ PxY
P»
Py (X P» - Y Px)
= Xpy
=-
- YPxPy
- p) XPy
+ PyYPx
(y Py - PyY)Px
= - i h p;
ve
[Lz ,pz] = (X Py
=
-
Xpypz
+ P;YPx
== 0
sonuclanm verirler. Bu bagmtilardan da dairesel permutasyon aracihgi ile asagldaki sonuclara vanhr :
[Lz,pyJ=
-ilipx,
=
(1.9.10)
tz, ,pJ
(1.10) KURESEL KOORDiNATLARDA MU VEKTOR OPERATORU Kiiresel koordinatlardan
x = r sin
o.
e cos q:>,
kartezyen koordinatIarda
(1.10.3)
eide edilir. (1.10.3) bagmtisi yer vektorunu (r, 6, <p) kiiresel koordinatlanmn bir fonksiyonu olarak verir. Kuresel koordinatlara ait taban vektorleri bu fonksiyonun kisrni tiirevlerinden ibarettir :
AlT
SCHR()DtNGER
DALGA DENKLEMi
r1 = 8r = sin
8r
e (cos
'
fP ex
r2 =
af aa ar f3 = a<p
r [cos
a ez]
= r sm
[f1 , f2
fl
1, h2
1'21
r,
h3
'3 J
= r sin a
(1.10.4)
oldugundan, ktiresel koordinatlara ait [el ,e2 ,e3] birim taban vektorlerinin kartezyen koordinatlara ait [ex, e)' ,ez] birim taban vektorleri cinsinden ifadeleri
ex
+ sin cp e)
cp e_lr
- sin a ez
+ cos
(1.10.5)
seklindedir. (1.10.5) bagmtilanndan, reI' e2 , e3] birim taban vektorlerinin birlerine ikiser ikiser dik olduklan ve boylece (i, k = 1, 2, 3)
biri-
(1.10.6)
bagmnlanm sagladiklan kolayhkla gorulur, Bu son bagrntidaki 0ik KRONECKER sembolii kuvantum mekaniginde sikhkla kullamhr ve bilindigi gibi
i = k icin 8ik
I ve i
=F
k icin 8ik
ozeUigine sahiptir, [el• e2, e3l taban vektorleri kartezyen taban vektorleri gibi sabit degildir ve her biri kuresel koordinatlarm bir fonksiyonudur. Fakat bu vektorler r radyal koordinatma bagh olmayip her biri sadece (a, <p) acisal koordinatlanmn bir fonksiyonudur.
eel , e2 ,e3] taban vektorlerinin e ve <p ye gore ktsmi tiirevlerinin gene bu vektorlerin birer lineer kombinezonu olarak ifadeleri uygulamada cok elverislidir. (1.10.5) bagintilanndan e, ve e2 nin
alarak
e e,
ez e1
y) -
cos
a ez = -
sonuclan alarak
hemen bulunur.
Ote yandan,
Jf.
37
1!L = sin e
o<p
(-
sin q> e ,
+ cos q> e
y)
sin 9 e]
ee2 = cos
oq>
e(-
sin <p ex
elde edilir. e] birim taban vektoru sadece q> nin bir fonksiyonudur torun q> ye gore ti.irevini alarak
_3_
de
dq>
=_
cosme
T
bulunur.
ilk ikisinden
y
bagmtisi bulunur
ve boylece
de -_3 = 9e 1
-
cos
e e2
:
sonucuna
vanhr.
$imdi buldugumuz
sonuclan
siralayahm =0
oe
=_
e
1
09
'as
oe
'
(1.10.7)
Kiiresel koordinatlarda
ifadesi
v = e1 - 1 - a + e2 - 1 - a + e3 - 1 - a
hl
ar
h2
as
h]
aq>
ile
= et ~
nr
+e
_!_ ~
r
09
+ e]
r sin
o<p
seklindedir. (he yandan, (1.1D.3) ve (1.10.5) bagmtilanmn yardum koordinatlarda yer vektoriiniln et taban vektoru cinsinden ifadesi r seklindedir, (1.10.9) bagmtrsr olarak carpihrsa
= ret
soldan taraf tarafa
vektorel
rxV=e]--e1-bulunur. Burada
a se
1 sin 0
ocp
kolayca
38
J#.
DALGA DENKLEM1
(1.10.11) bagmtilan kullamldi. (1.9.1) bagmtistmn aracihgi ile (1.10.10) bagmtismdan yo· runge acisal momentumu vektor operatoruntin kuresel koordinatlar ve [e1, e2, e3l taban vektorleri cinsinden
L=~
i
(e _i_ - e ae
3
sin 9
_i_) ocp
(1.1C.12) ve bu ifadele-
seklindeki ifadesi bulunur. Bu bagintmm sag yammn r radyal koordinattna koordinata ait e1 taban vektorime bagh olmadigma dikkat edilmelidir. Simdi L nin kuresel koordinatlar cinsinden kartezyen bilesenlerinin rini yazacagiz. (1.9.6) bagmtismm yardmu He (1.10.12) bagmtismdan
Lx = e x . L =
L; L,
=
('x."
:a -. x . "
e
1
sin 9
.y . L
e, . L
=~
('y.
e, e,
oOa oOa -
y.e
o~)
()o'" )
00", )
1
sin
e e
= ~ (.,.
e, . e,
1
sin
e coso,
cp,
2)'.
e2 = cos
=
e sin <p,
ex' e3 = - sm
ey. e3
cos
cp,
ez• e2
=-
sin
e,
yerlerine
ez• e3
O.
i; =
41
(Sin
acp
1
(1.10.13)
J
ae
cotg
e sin cp ~)
Bcp
r
(1.10.14)
ve L
Z
=~~
i
B<p
sonuclarma vanlir.
Son olarak yoriinge acisal momentumu vektor operatoruntin L2 skaler karesinin ktiresel koordinatlar cinsinden ifadesini bulacagiz. Bu maksatla da (I.10.10) bagmnsmm yardimi ile r X V vektor -operatorilniln (r X V) . (r X V) skaler karesini hesaplayacagiz. Once (1.10.10) bagmtismm sag yanmdaki terimlerde e3 ve e2 taban vektorleri en saga kaydmlmahdrr.
KORESEL KOORDiNATLARDA
YORONGE ...•
39
rxV
=-
00
e3 -
sin 0
ez -
a
3<p
tiftir. Fakat ez' <p ye bagh oldugu icin 'V (r , e ,cp) fonksiyonu icin
~
bagmtist hemen yazilabilir. Cunkti e3, e ya bagh olmadrgi icin a /00 operatorti ile komutatiftir ve l/sin (} ile ez adi carpim operatorleri olduklan i\in komuta-
atp
(ez'V) = ez
a'l' + ee
acp
B'V oCP
d<p
'V
bakarak
= ez-
+ e cose '"
3
Bq>
OC:P
(1.10.15)
_l_e
ae
sin 0
.1
(_i_ez oc:p
3-
cos G e3)
+ cotg e) e
1 sin 9
_i_
oCP
ez
(1.10.16)
sonucuna vanhr. ~imdi arnk (1.10.16) bagmnsi (1.10.10) baginnsr He soldan taraf tarafa skaler olarak carpilabilir ve (r xv). (rxV)
= [(~ aO =
+ cotg e)e
3-
(e _!__ as
3
e2 .1 ~) sin 9 acp
aI 8cp sin e
aO
8cp
1
yazilabilir.
Boylece
(r
=-
(}2
a02
+ cotg e -
a + --
sinze
(I.10.17)
DALGA DENKLEMt
= -- 1i2 (r
X V) . (r X V)
POTANSiYEL
sf MET-
HAREKETINiN
BELiRLENMESi
r ve momentumu
dr
dt
(1.11.1)
ait yortinge acisal momentumu L=rxp (1.11.2) her iki yammn zamana gore tiirevi dp p -+-
bagmttsi ile tammlamr. (1.11.2) bagmtismm alnur ve (I .. 11.1) bagm tISI kullaruh rsa tiL -=r
X
dt
dp dr -+dt dt
p=r X
dt
x p=r x-
dp dt
dp dt
seklindedir ve boylece -=
= _ VV
(1.11.3)
dL dI
-r x VV
(1.11.4)
sonucuna vanlir. Kuresel koordinatlarda V = V(r, e, <p, t) oldugundan, parcaciga ait potansiyel enerji fonksiyonunun gradyam (1.10.8) bagmtismdan yararlanarak
VV
seklinde yazilabilir.
=-
av
ar
e1
aV + -1 -r
ae
e2
I
r sin
e oq>
-av
e3
(1.11.5)
~imdi parcaciga ait potansiyel enerji fonksiyonunun kuresel simetrik, V = V(r) seklinde oldugunu farz edelim. Bu takdirde (1.11.5) bagmnsi
yani
VV=
seklini alir. ()te yandan r
-e1
dr
dV
= r e1
oldugundan,
J(.
41
r
bulunur ve (I.ll.4)
VV=r e1 X e1 dr
dV
=0
(I.l1.7)
bagmtisi da dL =0 dt
veya
rxp
= L=
sabit
(1.11.8)
seklini alrr. Bu sonuc L ye dik olan (r, p) duzleminin sabit bir dogrultuya sahip oldugunu gosterir. Aynca, (r, p) duzlemi koordinatlann sabit 0 baslangic noktasmdan ge9tigi icin sabit bir duzlemdir, 0 halde, parcacigm yorungesi (r, p) sabit duzlemi icinde bulunan dtizlemsel bir egridir ve I L I = L btiyiikltigti yorunge boyunca sabit kahr. (1.11.7) bagmtismdan dolayi L ye bir hareket sdbiti
adi verilir. (1.11.8) bagmtisi da acisal momentumun korunumuou ifade etmektedir. r = reI bagmtismdan yer vektorilnlln diferansiyeli hesaplamrsa
dr
dr e,
+ rd e, = dr e, + r ( ae
_I
as
dO
+ ae) dcp
_1
afJ)
yardmu
ile e2
dr = dr el
+ r (dO
+ sin 0 d<p e
3)
(1.11.9)
dt
(11.11.10)
dO . ( -e3-sm9-e2 dt
dq> dt
vektorllntln
p, = e1 • p,
Pe = e2 • p,
dr p =rn-, r dt
seklinde bulunur.
Pe=mr-,
dO
dt
Prp
. = m r sm 0 -dq>
dt
(1.11.12)
42
Jf.
ve (1.11.11a) sekillerinde de yazilabilirler. p, bilesenine momentum vektorunun radyal bileseni ve Po ve PIp bilesenlerine de momentum vektoriiniin acisal bilesenleri adi verilir. (1.11.1 Oa) ve (1.11.11 a) bagm trlannm her i ki yanlanmn skaler kareleri ahmrsa
(l.l1.10b) (I.l1.11b)
bagmnlan bulunur. (I.ll.llb) bagmtismdan p2+p2=_
til <P
eide edilen L2
degeri (I.l1.10b)
bagmtismda
L2 +_ r
(1.11.13)
sonucuna
vanhr.
Kuresel simetrik bir potansiyel enerji fonksiyonu siyonu bir hareket sabitidir ve
=L +
2m
VCr) = E
sabit
(1.11.14)
seklindeki toplam enerjinin korunumu bagmtisim gercekler. Dtizlemsel hareketin = '!t/2 diizlemi icinde vuku buldugunu farz edersek (1.11.11) bagmttsi (1.10.5) bagmnlannm ikincisi yardimi He
dcp L= -mr2-e2=m,z-e
dt seklini ahr. Bu bagmtimn korunumu
dcp
dt ~
(I.l1.15)
acisal momentumun
dt
LAb' =sa
It
bagmtismt verir. Ote yandan, (1.11.13) bagmtisr (1.11.14) bagmtisinda yazihrsa toplam enerjinin korunumu (1.11.12) bagmtrsmm yardirru Be
-m -)
2 dt
(dr
\2
L2
2mr2
+ VCr)
= E= sabit
(1.11.17)
MOMENTUM
VEKTt>R OPERATt>RVNON
RADYAL BtLESENt
Jf
43
verir. (1.11.16) ve (1.11.17) bagmttlan bir arada parcacigm e = Te/2 diizlemi veya (x, y) kartezyen dtizlemi icerisindeki (r, <p) kutupsal koordinatlan cinsinden r = r (cp) bagintisr ile yorungesini belirler.
bagmtismi
RADYAL BiLE~ENi
= -I r
r
.p
bagmttsi ile tanrmlanrmsti. Kuvantum mekaniginde rlr ve p operatorleri komiitatif olmadiklan icin momentum operatorunun radyal bilesineni
p,
=-
1 (el . P 2
+ p.
e.)
veya
e. == _!_ [_1
2
r
(r. p)
+ p . _!_]
r
(I.12.1)
bagmnsi He tammlamr. Bu tsnun bagmtismda p = - iii V yazarak ve p, operatortinti keyfi 'I' (r, 8, cp) fonksiyonuna uygulayarak
p, V =
-i- [-;~i
(r . V'V)
V . (;
"')]
(1.12.2)
veya
p, V ~
[e
l.
YV
+ V . (e
V)]
(I.12.2a)
+ r . Y (;)
-; ('V) r
+ r.
vr )
bulunur. ~imdi de
Qzde§liklerini kullanarak
DALGA DENKLEMt
3-
or·
or
'V
(1.12.3)
+ -o'V + -\If or or r
Pr = ~ (~
1
2)
yerine yazarak Ii
1
EO -.
(a'V
-
or +-'¥ r
1)
ve boylece
or + ..!...) r
hesaplayahm,
(1.12.4)
sonucuna
vanhr.
Pr'l'
2
r
0'1'
ar2
or
ve boylece p2 = _ 1i2 _ a2
r
( ar
2 r
or
a)
(1.12.5)
sonucuna
vanhr,
Ii;
VE L2 OPERATORLERi: CiNSiNDEN
Kliresel koordinatlarda
LAPLACE
a 2a v =-+---+2 2
ar2
or
I
y2
la
operatOriiniin ifadesi
--+cotgf)~+
aa2
ae
I -a ] 2e sin ofP2
2
(1.13.1)
seklindedir.
yerine yazihrsa
KtiREsEL siMETRIK
V2 = ~
82
8r
a + -2 -- + -1
r
8r
(r X v) • (r X v)
- fz2 He earpilirsa
(1.13.3) sonucuna vanhr. Kuvantum mekanigine ait (1.13.3) operator bagmnsi mekanige rut (1.11.13) bagmttsi He karsilastmhrsa p, p, ve L dinamik kenlerinin aym cebirsel denklemi sagladiklan gortilur, klasik degis-
ENERJi
tC;tN SeHRO..
icin
v=
bir potansiyel
enerji fonksiyonu
2m
If (E - V) '" = 0
(1.14.1)
seklindeki zamana bagh olmayan SCHRc>ntNGER denkleminin ki.iresel koordinatlardaki <;.ozi.imlerini arayacagiz, LAPLACE operatoruntin ki.iresel koordinatlardaki ifadesi (1.13.2) bagmtisma gore
V2 = -
02
ar!
+ -2 -0 + -1
r ar
r2
(r X V) . (r X V)
(1.14.2)
seklindedir.
Burada
(1.10.18) bagmtisma
gore (1.14.3)
L2 = - 112 (r X V) . (r X V)
oldugu bilindigine
V2
=~
or
+ _3_
r
ar
- _ L..:._
112
ort
or
h r2
V)", 0 =
(1.14.5)
sooucuna
vanlir.
denkleminin Y(e, cp) gore (1.14.6)
e, cp) = R(r)
seklindeki cozumlerini
arayahm.
(1.10.17) bagmtisrna
46
Jf.
DALGA DENKLEMt
L2 li2
(1.14.7) halde,
oldugu icin L2 operatoru sadece Y(9, qJ) fonksiyonuna (1.14. 6) bagm tisr (1.14.5) denklem inde yerine yazihrsa
ydR
dr2
+~
r
y dR _ R L2 Y
dr
liz r
+ +
bu1unur. Bu denklemin
2 s: ( ddr'R R
2
ile carpihp
+~
r
dR) _ L2 Y dr liZ Y
2m.,2 (E _ V) liz
=0
veya
,2 [_1 (d
R
dr2
+~
r
dR)
dr
2m (E _ 1i2
V)]
L2 y h? Y
1(1 +
1)
(1.14.8)
sonucuna vanhr. (1.14.8) bagmtismm sol yam sadece r nin ve sag yam da sadece 9 ve <p nin fonksiyonu oldugu icin her iki yammn ortak bir l (/ + 1) boyutsuz aynlma sabitine esit olmasi gerekir. Boylece (1.14.8) denklemi dR
2
dr
+~
r
dR
dr
[2m (E _ V) _ 1(/
1i2
+
,2
1)]
(1.14.9)
radyal denklemine ve
(1.14.10)
bilindigi zaman yoziilebilir. (1.14.10) acisal denklemi L2 operatoruntln ozdeger denklemidir ve Y bu operatorun h2 1(/ 1) ozdegerine ait bir ozfonksiyonudur. (1.14.7) bagintisinm yardimi ile (1.14.10) acisal denklemi
a -veya sin 9
092
+ cotg O- ar + ae
sin? 9
a2 Y + 1(1 + 1) Y = 0 a<p~
(1.14.11)
_!_
ae
(SiD 9 a Y) +
ae
sin29
ay --+I(I+1)Y=O
2
a<p2
(1.14.12)
seklinde yazilabilir,
(:OZtiMti
Herhangi bir ktiresel simetrik VCr) potansiyel enerji fonksiyonu icin SCHRO~ DiNGER denkleminin acisal kismi olan ve (1.14.12) bagmttsr ile verilen
AOSAL DENKLEWN
<;i)zVMO
Jf.
47
1 --a sin e ae
(1.15.1)
e (e)
ct> (cp)
(1.15.1) denkleminde
(1.15.2) yerine
arayahm,
(J .15.2) bagmnsi
E> +--sin2
~cp~
+ I (I + I) a cI» = 0
E> <I> carpmuna
1 <I> d <f>
dfP2
2
bolunurse (1.15.3)
=m2
elde edilir. (1.15.3) bagmtismm sol yam sadece e run ve sag yam da sadece cp nin fonksiyonudur ve m2 boyutsuz aynlma sabitidir. Boylece, (I.15.1) denkIemi
sin ve
sin2
e=0
(1.15.4)
denklernlerine
+ B e-im~
(1.15.6)
seklindedir. ~i.iphesiz [0,2tt] arahgmda <I> ve d<P/d<p sonlu, stirekli ve tek degerli olmahdir. <I> nin tek degerli olabilmesi icin bu fonksiyon <p nin peryodu 21t olan bir peryodik fonksiyonu olmahdrr, yani <I> (cp bagmusi ozdes olarak saglanmahdir.
veya
ei2mn
olmahdir.
1;
cos 2m1t
=
=
1,
sin 2mrc = 0
uzere
0, ± 1, ± 2, ... olmak
= A eim~
(1.15.7)
AtT
sCHRoniNGER
DALGA DENKLEMt
a (e) yazilabilir
= Pi (x) = Pi (cos
denklemi 1) 1
e)
(1.15.8)
ve (1.15.4) diferansiyel
:'x>]Pi= 0
(LIS.9)
seklinde yazilabilir, Y'm (9, <p) fonksiyonuna kiiresel harmonik adt verilir. Burada Nlm, I ve m boyutsuz sabitleri cinsinden ifade ediIebilen bir sabittir ve kuresel harmonigin normlanmasmm sonueu oIan bir degere sahiptir. Pi (x) fonksiyonuna da asosye LEGENDRE fonksiyonu adi verilir. (1.15.9) diferansiyel denkleminin
P, (x)
PI (x) fonksiyonlandir
+ I (I +
1) P,
=0
(1.15.12a)
r (ao
+ a x + a2 x2 + ... , )
l
0:0 00
ao =# 0,
s~ 0
(1.15.13)
(1.15.13a)
seklindeki bir ~ozUmi.1nli bulrnaya cahsalim. (£'15.13a) bagmtrsmdan gore birinci ve ikinei mertebeden ti.irevlerini alarak
P, nin x e
:
ve
L:
k
(8
+ k) a. x<+k-I = x<
= x<
2:
k
k
(8
+ k) a. x"-I
+ k) (s + k yerlerine 1)akxk-1 yazihrsa
d;;, =
bulunur.
2:
k
2:
(s
Bu sonuclar
(I.15.12a) diferansiyel
denkleminde
ACiSAL DENKLEMiN
~oztJMC
Jf.
49
(1 - xl) ~
k
(s (s
+ k) (8 + k + k)
ak Xk-I
- 1) ak Xk-2
- 2x ~
k
+ 1(/ + 1)
L:
k
ak
xk = 0
veya
L: (s+k)(s+k-l)
k
ak Xk-2_
L: [(s+k)(s+k-l)+2
k
(s+k)-/(/+ 1)] Ok
Xk=O
veya
L:
k
{(s
+ k + 1) (s + k + 2) ak+2
- [(s
+ k) (s + k + 1) -
1(1
+ I)] ak}
XkEO
ozdesligi elde edilir. Bu sonuc (I.15.13a) serisinin (1.IS.12a) diferansiyel denklemini ozdes olarak sagladigrrn gosterir ve herhangi bir k icin Xk run katsayrsi sifrra esit olmahdir. Boylece (s
+ k + 1) (s + k + 2) ak-f.2 = [(s + k) (s + k + 1) -/
vanhr. k
(l
+ 1)] ak
(1.15.14)
sonucuna
(llS.I5a)
bagmusi
ve k = - 1 icin a-I
=0
s(s
oldugundan
+ 1) a
(lI5.ISb)
bagmtis; bulunur. ao sifrrdan farkh oldugu icin (1.15.15a) bagmtisi S (s - I) = 0 indis denklemini ve boylece s = 0 veya s = 1 sonucunu verir. s > 0 olmasi gerektiginden, (Ll Sil Sb) baginusma gore s = 0 ve a1 .:p 0 olmahdir veya s = I ictn a1 = 0 olmahdir. ~iiphesiz s = 0, a, = 0 sonuclan bir arada gerceklesebilir ve sadece bu balin incelenmesi problemin ~oziimUniin bulunmasr icin yeter. s = 0 icin (I. 15.14) rekiirans bagm tZS1
ak+2
k(k+ = --------1)-/(1+
(k
+ I) (k + 2)
=
1)
ak
(1.15.16)
a1
sonucunu verir.
=::
a3 = as
a7 = ...= 0
Yarn
Iunmaktadrr ve k
= 2q
almarak
PI (x) =
2 a2q x2q
co
(1.15.17)
q=O
so
Jf
DALGA DENKLEMi
yazilabili r. x = cos {} oldugundan PI (X) in degisim arahgr - 1 < x <1 dir ve bu fonksiyonun degisim arahgmm smirlanna ait degerleri (1.15.17) serisinin en yuksek dereceli terimleri ile belirIenebilir. Bu maksatla
limitinin
mertebesi
arastmlmalrdir
aracihgi
ile (1.15.18)
1) (k
+ 2)
bulunur.
seklini ahr. (I.15.19) bagmtist PI (x) in x = ± 1 19m sonlu olmadigmr gosteriyor. Dalga fonksiyonunun her yerde sonlu olmasi gerektiginden PI (± I) sonlu olmahdir. 0 halde, k~ 00 olamaz ve (1.15.13a) serisi sonlu sayida terime sahip bir polin om olmahdir. Yani k = n icin : sartlan saglanmah
an
=1=
0 ve
a +2 = 0
ll
(1.15.20)
gore
veya (n - /) (n
+ I + 1) = 0
(1.15.21)
olmahdrr, Bu denklemin iki cozumunden n = I "oziimiinli seciyoruz. Boylece, k = n > 0 bagmnsi I > 0 bagmnsiru verir ve n = - I - I < 0 <;6ziimii gecersiz olur. 0 halde, Pi (x) fonksiyonu I inci dereceden bir polinomdur ve bu polinoma LEGENDRE polinomu adi verilir. k = n = 0, 1, 2,3, oldugundan, LEGENDRE polinomlan ailesinin dereceleri 1= 0, 1,2, 3 , ... , 00 duro (1.15.16) rekiirans bagtntlsmm yardimi He her I icin polinomun katsayilan hesaplanabilir. keyfi integrasyon sabitidir ve paragraf (1.16) da LEGENDRE polinomlanmn jenerator fonksiyonunun yarduru He belirlenecektir, Katsayilar hesaplandiktan sonra (l.l5.13a) bagmtismda yerlerine yazihr ve 1= <;ift tamsayi icin s = 0 ve 1= tek tamsayi icin s = 1 ahmr, $liphesiz 1= tek tamsayi icin (1.15.16) bagmnsmm yerine (1.15.14) bagmtismda s = 1 yazarak eide edilen
"0
a
rekiirans
t-2
(k
+ 1) (k + 2) - / (l + (k + 2) (k + 3)
1)
ak
(1.15.22)
bagmnsz kullamlmahdir.
LEGENDRE POLiNOMLARININ
DOGURAN FONKSiYONU
Jf.
51
DOGURAN
FONKSiYONU
mumkun kilan (1.16.1) Do-
hesaplanabilmelerini
co
g (x, t)
= II1 -
2xt
+ 12
= "'" PI (x)
~
1=0
t! ,
<
seklindeki bir doguran (jeneratiir) fonksiyonunun yardmu He tanrmlanabilir, guran fonksiyonun e tabamna gore logaritmast ahmrsa In g (x, I) bagmtisi buIunur. turevi alnursa
=- -
In (1 - 2xt
(2)
(1.16.2) bagmtismm
x degiskenine
---=----2
g
ax
ag
1 - Zxt
veya
(1 - 2xt
+t
+ t2)
ag ax
tg = 0
(1.16.3)
bulunur. (1.16.1) bagmtismdan yararlanarak g ve Og/ax in LEGENDRE polinomlan ve ttirevleri cinsinden acihmlan (1.16.3) bagmtismda yerlerine yazrldrgi takdirde bu bagmnyi ozdes olarak saglamahdtr. Gerekli islemler yapihrsa : (l - 2xt
+t
L Pi
I
1
t' - t
.L
I
PI tl
=0
PI t1+1
.L Pi .L
I I
tl -
2x
P/+1 t1+1 - 2x
.L Pi L PI
I I
-
t1+
+ .L Pi + .L PI
I
J
tHZ -
t1+1
-l
t1+1-
2 .L
I I
=0
0
(1.16.4)
PI t1+1 =
L
I
(P1+1
2x Pi
+ PI-1
PI) tHI
:::: 0
sonucuna
vanhr.
Bu ozde~lik LEGENDRE
polinomIanmn
arasmdaki (1.16.5)
t degi~..
52
Jf.
(1 - 2x1 bulunur. (1.16.1) bagmnsmdan linomlan cinsinden acilunlan islemler yapihrsa : (l - 2xI 2IPi
I
+ 12)
og
al
+ (I
X) g
=0
(1.16.6)
ag/al
+ 12) 2IP1
I
11-1
+ (I 11
X)
2
I
PI II
=0
X
tl-1
2x
2
2
I
-
IPI t! (21
2
I
IPI
2
I
Pi
11+1 -
2 PI t = 0
i
I
2IPlll-l
I
+ 1) r, II + 2 (I + 1) r, 1 +
(21 I
11
=0
2 (I I
1) Pl+I Ii +t
+ I) PI II + 2 IP1-1
I PI
II
=0
(1.16.7) arasmdaki (1.16.8)
2 [(1 + I) P
I
(21
+ 1)
+ I PI-I]
I' :::: 0
sonucuna
vanhr.
Bu ozdeslik LEGENDRE (I
polinomlannm
+ 1) PHI + IP
1-t
= (21 + 1) X PI
tiirevsiz rekiirans bagtnttsuu verir. Biribirlerinden bagunsiz alan (1.16.5) ve (1.16.8) rekUrans bagmtilanndan, biribirlerinden bagunsiz olmayan fakat ifadeleri daha sade olan rekiirans bagmtilan bulunabilir. (1.16.8) bagmnsmm 2 (I
bulunur.
+ 2 (21 + 1) Pi Ote yandan, (1.16.5) bagmnsmin her iki yam (21 + I) iIe carpihrsa (21 + 1) P;+t + (21 + I) P;-t = (21 + I) P, + 2(21 + 1) Pi
+
1)
=
n.: + 21Pi-I
2 (21 + 1) PJ
bulunur.
= X Pi + (I + 1) PI = X pi I Pi l yerine /-
Pl-l
± 1, 0
t<;1N ALDIGI
Jf.
53
Pi
x Pl-l
+ / P1-1 + 1) PHI
yararlanarak
ve
Pi = x Pl+1 - (I bul un ur. Bu bagm tilar (1.16.10)
ve
Pi
ve
x (x Pi - / PI)
+ / PI+
Pi = x [x Pi
+ (/ +
1) PI] - (I
1) PH1 (1.16.12)
veya ve
{I- X2)p; = (/ + 1) (x PIsekillerinde yazilabilir. her iki yammn turevi ahmrsa (1.16.12) bagtntismm PHI) (1.16.13)
Pi - PI)
kullanarak
= / (- / PI
[(1 - x2
- PI)
veya
[(1 - xl)
PIr + I (l
+ 1) PI = 0
sonucuna vanhr. (1.16.13) bagmtismdan da (1.16.10) bagmtismm sonuc elde edilebilir. (1.16.14) bagmusi (1 - x2)
Pi -
2x Pi
+ 1(/ + I) P, = 0
polinomlanmn (I.15.12a)
(1.16.14a)
bagmtisi ile
(1.17)
LEGENDRE
POLtNOMLARININ PARtTESi VE x
+ 1, 0
l<;tN
ALDIGI DEGERLER
LEGENDRE polinomlanmn yerine - t yazihrsa fonksiyonun
g (x, t)
x yenne
- x ve t
= g (-x,
-I)
= [l -
+ (_/)2]-112 =
L
co
1=0
yazilabilir.
(1.17.1) bagmtisi
S4 • TEK PAR<;ACJ(iA
L(1-0
1)[ PI ( - X) II =
L
1=0
PI (X) tl
yazilabilir
veya
= Pi (X)
(1.17.2)
sonucuna vanhr. Bu sonuc LEGENDRE polinomlannm paritesini belirlemeyi saglar, Yani, I bir cift tamsayi ise LEGENDRE polinomu bir cift fonksiyon ve I bir tek tamsayi ise LEGENDRE polinomu bir tek fonksiyondur. (1.16.1) bagmtisrnda
X
1 yazihrsa (1.7.I.3a)
bulunur.
Gte yandan,
co
=~
L
1-0
t'
(I. 17.3b)
PI (1) = 1
sonucuna
simdi de
co
=-
1 yazilrrsa (l.17.5a)
bulunur.
Gte yandan,
co
_",-_1___ (l + 2t + t2)1/2
I+ t
=~
(_
~
1-0
IY II
(I. 17.5b)
oldugun u bili yoruz. (1.17.5a) bagm tisi (I.17. 5b) bagmtisi He karsilastmhrsa
p[(1)
= (x
1)1
=
(1.17.6)
1)
= (-
1)1 P, (1)
= (-
1)[
LEGENDRE
POLiNOI\1LARININ
DiKLiK VE NORMLAMA
BAGINTlLARI
... 55
(1.16.1) bagmtismda
buIunur.
Gte yandan,
(l
+ t rt/
2
= "" (-
s: n-O
(l.17.7b)
oldugunu
biliyoruz.
+I
P
icin
P2,,+ 1 (0) = 0
1)1! ve x
(2n)!! I
(l.17.8b)
= 2n
+I
=0
yazihrsa
niKLiK
VE NORMLAMA BA-
He verilen (I.18.1)
_!!_
dx
[(I-X2)
1)P1=O
diferansiyel denkleminin her iki yarnm P; ile carpahm arahgmda integre edelim:
.
-I
r {Pn
1
_!!_
dx
[(1 -
x2)
dPll dx
dx = 0
(1.18.2)
sol yanmdaki
metodu
-I
./
dx
dx
dx
]1
-1
!(
1
-I
I-x
2) ---dP
I
dx
dP n d x dx yerine
bulunur. yazihrsa
Sag yandaki
56 ~ TEK PAR~ACIGA
1
ill SCHROOtNGER
DALGA DENKLEMI
-1
(1
- £) dPt
dx
dP" dx = 1(/
dx
+ 1)
/p"
I
Pi dx
(I.I8.3a)
-1
-1
(1
- x2) dP"
dx
dx
n (n
1)
-1
Pi Pfldx cikanhrsa
(I.I8.3b)
bulunur.
(l.18.3a)
ve (I.18.3b) bagmulan
tarafa
t
tarafa
[/(/+ l)-n(n+l)]/
-1
PiPndx=O
veya
(/sonucuna vanhr.
n) (/
+n +
1)
I Pi r, dx
1
(I. 18.4)
-I
!
1
PIP" dx
--I
polinomlanrun
!
1 -1
(I.18.Sb)
elde edilir. Bu bagmttya da LEGENDRE polinomlannm norm/ama bagmtist ad! verilir. (I.I8.Sa) ve (I.18.5b) bagmularmm ikisi bir arada
I
-1
PI (x)
r,(x)
dx
YI Sln polinomlannm
(f.18.5c) ortonor-
da LEGENDRE
Simdi (I.18.5c) bagmtismdaki Yt sabitini I cinsinden satla (1.16.1) bagmtrsmm her iki yamnm karesi ahmrsa
bulunur. Bu bagmtmm her iki yam [- 1, 1] arahginda tegre edilirse (L18.5c) bagmnsmm yardirm He
x degiskenine
gore in-
LEGENDRE POLtNOl\fl.ARlNIN
Jf.
57
-I
'1
dx 1-2x1+12
= ~ ""
L.~
I
11+"
!
1
PI
"
-I
(I.18.6) eIde edilir. (I.18.6) bagintismm sol yamndaki integralde y = 1 - 2x I 12 bagm .. tisi He tammlanan degisken donii§iimii yapihrsa, dy = - 21 dx olur ve integra" lin yeni smirlan da :
X
=-
1 icin y
= (1
+ 1)2
(1 +/)1
ve
degerlerini
ahr
-1
1 - 2xl
+ 12
=_!_!d
21
(1-/)2
Y
y
=-
1[
21
Iny
(1+1)2 (1-1)1
= _!_
21
In (1
(I - 1)2
+ 1)2
:a
_!_ In (
I
1- I
+I
(118.7) bagmtismm
sag yam
t nin kuvvetlerine
<0
_!_ In (
I
1 I ) =2 1-1
(1 + ~ + £. + ~ + ...) 3 5 7
<0
01)
2~
.L-21+I
l-O
121
(I.I8.S)
21
+1
(I.18.10)
sonucuna vanhr. 0 halde, (I.18.5c) bagmtisi He verilen LEGENDRE lanmn ortonormallik bagmusi
polinom ..
58
Jf.
DALGA DENKLEMl
seklini ahr. (1.19) LEGENDRE POLiNOMLARININ RiGUES FORMULU GENEL iFAnESiNt VEREN ROD-
x bagimsiz degiskeninin u (x) ve v (x) gibi iki fonksiyonunun n inci mertebeden tiirevini veren LEiBNiTZ
(uvyn)
carpimmm
formiiIii
U("-Z)
U(n-p)
= u(n) V + C! ti"-I)
+ C; ...+ c»
V'
If
V"
yep)
+. ++
U y(lf)
saYIS!
= (n
) = p! (nn!_ p)!
'
= _1
p!
n(n _ 1) (n - 2) ... (n - p
+ 1)
(1.19.2)
bagmtisr He belirIidir. Cl = /
I I
C~ = C:
2
C2 = __!_ / (/ -
Cj
1 = -/ 6
(1- 1) (/-
2), ...
(1.19.3)
+ 1 u(l-I)
v'
+ -1
2
I (I - 1) u([-Z) v,. +
...
(1.19.4)
= uu+n v = U(I+Z) v
+ 1)
U<l-l)
v'
+ ... 1
(1.19.5)
(U'V)(l+l)
v'
+ _!_ 1(/ + 1)
2
u(J)
v"
+ ...
birincisinde
= 1,
v"=o
v,. = - 2,
ve ikincisinde de
v=l-x2_,
yazihrsa
v' = - 2x,
LEGENDRE poLiNOMLARININ
(XU)(I+l)
Jf.
59
=x
U([+l)
+ (1 + 1) u([J
(1 - x2)
,jl+2) -
[(1 -
X2) U']O+l)
2 (1 + 1) X
U(l+l)
1(1
+ 1) u
(1.19.6)
sonuclanna
vanhr.
Simdi de u fonksiyonu
u
seklinde secilirse ti.irev alarak
(X2 -
1)
(1.19.7)
u'
bulunur. Bu bagmtmm yardimi He
2x 1(x2
(1 - x2) veya
U'
=-
21 x(x2
1)1
=0
21 xu
(1.19.8) mertebeden ti.irevi ahmrsa
U'
+ 21 xu
+ 1 inci
=0
[(I - xl) u' veya [(1 - xl) elde edilir. (1.19.9) bagmtismda (1 - xl)
U(l+2) u']UH)
+ 21
XU](l+l)
+ 21
(XU)Cl-ll)
=
1(/
(1.19.9)
(1.19.6) bagmtilan 2 (l
yerlerine yazihrsa
+ I) x
U(lH) U(l+I)
UU+l) -
+ 1)
uW
uU)
+ 21x
veya (I sonucuna vanhr,
x2) U(lT2) -
+ 21 (/ + I)
=0
(1.19.10)
2x
+ 1(1 + 1) zil) = 0
1
u(l)
yazihrsa (1 - xl) P; - 2x Pi
+ 1(l + 1) PI = 0
(1.19.12)
elde edilir. (1.19.12) bagmtisr LEGENDRE polinomlanm veren diferansiyel denklern oldugu icin (1.19.11) bagmtisi bu polinomlan veren genel ifadedir. (1.19.7) bagmtrsnnn yardnm ile (1.19.11) bagmtrsi sonuc olarak PI (x) seklinde yazilabilir
= --1
21 l!
d -- (X2 - I)!
l
dx!
(1.19.13)
ve bu sonuca RODRiGUES
60 • TEK PARCACJ(iA
A1T
SCHRODiNGER
DALGA DENKLEW
RODRIGUES
1+ 1
[(21
+ 1) x P
J-
1PI_I]
(1.19.14)
seklindeki tiirevsiz rekiirans bagmtisi aracihgr He LEGENDRE hesaplanabilir. 1 = 0 icin p.(x) yazilabilir, (I, 17.4) bagmtisma gore
PI (1)
polinomlan
(I. 19.15a)
C = sabit
= Po (1) =
(I.l9.15b)
formiilii
d (xl - 1) 2 dx
I
--
= - 2x
2
(1.19.16)
d2
222!
dx2
(x4
2.xl
+ I)
=-
8 2
d -- (4x3
dx
4x)
= _I (3r - I)
(1.19.17a)
sonucunu verir. Bu sonuc P2 (I) = 1 sartmr saglar 1 > 2 icin LEGENDRE polinomlan (1.19.14) bagmnsi ile daha kolay hesaplanabilir. Pl (x) icin soz konusu bagmtida 1 = 1 yazilmahdrr. Boylece P1=
- (3x
2
PI - Po)
= - (3x2
2
1)
(I.19.17b) yazarak
61
P 3 = - (5x P 2
+[~
x x
6
1 3
2P 1)
(3x' - I) - 2x ]
= - [5 (3x2 - I) - 4]
= - (15
Xl -
9)
3x) kadar listesi
= -(5x3
2
sonucuna vanhr. Boylece, LEGENDRE polinomlan istenilen dereceye hesaplanabilir. Besinci dereceye kadar olan LEGENDRE polinomlarmm asagidadrr :
Po
PI
2
=X
2
-
I P = - (3x3
1)
P3 = -(5xl2
3x)
(1.19.19)
PJ,
=-
8
I
(35 x· - 30 Xl (63
+ 3)
Ps =
r - 70 x3 + IS x)
-1)1 PI (x» P, (1)= 1 ve
Pi -1)=( -lY
POLt-
LEGENDRE
Pi (x)
asosye LEGENDRE
(1 - x2) P; - 2x P;
diferansiyel denklemi asosye denkleme don usttirulmelidir.
+ /(/ +
I) PI
0
veren
(1.20.1)
diferansiyel
LEGENDRE
fonksiyonlaruu
AlT
SCHR()DlNGER
DALGA DENKLEMt
(1.20.2)
+ 1(/ + 1) u = 0
(1.20.3)
seklinde yazilabilir. Eger J.l = I m I vaz edilirse m = 0, + 1, ± 2, + 3,... icin J.l = 0, 1,2,3, ... elde edilir. Simdi (1.20.1) denkleminin her iki yanmin J.l nuncu mertebeden tiirevini alahm : (1.20.4) bulunur.
formtiltiniin
ara-
clhw, ile
(u'v)<I')
U(I't-2) v
+ Jl
u(I-I-1 v' 1)
+ _1
J.l (J.l -
1) u(I') v'
+ ...
(1.20.5)
bagmtilan
yazilabilir.
birincisinde
V=I_X2,
=,
2x , vlt = - 2,
v'"
ve ikincisinde
de
v
yazihrsa [(1 - xl)
u"](I')
= =
(I -
x2) U(I'+2) ~
(XU')(I1)
x U<I-I+1)
+ J.l
x U(I-I+l) -
u(l')}
u(l/.)
(1.20.6)
sonuclanna
vanhr.
(1.20.6) bagmtilan
u(I/.+1) -
yerlerine yazilrrsa
u(lt)
u(I' t-2) -
2J.l X
- 2x
U(I'+I)
+ 1(/ + 1)
1)
u(l/.)
=0
veya
(I-x2) U<11+2)-2
[/
(1.20.7)
(1.20.8)
yazihrsa
1) xw'
[I (I
+ 1) -
J.1 (J.l
1)] w
=0
(1.20.9) fark ..
63
elde edebilmek
I = pm
I
(l - x2)lmI/2
(1.20.10)
fonksiyon
dontisumunu
(1.20.1::» bagmtismdan (1.20.11) gore logaritmasi almirsa ,(1.20.12) gore tiirevi ahmrsa (1.20.13) turevi almrrsa
(l - x?)""f2
In w = In! - ~ In (1 - Xl) 2 elde edilir. (L20. I 2) bagmtismm her iki yanmm x degiskenine
I-xl
sonucuna
vanhr.
(1.20.13) bagmtismm
bulunur.
(1.20.13) bagmtisunn
karesi ahrursa
bu kez
bulunur.
sonucuna nurse
vanhr.
(1.20.9) bagmtismm
bolu-
yerlerine yazihr
DALGA DENKLEMt
2
f' + f
2J.lx I-x2
2 (Il
L+
f
1) x
p. I-x2
J.l(1l + 2) x (1-:2)2
1) x2
L _ 21l (11 +
I
1(l
I) _ J.1 (Il
+ I)
=0
1 - ,x2
(1 - r)2
I - x2
1 - x2
I' _ f
---=0 2
1- x (1.20.15)
).12
carpinn
He car-
Lx f
'+
[l(l
1) -
I-xl
]f=
(1.20. 15a)
f = Pj
yazihrsa
dx:
2X_I_
dpm
dx
/(1
1) -
I-xl
Pi = 0
(1.20. 15b)
; [(1- d:!] +
X')
(1.20.10) bagmnsi m
[1(1 + 1) -
:'x' ]pl~
I
(1.20.16) 0 halde
sonucuna van hr. (1.20.16) denklemi (1.15.9) denkleminden (1.20.10) bagmnsi aramlan bagmtidrr.
ibarettir.
>0
icin
= (1 X2)mt2
Pj (x)
d'" P
dx"'
(1.20.17)
seklinde yazilabilir. ate yandan, m > 0 icin Pi (x) fonksiyonu (1.20.16) denklemioin bir 90ziimii ise PI'" (x) de sabit bir carpan farkr ile aym denklemin
bir 90ziimiidiir. Bu iki cozum arasmdaki bagmtmm m)! P'"
I
(/+m)!
(1.20.18)
oldugu konu ile ilgili kitaplarda ispat edilmistir. (1.20.17) bagmtismdaki ti.irevin m mertebesi P, polinomunun I derecesinden daha kticiik olmah veya en fazla ona esit olmahdir :
KOREsEL
HARMON1K
Jf
65
I m I <1
veya
/ <m < /
(1.20.19)
Eger bu sart gerceklesmezse Pi fon~siyonu sifir olur. Gene konu He ilgili kitaplarda asosye LEGENDRE fonksiyonlanna ait normlama bagmtismm
-1
[pm (X)]2 dx =
J
21
+1
2
(1 - m)!
(1 + m)!
(1.20.20)
-1
2/
+1
(/
+ m)!
(/ - m)!
0u'
(1.20.21)
indirgenir. LEGENDRE formulu (1.20.17) bagmtismda yerine yazihrsa asosya LEGENDRE nna ait RODRtGUES formulu elde edilir :
pm (x) _
I -
(1.20.21) bagmtrsi m = 0 icin (1.18.11) bagmtisma polinomlanna ait (1.19.13) He verilen RODRiGUES
fonksiyonla-
(1 - x2)mJ2
211!
dJ+m dx'":"
(xl _ 1)1
(1.20.22)
X2)1/2 2
sin e
=
=
3x (I -
X )1/2
= 3 cos e sin e }
sin2
3 (1 - xl) = 3
sonuclanru verir. (1.19.19) ve (1.20.17) bagmtilarmdan da bu sonuclar bulunabilir. (1.21) KURESEL HARMONiK
(1.10.14) bagmusma L, kartezyen bileseninin
gore yorunge actsal momentumu vektor operatOrliniin kuresel koordinatlar cinsinden ifadesi L =!!_ ~ z i acp
(1.21.1)
(1.21.2)
66
J(.
TEK P ARCACIGA
n a· = -N lm pm_(e1mo;o) • 1a
I
cp
= nmN
ve boylece
T",
pm eimo;o I
(1.21.3)
sonucuna vanhr. (1.21.3) bagmnsi Y1m kuresel harmonik fonksiyonunun L, operatoriiniin lim ozdegerine ait bir ozfonksiyonu oldugunu gosterir. Ote yandan (1.14.10) bagmusi He verilen
(1.21.4)
ozdeger baginnsi, (1.21.3) bagmusi ile karsilastmhrsa kuresel harmonigin L2 ve L, operatorlerinin ortak ozfonksiycnu oldugu aulasihr. Bu sonuc L2 ve L, operatorlerinin komi.itatif olmasmdan o turudur, ~iiphesiz L2 operatoruntm It? I (I + 1) ozdegerleri He L, operatoruntln hm ozdegerleri arasmda (1.20.19) ba-
kuvan-
I = 0, 1, 2, 3, ...
degerlerini alir. m kuvantum sayisma da magnetik kuvantum saytst veya izdiisum kuvantum saytst adi verilir ve belirli bir I icin
m
seklinde 21
O. + 1, + 2, + 3 , ... , + 1
+1
farkh
deger ahr,
Kiiresel harmonik
ff
(411:)
(ltl' (lm",'
Burada
dfJ. = sin
e d9 d<p
kati acr iizerinden ahnrmsnr ve
II
211:
11:
Yim
re, <p)
e de d<p = (lit'
(lmm'
(1.21. 7)
seklinde yazrlabilir,
Ote yandan
(1.21.2) bagmtismdan
KORESEL HARMON1K
Y1'm' Y7m
• 67
(9, <p) =
Nl'm'
P'p' (cos 9)
eim',.,
yazrlabilir. Bu bagmtilann
Ytm
(9, <p)
YI'm'
(9, <p)
n
= N1m
NI'm'
yerine yazarak.
0mm'
bulunur.
o Ote yandan,
2n
ei(m'-m)'ll
dcp
f Pi
icin :
(1.21.8)
m'
2n
2n
ei(m' -m)'ll
dffJ = / dffJ
0
= 21t
ve
m' oF m
bulunur. icm :
!
2n
ei(m' -m)",
dc.p
1
i im' -
[
m)
ei(m' _ m)",]2 n = 0
1- 1 ::=0 i im' - m)
!
271:
ei(m'-m)",
dcp
= 21t
Omm'
(1.21.9) bagin-
seklinde yazilabilir. Asosye LEGENDRE fonksiyonlannm ortonormallik trsi DIan (1.20.21) bagmtrsmda x = cos 9 degisken donustimu yapihrsa
71:
e) sin e de
21
(l 1 (/-
+ m)!
m)!
Oil'
(1.21.10)
0111111,
Pi (cos 9)
Pi~' (cos
m'
omm'
=m
e de
Oil'
(1.21.11)
yerine yazihrsa
21
+1
(/l'
m)!
=
Cll' = OH'
I yazrhrsa
68
JI.
DALGA DENKLEMi
N2
lm
21 + 1
41t
(l-
(l + m)!
(1.21.12) norm-
(1.21.2) bagmtismda
eim~
(1.21.13)
(l + m)! (l-m)!
J1/2 p-m
I
Bu bagintida y_
1,
= (~ l)m
m
[3_!_ + 1
4-:t
11/2
(1.21.14)
kompleks
Ytm =
2! + 1 (I - m)!
41t (l
+ m)!
eslenigi ahrursa
.
I12
Pi
e-Im~
(1.21.15)
a (1.21.16)
sonucuna vanhr. (1.21.13) bagmtismdan yararlanarak kuresel harmoniklerin acik ifadeleri vazilabilir. Asagida 1=0, 1,2 icin kiiresel harmoniklerin acik ifadeleri verilmistir : 1 Yo,o = --,,:---
y4rc
(1.21.17) (1.21.18)
Y1,o =
3 41t (
)1/2
cos
e,
1),
Y1 +1 = + -
•-
Y2•0 = ( 16'1t
)1/2
(3 cos- 0 -
Y2.±1
=1= (
S;
15
)1/2
1
J
Y2 +2
.-
15 ( 32'1t
)1/2
(1.21.19)
gercekler,
I. BOLUME EK
LflEER HllRMONiK ostLATOR
(I.EK.l)
SCHRO-
SCHROoiN-
d -- 'V + -2m
dx2 li2 seklinde yazilabilir. Lineer harmonik
[E -
V(x)] 'V = 0
osilatorun 1
potansiyeI
V(x) = - mw2 x2
icin (I.EK.1.1)
denklemi 'I'
dxZ
+ 2m
liz
(E __ 21 mw2 XZ)
&=-
seklini ahr. Burada w lineer harmonik osilatortin acisal frekansidrr. denklemini daha sade bir sekilde yazabilmek icin
nw
tersi boyutuna sahip
2E
(I.EK.1.4)
boyutsuz
a=(~Wr
sabitini tammlayahm. Son iki bagmtmm yardnm iIe e ve
(1
70
:f.
a E=--
2mE Tt2
2 2
(l.EK.I.6)
liZ
x2 ) \11-0
Y
yardum He
'V
2
dx
+ (a2 e -
u4
X2)
'V = 0
=(lX
(l.EK.l.8)
donusturulurse
degiskenine
dy
dx , d -2
+ (s -
y2) 'V = 0
(I.EK.l.9)
veya
(I.EK.l.9a)
seklini ahr. Simdi (I.EK.1.9a) denkleminin x ~ + 00 veya y ~ ± 00 icin asimptotik ~ozUmUnil bulmaya cahsahm. Suphesiz (I.EK.1.9a) denklemi y ~ ± 00 icin
~:::::y2
",If
'V asimptotik seklini ahr. Bu denklemin y 'I' ::::: " e " vyy+
1
Q
(y~
-7
+ 00)
00
(I.EK.l.IO)
icin cozumunun
(y -)- + 00)
seklinde oldugu gosterilebilir. Buradan n soniu degere sahlp bir sabittir. y~ + 00 icin '+' dalga fonksiyonunun soniu degerler alabilmesi gerektigi icin ancak
'I'
== y"
_ 1 yt
'i
(y -+ + 00)
(I.EK.I.ll)
ahmrsa
gore Iogaritmasi
LtNEER HARMoNiK
Jf
71
In
elde edilir. (I.EK.t.12)
\(I
==
n In y -
_),2
(I.EK.l.12)
",'
(I.EK.I.13)
bulunur.
(I.EK.l.13) bagmtismm
'"
y2
bagmusi
ve (I.EK.l.I3)
bagmtismm
",2
bagmtisr bulunur,
==
y2 _ (2n
+ I) + n (n y2
OQ
1)
(I.EK. 1. 14)
'"
sonucuna vanhr. (I.EK.1.14) bagmtisr y ~ + icin (I.EK.1.10) bagmusnu verir ve boylece (l.EK.l.ll) bagmtismm asimptotik cozum oldugu anlasihr. (I.EK.1.14) bagmtisr (I.EK.1.9a) bagmnsi ile karsilastmhrsa y sonucuna vanhr. denkleminin (I.EK.1.l1) asimptotik
_ 1 )'2 -7
00
icin
==
2n
+1
~ozlimiine
(I.EK.1.9a) ztimii
2"
(I.EK.1.16)
e tabanma gore logarit-
In '" = In H - _ y2
2
eide edilir. (I.EK.l. I7) bagmnsnun
\(I'
(l.EK.l. 17)
~=--y
\(I
H
ttirevi ahnirsa H" H H'2 H2
(I.EK.l.I8)
bulunur.
(I.E.K.I.18) bagmtismm
\(I" \(I \(12
tekrar
---=----1
'V'2
72
Jf.
-=--2y~+y2
H2 bulunur.
H'2
H' H
'V.. 'I'
--
Hit
2y-+y2-1
H'
(I.EK. 1. 19)
yerine yazihrsa (I. EK.l.20)
diferansiyel denkleminde
H"- 2yH' + (8 - 1) H = 0
diferansiyel denklemi bulunur.
s >0
(I.EK.l.21)
veya H(y)
Y.L
GO
00
ak yk
= LakyHk
k=O
k=O
seklindeki bir coztlmunti bulmaya calisahm. (I.EK.1.21a) y ye gore birinci ve ikinci mertebeden turevlerini alarak H' =
ve
L
k
(s
+ k) ak y+k-l
=Y
.2
k k
(s
+ k) ak yk-l
+k
H" bulunur.
2:
k
(s
-L
k ~ 1) (s
+ k) akY':-k-l =
diferansiyel
2y
y.L
(s
1) (s
+ k)
akyk-2
L
k
k
Bu sonuclar (I.EK.1.20)
(s
+k
- 1) (s
+ k) ak }Jc'-z + k +- 2) ak.:,
2
k
denkleminde
y-I
yerlerine yazihrsa
1)
(s
+ k) a;
+ (8 -
.L
k
k
ak s" = 0
veya
(s
+ k -+
l)(s
2 yk
2.2 (s
k
+ k) ak Y +- (8 + k) + 1 -
1)
.L
a;
yk
=0
veya
.2: {(s + k +- 1) (s + k + 2) a
k
k-+ 2 -
[2 (s
e] ad yk ~ 0
ozdesligi elde edilir. Bu sonuc (I.EK.1.21a) serisinin (I.EK.1.20) diferansiyel denklemini ozdes olarak sagladignu sifira esit olmahdir. Boylece gosterir ve herhangi bir k icin yk mn katsayrsi
llNEER
Jf.
73
(s sonucuna
+ k + 1) (s + k + 2) a +
k2
[2 (s
+ k) +
1-
el ak
(I. EK.l.22)
vanhr.
+ 1)a
1)
=0
(I.EK.l.23b) bagmusi
=0
indis denklemini ve boylece s = 0 veya s = 1 sonucunu verir. s > 0 olmast gerektiginden (LEK.l.23b) bagmnsma gore s = 0 ve al 0 olmalidtr veya s = 1 icin a1 = 0 olmahdir. Suphesiz s = 0, a1 = 0 sonuclan bir arada gerceklesebilir ve boylece al = 0 olmak uzere s = 0 veya s = 1 olabilir, (I.EK. I .22) bagmtisma gore, a1 = 0 icin k > 0 olmak uzere k her zaman bir cift tamsayt olmahdrr.
"*
y~ ± icin asimptotik degerleri (I.EK.l.21a) sinin en yuksek dereceli terimleri He belirlenebilir, Bu maksatla
OQ
H (y) fonksiyonunun
sen-
limitinin mertebesi
arastmlmahdir.
(I.EK.1.22)
----'--------
bagmtrsimn
aracrhgi He
y
;,2
= y 21'im
k"'<:f)
+ k) + 1 _ s =_ ~ (s + k + 1) (s + k + 2) k
2 (s
(I.EK.l.24)
bulunur. m sonIu bir bUyUkliik oImak ilzere y" exp (y2) fonksiyonuna ait seri H (y) fonksiyonuna ait serinin (I.EK.1.24) bagmnsi ile beHrlenen ozelligine sahiptir. Gercekten (I.EK.I.25a) serisi k = 2q ahnarak (I.EK.l.25b)
seklindc yazilabilir.
Bu bagmtilardan
q!
(q
y2(1]+1)+m
+ I)! y2IJ+m
---
y2
q+l
y2
_...::___
-+1
2
veya
(I.EK.l.26)
sonucu (I.EK.1.24)
00
icin :
bagmusmda
yerine yazilirsa
00
icin :
veya
y~
00
icin :
(I.EK.l.28)
sonucuna vanhr, 0 halde y -:, + 00 icin \jI (y) soniu degildir ve bu sebepten k~ olamaz, yani (1.EK.l. 21 a) sed si k = k 0 terimi ile kesilmeli ve k 0 mCI dereceden bir polinom olrnahdir. Boylece, ako # ve ak(l+2 = sartlan saglanmahdir ve (I.EK.l.22) bagmtisma gore k = ko icin
00
(s
+ ko +
I) (s
+ ko + 2) ako+2 = [2 (s + ko) + 1 -
e] ako
yazrlabildiginden
sonucuna
vanhr,
° veya s
(I.EK.l.29)
=
I oldugundan, (I.EK.l.30)
n =s
+ ko
sayist S = 0 icin bir cift tamsayi ve s = 1 icin bir tek tamsaytdir. 0 halde, (I.EK.I.30) bagmtisr He tammlanan n sayist her zaman bir tamsayidir ve (I.EK.1.29) bagmtrsi bu tamsayi cinsinden
&=2n+
seklindc yazilabilir, (I.EK.1.31)
(n = 0, 1,2, 3,... )
bagmnsi
(I.EK.1.4)
(n
bagmtismda I, 2, 3, ... )
En
(n + ~ )hW
= 0,
sonucuna vanlir. (I.EK.1.31) bagrnusi H; (y) polinomlarnu diferansiyel denkleminde yerine yazihrsa
+ 2nHIJ
=0 HERMiTE
(I.EK.l.33) polinomlan
denklemi
(LEK.2)
HERMiTE
kolayhkla hesaplanabilmelerini
seklindeki bir doguran fonksiyon yardimi He tammlanabilir. nun e tabamna gore logaritmasi alnursa
11
+ 2y t
ay
ag
= 2t
(I.EK.2.3)
veya
ag --2tg=O
oy
bulunur. (I.EK.2.1) bagmtismdan yararlanarak g ve 8g/8y nin HERMiTE polinomlan ve tilrevlcri cinsinden acihmlan (I.EK.2.3) bagmtismda yerlerine yazilmgt. takdirde bu bagmtiyr ozdes olarak saglamahdir. Gerekli islemler yapihrsa :
2:
II If If
H~-
tn
n!
If
- 2t
H~ _1__
n!
HII n! -
(If
2: 2: 2:
II If If
Hn-=
til
n!
HIJ t
n+1
n!
=0
tIC
Hn-I ---
(n - I)!
veya (I.EK.2.4)
II
sonucuna
vanhr.
Bu 6zde~lik HERMiTE
polinomlanmn
arasmdaki
OSiLATOR
H~
= 2n H
II-1
(LEK.2.5)
bagmtismm
--=
og at
2t +2y
veya
ag + 2 (t
at
- y) g
=0
(I.EK.2.6)
bulunur. (LEK.2.1) bagmtismdan yararIanarak g ve nomlan cinsinden acihmlan (LEK.2.6) bagmtismda islemler yapihrsa :
aglat
L
n
11
H"
t"-I
(n - I)!
+ 2{t
- y)
L
"
H" -
ttl
H,,+1 - ttl
n!
+2
L
"
n!
HII --
t"+
n!
- 2y
L
n
H" - = 0 n!
til
ntn!
+ 2 ""
L-t n
Hn-t
(n-I)!
til
2y "" ~
HII ~ = 0 n!
veya
(I.EK.2.7)
n
sonucuna
arasmdaki (I.EK.2.8)
Hn+1
tiirevsiz rekiirans bagmusun
2y H; - 2n Hn_1
verir.
Turevli ve tiirevsiz rekiirans bagmulannm yardum ile HERMiTE polinomlanm veren diferansiyel denklem bulunabilir. (I.EK.2.8) bagmtismda (I.EK.2.5)
(I.EK.2.9)
+ 2y H~
- H~
(I.EK.2.10)
(I.EK.2.5)
bagmtismda
n yerine n + 1 yazthrsa
J#.
77
+ 1) n,
-H~
(I.EK.2.11)
elde edilir. Birinci yanlan esit olan (I.EK.2.10) yanlannm esitlgi yazihrsa
2n HII
+ 2 H; = 2 H; + 2y H~
H~ - 2y H~
veya
+ 2n H; = 0
polinornlannm
(I.EK.2.12)
sonucuna vanlir. (I. EK.2.12) bagmusi HERMiTE bagmusi He verilen diferansiyel denklemidir.
(I.EK.I.33)
y yazi-
_!_ J(t
at
- y) = -
_l_ J(t
oy
- y)
(I.EK.3.1)
tIS}
at
e-(t-y)2
= - __Q_
oy
e-(t-yP
(I.EK.3.2)
dcgiskenine
(I.EK.3.2)
ba-
degiskenine
gore kisml
turev
alma
islemi n -
at
= eyt
ot"
a"
e-(t-y)2
= (_
1)" e>2 ~
oy"
e-(t-y)2
(I.EK.3.4)
fonksiyonunun
t degiskenine
gore MACLAURiN
g(y, t) seklindedir.
2( at
-ill
8n
g)
t-O
tn
-,
,,=0
ni
bagmusmin
e-Y't
yardimi He
H" (y)
If
eY'
8yn
an
(I.EK.3.6)
veren RODRihesaplanabilir. (I.EK.3.7)
yardimi
ile HERMiTE
polinomlan
'!
==
e-" (- 2ye-y2)
2y
(I.EK.3.8)
2 icin H2{y) =
eY~ --
a2
ay2
e-y2 =
eJ-'t -
a
oy
(-
2ye-y1)
=
=- 2
eY~(- 2y2
+ 1) e-
y2
4y2 - 2
(I.EK.3.9a)
sonucunu
verir. n
>2
bagmtismm
=
Hz = 2y HI - 2 Ho
(I.EK.3.9b)
n = 2 yazarak
HARMONiK
OSiLATORE
AIT
OZFONKS1YONLAR ....
79
H3
= 2y H2 -
4 HI
= 2y (4y2 -
2) - 4 (2y)
= 8 y3 -
12 y
(I.EK.3.11)
sonucuna vanhr. Boylece HERMiTE polinomlan isteniIen dereceye kadar hesaplanabilir. Besinci dereceye kadar olan HERMiTE polinomlanmn listesi asagidadrr :
Ho
HI = 2y H2
H3
= 4y2 - 2
= =
(I.EK.3.12)
8y3
12y
H4
16y4 - 48y2
160 y3
12
H, = 32 yS -
+ 120 y
ARASIN-
(I.EK.4) HARMONiK OSiLAT()RE AtT t)ZFONKSiYONLAR DAKi DiKLiK VE NORMLAMA BAGINTILARI (I.EK.1.8) ve (I.EK.I.16) bagmnlanna IanIDI§ ozfonksiyonlarm genel if'adesi
(I.EK.4.1) seklindedir. Burada N; normlama sabitidir. '"n (x) normlanmis V: = 'V n oldugu icin
00
oldugu
icin ve
dx
(I.EK.4.2)
ile veri1en
(I.EK.4.3)
bagmnsmm
N~
a
fH2
<Jl
(y) e-y2 dy
(I.EK.4.4)
_00
kullanarak
80 ¥ L1NEER HARMONiK
OSiLATOR
<0
g(y, t) g (y, s)
e-yt
dy
J e<XI <XI
t:+2t y
e-s?+2sy
<XI
e-yt
dy
=
(I.EK.4.5)
-<XI
LL'" Smf
<XI
11=0
m=O
n!
m!
-oX>
yazilabilir.
Bu bagmtimn
sol yarundaki
integralin
sonueu
(I.EK.4.6)
_<XI
,,=0
(I.EK.4. 7)
yazilabili r. (I.EK.4.7)
bagmnsmdan
I
_<:0
<>J
H; (y) e-,1 dy
vi
2" n!
(I.EK.4.8)
seklindeki normlama bagmtist bulunur. Ote yandan, (I.EK.4.S) bagmtismda hallerine ait terimlerin sifrr olmasi gerektiginden
m :;6 n icin :
mi:n
'" !
_<0
(I.EK.4.9)
bagmnsi (I.EK.4.4)
bagmtismda
N2
V" ~;;;;T
r
(I.EK.4.8)
bagintisr kullarnlarak
ALISTffiMALAR VE PROBLKMLER
JI.
81
(I.EK.4.11)
_00
seklinde yazilabilir. Bu bagmtida y = ax donusumu yapilarak tIS! yerine yazihrsa harmonik osilatore ait ozfonksiyonlann
(I.EK.4.1)
bagm-
I
_00
<0
(I.EK.4.12)
seklindeki
ortonormalIik
bagmtilan
ALI~TIRMALAR
VE PROBLEMLER
<0 x >0
icin : icin :
V
V
=0
=
Vo
>0
bagmtilan ile tarumlanan bir potansiyel enerji engeli veriliyor. E toplam enerjisine ve m kiitlesine sahip parcaciklar soldan gelip engele carpmaktadir.
v
E
_ _ __ ~ r_ _ _ _ ..........
(2)
(1)
o
l;iekil 1.1.
a) E>
Vo hali icin :
SCHRODiNGER. denklemini coztmtlz. ve T hesaplaymiz
i) Bir boyutlu
+R=1
oldugu-
<E <
sorularda
sorulanlan
yeniden cevaplan-
dmmz.
82
Jj.
LiNEER HARMONtK
OSiLATOR
C:;OZOM:
a) E
denklemi (I)
V(x)]o/=O
seklindedir. vektorunun
\If = 'V (x) oldugu icin, bu denkleme ait ihtimal akinu yogunlugu kartezyen bilcsenlcri
J = IJ I = J =
x
dw _ dx
k22 = -
'V
d"'*) dx
'
J =J • =0 y
(2)
seklindedir.
2m (E liz
Yo)
>0
(3)
<0
icin : d
2
\j11
dx"
+k
2 'VI 1
0 ve x
>0
icin : d
2 "'
tfx2
+ k22 'fIZ = 0
(4)
B eiktx
'VI
seklindedir.
Burada
"'0 +
+ C e-ik x,
!
'V2
= A eik, x + D e-ikax
(5)
'VR
olmak uzere
'Vo
= B eiklX
(6)
(7)
(I) bolgesinde potansiyel enerji engelinden yansiyan dalgayi belirlemektedir, (1) bolgesinden engeli asarak (2) bolgesine gecen dalga
(8)
seklindedir. (2) bolgesinde yansiyan dalga olmadrgi icin D = 0 dtr ve 'V2 = 'fir yazilabilir. x = 0 noktasmda sureksiz olan basamak fonksiyonuna ait dalga fonksiyonu bu noktada surekli olmahdir. Siireklllik: sartlan 'VI (0)
seklindedir. 'V~ (x) = ik, B elk!x
-
'ViO),
(9)
ik ; C e-ikl
(10)
ALISTIRMALAR VE PROBLEMLER ~ 83
B
elde edilir.
_!_
2
(1 + kl k2)
A,
= ]_
(1 - k! k2)
(12)
kullanarak '
=-
mt
0
d'V 'V: __ dx
ik, I 'Jlo
dW* _0_
dx
ik;
'1'012
Ii kl m
Jo = _Ii_ 2i k,
2mi
I '1'0 12:::::
Ii kl
1'1'0 \2 =
I B \2
(13)
kullanarak
JR = - fz kl
I 'l'R 12 =
Ii kl \ C
12
(14)
ve (2) ve (8) bagmnlanm kullanarak J2 - JT bulunur. Potansiyel orant R enerji engelini gefi§ orant T ve potansiyel engelinden
yanstma
--
Ii k2
I '1'2 12 _Ii k2 I A 12 m
(15)
T=
JT
'
T= k2 kl
elde edilir. (12) bagmtilarmdan
I A 12 I B 12 '
(17)
84
Jf
LiNEER HARMONtK
OStLATOR
C B yerlerine yazihrsa
(18)
R
sonuclarma vanhr. (19) bagmtilan 4kl kz ozde~liginden 6tiira
(19)
taraf tarafa
1 -
+ (k
k2)2
E1
(kl
+ k2)2
(20)
T+R=1
sonucuna iii)
vanhr. '1'1
=
'Vo
+ 'l'R
bagmnsmdan d,¥
1
d'l'o
d,¥ R
dx
elde edilir. (6) ve (7) bagmtilanndan
--
dx
dx
(21)
dx
--
d'VR =
dx
-1
ik 1 'VR
(22)
bulunur.
(22) bagmtilan
(21) bagmtismda
--=11
yerlerine yazrlarak
dWI dx
'k ('l'O-'VR
)
ile taraf tarafa carparak 'VR )
(23)
+ "'~bagmnsi + 'VR*) (
"'R 12
"'0 -
* dx = 1'k 1 (J dw 1
'Vo 12
+ 'V«* 'Vo -
*) 'Vo 'l'R
(24)
sonucuna
vanhr. (24) bagmtismm kompleks eslenigi ahmrsa '1'1 d\jlf = - 1'k 1 (I '1'0 12 dx
I 'l'R [2 + 'l'R'I'o *
*) - ~fo 'l'R
(25)
bulunur.
dx -
dx
12 - 1 'tin 12)
(26)
'VI
dwf ) dx
yardimt ile
(27)
J1 = fz kl
(I
12 - I C 12)
(28)
i, +
JR
(29)
1B I' - 1 I'
veya sadelestirerek
= ~ [(
1 + ~:
r- (1 - ~: n
kl
1A I'
I B 12 - 1 C 12 = k2 1 A 12
elde edilir, (30) bagmnsi (28) bagmtrsmda J1 = Ilk::, yerine yazihrsa
1
(30)
A 12
(31)
J1 = J2 sonucuna vanhr.
a2
2m (V: - E)
{j2 0
>0
(32)
<0
icin : d
2 'VI
dx
+k
ikx
'VI = 0 ve x
>0
icin : d \JI!_ -
dx
a2 '1'2
=0
(33)
seklinde yazilabilir.
"'1 = C e
olmak uzere
+ D e-ikx
= C eikx
'V2
e«X
+ B e-«X
\11
'1'0
= D e-ikx
sekillerindeki gelen ve yansiyan dalgalann toplammdan olusur, 5te yandan, 'VI dalgasi cos kx ve sin kx fonksiyonlanmn bir lineer toplarm seklinde yazilabildigi icin her yerde sonludur. (2) bolgesindeki 'V2 dalgasi DE BROGLiE dalgasi
86
Jf.
LtNEER HARMONtK
OStLATOR
degildir ve bu sebepten gelen ve yansiyan dalgalar soz konusu olamaz. Fakat dalgasma ait
"'2
Ote
Be-ax
terirni (2) bolgesindeki her yerde sonludur yandan, '1'2 dalgasma ait obtir terim ve sonsuzda sifir degerini ahr,
sonsuzda sonsuz degerini ahr ve bu sonuc ihtimalin korunumu iein A = 0 olmahdrr, Buna gore
'V~(x)
oldugundan,
ik (C eikx
D e-ikx),
B,
(9) sureklilik
sartlan D
C+
veya
ik (C - D)
= - aB
(37)
C+ D= B,
seklini ahr. Buradan C ve D cozuliirse
C-D=i5!:...B
c= ~
elde edilir.
(I +
i ~) B,
(38)
kullanarak (39)
bulunur
ve boylece R
=
Jii_
r,
= \ D \2
1
C 12
(40)
yazilabildigi
R=l
sonucuna vanhr. Ote yandan, (2) bagmnsinda 'VT yazihrsa
=
(42)
'V2
B e-ctX
ALISTIRl'v1ALAR VE PROBLEMLER
~ 87
=-
I B 12e-2
'l'X
= IZ
0 bulunur
ve boy Ieee
T=O
sonucuna vanlir, (42) ve (43) bagmtilan gene saglandigim gdsteriyor. iii) (2) bagmtismda bu ozel hal icin T
+R=
~~
1 bagmtismm
'VI
yazihrsa a) srkkmdaki hesaplann
C eikx
+ D e12 -
ikx
II = lik_ (
IC
ID
12)
sonucuna van hr. (41) bagmtisma gore I C 12 = I D 12 oldugundan (44) bagmusi J1 = 0 sonucunu verir. ate yandan, yukarda 12 = 0 bulunmustu, Boylece J1 = J2 = 0 sonucu gene elde edilir. 1.2. (45)
<x
icin : V = 0 V
1\
._._-
..... -
--
E _.-
(1)
( 2)
(3)
o
$ekil 1.2.
ct
ile tammlanan potansiyel engeli verildigine gore, bir boyutlu SCHRODiNGER denklemini toplam E enerjisi 0 <E< Vo sarum saglayan ve m kutlesiue sahip bir
88 .. L1NEER HARMONtK
OStLAT(}R
parcacik icin coziinuz. Parcacigm potansiyel engelini T gecis oranmi ve engelden R yansima oramru hesaplayimz ve T + R = 1 oldugunu gosteriniz, 0 < Vo < E sartmi saglayan parcaciklar icin problemi tekrar cozunuz. SONU<;LAR: 0
<E <
Vo icin : a2 = -
2m
fi2
(Vo -
E) vaz ederek:
R=---:--~~-------------V~ sinh- a a
V~ sinh" a a
+ 4E(Vo
E)
4E(E
Yo)
R=
V~sin" K a a+
o)
1.3.
-a a
a icin : V = 0 19m: V
=-
Vo
V
....
1\
_ --Cl
o
r
(1)
(2)
(3)
-v o
$ekil 1.3.
ALISTIRMALAR
VE PROBLEMLER
Jf.
89
Toplam E enerjisi E > 0 sartmi saglayan ve m kiitlesine sahip bir parcacik icin coztiniiz. T gecis oramm ve R yansima oramm hesaplayimz, T nin a)
Toplam E enerjisi - Vo < E < 0 sartmi saglayan ve m kiitlesine sahip bir parcacik icin bir boyutlu SCHRODiNGER denklemini cozunuz. E < 0 icin parcacik potansiyel kuyusuna baghdir. Bagil htillerin enerjilerini veren bagmtiIan bulunuz. SONU<;LAR: 2m a) x2 = (E 1i2 4£(£
+ Yo) vaz
,
ederek :
T=
o R=-~~----------------
V2
5i02
2" a
!l.k =:. -
2(
a
E)
b)
(n tek)
1.4.
x
-a
±a
icin : V =
00,
ve
< x <a
icin : V = 0
'ile tammlanan katz duvar potansiyeli icin bir boyutlu SCHRODiNGER denklemini cozuntlz ve E > 0 toplam enerjisine ve m kiitlesine sahip bir parcacigm En enerji seviyelerini bulunuz, SONU<; :
En=--8 ma:
1.5.
x
1t2/j2
n2
<0
icin : V = 0
V = Vo
19m: V= 2Vo
90 + LiNEER HARMONiK
OSiLATOR
ile tammlanan iki basamak seklindeki bir potansiyel engeli veriliyor. E = 3 Vo toplam enerjisine ve m kutlesine sahip parcaciklar engele soldan x ekseninin dogrultu ve yonunde gelmektedir. Bir boyutlu SCHRODiNGER denklemini bu
too
too
-ct
o
SekiI 1.4.
ct
potansiyel icin cozerek T gecis ve R yansima oranlanm a parametresinin fonksiyonian olarak hesaplaynuz ve T + R = I oldugunu gosteriniz. a parametresinin hangi degerleri icin T gecis oram en buyuk ve en kucuk olur?
SONU<;LAR: T_ - 15
k2 16
= -fz2
2m
Vo vaz ederek: R = 15 - 8 ,
J3
+) ;2
15
+ 8..)3
..)3 + cos
;2
ALISTIRMALAR
VE PROBLEMLER
JI.
91
E-
3~
:=.
2Vo
(3)
V:.V o
=0
(2)
1.
(1)
x
~ekil 1.5.
1.6.
x a<x
0 icin : V =
00
o <x <a
icin : V = 0
He tammlanan bir potansiyel kuyusu verildigine gore, bir boyutlu SCHRODiN· GER denklemini top lam E enerjisi 0 < E < Vo sartmi saglayan ve m kutlesine sahip bir parcacik icin ~6zi.ini.iz. Bagh bir halin var olabilmesi icin kuyunun derinligi en az ne bi.iyiikliikte olmahdir ? SONUe:; : Vo>-1t2
1i2
8ma2
V.:
00
v-v E .-----(1)
(2)
0 d.
~kil 1.6.
9Z
Jj.
1.7.
verilmis olan
I III < 1
seklindeki potansiyel enerji fonksiyonu icin 90ztini.iz ve enerji seviyelerini bulunuz. Yol gosterme : SCHR()DiNGER X= denklemini
V2
(x
+ y),
y=
V2
(x - y)
~)J/j",
gore:
n; =
0, 1,2,3, ...
a) L x r
+r
c) K operatorunun HERMiTsel bir operator oldugunu gosteriniz, (HERMiTselligin tammi ve ozellikleri icin ii9tincti bolume bakmrz), d) L. p
=0
=
ve L. r [Ly, r2]
=0
=
oldugunu gosteriniz,
e) [Lx',z]
[Lz' r2]
?
=0
=
oldugunu
gosteriniz,
[L2 L2] s x
0 oldugunu gosteriniz •
2 nu ile tammlanan bir U9 boyutlu izotropik harmonik osilator icin lctiresel koordinatlarda SCHROniNGER denkleminin radyaI krsmuu cozerek enerji seviyelerini ve radyal kuvantum sayismm ilk ii9 degerine ait, yani n' = 1,2, 3 icin radyal dalga fonksiyonlanm bulunuz. Her enerji seviyesinin soysuzlasmasr nedir? (Soysuzlasma icin paragraf (II.6) ya bakmtz.) SONUe;LAR: n
Ct =
Kiiresel koordinatlarda
V(r) =
En
(n + ~) Ii"" n
=
RI,n'
2(n' - 1) + I, n'
1,2,3, .. "
= ( m/i'"
RZI
n:-1{4
0.3/2
~~+ V
~---
ALI~TIRMALAR VE PROBLEMLER
Jf.
93
(21
I)!!
(cr)' e
-l(O!r)~
"2"
RZ,2 -
-1/4
3/2'
R 1,3 -
_-1/4 .~
0.3/2
~~+ V
(21
~--~
[ 21 + 3 _ (o.r)2] e 2
t(o:r)lI
5)!!
+ (ar)4]
e- } (.')'
Soysuzlasma
- (n 2
1) (n
+ 2)
ait
1.10.
LEGENDRE
polinomlarma
(1 _ x2) Pi = I (l
2/+ 1
1) (P
1-1
_P
)
1+1
bagmtismt ispatlayimz,