TEORiK

Dizinin Kurucusu

FiziK
: AHMED

DERSLERi
YUKSEL

GZEMRE

Dizinin Yoneticisi : (:ETiN CANSOY «Teorik Fizik Dersleri» simdilik 3 ii Lisans ve 9 u Lisansiistii diizt-yinde 12 cild metin kitaln ile 15 cild \!oziimlu problem kitabmdan olusan bir dizi olarak planlanmis hulunmaktadrr.

METiN KiTAPLARI

:
Lisans Diizeyinde

1. 2.
3.

Fizikte Matematik Metotlar; A.Y.Ozemre (1. baskis: iTO Yaymlart No. 826, 1971; 1st. Univ. Fen Fakiiltesi Yaymlan Say» No. 173). Klasik Teorik Mekanik; A.Y.Ozemre tt«. Univ. Fen Fakiiltesi Yaymlan No. 132, 1976; 2. baski No. IS8, 1981). Kuvantum Mekanigi.
2. baskisi,

Lisansiistii Diizeyinde
4. 5. 6.
7.

8. 9. 10.
Il.

12.

Klasik Elektrodinamige Giri§; A.Y.Ozemre it« ti-:« Fen Fakidtesi Yaymlan No. 180, 1983). lSI Teerisi ; A.Y.Ozemre it«. Univ. Fen Fakiiltesi Yaymlan No. 140, 1977). Ozel RoHitivite Teorisi. GraviLasyonun Ri:Hat;vist Teorileri; A.Y.Ozemre (ist. tie« Fen Fakilltesi Yaymlan No. 163, 1982). Kozmo!ojiye Giri§; A.Y.Ozemre (1st. Univ. Fen Fakultesi Yaymlan No. 161, 1981). ileri Kuvantum Teorisi. (:ekirdek Teorisi ; <;.Cansoy (lst. Univ. Fen Fakiiltesi Yaymlart No. 143, 1978). Alan Teorilerine Giri§. Temel Tinecikler Teerisi,

«;OZUMLtJ

PROBLEM

KiTAPLARI

: halen yaym-

Dizinin tasarlanan 15 adet C:oziimlii Problem Kitahmdan Ianmis, baskrda ya da hazrrlanmakta olanlar ~unlardlr :
llll 2/1 3/1 5JI 1011

Fizikte Matematik l\fetotIar (:oziimlii Problem Kitabr; E.Rlza tt« Univ. Fen Fakiiltesl Yaymlan No. 169, 1982). KHi§ik Teorik Mekanik (:o.ziimlii Problem Kitahrj A.Y.Ozemre ve ;;.Zebitay (HAZIRLANIYOR). Kuvantrun Meka..'1igiC;oziimliiProblem Kitabl; E.Rlza (1st. Fen Fakidtesi Yaymian No. 171, 1982). lSI Tel}risi ~oziimHi Problem Kitabrj A.Y.Ozemre ve EiHrza it«. Univ. Fen Fakiiltesi Yaymlan No. 147, 1978). (:ekirdek Tenris! (:oziimHi Problem Kitahu <;.Cansoy (ist. Univ. Fen Fakultesi Yayinlan. No. 183, 1983).

u-s«

TEORiK FiziK DERSLERi

CILD 10/1

CEKiRDEK TEORisi COZUMLU PROBLEM KiTABI

Do-;. Dr.. <;ETiN CANSOY
istanbul Universltesi Fen FakiiItesi

iSTANBUL UNivERSiTESi FEN FAKULTESi ==1983==

ISTANBUL 'ONiVERSiTESi
YA YINLARINDAN SaYl : 3094

FEN FAKULTESt TEORiK FiziK

SaYI: 19

--SaYI: 183

© 1983 - Her

hakki Istanbul Vniversitesi Fen Fakilltesine aittir,

Bu kitabm 1. basimi 1350 adet olarak Mart 1983 te tamamlanmtsttr,

istanbul

Universitesi

Fen Fakiiltesi Matbaastnda

1. U. Fen Fakidtesi
M atematiksel Fizik Anabilim Dab Mensubu Arkadaslarima

ONSQZ
Bu kitap «Teorik Fizik Dersleri» dizisinde evvelce yayimlanan «t;ekirdek 'I'ecrisi» ders kitabmm tamamlayicisi olarak hazrrlanrmstrr. Bu sebepten, boliim bashklari adi gecen kitaptakilerle aynidir. Kitapta ayrmtrlari He g6zlilmu§ 51 problem bulunmaktadir. Problemlerin goziimlerinde biliniyor farz edilen formiiller «Cekirdek Teorisi» ders kitabmda bulunmaktadir, Bu sebepten, bu kitap am gecen kitapla birlikte kullarulmahdir. Zaten problemlerden 31 i bahis konusu kitabin boliim sonlarmda verilrnistir. Geri kalan 20 problem baska kaynaklardan derlenmistir, Problemlerin gozlimlinde cok kullamlan sayisal btiyiiklliklerin bashcalari EK : I deki cetvellerde verilmistir. Bir onceki ilk kitabim icin oldugu gibi bu kitabt da hazirlamaya beni tesvtk ettigi ve cesaretlendirdigi icin Matematiksel Fizik Anabilim Dah Baskanr Prof. Dr. Ahmed Yiiksel Ozemre'ye en samimi tesekktirlerimi burada ifade etmeyi borg bilirim. Kitabm dizgi, prova ve baski islemleri srrasmda bliyiik emekleri gegmi§ olan Fen Fakiiltesi Matbaasimn butiin elemanlarma gosterdikleri dikkat ve gayretler icin samimi tesekkurlerimi ifade etmekten haz duymaktayim,

Bayazrt, Mart 1983

Qetin Cansoy

VII

l<;iNDEKILE~J
ONSOZ
1<;INDEKiLER

VII
VIII
Cekirdeklerin Nitel OzeUikIeri Cekirdeklerin Genel Ozeliikleri . 1 18 Sistemler . . 33 87 103 113 130

I. BOLUM

II. BOLUM
III. BOLUM
IV. BOLUM

Alcak Enerjilerde

ill Niikleonlu

Cekirdek Modelleri Cekirdek Reaksiyonlari Alfa Parealanmasi Cetveller

V. BOLUM
VI. BOLUM

EK; I
BiBLiYOGRAFYA

131 132

ERRATA

VIII

ERRATA
Sayfa SatIr

Yanh~ VI.3.

Dogru
V.3.

108

12 4*

111

I.

BOLUM

<;EKiRDEKLERiN

NITEL QZELLiKLERI
1.1. "Be in (a) 7Li

+ If-f,

(b) 6Li

+ 2H,

(c) 4He

+ 4He

parcalanmala-

rma karst kararhhguu

arastmmz.

C;OZUM:
Eger bir cekirdegin kutlesi, herhangi iki parcaya aynldigr zaman bu parcaIann kiitlelerinin toplammdan kucukse cekirdck bu parcalara aynlmaya karst kararhdir. Ek I deki cetvellere bakarak asagrdaki sonuclara vanhr : (a) M(1Li)

+ M(1H)
< M(1Li)

= 7,016004

+ t007825
oldugundan

=- 8,023829 u
kararlidir.
=

M(8Be) = 8,005308 u

M(8Be)
(b) Mt6[j)

+ MeH)
=

+ MeH)

6,015]25 MeR)

-I- 2,014102
oldugundan

8,029227 u

M(SBe)
(cl M(4He)

< M(6J~i) +

kararhdtr.
=

+ M(4He)

= 4,00260:;

+ 4,002603
oldugundan

8,005206

II

M(8Ee) ~ M(4He)

+ MeRe)

U9 uea kararsizdir.

1.2. Bir protonun hem pozitron parcalanmasma, karst kararh oldugunu gercekleyiniz,

hem de elektron yutulmasma

C;OZUM:
p -+ n M(n)

+ e+ parcalanmasi icin : + M(e+) = 1,008665 + 0,0005486

=

1,0092136 u

M(p)

1,0072765 u

M(p) < M(n)

+ Mle+)

oldugundan

kararhdrr.
1

2•

(:EKiRDEK TEORist p

(:OZUMLU

PROBLEM KtTABI

+ e: ~
-+=

n yutulmasi

icin :

M(l!) M(N)
M(p)

M(e-)

1,0072765

+ 0,0005486 =

1,0078251 u

COOR665 u

M(e-) < M(n) oldugundan

kararhdtr.

1.3. 9Be, 6 Me V 9Beio; n)12C reaksiyonu

enerjisindeki n-pareactklan He bombardnnan ediliyor. sonunda lZC nin temel halin iizerinde 4,43; 7,66 ve 9,63

Me V lik ii~ uyarilmrs enerji seviyesi bulunmustur. Buna gore reaksiyondan ileri dogrultuda pkan ndtronlarm enerjilerinin 11,52; 6,84; 3,25 ve 0,70 Me V oldugunu gosteriniz. (Y 01 gosterme: Karbon eeklrdeglnin geri tepmesi ihmfil edilemez),

90ZUM:
Cekirdek reaksiyonlanndaki kiitle degisimleri ozel rol§.tivite teorisi Be hesaplandigi icin enerjinin korunumu ilkesi bu teoriye gore yazilmahdir. Bir parcacigm kinetik enerjisi T ve siikunet kutlesi M olduguna gore ozel rolativite teorisinde toplam enerjisi E = T Me2 olur. Buna gore 9Bela, n) 12C reaksiyonunda enerjinin korunumu ilkesi

veya

r, + tMBe + Mrx)

c2

= r; + r; + (Mn +

Md

c2

+ c,

seklinde yazilabilit , Burada Eu karbon cekirdeginin uyanlma siyondan aciga cikan enerji

enerjisidir. Bu reak-

oldugundan,

enerjinin

korunumunu

ifade eden den klem

r, + Q =
seklini ahr. Diger yandan, momentumun

Tn

+ Tc + s,
korunumu
ilkesi

Po:= Pn

+ Pc

scklmdedir. Bu ii<; momentum vektoru bir duzlem iizerindedir. Prx vektorii He Pn vektoru arasmdaki aci 8 ve Pc vektorii arasmdaki ters yondeki act cp olsun,
halde, Pn ile Pc vektorleri arasmdaki act 8 <p dir ve Pn Pc = PlY.denkleminin Pr;.vektoru dogrultusundaki ve bu vektore dik dogrultudaki izdusumleri
Vn /.In

cos 8 sin

+ [/c
=r

cos <p

= P«
icm 8

t:« sin <p = 0

seklindedir.

Reaksiyondan

ileri dogrultuda

cikan notronlar

0 ve gen

(:EKiRDEKLERiN

NiTEL

QZELLiKLERi: ¥ 3

tepen karbon cekirdekleri icin de cp = 1t olur. Bu sartlar altmda ikinci denklem ozdes olarak saglarnr ve birinci denklem de Pn-Pe veya Pn-Pil. =PIl.

= Pe
2PnPrx_ Pe2 =

seklini ahr, Bu denklemin her iki yanmm karesi almarak

p/ + p(/ bulunur ve rolativistik

olmayan Inzlar kin

veya Mn T~ +

u;

Trx_-2 VMnMa

t; VTn=

MeTe

elde edilir. Karbon cekirdeginin Te geri tepme kinetik enerjisi, enerjinin korunumu denklemi aracihgi ile yok edilirse

veya

~Mn+ MdTn-2 elde edilir.

VMIIMa I'll. VTn-[(Mc-Mrx)

r, +

MC<Q-E)]

V Tn ye gore

ikinci dereceden olan bu denklemin diskriminanti

veya L\

Me [(Mn

+ McVTn
=

MeJ

t; + (Mn + Me)

(Q -- E)]

seklindedir. Buna gore

v~M:.Ta + vX Mn+Me
yl6 mn
isaTn nin sayisal degerleri hesapla-

sonucuna vanhr, Burada P« reti + secilmistir.

V2Mn T; > 0 olmasi gerektiginden

Artrk Ek I deki cetvellerden yararlanarak nabi1ir:

Q -= [9,012185
/j.

+ 4,002603 -

(1,008665

121] 931,5016

Q = 5.1015843 MeV

=
=

12 [(13,008665 12 (128,23239 -

4,002603) 6

13,008665 (5,7035843 -

EJ]

13,008665 Eu)

4 ~ CEKIRDEK TEORisi

CGZUMLU PROBLEM KlTABI

degerleri yerlerine yazihrsa VTn = 0,378344678 elde edilir. Bu son bagrntidan

+ V 9,093132576
(MeV)
0

0,9224620666 Ell

asagidaki sonuclar hesaplamr :

e;

t; (MeV)
11,52 6,84 3,25 0,70

4,43 7,66 9,63

1.4. Bir trityum hedefi 0,4 MeV enerjisindeki doteronlarla bombardrman edilmektedir. 3H(d, n)4He reaksiyonundan pkan ~otronlar doteronlarm gelis dogrultusu ile 9 a-;ISI yapngma gore e = 0°, 30°, 60°, 90° ve 180° dogrultularmda enkan notronlann enerjilerini hesaplayunz,

r;OZUM:
Enerjinin korunumu ilkesi (Bak, prob. 3)

E,
veya
Td

+
c2

Ed = En

+ Ea
T; + (Mn

(Mt

+ Md)

Tn

MtI.) c2

seklinde yazilabilir. Bu reaksiyondan

aciga cikan enerji

oldugundan,

enerjinin korunumunu

ifade eden denklem

r, + Q = r, + Ttl.
seklini ahr. Diger yandan, momentumun veya
Pd-Pn

korunumu ilkesi

Pee

seklindedir. Son denklemin her iki yammn skaler karesi ahmrsa PnZ

+ pl-

2PdP,. cos 9

= p"z

bulunur, ve rolativistik olmayan hizlar icin

<;EK1RDEKLERiN NiTEL 6ZELLiKLERi

.If.

elde edilir. Helyum cekirdeginin Trj. geri tepme kinetik enerjisi, enerjinin korunumu denklemi araciltgi ile yok edilirse

veya

veya

sonucuna vanlir. vellere bakarak

Bu denklern

VTn

ye gore ikinci derecedendir.

Ek I deki cet-

Q = [3,01605

+ 2,014102 -

\1,008665

+ 4,002603)]

931,5016

Q
ve

17,590476 MeV T -2xO,17988567

cos O

VTn

-14,208598

=0

elde edilir. Bu denklemin coziimii de

VTn

= 0,17988567 cos

e + VO,03235885
>
0 0° 30° 60° 90°

seklindedir, Karekokiin isareti Pn asagidaki sonuclar hesaplamr :

cos-

e + 14,208598

sartma gore secilmistir, Bu son bagmtidan

1~ (MeV) 15,631 15,432 14,903 14,208 12,916

1800

1.5. Kiitlesi M; olan ve baslangrcta siikfinette bulunan bir hedef cekirdek, kinetik enerjisi T ve kutlesi M olan parcaciklar tarafmdan bombardnnan edilmektedir. Bombardiman par~aclgI hedef tarafmdan yutulduguna gore, bilesik eekirdegin Eu uyanlma enerjisi ile T kinetik enerjisi arasmdaki bagmtlYI bulunuz.

6 ~ <;EK1RDEK TEORisi

«;6ZUMLU PROBLEM

KiTABI

(8ZUM:
Enerjinin korunumu veya
T

ilkesi
E

+ Eh = Eb + ELI
c2
=

+ (M + Mh)

r, + Mb
b)

c2

+ ELI

seklinde yazilabilir. Burada Tb bilesik cekirdegin kinetik enerjisi ve ELI da bilesik cekirdegin uyanlma enerjisidir, Bu reaksiyondan a<;l,ga cikan enerji
Q ~ (M

+ Mh-M

c2

oldugundan, veya

enerjinin korunumunu

ifade eden denklem

Eu= Q seklini ahr. Diger yandan, momentumun p seklindedir ve rolativistik veya

+ T-

T; ilkesi

korunumu
p2

= Pb

veya

= P b2

olmayan luzlar icin

2MT= 2Mb

r,

M Tb=-T Mb

seklini ahr. Tb nin bu ifadesi enerjinin korunumu

ELI

denklemindc yerine yazihrsa

T

Q+ Mb-M
Mb

bulunur.

Diger yandan, M

+ Mh :::::. oldugundan Mb
E
LI
:;--=-

Mh T M+Mh

sonucuna

van hr.

1.6. Bir onceki problemi (yani, prob. 5 i) roIiitivistik hizlar i~jn ~oziiniiz, ve elde edeceginiz sonucu rolativistik oImayan lnzlar icin tarnsimz,

C;OZUM:
Laboratuar sisteminde carpismadan
E

onceki toplam enerji

E

+ Eh
sonraki toplam enerji ise

seklindedir, Kiitle merkezi sisteminde carpismadan

f;EKiRDEKLERiN

NiTEL OZELLiKLERi

¥- 7

e'

Eb'

+ Eu'

seklindedir, Kiitle merkezi sisteminden laboratuar sistemine rolativistik hizlar icin bir Lorentz donusumti ile gecilebilir. Enerji-mornentum dortlii vektorunun buyuklugu Lorentz donusumune gore invaryant oldugu icin
E --p
'2

'2

cl

E =--p

c2

yazilabilir, Burada p' kiitle merkezi sistemindeki toplam momentumdur ve kutle merkezinin tammma gore p' = 0 dIY. P ise laboratuar sistemindeki top lam momentumdur ve carpismadan once bombardiman parcacrgmm momentumuna esittir, carpismadan sonra da bilesik cekirdegin Pb momentumuna esittir. 0 halde: P oldugundan e'
,

= Pb r == 0

ve ve

Pb

Mb c2 + Eu'

+ Mh c2

yazilabilir. Bu degerler yukarda yerlerine yazihrsa

veya

bulunur. Diger yandan,

oldugundan

veya
Eu' = C V2Mh E

sonucuna vanlir. Bu son bagmtida

Eu' =
C

+ (M2 + M/) E = T + Me
(M

c2 -

Mb c2

yazihrsa

V2Mh

T+

+ MhY

c2-

u, c2

elde edilir. Bu bagmtr, enerjisini, bombardtman vermektedir.

kiitle merkezi sisteminde bilesik cekirdegin uyanlma parcacigmin laboratuar sistemindeki enerjisi cinsinden

8 ... CEKiRDEK TEORist

(OZUMLU

PROBLEM KiT ABI

Rolativistik

olmayan hizlar icin yukardaki

,_

formul
/

Eu - -

NIb

2 C

Mh

) C

2.t

V 1 -+

tM

2Mh T Mh)2 c2

seklinde yazilarak asagidaki yaklasik sekle konulabilir :

Eu =::: T

Mb c2

(M

+M
h

h)

c2

[1 +
+

(M

+ Mhl
Mh

Mh T

c2

E ' ::::(M
u

M-

M ) c2
b

MhT

E ' :::: Q
u

MhT M+Mh

Bu yaklasik sonuc, bir onceki problemde elde edilen sonucla ayrudir. Boylece, rolativistik olmayan lnzlar kin kutle merkezi sistemindeki uyanlma enerjisinin laboratuar sistemindeki uyanlma enerjisine esit oldugu anlasilmaktadir, Suphesiz rolativistik hizlar icin Eu' =F Eu duro 1.7. Kiitlesi M2 olan bir eekirdek, kiitlesi M[ ve hrzi vt olan bir parcacik tarafmdan bombardunan edilmektedir, Meydana gelen eekirdek reaksiyonundan kiitleleri M3 ,M4 ve hizlarr da v3' v4 olan parcaciklar crkrnaktadir. Hizlar rOlativistik olmadigma ve reaksiyon andoerjik olduguna gore bombardnnan parcacigmm, ancak v3 = V 4 sarti saglandlgl takdirde,

bagmnsr ile verilen esik enerjisine sahip oldugunu gosteriniz, Burada Q, reaksiyon esnasmda yutulan (absorplanan) enerjidir.

r;OZVJ,f :
Enerjinin korunumu veya T, ilkesi

+ (M + M
1

1)

c2

T3

T4

+ (M + M
3

4)

c2

seklinde yazilabilir. Bu reaksiyonda

yutulan enerji

oldugundan,

enerjinin korunumunu

ifade eden denklem

CEK1RDEKLERiN NiTEL

6ZELLiKLERt

veya

seklini ahr. Diger yandan, momentumun veya seklinde yazilabilir. Simdi

V4-V3

korunumu

ilkesi

PI = P3

+ P4

=n
enerjinin ve momentumun korunumunu

vaz edelim. Bu son bagmu kullamlarak Wide eden denklemler TJ

= -1(
2

M3

+ M4 )
PI

V3

M4

V3•

+ -1
M4 u

M4u

+Q

(M3

M4) V3

sekillerinde yazilabilirler. Momentumun her iki yammn skaler karesi ahmrsa

korunumunu

veren ikinci denklemin

veya

~+~

Ml

rIM 1=

M) 4

V3

M..V3

•U

~~+~
+

Ml

u2 taraf tarafa

bulunur. Eger bu son denklem enerjinin cikanhrsa

korunumu

denkleminden

M3
veya

+ M4-Mt M3 + M.. + M4-Mt)

M3 M4

Tl =

M3M4
2{M3

u2

M4)
M]

Tl =
2(M3

u2

-+M3

+M

+ M4
4-

Q MI

sonucuna vanhr. Bir andoerjik reaksiyonun esik enerjisi diye baslangicta siikftnette bulunan bir hedef cekirdegi bombardiman eden parcacigm reaksiyonu mumkun kilan minimum kinetik enerjisine denir. 0 halde : dT1 du olmahdir. Boylece

10 •

<;EKiRDEK TEOR1S! <;OZVMLV

PROBLEM

KtTABI

dT --_.
1

du

M3

+ M4-M
-M)

M3M4

U=o
l

19m

u=o

ve
d2T 1

du1
old ugundan

+ M4-Ml
M3+M4

M3M4

>0

Te~ =
sonucuna vanlir. gerlidir. Diger yandan,

M)

+ M4-MI
0 sarti u

0 veya

V3 :-::: V4

sarn ile esde-

1.8. Kiitlesi M2 olan bir eekirdek veya hedef parcacik, kiitlesi Ml ve hizi vI olan bir parcacik tarafmdan bombardunan edilmektedir. Meydana gelen reaksiyondan kiitleleri M), M4 ,..., Mn ve hrzlari da v3, v4 "", vn olan parcaciklar eikmaktadu. Reaksiyon andoerjik oldnguna gore roHitivistik lnzlar i~in bombardunan parcacrgmm, aneak v3 = V4 =.= ••• =-= V n sartlarr saglandlgl takdirde,

bagmnsi He verilen esik enerjisine sahip oldugunu gosteriniz. Bu problemin, bir onceki problemin (yani, prob. 7 nin) hem roliitivistik hizlar haline, hem de reaksiyondan cok sayida parcaciklar cikmasr halfne tesmili olduguna dikkat ediniz. Boylece, reaksiyondan iki parcacrk eikmasi halinde sonucun probe 7 deki sonuela hemen hemen aym oldugunu gosterlniz,

C;:OZUM:
Laboratuar sisteminde carpismadan
E

onceki top lam enerji

=

= E, +

E2

E1

+ M2
=

c2 sonraki toplam enerji ise

seklindedir, Kutle merkezi sisteminde carpismadan

E'

E3'

+ E/ + ···+ En'
=
P3

L
n j=3

E/ momentum

seklindedir,

Diger yandan,

Iaboratuar

sistemindeki

toplam

P = PI

+ P4 + . ·. + Pn

dir ve kiltle merkezi sistemindeki toplam momentum ise p' = 0 dir. Dorthi enerjimomentum vektorunun biiyuklii.gu Lorentz donusumune gore invaryant oldugu icin

~EKIRDEKLER1N NiTEL 6ZELLiKLERi

J(.

11

yazilabilir. Diger yandan, E, ile Pl arasinda

_l __ 211

£2
C

=M

2C2

bagmtisi vardir ve bu bagmti yardimi He bir onceki bagmti

_E_'2 ( E--=--1+_M--=-2 _ _C 1

._)_2=-_E--=-l_Z

M / c2

c2 veya

CZ

veya

seklinde yazilabilir, Eger El zihrsa

T,

+ M;

CZ

bagmtist bu son bagrntida yerine ya-

sonucuna vanhr. Diger yandan,

oldugundan

yazilabilir ve 2M2

r, + (M) +

M;J2 c2 =

(L
i=3

Vp,'2

+ M/CZy

sonucuna vanlrr. Esik enerjisinin tammi

oldugu icin

12 1f C;EKtRDEK TEORist

C;OZUMLU PROBLEM
n

KiT ABI
,
•

21'r1 aTt = 2 ( "'" .1 p.'2

2,

aPi

~ i=3

+ M.2 Cz)
I

V Pi

1'2

Pi

22 iC

=0

veya

p/

=0

veya

P3'

= p/

= ... == ]1n' = 0

sartlan e1de edilir. 0 halde, 2M2 veya

r; + (M1 + M2)2

(L u,
1=3

sonucuna vanhr,

Bu sonuc

seklinde de yazuabilir. Diger yandan, reaksiyonda

yutulan enerji

Q
oldugundan,

c2

[L
11

Mi-

(Ml

+M

2)]

j=3

esik enerjisinin ifadesi

seklini alir. Carpismadan sonra i ninci parcacrgm mentumu, kutle merkezi sistemindeki momentumu domisiimti yardnrn iIe

Iaboratuar sistemindeki move eneriisi cinsinden Lorentz

Pi = p/ +

s V ( r + 1V. y c
2

Jl/ + E/)

seklinde ifade edilebilir, Burada i=3,4,..., n dir. p,' = 0 sartlan ve E/ = M, c2 bagmularn verir. 0 halde, son bagmti Pi veya

p/ = 0

sartlanm

=~
c

V M; c2 = Y V

u,
yV

P3 = P4
M3 sartlanru venr. Burada y M4

...

= Pn

--

Mn

(:EKiRDEKLERiN NiTEL QZELLiKLERi

Jf.

13

Y==-!==~

, J1_V2

c2 sistemine gore Iuzidir. Diger

bagmnsi ile verilir ve V kiitle merkezinin yandan,

laboratuar

oldugundan

veya her iki yanm karesinin 1

tersini alarak 1 1 1 1

v.2
I

veya
l'· I

V'

"I = V
=y n

sonucuna vanhr. Bu sonuc esik enerjisi sartlanm

y =y
3 4

= ••.

=V

seklinde verir. Reaksiyondan iki parcacik cikmasi halinde esik enerjisi

veya Tefl seklini altr. Fger M3

= --

2M2

\Ml

+ M2 + M3 + M
M2 olduguna

4)

+ M4

.:::: ; M

+
M]

dikkat edilirse

r; ::::

M3

+ M4-Ml

+ M4

bulunur. Bu da prob. 7 deki sonucla aymdir. 1.9. Bir serbest elektronun civarmda bir elektron-pozitron ieln bir fotonun esik enerjisinin 4mc2 oldugunu gosteriniz. -;ifti yaratabilmesi

14 • (:EKiRDEK TEORisi

C;6zUMLO PROBLEM KiTABI

90Z0M:
Problem 8 de eide edilen

forrnulunde bombardrman parcactgi olan fotonun sukfmet ktitlesi Ml = 0 ve hedef parcacigi alan elektronun sukfmet kiitlesi M2 = m dir. Reaksiyondan hedef elektronla birlikte biri elektron, digeri de pozitron olan iki parcacik daha cikar. Boylece M3 :::.' .~14=- Ms := m yazilmahdn. 0 halde

sonucuna vanhr, 1.10. Kiitlesi M olan bir eekirdek enerjisi hv olan bir fotonu yutuyor. Bu 0layda celdrdekte meydana gelen uyanlma enerjisi nedir? KiiS;iik foton enerjiIeri is;in uyanlma enerjisinin yaklasik olarak h» ye esit oldugunu gosterlniz.

90ZUM:
Problem 6 da eide edilen Eu'

V2Mh T

+ (M f + Mhf

c2 -

Mb c2

formtihinde bombardiman parcacigi olan fotonun sukfmet kutlesi Mf=- 0, hedef parcacigi olan cekirdegm sukunet kutlesi Mh = M, yutulmadan sonra uyanlnus cekirdegin sukunet kutlesi Mb = M ve fotonun enerjisi E = T = hv oldugundan

Eu'
veya

c V2Mhv

M? c1

Mc2

sonucuna vanhr,

Kiiciik foton enerjilen icin

veya Eu' ::::hv bulunur.

C;EKiRDEKLERiN NiTEL 6ZELLiKLERi

Jt.

15

Lf l: Bir protonuo, silkunette olan diger bir protonla ~arpl§itIgI zaman bir proton-antiproton ~:ifti yaratabilmesi h;in 6M pc2 degerinde bir minimum kinetik enerjiye sahip olmasi gerektigini gosteriniz. (,OZUM: Problem 8 de elde edilen

formiiliinde born bardrman parcacigi olan protonun sukunet kutlesi M; = M p ve hedef parcacigi olan protonun siikfinet kiitlesi M2 = Mp dir. Reaksiyondan, bombardiman ve hedef parcaciklan olan iki protonla birlikte biri proton, digeri antiproton olan iki parcacik daha cikar. Boylece M3 = M4 = Ms = M6 = Mp yazilmahdir. 0 halde

sonucuna

vanhr.

1.12. Eger
9.BeS

zHez ~

+ 136C7

reaksiyonu miimkiin olsaydi, II parcacignun kinetik enerjisi 5 Me V olduguna gore, nesredilen y ismmm miimkiin en biiyiik enerjisi ne olurdu?

r;OZUM:
9Be

(a, y)

13C

reaksiyonunda

enerjinin korunumu

EBe
denklemi ve momentumun

+ B;

=- E,

+ Ee

korunumu

da

PoX= P,
denklemi ile verihr, Momentumun

+ Pc
denklemini

korunumu

Pc = Per.-- P,
seklinde yazip her iki yanm skaler karesini ahrsak

16 Jt.. <;EKiRDEK TEORisi

C:OZUMLU PROBLEM

KtTABI

Pc'2

p(x? + p/ -

2 P« Py cos q>

elde ederiz. Burada <p, nesredilen y rsmmm yayilma dogrultusunun a parcacigmin gelis dogrultusu ile yapugt acidir. E Be + Ea = sabit oldugundan, E, + Ee = Sabit olur ve E; = maksimum olabilmesi icin Ee =. minimum olmahdir, Digeryandan,

oldugundan, Ee = minimum olabilmesi icin Pe2 = minimum buki CPy = E; bagmtisi dikkate almirsa, ancak <p = 0 icin
Pe2 = (Pa -

olmahdir.

Hal-

pyf

minimum denklemi olarak almmahdir,

2

oIur ve bu bagmti momentumun bu bagmttyi

c2 p/ -

korunumu

Simdi

Zcp;

CPy

+ c2 Pex

= c2 Pe2

seklinde yazahm ve sonra da ct/y

=

Fy

c2p

ex2

=E 2-'rx

M a' 2 c4

ifadelerini yerlerine koyalim : E y2 _ 2 V/ E ex2 . M ex2 c4 E ",

+ E ex2 -

M a.2 c4 =- E e 2 -

M e2

C"

bulunur ve dijer yandan, enerjinin korunumu Ee2 yazilabilir,

dcnklerninden

=-

EyZ

+ Ea. + EB/
2

-- 2Ea. Ey _. 2EBe Ey -f- 2EBe Ea.

Son iki denklemin

karsilastmlmasmdan

veya hedef

9Be

cekirdegi icin

oldugundan 2 (MBe c2

+ Erx-

VErx M/
2-

c4) E;

= 2MBec2

Ea.

+ (MB/ + Ma.2--_·Me2)c4
enerjisi ile T'; ki-

sonucuna vanhr. a bombardiman netik enerjisi arasmda veya

parcacigi icin Ea. toplam

E
bagmtisr oldugundan

CI.

= 2M

CI.

c2 T CI.

+T +M
cc 2

0:

c4

<;EKiRDEKLERiN NiTEL 6ZELLiKLERi

11-

17
c4

2 [(MBe+Mo:) c2+To:-

y2Mo:c2 To:+ To:2] Ey=2MBeC2 reaksiyondan

To:+[(MBe+Mo:)1_Me2]

elde edilir. Diger yandan,

a91ga cikan enerji

0: --

Q = (M Be + M
oldugundan 2 [(MBe+MJ veya ( 1y2Mo: c To: + To:2~ Tel.) (MBe+MJC
2

Md

r?+T(t. -

V2MrJ"c2 To: + Tet.2] Ey=2MBe c2 To:+Q(MB~+Mo:+Md

c2

e, =

MBe To: MBe+Met.

2"

1 Q (1 + MB,,+Mo: Me

sonucuna vanhr, Ek I deki cetvellere bakarak MBe c2

= 8394,864747 MeV Mo: c2 = 3728,431099 MeV (M Be + Ma) c2 = 12123,29585

Q
=

MeV

0,011434x931,5016

10,650789 MeV genel formiilde yerlerine yazihrsa 0,999561 X 10,650789 14,10839724 0,984479783

bulunur. Bu sayisal degerler yukardaki 188,1561829 12123,29585 E

y

e, = 0,6924573 X 5 +

3A622865

+ ]0,64611072
Ey = 14,33 MeV

0,984479783

sonucuna vanhr, Bu sonuc rolativistik luzlar icin bulunmustur. mayan luzlar icin c ~ 00 ve M Be + M C1. :::: Me alarak

Rolativistik

01·

veya
s;«

9X 5 13

10,651 = 14,112 MeV

sonucuna vanlir. tki hesap arasmdaki fark 0,22 MeV dir.

II. BOLUM

L
n.1.

<;EKIRDEKLERIN GENEL QZELLiKLERI

._----

Cok ince1ikli yaprlmrs elektron sacilmasi deneyleri, bir -;,ekirdegin gereekten hemen hemen sabit bir yogunluga sahip bir kiire seklinde oldugunu ve etrafmm da yogunlugu azalarak sifira dii~en bir ince kabukI a sanldigun gostermektedir. Yogunlugun maksimum degerin yarisma dii~tiigii kiire yiizeyinin yancapi c He ve yogunlugun maksimum degerin yiizde 90 mdan yiizde 10 una dii~tiigii ge~i~ bOlgesini olusturan kabugun kahnhgl s ile gosterilsin. Bu biiyiikliikler fm cinsinden olarak

c = 1.12
s

AlP -

0,94 A-I/J

(1)
(2)

= 2,5 + 0,3

bagmnlan He verilmistir, Boylece, e§deger uniform dagrhmm yancapi R u' = 1 12 Al/3

235 ,

A-I/3

--

207 A-I ,

(3)

bagmnsr He bellidir. Cekirdeklerdeki yogurtluk dagihnn sadece c ve s gibi iki parametre He belli oldugundan, bu dagilnn a~agldaki basit fonksiyonla verilebilir :

r<c--t c--t<r<c+-t
1

19m:

P = Po'

2
1
2

r>c+-t

icin : p

0,

burada Po' ~ekirdegin merkezindeki yogunluktur ve biitiin eekirdekler i-;in aym oldugu kabul edilmektedir. i « c olduguna gore (1) ve (3) bagmnlanna benzeyen
18

C;;:EKiRDEKLERiN GENEL GZELLiKLERi

),j.

19

a AI/J

--

t2

12a

A-I/J

(1 ')

ve

R
u

= aAl/3
=
( 4

+~

24a

A-I/3

~3')
t 2/ c2 den daba

bagmtIlanDl eikanmz ; burada a

/ "3 1t Po)-1 3

tiir ve besaplarda

kUfYiikterimler ihm3.l edilecektir. Aym zamanda t = 1,25 s ve Po = 0,17 fm-3 oldugunu gosterinlz, (I') bagmtrsmr (1) bagmnsr He karsilasnrarak s :::::2,84 fm oldugunu gosterlnlz,

90ZUM:
Cekirdegin kiitlesi

m=

f
Y

plr)d-t=41t
0

+}t
p(r)r2dr

integrali ile hesaplanabilir.

Boylece

veya

yazilabilir. Buradaki integrasyonlar m=

4n Po 1 (c - ~
yapihrsa

+ 'r

yapihrsa

+ ;,

(c + ~ I) [ (c + ~ t)' - ( c - ~ t - :1 [( c + ~ t (c - ~ tn!

veya kisaltmalar

r-

bulunur.

Eger ardisrk Iasaltrnalara

devarn edilirse

20

JI-

CEKiRDEK TEORisi

COZUMLO PROBLEM KtTABI

4rr m=~POc3 3
sonucuna vanlir. Diger yandan, cekirdegin merkezine

( 1+--1

(2)

4 c2

(4)

nazaran ikinci istatistik momenti

112 =

f
V

r2 per) d-r: = 41t Boylece

t

f
c

+~t 1 p(r),4 dr

integrali ile hesaplanabilir.

112 = 41< Po
veya

[f
o

c-fr

r dr

+
1 c-lf t

yazilabilir. Buradaki

112 = 41< Po )

+ (c-

integrasyonlar

yaprhrsa

~ t)' + ;1 (c + ~ t) [ (c + ~ t
~t [( c

+ ~t

r- (c - ~ t)'] r- (c - ~ n l
t

veya kisaltmalar

yapihrsa

112 = 41< Po [~

(c -

+ t)' 5

(c

+~

_+5 + !
I

t)(

c'

+
+

+ c t'
2

8~

(4)

c' t'

1~ C

(4) ]

bulunur.

Eger ardisik kisaltmalara Ilz

devam edilirse

= -4rr Po C5 (1

T-

--

c2

12)

sonucuna

vanhr.

(:EKtRDEKLERiN GENEL QZELLtKLERl

)f.

21

Cekirdegin uniform yogunlugu Pu olduguna gore esdeger uniform dagihmm yancapr Ru

m

4rr Pu

o J.l2 = 41t P u

f f ,.4
RU

r2

dr = - 3 Pu R
4rr

4rr

RU

dr = - 5 P U R U5
ve (4) ile (5) bagmnlanndan

bagmtilan ile tarif edilir. Bu bagrntilardan

112

_3 R

2 u

m
veya

:)

=- _'3 c2 5 1

1+--

5 t2
2

+ _] _t
4

6_c-::2_
e2

=-c

5 12 ( 1+-6~

)1/2 ( 1+-- )-1/2 ] t2

4~

bulunur. Eger t2jr2 den daha kuciik terimler ihmal edilirse

Ru :::: c ( 1 + -5 12 c2
veya

(2) ( 1t) c2
2

- 1 -t ) 8 c2

R=cl+-- 7 ( u 24
elde edilir. Atomik

(6)

= (;

1t

Po

kutle

birimi

cinsinden

m::::

ahnabilir.

Diger

yandan,

tarifini kullanarak a3 A

(4) bagmnsr 1 c3 ( 1 + - -4 c2

(2)

veya
C

1+

t2 / -1 --2 )1 3 = a Al/3

seklinde yazilabilir. Eger ,.2/ez den daha kucuk terimler ihmal edilirse
C

1 + -I -t ) ( 12 c2

:::: A 1/3 a

veya

22

Jf-

<;EKiRDEK TEORisi

<;GZUMLU PROBLEM KiTABI

c2

aA 113

+ -1

12

t2

::::

elde edilir. Bu ikinci dereceden denklemden c "" ~ veya c "" ~

(a A'/3 + Va' .1'/3 a .1'/3 (I +

c c;6ziiliirse

t2)

V 1-- 3a,t:
6a2
t_
2 _)

2/, )

bulunur. Eger t2/a2 den daha kuciik terimler ihmal edilirse

c-

_1
2

a A1/3

(2- __
--

A2{3

veya
C ::::

a A1{3

t2

12a

A-l{3

(I')

sonucuna vanhr. Diger yandan, (f) bagmusi

Ru::::::

7 c+ --

t2

24

(6)

seklinde yazilabilir ve (1') bagmtrsmdan

.!:_ :::: !:_

c a
yazilabildiginden, (6) bagmtisi

A-l{3

e, ::::AI/3 a
veya

__!}_

12a

A-l/3

+ }_f__
24a
A-lj3

A-l/3

R ::::a A 1/3
u

+~

24a

(3')

son seklini ahr. 'Diger yandan,

_e_
Po bagintismda

_!_
t

(c + .!_ t - r) 2
1
e;

vlo« =

WIn r

r~ koyarak

Et=c+-t-r 2
veya

(;EK1RDEKLERiN

GENEL OZELLiKLERi

Jf.

23

r~ = C

+ (05 ve

E)

elde editir. Bu bagmtidan

rO•1

+ 0,4 t

r0·9 =c·_·04t ' azaldigi gecis bolgesini olusturan

bagmtilan elde edilir. Cekirdek yogunlugunun kabugun s kalmhgi

s =- rO•1
-

rO•9 = O,R t

oIarak bulunur ve buradan t = 1,25 seIde edilir. (1) ve (1 ') bagintrlan karsilastmhrsa a = 1,12 fm ve t2/l2a = 0,94 fm bulunur. (3) ve (3') bagmttlarmdaki katsayilann uygunlugu ,5t2/24a = 2,5 X 0,94 =-.2,35 fm ile gerceklesir, Diger
yandan,

t ve

v' 0,94

12£1 s

=
=.

v' 0,94

17 xl,

12 :::: 3,5544 fm

0, St :::: 2,8435 fm

elde edilir. Aym zamanda Po = _3_ sonucuna vanhr. 1l.2. Eger bir -;ekirdegin yiik dagrlmn iiniform, sekli bir donel elipsoid ise, ve a yanekseni simetri ekseni ve b yariekseni de ona dik olan eksen ise,

41ta3

4rr(1,12)3

::::0,17 fm-3

Q=
bagmttsmt kullanarak

+f
v

p(r) (3z2 -

r2) d~

bu cekirdegin eJektrik kuvadrupol momentinin

Q =- _ Z(a2 5
oldugunu gosterlnlz,

b2)

90ZUM:
Cekirdegin yiik dagilnru uniform oldugundan p(r)

sabit = p ve

=:

f
v

(3z2-

r2) d-:

yazilabilir, (r, 8, <p) kiiresel koordinatlarindan

(r', <p, z) silindirik koordinatlanna

gecis rem

24

-¥-

C;EKiRDEK TEORisi

C;OZUMLU PROBLEM KiTABI

r' donusum denklemleri

r sin 9 , ve

r cos 9

kullamlabilir,

d-r yazilabilir. Boylece Q

= r'

dr' dCfJ dz

=~

f
v

(2z2 --- r'2) d't

21t ~

ff
B

(2Z2 -- r'2) r' dr' dz

elde edilir; burada B, iki kath belirli integralin ahndigi bolgedir ve cekirdegin V hacmmi snnrlayan donel elipsoidin silindirik koordinatlardaki

seklindeki denklemi ile belirlenmistir. 0 halde, B integrasyon bolgesinin sirunru belirleyen elipsin list yansmm denklerni r olduguna gore Q veya Q~

r'(z)

=!!_

Va2-

Z2

= 4n

f
0

r'(z)

(2z2- r'2) r' dr' dz

o0

4" : [2 f
o

a
Z2

dz

r '(2)

r' dr' -

ff
a

r'(z)

dz

r'J dr' ]

yazilabilir. integrasyonlar

yapihrsa

Q ~ 4" ~ veya

[f
o

r"(z)z'dz-

f
0

r"(z) dZ]

veya

<;EKiRDEKLERiN GENEL DZELI.iKLERi

JI.

25

veya

veya Q =- 41t ab2 .e, e veya

(2-3
e

_!_) a
5

2-

_!_ (1 - 2_
4 3 2

2.)
5

b2]

Q = 81t ab2 J?. (a2 _ b1.)

15 sonucuna vanhr. Diger yandan,

=2
5

41t ab
3

..£.. (a2
e

b2)

cekirdegin toplam elektrik yuku

41t Ze=-ab2p
3 ile verildiginden

41t ub2
3

J?. = Z
e

bagmtrsi elde edilir ve Q nun ifadesinde yerine yazihrsa Q sonucuna vanhr,

= -2

Z(a2-

b2)

II.3.

1.2

All)

ve Q

2 5 z (a

2-

b2) bagmnlanm

kullanarak

17671Lu

ve l1\oSn eeklrdeklerlnin biiyiik ve kii~iik yarieksenlerinin boylanm 176Lu h;in Q = + 8 b, 119Sn icln Q = - 8 b ve-l b = 100 fm2 dir.

bulunuz.

r;OZi"M:
Cekirdegin ortalama yancapi olarak biiyiik ve kucuk nnm ortalamasi alma bilir ve yaneksen uzunlukla-

a+b

--

=R

= 1,2 Al/3 veya a

+ b = 2AAI/3

yazilabilir. 0 halde,

26

Jf..

(:EKiRDEK TEORisi

COZOMLO PROBLEM KiTABI

0=2. Z (a 5 veya

+ b) (a--b)
Q = 0,96

0,4 x2,4 Z Al/3(a-b)

ZAl/3

(a -

b)

yazila brlir,

800 =- 0,96 X 71 X (176)1/3 (a - b) veya

a -1- b

=='

2,4 X (176)1/3

a- b
veya

= 2,09438
a
=

fm ,

a -1- b = 13,44979 fm
b

7,772 fm ,

5,678 fm

bulunur.

119soSn

icin :
u), b

800 = 0,96 X 50 X (l19)1f3 (b veya

+ a = 2,4

(l19;I/3

b - a = 3,38844 fm,
veya

+a=
=

11,80484 fm

a = 4,208 frn , b
bulunur. n.4.

7,597 fm

U~ ijzde~

par~aclga ait antisimetrik dalga fonksiyonunun cI>(1,3,2) <P(3,2,1) cI>(2,l,3)

'l' = «P(I,2,3)

-1- <1>(2,3,1) + cIl(3,l,2) -

seklinde oldugunu ispat ediniz.

herhangi bir sekilde siralanmalanna permutasyon ad! verilir ve btl permiitasyonlann sayisi 3! = 6 dir, Her siralanrnada yan yana iki parcacigm yer degistirmesine de inversiyon adi verilir. (1, 2, 3) seklindeki siralanmaya da tabii permiitasyon adi verilir, Alti permiitasyondan besi tabii permutasyondan itibaren ardisik inversiyonlar ilc elde edilebilir. Cift sayida inversiyonlar ile eide edilebilen permiitasyonlara cift, ve tek sayida inversiyonlar ile elde edilebilen permurasyonlara da tek permiitasyon adt verilir. Boylece, (1,2, 3), (2, 3, 1) ve (3, 1, 2) permiitasyonlan c;:ift ve (1, 3, 2), (3,2, 1) ve (2, I, 3) permiitasyonlan tektir. Parcaciklan bir daire iizerinde siralarsak cift permiitasyonlar 1---+2--+,3---+1eklinde bir dairesel permiitasyon ve tek permits tasyonlar da 1~3-»2---+ 1 seklinde ters yonde bir dairesel permutasyon meydana

1. 2 ve 3 sayilan ile isaretlenmis parcaciklann

C:EKiRDEKLERtN GENEL QZELLiKLERt

¥ 27

getirir, Cift permutasyonlara ait <1> dalga fonksiyonlanmn permtitasyonlara ait cI> dalga fonksiyonlannm toplammi
F(J, 2, 3) = <1>(1,2,3)

toplamim F ile ve tek da G ile gosterirsek

<p(2, 3,1)

+
=

<p(3, 1,2) <P(2, 1,3)

G(1, 2, 3)

<p(l, 3, 2)

+ <P(3, 2,1)

yazilabilir. Herhangi bir inversiyon icin veya parcaciklardan herhangi ikisi aralannda yer degistirdiginde F fonksiyonu G ye ve G fonksiyonu da F yc donustir; ciinkii, boyle bir islem icin tek perrmitasyonlar Gift permutasyonlara ve ciftler de teklere donusilr. Mesela, 2 ile 3 parcacigr aralannda yer degistirirse F(l, 3, 2) ~ G(1, 2,3), oIur. Bu sebepten, '1'(1, 2,3) = F(l, 2,3) G(1, 2, 3)

G(l, 3, 2)

="

F(l, 2, 3)

bagmnsi ile tarif edilen bir 'I' fonksiyonu parcaciklardan herhangi ikisinin aralannda yer degistirmesi iIe isaret degistirir, Mesela, 2 iIa 3 parcacigt aralannda yer degistirirse '1'(1,3,2) == F(1, 3,2) G(l, J, 2)

G(l, 2, 3)-F(1,

2, 3)

= - [F(l, 2, 3) -- G(1, 2, 3)]

= _. '1'(1,2,3)

sonucuna vanhr. 0 halde, lie; ozdes parcaciga ait antisimetrik dalga fonksiyonu. 'I' =- <P(l, 2, 3) + <P(2, 3,1) + <p(3, 1,2) - <P(1, 3, 2) - 4>(3, 2, 1) - 4>(2,1. 3) seklinde olmalidir. y;(x, y, z, sz) = <I>(x, y, z) (a a + b P) dalga fonksiyonu, spini (9,cp) kiiresel koordinatlarr He verilen dogrultuda olan bir parcacig; tasvlr ettigine gore m = + 1/2 icln
IT.S.

oIdugunu gosteriniz; burada C keyfi bir sabittir. m = - 1/2 iein hesaplari tekrarlayunz ve 'Xl/2 , 'X_l/2 splnorlerinin ortonorml sekillermi bulunuz.

Spinin keyf'i dogrultudaki (8 ,q» kiiresel koordinatlan

C1

bileseninin ozdegerleri ve ozvekWrleri bulunabilir.

= (CO!;)

<p

(~x

sin q> e) sin

e + cos 8 e

vektoru

He vcrilen bir keyf'i dogrultu

belirler. s spin vektor operatoni

yerine

28

JI.

(:EKiRDEK TEORiSi (:OZOMLU PROBLEM KiTABI

s=-na
2 bagmtisi He yeni bir a vekior operatorii spinin e1 dogrultust.ndaki bileseni
S r

tarif etmek daha elverislidir, Boylece, 1

= s . el

=-

Ii a . el =-= -

(J

seklinde olur. Buradaki a, operatoru

a,

= (o ,
0'x r O'y'

cos <p

(Jy

sin <p) sin

e +-

(Jz

':08

bagrntisi ile bellidir.

(jx

o, operatorleri

icin Pauli spin matrisleri kullamlirsa

coe <p

+-

(Jy 8111

<p

=::.!

(0 ° 1)
1 0

cos <p

+-.

(0 -i) .
l

sin <p =

(0

. el'1l

ve
(Jr

(0
(Jr

el'1l

e-iCJl) sin 9

(I0 --]0) cos 9

e-i'1l sin

veya

9 ( ei'1l sin 9
COS

9)

ait

cos 9

elde edilir. Direr yandan, sr operatorune

srX =

Ii m X

ozdeger denklemi o, .operatoriine

aft

a, X

==

2mX

0zdeger denklemini verir. Buradaki X ozvektoru

seklindedir. 0 halde, ozdeger denklemi

COS ( ei'P

e
sin

e-i'P sin 9) (a)

_. cos 9 2m) a

2m (a)
=

veya (cos
ei'P

esin

e-i([l sin

eb =
b

ea-

(cos

e + 2m)

denklemlerine donilsiir. a ve b sifudan farkh Iineer homogen sistemin katsayrlar determinanu

olduklanndan, a ve b ye gore
sifir olmahdir :

CEKiRDEKLERiN

GENEL DZELLiKLERi

... 29

cos Bu bagmtidan -

e -2m

eiIP sin cos"

ee+

(cos 4m2

e+
sin? 1

2m)

=0

-_.

e=-o

f1l=

+-2

sonucuna vanhr, m = 1/2 icin a ve b ye gore Iineer hornogen sistem (cos 9 ei'P

1) a

+ e(cos

iCfJ

sin

e 13 = 0

sin

easin

+ 1) b = 0
. e e 2 sm -cos2 2

veya
a
e-i'P

1 --

e cos e

a
-

1
=.:.

+ cose
e

2 COS2 e'''1' 2' Sill

-

e 2

e'" sin

cos -e 2 2

veya

-_----b
ei'P12

sin ~

seklini ahr. Bu bagmti, C kevfi bir sfibit olmak iizerc,

----:--=

eiCfJ/2 sin ~ 2 seklinde yazilabilir ve aranan sonuclan verir : b =- C -r= sin ~ 2

zz.;

C e-i'P12 cos ~ , 2

Diger yandan, X spinoriin un normalizasyon

saru
1

x+ X.
oldugundan, C

=.

Ia ]2 + l b 12 ==

=_

1 bulunur,

30 11- C;EKiRDEK TEORISi

C;OZUMLO PROBLEM

KlTABI

=- _.

1/2 icin a ve bye gore lineer homogen (cos 9

ei'P

sistem 0 8 2

1) a -l-

e-i'P

sin 9 b =- 0

gin 8 a -- (cos e

--

1) b
.

-=

veya a
b
e-j'P

sin 8

? _ SIn-

8 2

cos-

+ cos 8

a b

1 -- cos 8 e'" sin 9

--

----------,,..8 e'.'P 2' sm -cos-

2 sin? ~ 2

8 2

veya
__ e-i'P /2

--=---------b
ei'P ,2

sin ~ 2

cos ~ 2

seklini ahr. Buradan

1 + -'-I-b

I a 12
'--[2

sm --

8 2 8' 2

=- 1 --I-

cos2_

Ia I --=

SIn-

Ib I

cos2

veya

Ia [2 + I b [2 =-

1 normalizasyon

sartmi kullanarak 8 2

[hi

cos -

lal = sin ~

sonuclan elde edilir. Diger yandan, alb yi veren bagmn He karsilastirarak

a = - e-j'P/2 sin~sonuclanna vanhr.

2'

= ei'P12

cos ~ 2

Sonne olarak, X1l2 ve X-1/2

spinorlerinin

iffideleri

X_1/2 =

ei1Pj2
seklindedir, Bu spinorler

sin ~

ej'P/2 cos ~ 2 ortonormallik sartlanm saglarlar :

asagidaki

(::EKtRDEKLERiN
'V

GENEL OZELLiKLERi

... 31

""1/2

+ ""1/2
'V

_ •.

'V

""-1/2

+ X -112

--

-- 1 ~,

'V

""liz

+ X -1/2 -- 'X-1 I2+ X 1/2-X m (€I , <p)

Boylece, kuresel koordinatlarda seklini ahr,

dalga fonksiyonu

!J; (r , €I , <p , s.) = W(r , €I , tp)

ll.6. A = 14 kutle saytsma sahip fi~ izobardan 146CB fin temel haline ait enerji seviyesi ile 147N7 iin birinci uyanlnns hallne ait enerji seviyesi arasmdaki farkm 2,15 MeV ve 147N7 fin birinci uyarrlnns haline ait enerji seviyesi ile 14806 fin temel haline ait enerji seviyesi arasmdaki farkm da 2,80 Me V oldugu deneysel olarak bulunmustur, Bu ii~ hal bir izospin triplett meydana getirir. Bu enerji farklarnun tamamen Coulomb alamnm etkisi ve notron ile proton arasmdaki kiitle farkmdan meydana geldigini gosteriniz ve deneysel degerlerle karsilastmmz. (Burada ro = 1,3335 fm degerini kullammz.)

r;OZUM :
Cekirdek uniform olarak elektrikle yiiklii ve R yancaph diisilnulurse toplam Coulomb enerjisi E sekliude olur, Dig~r yandan,
c

bir kure olarak

= ---- R 5
=~ro Al/3

3 Z2 e2

cekirdegin yancapim veren R

bagmtisi kullamhrsa

ve (1)

vaz edilirse Coulomb enerjisinin ifadesi

F::..:..:a
c

--

z1-

Al/3

(2)

seklini ahr. (1) bagmtrsi

seklinde yazilabilir. But ada e2jnjc2 elektronun klasik yancapi ve mcl de elektronun sukfmet kutlesinin enerji esdegeridir. Ek I deki cetvellerden yararlanarak
Ci
c

=- 0,6

2,817938 X 0,5110034 1,3335

:=;

0,648 MeV
147N1

buIunur. 147N7 cekirdegi icin 2Z = A dir. Boylece, 146CS ile nit (2) bagmtisr ile verilen Coulomb enerjilerinin farki

cekirdeklerine

32 ... C;EKiRDEK TEORisi

C;bZUMLU

PROBLEM

K1TABI

6. E - = a Z2 C C

(Z -- 1)2
.,.11/3
147N7

== a
C

2Z _. J = a _A_"_l A 113 C Al/3

(3)

seklindedir, Benzer sekilde, verilen Coulomb enerjilerinin 11 E +

c

He farki da

14806

cekirdeklerine

ait (2) bagmtisi ile

a (_Z_-+_- _1)_2_-_"_Z_2
c Al;3

::=:

a _2_Z_4-_1_
c

aA
c

AI/3

A1/3

+1

(4)

seklindedir.
6.

(3) ve (4) bagmnlannda

A = 14 yazarak

e; -= 0,648
=

13
2,41014

=
=-"-

0,648 X '5,39387 =- 3,495 MeV

A E/-

0,648 X

15 2,41014

0,648 X 6,2237

:=.::

4,033 MeV

bulunur. 147N7 cekirdegi 146Cg cekirdegindeki bir notronun bir protona donusmesiyle olusur ve notronun kutlesi protonun kutlesinden daha biiyuk oldugundan M'; -" Mp kadar bir kiitle azalmasi vardir, 0 halde, 146C8 147N7 cekirdeklerine ait toplam enerji farki

ile

ve benzer sekilde,

147N7

ile

14806

cekirdeklerine

ait toplam enerji farki da

A E+
seklindedir.

=-

A E'c + - (M n -- M P ) c2
yararlanarak 1,2~3 =" 2,74 MeV

Boylece, Ek I deki cetvellerden

ve

6. E- ~ 3,495 -" 1,293 ::::2,20 MeV,

A. E+ :::: 4,033 -

sonuclanna

vanhr. Deneysel degerler .6. E- =- 2,15 MeV ve 8. E+ ="" 2,80 MeV dir,

~I.

BOLUM

i Ki NO
m.l.

AL<;AK ENERJiLERDE KLEON LU SiSTEMLER

iki parcacikh bir sistem icin izafi hareketin momentumunun kiitle merkezi sisteminde parcaciklardan her birinin sahip oldugu momentuma esit olduguou gosterlniz,

r;OZOM:
Parcaciklarm kiitleleri m1 ve m2 ' kiitle merkezi sistemindeki hizlan v/ ve v2', momentumlan da p/ = m} VI' ve P2' = m2 V2' oisun. Kutle merkezi sisteminde sistemin toplam momentumu 81[11' oldugundan p' veya yazilabilir. Diger yandan, gm& gore izaf'i Iuzr

= Pi'

+ P2'

(1) (2)

kiitle merkezi

sisteminde

1 parcacigirun

2 parcaci(3)

v=
seklindedir. (2) ve (3) baginnlanndan

VI

-_

v2

v/ ve v2' hizlan (4)

seklinde cozulebilir, Kiitle merkezi T r = -1 seklindedir. (4) baginnlan

sisteminde
nEI VI

sistemin toplam kinetik cnerjisi m2 v2 '2 (5)

'2

+ -1

yardimi ile (5) bagmtrsr

T' = _!_ m. ml
2 seklinde yazilabilir.
(m}

+ rn2)2

m2m/

v2

= _!_ mt m2 v2
2 m1

+ m2

(6)

33

34 ¥ C:EKiRDEK TEORtSt

C:OZUMLU PROBLEM

KiTABI

m == m, m2

(m1

+ 1'112)

(7)

bagmtisi ile m indirgenmis

kiitlesi tarif edilirse (6) bagmtisi 1 T , = -mv~" 2

(8)

seklinde ve (4) bagintilan da

p/

mv,

P2

-m v

(9) izafi mo-

sekillerinde yazilabilir. (8) bagmtisi sadece v izafi h1Z111a bagh oldugundan hareketin kinetik enerjisini ifade etmektedir. 0 halde, izaf'i hareketin rnentumu Pi
=

V2mT'
Pi
=

=mv
(10)

veya
mv yardtmi ile seklindedir. Boylece, (9) bagmtrlan veya (10) bagmusi

PI = P2 = Pi

seklinde yazilabilir, Bu da aranan sonuctur, HI.2. m1 kiitlesine sahip parcaciklar rn2 kiitlesine sahip parcaciklar tarafmdan sacrlmaktadir. Eger m2 < m, ise, maksium sacilma acisnun laboratuar sisteminde arc sin (m2/m]) ve kiitle merkezi sisteminde 90° + arc sin (m2/ml) oldugunu gosteriniz. Eger m, < m2 ise, maksimum sacrlma aersmm her iki sistemde de 180° oldugunu gosterfniz, Uygulama : Eger doreronlar protonlar tarafmdan sacrhrlarsa maksimum sacilma aeisnnn, yaklasik olarak, laboratuar sisteminde 30° ve kiitle merkezi sisteminde 120° oldugunu gosteriniz. Fakat protonlar doteronlar tarafmdan saeihrsa maksimum sacilma actsmm her iki sistemde de 180° oldugunu gosterinlz, Aynca, notronlar protonlar tarafmdan sapldlgl zaman laboratuar sisteminde maksimum sacilma aeismm 86° 59' 35" oldugunu gosteriniz.

C;OZtJM:
Once laboratuar sistemini dusunelim. Laboratuar sisteminde 1 ve 2 parcaciklanum hizlan carpismadan once, mutekabilcn, u1 ve sifir, carpismadan sonra da V1 ve Vz olsun. 0 halde, laboratuar sisteminde momentumun korunumu veya

ALCAK ENERJiLERDE

tst Ni)KLEONLU SiSTEMLER

If-

35

vaz edilerek (1) seklinde yazilabilir. Diger yandan, laboratuar cacigma gore izaf'i hrzi sisteminde 1 parcacrguun 2 par(2) bagintist ile verilir, (2) bagmtismm her iki yam a ile carpilip (1) bagmusr ile taraf tarafa toplanirsa v2 hizi yak edilir ve
U1

+ av =" (1 + a) V1
(I

veya av

+ a) VI -

u1
U12

(3) oldugunu hatirlayarak (3) ba-

bagmtisi bulunur. Elastik carpisma icin ,,2 = gmtlslmn her iki yarumn skaler karesi ahmrsa

veya veya 2u1 elde edilir. Laboratuar edildiginden,

• VI

(1 -

a) u/

+ (1 + a) v/
acisi
Slab

sisteminde

sacilma

= Z\- (u,

,VI)

ile tarif

veya cos
Slab

= _!_ [(I-a)
2

~
V1

+ (1 + a)

2]
u1

(4)

sonucuna vanhr. Slab acrsimn degisim arahgi alan 0 < 8lab < 1800 arahgi icin cos Slab, 1 > cos Slab > - 1 arahginda degi§tigi icin, cos Slab bahis konusu arahkta azalan bir fonksiyondur. 0 halde, Slab == maksimum icin COS Slab = minimum olur. lncelerneyi kolaylastirmak icin (4) bagmtismda y = cos Slab ve

= -1
2

[ (1 - a) x

+ aJ = J(x)
x

(5)

yazila bilir.

36 .... (:EKiRDEK TEORisi

<;OZUMLU PROBLEM KiTABI

Once nt2 < m1 veya a < 1 halini inceleyelim. a < 1 icin (4) bagintrsmdan 1 > cos Blab> 0 veya 0 < Blab < 90 bulunur. (5) bagmtisimn X e gore birinci ve ikinci mertebeden tiirevleri alimrsa
0

dy = ~ dx 2
(Fy

(l_a_
=
1

+
x2

a) =

f'ex)

(6)

dx2
elde edilir. Daima x coziimii

+a
x3

= fl/(x)
tutulursa f'ex)

>0

oldugu goz onunde

=0

denkleminin

xmseklinde olur, Boylece f"(xm) ve

- VI

+a 1--

-a

(1 - u)

, /I - a V I + a >0
(8)

sonuclarma vanhr. m1 < ntl veya a > 1 hali icin (6) bagmnsma gore daima f'(x, < 0, yani, f(x) fonksiyonu azalan bir fonksiyondur. 0 halde, j(x) fonksiyonunun bir minimurnu yoktur ve y = cos Slab ifadesi, Slab = 1800 icin Ymin =- - 1 degerini ahr. (8) bagmtismda y ve a nm degerleri yerlerine yazthrsa m2 < m, icin minimum cos ve'ya
SIn
Blab =

VI- (:: )'

m2
m1

.e

lab

=-

(8')

veya . rna k SlmUm sonucuna vanhr.

elab =

. m; arc sm -

m1

(9)

Diger yandan, maksimum

elab

1800

(10)

sonucunu

yukarda

elde etmistik,

AL<;AK ENERJiLERDE

i:Ki NUKLEONLU SiSTEMLER

¥- 37

Simdi de kutle merkezi sistemindeki maksimum sacilma acismr bulahm. Kiitle merkezi sistemindeki sacilma acisrmn laboratuar sistemindeki sacrlma a<;ISI cinsinden (11) bagmtisi ile verildigi bilinmcktedir. fazla bire esit olmalidir. 0 halde, arc sin tin icerisi birden kiiciik veya en

veya

. m sm Slab < --2 m1

yazilabilir ve bu bagmti (8') bagmttsi ile tutarlidir. veya (9) bagmnsi (11) de yerine yazilarak . rna k Slmum 8 km veya maksimurn sonucuna vanhr. m1
Skill

Boylece, m1 < rnl icin (8')

. rr'2 arc sm ~m;

. ---arc sm (m 1
ni2

1Jl

2)
(12)

Illl

= 900

+ arc sin

m2

m1
Blab

< m2

icin (I1) bagmtisrnda

1800 koyarak

maksimurn Bkm veya

1800

+ arc sin (nIl

1800

sin 1800)

11'12

maksimum elde edilir

8km

(13)

(9), (10), (12) ve (13) bagmtilan doteronlarla protonlara uygulamrsa, doteronlar protonlar tarafmdan sacrldiklan zaman m2/m1 :::::: 1/2 oldugundan, (9) bagmnsma gore
Slab ::::::

arc sin (1/2) = 300

ve (12) bagmtisrna

gore
Skm :::

900

+ arc sin (1/2) =

1200

sonuclanna vanhr. Eger pi otonlar doteronlar tarafindan sacilirlarsa m2/m) ::::::2>1 oldugundan, (10) ve (13) bagmtilarma gore maksimum sacilma acilan her iki sistemde de 1800 01ur.

38

:1f.

C;E.KiRDEK TEORtsi

C;OZUMLU PROBLEM KiTABI

Notronlar protonlar tarafindan sacrldiklan zaman (9) bagmtisinda Ek I deki cetvellerden Mp c2 = 938,2796 MeV ve Mn c2 = 939,5731 MeV yazarak
8lab

. Mp arc SIn Mn

. 938,2796 arc sin 939,5731

.0 arc sin ,9986233

86,9932

veya 81ab = 86° 59' 35' sonucuna vanhr. m.3. r < R h;in V = - Vo' r > R h;in V = 0 seklindeki bir kare kuyu potansiyeli kullamldrgi takdirde doteromm temel hallne ait dalga fonksiyonunun radyal krsnn
r

<R
A

iein :

It

= Al

sin x r ,

>R

i~in : u

A2 e-IZ,.

(1)

seklindedir. Burada Al ve A2 normalizasyon

2_
1 -

sfibitlerinin (2)

2a 1 + aR '

bagmnlan ile ve x ve a sabitlerlnin de x2

=

M -(V: -B) 112 0

(3)

bagmtdan He verildigi bilinrnektedir, Bu verilenleri kullanarak doterondaki notron He protonun biribirlerinin kuvvet menzillerinin icerislnde ve dismda bulunma ihtimalIerini hesaplaynnz, Ayrica, B = 2,2245 Me V, R = 2,0755 fm ve Vo = 34,392 Me V deneysel degerlerini knllanarak bahis konusu ihtimallerin sayisal degerlerinl bulnnuz,

C;OZUM:
Doterondaki nukleonlardan birinin digerine gore izafi kuresel koordinatlan (r , 8, rp) olduguna gore dalga fonksiyonu

~ = - u(r) Y1m (8, q» r

seklindedir, Boylece, mikleonlardan Iunma ihtimali

=-

u(r) Yoo

1/(r)
-:=-

V4rc r

birinin digerinin kuvvet menzili icinde bu-

integrali ile hesapIanabilir. Burada Vi" R yancaph kurenin icindeki bolgeyi temsil etmektedir. Benzer sekilde, nukleonlardan birinin digerinin kuvvet menzili disinda bulunma ihtirnali
1

AL(:AK ENERJiLERDE

txt

NUKLEONLU

StSTEMLER

Jf

39

Wdl§ =

I I~

12 d-: = 4

1
1t

II

asi
R

00

:2

2 U ,2

dr =

I
R

00

u2 dr

(5)

~q

integrali ile hesaplanabiiir. Burada Vd19, R yancaph kurenin dismdaki btitun uzayi temsil etmektedir. Dalga fonksiyonunun radyal kisnu oInan U, (1) bagintrIan yardmu ile (4) ve (5) ifftdelerinde yerlerine yazrhrsa

1ri, = A,'

sin2

%r

dr = ~ A/

(I
0
2

dr -

I
0

cos 2% r Jr)

= _!_
2 lVdl§ =
veya
Wi"

A (R _.__2x sin 2x R) 1_
1

Al

j. e00

2ctr

dr = _1_

2a

Al

[e-2ctrJR
00

A22

2a

e-2otR

A12

(aR --. ~2x 2a

sin 2x

R) ,

Wd Iii

_2_ ..,

A2

.... a

e-2ctR

(6)

sonuclarma vanhr. r = R icin (1) bagintilanndaki u radyal fonksiyonlan ve bunlann duldr ttirevleri u fonksiyonunun surekliligini saglamak iizere aym olmahdir; boylece
X

At cos x R

= -a

A2 e-o:R

(7)

siireklilik bagmulan

elde edilir. (7) bagmnlan

taraf tarafa boluntirse (8)

x cotg x R = - a

bagmusi bul unur, (8) bagmnsi tg x R = - x/a seklinde yazihr ve sin 2 x R ozdesliginde yenne yazihrsa sin2xR veya
= ---

1 + tg2xR --2 ax

2 tg x R

a --sin2xR= 2x

a2 ---- 2 a2 + x

(9)

sonucuna vanhr. (2) ve (9) bagmtilan yardimi ile (6) bagmtilanndan

40 •

CEKiRDEK TEORisi

<;6ZUMLU PROBLEM KiTABI

(10) ve (U)

sonuclarma vanlir. (10) ve (11) bagmttlari saglarlar. (3) bag.ntilanndan

(12

Wi\;

+
'

Wdl~

1 sartrm

o7de~ olarak

+
B

y}

M = -- 2

V.O

2,2245 =- 0,06468
34,392

Vo

ve
-~(12

+x

x2

~ 1 -- -

B Vo

0,93532 kutlesinin

elde edilir, M, notron-proton

sisteminin

indirgenrnis

yarrsrdir ve yak-

Iasik olarak norron ve protonun kiitlelerinin aritmerik ortalamasidir. Buna gore, Ek I deki cetvellere bakarak h2/M =-=- 41,4714 MeV X fm? oldugu gorulur. o halde
(12

= --

h2JM

= ---

2,2241

41,4714

=-=

0,0')3639 fm-2

veya

=-::

O,231(-iO fm"?

ve
a R =- 0,2316
bulunur. Bu degerleri
Wi.;;

X 2,075-5

= 0,4806858 yerlerine yazarak

0,0(468)

(10) ve (11) baginulannda

=- ----

1,4806858

(0,4806858
= 0,63168

0,36832

0,93532 1,4806858

sonuclanna vanhr. ID.4.

Doteronun

temeI halinin izospininin slfu oldugunn gosterlniz,

ALC;AK ENERJiLERDE

txt

NUKLEONLU

StSTEMLER

JI. 41

r;OZUM:
Doteronun dalga fonksiyonu 'it = seklinde yazrlabilir, bali icin
~uzay ~spin 4;izospin tlJuzay

izafi koordinatlarda
~uzay

fonksiyonu

d6teronun

temeI

(1. 2) =: u(r) = u( I rl _. r21)

I rl -r21

seklinde oldugu icin simetriktir. Doteronun temel hali icin toplam acisal momentumu I = 1 oldugundan, d6teronu olusturan nukleonlann spin fouksiyonlan at ' a2, PI' P2 He gosterilirse 4;sPin spin fonksiyonu
q;spin

(1,2)

at u2 veya -=- (Ct1

\12

~2

a2 PI) veya PI

P2

seklinde bir simetrik fonksiyondur. Izospin formalizminde notronlar ve protonlar nukleonlarm yiik halleri adr verilen iki kuvantum hali oldugundan, notron He protona ozdes parcaciklar gozii ile bakilrr, 0 halde, doteronun 'l' dalga fonksiyonu antisimetrik olmah ve 'l' (1 .2) = - 'I' (2, 1) sartmi saglamalidir. Bu sebepten ve tVuzay ve t¥spin fonksiyonlan simetrik 01dugundan, ~izospin Ionksiyonu antisimetrik olmahdir. Doteronu olusturan niikleonlann izospin fonksiyonlan "'11 , "'12 ' 31 , 02 ile gosterilirse antisimetrik q;i:zospin fonksiyonu
~izospin

vi 2
1

(Yl °2 -- "'12 (1)

seklindedir. Diger yandan, dotcronun

T=2

toplam izospini

['"tel)

+ 't(2)]

seklindedir ve her iki yanm skaler karesi almirsa

T2 = ~ [{'t(l))2 -I4 yaztlabilir ve bu ifade

(,.(1))2

(0;(2))2

+2

't(l). -;(2)]

.L.

'Y1ZOSplU -

(.,..(2»)2 ~ 1 (6 4

.f.. . '¥l:ZOSPID

.1.. • '¥Izospln

bagmtilanm

goz online alarak T2

,I.. '¥Izospln. -

't(l) • 'ttl)) .L. '¥lzospm•

seklinde yazrlabilir, Antisimetrik

4;izospiu

fonksiyonu

42

Jf.

(:EKtRDEK TEORiSt

(:OZUMLU PROBLEM KITABI

...(1) ... 't(2) .1,. .'''hzospm __

.1. 't'izospin

bagmtisrm
oldugundan

gerceklediginden

ve ayru zarnanda T(T

T2.1,. . 't'lzospin =

1) 't'lzospln . • .r.,

1 T(T+ 1)= -(6-6) 4 veya sonucuna vanhr,

=0

Ill.S. a parcaciklari atom numarasi Z olan bir cekirdek tarafmdan saeilmaktadrr, KHisik tesir kesiti formuliinii kullanarak, diferansiyel saeilma tesir kesitinin a parf3clklanmn E enerjisi ve e saeilma apSl cinsinden ifadesini bu1unuz.

r;:OZOM:
Gelis dogrultulan biribirlerine paralel olan bir a parcaciklan demetinin atom numarasr Z olan bir cekirdek uzerine du~tugi.ifar? edilsin. Cekirdegin koordinat sisteminrn 0 baslangic noktasmda bulundugu farz edilsin ve a parcaciklanrun gelis doiirultu ve yonunde olan ve 0 dan gecen eksen z ekseni olarak secilsin. Yancapi b carpisma parametresine esit ve ekseni Z olan donel silindir icinden gelen parcaciklar tepesi 0, ekseni z ve tepe kat! acrsi n. alan done! koninin icine sacihrlar. Silindirin dik kcsitinin yuzdlcumti (1) bagmtisr ile bellidir. Silindirin bir ana dogrusu boyunca gelen parcacigtn carpisrna parametresi b dir ve n kat! tepe acisma sahip koninin bir ana dogrusu boyunea sacihr ve sacilma acrsi 0 drr; yani, koninin ana dogrusu ile z ekseni arasmdaki act e dir. 0 halde. koninin .n kan tepe acismm h(iyliklLig(i

n=

21t (l -_.os 0) c

(2)

bagmtist ile bellidir. Boylece, klasik diferansiyel tesir kesiti (1) ve (2) bagmnlanrun kullarulmasi ile

dO" -dD.

2rc b db 2rc sin 1

e de
d(b2)

vcya drJ' -df!

2 sin e

de

(3)

seklinde oIur. Suphesiz e sacilma actsr b carpisma parametresinin hir fonksiyonudur, veya b carpisma parametresi 0 sacilma acisunn b = b(O) seklindeki

AL<;AK ENERJiLERDE

lKt NUKLEONLU

StSTEMLER

~ 43

bir fonksiyonudur. Parcacigm sacrlma esnasmda kat ettigi yorungenin bulunmasi ile b =- bee) fonksiyonu tf!yin edilebilir ve (3) bagmtisi yarduru ile de diferansiyel sacilma tesir kesiti bulunabilir. Cekirdek ile a parcacigmdan olusan sistemin indirgenmis kutlesi nt = AItJ. Afr/(/IIrf_ + Me) olduguna ve ki.itle merkezi sisterninde a parcacigmm izaf'i hizi v olduguna gore, momentumu p = m v ve y6riinge acisal momentumu da L = r X p clur. a parcacigma etki eden kuvevet F ise parcacigm hareket denklemi dp =F

dt
seklinde ahrnrsa olur.

(4)
zaman a gore 1cii1l1nlrevi

Parcacigm acisal momentumunun

tiL dp dr --=rx--+--xp dt dt dt

elde edilir. Diger yandan,

p=mv=m-oldugundan,

dr

dt

dr -xp=mvxv=O

dt

bulunur ve (4; bagmusirun

yukarda yerine yazilmast ile

-=i'xF

dL

dt

(5)

sonucuna vanhr, Cekirdek He a parcacigi arasindaki etkilesme kuvveti Coulomb kuvveti olup V = V(r) seklindeki merkezi bir potansiyelden F=-VV=---bagmtrsi ile Hirer. Bu. ifade (5) bagmtismda

dV
dr

r r

yerine yazihrsa =0 (6)

-=--dt veya

dL

dV r X r
dr r

L -= sabit

(7)

sonucuna vanlir. 0 halde, a parcacrgmm acisal momentumu biitiin yorungesi boyunca sabittir, yani korunur. L = r X p nin yoriinge boyunca sabit kalmasi

44

Jf..

t;EKiRDEK TEOmsi COZUMLU PROBLEM KiTABI

y6riingenin bir diizlem egri oldugunu de -yonlnge boyunca sabittir.

kamtlar.

~iiphesiz

IL I = L

biiyiikliigii

Simdi arnk a parcacigmm yorungesini tayin edebi1iriz. Parcacigm duzlem kutupsal koordinatlardaki yer vektorii r = r e1 dir ve (r,<p) iIe gosterilen duzlem kutupsal koordinatlarda «('1 • e2) ortonormal koordinat vektorleri

-=e2•
d<p

del

(8)

turev bagmnlanm momentumu

saglarlar.

Bu turev bagmtilarmm

kullanilmasi

ile parcacgm

(9) ve acisal momentumu da L = m r2 d<p N

tit

(10)

seklinde Wide edilebilir. Burada el X e2 = N yoriinge duzleminin normal brrirn vektorudur ve sabittir. Boylece, acrsal momentumun korunurnu
m r2 d<p

dt

sabit

bagmtisi He Wide edilir. Buradaki L sabitinin degeri, parcacigm gelis dogrultusundaki luzmin Voo asimtotik degeri ve b carpisma parametresi cinsinden L
=

]"00

b korunumunun ifadesi (11)

bagmtisi ile bellidir. 0 halde, acisal momentumun

r2

d<p

dt

Voo

seklini ahr, Diger yandan, .cnerjinin korunumu T

+ V = E = sabit

veya (q) bagmtismdan T = m v2 j2 yi hesapliyarak ve Coulomb potansiyelinin V(r) = Z'Z e2jr seklindeki ifadesini yerine yazarak 1 m [( 2 dt

dr)2

+,2 ( -d<p )2] + z: Ze = E = sabit

2

dt

(12)

seklinde ifade edilebilir. E sabitinin degeri, hizm asimtotik degeri cinsinden

ALC;AK ENERJiLERDE

1Kt NtlKLEONLU

StSTEMLER

Jf.

4S

E=-mv~
2

(13)
Voo

bagmtrsi ile bellidir, ciinkii potansiyel sonsuzda sifir olur. gmusmdan cozulup (11) bagmtisinda yerine yazihrsa

un degeri (13) ba-

r2 _!_ = dt
dt

V-

2E = C m

(14)

sonucuna vanhr, Simdi u = llr vaz edelim. Boylece, r = llu olur ve tiirev alarak
-

dr dt

=---

1 du u2 dt

=------

1 du

dcp dt

u2 dC{J

bulunur. (14) bagmtrsmdan

-=-=Cu

dcp dt

,2

(15)

yazilabilir ve bu da bir onceki bagmtrda yerine yazilrrsa dr = __ du C dt dC{J sonucuna vanhr. (15) ve (16) bagmti Ian (12) bagmtismda yerlerine yazilirsa (16)

veya
~ rn C2 [ ( ::

r If]
+
1
U2]

+ Z' Z e2u = E
2E

elde edilir. Bu bagintrdaki I

C yerine (14) bagmtisi ile belli olan degeri yazilirsa

-rn C2 = -mb222m oldugundan ve her iki yam 2Eb2 ile bolerek _1 2

= b2E

[(!!:!_)2 + dcp

Z' Z e 2 E b2

U=-

1 2b2

(17)

sonucuna vanhr, Simdi de a=---

2E

(18) boyutuna sahiptir. (18) bagmtisr

vaz edelim, buradaki Ct parametresi (17) bagmtisinda yerine yazihrsa

uzuniuk

46 ~ CEKtRDEK TEORtsi

~[(::r
du
d~2

C6ZUMLiJ PROBLEM KtTABI

+ liZ] + :'

= 2~2
cp ye gore turevi ahmrsa du dcp

(19)

elde edilir, Simdi (19) bagmtismm her iki yanunn

_1 (2 du
2

dcp

2 + 2u ilU) + ~
d<p

0
(20)

bulunur ve bu bagmtunn da her iki yam du/dcp iIe bohlniirse

d'll{

d<p2

u-L
I

-;=0 b2 genel coziimil

a.

sonucuna vanhr,

(20) diferansiyel denkleminin

seklindedir. Burada A ve <Podiferansiyel denklemin homogen kisrrunm integrasyon sabitleridir ve smrr sartlarmdan tayin edilebilir. B ise diferansiyel denklemin sftbit ikinci tarafr yardmu He tayin edilebilir. (20) denklemi ikinci mertebeden bir diferansiyel denklemdir ve iki integrasyon sabiti verir; fakat (20) denklemi birinci mertebeden alan (19) denkleminden elde cdildig: win gercekte bir keyfi integrasyon sabiti vardrr ve digeri (19) denklerni yardmu ile hesaplanabilir. Eger <p = 0 icin du/dcp = 0 smir sartnu kosarsak CPo= 0 bulunur ve

u =~A cos

q> -1-- B

du -- = dct>

SIn

cp,

elde edilir. Bu bagmtrlar

(20) denkleminde yerlerine yazihrsa

- A cos cp
veya

+A
B

cos cp

+ B + ~2
b b2

=0

=-..:: _.~

bulunur, B sabitini yukarda

u

yerine yazarsak
a

A cos <p'_ - , b2

du . -- = ~.- sm <p A
d<p

elde edilir. Bu bagrnular da (19) denkleminde

yerlerine yazihrsa

ALc;AK ENERJiLERDE

iKI NUKLEONLU

SiSTEMLER

J(-

47

bulunur ve boylece (21) sonucuna vanlir. Bu denklem parcacigm yortingesinin diizlem kutupsal koordinatlardaki denklemidir ve bir hipcrbohi gosterir. (21) denkleminden <p ~oziilecek olursa

(p(r) = arc cos --:-;--~V

(12

-+a r
-Ih2

b1

(22)

elde edilir. (22) denkleminin

hiiyiiklUgu

belirledigi hiperbolun

asirntotlan

arasmdaki

acmm

dir. Halbuki yukarda CPo integrasyon sabiti <per min) = 0 sarti saglanacak sekilde stfir secilmisti. 0 halde, asimtotlar arasindaki act 2.cp( (0) dur ve 9 sacilma
a9181 da

o = IT -bugmtisi iie verilir. Bu bagintidan

2cp( 00 )

<p( 00 ) = - -- 2 2
veya

1t

cos cp( (0) bulunur. (22) bagmusmdan

=:,,:

sin

i_
2

cos <p (00) = ---2

va
a
b

+b

yazilabildiginden

sm -

.e

2 v1+(:f

= ----=---alb cozulurse

(2])

sonucuna vanhr. (23) bagmtismdan

48

JI.

f;EKiRDEK TEOms1

COZUMLU PROBLEM KtTABI

o

-=
b veya

V
b

smT 1-

e =
~ -

sin2

to:;, 2

= acotg-

e
sacilma
R\:ISlTIln

(24) bir fonksiyonu

sonucuna vanhr. Boylece, carpisma parametrcsi olarak bulunrnus olur. (24) bagmnsmdan b2 ~
(12

cotg? ~

= (12

(1 -Ie 2
-

cotg? ~) --

,,2

veya
b2 = sm
o

0.2 2

0.2

(25)

yazilabilii.

(25) bagmnsmm

tuievini

alarak -2
3

= 0.2 --o

sm -

e
2

1 -cos2

e
2

veya
=--::: --0.2---

cos -2 sm
o

o
(26)

e 2

sonucuna vanhr. Bu sonuc (3) bagmusmda da = --dO 2 sin ,HI

0.2

yerine yazilirsa cos 2

SIn 3 _
0

(}

---,--

veya

-do
veya

d!J.

T = ---:----. 3e 4 sm-cos e -e sm 0.2

cos

ALC;AK ENERJiLERDE

txt

NUKLEONLU

StSTEMLER

49

-dO.

~ ------=4 sin4~

(27)

2 yerine yazilirsa
1
sin"

bulunur. Eger (18) bagmtrsi (27) bagintrsmda

de
dO =

( Z' Z e )
4E

i.
2

(28)

sonucuna vanhr, (28) baginnsi ilk defa Rutherford (1911) tarafmdan bulundugu icin Rutherford formiilii adim almistir. a parcacigricin Z' = 2 dir. ill. 6. Notron-proton kisnn olan
--

sistemi iein yazilnus Schrddinger

denkleminin radyaI (1)

~2

+ M2 -~

(E V _,- )u-

I (l

+
,

1) u- 0 --

denklemini kare kuyu potansiyeli ve I = 1 icin kiireseI Bessel Ionksiyonlart cinsinden ~ozerek ve sacilmaya ait SInIr sartlarnn kullanarak P-dalga notron-proron acilmasnu temsil eden radyal dalga fonksiyonunun
r

<

1(

icin :

Al [(KrFI

sin Kr -

r ;» R icin :

u =- A2 [(kr)-l

sm (kr

+ OJ)

cos Kr]

-- cos (kr

+ (1)]

t
~

(2) kulla-

seklinde oldugunu gdsterfnfz. Aym zamanda r = R narak sa~dnll~ P dalgalarmm 81 faz kaymasmm

i~.iD siireklilik

sarum

K2 [kR cotg (kR

bagmnsi iIe bellrlendiginl

+(

1) -

1] = k2 [KR cotg KR --~ 1]

(3)

gosteriniz.

C;OZOM:
r < R icin : V

= _- Vo

ve r

>

R icin : V

=-..=

0 ile tannnlanan
R icin : k2

kare kuyu

potansiyeli icin
r vaz edildigi takdirde (1) diferansiyel denklemi
r

>

=-

M E 112

(4)

<

R icin : -+ du dr2
dr2

[K' -

1(1

,2

1)

1 - 1l
u~ 0 J

r :» R icin :

_ + [ k2 __ d2u

1(1

r2

1) ] u = 0

(5)

sekillerinde yazilabilir,

Bu denklemlerin

kuresel Bessel fonksiyonlan

cinsinden

genel cozumleri

50

Jf..

C;EKffiDEK TEORisi

C;OZDMLU PROBLEM

KiTABI

r r seklindedir,

<R >R

icin : u icin :
II

Al Kr jz(Kr) jl(kr)

== C kr

+ e, Kr n, (Kr) + D kr n, (kr)
~ (2/-- 1) !! ----Xl+ 1

{ ~

(6)

Kiiresel Bessel fonksiyonlanmn

lliC'C)

x ~ 0 icin ilk terimleri

x-+O

seklinde oldugundan, r < R icin u(O) == 0 smir sarti Diger yandan, I = 1 icin
xh(x)

B, = 0

sonucunu

vern.

= --

sm x

cosx,

111 (X ) = _.-

cos .\ x

.) sin x

(7)

oldugundan, r elde edilir. r mast ile r

<

.. R 19m:

A 1 (SinKrKr -.- cos K r) ikincisi (7) bagmnlannm

(8) kullaml-

>R

icin (6) bagmtilanndan

>

.. R 19m:

C ( sin kr k) ( cos. kr kr -- cos r -- D kr

. sm r

k)

(9)

seklinde yazilabilir. (9) bagintisi u

_1 (C sin kr --. D cos kr) --- (C cos kr

kr

D sin kr)

(9')

seklinde de yazilabilir, almarak (9') bagmtisr

U

C ve D keyf'i sabitleri yerine A2 ve A keyfi sabitleri

='A2 [:r sin (kr

+.6.) -

cos (kr

+ .6.)]

(10)

sekline getirilebilir. Filhakika u =;

(10) bagmnsi (A2 cos A cos kr-A2 sin A sin kr) (10')

_!_
k1'

(A2 cos A sin kr+ A2 sin L\. cos kr) -

seklinde yazihrsa (9') baginusi ile ozdes kilmabilir. karsilasunlmasmdan C veya

tg d =.-

(9') ve (IO') bagmtilannm

A2 cos L\. ,

--

D = A2 sin d

Die.

Az =

V C2 + D2

bagintilan

bulunur.

AL<;AK ENERJtLERDE

iKt NUKLEONLU

StSTEMLER

JI.

51

Toplam dalga fonksiyonunun totik 90ziimii

kismi dalgalar metodu ile bulunmus clan asim-

rlJl

==:

1 00 k 6(21+1)e

(rc) +
51

12

sin kr--1

1t

+o{ )

P/(cos9)

seklindedir ve I = 1 WIn
r~:::=: -e k

(0; + ~)
2

( sin kr-

~ 2

31

PI (cos 9) bulundurulursa
00)

seklini ahr. r ~

=:

ll.(r) PI (cos 6) oldugu goz anunde

(I'~

veya
(r~

00)

(11)

sonucuna vanlir, (1O) bagm

tISI

ile verilen cozum asirntotik olarak

u ::::: . A2 cos (kr _

+ b.)

(r-. 00)

(12) ile (13)

ifadesine yaklasir.

(11) ve (12) baginulannm

karsilasunlmast

elde edilir ve boylece (10) bagmtismdan

r

>

R icin : u == A2 [_1 sin (kr

kr

+(

1) -

cos (kr

+ (1)]

(14)

sonucuna vanhr, (8) ve (14) bagmtilan

aranan bagmulardir.

Simdi r = R icin u dalga fonksiyonunun silreklilik sartlanm kuUanarak 01 faz kaymasim veren bagintiyr bulahm. (8) bagmtismm turevini alarak
-=

du dr

A1

(COS

Kr r

sin Kr

Kr2

+ K' sm K.) r

veya du

dr

= At
I'

[Kr sin

Kr- (

sin Kr _ cos

Kr

xr)]

bulunur.

Bu bagmtiyi (8) bagmtrsma taraf tarafa bolerek ve r = R yazarak

52 J#- C;EKiRDEK TEORist

C;OZUMLU PROBLEM

K1TABI

veya

1 ( -;; dr

dU)
r= R

Ii

1 (KR)2 1 - KR cotg KR turevini alarak

1)

(15)

elde edilir. Benzer sekilde, (14) bagmtismm du dr veya du = A2 ~ kr sin (kr dr r~

:=

A2

[_!_ cos (kr + ( r

1)-

kr?

sin (kr

+ (1) + k sin (kr + (1)]

1) -

+ (1) -

[_1_ sin (kr + ( kr

kR sin (kR

cos (kr

+ (1)]

bulunur. Bu bagmtiyi (14) bagmnsma

(
veya

~~)
u dr
r=R

_1 [
R

taraf tarafa bolerek ve r

=R

k~ sin (KR

+(

+ (1)
cos (kR

1) -

+(

-1]

yazarak

1)

1 ( -;; dr

dU)

_
r=R -

Ii

1[

1-kR

(kR)2 cotg (kR

1]
(1) -

(16)

elde edilir. (15) ve (16) bagmtilarmm olarak esit oldugundan (kR)2 1- kR cotg (kR veya K2 [kR cotg (kR sonucuna vanhr. ill.7.

birinci taraflan

sureklilik sartlannm sonucu (KR) 2

+(

1)

l-KR 1]

cdtgKR 1]

+ (1) -

k2 [KR cotg KR -

(3)

S dalgalannm saeilmasma ait 8~ faz kaymasmm

k cotg (kR

+ (0)

K cotg KR

(1)

denklemi He verildigi bilinmektedir. Bu bagmndan ve problem 6 daki (3) bagrnnsmdan yararlanarak Ekm = 0 - 10 MeV arahgmdaki saeilma enerjileri iein 80 ve 01 faz kaymalanmn sayisal degerlerini ve boylece
0"1=0

41'[ k-2

sin

. 2 s::

Vo

ve

O"l=1

. = 121'[ k-2 SIn 2

vI

s::

(2)

ndtron-proton sacilma tesir kesitlerinin sayisal degerlerini Ekm nin bir fonksiyonu olarak hesaplayunz ve bir cetvel seklinde gosterinlz. Elde ettiginiz bu cetveli

AL<;AK ENERJiLERDE

iKi NOKLEONLU

SiSTEMLER)f-

53

kuUanarak 0'/=1 in toplam tesir kesitiuin yiizde biri oldugu enerjiyi, yani, 17/=0 (E) = 99 '1/=1 (E) bagmnsnn gercekleyen E enerjisini bulunuz. Hesaplarda triplet saeilmaya ait R, = 2,0755 fm ve VOl = 34,392 Me V deneysel degerlerie!
kullammz,

r;OZUM:
30 ve 31 faz kaymalanru k cotg (kR K2 [kR cotg (kR denklemlerinden k2
=

+ (0) = K cotg KR
=
k2 [KR cotg KR -1] Burada
....L
I

(1)

+ (1) -lJ
=

(3)

cozmemiz gerekmektedir. ME,

{p.

Kl

M (Yo0 ?
fz-

E)

(4)

vaz edilmistir, Aynca

a = kR,

~=KR,

(5)

boyutsuz buyuklukleri

vaz edilirse (1) ve (3) bagmtilan o. cotg (a

+ ( = ~ cotg ~
0)

(6)
1) (7)

~2

[a cotg (a

+(

1) -

1] = a2

(~

cotg ~ -

sekillerinde yazilabilirler.

(4) baginulanndan
K2_
bagmusi

k2

k02

(8)

bulunur ve (5) bagmtilan yardirru ile bu bagrnti

~2_ a2

"(2

(9)

seklini alir. Diger yandan,

(4) ve (5) bagmtilarmdan

ve

,2 A2 P

0 = -- = _--.::.-

K2

V. + E 0

Vo

(10)

=-=--f.1;2 I-'

K2

V1}

+E
cotg ~

(11)

bagmtilan

elde edilir. (7) bagmtisi cotg (c

+ (1) = _!_
a

(1- 0,2) + ~
~2 ~

seklinde veya (9) bagmtisr yardimi ile de

54

1(-

(:EKiRDEK TEOR1st (:OZUMLU PROBLEM KtTABI

cotg (c seklinde yazilabilir.

OJ)

= _r_
a f32

..,

f3 tg f3

(12)

Son olarak, (6) bagmtist tg (c

+ (0)

a = - tg
j3

f3

(13)

seklinde yazilarak ve (12) bagmusi da (10) bagmtisi yardmn He

cotg(a+

(1)

V.
u(Vo

E)

a +-~tgJ3

(14)

seklinde yazilarak sayisal hesaplara baslanabilir, Elde edilen sonuclar asagidaki cetvelde siralanrmsnr. Bu cetvelde 0"1=0 ve 99 0"/=1 buyukluklerinin degerleri E = Ekm enerjisinin bir fonksiyonu olarak hesaplanrmsnr. Bir ornek olmak uzere E = 6 Me V icin hesaplann ayrmtilanru asagida veriyoruz : E (MeV)
0"1=0

99

0"1=1

(b) 3,6606 2,9515 2,4627 1,8330 1,4454 1,1830 0,9939 0,8514 0,7402 0,6512 0,5784 0,5179

(b) 0,0000 0,0064 0,0258 0,1036 0,2340 0,4165 0,6503 0,9336 1,2640 1,6383 2,0525 2,5020

°
3

0,5 1 2

5
6
7 8

9 10 (11) bagmtismdan : Vo + E

~ =(

)1/2 = (
:

6 40,392

)1/1:::::: 0,3854144

bulunur. (4) ve (5) bagmtilanndan

= [(Vo
f3

+ E) R2]lJ2
fz2/M radyan,

=(

40,392 X 4,3077

)1/2

41,4714
tg J3 ::::: 1,932528

f3 ::::: 2,0483117

ALCAK ENERJiLERDE

tKi NUKLEONLU -a

SiSTEMLER

)f.

55

- tg B Q;; (3 bulunur. (13) bagmtismdan

(J.

0,744824, :
tg

P tgp

::::::: 0,199435 -

3. = arc tg (;
:
X

Jj) '" -

36,6796°

bulunur.

(4) ve (5) bagmtilarmdan a

(Eh2jM )1/2 = ( 6 41,4714 )1/2 ::::::0,789449 R2 4,3077

rad an

bulunur, (4) bagintrlanndan _41t_=- 41t /l2jM k2 E _ 5,21145 :::::: 0,868575 b 6 birincisi yardmu i1e 0,85138 b

bulunur ve boylece (2) bagintilanndan

0' 1=0 ::::

sonucuna

vanhr,

Diger yandan

a(Vo

+ E)
+6
1)

___

3_4_,3~9_2

0,789449

::::: 1,0785445

40,392

bulunur ve (14) bagmtismda

cotg (a
(l

yerlerine yazarak

= 1,0785445 - 0,199435 ~ 0,8791091

sin? 01 = 0,003619

+ 01 = 48,681° ,
12n :::::: ,605725 b 2

bulunur.

Diger yandan k2

oldugundan,

(2) bagmtilanndan

ikincisi yardimi ile

b,

0'1=1 :::::: ,00943025 0

990'/=1

:::: 0,933595 b

sonuclarma vanhr.
Yukardaki cetvel incelendigi zaman
0'1=0

(E)

990"=1 (E)

(15)

56

Jf-

<;EKiQ.DEK TEORiSi

<;OZUMLU

PROBLEM

KiTABI

5MeV<E<6MeV arahgmdaki bir E enerjisi icin gerceklenmesi gerektigi goriihir. Eger

feE) = a/=o (E) 990'/=1 (E)

(16) gercekleyen
E

bagmtisi ile bir feE) fonksiyonu tarif edilirse, (15) bagmtisnn enerjisi fCE) = bagmnsim da gercekler. Cetvelden
f(5)

=
=

0,9939 - 0,6503 = 0,3436 b 0,8514 - 0,9336 = - 0,0822 b

feE)

/(6) bulunur. yapihrsa 5

<E <6 -

arahgmda

fonksiyonu

icin

lineer

interpolasyon

11 = veya

j(6) -/(5) (6 -

6-5

E1)

+ f(6)

0,4258 (6 - E1)

0,0822

bulunur.

11 =

it = -

0.4258 E;

+ 2,4726

sartim gercekleyen E1 enerjisi

E = 2,4726 :::::: 5,80695 MeV
1

0,4258

olarak bulunur. Bu lineer interpolasyon cetveli hesaplamr :

sonucuna bakilarak

asagtdaki degerler

E
(MeV) 5,807 5,808 5,809 Bu cetvele bakarakf(E)
=

(7/=0

99

a/=l

(b) 0,87609 0,87595 0,87582

(bf 0,87516 0,87546 0,87576

denkleminin yaklasik cozilrminun

E ::::5,809 MeV
oldugu gorfilur. Buna tekahiil eden tesir kesitIerinin ortak yaklasik degeri de
aJ=O

(5,809) :::::: 99

t1'1=1

(5,809)

==

0,8758 h

dir,

AL<;AK ENERJILERDE

jK1 NUKLEONLU

SiSTEMLER

If-

57

Sonsuz kii~iik bir E kalmhgmdaki ve sonsnz biiyiik bir yiizeye sahip notron sacrci bir levha, Ievhaya dik bir paralel demet olusturan eok yavas monoener• jik (veya monokromatik) notronlarla bombardiman edilmektedir. Levhadan sacilan notronlar levhamn obur yamnda ve levhadan levhanm kalmhgma nazaran sonsuz uzakta bulunan bir P noktasmdaki notron detektorii Ile gozlenmektedlr. Cok yavas veya cok uzun dalga boylanna sahip notronlar madde icerislnde l~lgm iidi optik ozelliklerine sahip olduklanna ve madde tarafmdan sacilmalan l§lgm biJinen kmlma kanununa bagh olduguna gore Ievhamn notronlara nazaran kmlma indisinin yaklasik olarak

m.8.

formiilii He verildigini gosteriniz. Burada A notronlarm dalga boyu, N Ievhamn birim hacmmdaki saerci cekirdek saytsi ve a eeldrdeklerdea her birinin Fermi sacrlma uzunlugudur ve koherent sacilmaya aittir.

r;OZUM:
P noktasmm levhamn kendisine bakan yiiziine dik uzakhgi QP ve Ievhanm arka yiiziine dik uzakligi da OP = Zo olsun, Buna gore OQ = E olur. Levhamn icindeki herhangi bir M noktasmin P noktasma uzakligi MP = r olsun, Diger yandan, baslangici 0 da olan ve Z ekseni OQP dogrultu ve yonunde alman bir tr', q> , z) silindirik koordinat sistemi secilsin. Levha iizerine dusen notronlann asimtotik dalga fonksiyonu
(1)

ve levhadan sacihp P noktasma gelen notronlarm

asimtotik dalga fonksiyonu da

(2)

tiJst :::::fr

eikr

seklindedir. Buradaf sacilma genligidir ve S dalgah yavas notronlar icin izotropiktir, yani, sacilma acilanna bagh degildir, Aynca f sacilma genligi, cok yavas notronlar icin, enerjiye bagh olmayip Fermi sacilma uzunluguna ters isaretle esittir. Boylece Ievha iizerine dusup sacildrktan sonra P noktasma gelen herhangi bir notronun toplam asimtotik dalga fonksiyonu

4;
seklindedir,

=::

eikz -

e'k,. a -r

(3) dalgalann

Biitiin notron demetine ait dalga fonksiyonu da sacilan toplami ahnarak asagidaki sekilde elde edilir :

58

Jf.

(:EKiRDEK TEORiSi

(:OZUMLU PROBLEM

KiTABI

(4)
s

Buradaki s indisi sacict cekirdeklerden her birini gostermektedir. Eger levha saf bir maddeden olusmussa, as sacilma uzunluklan biitiin cekirdekler icin aym a degerine sahiptir ve (4) bagmusi
(5)

seklini ahr, Levhadaki cekirdekler Ievha boyutlanna nazaran sonsuz kiiciik ve sayilan da sonsuz biiyuk oldugundan (5) bagmtismdaki toplam yerine levhamn butun hacmma tesmil edilen bir fie; katli integral ahnabilir ve boylece

~ ::: ikz e

-r- N d»

eikr

(6)

eIde ediIir. Buradaki N d» biiyiikliigii d-r hacim elemani icerisindeki sacicr cekirdeklerin sayisidrr. Levha homogen bir maddeden olusmussa N cekirdek sayrsi yogunlugu sabittir, Boylece (6) bagmtisr, silindirik koordinatlarda d-: = r' dr' dcpdz olduguna dikkat edilerek ~ ::: eikz veya
~ ::: eikz -

Na

ff
dz
0

2,;

dcp

00

eikr

-r-

r'<dr'

21t Na E

oo

-r-

eikr

r'<dr'

(7)

seklini ahr, (7) bagmtisi, r nin z ye bagh olmadtgi farz edilmek suretiyle z ye gore integrasyon yapilarak elde edilmistir, Bu kabul yaklasik olarak dogrudur ve r yalmz r' cinsinden ifade edilebilir. Simdi rile r' arasmdaki bagmnyi bulahm, P den MP = r uzakhgmda ve levhamn icinde bulunan herhangi bir M noktasmm Oz ekseni uzerindeki dik izdusumu M' olsun. ~iiphesiz, M' noktasi biribirlerine 90k yakm bulunan 0 ve Q noktalanmn arasmdadir, Eger M'MP dik ucgenine Pisagor teoremi uygulanirsa Mp2

= MM'2

+ M'p2

(8)
(r', cp , z) ise OM' = z ve

yazilabilir. Eger M noktasimn silindirik koordinatlan MM' = r' oIur. Diger yandan

AL<';AK ENERJiLERDE

iKi NUKLEONLU SiSTEMLER

Jf.

59

M'P=OP-OM'=zo-z yazilabilir veya ve (8) bagintisr da r? = r'2

+ (zo -

z)2

r
seklini ahr. Diger yandan,

r'

+ z/
E

(1- :.)'
veya z

(8') ve boylece

OM'

< OQ
Z
Zo

<E

-<-«1
Zo

oldugundan, (8') bagmtisi (9) yaklasik seklini ahr. (9) bagmtismdan, r dr =. r' dr',
r' ..... 0

Zo

sabit olduguna
'
r'-+oo

dikkat edilerek,
00

lim r

= Zo

lim r -+

bagmtilan bulunur ve (7) bagmtismda ~ ::::: ikz e

yerlerine yazilarak 2rr Na

f
Zo

00

eik,. dr

(10)

elde edilir. (10) bagmtismdaki belirli integralin degeri, trigonometrik fonksiyonlar ihtiva ettiginden belirsizdir; fakat bir he sap hilesi ile bu deger hesaplanabilir. Bahis konusu integral, b reel bir sayi olmak uzere
00 00

seklinde yazilabilir, Diger yandan,

oldugundan,

b2

-7

0 icin

Zo

co

err d :::::-

lk

---

eikzo

ik

s= -

e'

'k

zo

bulunur ve (10) bagmtismda

yerine yazarak ve Zo

alarak

60 Jt. <;EKIRDEK TEORISt

<;OZOMLU

PROBLEM

KiTABI

.T,

'-jI

=:: eT'k Z

2rc Na £ e'ik
k

(11)

sonucuna vanhr. Notrona ait bir De BrogJie dalgasi, 1evhaya carptiktan yaklasikhgi icerisinde sonra MM'« OP

z = OP = OQ

+ QP = E + (z -

E)

(12)

geometrik yolunu kat eder. (11) bagmtisr He verilen toplam asimtotik dalga fonksiyonunun bulunabilmesi icin exp(ikz) De Broglie dalga fonksiyonunda (12) ile verilen z geometrik yolu yerine notron dalgasmm kat ettigi optik yol yazilmahdrr ve bu da kmlma indisinin bilinmesini gerektirir. De Broglie dalgasmm bosluktaki faz hizi u ve bosluktaki parcacik hizi v olduguna gore, bu iki hiz arasmda uv=c2 bagmtisr vardir. Levha icerisindeki faz ve parcacik hizlan da u' ve v' oIsun. Bu hizlar da u'v' = c2 bagmtisim gercekler. Bir ortamm kmlma indisi bosluktaki faz Iuzmm ortamdaki faz hizma cram olarak tarif edildiginden, Mn notronun kiitlesi olmak uzere, n veya
n

= .!!_ = ~
u' v

Mn v' = p' = hk' M" v p hk k'jk (13)

yazilabilir. I§lg1 bran bir ortamm kmlma indisi genellikle birden biiyiik oldugu halde, notron dalgalanni kiran bir ortamm kinlma indisi genellikle birden kiicuktur. Fakat boslugun indisi gene birdir. Bir ortamda bir daIgamn kat ettigi optik yol, dalganm kat ettigi geometrik yol ile 0 ortamm kmlma indisinin carpimi olarak tarif edildiginden, (12) bagmtisr ile verilen geometrik yola tekabiil eden optik yol n OQ

QP = ns

(z -

E)

= (n -

1) E

(14) cP

seklinde oIur. Gercekten, toplam ettigi ortamlardaki faz farklannm cP veya (13) bagmtisr yardnm
cp

tJ; = exp

(i cp) dalgasmm

k.r fazi, kat

toplami oldugundan,

= k'e

+ k(z E)

E)

ile
E

nk

+ k(z -

=k

[en -

1) E

+ z]

tIS)

sonucuna vanhr, dalganm ifadesi

(14) veya (15) bagmnsmm

kullamlmasi

ile toplam asimtotik

AL<;AK ENERJiLERDE

txt

NOKLEONLU

SiSTEMLER

... 61

(16)

olarak bulunur. yani,

Genellikie n kinlma indisi birden

kucuk ve bire cok yakindir,

O<I-n«1
yazilabilir. Diger yandan, notronun dir, yani dalga boyu Ievhanm kahnligi rnertebesinde-

-=--:::::e

21t

veya

k yazilabilir ve sonuc olarak

E :::::

(l-n)kE«
elde edilir. (17) yaklastkhgi iceirisinde

(17)

(16) bagmtisi

q; :::: eikz

[1 _, i (1 - n) k e]

=e

ikz -

i (I - n) k e eikz

(18)

seklinde yazrlabilir, Boylece (II) bagmtrstrun gmtrsi (11) bagmtrsi ile karsilastmhrsa (1 -n) k veya

benzeri bulunmus

olur, (18) ba-

=~-

_ 2rr Na k

n ::::1. __ 2rr Na k2 sonucuna vanhr.

Eger 2rt/k = A bagmusi kullamhrsa n :::::1-')...2 Na (19) bagintisr

(19)

2rr
seklinde de yazilabilir ve bu aranan sonuctur,

(20)

Cok uzun dalga boylarma sahlp notron dalgaJan kmlma indisleri farkh iki ortamdan birinden digerine gecerken l~lglD uydugu kmlma kanunlanna uyarlar, Boylece, notron dalgaIan bir ortamdan kmlma indisi daha kiifiik bir ortama geeerken notronlarm geli~ dogrultulanmn bu iki ortann ayiran yiizey veya diizlemle yapnkl an aeilar belirli bir aeidan daha kiit;iik oldugu zaman arnk kmlma oImaz ve sadece tam yansima olur; bahis konusu belirli aciya da kritik a~l adi verilir, Bir onceki problemden yararlanarak bir ndtron aynasmdan yansiyan ve sok uzun bir A

m.9.

62

Jj.

CEKiRDEK TEORisi

CDZUMLU PROBLEM Kl~ABI

aC;1

dalga boyuna sahip monokromatik ndtronlar Iein kritik

Be oldugunu

degermiu yaklasik olarak

~a

gosteriniz.

C;OZUM:
Notronlara ait kmlma indisleri birden kiicuk oldugundan, rsikta oldugunun tersine, n6tronlar bosluktan bir ortama girerken tam yansima yapabilirler ve bahis konusu ortamm yiizeyi bir notron aynasi gibi is gorur. Notronlann gelis dogrultusunun ortamm yiizey normali ile yaptigr aC;1i ve kmlma dogrultusunun normal ile yaptigr a91 da r olduguna gore kmlma kanunu sin i seklindedir. Kritik a91 r

= n sin r

90° icin i = Ie olarak tarif edilir ve boylece sin ie

=n<1

elde edilir. Tam yansnna icin i > Ie olmalidir. Gelis dogrultusunun ortamm yiizeyi ile yaptigi a91 O olduguna gore e + i = 90° veya sin I = cos e bagmtisi gerceklenir, 0 hfilde, gelis dogrultusunun ortarmn yiizeyi ile yapugi kritik acrnm degeri cos Be bagmtist He belirlenir.

=n

(1) olmahdir.

Tam yansima icin

e < Be
1

Problem 8 deki (20) bagrntisi,

I\,

">2

Na -«
2n

oldugu goz onunde tutularak, (2) veya

I-n2:::::'J...2-

Na
1t

(3) yerine yazilrrsa (4) (1) bagmtisma gore Be cok

seklinde yazilabilir, (1) bagmtisi (3) bagmtismda sin Be::::: A

~a

sonucuna vanhr. n indisi bire cok yakm oldugundan kucuknir ve sin Be :::::Be ahnabilir ve (4) bagmtisi

AL(;AK ENERJiLERDE

net

NUKLEONLU

SiSTEMLER

:y.. 63

9c

V :a

(5)

seklini alir ve bu da aranan onuctur.

DO

111.10.

1'0 =

2/
o

(Vo2 -

uo2) dr formiiliinii kullanarak

hir kare kuyu potan-

siyelinin etkin menzilinin

oldngurm gOsteriniz. Triplet notron-proton sacilmasr iciu at = 5,397 fm, R, = 2.0755 fm ve Vot = 34,392 MeV deneysel degerlerini kullanarak rot nin sayisal degerini ve singlet notron-proton saclmasi icin de as = - 23,68 fm, R, = 2,5215 fm ve Vos = 14~814MeV dcneysel degerlerini kullanarak 'os nin sayisal degerini hesaplayuuz.

90ZUM:
r < R rein V = - Vo ve r > R icin V = 0 ile tarif edilen bir kare kuyu potansiyeli 19m Schrodinger denkleminin radyal kisrnr
r

<R

.. d2u WIll : -- 2 dr

, + K'u = 0 ,

>R

d2u icin : -dr2

+ k"'u

(1)

seklinde yazilabilir. Burada (2) vaz edilmistir vc M notron-proton sisteminin ve E gelen notronlann enerjisidir. Aynca ko
2

indirgenmis

kiitlesinin

yansidir

= -_

M Vo 112 ile karsilastmhrsa

(3)

vaz edilirse ve (3) bagmusi (2) bagmtilan

K2

= ko2

+ k2
=

(4) 0 smir sartmr saglamak iizere,

bulunur.

(1) denklernlerinin

cozumleri, u(O)

r < R icin : u

= Al

sin Kr , r > R icin : u = v

= A2

sin (kr

+ 0)

(5)

seklindedir. Burada 0, sacilmadan ileri gelen faz kayrnasidir, Etkin menziI teorisinde yeO) = 1 smir sarti vaz edildiginden A2 sin 8 = 1 bagintisi bulunur ve

64 ¥- (,EKtRDEK TEORisi

«;OZUMLU

PROBLEM KiTABI

fonksiyonlannm E = 0 veya k = 0 kin aldiklan sekillerin, yani, lIo ve "o fonksiyonlanmn bilinmesi gerekmektedir. Buna gore, (4) bagmtisi yardmn ile (5) bagmtilanndan birincisi

A2 katsayisi 6 cinsinden belirlenir. Etkin menzilin hesaplanabilmesi icin u ve v

(6)
.seklini ahr. Diger yandan v bagmtrsi v sin (kr + 6) = -----'----'sin 6 (7)

cotg 6 sin kr

+ cos kr

(7')

seklinde yazilarak, etkin menzil teorisinde bilinen k cotg 6 ::::: -

_!._
a

+ _!_ r
2

(8)

bagmtisi yarduni He k ~ 0 icin limiti hesaplanabilir, (8) bagmusi (7') bagmtismda yerine yazihr ve sin kr ile cos kr ikiser terim Maclaurin serisine acihrsa
v::::

(11 a + -

ro k2

)l(
-

kr -

1)

k3

1'3

1-

- k'2

1'2

veya

v ~ (- :

+~

r. r) (
k'

1-

~ k'

r')

1-

~ k'! ,"

veya k2 ye kadar olan terimler muhafaza 1 12 2 r v:::::I--I(r--+2 a veya

v:::::

edilerek 1 k2 1 2 r3 rro+-k6 a

l--+-k'r(ro-r) a 2 k ~ 0 icin
"o

I?

+-k26

1'3

(9)

bulunur.

(9) bagmttsmdan

I-I'

r a
R icin

(10)

sonucuna vanhr. (6) ve (10) bagmtilanna uo(R) = vo(R) siireklilik sartlan uygulamrsa ve

uo'(R) = vo'(R)

AL<;AK ENERJiLERDE

tKi NUKLEONLU SiSTEMLER )(- 65

Al sin ko R = 1 - !_ ,
a bagmtilan bulunur. (11) bagintilarirun

Al ko cos ko R = -

(11)

karelerinin taraf tarafa toplami ahmrsa (12)

bagmtisi bulunur. Eger (11) baginnlan 1 ---At 2ko bagmtisr bulunur.

r > R icin
Uo
2'

taraf carpihrsa bu defa

sm2 oR

1 = -2

ko a

( 1--

R)
a

(13)

= Va

oldugundan r,
=

! o
00

(V0

2 U0 )

dr

integraIi
r,

=2

!
R

(vo2 -

U02) dr

(14)

seklinde yazilabilir. 0 halde, (6) bagmtisr yardimi ile

f
veya

ua2dr = A/

f
U02

sin2kordr

=~

Al2

(l-cos2kor)dr

000

dr = _!_
2

Al2

(R - __1_ sin 2ko R)

2ko yerlerine yazihrsa

bulunur ve bu bagmtida

(12) ve (13) bagmtilan

+ _1
veya

k02 a

(l_li)]a
(15)

sonucuna vanlir. Diger yandan, (10) bagmusi yardrrm ile

66

Jf-

C;EKiRDEK TEORisi

C;OZUMLU PROBLEM

KtTABI

veya (16) bulunur. (15) ve (16) bagmtilan (14) bagintrsmda yerlerine yazihrsa

R2 YO=2 ( R---+a 3~ veya

R3)

[ ( 1--R )2 R+- ] 1
a
k2a o

veya

ro=R-----3a2 sonucuna vanhr. (3) bagmtrsi yardimi ederek k ot2 ve k

os
2

R3

k o2 a
X

(17)

ile ve h2jM = 41,4714 MeV

fm? olduguna

dikkat

34,392 :::::: 0,8292944 fm ? 41,4714

41,4714

14,814

=::: 0,3572100 fm"?

bulunur. Diger yandan,

R/ = 8,940631869
3al ve 87,382827

=::: 0,102316 fm

Rs3 == 16,03160181 :::::: ,00953 fm 0

3as3 ve Ijko/ ve
l/ko/
1682,2272

at

1/4,475701877 =::: 0,223429 fm 1/8,4587328 =::: 0,118221 fm

as

=-

bulunur, Bu sayisal sonuclar (17) formultinde

yerlerine yazihrsa

AL(:AK ENERJiLERDE
rot

txt

NUKLEONLU SiSTEMLER

¥-

67

2,0755 -

0,102316 -

0,223429

:=

1,7497 fm 2,6302fm

ve
ros =

2,5215-0,00953

+ 0,118221

=:::

sonuclanna

vanhr.

III. 11. Bir kare kuyu potansiyeJi icin k cotg 8(k) fonksiyonunu ~ k cotg u
=::: -

+ -1 k
2

ro

+ -1 k4 Q
4

seklinde k4 terimine kadar seriye acarak bu terimin Q katsayisuu R ve Vo cinsinden hesaplayunz. Kare kuyu potansiyeli leln bir oncekl problemde veriIen at ' Rt, Vot ve as' Rs, Vos nin deneysel degerlerini kulIanarak Qt ve Qs nin sayisal degerlerini bulunuz.

90ZUM:
Problem 7 deki gibi k2 = M E 112 ' ye
a

(1)

= kR,

13

KR,

(2)

vaz edilirse, problem 7 deki (13) bagmtisma bakarak tg (u veya tg 8 veya ( 1+ veya acotgu=

+ 0) =

a. - tg (3

13

+ tg a. = -a
13

tg (3 (1 -

tg a tg 0)

tg a tg

p)

tg 5 = ; tg

P-

tg a

13 + a tg a. tg 13 ~--~--~~ to' a.
tg~~.E_

(3)

a.

yazilabilir. (1) ve (2) bagmtilarmdan

68

.lI-

(:EKiRDEK TEORiSi (:GZUMLU PROBLEM KiTABI

veya
~2 = y2

0.2

(4)

elde edilir. E«

Vo veya

0.2

« y2

olduguna

gore, (4) bagmtisi

veya (5)

yaklasik seklini alir. Eger

(6) vaz edilirse, (5) ve (6) bagmtilanmn karsrlastmlrnasi ile (7) yazihrsa (8)

~ ~ 2a~ (1 bulunur. Eger (6) bagmtisr (3) bagmtismda

4~2 ) yerine

a cotg

(5.

--'-----'-----:--------'--~-;:----=---:.....:...-

(y

+ u) (1 - tg y tg J.l) + a tg a (tg y + tg JJ) tg a. tg y + tg Jl - -(y + u) (1 -. tg Y tg Il)

a.

bulunur.

Simdi

de

A = (y

+ p) (1 + tg Jl-

tg y tg Jl)
--

+ a. tg a (tg y + tg Il)
tg Y tg 11)
(9)

B = tgy vaz edilirse (8) bagintrsi

tga

(y

+ u) (1

n cotg S sade seklini ahr. tg x fonksiyonu tg x = x seklinde

= AlB
17.:\.7 315

(10)

+ - +3

x3

2x5 15

+ ...

(11) tg Jl :::::: Jl yaklasik

seriye acilabilir. (7) ve (1 J) bagmtilan karsilasnnhrsa degerinin yettigi gorulur, 0 halde, (9) bagmtilan

AL(:AK ENERJiLEH.DE

net

NUKLEONl,U

SiSTEMLER

~ 69

A ~ (y

+ u) (1 +
Jl-

Jl tg y) tga (y

+ (tg y + ~l)a tg a

B :::: tg y

+ u) (1 -

Jl tg y)

(12)

yaklastk sekillerini ahrlar. Diger yandan, lim k cotg 0 (k) = k~O

_!_
a

veya lim a cotg 0

a~O =~

oldugundan,

(3) bagmtismm

her iki yanmm a ~ 0 icin limiti ahmrsa

--=

y tg 'Y-Y (13)

veya tgy

~Y(I- ;)
kullanarak ~)[I-JlY(I;)]

elde edilir. 0 halde, (13) bagmtisim y-l('Y+Jl)(l-JltgY)~(11

~1H [~+
yazilabilir, (7) bagmnsmm 1-1 (y kullamlmasi ile de
(12 ~4y2 )[

y (;

-I) ] +

Jl' ( ; -

I)

+ Jl) (1 -

Jl tg y) :::: 1

+~

(12

2y

1-

-]

+y
R

a - 1)] + -4y2 (a-R - 1)

(14

(12 =1+- [(

0,2 1--4y2

)(

a 0. --1+- 1 ) +"(2
(12

2"(2

(a--1 )] R
y2
1 )]

(1 =1+2

[a 1--1+-+R
"(2 2

4y2

(a--1--.
R

veya
y-l (y

+ u) (1-

Jl tg y) :::: 1+

0.

(~-1+
R

_1 )
y2

+~ 8y2
- --

(!!_ -1 R

__ 1)
y2

(14)

elde edilir. (7) ve (13) bagmtilannm

y-l (tg Y

kullarulmasi

ile
(12 (14

u) :::: 1 -

+-

2y2

8y4

(15)

bu1unur. (11) bagmtisma

bakarak

70

Jf.

C;EK1RDEK TEORiSi

C;OZUMLU PROBLEM

KtTABI
4

n tg u ss

0.2

0. +-

yazilabilir ve bu bagmti lIS) bagmusi He taraf tarafa carpihrsa

y-I (tg Y

+ u)

{t

tg ..

:0:

a'

(1- ;) + a' [
+
0.
2

+(

1- ;) + 2~']

(16)

elde edilir. Gene (11) bagmttsma bakarak tg a. ::::: 1

20. 15

yazilabilir ve bu bagmti (14) bagmtisi ile taraf tarafa carpilrrsa

1-1 tg a (y

1 ::::1+ a (a R-3+YZ2

u) (1 -

J..l

tg 1) ::::: 1)

2 a2 - --1++- [1(aR 3
4
{X2

+
4'}'2

y2

1) +-1 --1-4

(aR

12

1) +-

15

41

1 1 =1+- (aR 3 y2 ) +- [I (aR 5) +-1 (aR 3 y2 )](17) ---+-1 0. - --- 1 4y2 -+---1 2 23
elde edilir. (14~17) bagmtilan
y-1

(12) bagmtilannda

yerlerine yazilirsa

A ::::

1 + _0. (I __ a + _1) + 2 R y2
2

+ ~' [~
y-l

(1-;) +
;)

~2

== -

~2 (~

+ ~'

[+(~- ;) -

4~2 ( ~

-1-

y~ ) ]

4~2 (~

+)]
1

veya y-1A:::::l+0.
2 (

2
4

a 1--+- 1 ) + R y2
1 )] y2

0. a +- [4 ( 1-- a ) +- 1 ( 3+--4 3 R 2'}'2 R

y-1 B ::::: -

-a ) 1 +

{X2

1-

3a

R)

+ ]~

(18)

+
sonuclanna vanhr.

{X4

[3_ (1_ Sa + .i, (1 + ~) !!_) 2y2 3 3a)

Eger simdi

AL(:AK ENERJiLERDE

iKi NUKLEONLU SiSTEMLER

:.f.. 71

a 1 a1 =1--+-, R?
"1-

a2 = ~
3 b2 =

b, = 1--, 3a vaz edilirse ve (18) bagmtilan

(1-!!.-) + _1 (3 + s. - _!_) 1I 2_ (1- !!_) + _1 (1 + ~) 1

R
2"12

"12

) (19)

Sa

2y2

3a

(10) bagmtismda

yerlerine yazihrsa

veya (2) bagmtilanmn

birincisine gore a

= kR

almarak [a2-b2-bl(al-bl)] ( ~ (20)

kcotg 0 :::::_.2_ ~ 1 + ~ (al-b2) a~ 2 bulunur. (20) bagmusi k cotg 0 :::::1 -a 1 R2 - k2 -(a1-bl)2 a 1

0,4

1
-

k4 -

R4
a

[a2-b2-

bl(at-bI)]

seklinde yazihr ve k cotg 0 :::::bagmtrsi ile karsrlastmhrsa (22) ve (23) bagmtilan bulunur. (19) bagmtilan yardirm ile (22) ve (23) bagmulanndan Q asagidaki sekilde hesaplanabilir : a1 bl
b

1 1 + -2 k r 0 + -4 k 0 2 4

(21)

ro ve

=- - - +R

R 3a
3

1 y2

(i)

= .2_

(2 +

2R _

5a

4a)
R

+ _1_ (2 + .!:_ _
2y2
R

!!_ __
3a

y2

1)

(ii) (iii)

bl(al-b.)=-

1 ( 1+----R 3a y a R

R2 )
3a2

1 2R +- ( 2--- ) 2y2 3a

72

C;EKiRDEK TEORisi

CDZUMLU PROBLEM KiTABI

="3

1(

1-

-;;

3 R2

Sa2 -

3a3 R a
(a 1 .

R3 )

1( R2 2y7. 1 + 3a2 b 1)
=

y2 a

R)

(v) (vi)

1-

R2 ~- 2 3a

R -2 ya

(vi) bagmtrsi (22) bagmtismda

yerine yazihrsa

R3 R2 '0= R------ 2 3a2 ya

bulunur. Bu bagmtida (2) bagmtilanna gore y = koR almarak 1 k o2 a (24)

R3 'o=R-----2
3a sonucuna vanhr. (v) bagmnsi (23) bagmtismda
Q

yerine yazihrsa

= R3
3

(1 _

!!:_
a

3R2 _
5a2

R3 ) _
3a3 yazihrsa

R2 (R
2y2

R3 _
3a2

_!f_)
y2

bulunur. Bu bagmtida
Q

gene y

= k-R
3R
2 _

= R3
3

(1_ !!:_ +
a

Sal

3a3

R3 ) __

2ko2

1_ (R + ~

3a2

__ 1_)
ko2 a

(25)

sonucuna vanhr. Bir onceki problemde triplet notron-proton sacilmasma ait verilen at= 5,397 fro, R, = 2,0755 fm, VOl = 34,392 MeV deneysel degerleri kullamhrsa

R? 13 = 2,98021
3R//Sa/
Rll3a/

fm'',

Rt/a,

=
at

0,3845655
= =

0,088734,

R/ /3a/
l/ko/

0,018958, 0,223429 fm

1/2kO/

0,602922 fm?

0,102316 fm,

saytsal degerleri bulunur ve bu degerler (25) formiiliinde yerlerine yazihrsa

Qt

= 2,04207

1,17834

0,86373 fm!

sonucuna vanhr.

ALCAK ENERJiLERDE

net

NDKLEONLU

SiSTEMLER

Jf

73

Bir onceki problemde singlet notron-proton sacilmasma ait verilen as=-23,68 fm, Rs=2,5215 fm, Vos= 14,814 MeV deneysel degerleri kullamlirsa Rs/as = - 0,106482

3R/ /5a/ = R/ /3a/

=

0,006803,

R//3a/
1/ko/ as

==-

0,0004024, 0,118221 fm

1/2ko/

1,39974 fm?

0,00953 fm,

sayisal degerleri bulunur ve bu degerler (25) forrnulunde Q.~ = 5,9514 sonucuna vanhr. 3,70825

yerlerine yazilirsa

2,24315 fm?

m.12. Deteronun temel hfllini belirleyen Schrodiager ktsnu, bilindig! gibi, - E = B > 0 olmak iizere d2u dr2 seklindedir, Bu denkIemin u(O)

denkleminin radyal

+ -M2
h

[E-

VCr)] u = 0

(1)

=0

SIR1l

sarnna uygun bir ~ijziimii e-13r) (2)

u(r)

= A (e-o:r -

radyal dalga fonksiyonu He veriliyor. Burada a < 13 sarti gerceklenmelidir, a) Bu dalga fonksiyonunun tekabiil ettigi VCr) merkezi potansiyelini ve doteronun B bag enerjisini a ve 13 cinsinden bulunuz, Bahls konusu potansiyelin a Fermi saeilma uzunluguan ve r 0 etkin menzilini a ve f3 cinsinden bulunuz, Triplet notron-proton sacilmasi iein rot = 1,7497 fm ve at = 5,397 fm deneysel degerlerini kullanarak a ve ~ parametrelerinin ve B bag enerjisinin sayisal degerlerini hesaplaymiz. C;'QZUM: a) Eger
M U(r) = V(r) , h2

b)

(3)

vaz edilirse (1) denklemi d2u dr2 seklinde veya [y2

U(r)] u

(4)

74

Jf.

<;EKiRDEK TEORist

<;DZUMLU PROBLEM KiTABI

1 d2u U(r)=----y2 u dr?

(5)

seklinde yazilabilir. Diger yandan, (2) bagmtrsmm rye nazaran iki defa tiirevini alarak (2') bulunur. (2) ve (2') bagmtilan (5) bagintismda yerlerine yazihrsa

veya

elde edilir. Potansiyel fonksiyonu

r-OO

lim U(r) icin

a2_y2

=0

simr sartmi sagladigmdan, a

<B

=0

bulunur.

0 halde, y2 yerine a2 yazarak U(r) =

a2 _
p2 e-(j3-a)r

1- e-(I3-oc)r
a2 p2 e-(j3--d)r _

a2
a2

+a

2 e-(a-o.)r

1=-

e-(j3-<t)r

1-

e-(13-<t)T

e«(3-<t)r -

veya (3) bagmtilanndan

birincisi yardnm ile

VCr) = - -sonucuna

fz2

--'----

p2_

a2

e(13-<t)r -

(6)

vanhr. Aynca, (3) bagmtilanndan

ikincisinde y2

a2 yazihrsa
(7)

elde edilir.

AL«;AK ENERJiLERDE

txt

NUKLEONLU

SiSTEMLER

... 75

b) Etkin menzil teorisinde r~

00

vCr) fonksiyonu
-?>-

icin : u(r)

vCr) ,

v(O) = 1 uygulamrsa, a

ile tarif edilir. Eger bu tarif (2) baginusma vCr) = A e-a.r bulunur. Aynca, v(O) oldugundan vCr) = e-a.r sonucuna vanhr. Etkin menzil teorisinde
v(r)

< ~ oldugundan,

=A

1 (8)

sin=

(kr + 8) _ __:___---'sin 8

oldugundan, v'(r) = k cos (kr + 8) sin 8 ve boylece v'(O)

=k

cotg 8 =

_1_ :::::: ~ a(k) a

+ _!_
2

k2 ro

(9)

yazilabilir. (8) bagmtisi (9) bagmtismda

v'(r)

yerine yazihrsa
v' (0) = - a.

=-

a e-a.r,

oldugundan,

ve bagh hal icin E yerine -B ve k2 yerine -a2 ahnabileceginden, a

:=;: -

+ -1
2

ro a

(10)

sonucuna vanhr, Problem 10 da

lim v
k~O

= Vo =

1-

!__

(11)

bulunmustu.

Benzer sekilde, (8) bagintisr seriye acihrsa

v ::::1- a r
veya

+ -1
2

(12

r2

v:::: I-a
bulunur. (10) baginnsmdan

(1- ~ aT)r

(12)

lla cozulurse

76

JI.

(:EK1RDEK TEORisi

(':OZUMLU PROBLEM KtTABI

!~(1- ~ aro) a
v::::

(13)

elde edilir. Eger (12) bagmtisinda parantez icindeki r etkin menzile esit ahmrsa

l-a(I-~ aro)
v :::: 1- a

r
(11) bagmttsma bakarak (14) A

yazilabilir. Bu bagmti da (13) bagmtisi ile karsilastmhrsa

vo 0 halde, (2) bagmtismda

elde edilir. Benzer sekilde u :::: Uo almabilir. alarak ve (8) bagmusmi kullanarak yazilabilir ve bu fonksiyonlar

etkin menzili veren

r 0-- 2

f
o

co

(v 0 2

U0 2)

dr

(15)

bagmtismda

yerlerine konularak
Vo2 -U02

etkin menzil asagidaki gibi hesaplanabilir:

= e-2o:r = e-2o:r
=00

(e-o:r
e-2o:r

e-J3r)2 e-2j3t

+ 2 e-(O:+j3)r
dr

e-2j3f

+ 2 e-(O:+j3)r

ro

=-

e-213r

=~

[ep

2 "

r- a:
+P
4 2
a

dr

+4

f
0

00

e-(O:+J3)r

p[

e~'+o)I
(16)

= _ .!_ +
a
sonucuna vanhr. (10) ve (16) bagmtilan
ti

3~ - a p (a + 13)

i=

1 ro + ---(aa)2

(10')

ve

r« 3~a-aa -- = ----------a l3a(aa+l3a)

sekillerinde yazihr ve

(16')

AL<;AK ENERJiLERDE

1Kt NDKLEONLU

SlSTEMLER

1f.

77

aa

x,

(17)

boyutsuz buyuklukleri tarif edilirse

(10")

ve
p,=

3y-x
y(X

+ y)

bulunur.

(10") denklemi
Jl x2
-

2x

+2=0

seklinde yazilir ve x e gore cozulurse x

=-

p,

[1 -

VI -

2~ ]

(18)

sonueuna vanlir, (IO") bagmtismda J.1 = 0 icin x = 1 elde edildiginden, (18) bagmtismda bu sonucu vereeek sekiide karekokun isareti eksi secilmistir. Deneysel degerlere gore (17) den

~= bulunur ve (18) bagmtismda

x::::

ro
a

::::::

1,7497
5,397

:::: ~3242 O

yerine yazarak
OA0704

1- \/,0,3516

0,3242

0,3242

:::: 1,25552

veya (17) ye gore

a =- !:_::::
a sonucuna vanhr. (1617) denklemi lly2 veya y2 _

1,25552 ::::0,232633 fm"!

5,397

+ (}.t X 2_
2

3) y

+x

(2-.- x)
~l

+~
}.t

=0

seklinde yazilabilir. Bu denklemde

}.t =

0,3242 ve x = 1,25552 yazilirsa

y2 _ 2 X 3,999 y elde edilir. Bu denklemin diskriminanti

+ 3,8727 = 0

D :::: 12,1193 dur ve buradan

78

JI.

(:EKiRDEK TEORisi

(:OZUMLU

PROBLEM KiTABI

VD
y :::::: ,999 3

:::::: 3,4813

bulunur. 0 halde, a < ~ veya x < y sarti saglanmak uzere

+ v'D
a

:::::: 3,999

+ 3,4813

= 7,4803

veya (17) ye gore

J3 = L :::::: 7,4803
5,397

:::::: ,3860 fm-1 1

sonucuna vanhr. (7) bagmtismdan

B

da

=-

li2
M
(12

41,4714 x 0,054118 :::::: 2,2443 MeV

sonucuna vanhr, Deneysel deger 2,2245 MeV tur, ve bu degere cok yakmdir.
m.13. 0,2 MeV enerjisine sahip protonlar saf 2713A1 niimuneden sacilmaktadrrlar. 9 = 1C sacilma a~ISl He tam geri sacilan protonlarm sayisal siddetinln Rutherford formiilii He hesaplanan degerin yiizde 96 SI oldugu bulunmustur. Bu sonucun Coulomb kuvvetlerine Have olan cekirdek kuvvetlerinden ileri geldigini farz ederek I = 0 icin ceklrdek kuvvetlerinin meydana getirdigi faz kaymasmi hesaplayunz,

<;OZeM: Coulomb ve cekirdek kuvvetlerinin bir arada meydana getirdigi toplam sacilma genligi I
=

0 icin f(9)

= /,(9)
c

+ _1_
Zik

e2io:o

(e2il>o

1)

(1)

formiilii ile bellidir. Burada Ic(9) Coulomb sacilma genligi olup I = fc(B) = 'Y 2k sin
2-

icin (2)

9 2

e-1"(

In sinl!

"2 + ('it + 2io:o

formuhi ile verilir. Burada 00 ' cekirdek kuvvetlerinin meydana getirdigi faz kaymasidir. k, 'Y ve aD harflerinin tarifleri de asagidadir :
k2
=

2m E liZ •

(3) (4)

r t1 +

iy)

= I r I eio:o

veya

0.0 =

arg

r (l + i'Y)

(5)

Aynca m, Al ile protonun indirgenmis kiitlesi olup

ALCAK ENERJiLERDE

00 NUKLEONLU SiSTEMLER

J#- 79

m=
baginusi ile bellidir.

(6)

bir dogrultudaki sacilma siddeti 0 dogrultudaki diferansiyel sacilrna tesir kesiti ile orantih oldugundan, siddetlerin oranlan yerine diferansiyel sacilrna tesir kesitlerinin oranlan almabilir. SaC;11ma genligi cinsinden toplam diferansiyel sacilrna tesir kesiti

Herhangi

Q(9)

dD

dcr

If(8) 12

(7)

bagmusi ile ve Coulomb diferansiyel

sacilma tesir kesiti de (8)

Q (9) = dcre = 1/,(8) j2 " dD C bagintisi ile verilir.

(1) bagmtrsi f(6) seklinde yazilabilir. 0 halde, 1/(9)

= 1c(8)

+ _1
k

ei(2ato+oo) sin 80

I' ~ [//
C

(9l

+ ~ e-

(20,

'"')

sin

00]
i

[I,

(9)

+ ~ c'''o,+ ,,) sin 00

_!_ k
sin 8
0 1

= II, (8)

12 +[1, * (8) ei(2cto+ao)

e

+ I, (8) e- (2cto+ao)] c
+ fe(e)

+ _1_ sin- 0 0 k
k~ sin200
(9)

veya (7) ve (8) bagmtilan yardmu ile

Q(8)

Q cCe)

+ [fc * (e)

ei(2ato+oo)

e-i(2cto+aoJ]

sin 00

elde edilir. (2) bagmnsmdan

Q/e)

(l)2 1e
2k sin42
ile ve (3) bagintisi yardmn

{lO)

yazilabilir, (4) bagmtismda

v = Ii k [m yazarak Y 2k

ZI Z2 e2

Y= bulunur ve boylece

lJ2kjm

80 ~ C;EKiRDEK TEORist

C;OZUMLU PROBLEM KITABI

(10')

sonucuna vanhr, (10) veya (10') bagmtisma Rutherford (Problem 5 e bakimz.) Gene (2) bagmtismdan

formulu

ad! verilir.

1/
Y

(8) ei(2<xo+l)o)

e
2

[e

(1)0+'1

in

+ 1/8) e-i(2~0+30) = sin2 ; -1>;) + e-/ (00+'1

In sin! ;

-11:)]

2k sin2-

Y cos (80 2~ k sin 2 k sin? _

+ y In sin2

n)
2

=-

Ye
2

cos

(80 + Y In sin? ~)
yerine

elde edilir. Bu sonuc (9) bagmtismda Q(8)

=

yazihrsa

Qc(8) -

y sin

8 ~

cos

(
\

k2 sin" _ 2

80 + y In sin? -e

) + -21. sin? 80
k

(11)

sonucuna vanhr.

(11) bagmtrsmda Q(1C) .

=

1C yazarak

QcCn) -

..1_ sin 80 cos 80 k2 8

=

+ _1_ sin2 2
k

80

(12)

bulunur.

Benzer sekilde (10) bagintismda QcCn)

1C yazarak
(13)

y2
4k2

bulunur,

Diger yandan,

deneysel

olarak
(14)

Q(1C) = 0,96 QcCn) bulundugu zihrsa bilinmektedir.

--Y
212

(13) ve (14) bagintrlan

s: - Y'S: sm Vo cos Vo

(12) bagmtismda

yerlerine

ya-

4P

k2

+ -2
k

'2 sm 80 = 0,96 - 'Y 4k2

veya
sin? 80 -

y sin 80 cos 00

+ 0,01 y2 = 0

(15)

sonucuna vanltr. (15) bagmtrsmda

AL<;AK ENERJiLERDE

iKi NUKLEONLU
0

SiSTEMLER

Jf.

81

sin? 30

tg 0 = ---,=---=-1 + tg200

20

~ ~ sin "o cos Vo

tg 0 = ------'-- 0 1 + tg
2

ozdesliklerini yerlerine yazarak

veya (1 elde edilir. Eger tg x (1 veya

+ 0,01 y2)
= 0,1 y

tg? 00 -

Y tg 00

+ 0,01

y2

(16)

vaz edilirse (16) denklemi

00 -

tg2 x) tg2

1 tg x tg 00

+ tg? X = 0

tg2 00 -

10 sin x cos x tg 00 + sin2 x =

°
sin-' x

(17)

seklinde yazilabilir, (17) denkleminin fiziksel anlama sahip cozumu tg 00 veya tg 00 seklmdedir. Srmdi (18) bagmnsmm sayisal degerini hesaplayahm. dirgenmis kiitlesini veren (6) bagmtisindan Al-p sisteminin in=

5 sin x cos x -

y25 sin! x cos? x -

sin x (5 cos x -V25 cos- x-I)

(18)

yazilabilir. Ek I deki cetvellere bakarak

-m
veya 112

fz2

41,5

(1,00727647 ) 1+ 26,981539

bulunur.

==

41,5 x 1,03733 :::::: 43,0492 MeV X fm?

Diger yandan, E

m v2j2 baginusrndan

liv = yazilabilir ve boylece /1v bulunur.

V 2E h2jm
= 4,14966
MeV X fm

V2 X 0,2 X 43,0492

Ek I deki cetvellere bakarak

82 11- (:EKiRDEK TEORlsi

.;bZUMLU

PROBLEM KITABI

e2

I1v

= -----

1,4399759

4,14966

:::: 0,347010

ve b6ylece

(4) bagmtismdan 'Y :::: 1 X 13 X 0,34701 ~ 4,51113

elde edilir.

Diger

yandan,

tg x

= 0,1

Y vaz eidildiginden,

x
bulunur, Boylece sin x =:: 0,41121 , elde edilir. Bu degerler tg 00 sonucuna vanhr.
::::

= 'arc

tg 0,1 'Y =:: 24,281°

cos x =:: 0,91154, yerlerine

5 cos x :::: ,4,5577 yazilirsa :::: 0,04567

(18) bagmusinda

0,41121 (4,5577 -_ 4,446643) faz kayrnasmm degeri

Buradan

WIll

00
elde edilir. 111.14. Bir ndtron-proton

2° 37'

potansiyelinin

hacnn

integralinin

yaklasrk

olarak

co

r2 U(r) dr ::::.~ _1
ko

(1)

degerine

sahip oldugu bilinmektedir,

a) Bir kare kuyu potansiyeli rem bahis konusu yaklasikhgm gecerliligin] triplet ve singlet haller icin sayisal olarak arastmmz, Bu arasnrmada R, = 2,0755 fm, Vot = 34,392 MeV ve R, = 2,5215 fm, Vos = 14,814 MeV deneysel degerJerini kullammz, b) Bahis konusu yaklasikhk ieerisinde doreronun bag enerjisinin kullamlmasr He notron-proton potansiyelinin hacun integralinin tayin edilebilecegtni triplet ve

singlet kare kuyu potansiyelleri icin gosteriniz, Bu maksatla

ve

I B.•I :::::: 67

Bt

2,2245 Me V
ait dalga

ke V deneysel degerlerini sureklililiglni iffide eden

kullammz. hallne

(Yol gosterme : Kare kuyu potansiyeli icin doteronun temel

fonksiyonunun

x cotg x R denkleminin yaklasik

~ozumii oIan
:x; :::: ~
1t

=-

2R

2a +1t

(2)

bagmnsnu

kullannnz.)

ALCAK ENERJiLERDE

lKt NOKLEONLU

SlSTEMLER

:If.

83

90ZUM:
a) Kare kuyu potansiyeh r bagmnlan

<R

icin :

V = - Vo ' ve M VCr) , 112

>

R icin :

ile tammlandtgindan
UCr)

=-

vaz edildiginden

r < Ric;in:

U = - ko2

>

r > R icin :

U=0

(3)

yazilabilir. (3) bagmnsi (1) bagmttsmda

k
2

f
o

yerine yazihrsa
R

r2

dr = __1_

veya

(4) sonucuna vanhr. Triplet hal icin

k at
2

n jM
2

Vat

34,32 41,4714

:::::0,8292944 fm-2 l/kot :::::: 1,09811 fm

kot ::: 0,910656 fm"? • kot R, :::: 1,89007 , 1 - ko? R,3 ::::2,47148 3

(kot Rt)2 :::: 3,57236

> 1,09811

::::::lkt l veya (1) baginusi triplet hal

sonucuna vanhr. Bu sonuca gore, (4) bagmtisr icin kabaca bile gerceklenmez. Singlet hal icin k
2_

as

n2/M

Vos

14,814 41,4714
1

:::: 0,35721 fm-2

:=:;

kos ::: 0,59767 fm"? kos R, := 1,50702,

l/kos

1,67316 fm

(kos R)2 :::::: 2,27111

1 - ko/ R3 := 1,90887' > 1,67316 :::: l/kos

3 sonucuna vanhr. 0 halde, (1) yaklasikhgi singlet hfrl icin kabaca gerceklemr,

84

Jf-

(:EKiRDEK TEORisi

CDZUMLU PROBLEM KiTABI

b) Notron-proton potansiyelinin hacim integrali yaklasik olarak -l/ko degerine sahip olduguna gore, bu yaklasikhk saglandigi takdirde hacim integralinin hesabi, ko in doteronun B bag enerjisi cinsinden hesabma indirgenir.

k2--V o112
vaz edildigine gore

M
0'

M a2=-B

HZ

'

x2=-(Vo-B)
fz2

(5)

(6) elde edilir, Buna gore doteronun bagmtisr seklindedir. Bu denklemden temel haline air dalga fonksiyonunun x cotgxR =-a x nin cozulmesi icin snreklilik (7)

xR
vaz edilir. 0 halde (7) bagmtisi

=-

1t

+E

(8)

(~ + E)
seklini ahr. a2 «x2 oldugundan

tg E = uR
1 elde edilir ve boylece

(9)

IE r «

(10) bulunur, a ~ 0 serisine acilmu

19m E~

0 oldugundan,
£ ::::::: p

nun a2 terimine

kadar

Maclaurin (11)

+ q o?
yerine yazihrsa
0,2 :::::::

seklindedir, (11) bagmtisi (10) bagmtisinda

.!!... (p a
2
veya

+ q a") + p2

aR

bulunur.

0 halde

-p=R,
2 veya
2R p=-,
1t

1t

_q+p2=O
2 2p2
1t

1t

q=---=---

8R2
1t3

elde edilir. Boylece (8) ve (11) bagmtilanndan

AL(AK ENERJiLERDE

net

NUKLEONLU StSTEMLER

Jf- 85

xR:::: veya
X :::: ~

1(

2R + -a---a
1(

8RZ
1(3

2R

+ 2_ a-~
1( 1(3

(ll

(12)

sonucuna vanlir. Bu sonuc (2) bagmtismdan (6) bagmtismdan veya

bir fazla terim ihtiva etmektedir.

(13) bulunur. (12) bagmtrsmdan

_:::

a2

2x

_a2
1t

yazilabilir, Eger bu sonuc ve (12) bagmtisi (13) bagmtisinda

11: ko:::~+-a+~

yerlerine yazihrsa (14)

2R

2
11:

R(
1t

1--

8)

a2

1[:2

sonucuna

vanhr.

Triplet hal icin (5) bagmtismdan 2,2245 .::: 0,0536394 fm ? 41,4714

at ::: 0,231602 fm"!

bulunur. Boylece ~
2Rt

.:::0,756828 fm?",

2u1

.:::

0,147442 fm"!

Rt (1 _ ~) a/
1t 1t2

0,0602976107 X 2,0755 X 0,0536394 :::::0,0067128 fm" yerlerine yazarak

elde edilir ve (14) bagmtismda

kot
kot gercek degerine cok yakmdir.

:::::.0,910983

fm ?

sonucuna vanhr, Bu sonuc yukarda elde edilen

= 0,910656
Us

fm ?

Singlet hal icin (5) bagmtismdan

<

olduguna

dikkat ederek

86 ~ CEKiRDEK TEORisi

C6ZUMLU

PROBLEM KiTABI

0,067 41,4714

=:: 0,0016156 fm-2

bulunur. Boylece _ 2us

1t
~

0,025592 fm-1

Rs (1 -~)
1t

1t2

o}

= 0,0602976107

2,5215 X 0,0016156 :::: 0,000246 fm"

elde edilir ve (14) bagmtismda

yerlerine yazarak kos .::: 0,597615 fm"!

sonucuna vanhr, Bu sonuc yukarda elde edilen kO:f :::: 0,59767 fm-1 gercek degerine cok yakmdir.

IV. BOLOM

<;EKIRDEK MODELLERi
IV.I. Yancapi Rolan kiiresel bir kutu a~agldaki potaosiyel ile tarif edilebilir:

V= 0,

>

R iein :

v=+oo,

Spinleri 1/2 olan parcacrklar boyle bir kutu icerisinde bagrmsrz olarak hareket etmektedir. Kiitlesi M ve enerjisi E olan bir parcacigm kiiresel bir kutu icerisindeki en a~agl enerji seviyesinin 4,935 112/ M R2 oldugunu gosteriniz, Diger yandan, bu kutu He aym bir 41tRJ /3 hacmma sahip kiibik bir kutu icerisinde buiunan ve kiitlesi gene M olan bir parcacigm en a~agl enerji seviyesinin, 1,9 Ilz/ M R2 oldugunu gosteriniz,

r;;OZUM:

Schrodinger

denkleminde (1)

ve

konuIursa

d u1 dr2

+ [k2 _

1(1 + 1) _

r2

2M

liz

v]

lit

=0

(2)

radyal denklemi elde edilir. (2) bagintisi

ulr) seklinde de yazilabilir.

V=

=_

[k2 _

l(l

,2

+ 1)

2M ---V 1i2

J- __
1

d'2u I dr2

Bu bagmtida

potansiyelin tarifine

gore r = R WIll
87

00

yazihrsa

88

11-

«;EKiRDEK

TEORlst «;OZUMLU

PROBLEM KiTABI

u/R) simr sarti bulunur, Aynca, r

=0
elde edilen

(3)

0 icin ~ nin sonlu olmasmdan

(4) smir sartmm varhgi da bilinmektedir. Eger (5) (2) bagmtisi (6)

w =kr vaz edilirse, r

<R

icin V
2

0 oldugundan

d uI

dw"

+ [1-

1(1

w2

+ 1)J ». = 0

seklinde yazilabilir, (6) denkleminin (4) suur sartma uygun coziimii (7) seklindedir. Burada j,(w) kuresel Bessel fonksiyonudur. bagintisma gore (7) bagmtismdan (3) smtr sartma ve (5)

veya (8) elde edilir. Burada Wnl =- k R, (8) denkleminin n inci kokiidur. (1) bagmt.smda k =- W nd R yazihrsa, parcacigm enerji seviyelerini veren E _
nl -

1!2

Wnl

2MR2

(9)

bagmtisi -bulunur. Parcacigm en asagr enerji seviyesi n dir. jo(X) sin xi: .. oldugundan (8) bagmtismdan

1 ve I

0 ile belli-

sin wnoO

veya

w n,Q = n tt:

(10)

bulunur. Burada n = 1, 2, 3, ... tiir. (10) bagmtisi (9) bagmtismda yerine yazihrsa E 112 1[2 n2 2MR2 (11)

noO -

elde edilir. En asagr enerji seviyesi icin de E1,0

rc2

112 MR2

(l2)

sonucuna vanhr. Diger yandan, bir kenan L olan kubik bir kutu icin parcacigm enerji seviyelerinin

CEK1RDEK MODELLERi
1t2/12

89 J#.

E=

2ML2

(n

+ n 2 + nz 2)
y

(13)

bagmtist ile verildigi bilinmektedir. nz = 0 yazilmasi gerektiginden,

En asag; enerji seviyesr rcin nx = 1, ny = 0,

11:2 ---

Ekiib=

/11

ML2

(14)

elde edilir, Kubik kutunun

hacnu kuresel kutunun hacmma esit oldugundan

L3
veya

= -rr

R3

L' ~ (: yazilabilir, (IS) bagmtisr (14) bagmusinda Ekiibsonucuna vanhr. Diger yandan, n:2 :::::4,934802, 2 oldugundan, (12) ve (16) bagmtilannda
E1,0 ::::: 4,935

"y"
)2/3
1t --2

R'

(15)

yerine yazihrsa 112 2

__ ( 3 4n:

MR2
2

(16)

3 ( -4n: li2 MR2

)2/3 - = 1,899083 n:
2

yerlerine yazarak , Ekiib

= 1,9 -MR2

112

sonuclanna

vanhr.

IV.2. Bir onceki problemin ~ijziimiinden yararlanarak kiiresel bir kutu i~inde enerjileri Emax = 45 If/ M R2 enerjisinden daha kii~iik olan ve M kiitlesine ve 1/2 spinine sahip pareaciklann sayismm 92 oldugunu gostermiz, Not : A~agldaki jl(Wn1) = 0 veya Wnl = J'C leminin koklerlni veren cetveIden yararlammz,
~nl ~nl

oImak iizere jtCn: ~nl)

=0

denk-

n=l
1,0000 1,4303 1,8346 2,2243 2,6046

n=2 2,0000 2,4590 2,8QSO 3,3159 3,7258

n=3 3,0000 3,4709 3,9226 4,3602 4,7873

n=4 4,0000 4,4775 4,9385 5,3870 5,8255

n=5 5,0000 5,4816 5,9489 6,4050 6,8518

1=0 1=1 1=2 i= 3 1=4

90 :t#- C;EKiRDEK TEORisi

C;6ZtJMLO PROBLEM KiTABI

r;6ZUM:
Problem 1 e gore

(l)
olmak iizere kiiresel kutunun fonksiyonu icindeki parcaciklardan herhangi birinin dalga

(2) seklindedir, Buna gore, parcaciklardan her birinin kuvantum hali (n, I, m) kuvantum sayilan ile bellidir. Buna parcaciklarm spin hallerini belirten ms = + 1/2 kuvantum sayist da eklenmelidir. Parcacigm enerji seviyeleri kR = will biiyuklukleri j/wn/)

=D

(3)

denkleminin n inci kokii olmak iizere (1) denklemi ile verilir. Diger yandan,

esitsizliginden

veya
Wnl

<

vi 90 ::::::: 9,48683
=
Wndrt

(4)

elde edilir. Aynca, yukardaki

cetvel
~nl

biiyiikliiklerini

verdiginden,

(4) esitsizligi
~nl

< 3,01975

{5)

seklini ahr, Yukardaki

(n = 1, 1 = 0) (n

cetvele bakarak (5) esitsizligini saglamak iizere:

1, 1 = 1), (n =- 1, 1 = 2), (n

(n = 1, 1= 5), (n = 2, 1 = 0), (n

2, 1 = 1),

= 1, 1 = 3), (n = 1, 1 = 4), (n = 2, 1 = 2), tn = 3, 1 = 0)

halleri elde edilir. Pauli'nin dtsarilama ilkesine gore, spini 1/2 alan, yani FermiDirac statistigine uyan parcaciklardan her biri (n, I, ml ' ms) kuvantum sayi takunlanndan birine ve yalmz birine sahip olmalrdir. Boylece, kuresel kutunun icerisinde (n, I, m/, ms) takrmlannm saYISI kadar sayida parcacik bulunabilir. Acisal momentum teorisinin verdigi

<;EKiRDEK MODELLERi

¥- 91

-1 <

m,

<1

bagmtisma gore, her 1 icin mz nin 21 + 1 farkh degeri vardir, Benzer sekilde, rna = + 1/2 oldugundan, m, nin farkh iki degeri vardir, Boylece, her (n, l) hali icin 2(21 + 1) sayida dejenere, yani aym Enl enerjisine sahip seviye vardir, o halde, her n degeri icin, m1 ve rna nin aldJgl degerlere gore toplam olarak 2

2:
1

(21'

1)

4X

"2 l(l + 1) + 2([ + 1) = 2(l + 1)2

n n

1'=0

sayida Mil veya parcacik vardir, Buna gore: n

1 icin :

2(5

+ 1)2 = 72,

2 icin : 3 icin :

2(2

+ 2(0 +

1)2

= 1)2 =

18, 2

adet parcacik ve kuresel kutuda toplam olarak

72
adet parcacik vardir.

+ 18 + 2 = 92

IV.3. Yan-ampirik kiitle formii1finii kullanarak 235 U in n-parcalanmasma karsi kararhhgun arastmmz. a parcaciguun bag enerjisi B(a) = 28 MeV dir, (Deney sonuelarma gore 235 U , 4,56 MeV enerjisine sahip a parcaciklan nesreder.)

Kiitle sayisi A ve proton yan-ampirik kutle formulu B(A s Z) = 15753 A , 17 804

,

sayisi Z olan bir cekirdegin

bag enerjisini veren

A2/3 -

07103
,

A 1;3

Z2 -

94 77 (O,SA ' A

Z)2

o(A Z) '

seklindedir. Boyle bir cekirdekten

Sf/A, Z)

a parcacigmm aynlma enerjisi

B(A -

B(A. Z) -

4, Z - 2) A-

B(a)

seklindedir, buluur ve

235U

icin A = 235, Z

= 92

oldugundan

= 231,

Z-

= 90

Si235; 92) = B(235; 92) -

B(23l; 90) -

BCa)

elde edilir, A kiitle sayrsi tek olan cekirdekler icin SeA, Z) = 0(235; 92) = 0, 3(231; 90) = 0

oldugundan

sonuclanna vanhr. 0 haide,

92

Jf.

<;EKiRDEK TEORisi

<;OZUMLU PROBLEM K1TABI

=

s, + B(a)
-0,7103 veya bulunur
(

15,753 x 4 90 23P/3
2 )

17,804 (2352/3, -94,77

X

235

972 1/3

(25,5)2 _ --235 231

(1

23I2f3)-

1)

Srr.

+ B(a.) = 63,012 -7,716

SfJ. = 23,290 SfJ.

28

36,547

+ 4,541
4,71 MeV

= 23,290 MeV

ve boylece

sonucuna vanhr. kararsizdir ve

<

=235U

oldugundan,

cekirdegi o-parcalanmasrna

karst

235 U -?> 231

Th

(l

reaksiyonu ile Err.

=-

Sa. = 4,7 MeV enerjisine sahip a parcaciklan

nesreder.

IV.4. Yart-ampirik kfitle formiiUinii kuUanarak A = 64 kfitle sayisma sahip Izobarlarm a-parcalanmasma kar~1 kararhhguu arasttrunz, Bahis konusu izobarlar 64Ni, 64Cu, 64Zn ve 64Ga tiir. Aynca, sonuclarr deneylerle karsrlasnrnuz.

90ZUM:
Cekirdegin ktitlesini atomik elektronlann kutleleri ile birIikte veren yanampirik kutle forrmihi katsayilar MeV cinsinden olmak iizere
c7.

M(A, Z) = 939,5 A - 0,7815Z -15,753 +0,7103 Z2 Al/3

+ 17,804
A
3/4

A2/3

+
(1)

+94,77(O,5A-Z)2_(_)z3},6 A sonucu
=

seklindedir, p-pan;aIanmasl kinetik enerjisi Tmax(e-) seklinde ve pozitronun

cekirdekten

cikan elektronun

maksirnum
(2)

c2 [M(A, Z) -

M(A, Z

+ 1)]
-

maksimum

kinetik enerjisi de 2me1

TmaxCe+) = c2 [M(A, Z) - M(A, Z-I)

(3)

seklindedir. (Problem 5 deki (5) ve (6) bagmnlanna bakmiz.) Cekirdegin ~-parcalanmasma karst kararh olabilmesi icin Tmax < 0 olmahdir. (1) bagmtismdan yararlanarak (2) ve (3) bagmtilan Tmaie ) = 0,7815
_

+ 0,7103

Z2_(Z

+ Ii
_(_ )

Al/3

+
z 67,2
A3j4

+ 94,77
ve 2me c2

to,5A-Z)2 - (0,5A-Z-1j2 A

(2')

1,022 MeV alarak

<;EKiRDEK MODELLER1

¥- 93

Tmale') = -1.80..))
-l-

-I-

+ 0,7103
A

22-(2-1)2 Al/3

+
(3')
A3N

94,77 (0,5A-2i

- (0,5A-2+1)2 _(_)Z 67,2

sekillerinde yazrlabilirler. T (e") max

(2') ve (3') bagmtilan sftdelestirilirse

95 5515 _ (0,7103 , A IJ3

94,77) 2Z A l

+) 1

__

)Z 67,2 A 3{4

(4)
(5)

(e+) =-96,5735+ max

(0,7103 Al/3

94,77) (22_1)_<_)z67,2 A

A3/4

elde edilir. A = 64 icin

AIJ3

4,

A3/4

= 22,627417

oldugundan,

(4) ve (5) bagmulannda Tmaie-)

yerlerine yazihrsa

= 95,5515 -

1,6584 (2Z

+ 1) -

(_)Z 2,96985
1) (_)Z 2,96985

Tmale+) = - 96,5735 bulunur. 0 halde, cift Z ler icin

1,6584 (2Z -

TmaxCe-) = - 3,3168 2 + 90,92;2'; Tmaie+) = 3,31682 - 101,20175 ve tek 2 ler icin TmaxCe-) = - 3,3168 2 + 96,86295 TmaxCe+) = 3,31682 - 95,26205 sonuclanna vanhr. 64Ni icin Z
=

cift Z

tek 2

28 oldugundan
=-

7male-) icin Z

92,8704

+ 90,92325 + 96,86295
95,26205

-1,94715
7

TmaxCe+) = 92,8704 64CU

101,20175 = - 8 33135

29 oldugundan

Tmax(e-) = - 96,1872 Tmax(e+)

64

0,67575

>0

96,1872 :

= O,9~515 > 0

Zn icin Z = 30 oldugundan
Tmax(e-)

= - 99,~04 + 90,92325 = - 8,58075 TmaxCe+) = 99,504 - 101,20175 = - ],69775

:

64Ga

icin

31 oldugundan