l.

li rr"
-a

.,

:'

!:, I .:r.lr
,:i:.
.:J:

{,..;
t;:.t.

l:ii . if:'
rii,

1l!

\,\i,r
,i.t)

li':'l'
'lrl

ri.;i::

ti
J

,il,

,r,.i.'

.lr.,

.ii'
',:
'

l'',,'

,j,:t

:li'.;,.

,':

"Jr . "1

iCi,l'
.

['i.

!'.
:i

,lr.
',ir'
l:t
.

(("(
,,....i .l
- .,r::,,. ;t,,.,
,,

MAY YAYINLARI
GENEL

rrilrrin

. .','"

rcirnpuqnt z

',i,v i'
i

.::51_ r:i

ii
rl

Edebiyat

Dizisi 2

Telif hakkr: MAY YAYINIjRI

:

{t

A ri

KA$GARLI MAHMUT

nivAN ii r-ticAT-lT
TURT{

ALI gigEKrJ

Tertip : ACAR MATBAASI, Bash: HAgMET i,IATBAASI, fik yayrmr: Eklm 1970
IXzgl

ni.rrry"i Etfal sok. Krod! han kat 3 Cagaloglullrt3

mIY Tillntlnl

"4nHqFt

roir6n'iiN Noru
May Yayrnlarr'nrn Genel Kiilti.ir Kitaplarr, yalnrz o$renim Ea$rndaki genElerin dedil, herkesin yararlanmasr nedenleri ve dtj'gtincesiyle hazrrlanmrgtrr. Bu temel kitapla,nn, e$itim ve o[retim alanrnda destekleyici :rolij olmakla beraber biitiin okurlann bagvuracaklan yapltlar biqiminde sunulmakta,drr.

Yrjzleri agacak bu kiilttjr dizisi tamamlandr$rnda bijyilk bir ansiklopediden Eok ,daha genig ve Eok datha yararlr bir bilgi hazinesi elinizin altrnda bulunacaktlr. Edebiyat dalrnda olsun, Fen ve Tabiat, Sosyal Bilimler, san'at dallarrnda olsun, bu kiiltiir dizisindeki qegitli kitaplar, kendi 6lgij ve Eaprmrzda, krilttjr hayatrmtza katkrda 'bulunmak amacr ile dlizenlenmistir. Utke'

mizin toplurnsal ve ekonomik yaprsr iginde yay;rnevlerinin de kendi yonil ve glic[j vardrr. Ki.iltijr hayatrmrza birgeyler getirmer< Eabasrndayrz. Bu da okurla aramrzdaki iligkilerin sijrekli olmasrna ve hizmetimize ba[lrdrr. Kitap'okurunun qok az oldu[u bir ijlkede; Eegitli zorluklar igerisinde Eaba harcamamrz dikkate alrnrrsa, nasrl bir ortanrda neler yapmak istediklerimiz kendili!inderr anlagrlacaktrr. Bijttin ihtiyaElarrn otesinde ve en son olarak dUgijnijlen gey kitaptrr Tijrkiyemizde... Buna kargrn okuyana hizmeti,
Eok giiE ve srkrntrlr da olsa bakkallrktan yeg buluyoruz. Otuz beg milyonluk iilkede ki-

suNU9
i]
|

taplarun iig beg bin basllmasrnln gillijnglil$iine ve geri kalmrglr!rmtztn zavalllllIrna bakmayarak bu hizmeti stirdijrece$iz.

<Divan ii Lijgat - it Tiirk>, Sozli.isij>> demektir. Eser aslrnda <Tiirkgeden ArapEaya> bir sozlijktirr. Fakat sozler aErklanrrken ornek olarak 300'e yakrn <savij (atasozii) , 240 kadar giir parEasr (beyit. dortlijk ) yazrya geEirilmig, Tijrk dilinin '/aprst, dilbitgisi kuraltari ayrrntrll olarak anl'rttlmtg u" yuguy,g, gelenek, gorenek, tarih, cc'lrafya vb.' konulaicla birEok ansiklopedik bilgiler verilmigtir. Bu nedenle Ka;garlt Mahrnut'un 'bu pek de$erli eseri: 1. TiirkEemizin ilk sozlU!ijdijr' 2. Bir dilbilgisi (Gramer) kitabrdrr' 3. Aynr zamanda zengin bir <edebiyat antoloiisi>>dir. 4. En eski <<ansikloPedi>mizdir' Kitabrn bu dort ozelli$i, isl6r'ilrktan 6nce ve isl6mllUrn 'heni.jz yaytlma - yerlegme
<<Ttjrk

Dilleri

Mehmet

Ali

YalErn

-9-

donemlerinde Trirk dili, edebiyatr, iarihi, Vd. tayrgr, dtjgijniJgrj, Tijrk illerj, yurdu vb.. hakkrnda bir <belgeler kitabr>> niteli!ini kazandrrmakta ve sozlijlUn delerini ijg kat daha artrrmaktadrr. Biiti.jn bu bilgiler ve ornekler, sozcijkler aErklanrrken, yeri geldikge verildiginden kitapta da$rnrk olarak bulunmaktadrr. Bizbun lei-; b!rara)/a getirip dUzenleyerek bolijm bolrim verdik: <Sozlrik> bolumij, <<Gramer>> (Dillcflgisi) bdlrjmij, ((savlar>, <<$iirler> ve <<Ansiklopedik,bilgiler> bcjtrjmleri... Kitabln aslrnda bu bolLjmler yoktur. . Xl. yUzyrl tr.jrkEelerine gore gtinrjmrjzrjn Tr-irkiye tUrkEesi gei-ek kelimeleri, gerekse kurallan ycinrinden qok degigmigtir. Trjrk dilleri ile ilgili bilimsel galrgmalar yapmryacak driz okurlar iqirr bu kelimelerle kurallarrn tijmUnij 96rmek pek gerekli defildir. Gerekli gorenler iqin de Divan U Lrlgat - it Trjrk'rjn kendisine bagvurma olanafr vardrr. Bu nedenle Mahmut'un Trirk dileri hakklnda verdi!i bilgilerin tijmijnij buraya akrarmayr gereksiz gordijk. Kelime agrklamalanntn hepsini aktarmamtzln ise ne olana$r, ne de gene gereli vardr. Bu iki bdllimde, o gUnkij Trirkg,e hakkrnda bir fikir edinmeye yetecek kadar ornekler seEmekle yetindik. <Sav>>larla, giirlerin ise bir iki atlama drgrnda trimrjnrj aldrk. Bunlarr aynca kendi aralarrnda birlegtirip dUzenledik. Ansiklopedik bilgilerin de onemli gorduklerimi-

zin hepsini aldrk,o kadar onemli gormediklerimizi buraya almadrk. Savlarla giirlerin hem orijinal metinlerini, hem bugiinki,i dille ti.jrkEe Eevirilerini, hem de gerektikEe aErklamalannr verdik. Bu aqrklamalarla bilgi bolrjmlerindeki anlarrm bizim de$ildir. De!igtirme zorunlugu olmadrk ga Kaggarlr Ma,hmut'un Besim Atalay taraf lndan aktarrlan anlatlmrnr oldulu gibi aldrk. Sozijn gereksiz uzadl$r yerlerde ise Mahmut'un anlattrklarrnr kendi anlatrmrmrzta ozetledik. Fakat bu tijr de$istirmeler ve ozetlemeler pek azdrr ve onemli def ildir. Bu ozellikleriyle elinizdeki kitap, lise ve lise ijstij genel edebiyat, tari,h, toplurn bilim bilgilerini artrrrp derinlegtirmek istiyenler iEin bir bagvurma kitabr oldu. Boylece onemli bir boglulu doldurmug, duyulacak gereksinmeleri kargrlamr; oldu. BugiinkU alfabemizde, o gi.jnkii Tiirkgenin beg tane sesini karsrlayacak harf yok: 1. Bugtin birgok ,bolgelerimizde halkrmtz aizrnda da yagryan <<N>> ile <G>r arast <geniz N'sini>> (Gunne), <h9> bilegik harfi ile gosterCik. Okurlar <ng> li kelimeleri okurken (<n>) ve <<g>> seslerini ayn ayn Etkarmayrp ikisi arasr o (geniz <<n>> si>ni tek ses olarak Erkarmaya dikkat etmelidir. Or' ne!in <<Manga>> kelimesini <<Man - ga> biciminde de$il <<Ma - nga, diye okumalrlar. 2. <<K> ile <<H>> arasr bir ses daha var ki <X)> harfi ile gosterilir. Fakat biz bu sesi ,de do$rudan ..h> ile qosterdik.

10

ll

'{

arasl bir ses da,ha var ki gijn[jmijz Trjrkgesinde genellikle ..yrrye dcintigmijgttjr. Bununla birlikte bu sesi de <dh> bilegik harfi ile gosterdik. (dh> ler de lngilizcedeki <<The>> edatlnr soylerken oldu$u gibi dilin. ucu digler araslndan Erkarrlarak okunmalrdrr. . 4. ((W)) ile gosterilebilecek sesleri de dofrudan (v> ile yazdrk. ' 5. Fransrzcadaki <6> lrarfi gibi ayrr bir harfle gosterilmesi gereken ince <<e>> sesi bugi.inkri dilimizde de vardrr. gimdi oldugu gibi o ince <e>>leri de <<e>> ile gosterdik. Orijinal metinlerde iEinde bu, ozellikle (<ng> ve <dh> bilegik harf leli bulunan kelimeler okunurken bu noktaya dikkat edilme<<D>>
<<Z>>
l.

3.

ile

KA9GARLI maHmur
.
I

Hayatr

rd

rr.

A.c.

Kaggarlr Mahmut, Tiirk dilinin ilk bij-yljk yazarr ve bilginidir. Fakat yazrk ki, kendinden bagka hicbi r Yazar, bu bijyiik l.ijrkgeci hakkrnda bilgi verinemigtir.' Kendi yazar ve bilginlerinin hayatlarrnt titizlikle Yaaya geEiren Arap yazarlart bile ondan siiz et-

<<cemaziyel evel>> gurresinde ('baglarrrrda)

de gunlar: ( ( ... ) imcli Muhammed o$lu Httseyin, Htjseyin o$lu Mahmut der ki ...", "HUseyin Ollu Mahrnut der ki...> <$u kitab t Yazdt\rmz 466 senesi <<Timsah Ylltdlr.>r, <Kitaba 464 senesinin 13

miyorlar. Bunun igin Kaggarlr Mahm*t'un hayatr hakkrnda Divan [i Lijgat - it Tiirk'te gene kendisinin verdili bilgilerden bagka bir ;ey bilmiyoruz. Kendisinirr verdi!i bilgiler

-.

12

baglandl ve dort kere yazrldlktan ve dlizenlendikten sonra 466 senesinin <<cemaziyel a,hirinin>> 12. gUnii bitmigtir.>> ((Ben onlarrn (Trjrklerin) en uz dilIisi, en agrk anlatanr, soyca en soylusu, en iVi kargr kullananr, akrlca en incesi oldudum halde onlarrn gehirlerini, gollerini bagtan baga dolagtrm. Tiirk, Tiirkmen, OPvz, qigil, Yafma, KrEz boylannrn dilerini, kafiyelerini belliyerek yararlarrdrm. 6yte ki bende, onlardan her boyun dili, en iyi yolda yerlesmigtir. Ben orrlarr en iVi biEimde slralamrs, en iyi dijzenle dijzenlemisimdir.>> <Abul: Bizim ilde Kaggarda - adr> (Ayrrca Kaggar koylerinin adbir koy larr pek gok geEiyor. 6teki ilerin koyleri ya pek az geEiyor, ya da hiE gegmiyor. A. q.) Bunu yalma ilinde igittim.> <Bu sehir (Barsoan ) Ma,hmut'un babasrnrn gehridir. g$g kitabrmr, Kutsal peygamber pos- oturan, Hagim soyundan, Abbasilertunda den, imam bulunan, ulumuz, efendimiz Ebiil Kasrm Abdullah katrna arma$an ettim ki imanr olanlarrn beyi ve Tanrrnrn halifesi Muhamrned - ijl Muktedi bi emrillah'rn o!ludur.>

tirdi$ine gore ve o tarihte de Eok yer gezip' gormUg, inceleme, aragtrrma, derlemeler yapmrg olgun bir bilgin olduluna gore, Xl. yuzytlda ya9amr9, bu yUzyrln sonuna do$ru olmiig oldulu anlagrlmaktadrr. Babasr HUseyin'in Bar,sgan'lr oldulunu soylerken Kaggar'dan tcbizirn il> diye soz ettifine gore Babasr Barsgan'dan Kaggar'dan, gogmi.lg kendisi de orada do$up bUyUmtigt
r.i

r.

Soylu bir aileden ( Emirlerden Bak - Kara, C. I Sf. 102) imig. AErklamalanndan hanlrlar saray gevrelerini iyi bildifi anla;rlr-yor. Bu da <<soylulu$unun> bir kanrtr olabi-. lir. Ayrrca iyi kargr kullanrrmrg. Kitabrnr Halife Muktedi'nin o!lu EbOl Kasrm Abdullah'a sunuyor. Kaggar'dan Abbasilerin Ba;kenti Ba$dat'a goE etmi9, kitabr-nr orada yazmrF olabilir. Nerede oldij$ijnii, de bilmiyoruz. Kisilidi
Kaggarlt Mahmut'un yagadrir Xl. yrtzyrlda, Kaggar ve Barsgan dolaylarrnda, Karahanlrlar doneminde uyqarlrk, bilim ve ktjltUr oldukqa ileri idi. Boyle bir ortamda,. soylular gevresinde yetisen Mahmut'un iyii bir oSrenim qormesi do$aldrr. lyi bir: o$renim gormekten ote zatnantntn onemli bir bilqini oldudu da eserinden bellidir. ArapEayr, Farsgayr, Tiirkgeyi ve kijltijrlerini qok iyi bitrnese boyle bir kitap yazamazdt. Bu, yuka-

Gortildijlti qibi ne zaman do$du$unu,

nasrl bir.yatamr oldu$unu, ufraglartnt sdyIemiyor. OlaUdU tarih de bilinmiyor. Ancak kitabrnr 10 $ubat 1072-1074 yrllarrnda bi-

14ifrh,'

15

''rrya aldr$rmrz kendi s6zlerinden de anlagrlmaktadrr.

I

Mahmut, Trirk dilinin grameri ve s6z' liigU olarak iki kitep yazmlgtlr. YUzyllrrnl.za gelinceye delin bu gapta bir dilcimiz yetismemistir. (Ali 9ir Nevai bile TiirkEeyi Mahrnut gibi inceleyip kurallarrnr ve ornekHakaniye ( Kaggar, ) Krpgak, Uygur,O$uz, qi6il, Argu, KenEek tiirkeelerirrin sozlerini ve kurallarrnr qok iyi bilmektedir. Yalnv Tirk dilerini de!il, T[irklekoyamadr.

lerini

rin yagadr$r yerleri (co$rafya), tarihi,

yaga-

Boylece Tijrkoioji biliminin ter-nellen. ;ni atan Kaggarlr Mahmut, Tiirk milliyetEiligji akrmrnrn da ilk brjvijk bilgini olmaktadrr. rler iki ozellili de o donem iEin gerEekten ile, ri, de$erli ozelliklerdir.

hemde Ttjrklerin Araplardan, Acemlerden [is.ttjnli.j!ijnri agrk aErk iddia ediyor. 'Her f rrsatta Turkleri ve T[jrk torelerini, Tijrklijk delerlerini o!ijyor. ilerde metinler arasrncla okuyaca$rmrz Divan rj Lilgat - it Tiirk'tjn ons6. zU, <<Tirk> maddesi ve oteki aErklanr.,lar bunun ornekleri, belgeleridir.

c{ili ve kUltijrti igin baSlrbagrna bir kazangtrr. Bilindi$i gibi o ga!rn egemen ideoloiisi ijrnmetgi ideoloiidir. Mahmut da kugkusuz Tijrk olmayan mljsllimanlarr, mijsl[jman olmayan Tlirklerden ijstljn tutmaktadrr. Ornetaclrr. Fakat ote yandan Tijrk dilinin, kijltiirijniin uygarlrf rnrn tjstijnlr;!tjntl hem topladr$r belgelerle somut olarak ortaya koyuyor,

yrglannr, di.jgrjnijg ve irranrglarrnr, kiiltUrlerini de aynr olgijde incelernig, aragtrrmrgtrr. Onun iEin Mahmut'u sadece bUytjk bir dilci ,cle$il, genel olarak delerli bir Ti.jrkoloii bilgini saymak gerekir. Kaggarlr Ma'hmut bilqinli$i yanrnda bilinqli ve inanElr bir Turk milliyetEisidir de. Arap - Acem dil ve kiiltrirlerinin TUrk kUltiir ve dillerini baskr altrnda tutmaya bagladr$, o donemde bu yabancr etkilere bilincle di'reiren bSyle bir eser yazrlmrg olmasr, Tijrk

Eserleri

",

Elimizda Kaggarlr'ntn yalnrz bir eseri bulunmaktadrr: Divan ij Lijgat - it Tiirk. Fakat bundan baska bir kitabr daha bulurrdu$u'nu Divan ij Lijgat - it Tiirk'te kendisi haber veriyor: ,.(...) Onun - nahivle ilgili kural' lar - igin ayrrca bir kitap yazarak adrnr <Kitab ii Cevahir - in Nahv? fi Ltlgat - it Tiirki> koydum." diyor (C. 1. Sf . 25) Derr:ek ki

lilahmut'un, birincisi daha Eok <:ozlijk>> 'ikincisi de Tijrkqenin <<nahvi> ile ilgili kurallar (Dilbilgisi) kitabr olmak uzere iki kitabr var: l. Divan ii L0sat - it Tiirk 2. Kitab i.i Cevahir - in Nahvi

iin

<<Uygur k6firleri>> ne

l6netler yaldlrmak-

Fakat bu ikinci kitabr elimizde c,e!ildir, ,'goren de yoktur. Belki kaybolmugtur. Belki

"it Tiirki.

fi

L0gat'

.g[jni.in birinde

o da bulunacaktrr. $imdilik

16-

17-

tlzerinde durabilece!imiz tek eseri Divan ii Lijgar - ir Tijrk'tijr,

Divan

ii Liigat - it Tiirk

,'kacaklar rnl soyledi$i srrada:

Divan ij Lijgat it Tijrk aslrnda bir <sozlrjk>> olarak lirtti$imiz gibi hazrrlanmrgsa da sozler aErklantrken verilen ' ornekler ve bilgilerden otijrU aynr zamanda bir dilbilgisi, bir ansiklopedi, bir antoloji kitabrdrr. Kitabr bugijnkti TtirkEemize kazandrran Srrrr AtalaY'tn dedi!i gibi <$imdiye de!in eski Ttjrk dili ve eski TUrk varlr$r Azeri- ' ne bunun kidar ige yarar, bunun kadar elverigli bir eser gorUlmemigtir. Bu eser tektir, tek kalacakttr.> Ka;garlr Mahmut, on sozijrrde lcitabrtrt niEin yazdr!rnr ;oyle agrklryor: Ti-irklerin gUE lendiUini, oteki uluslar Uzerinde egemenli!irri kurdulunu (Araplar'da da yonetimi ele geEirdiklerini) soyledikten sonra diyor ki: <Derdini dinletebilrnek, Tiirklerin gon' lijnij almak isin onlartn dilleri ile konugmaktan bagka yol yoktur. Bir kimse kendi takrmtndan ayrllrp da onlara sr!rnacak olursa ' o takrmrn korkusundan kurtulur, bu adamla birtikte bagkalarr da sr!rnabilir.> <<And igerek soylUyorum, ben Buhara'nrn - sozijne gi.jvenilir - imamlartntn birinden ve bagkaca Nigabur'Iu bir imamdan igittirtt' ikiri de senetleriyle bildiriyorlar ki: Peygarnberimiz kryamet alSmetlerini, ahir zaman karrgrklrklarrnr ve OQuz TUrklerinin ortaya El- -

yukarda

be"

'oNLAR

odneNiNiz. cuNru "runK oir_iNisLiREcEK EGEM'ENLiK iqiN uzuN

VARDIR.>

'

buyurmugtur. Bu hadis dolru ise sorgusu kendilerinin iizerine olsun Tiirk dilini o$renmek vacip (Eok gerekli) bir ig olur. Yok, bu soz dolru de$ilse, o zaman da akrl . bunu emreder.>> GorUlijyor ki Mahmur bu kitabr ozellik,; le Araplara, genellikle de TrjrkEe bilmeyenlere Tiirkgeyi o$retmek amacryle yazmrg. AyIiflCa: <Bana sonsuz bir i.in, bitmez tukenmez bir azrk olsun d\le gu kitabrmr J3p;1ya srlrnarak spiy6n ij LUgat - it Tiirk> (TUrk Dilleri- SozlijlU) adrnr vererek yaz.,
dnn.>,

2. Tirk dili ile Arap dilinin atbagr be. raber yijrijdijkleri bilinsin diye...>> dedi$irre gore de kendine iJn safilamak ve tllrkgenirr ;,arspga kadar zengin bir dil oldulunu isbatlamak gibi iki yan amac' daha oldu$u anlasrlryor.

Kitabr nasrl yazdr$lnr, hangi y6ntemi kullandrSrnr ve nelere dikkat ettidini de ge' ne onsozde ve kitabrn iEinde yeri geldikEe
goyle agrklryor:

18

<Bu kitabl, hikmet, seci', atalar sozi, 9iir, recez. nesir qibi seylerle sijsleverek he' ce harfleri strasrnca diizenledim. inceleyen, ', oflU yer-inde bulsun, arayan srrastnda arasrn
!-..1

19

diye her kelimeyi yerli yerine koydurn.,Derinliklerini yuze Elkardlm, katrlrklannl yurnu;attrm. Yrllarca birEok gUEliiklere go!ijs gerdim. Bu sozlijk kitabrnr ba;tan sona dek sekiz ayrrmda topladrm. (Arap alfabesi ve arapEa sozlr.lklerdeki slraya g6,re dlizenlemiS.)

kitabr <isimler> ve <fiiller> olmak lizere ikiye ayrrdrm. isimleri fillerden once yazdlm, arkasrndan filleri getirdim. 6ne hangileri gelmesi gerekse onu one, ikinci gelmesi gerekeni sona koydum. Herkesin bilmesi kolay olsun diye kitapta ve bolijmlerde olarak Arap dilince el6;p- terimleri
<<Her

"

-ad aldrm.>

kullanrlmayan, kelimeleri brraktrm. Halil'in tuttu$u yolun, tUrkEede da'hi gider yol oldulunu gosterebilmek igin gu kullanrlan ve kullanrlmayan suretleri yazdrm: (Ornekler). <Adrm yijrijyij;u gosterir>> derler, oteki aynmlar da bu-

ki sozri krsa tutmak dile$iyle

ber ylirUdUkleri bilinsin diye Halil'in (Kitab'ijl Ayn>> rnda yaptr!r gibi kullanrlmakta olan kelimelerle brrakrlmrg bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte yazmak, ara srra yii-" relime dolar dururdu. QijnkU boyle yapmak da'ha derli toplu bir ig olurdu. L6kin benim tuttulum yol daha do$rudur. QLlnktl bu yolda kelimeleri bulmak daha kolaydrr ve herkes bu yolu daha qok sever. Bunun icindir

<<Tijrk

dili ile Arap dilinin

atbagr bera-

yapmamrg oldulu bir srralayrgla ve kimsenin drigijnmemis old,t!u bir drizenle igi acrklattrm. Bildi$im nedenlerle yazrlan gry, uyulacak yolda olsun, drizenlenen geyin l<rlavuz tutulmaya deleri bulunsun diye birtakrm kurallar, yeniden yeniye olEijler koidum. llerlemek isteyenlere do$ru yolu gostersin, genig bir yol olsun, yUkselmek dileyenlere bir merdiverr bulunsun diye bu ge, kilcle yaptrm. Tijrklerin her boyunun konu;kendisinden kelimeler Etk':ir tu$u dilden - Qijnkii uzun bir sozii klsaltkokler aldrm. makta yarar vardtr.> < K ITAPTA TURKLERI N GORGULERII'Ii, eiLoiLER|Ni, cdsrrnnne iqi'N sovL r-

ye!niltmek ve kitabr krsalt; ak iEin bu yolu tuttum. Benden once kimserrin

<<Ben, igi

nirlrni Siin rnNtKLARINl sERPi$rinoitn. KAYGTLT YADA SEVINQL| CUNleBiNnr yUrsrr ou$uNc,rLERLE soYlrNmi$ o-

LAN SAVLAR.I DA ALDIM. Onlarr ilk soyleyenler sonrakilere, bunlar da daha sonraki' lere bildirmiglerdir. Bunlarla beraber kitap' ta BiRqOK Sntrmli KEL|MELER TOPLADlM.))

nun

gibidir.>>

sEqKiNLiKTE SON KERTEYi , G:JZELL|TTT SON YUKST:K t-iOi gUt-DU. Gonijl ba!ladr!rm tu i;te, T.n" ndan yardr;n dilerim.>> <Yazdrirm da$lar, Eoller,. dereler, 5ular, gcller isl6m Tiirklerin ellerinde bui'r' nanlardrr. Ctinkii dillerde dolagan bunlardrr-

,.soYtrtirclr rirnP

-20-

-21 -

..Bunlan tantnmtg olduklarr iEin yazdlm, ta' nrnmamrg olanlartn birqoklarrnr btraktrm' Mi.islijman olrrrayan Trirk illerinden birtakr' mrnt da yazdtm, gerisini yazmadlm. CUnkij onlan yazmakta bir yarar yoktu->> <Tiirk diline sonradan girmig olan keii' meleri yazmadtm. Erkek ve kadrn adlarr yazrlmadr. Bunlardan ancak - dolru bilinmesi igin - Eok kullantlan, herkes tarafrndan tantnan adlar yazdtm.>> <<Cemi, mijfret, tafdil, tasgir gibi i'ralr ile iligili olan geyler yazllmamlgtlr' Qijnkr! onun (dilbilgisi) iEin ayrrca bir kitap yaza' rak adlnl <<Cevarhir-in Nahvi fi Liigat-it Ttirk?> koydum. Yi.ice Tanrtnrn dile$i ile <<n'lhiv> ile ilgili kurallar orada bildirilmiytir'> ooruldugij gibi Divan ij Lijgat-it TUrk' dijnden bugijne kalan egsiz bir hazineCir' Mahmut kiiaba hicri 464 (m' i068) yrlrnda baglayr p 466 (1072 - 1074) yrllarrnda bitirmigtit. O zaman Tiirkler'in Eolunun lslSmlr!r kabul etti!ini biliyoruz' Fakat ultr' sal dii, edebiyat, dijgijnce ijrijnleri heniiz bij' tijn canlrlr!r ile ayaktadlr. Mahmut bijyii'< emekler, uzun zaman harcryarak ve hergeyi yerinde arayrp bularak bu de!.erli belgelerr yazrya geEirmigtir.. Onun iEin isl6mlr!rn iii< ion"tt"tinde ve islSmlrktan onceki Tiirk .,edebiyatr, tarihi ve kijltijrij igini]k. Y?. un onernii kaynak Divan U Ltigat - it Ti'irk'tiJr' Bugiin elde bulunan tek yazma nijs.hasr ..da MahmUt'Un el yaztst ile yazrlmr; oriiinai
ar)

Pazar giinij idi. Kaggarlr'nrn el yazrsryle ya zrlnrrg olan nrishantn son parEastnln suretini altyorum...> . l;te eldeki tek yazma nijsha, Save ( lran) dan goErip gam'da yerlegen bu Mehmet'in, Kaggarlr Mahmut'un kendi el yazlsi ile yazrlan orijinal niishadan I Adustos 1266'da qektiSi ( istinsah ettigi) nijshadrr. Asrl nijs,ha ise halen kayrptrr. Mehmet, tijrkEeyi bilmedilinden, arapEayr da iyi yazamadr!rndan asrl niisha'dan Eekerken birEok yanlrglrklar yapmrgtrr. TarihEi Antepli Ayn? (... Ka;garir Mahmut'un lijgatrnda gordijm.>> diyerek Divan rj Lijgat-it Tiirk'ten bilgiler aktarryo,'. Kaggar'dan Mrsrr'a gog eden Rti.n ibn? Mu' hammed, Ebu Hayyan gibi bilginlerin de Divan'r gori.ip okuduklarr anlagrlryor. Bizim K6tip Celebi de <<KegfUzziinUn> adlr bibli--' yografya kitabrnrn (M.E.B. Yayrnr C. 1.t 808. sayfasrnda bu de$erli eserden soz ag-' maktadrr. Demek ki Mahmut'un kitabr Do$tr bilginleri arastnda eskiden de biliniyordu. Fakat sonradan unutulup gitmigti. Yeniden bulunugu ise lstanbul'da, ellt., yrl once hog bir raslantr ile oldu:

n[isha de!ildir. Kitabrn sonunda gu kayrt var : <<Sav'lr, sonra da $am'll Mehmet bin Ebi Bekir ibni ebil Ferh (tanrr onu balrglasrn) bu kitabr asrl nrishasrndan Eektili (istinsah ettigi) gLin 664 yilr ..gevva'l , inlrn 27.

-23

|#

da parasrnl Eok buldu$undan satrn almamrs. Kitabr, sarmasr iEin Brjrhan Efendiye getide eski Maliye Nazrrlarrndan Vant Jdrl1en ,larrndan Nazif paga,nrn akrabasr bir kaJrnmr9. l\e satan, ne de 'alacak olan kitabrn de$erinin farkrnda olma<Jrklanndan elde kalmrg. Sonunda kitapEr Bijrhan Efendi kitabl

Emrullah Efendi,nin Maarif Nazrrlrll '(Megrutiyetin ilk yrllarr) srrasrnda , bir gii, . Sahaflar Qargrsr,nda ,kitapgr Bijrhan Ef;nJ; elinde bir kitapla Nazrrlrii gelmip ve kitabr Nazrrlr$a 30 gltrna satmak istemig. Nazlrlr[..

men istenen 30 altrnr, fazladan kitapgrya ijg .altrn da komijsyon vererek bu de$erii'ururi " satrn almrg. Fakat Ali Emiri Efendinin bilimsel krs" , t<.a1elrsr da meghur. Kitabr kimseye, hemgeh: . risi Ziya Gokalp'e bile gostermezmig. (itu_ , br bastlrmasr iEin yalvar yakar oimuglar ama kimse razr edememis. Sonunda Sadra_ ZdFn TalSt Paga ige karrgmrg da, Kilisli Rifat,_ rn gozetiminde b-asrlmasl gartryle gtjgbela razr olmug. Boylece eser ilk kez .l915 - I Z arasrnda '[..iE cilt olarak basrldr. Daha birinci cildi ci kar Erkmaz btjyilk yankr yaptr. Ondan sonrddrr ki gerek bizde, gerek ,Batrda bu delerli hazine incelenip ijzerinde birgok yanlar yazlldr, dijnyaca tanrnan bir eser oldu. Arag trrmacrlar eski Trlrk kriltiirtj ile ilgili yepye; ni bilgiler bulup grkardrlar.

Ali Erhiri'ye gosterince tantnmtg bilgin he.

Prof. Brockhelmann Divan Li LUglar'ir Tt-irk'iin bir <dizin> (indeks) ini yayrnliacir.. Bizde de Ali Ulvi Elove Divan'daki giirleri, Abdijlahat Nuri, Necip As,m, Ferit Birtek gibi yazarlar da <<sav>>lan toplayrp birer kitap halinde yayrmlamrglardrr. Eserin bugUnkri dile Eevrilmesi iEin u$raganlar oldu. Kilisli Rifat B.llge, Eski Van. Mebusu Vanlr Tevfik, Konyalr Odretmen Atlf Tijzrjner birer gevirisini- yaptrlq,g. Fakat Eevirileri basrlacak qitelikte gorrjlmedi ve kaldr. Sonra bu gevirme qorevi Samih Rifat'la Mehmet Akif'" verildi ise de onlar da iistesinden gelip tamamlgvamg-d.rlar. En sonunda Eevirme igini dilci Besim Atalay iistlendi, qevirip biri trpkr basrm, biri dizin (indeks) Ugi.j de metin olmak izereTijrk Dil Kurumu'-' na bastrrdr. Elimizdeki geviri igte bu T.D.K. yayrnr olan Besim Atalay Eevirisidir. 1957'' de de Dehri Dilgin'in hazrrladr!r Arap harf-' lerine gore yeni bir dizini gene Ti.jrk Dil Ku' rumu taraf rndan yaytmlandr. Ayrrca bizde F. KoPrtili, Z. V. Togan, H. N. Orkun, A. Caferodlu. Kilisli Rifat, Necip Asrm, Ali Ulvi Elove; Batrda Brockhelmann, Martin Hartmann gibi Alman ve Ma-'

-24-

car bilginleri, daha sonralart da bazr Rus ve Fnanstz bilginler Divan U Lijgat - it Ttirk rizerinde gallgmrglar, tirli"i yayrnlar yapmr;lardrr. Eserin kapsadr$r dil, tarih, Eo!rafya,' mitoloii, folklor, halk edebiyatr vb. konr"llart tizerinde birqok inceleme yaztlarr, kitaplaryayrmlanmtgttr.

yaptr$r bir de renkli har.ita vardtr. Harita, o illerini basit, ilkel, eksik, 'ftunt i Tiirk kendi aklrna gore- goster-Mahmut'un mekte lse de TUrkler eliyle yaprlmr; ilk ha-

Divan

ij Lijgat-it Tijrk'te Mahmut'un

rita oldu$u icin onemlidir. Bgnpn igin de bu harita kitabrn de$erini artrrmaftadii"

granit bir kaya gibi dikilmigtir. Tiirklerin bilginleri oldi.jrtjlmii.g (Ornedin Ti'irkge k:' isl6mivete ettili hizmei tap okuyor diye Ofgin, 6lijm cezasrnd lere bakllp3ft5171p Earptrrtlmlgtrr.), kitaplarr yakrlmtg, taptnaklan ylkrlmrgtlr ama dilleri, edebiyatlarr tarih ve kijltijrleri Mahmut'un bu de$erli ' eseri sayesinde giiniimijze ulagabilmigtir'

SonuE olarak onuncu yijzyrldan baglr!ar ak Tijrk itlerini kasrp kavuran <Arap f lrt,nur,r, kaigrsrnda Divan ij Li.igat - it Tiirk

l(ASGARl-l |VIAHMUT'UN TURKLER HAKKINDA S6YLEO|TLEN|

t. Orusoz'den:
<Tanrrnrn devlet gijnegini TUrk. burElannda doldurmug oldulunu ve onlann mijlkleri ijzerinde g6klerin biitiin te$relerini dondijrmijg bulundu$unu gordiim. Tanrr onlara <<T[irk> adrnr verdi ve onlan yeryUzi.ine ilbeyi krldr. Zamanlmrzrn hakanlarrnr onlardan Erkardr. Dijnya uluslannrri, yonetim yulannr onlarrp ellerine verdi. O"rlan herkese ijstiin eyledi. Kendilerini hak Uzere gliclendirdi. Onlarla birlikte ialrganr, onlardan yana olgnr aziz krldr ye Tijrkler ytizUnden onlarr her dilediklerine erigtirdi. Bu kimseleri kotijlerin ayakta'krmrntn -- dokunmaktan ko-' gerrinden korudu. Oklan runabilmek igin, aklr olana dtigen gy, b.i' '-

-27 -26-

adamlarrn tuttu[u yolu tutmak o]du. Derai ni dinletebilmek ve Ti.jrklerin gdnltjnij almak .iEin onlarrn dilleliyle konugmaktan bagka yol yoktur))... <And iEerek soylrjyorum: Ben Buhara'nrn sozljne gijvenilir imamlarrnln birinden ve bagkaca Nigabur'lu bir imamdan igittim. lkisi de senetleriyle bildiriyorlar ki, l,Peygamberimiz kryamet alSmetlerini, ahir zaman kangrklrklarrnr ve O$uz T[jrkleri'nin 'ortaya Erkacaklannr soyledi$i srrada : <Tr-irk dilini o$reniniz, Eiinkij onlar iEin uzun stjrecek egemenlik vardrr.>r buyurmuF-

kargr bir iistijnlUktUr. Onlarr yeryU; inijn en yiiksek yerinde, havast en temiz iillcele' rinde yerlegtirmig, onlara-SKEND| ORDUM>
demistir.>

igt" bu, Tijrkler iEin btjtijn ins''ilara

Bununla beraber T[irkler'de gtizu!lik,

biiyiikleri a$rrla' "d"p, getirmek, sadelik, ti$iin' nnak, sd,ziinti yerine memek, yilitlik, mertlik oibi o!ijlmeye de' ler sayrs,z iy\tikler gqrulmektedir. (c. i. s'
3s2)

sevimlilik, tatlrlrk,

'tur. ...>

2. TiiRK MADDEsi'nden

.olullarrna verdi$i b!r addrr. Biz i<ad olarak Tiirk adrnl ulu Tanrr vermigtir> dedik. 'Cijnkij bize, Kaggarlr Halef ollu imam geyh H[jseyin, ona da ibni;t Garki denilen kigi, lbnrj Ebiiddijnya olarak rJnlii E9 $eyh Ebu Bekir El Mtifidijl Cercerai'nin dUnyan'n sonu ijzerine yazdr$r.kitablnda ulu PerTgambere tanrkla varan bir .<HADIS> yazmtF. Hadis
') i

<<Tijrk, Tanrr yarllgayasl Nuh'un ollu'nuh adidrr. Bu Tanrrnrn Nuh o$lu Ttjrk'Un

tdyledir : <<Ytice Tanrr (BErNlM BIR ORDUM VARDIR, ONA TURK ADINI V;ER,DiM. On. lan Do.6uda birlestirdim. Bir ulusa krzarsam TURK,LERI O UI-USUN UZERINE GON"DERiRi/vtu diyor.>

,-29 -28--

rlhs
.

mek iqin soylenen bir

Qocuklara

sevgiyi belir:ke-

ogur

lime. <UlrErm = yavrum !>>. lDevlet. <<tBeg ognnda mening igim etildi _ Bey'in devleti saybsinde benim

Birinci Bdliim
"

agrk

ipim edildi (dijzeldi)> 'Btiyiik kardeg. Hakanlrlar

lbijyrik,kardegi
diye Ea$rrrrlar. Hik6ye.

.<aElkrm,>

,iititk

s6zt-iir
op op

'eriik

ot

ig kur
erk rrk
6z

'Ese6in aYalr kaYdr$rnJa soylenir. <Kalk> demektir. 1. Ot. 2. HaYvan Yemi, 3' ilSE (Hekime de <OtaEt>" denir.) a. AUu (zehir) iE kuga!r (uEkur) Saltanat ve sozijgeEerlik Dort yagrna girmek izerz
bulunan koyun.

,san! ((san)
eri k

erik , gir:' meyvelere verilen genel bir addrr. Aralan bir srfati: ayrr I I r: Tij lij! ( riiylLi ) erik, t$eftali,
kayisr

erik,

kara

'Sziik

Kadrnlara verilen l6kap. Altrn gibi temiz ruhlu kadrna <altun ozijk>, bedeni inci gibi temiz olan kadrna

ertini ( iri taneli

inci )

iti aag arasrnda bulunan dere. <<ta! 6zi - dad ozu>>

<<oziik>>

,iijiik
.'ayak

denir. Hece, harf.

ekeq

de denir. Kendini herkese bir kardeg gibi sevdiren da'ha ktjEUklij$tinde anlaYrg ve olgun' luk gdsteren kv. Bu so= krz gocu$u iEin bir sevgi belirtmek iqin s6Ylenir.

Kapkacak. Bunu Oluzlar bilnrezler, onlar bu gici

geylere <<ganak> derler.
.

.aba

,eyle

:oyle
,inal

Oyle. O$uzca. <<Eyle krlgrl

yap>.

T[irkmenler, bu kelimeyi ltpu ile soylerler (Apa).

Anasr hatun (soylu

Ana. O$uzca. Karluklu

-30-

3l

),

ba-

ikitti
i,
:

umdugl rnga avingu

atakr ikeme

nir.

.bu:, ortalrk adamlanndan, bulunan bi.jtijn genElere veIiJgn ad. Bu, dJgismez. Dilenci. Malmtidrini, tahsildar. $vunu,lan tey. Bunun igin cariyelere de <<avrnEu> du-

Osrugdr

e$itti, yetigtirdi>. <<Olar ikki osfu;. lr Onlarln ikisi osUrrrrd

(Ol ani ikirri

limlegdi srbrzgu

llgr
I

yaptr,

ya-

iirtiindi

<<Babacr$rm

uragut crllmga
amaglrk

ekeklik
azltgan
-

lUqu' <Ol ti;i,

'"-Ealrnan bir Ealgr .' Anvat, avrat ( kadrn ). tHakanrn mektuplarrnr Tuirk yaztst ile yazan. <AmaElrk yer =- Atrg yap. mak igin nigang6h olaro* ayrrlan yer. Kadrnrn arsrzlr{r, yizsiz_

sevgi' bildiren bir scjz. tBir gegit saz, kopuz gibi

!>

Avrat yuzini
uzluk rtladr
Sanat.

DridUk. <<Uragut yuzin

gmarlagtl, i;aretle5 ri.

cirtrindti:;aqtr>>

anlamlna

,nri lorterse de yine bdy;e denir.

YUz,o.

<Ol ant rtladr itledi> ( scigdrj,

Hasralandr. Sel6mladr.

igledi ucuzladr esenledi Eitp-::)p kars

kcipele dcindcirdri ).

ko reiledr,

A;agrladr ( Hakaret erti)

uQop - Eep kigiler _ D+ $ersiz ki;iler>>. Deve yada koyun r,ijnijnden yaprlan giysi. A!layr9.

aguktr

udhlttl

dan azrtrr.>> <Ol evge aguktr : O, evini ozledi.> Bagkasl da boy._ ledir. (agukar - agumak) <Ol meni udhrttr : O, be-. ni uyuttu.>, ((ol yogurt ud_
ih

: O kisi adamr hep yoi-

ol yoldan

azrtgarr

srgrt srgrr kudhuz gomak

Sijrgtln avt. Dul kadrn. rUygurlarrn, britUn rnrisirjman olmayan lralkrrr mLjsItimanlara vercliklcri acl.

rttr

<Comak eri>

<Ol udhrtma udhrttr - O, peynir mayaladr>. ..o1, ot udh rttl dLiu, (u-dhltur - udhrtmak)

,<<

<lt'r ler xi miisliimanlarclarr bir

adam>> demektlr.

kapak

Krzrn krzlr!r (bcir6ret).

33
Ktrsl;rrrh

*32-

F.

<<Ktz kapakr srdr krzlr$rnt bozdu>.

Kvtn
qigalak solamuk kulnagr
gapdr

iEin boy halkrnrn toplandrklan yer.

Serge parmak.

tiimen minE
tigin

Bin tane bin, bir milYon'

ming Yarmak _

'<<TUmen

Soiak kisi.
<<

Bir milyotr para>. Aslrnda kole demektir. Afrasvab'tn olullarrna babolarrna saygtlarlnt belirt'
mek iEin, <babalarrnrn kctigin > dendi. Ondan sonra btitiit'r
an lam
<<

KulnaEr krsrak

Gebe

suda

krsrak>>. <<Er suvda Eapdl

lesi>

rnda

hakan Eocuklarrna
tat-tavgag

<<tigin>r

denCi. Bu sozde <<Tat>> kelimesinden <<Farsltlar>>, <<TavgaE'>

kelimesinden de <Tiirkler> murat edilir. Bulgar urK 9enrl. i*ece.

I
t.

basdr

Herkesge tantnmtg bir

TuUr:a,

dr._.r, (Eapar - gapmak) <<Ant basdl Onu karabasan ( k6bus, al ) bastr.>>, <<Beg el basdr Bey

grrprgtrrcri.) gapdr : MrislUman, g6vurr.rn ( Farsllnrn, Uygur'un ) boynunu vurdu>>, <<Er eyii.l Eapdl
<<Qomak,

Eubuk ile

yizdi>, (Ol atln $t. brk birle gapdl : O arrrir

Tat boynrn

burt

i'li bastr, sanki

'liigniit

'tufra{

tura. Hakanrn miiii-

'bidrik
,siirt[ik

'Bunu Ttirkler bilmez. Betr de aslrnr bilmiYorum.

FLi, buyrultusu. Oluzca'

1. Kadrntn brzrrt (klitori' si), 2. Frstlk.

dr : Beyi diigman bastr>> 'Bagkasr da boyledir. <<Er' krzr basdl - Adam kizrn
iistiine

goktr-1.>, <Begni

;tepesine yagt bas-

Sijrijstijren, lcendisine

sd''

krldr

(basar

Eoktij,

EullanCr>.

basmak)

rijgti.irii len kad rn, sevici kadrn. Ezi len, sijri-i;ti'jrijlen her geye de <siirtiik> cle-

"ternek

Dernek, igleri kcnugma<

ir.

yaptr.>>, <<Er ktz klldl =: Adam krzr yaptr>>. Bu soz erkekle diginin birlegm':sinden kinayedir. Onun iEirr O$uzlar bu sozli soy-

<Er i9 krldr

- Adam i;

j35-

lemekten kagrnrr

ve

<<kll.

-34:h

dr> yerine <<etti> derler. Nitekim adam namaz krlkagurdum

'kanktr

: gozu -kardan<<Er

kozi karrktt

Aclanrtn

kaina;tl
,<kar,>

tazardl tugurdu

<<Men anr kagurdum =-: Ben onu kaErrdrm>. (kaEUrurmen - kagurmak) <<Tazardr neng : Nesne ( ;ey ) dazlagtr ( kellegtl ) . (Ol mengi sanga tugurdu : O, beni sana kavugtuidu>.

dr$r zaman <<Er yUkiing etti>> derler

sozijnden alrnmrgt r, Fiili

<<Gozbebe$i
f
>>

( karadrdr).

Bu soz
an
I

<karrktr> dtr, noksandtr.

amlna ol an <<karak>> sozijnden gelirse

Tat'rktl
tagrktl
,sezikti

iil doiru clur. <Tiirk Tat'rktr

lagtr>>.

<'EEktj tagrktr

evtirdi

teviirdi -

<Ol tavarr! evijrdi tevtirdi -O, malr evirdi Eevirdi, artrrdr. (tevijrer - tevijrmek
)

katrldr

tiinerdi
berigdi

siiriigdi

savagdr

<Trlnerdi yer - yer karardr, karanlrk oldu.>> Zama:r iEin de boyle denir. <OIar birbirge krz berisdi - Onlar birbirine Kv verigti>. Onlar birbirlerrne bir gey verdikleri z:tman da oyle denir. <Adhgrr krsrak bir le sijrC;di - Aygrl krsrak ile stirijgtUu (Aygrr krsra$r diS' liyerek siiriikledi ). Bun:.r aygrr, .<agmak>> istediIi za man yapar. <Olar ikki savagdl : Orl'

tarrldr

krnldr

Erktr, yozla;tr.> Bagkasr da boyledir. <<Bu rsr$ angar seziktim : Bu i9i ondan sezdim>>r <Arpa okijr birle katrldr : Arpa darr ile karrgttrrldt>>. Herhangi bir geY bagka bir gey ile karrgtrrtltrsa gene boyle denir<Er uraguta katrldr : Adam ,;vratla Eif tlegti>. <Tarr! tarrldr - Ekin ekildi>. Bagkasr da boYledir. <<Ktrrldt neng - Bir geYin kabulu soyuldu.>>, Kar kijrijndij>, <Er krrrldl : Adamln malr alrndl, Yok<<

- Tiirk Tat' - KeEi da$a

bitindi

sullagtrrrlclr.>> ' <<Er bitik bitindi - Adam yazar gori.indii''>. Ba9'

larrn ikisi
O!uzca.

savasttlar>.'.

kitap ka birinin Yardrml olinaksi'

-36-

-37-

bezelrdi
cagrndr

ztn yalnrz bagrna yazsa dathi boyle denir. <LJraqut bezerrdi =: Avrat
<Er oztjnge suv 'saElndt : Adam su saqmayr kendine ig edindi>. Uragut kiEindi Avrat gi- orospu olcisti (kagrndl,
stisletrcli>.

keltiirdi
miindirdi
buldrzdr

manga at keltijrdi O, bana at getirdi>. .<<Ol manga at mijndirdi

(Cl

Begge srisin kurturdr _: Han Beye askerini toplattl ( ordusunu kurdurdu >>. )

kisindi

du ) ,. Bundan alrnarak <kiginme>> denir ki <<gicigrnc)), <kagrnma> demektir.

O, beni ata bindirdi). <<Buldrzdr nengi - Bir

buldurdu>>.

geyi

.bertigdiler

lin bertigdiler:
Tat'lagdl

<Olar

bir ikindining konglOnlar

barturdr

Aslr <Et kiEindi> sozr.inden alrnmrgtrr. <<VUcut kagrndr> demektir. (Ol mengi evge barturdl : O beni eve vardtrdr (gouderdi )>. Bagkasr da boyledir.

sertle;ip birbirlerinin gti;rli.jnii krrdr lar, yaraladrlar.>> Olar ikki birlg Tar'lagdr Onlarrn ikisi birbirleriyle
f

arsga konugtular>.

gu

rca

kon u9u rla

rsa

Uy-

yini:

talturdr

<<Anr vurup talturdr : Onu vurup daldrrcil (bayrlttr, bayrltrncaya kadar doUi.idii. ).

germegdi

boyle denir. <Ol manga Eagl$ Eermegdi O bana kamq.rntn ucunu

siitgerdi

kurturdl

gibi yaptr.> <<Ol manga ya kurturdr : O bana yay kurdurdu>. <<Han angar quvag kurturdr : Han ona ota! ( han Eadrrr ) kurdurdu >, <Han

<Yo!urt sijtgerdi : YoUurdu - su katarak - sij:

bUkmekte yardrm etti>>. ,Batkasr da boyledir. Yang iEin de bo.yle denir.

saglagdr

<Olar

savlasdr

bana atasozij soyledi, berr de ona ). Birbirlerine sal'k verme, hik6ye ve konugma tjzerine olan herhangi bir

larrn ikisi biribirinin s).,lannl tuttular>>. <Ol mening birle savlagcll -O benim ile savlagtr. (i)

ikki

saElagdr

On-

38-

-39-

sumlaSdt

<<Tai

ve bagkasrnr soylegmek igin de boyle denir.

gey.i

s6,kliindi

gi bir ,kimse
kubzagdr bagka bir dil ne boyle denir.

Farslrlar rtim kendi dillerince konugtular>>. HerhantrjrkEeden konugursa ge-

kamu!

sumla;dl

t<rrlandr

<Et soglr.indi Et so[ij--kebap edillijndri ( kozde di.) " <<Yer krrlandr

raElagtr>. <<Anln birle salrmlagi-lr : Onun ile saldrngtl, qarptgtt ( Birbirlerine yumr'\rK,
>>

sakmlagdr

krzlagu

(Ol
ok

makta yarrgtl.>>

<Krzlar kubzagdl : Cari_ ,yeler kubuz (kopuz) Sar_

bahklandr

mening birle ok atr, krzlagu - O benim ile ortaya kz (cariye) koyarak

atr-nakta

yarr;tr. (Kaza-

siipriildi

<siiprijl> denir. <<Suipr[jrr'tri nasrl acrmadan atrlrrsa

kubzaldr beglendi
tatg-andl gavlandr
siirzlendi

stjprtildi : Ev sciprtiidri>. Bir adama krzrid,. gr zaman <stjprrjk> yad:

<,Ev

nart krzr alacak.)

delnek vb. sa ldrlar ) (,Kol balrklandr - Gol ba. lrklandr>>. Bir yerde Eamur oldulu zaman da boyle de.nir, Arguca. Bir Verde kale. vaprldrlr zaman da l:oyle der,;r, Uyourca. kudhuzlandr : <<Er kudhuzlandr : Ada-n dul karr ile evlendi>r.
<Er Tavgag'landr : Adann ,MaEin halkr krlr!rna girdi.>

Tavgag'landl ,koldaglandr

(Ol mening birle

landr

ki;ldcrs-

sen de oyle, git>> demekti'. _< Kubuz kubzaldr

dul oldu, kendini

<,Krz

O benim ili-. arkabenirn

>>.

arkadaglarrmdan saydr

puz galrndr>>. Uragut beglendi _ Kadirr beylendi (evlendi) >. <Er a9r! tatgandl : Adarn a9r (yeme!i) tatlr buldu>, <Er gavlandr : Adam Urr.

biiksiiklendi
sii'kmenledi ikak

'btjksiiklendi

Krztn Adam

memesi tomurdu>>.

<Er sokmerrlendi
kahramanlagtr.>

(Ol sozin manga sozlend; *O, sozljnU bana soyledi

(

lendi>.

<Erijk kakr -- Yarrlmr; ,erik kurusu>. Bagkarsr da boyle. <Kak et * Kuru-

tuimug et>. Henharrqi kurutulmug ;eye boyle denir.

agrkladr) >.

_41

-40-

hog hog 9rt

: (eEiler sijrrilijrken : .
ses. <<Tutmag>

maz,
Erkarr-

lan

katut
Sukak

yedikleri 9i9. PabuEulann kullandr!r

addr r.

yurg
Er.

'a

rig.

O$uzlarrn Farslara verdi[i

gekik
I

, 2. Sergeye benzer' alacalr bir kug. Kara kaye(

l. KijEtjk Eocuk pipi;i

Etjktj
)

.len ir. ,Karrnrn krigrik erkek ko,-degi, ktlEtik kayln. Koca. nrn kr;Eijk kardegi ile kannrn krlEtlk kardegi aytrtedilir. Kocanrn kijEiJk kardesine ini>> denir, yai(o buivtjk olursa oiqi, denir. ,Kocanrn, kendinden kijgiJk
<<

(ot> ile birlikte

soy-

sergek

kiisgitk

lrklarda bulunur. Sarho;un iki yana salla''masr. <Esrijk sergekledi : Sarhog yalpaladr>>. Gozdelmesinden sakrnmak

olan

kn kardegine

<<sin-

gil>>,

<<baldrz>,

ELik olan ktz kardegine karrnrn kendinden buyijk olan krzkardeErkegin erkeklik organr.
( uduq

karrnrn kendinden kij-

iqin rizlim baflanndd !e

bostanlarda
ku lu k.

dikilen

yanut
yrgag y.umu9

ko:'-

gine <<eke> denir. Kargrlrk, bedel.

kefgek
gen$el

Kekeme. <Cenflel er

kigirgek

ytr

yem

$er adam>. oKigirgek er : Evinde bir kimseyi gordij![Jnde cani srkrlan, evi kendine dar gelen kigi>. <Ol yrr yrrladl : O, bir garkr soyledi>>. Cok kez bu kelime <<gazel>> Yerine kullanrlrr. (Musikide.) Baharat' (ot Yem - Karabiber, kimYon gibi t:l' 'hum ve baharat.>> <<Yern>

den alrnarak ..melek>, e de <yumugEt)) denebilir. Ttirkler <<melek> adrnr hig

ryatuk
a

arasrnda elEilik. Bu

lki ve ikiden Eok

).

kimse
soz-

<<Yatuk neng _ Atllan, unutulan gey>>. <<Tembel>> e <yatuk kigi> denir. O$uzlardan birtakrmlan var kt kentlerden dlgarr Erkm.:zlar, savagmazlar. Onun igii:
denir, <tembeller ve atrlmrslar> demektir.

bilmezier

kellmesi Yalntz kullarrr[-

bunlara <yatuk>

-42-

,43-

yetik
,.
t,t

<Yetik er ce.rikli, grjE gler:i bagaran

adam>.

Merih yrldrzrna <bal rsokrm>

yerdeg

yaya

yrlkr
yalma

Oturak, krE. yalnrz insan_ da kullanrlrr. Dort ayaklr hayvanlara verilen genel ad. Kaftan, kalrn kaftan, yad_ murluk. Bu sozr-j Farslar
Farslardan almlglardrr. H,E bir kimse Erkrp da .,bu ke'limeyi Trirkler Farslardan a{mrgtrr> diyemez. Qijnkli ben onu slnrrlann oturinden dahi igittim. Ctjnkij qnla.rn memleketlerincte Eoktur. Ya$n-rurluk, bagka uluslardan Eok onlara gerekir.
ya$r-nu

denir. Hemsehri. <Yerde;; kigi>. tsu iki kiginin bir Sehirden olmasldrr. Birbirir,e (yer-

det, derler.

tene

Trlrklerden, Araplar

Ti.irkler bunu
yalafar
yorutgan
yazr$gr

,FarsEa <<dane>>,kclimesirden a lr nm r;t lr san tnni.

trJrkEelegt!-

O$..rzca.

da,

rerek ((tane> demi;lerdir. Hakanrn gonderdili elEiye verilen addrr. Uygurca. Osurgan. <<Yorutgan kigi>Yazrcr. HrsrmJar arasrnda, mektup getirip gotriren elEi.

r ve kar kz

taglattl

<Ol atrn taglattr == O, atr* nr dallattr. Farslrlar da bu

kelimeyi Ttjrklerrlen
lar.

yezne

Brjyijk

rak <d.a6> diye j<ullanrr-

ala=

kardegin koca.
senletti

st.

ytragu yulduz

; Qalgrcr, Ea$rrrcl, garkrcr ( yrro ). : Yrldrzlara vepilen genel bir

ad olup sonra aratari rr lrr :
(( Li lker>>

(Ol anr setrletti = O, ona (sen> dedirtti, (...) Tiirkler bijytj$e <<siz>> derler. kendinden a9a!r olana
<sen> derler. OncJan alarak, <<O biiyijk, kijgtj$e kendisine {,.sen> dedirtti> demektir.

ay-

Mir,jrn ( Sij reyya'ya

Mi.igteri ytldrzrna <tehtijz>>,

<.karakusr>

Yedi kardeglere <<yetigen> Kutup,ltldrzlna <<tem[jrka Zuk>

yazadr

<<Er krglalda y,-zadt Adam kr;lakta yazr gegir'

di>. Ba;kast da bc,'ls61t.

yenidi

<Uragut yenidi : Avrat

-44-

-45-

do$urdu>. Bu kelime alicak kadrn dolurursa soYHayvan dolurdu!..,t zaman dolan geyin adr al;-

stn

lenir.

eki ge!irile' rek fiil yaprlrr: <<buza$ladr> gibi... Yalnrz krsrak

nrr ve
<ladr>>

boY

iEin boyle soylenmez. Ktsrak yavrusuna <kulun> Cenir. Krsra[tn yavruladr!rnr

lgrlagrr: Biri

Boylu boslu adamr> denii-. Buradan alrnarak mezara da ,<srn> denir. Qrjnkli mezar insanrn boyunca olur. Kavim, kabile, agiret, hrsrm. Oluzca. iki kigi karder,

Boybos. Bu sozden alrnarak <bodhlu! srnlrg kigi

oteki

kim?> <Salgur>> diye

6boy

bildirmek iEin

<<ktsrak

yeldirdi
yatgagdl

kulnadr> denir. <Yel yeldirdi - Yel esti>. <Ol anrng birle Yatgagdr : O, onun ile Yatrgtr>. (ikisr birlikte yattr).

daI

yah

'Evet, peki.

<<Bu

att

tut>>

qit
gor

dendidi zaman cevap vere;l adam <<yah>r der. Uzerinde alacall naktSlo' bulunan Qin kumagt oQor uragut: Digilik orga-

yanrt verir. Atlara ve bagka hayvanlara vurulan da$, dallama. Farslrlar bu kelimeyi Tiirklerden almrglardrr. Ci.jnkij Tijrklerde oldu$u qibi, onlarda siirii bulunmaz ki dillerinde boyle kelimeler' bulunabilsin. Halbuki h'err bu kelimeyi isl6m stnlrla' rrnda da'hi igittim. Mi.ihiir mumu. Kanntn kocast. Evinde beye benzedili igin boYle
denmigtir.

lav
beg

nr bitigik olan

avrat>>.

tud

Kog

Hakanrn Yanrnda Ealtnrtr kos ve davul. <<Han tu$ur' dr : Han, n6bet davulu vurCu, mehterlrane Ealdt'>> ( Anlamlartndan biri' ) $iirin arvzv, olcijsii' "Pu yrr ne k6! Uie ol? giirin olEijsij ne ijzerinedir ? >.

karn

K6hin, gaman.
Ya$mur ve rUzg6r getlrmek igin taglarla yaprlan kam'lrk. Boya. Renklerin hePsini toplayan bir kelimedi'-.

yat

giivi.it

-t47-

Aralarrnr aylrmak iEin ttEtivtir> kelimesine renk i*-

ibalu balu
sulr

Kadrnlar begikte Eccu$u

uyutmak iEin boyle der ler. rKolelere verilen adlardandrr. <Stileyman>> kelirnesinin krsaltrlmrgr olmalrc'rr. Bir Tujrk gairinin adl. O$lana "'Oglanr! kijEedi
yaptr>>. Cariyelere zorla fenalrk yaparsa gene boyle denir.

ktiviik
kryrm

vtit...
den

Kvrl qrivrit, kok (g.tk)

lan getirilerek

sciytenir.
q.i_

Saman. Dugmanrn

tilkiilendi
bilgelendi

ve dehgete dijgmesi: <<Ko,-_ kynt kryrrn boidu (olduf>. <Er tilkrjlendi : Adam til-

bir il halkrnln korku

gelmesi yizrjn-

9ugu kiicedi

zorla fenalrk

'krzadl rkiizledi yatsadl

"ayaladr

<Ol krzr! krzadr : O krztn

- Adam akrllrlagtr>>. En iyisi (bitgimsendi> dir, <adam kerr_ dini akrllr gosterdi>
mektir. <Uragut katunlandr : Av_ rat hatunlandr>>, han karis.r gibi oldu. Unlem, Eallrma edatrdrr.
au-

<<Er bilgelendi

kilik etti,

yaltaklandr>>.

krzlr!rnr bozdu>> <Ol ant kozledi - O, onun

<Er yatsadl : Adam Yatmak, uyumak istedi>>. <Krz ayaladr _ Krz eilerinin ayastnr birbirine vurdu.>

gozijne vurdu>r.

katunlandl
kr

.kaslgladl

la

ya

tiiki, tiikit

It enilini gafrrmak ku llan rl rr. *48_

!> dahi denir. Kadrnlar bir geyden utan. 9rklarr zaman soylerler.
<<meh

larak soylenir. ) (Oluzca tinlem) (Ol bardr la _ O gi6i la!> gibi. <Al !> anlamrna bir kelime. <<ma! - Al, igte!>. Bazan

<<Kr berri kel gr !> ( <kryyy>

: Beri gcl gibi uzatr

,kapakladr

kasrgladr =: O, kolesini itekledi, dulu[una di.irttii>. <<Er kvtfi. kaPaklaclr : Adam klztn <kaPak,' ltlr
bozdu.>

(Ol kulrn

:Sirkeledi

yiikiing

(Ol oglan bagrn sirkelecli : O, gocu$un bagrndrrr <sirke> ( bit YUmu rtasl ' yavrusu ) sirkelecli >. Namaz. KrPgakga. <'fengrige YijktlnE YUktjrrcli _
Tanrrya namal krlclr.

iEin

'49-

Ktxgarlr F. 2

.,i:

!ii

savct

YUce Tanrrnrn conderdi$i peygamber. Bu kelime <ha-.

(sav)) dan gelmistir. <<Sav>> soz, atalar sozr-i anlamlarrnadri'. Peygamber de bunlarr erigti ri r. <<'Kam rrkladr _ Kam (9aber>> anlamrna

olan

NOTLAR :

rrkladr

imen

) kShinlik etti, fala

belingledi

singillendi
Tengri

baktr.> <Er belingledi bir' - Adam srqkorku ile uykusundan radr. Herhangi bir hayvan habersizce bir geyden kor' kup srgrayanak r.jrkerse ge' ne boyle denir. <Ol krzrd singillendi : O,' krzr kardeg edindi (O, cari-. yeyi krzkardeg edindi). Ulu Tanrt. Yere batasl k6' f irler gole de <<tengri> derler. Yine bu adamlar, bi.i-'
$aq gihi gozlerine ulu gorijnen her geye <<tengri>r derler. Bu yl.izden bu gibi 9eY-

yijk bir da!, bijYijk bir

a-

SIFATLAR> ayrrmlanna boltinmrjg, bir de 4rup.. harfleri.ile yazrl rgrna gore .<<i tcit-iLER, UqLULER, DORTLULER, BEgLtL,ER, ALTILILAR> (AYRIM>>larrna ayrrlmrgtrr. 3. Buraya aldr$rmrz kelimeleri seEerken, kelimenin yaprsrnr, eklerin iglekli$ini, .bugijnkiJ tijrkgeye yakrnlr$rnr, aEtklamannrn ilgingli$ini vc bagka yonlerden okurla-

Bir daha ,hatrrlayalrm: Kitap aslrnda boyle sozluk, gramer, ansiklopedi, savlar, giirler diye boliJmlenmig de[ildir. Kirap, aslrnda bir sozlijk oldulu igin bagtan sona kelimeleri aErklamakta, otekileri yeri geldikEe ,da!rnlk olarak vermektedir. Kitabl tanrmakta, kavramakta kolaylrk olsun diye kitabrn iEine serpigtirilmig olan bilgileri, sav. larr, giirleri ayrnp diizenliyerek bu bolrjmlerde biz topladrk. 2. Kitap, aslrnda (lSlML,ER, FIILLER,

l.

.rrn ilgisini gekebilme ozelliklerini diigUndiik. Bu boliim kitabrn btitiini.i hakkrnda

lere secde ederler. Yine

bir fikir verecek niteliktedir. 4. Kelimeler aErklantrken verilen bil'

bun

lar bilgin

<tengriden> derler. Bunlann saprklrklarlndan Tan'' rrya sr!tntrlz.

tt.

kimseYe '

,giieri ve..ornekleri bu boltimde ayrlca ver' nredik. Oteki bolrjr^nlerde de bu bilgileri

topladrk.

ilrkla adlarr - sanlart ile, aErk aErk yer almak ta, ornek ciimlelerle daha da aErklagtrrrl'

oteki kelimelerin agrklanmasrndaki dolai'

5. Kitapta cinsel organlar ve fiiller,

-50-

Pry,

-51 -

maktadrr. Bu kelimeler bugtin de koylerimizde aynr aErklrI ve rarhatlrkla kullanrlmaktadrr. Fakat kentler halkr ve okuyan Eevrelerde bunlarr soylemek, yazmak ayrir ve <<mijstehEen> sayrldr$rndan bunlarrn. aErk-saErk olanlannr almaktan kaErndrk.

itinci
(

Bolirm

oir- sir-oisi tGRAMERIi

6rnekler )

cQ-

-52-

lemigtik. Ulu Tannm dilerse yakrnda anl:r taca$rmrz Uzere, fiillere birtakrm nedenlerle gelen harfler emir: kipine de gelir. Oluzlar, dilde yelnilik yapmak igin genig zaman kipindeki <<r>>nin birini birgok fiillerde atarlar ve <<emir>> gibi, kelimLTi tek <<r>> ile soyler[er (..barrr : vartr)) yerine <<baran _ v.aran>>) Bu, gUzel delildir, kurala uymayan bir haldir. Do[ru ve gijzel olan, isimlerde ve fiillerde kelimenin krsa, soylenigte sa!lam ol

mastdtr'

KURAL ve EEK|MLEB.Lq. SIFATLAR' KURALLARIN YURUYUSU

MA'TAR

Fiillerin temeli gegmi; zaman ve emir ya' kipleri i,jzerine kurulur' Bu kelimelerin

drjziiye yijrrlyen kural budur.

higbir 9ey drgarda kalmaz. EK - FiiL 1..-tururn)

Mastar, bUtiirr fiillerde bir diizen Uzerine olur. Mastar <k>lidir (mek, mak). Bir
Bundan,

p,r,

fiillerde geEmi; zaman, geni; zaman tar, dijzen iizerindedir' ( "') KrpFiilden tureyen stfatlar' - O!uz' PeEe' Argu, Suvarlar' Euk, i"*"k, Yqlma, Zdrfid;l n"k' uu qoEebe dillerince - geEmig [jzerinekurulur.Geqmigzamankipi<bardr <<bar' : vardr>> olan keti'ne slfat halindebu diidaE> olur. Bijtiin fiillerde kural' :zen izerine Yijrijr' grkarr Emir kiPine gelince: Biz, tiillden gosrfatlarrn, Qi$il vb' gibi Tiirk dillerininsoy.$unda emir kiPi ijzerine kuruldu$unu

gelir : ?i;rr.e"J"'flitt"rin hepsi bir. dijzene harfli qok ikiti,'ilgli.i, dortlu, begli ve. daha ve mas

arapEa kelimelerin

yaplslna

uymaz'

Anlamr <odur> demektir. (Ol tag turur O, tag - ttrr> gibi. Yine <<ol kug turur>t derler ki <<O, kustur> demektir. Bu, soz baflantrsldrr. Bunun geEmi; zamanr ve mastart yoktur.
AYRIMLAR

Gegmig zaman ve mastarsrz kullanrlrr.

harf iizerinedir (Arap yazrsl ile iki harfle yaz.' lrr). Onun iEin biz buna (ikili)) dedik:

(...) Bu ayrrtmda emir kipi iki

-55-

((Bar - Kel : Var - Gel>... Kok olan kelime budur. (UElij, Dortlij, Begli, Altllr ayrrrmr da boyle) Bir kigi iqin <Bar _ Var>> denir, ik; kigi iEin <<bannglar ikigij - ikiniz vann>> denir, daha Eok kigi iEin <<barrnglar kamu[

lar tek kigiye <.bar : var>, birkaE ki;iye

vann> derlgr. = Bu sciyledi!im kurallar ve yollar yalnrz bu aynma ozgi de$ildir. UE, dort, beg alt; harfli kelimeler{e dahi -bijtijn kitapta- bir dtiztiye kural olarak yUrUr. Bu kurallar ve yollarr iyi bellemek gerekir. Qrinkri ben bu ayrrrrlda uzun uaJn anlatttm, gok kez s6zii uzatmadan buraya havale ettim: (<Bak. aynmtna> dedim ). Bu, Tiirk dillerinin usuliinii bildiren bir kimyadrr. Bunun iEin birgok defterler ',doldurdum. Bir adam bu kurallarr bellerse, TUrklerdep aslrnr bilmeyerek igitti$i kelimelerin ki,rralrnr kendi kendine grkarabilir.
<<barrng

clah:' iqin giiElii,'.1.h. Vegin oldu$unu. gostermek 'birl: <Yan9>r unlarn,nu geliri <Ol menjng gUregti)) "' Ealrgti : O, benimle Y-"7-.. koOyundl yarlgta' atr;ta -ortaye a:' <<Oynadtni nan- <<iidiil> anlpmlna gelir: lagu : Atrna oYnadlm>) "' 4. Fiilin gu saydr$rm anlamlartrrdan oz anlamthiEbirine gelmiyerek .tul' kendi : Bir e3;;;"i;"rTdi'''<'Kemisti nensin anla" yini Erkartp attt>"' Burastnr iyi

2. Bir igte (.!min daha becerikli'

'Bunu iyi

anla.

riir- qAnsr
a)
<c-ig, -es ....>r

<-in> EKi ALMIF riit-Lgn ( diin0;lii - edilgen ) yijrljr: Bu boliim birtakrm yollarda T. 6tn" o i9i YaPmadrlr halde Yapar gorijniir: <Ol evke tarrndr gider goriindir)' gorijndij> (gitmel-igi nufae bagkalartntn yardr 2. }znenin bii i;i'bagrna yapmasrdrr' mlna kalmadan tek ekin ekti>"' Bu an' O (Ol tarr! tartnclt = gelir' <<dz->> keli-nesi lamda otclulu ;;;t"v:o'trr gibi sob

EKi ALMI9

riillEn

Bu a.yrrrmda dort kol meydana gelir: lste yardrmlagma> anlamtnadtr: 1. <<Ol manga ton tikigtin, ,.Ol manga bitik bi' tigti>. gibi ki <<O, bana elbise diknekte yar" drm ettirr, ,.O, bana kitap yazmakta yardtm
<<

( <<lgteg>> )

Fiil serger.t"n i#'i*uv.'p,9u keliT":: soylennrez' rijndi.j$(j,u*un-'ooz> (-il) ile donijglUL': 3. -Edilgenlik ekitn tttinin birlegrnesi ve <t-inn eki- <<-in, "n' bitil' sevril;;; "*t:ig1:' "Bitikcienir' <<-il>den bitincliu de di> dendi$i gi';i''ot.litik yazrldn de'' ikisi de bir an[mJua''' ':K]1.?p belgesi sr' fiilin mektir. gurada"'lojioer"r
mugtur.
tr-Z

etti>> anlamlarrndadrr.

-56-

4. Ba;lr bagrna bir kelime olup yukar daki anlamlardan hiqbir gey bildirmiyerex <<-in>> gelmeden onceki hali ne ise o anlartt

<<Tevey kevgendi vig getirdi> gibi...

gelmektir:

: Deve ge'

veren Sekildir: <<Tengrige tap*rndr : Tanrl' ya taprndr>.... c) <<-tur>r EKi ALMIg Fiit-lrn ( ettirgen - oldurgan ) <<Tengri ogul togturdl : Tanrt Cocuk do$urttu>>. Aslr <togurtturdl>>dtr. Bu kural goyledir: (...) Fiil iki ozneden bir f ii' le geEer. 6znenin biri buyurur, ikincisi yapar: <Su igirdi> anlamlna olan soz, (<suv iEtilrdi> biEimine konuldu$u zamatl (c) q.lu* bagkasrna su igirmeyi buyurdu' demek olur.
isimlerden
<<-lent>

1. Kendisini soylenen gey cinsinden saymak ve onlarrn kllr!rna girmek anlanrrnadrr: <<Er O$uzlandr> qibi. Bu, bijtijn fiillerde yijrUyen bir kuraldrr. 2. O gey, oznenin do$aslnda bulunmak anlamrnadrr: <YrgaE butaklandl : AUag
budaklandr>>.

Ayrrca birtakrm,yollarda daha ytjrrjr.:

eki ile tlireyen

:

dortlU, be;li ve begliden fazla isimlerden yaprlmrgtrr. Bu kural hepsinde yijri.ir. Bunu iyi belle, bilgi ile ugur bulursun. 6zrurruiru eiEirulrni
Ozne oteki Tijrklere gore <<suvarguEt>, <todhgurguEr)> vb., O$uzlara gore (suvgardaEJrr., <todhgurdagr> biEimindedir.

'Bu fiillerin hepsinin aslr ikili,

ijElij,

plir-lEn Bu bolijm cjort Yolda Yijrijr

1. O soytenen ya da verilen geyin sahibi olmaktrr: <<Er anr krzlandr : Adam onu krz evlAt edindirr, .,Er kaguklandl _ Adam . kagrk sahibi oldu> ... 2. iki harf li isi"nlerden tiireyen fiil ol' mast <<Er atlandl - Adam ata bindi> "' 3. igliyen'in kendi kendine o i;i igle' mesi, izerine almast (fiilden tijremig ddni.jSlti fiil) anlamtna gelir: <Ol ozinge ei sokliindi - O kendine et solijldU (kozde , pigirdi) >. 4. Bu anlamlardan hiEbirisi beklenmiyerek fiil yalnrz kendi hizasrndaki anlama

sijrdrirmekle tanrlan ozne, bljtiin Tijrklerin birliIiytJe: <udhgurgan, todhgurgan, kijlsirgen er> gibidir ki srra il9 <<her
zaman uya[an, doyuran, gijliJmseyen adam>> jemekti r. Deveye gelince <<kevgengen tevey>> denir ki <Eok gevi; getiren deve> demektir.

l;i

ZAMAN, YER, GEREE ADLARi

Kitap yazdrracak zaman> gbi

<(ogur)>

l.

Zaman

adr: (Bitik

bitigLi .egg!-

sonune

yada .19db2 kelimeleri getirilir. 2. Yer adr: <<Tant angu yer - Bulday'

-58-

-59-

getirilir. '
neng

ut:lu.:?k yer>, gibi, sonuna <yer> ,kelimesi

''

2.

<<-qilr) EKI

3. GereE (6ler )

adL

<<Tarrr

(neng) kelimesi getirilir.

tan tgr.J sonuna

ve -.,Kurugiug ya :_ Ku_ rulmug yay> gibi... (-mis) " 3. Tarr$lafi : Ekilecek yay>>, <Turu$_ la$ - Durulacak yer>, giOi... -(_ecek V..i'
tutulmu;
adam>> EKLEiR

Sonunda o-l,d>> Bulunan Kelimelerde Kurai: l. <Bedrjk kannlrfi er> sozri gibi ki <brJyr-lk karrnlr, bLiyrjk ve <<samanlrd er> qibi karrn sahibi adam>> ki (saman sahibi adam> demek,tir.. (Karrn _i,,"ru.un _lr.) 2. <Sarrglrg er Sarilrk t.rurtui,g,nu

Herlrangi bir gey, bir gey rizerine Eok devam ederse, ara kesilmeden surerse, o isme <<-qil> eki qetirilir. Bu gekilde elde edilmi9 olan kelime srfat olur: <TUpEil yer:' clenir ki <Tijoi>, <<tipi>> anlamrndadrr. Buna

..-Eil, getirilince Eoklu!un niteli!i

tu r.

olrrrug-

s. iriNci Eo{6uL gAHts EKi Bu da KrpkaElarla O!uzlarn kuralrnca emir kipinin kokij iizerine genizden geien bir <k" (ng) getirilmesidir: <<Et tograng :
Et dolrayrn)), (Efge ugrang
Eve u$rayrn>> -budur. Yalnrz gibi... Dolru olan kural

I.

r<-sen EKi:

obrir Tijrkler, yaglr olan yada sayrlan kim" lJ$' seye (togranlar, uqranlar - dograyrn, rayrn> demeleri yanlrg saytlmamrgtrr. l*". 4. KELIMEDE EKLERIN YERI :
ArapEada kelimelerin bagrna gelen eklerle birtakrm anlamlar anlagrllr. Tijrkg':de kelirne oldu$u gibi, sapasa$lam durur, i;irtakrm atrlarn trildirmek iEin gelirilen ekler -qordijlunijz gibi- kelimenin sonuna eklenir. ArapEada eklenen ekler bu kelimeleri:l ortasrna gelir.

(Arap yazrsr ile) ;ki tiE harfli .. isimlere seldisi sibi iki ijE harfti fiilLre de seldi!ini bilmelisin: <Er etsedi : Adam et yemek iitecJ;r, <Kagunsadr : kavunsadr>. <<Er kzrn opsedi = Adam krzlnl op-

mek istedi>. oKug uEursadr

soztjndeki <sadr> dan gelmektedir.. Sanki igleyen, o i9i kendi dilekleri araslnda (saymts> da dilemig, istemi;...

dl nengi>

Tijrklerin <bir 9ey saydr> demek olan

tedi>.

Kug ugurmak

is_

<<sa_

eiLeSiP KAYNASMA <<Toksun - Doksan>. Aslt <<dokuz ';i-i;r dur, Dokuz kere on>r demektir. iki kelime

birle;tirilmigtir.

<<Sekscin

<<sekiz on>>

dan gelmigtir.

Seksen>> da

-60-

-61 -

Uzenirue s6z isimler: iki tiirlUdijr: t ) Aslrnda a.l yol''r olarak konulrrygg isimler, 2) tijretme ile elde edilmig olan isimler' Fiillerden ti.iretilen isimler' 12 harfte'r birisi getirilerek YaPrllr: 1] e-a (elif ) <Uva: Bir Eegit yemek adrdrr. <<Uvdt>, sozijqden alrnmrgttr' <<kesme>>'

riit-lrnosru rtineYE1t isitvtlEn

9. I -

<<Targrl

ekildi>den IO. m - <yadhlfl.r

Alaca yer>>, <Tarrldl

<<yadhdr

12. u
alan

ll. n

,-

yayrm)), (yaygt>,

yaydr,-dogedi>>den. - <<akrn * sel>>, .<akdr>rdan.

aygrt>>, <<sordr

- ii - <<Sorgu: somurarakkan : emdi, sordu>>dan.

kapat..t urai" soziinden alrnmrgtrr' Gozi'j <<kesme>> de mamak iEin saErn kesildi!i yere den i r. giy' 2. t-<Kedhijt - giYit>>' <ked'lrdi = di> sozijnden al tnmtgttr' pigi3. S - <KorneE : kijle gomUlerek <Komdi> sozUnden altnmtgrilen

Bunlar oyle kurallardrr ki go$Ljn kutup yildtzr Ustijnde dondrjlui gibi Trjrk dilleri 'de bu kurallar rjstijne doner. Bu olgri, iki iig, dort, beg ve daha gok harfi bulunan fiillerde de yirAr.. Biz burada krsaca soyledik. Ulu ve biiyrjk Tarrrr dilerse, daha scnra ileriye do$ru daha genig anlatrlacaktrr.
KELi'TELERiN KURULIJSTA KAe HARFLi

Eorek'.

rr.

4. +'<bili9>, (bildi> fiilinden

alrnmtg-

oLAsi LecEGi iisriir.re s-62

Kelimelerin yaprlrgr, ya ye!niltilmig ola. rak Arap yazrsr ile yazrlrgrna gore il<i -lizerinedir (at, er), ya ijg,harf ljzerine harf beg harf rizer"inedir ( kulursak : kursak ). yada altr harf izerinedir ( komtjldijrtjk), yr da yedi harf Azerinedir (zargunEmud : fe:lelen). L6kin isiralerin yedi harfli olanr azdrr. Tijrk dilinde yedi harfi geEen kelime Yoktur.
ya

tr

r.

5. g - uU" icin iiq hal var.drr: Jl riitteie gelerek onlart isim srrbslna kovJt <<Artndt>'dan <<Art$>>"' gelerek

olur (azuk, yazuk), ya dort (ya$mur),

b) Kok isimlerin sonuna Yer adr Yapar: <<Yd = Yaz"dan c)

<YaYl a$> '

KendiJi ile bir i9 YaPrlan : anlamt verir' <urlu neng ;eY>' <<urdt> f iilinden' <<tara' 'utuk 6. k(kalln)'- Targak : tarak>>'
mak>tan.
7
<r
<<

aygrt vu-

:, .r ,l

'= . k ( ince ) ' tt kesek"', kesti>'den ' ti' diri >' 8. 6 t vu'itlrt 1 *f iri[ = rildi : dirildi>>den'

i TURK HARFLERI .. 'r:' BiitUn Ttirk dillerinde kullanrlan harti: ler l8'dir. TUrk yazrsr bu harflerle yaztitr. .1, (Uygur alfabesinin 1B harfi veriliyor.)
i.:

-62-

:_,.

:1r1,:,:; I

63 --

it l:
il
I
t,

,!

7 harf daha vardrr. Trirk dilteri Ounlarsrz ol. maz. Bu harfler :

Y?1,1r;ta yeri olmayan, fakat . gerekli sdylenigte bulunan _ k6kt;n sayrl*uyun__

l. (P)

harf
nan

2. <K6f>a benzer Arap 3. Qrka!r

tuirkEede az
<<z>>

' '- <<c>r si ki bulunur.

bt_l

<<J>.

ile <r)) arasrnda bulu_

Obrir Ttirkler yolcuya <yelkin>, O!uzlarla Krpgaklar <<ell<in>> derler. Onlar rllk suya <yrlrk suv>, bunlar <<rlr!> derler. On lar inciye <yincij>>, bunlar <<cincijr, derler. Trirkler devenin yrjnrin[jne <yu!du r, Ofiuzlar ve KrpEaklar <culdu> derjer. Bundan ba;ka Argular, kelimenin ortasrnda yada
sonunda bulunan
<<y>>

(kaf) ( g). (n)) ile s)) bilegili ,. 7'. o tr.

4. ArapEada da bulunan <<f>r. 5. Noktalr ogu ( - g). ' 6. <Kaf>> ile kef> aiasrndaki
(ng>

yumugal<
ha rf lerr-

rirler: Tijrkler koyuna..koy, Argular derler. Kelimenin basrnda bulunan..v>> harflerini Suvarlar, O!uzlar, KrpEaklar obn ye Eevirirler: Ttirkler (<men)), Suvarlar, KlpEaklar, Oluzlar <<ben> derler. vb...
Kenqek dilinde kelimeler Eok kez <<esre)) ye uyarlar, (esre> olur. QtJnkU onlarrn dili kotrjdtir. Yukarr Cin'e dek Cifil, Ya$ma, Toksr dillerinde <<otre>> olur. Rt,m tilkesine dek. Oluzlar, Suvarlar ve KrpEaklar <<r-istrjn> kullanrrlar. Bu, Ttjrklerin <.<leve>r y,: <<tivi>>, Oluzlarrn <<teve>> demeleri gibidir. Tijrkler <<bardrm> derler, <gittim> clemektir_ Ofiuzlar ve ba;kalarr <<bardamn derler. Kural de$ildir. Argular <bardum - keldrim>> der' ler. Bu soyleyig kuraldan biisbiitiir-r vzak trr. Bu bolijkler arastndaki ayrrlrk boyledir.

harfini

<<n>r

ye

gevi<.kon>

olmayantar, sciyte. griElLik Eskerler. Bu, koi<ten 19kte_ 7 harf , kokten olan harfler biEiminde y'azt"truiun lrr; yalnrz bunlara nokta konularak tanrirr. - Kaggar'dan yukaru Qin,e dek Eepgevre britiin Tiirk iilkelerinde irakanlar,n ve sul_ tanlarrn yarlr{larr, mektuplan _ eskiden beri bu yazt ile yaztlagelmigtir.

Bu

harflerj,

Tijrk

SERT HARFLER

Sert harfler gunlardrr: p_ C_ Ka - Ke. rUnr oiurni ve oiyerEKLERiN orriignnesi UzEniNE s6z Asrl kelimede deligiklik az olur. DeUi;.. meler, anca( birtakrm harflerin. yerine bai. ka harfler gelmesi, yada atrlmasr yizunden olur. Bu da goyledir :

nuna 'getirse ve bu anlamlarr dileyerck soyli*' se (yeni kelimeler tijretse)>> zararr yoktur. Qijnkij, isimlerin hecsi cle kendilerirrde bi''

Bir kimse, bagka yollarr gcizcirrJne alarak <<bu eklerden birini bagka bir i,,min so'

-64*

takrm anlamlar bulunan harflerirr f(ekle'

Ltr

Kasgarlr Ir. 5

nin) getirilmesiyle bazr Eekimleri kabul

etmekten, bazr gekiller almaktan geri kalmaz.

Bununla birlikte bLitiin TUrk dilerinde her isimden fiil kalrbr yapmak olmaz. QUnkij <<adam atalar sozij soyledi>>, <<adam ijn sahibi oldu> anlamlannda, <<Er savlandt>, <<Er Eavlandr> denmez. Halbuki kurala gore her isimden fiil yaprp kullanmak olabi-

lir.

Kullananr kimse krnamaz.

, Bilinmelidir ki O[uzlarrn dili incedir. Tijrklerin, birisi asrl ve kok, oteki ekleme olmak izere Eift olarak kullandrklan bir ismin ve fiilin, O$uzlar ekleme ollanrnr kullenrrlar. Obijr Ti.irkler bunu tek olarak soy"
lemezler. Soz gelimi: TLirkler <<kattl kardt>> derler, O$uzlar <<kardt> dey'ip asrl olanr bi' rakrrlar, Tijrkler <iyi kotU> diye ikisini bit" kullanrrlar, O$uzlar ise tek, yalnrz olara<

tigrincii Bd;lijrn

ANsit(LopEDit( eilcfuep

kullanrrlar.

-66-

-67_

ra <<Trirkmen> denilmesinde bir hikdye var.drr. goyledir:

Eok gijElrj ve br.iyrik ordusu bu. lunan <<Su>> adrnda genE bir hakanlarr vardr. Balasagun yakrnrnda <<Su> kalesini bi_l aEmtg ve bu yaptrrmrgtrr. Hergi.ln Balasa" gun'daki saraytntn onrinde beyler iEin 360 nobet davulu vurul,-rrdu. Hakan Su'ira Zrii karneyn'in yaklagtr$l lraber verilmis: <Emriniz nedir? Savagaltm mt, fle buyurursunuz?>> demigler. Halbuki Hakan Hocand rrma$rnrn kenarrna karakol kurmak,

A. TAR|H CO6RAFYA fiinrcnnEN: Bunlar Oguzlardrr.,Bunla-

Tllkarneyn (iskender) Semerkand'i gegip de Tijrk ijlkesine yoneldigi srralarda -l-rjrkler'in,

Zijlkarneyn'in geEtifini haber vermek iEi,r 40 Tarkanr gozcij qondermigti. Bu kol, kim.
:se gormeden

gittili

da birlikte tagrnrr ve iEine su doldurulur, sonra ordekler, kazlar ytjzdijrtilijrdti. Kendisine <<ne buyurulur, harb edelim mi?> dendi. $i zaman, cevap olarak : <$u kazlara, ordeklere bakrntz, na- dalryorlar?> demi9. srl suya

tu. Hakan, yijre$i pek duruyordu. grjmrjgten bir havuzu vard,, sefere

iCin askerin haberi yok.

Hakanrn grktr$rn-

Bunun tizerine orada bulunanlar, hakanrn savata hazrrlanmadr$r ve burdan Eekip gitmek niyetinde olmadr!r sanrsrna drj;miisler.

Zijlkarneyn Hocand suyunu geEer^ek karakola gel ir. Z}lkarneyn'in geEti!ini, l;:u gozcti karakol hakana haber verir. Hakan hemen davullar Ealdrrarak doluya do$ru yrjrijr. Halk, gitmek iEin hazrrlrk gormeyen hakanlarrntn savutup gitmesi yi.jztjnden umul. suzlula dtjger. Bir tjrkrjntij, bir karrgrklr< olur. Binek bulabilenler, hayvanlannrn strtrna atlayarak hakanrn arkasrndan kogarlar, kangrklrkla birbirlerinin hayvanlarrnr alrrlar. Sabah olunca ordugdh dUz bir ova halini alrr. O srralarda Taraz, isbicab, Balasagun ve bunun gibi yerler yaprlmamrgtr, onlann .hepsi sonradan yaprimrgtrr. Oralar halkr gij" gebe icli. Hakan ordusu ile savugup gittikten sonra orada Eoluk Eocuklarryla 22 kigi kalmr9ir. Bunlar geceleyin hayvanlartnt bulama' mrglar ve savugamamrglarclr. lgte bunlar c kigilerdir ki kitabrn ba9 tarafrnda acilartnt soyledim, hayvanlartntn damgalartnt iteyan ettim: <<Ktntk>>, <Salgur> ve bagkalarr qibi... (Bu 22 kigi yayan gekiliP gitmek, -orada kalmak iEin konu;urlark.rn iki yada kigi Erkagelir. Bunlar a!rrlrklarrnt strtlartna yijklemisler, yanlartna goluk Eocuklarrnr alr.nrglardr. Ordunun izine di.igerek aidi)''rrlardr. Yorulmuglar, terlemiglerdi. Bu 22kigi yeni gelen iki ki;i ile tanlglrlar ve konui'lrlar. Bu ikiler derler ki: <<Z;ilkarneyn, denilen adam bir yol- Bir yerde durmaz, buradan cla gccudur.

-68-

-69-

yerimizde kalrrtz'r Eer gider. Biz de kendi ' -Yitti ikiler onlara Tijrkge: ' (dG kal> demek(Kal a9!> derler, tir. Sonradan bunlara <<KALAQ> denilmigtir' Asrllarr budur. Bunlar iki kabiledir' Ziilkar' n"Vn-g"fip bunlart sagll ve .ijzerlerinde T[jrk ;;i;;E;; bulundugunu gorijnce sormadan onllru <<Tiirk manend" demig' <<Ttirk'e ben' ka zer> demektir. igte bu ad onlarda bugljne dar kalmtgttr. Tijrkmen'ler aslnda 24 kabifuJi.. Lekin iki kabileden ibaret olan Kalagi;l;;, bazan bunlardan ayrrldrklarr igin ken' dileri O$uz sayllmaz' Asrl olan budur' gitmigti' Hakan $u, Qin'e do$ru gegip Zijlkarneyn,arkasrnadijgmUgtU.Uygurlara boliik aske' v.f'" hatan, ZUlkarneyn;e birKan> denilen gona"rir. Bu Earprgma <Altun ;it dalda olmugtur' BugiJn <Altun Han> denir. Bunun iizerine ZUlkarneyn' hakanlr bir stire orabarrgtr, Uygur gehirlerini yaptr'

Tijrk hakanr, savag iEin Ziilkarneyn ijzerine genElerden toplanmlg lrir bol[.ik asker gonderir. Hakanrn veziri: <<Sen Zijlkarneyn Azerine geng,leri gonderdi'n, onlann iEerisinde denenmig, yagll savag eri adamlarrn da,hi 'bu-

<Zijlkarneyn> Qin'e

dek ilerleyince

lunmasr gerekti.> deyince, hakan, <<yagll ve tecrljbeli anlamrna olarak: <<rige mi?> demi9. Yezir <<Evet>> cevabrnr vermig. Bunun izerine hakan ya9lr, srnanmrg 'bir kimse gcinder'mig.

lardaoturdu.ZUlkarneyngekilipgittikten kadar sonra 'hakan $u geldi, Balisagun'a

ilerledi. geh' Kendi adtnt vererek c;u> adrndaki Bu' ri yaptlrdl, oraya bir trlstm koydurdu' gegii; ieylekler o gehrin kargtsrna kadar bugiJ' lirler, fakat lenti geEemezler' Trlsrm ne kadar bozulmamrgttr'
I

qece baskrn yapmrglar, dtigmanlarr yenmigler. Ti.irklerden biri ZUlkarneyn'in askerlerinden birine bir: krlrq.vurmug, 'herifi gobeiine dek pargalamrg. Oldijrlilen adamln belinde, igerisinde altrn bulunan bir kemer varmrg; kemer de kesilmig, altrnlar kana bula' narak doktjlmijg. Ertesi saba'h Tiirk askerleri kana bulanmrg altrnlarr gorerek: <<Bu ne?>> demigler, <<Aliun, kan.>r cevabt verii' mig. Oradaki da[a hemen bu ad ve;ilmrg' 'Uygur iilkesine yakrn olan bu da$rn gevre' sinde Tijrk goEebeleri bulunur. Zijlkarneyn'bu Eece basklntndan sonra Ttir:k hakanr ile bartrcmrg.>>
ALP ERTUNGA

Zrilkarne',:r'in ileri ,kollan [jstijne bir

aErk' (,Ka;garlr Mahmut, ,<6ge>> kelimesini hik6' larken de bu efsaneyi tamamlayan 9u

yeYi anlatrYor : )

TONGA: Kaplan cinsinden bir hayvandrr. Fili oldijrUr. Bu anlamrnr yitirmigtir. Qok kez kigi adr olarak kullanrlrr. l[tjrklerin biiyUk hakanr Afrasyab'rn asrl

-70-

-71

KAZ z Afrasyab,n kr:tnrn adr. Kazvin ;ehrr_ ni bu kurmugtur.

Trirk adr r<Tonga Alper> dir. <Ton$a gibi gtjEltj, yigit adam> demektir.

Bir takrmlarr da britrin <<Mavera_rin Nehr>in ( Cayardr'nrn ) lrer taraf rnr Trjrk ijlkesi saymrglardrr. Bu, <yenkend>>den baslar. <Yenkend> in bir adr da <Dizr0yin; dlr, sarrlr$r dolayrsryle <Bakrr kale>> demektir. Burasr Buhara'ya yakrndrr. Afrasyab,rn krzr Kaz'tn kocasr Siyavug buracla oldtjrr-ilmtjsti.jr. Atege tapanlar her yll bir grin buraya gelirler, Siyavu;'un oldU$tj yerin yoresinde a$larlar, kurbanlar keserler. Kurban kanrnr mezann Lizerine dokerler. Gorenekleri budur. Bu gorUgrin tanrfir, brjtrjn Mavera_[jn Nehir (Cayardr) den, yenkende'den doluya do$ru Tijrk rjlkesidir. Semerkand'a <Semizkent> denir. $a,

Aslr <<kazoynr>> drr. Crjnkrj Afrasyab,rn krzr orada oturur orada oynarmrg. Tij;l;[;;den birtakrmlarr, Tlirk rilkesi srnrnnt Kaz.vin'den sayarlar. <<Kum> gehri de srnrl^ ,uy,_ lrr. QUnkU <<kum>> kelimesi tr.irkEedir. Afrasyab,n ktzt burada avlanrrmrg. Bir takrmlair cja Trjrk srnlnnrn <<Merveg - $ahcihan, dun bagladrUrnr soylerler. QUnki.J Kaz,rn babasl olan <TONGA - ALPER> Afrasyab demektir, t\:r.r ;ehrini yapan zattrr. Afrasyab buray, <<Tahmures>> tarafrnclan gehrin iE katu.i vul prldrktan 300 yrl sonra kurmustur.

sehrine <Tagkent>> denildi!i gibi nOzkentr, <Trjirkent> adlarr da vardrr. Bu geh,rlerin hepsinin adr, tijrkge olan <<kend>> ile , ai:rl. rnrgtrr. Bu gehirleri Trjrkler yaparak .rdlannr kendileri koymuglardrr. Bu adlar olcju!u oibi gimdiye kadar gelmigtir. Bu yerler" de Farslrlar Eo$aldrktan sonra Acem ;ehirieri gibi olmugtur. Bugr.in Ttjrk tjlkesinin srnrn, <Abisg0n : Hazer>> denizi ile Eevrili olarak Rum diyarrndan ve uOtEent>>ten Qin'e kadar uzanrr. Uzunlu$u 5000 fersah, eni 3000 fersahtrr, hepsi 8000 fersah eder HAt{: Afrasyab olullarrna ..hant> denir. Afrasyab <Flakan>dtr. Bu adrn verilme:;inde uzunca tarihsel bir hik6ye vardtr. KAZ SUYU : <llr> deresine akan bijyijk bi' gay.Bu adrn verilmesinin sebebi, Afrasyab'rn adlr__ klzlntn bunun ke-s(67; yaptrrmastdlr. narrnda bir kale
<Han'rn oturdu$u gehir> demektir. Cunki havastntn iyili!inden dolayr Afrasyab, burada otururdu. Burasr A;a!l Qin'dir'
ORDU I(ENT

Kaggar'a <<Ordu Kent> cl"rrler,

rtiNT

ULUSUNUN BOYLARI
:

HAKKINDA 562

Tijrkler aslrnda 20 boydur. Butrlattn Peygamber kutsal krlasl hepsi -Tann Nuh o$lu Yafes, Yafes o[lu TURK'e de!'; ulanrr. Bunlar Tanrl kutsal krlasr - -Pey' gurnU.t ibrahim o!lu ishak, ishak o$lu iysu,

-73-72-

lysu o$lu Rum'u andrrrr. Bunlardan ther bir boyun birgok oymaklar:r vardrr ki sayrslnr ancak ulu Tanrr bilir. Ben bunlardan kok ve ana boylarr saydrm, oymaklarr brraktrm. yalnz herkesin bilmesi iEin gerekli olanr, OQuz kollarrnr ve hayvanlarrna vurulan damgalannr yazdrm. Bundan bagka her boyun bulundu$u yeri de bildirdim. Bizans ijlkesine en yakrr Qurn - Sonra Krpgak, Ofiuz, olan boy PeEenek'tir. Yemek, Baggrrt, Basmrl, Kuy, Yabaku, Tatar, Krrkv gelir. Krrkrzlar, Cin tjlkesine yakrndrrlar. Bu boylann hepsi Rum tilkesi ya. nrndan doluya do$ru ;oyle uzantr gider: Qi!il, Toksr, Ya$ma, U!rak, Qank, Qomul, Uygur, Tangut, Krtay. Krtay ijlkesi Cin'dir. Bundan sonra Tavgag gelir, orasr MaEin (Yukan Qin) dir. Bu boylar gijney ile kuzey arasrnda bulunurlar. Bunlarrn HER BlRlNl $u HAR|TADA sinen einen cosrenoim : ( Bak. lkinci cildin bagrna eklenen renkli haOGuz : Bir Trirk boyudur. ofuzlar Tiirkmen'dirler. .Bunlar 22 b6\iktijr. Her bolijlijn ayn bir belgesi ve hayvanlarrna vurulan
damgasr
,

. .

6. Afgarlar 7. Begrililer
Bayatlar 10. Yazgrrlar 1 l. Eymrirler 12. Kara,boliiklen

9.

B.

BUgdUzler

13. Alaboliikler 14. iqdirler i 5. Uregirler 16. Tutrrkalar 17. Ulayundlullar 18. Tijgerler

ri ta. )

vardrr. Birbirlerini bu

belgelerle

tanrrlar:

1. Birincisi ve baglan KINIKLAR'dtr.

Zamanrmrz hakanlarr bunlardandrr. 2. Kayr$lar 3. Bayundurlar

4. lva (Yrva)lar
5. Salgurlar

Hayvanlar karrgtr$rnda, her bolrjk kend; hayvanrnr bu damgalardan tanrr. Bu saydrUrm boliikler koktrjr. Bu kokten birrakrm oymaklar Erkmrgtrr. Onlan soylemedim, scizlj klsa krsa kestim. Bu bolijklerin adlan, onlarr kurmus olan eski dedelerinin adtarrn. dan alrnmlgtrr.>>
UYGUR

hepsini, herkesEe bilinmesi gerekli otdu$,_r rigin, yazdrm. Bu belgeler, onlarrn hayvJnlarrnrn, atlannrn, binitlerinin damgalarrdrr.

22. Qarukluglar ( Kitapta her b6lij$ijn, rhayvanlanrra vurduklan damgalan ayn ayn Eizilmigtir.) , Ka;garlr Mahmut ; ..Bu tymaktann

19. BeEenekler 20. Quvaldarlar 2l . Qepniler

-74-

Beg gehirli bir ilin adr. Zijlkar. neyn, Tijrk hakanr (9u) ile barrgtrktan sonra bu gehirleri yaptrrmrgtlr.

-75-

katr

kalmrg: <Bunlar kenclit<enctilerine gegin ij,rler, ba.gkasrnin yiyece$ine muhtaE-olmazlar. Crjnkii bunlarrn elinden av kurtulrnur, ir*ii[[ri za.man avlayrp yiyebilirler> (demek istiyerek bir ad vernrig, de!igrnig. ) .sonra Bu ilde
be's gehir vardri. itin halkr en kAfirlerdir. Son clerece atrcrdr rlar. Zil-

de Trjrk hakanr ona 4AOO kigi goid"r,ii;. Tulgalarina takrlan kanatlar .sahin rt imig. Bunlar one ok attrklai gibikanatlaur[uyu da ok atarlarm tg.. Zilkarneyn, Uu"nluru g.g*

Bana, Muhammed Qakrr: Tonka Han c!lu Nizamertin israfil Togan Tekin, babasrn* dan hik6ye ederek decli ki : <<Z}lkarneyn Uygur illerine geldilin_ -

TAVGA$ : MaEin'in adrdrr. Bur;ist Qin'den clor.t ay uzaktadrr. Qin, aslrnda ljg bo'

liiktiir. '!. Yukarr $in : Doludadtr.

gaG> derler.

Burra

<<Tav-

2. Orta $in: Burast <<Hltay>> aciint allr. 3. Agafl Qin : <<Barkan>> adr verilir" Bu Ka;gar'dadrr. LAkin ;imdi MaEirr <<Tav-

gaE> diye tanlnmlgttr. <<Httay>> ijlkesine ..Qin> denilrnigtir. tigEf : Bunlar Tijrk ijlkesine goEmtjg bir boliik insandrr. SAbito[ularrndandrr. Yemen'den bir adam orada bir adam oldiir-

dijgijnCen Tijrk iilkesine kaErp gelmil

ve Tibetliler bu adamdan tijremig. Onlarrn bulundulu yerlerde <<misk ge-

'Ll

ran Trirklere <Ci!ili> cienilmi;. Daha ra bu ad yayrlrnr;.

le yaprlmasrnr emret:-nis. Kale yaprlmrg, adrna (Ci$il> denilmig. Bundan sonra kalede otuson-

karneyn'in_yaptlrntrs olclu$u Srjlmi, fofr, Canbalrk, Be;balrk, yenibilrk adrndaki ."_ h irlerd ir. YEMEK: Trirklerden bir b6liik. Biz burrlarr Krpgaklardan bir boy saydrk. Halbuki krpEaklar kendilerini ayn bir boy sayarlar. qi6il : Ttjrklerden UE oyrnugin ua,. gigil adr_ nrn veriiisinde esas sudur: Trjlkarneyn Argu rjlkesine geldi!i zaman bulutlar musluklannr aEmtg-, yoll.,: E.mur iginde kalmrg, yljrtjmek gliglegmi; imi;. Bunu gdren Zrjlkarneyn <<Bu ne gamur?> (anlamrnda bir soz soylemi;.) Orada bir ka-

yidi" bulunur. Bu geyiklerin gobekleri

silip altnr, bu bir misk kutusudur.

keGobek

miski budur. Qin tjlkesi Tibet'in do!u tara{rndadrr' Batr taraf rnda Kigmir, Kuzeyinde Uygur illeri, Gijneyinde Hind denizi bulunur' Bundan ba;ka dillerinde arapq; sozler
de var.

rasyab'rn gehridir' Ora' da Betzen'i haPsetmigtir.

ARUK

fijRflEni : Barguk'ta oturur'

Af

lar. BarEuk lehri

Sogdak

yerle;' mig olan bir ulustr.rr. Bun.

Balasagun'a

gelip

<Sold>

lar

<So$d>

da nclrrla r, Se' bunlar

ile

merkand araslrrdaclrr' Bun'

-76-

-77-

lar Ttjrk krlr$rnr aln.rlglar, Tijrk huyu ile huylanmrgYarma

Bu tag, britijn dtinyada arr-

Kara Yalga

Tarr!

Arttiz

rasrnda bir sarp yer. Kaggar'a yakrn bir: yayla' ya yiikseklili (<tiz> olu9u ) dolayrsiyle bu ad ve-

TUrklerden bir b6ltj$Un ve bir koyiin adr. Tiirk diyarr ile Fergana a-

lardrr.

Yungu

o!lu rrma!rn
dan,

sularl da anlatlllyor.) Barman kasabasrna akan btjyijk bir derenin adrdrr. Bu kasabayl Afrasyab'rn
kenarrna yap-

drr.

cak burada bulunmakta..

(Yamar

ve

yabaku,

mrstrr. <<Barman> adr da bu kasabayr yapan adamkalmlgtrr. Nitekim Rum iilkesinde de boyledir: <DiYar-t Rum>> denir. Bg, Tanr.r esinliyesi Peygamber ishak'rn o$lu iso, onun o!lu Rum'dan kalmlgtrr. Krpgak illerinden akar, Bulgar denizine doki.il'lir. Bir kolu Rus ij'lkesine gider.

isi!

G6l

Barsgan'da bir gol. Uzunludu 30 fersah, eni I0 fersahtrr. (Korijn, Srdrn, Yrldtz, Tarn golleri de boyre tanrtrlryor.) <Ti,irk iilkele-

rilir.

rinde bunun gibi birEok goler vardrr. Ben ancai<

Etir ( ioiL l

: :

lsl6m diyarrnda olan

lerin bijyiiklerini
Hotan sehrinin
Beyaz

golsoyle-

dim.>>

6tiiken

Kas Okiiz

da akan iki deredir. 'Bi' rine <.Urijn kag 6kiiz :

rada bulunur. Dere, adr'
(yrldrnmdan denir, temiz, beyaz kag tagl b-''
Deresi>>

iki

yanln'

Tataristan qollerinde b;r yerin adr. Uygur illerine

yakrndrr.

Kag

rUnr rAKViMi
TUrkler on iki qesit hayvanrn adrnr alarak l2 ytla ad olarak vermigler. Qocuklann yaglarrnl, savag tarihlerini ve bagka geyleri hep bu yrllann donmesi ile hesap ederler. Bunun kokij goyle olmu;tur: TUrk hakanlarrndan birisi, kendisinden birkaE yrl once olmug bir savagr o$renmek

nr

luktan koruyan ) bu

ve

susuztas-

tan almlgtlr. Otekine <<Ka' ra Kag okiiz> derler, temiz siyah tag burada bulunur-

-78-

-79-

yrglartmzr bu y,ilur,; l,p. Bu, aramrzda

istemig. O savagnt yaprldr$r yrlda yanllmrglar onun t-izerine, iqln h'ukun, ulusu ile P, danrgrr ve kurultayja..5"' 'rvr\ ((Biz bu tarihte nasrl yanrldrksa biz_ setecek 1:: i"?'a drr. Oyle ise biz ginrdi gcrgrjn yanrtacaktar_ l2 sayrsrnca her yrla b;ieiuJ 12 burcu ve

it

(maymun) yrll 9. ,l0. BiEin Takagu (tavuk) yrlr

ll. lt (it)

yrlr

"i."rlr'ja

rnayladr.

rak kalsrn..>> dedi,

,nrtrliiJr'iir-

;";"siyle

tovut,rn.

Sa_

anlrya_

dk;-n,n "lr. #

unduq olarru onerisini

12. Tonguz (domuz) yrlr Sayr dornuz ytllna varrnca gene slcan yt.lrndan baglar. Kaggarll Mahmut der ki: <Biz su kitabr yazdrlrmrzda 466 -yrlrnrn Mu,harrem ayt idi. <Yrlan yF (H.) lr>> girmigti. Bu yrl geqip de 467 yrlr olunca <<at yrlr> girecekti. Hesap sana gostercli!im
Uzere olacakrrr.>

.rrl

Bunun izerine hakan ava Crkar. <<yaban hayvanlarrnr < llrsu" vu JoUrr"r'r.;r.r.;nler> diye buyur-ur. Bu, btiyLik Uirlrlutt,r. Halk bu hayvanlarr sr,kr;tirur.['rrvu dodru srj_ ,rer. Bu hayvanlarclan uvlarlar. Birtaklm h.ayvanlar suya atrlrrlar. l2,si Her gesen h;ilunrn adr bir yrr. .'J:l.rlitij_ k r lrr. Bu hayvanlardan birincisi (stEgan: sr_ qan> imis. ilkonce seqen bu hayvan oldulundan yrlrn basr bu'aCla .",1rn,; ve (srEgan yrlr> denilmis. Bundan ,oniu l,.ulylu geEen hayvanlarrn adla n villara verilmig: 'l . Srggan (srgan) yrlr 2. Ud (okf,z ) yilt , 3. Pars yrll 4 Tavrggan ( tavsan ) yrlr 5. Nek ( timsah ) vrlr

met var sanarak onunla fal tutarlar, u$ur sayarlar. Soz gelimi "Okijz yrlr> gelclifinde savag Eoialrrmrg. Cijnkij okijzler birbii-leriyle vurus,rrlar, toslasrrlar. <Tavuk yr!it>nda yiyecek Qok olur, ancak insanlar arasrnda kangrklrk Erkarmrg. Crinkii tavulun yiyece5i danedir, daneyi bulabilmek igin Eopleri, krrrntrlarr birbirine karrgtrrrr. <<Timsal: yrlr>> girdilinde yalmur gok ya$ar, bolluk olurmu;. Crjnkij timsah suda yagar. <Domuz ytlr> girince kar ve soluk'gok olur, ka:gagalrk grkarmrg. Boylece Tijrkler her yrl l,ir gey
olaca!rna inanrrlar. Tuirklerde haftanrn yedi gtintlntjn adr yoktur. Ciinkij hafta denilen 9ey lslSmlrktan sonra bilinmi;tir.
$elrir-lerde arapEa ad kullanrlrr. Gogebe olan ve rrrijslijman olmayan TLirkler, yrlr dcirt aytrtnra bolerek ad verirler. Her ljc ayrn bir acir var-

Trlrkler bu yrllann her birinde bir hik-

6. Yrlan yrlr 7. Yund (ai) yrlr 8. Koy (koyun) yrlr

Aylarrn adlarrna qelince:

'drr. Yrlrn

geEmesi bununla

bilinir:
Iiasgai

-80_

-81 -

ir F.

1. Oglak ay ( ilkbahar)

2. Ulu$ o$lak ay 3. UluU ay 4. Az kullanrldrgr iEin obijr adi soyle'm

'Yartu

Bitigit
.l\tlekkeh

iyoru m. Sen anla.

BILIM ve I(ULTUR

I.

yazma

Okuma

yazr, ki. tap>> ve <bitimek - yazt yada kitap yazmak>> sozleri, en gok tekrarlanan soz.-

(,Kitapta <<bitik

:,

,.Ug

mrirekkeptir. TUrk yazlsi bununla yazthr. Trjrklerin kalem yaptrklayetigir. Ondan kirman boston gibi geyler de yaprlrr. Ian divit.
OTLAR

Yonga. Lizerine biryey yazrlan levha, tahta.. TUrk diviti ve buna benzer geyler. Bu, Cin'den getiriten bir

n bir alagtrr.

Daflarda

lerdendir. Simdiye kadarki orneklerden aynca Uygur ve Arap yazrlannr kullan-drklarrnr da g6rdilk. Bun' dan sonraki giirler ve sav:-

Si,titk

: Sr$rr boynuzundan

yapt-

2. DOKTORLUK, iLAqUN VE giFALI

lar boliimi.inde ise bilgiye, bilime qok deler verildr6ini qosteren birgok or-.

rEiir ,Bukuk

: :

neli gorecepiz. Burada sa' dece birkac ornek verii' migtir. Bu ornekler bun-

Bitik

dan onceki ve bundan son raki boliimlerde verdid" miz 6rneklerle birlikte dij' l. r. tunulmelrdrr. ) .<Ol manqa bitik bitisdi : 'O, bana kitap Yazmakta yardrm etti>, <bitik tijrig-'

di : kitap dijrmekte Yardrm etti> ya da <Bitik okrldr :

<<Yarl;tt.>>

Karrn a{nsrnr iyi etmek iEin kullanrlan bir kdk. Bo$azrn iki yanrnda deri ile et arasrnda peyda olan brr" taklm et bezleridir. Fer"gana ile gr,knr ( gifni) ;ehir- ' lerinde bu hastall$a tutulan birtakrm kimseler vardrr. Daima Eocuklarr da boyle olur. Bazllannda gojsi.inri ya da aya!rnrn ucunu goremiyecek kadar bijyilr. Bunun neden ileri geldi!ini

Okundu>>

sordum. Bana : <Babalarrmrz, sesi gijr

-82-

-83-

g6vurlar imig.

lrgayasr

Peygamberin

J3pp1 y61'-.

Ang

yoldaglarr ile savag etmi; ler. Atala rtmE onlar izerine baskrn yapmtt, gijr sesleriyle haykrrmrglar. Onla, rtn bu sesinglen mrjslrjnranlar bozguna ulramr9.

Ya$r ile il6E YaPrlan bir kug adr. Bunun Yadl 'rvuE iEine siirijlLirse Yad avucun arka tara{rna gegermig.
<<G'oz

Esit

nut olasr 6mer'e ni:

l3pp1 'kendinden

hos-

de$mek>ten kurtulmak igin gocuklartn YuzA' ne galtnan bir ilAE' Bu il6; safian'a bir takrm geYler'

kangtlrllarak
ipriik

ber virdiklerinde bunlara ilenmi;. Bunun Uzerine bolazlarrqda bu hastalrk Erkmrg. Soyl6p;63

Ekgi yemekten igine katttrk gelen kigiYe - iqint Yo$urt siirdurmek iEin

YaPrltr'.

na da bu
kalmrs.>

soplarrhastalrk nriras lggun

ile siit karrgtrrrlarak

ve-

Yakr! K6zliik

'Bugiin onlann iEinde hiE gijzel sesli kimse yoktur. Yakr. Yaralann ve vLicuitaki giglerin ljzerine konarak tedavi eder.
dokumadrr. Goz a!rrdrdr vada kamagtrdr zaman izerine konur Frndrk briyi.lklri$tinde krrmzt meyvasr olan bir bitkidir. Yel, dudaklarr yar' dr{r zaman yaptgttrtltrsa yarrklar iyi olur. il6q, OTAQI * hekim, EM qi - il6E yapan, ATASAGUN - Hekim.

rilen ilAg. Serbeti giEek hastalr! rna iyi ge!en, Eiqe[i krrmtzr birot.

UrumdaY

At kuyrulundan
bir

yaprlan

Srgun

Kendisi ile a$unun ( z:hi' ( rin ) zararr giderilen 1;anzehir) bir ta;. Kokil insana benzeYen' er'

Otu

keklik glicij kalmaYanl&rr11 kullandrklarr bir ot' Otu"r Ju ai;iti, erke!i' var' . Di-

Yakrrkan

gisi

i<adrna,

erke[i

s7l'::gc

eurnl
Kumlak

Ot-Em

t iutr. hekimlerinin YaPirk-. larr sijrgijn il6ct' * li,Psuk illerinde Yeti;ir , ' YaPiadr fasulYe YaP.ra$rrta bir benzer, sarmagrk gibi
'

. ver!lir.

-84-

-85

ot. Balla kangtlnlarak ga. rap yaprlrr. Bu ot denizia

bulunan vapura alrnacak o-

K6k
Tupulgan

lursa frrtrna yapar, dalgalar grkar, gemi sallanrr, tEindekiler batacak gibi olur.
3. HAYVANLARLA ,,Kurt
I

iI.CiI.i

EiLCiLEN

.Argun

f i Kurt bir gey yemedi[i zaman kurdun digi kamagrr. I qi;nkij kurt ayda bir hafta / bir tey yemez, bv srrada / \ hava yutarak geEinir. : Srgan cinsinden !onrrr d(9rn uzunlugunda bir hayvancrk. Duvarlarrn yankla. rtnda serEeleri avlar. Ko. yunun ijitijne atrlrrsa, ko-

4.

nu bana Eok yararlandl$rm bir kimse haber verdi. EDEBiYAT, SANAT, el igleni
Manzum soz, giir soylemek.

b[jr. tarafa geEermig. Bu-

Bu, erkek adr da olur. kana. drnda Eelik varmtg. Dalrn burnuna vurunca delip -5_

Bir kug adr. Bunun

562 Tizmek

Yrr kogmak

giir, rrjrkrj kogmak

mek ) <-Ok kovgaldr

(Ol,

sciz

tizdi)

(diz_

ok,

iBulan

yunun eti sararrr. Uyuyan insanrn iizerine atrlrrsa sidik tutuklu!una u!rar. Krpgak illerinde olur. iri bir yaban hayvanr. Boynuzu yukarr kalkrk ve iqi kijp gibi oyuktur. Orada karya$mur sulan toplanrr. Digisi diz goker, erkek oradan iEer, erkedi diz gokerek d*

Eve kug

kondurmak
Berzek

okse ile trjy yaplgtlrdl.>> Qadrra, duvara kug resmi yaoinak.

dahlamak iEin bir parEast ile sijrttjldij>, ka yilim yapgurdr :

unun
<O,<: .Oka

bezemek

$ikin

Nakrg yapmak. <<Ev bezelEv nakrglandr> (Ke_ kaplan derisi renkleEeyi ri ile nakrglryorlar.)

di :

<<'Krz

'Tognl

digisi iEer. Yrrtrcr kuglardan bir ku;. Bin kaz oldriri.ir, bir tane sini yer.

le
Tiirkelemek
:

nakrg

Eikin Eiknedi i;ledi> (AItrn

(Ol bork Trjrkeledi :

virler yaptr.

ipek kumag

tellei-, uistr_jn6 tas:

O,.

-86-

87-

.Kalrp

'Onstik 'Yiken

lar kesilir, yada oyulu,., yada gamurdan ocak bi_ giminde bir gey yaprlrr. Uzerine ipek kumag olgrjleri kesilir. Her geyin kalrbr da boyledir. Yastrklarrn uElanna yapllar.
(

kul6ha altrn yapraklar, kirrntrlar yaprgtrrdl. K6$rttan bir takrm parEaSuf

O, bana keEeden gizm* yapmakta yardrm etti. Berdi

Yijn ipliklerden elle oriilen ku;ak. Pamuk ip arr; kunan hasrr.

<<Ktz, anasrna

olarak

dc-

Kidhiz Krrr;mak

lan ipek sjlkrmlar,

r

sacak-

kidhiz krrrgtr - Ktz, anaslna kege di.i rmekte ya rdrm etti>.

Yiz

rKubuz

iBugr Kupuz

Sal

,Oyma

KOVALAK OTU ). Bunclan t hasrr yaprlrr. QrS otu, sele otu. GoEebeler lcundan gadrr ortUsij yaparlar. Kamr;tan daha ince ve yurnugaktrr. Kopuz, saz. ( <<Kv kubzag:r - Cariye kubuz Ealmakta yang etti>>) <<Kubuz kubuz larrrak>> ... inleyen sazlardan bir saz. 'Bu, kaz go{sU ( barbat ) adr verilen sazlardan bir saz drr. $.9:. Tutkaldan yaprlan yapr;kan bir ;eydir. Qin kablarrna ve buna benzer geylere slvanarak iizerine nakr9 yaprllr. <Ol manga oyma basrgtr :

(Tijrkmen gadrrlarrnri ortijsijnU teyelti yapmak gibi

keqeyi srk dikmek.) Trirklerce halktan olup ve' zirlik derecesine Etkan bir

Yugrug

Bir Farslrya yada genig varlrkbagkasrna - bu lAkali velr olsa bile rilmez. <<Yugrug>> ha'i<anldan bir derece agaiirdrr.
kimse.

Ona siyah ipekten bir gol-

qelik ( gemsiYe) verilir'

Ya[murda, karda, stcakta bagr ijzerinde tutulur.

Yafgu

lug

Halktan olup hakandarr ik: derece aga!rda bulunarr k1giye verilen l6kaP. 'rdll)r Sancak <Tokuz tudlu Her ne kadar illeri qok Payesi yijksek olursa clsu'r tud dokuzdarr fazla olarna:' Dokuz udur saYrllr. Ti*'!lar

-88-

turuncu renkte iPek

t'ada

-89-

kumagtan YaPrlrr' Bunu da ufur saYarlar'

vdNrrim, AsKERLit<, xuKuK Yol qermek - Be$in, dijgmandan gekindi-

l6h yada kug adlarrndan bi-rini par.ola koyar. b6-lijk kargrlaglnca <<im>> so-rulur. Bilirse geEer, bilmez" se ijzerine yiJr0yer:ek onu,

iki

VUTUT.

!i

ielerin

geEmesinin oniinu almak ve gozetlemek igin gozetleme Yerine adam oiurtrnusrdrr. <Be! Yol keidi : Be$ Yolu-bir ;eY gekaPattt>> riP

zaman tanrnmayan kiT:

Ot verme R"

.,Bey ona zehir (ot) verdi> Dort argrn boyunda, bir karrg eninde bir bez pargaslnrn ijzerine Uygur hakani-"

Teeryts
Ees!"nr

oblut ikki begge tegi;di Onlarrn ikisi beYin oniindu

yilg'l*9''"

Tayangu
t--*

:Yolmak

<<Uragut bagrn Yoldr 4ukurtardr> ( Kadr;r l.ut UIg'nr mih ri nclen vazgeqerek koca-

nrn mUhrii basrlrp allg verigte PARA YERINE kullanrlrr. Bu bez eskirse her ye-di yrlda yamanlr, yrkanrr, yeniden ijzerine mrjh[jr vurulur. iv\abeyinci, perdeci ba9r. .dis!b" kelimesi yayrldrktan sonra bu s6z unutul' mugtur. Aslr <<tayandr> fiHakan, bu adarna gijvenir, halk da buna inanrr ki kendi dileklerini ve iglerini o adam' hakana oldu$u gibi erigtirir ve sonra da cevabrnr a- Ir

ilinden allnmlgtlr.

ggy-Y

stndan aYrrldr') Oug aotuklarrna Yada Ytjk-

,"li Y"rler" minare biEi-

minde YaPrlan Yijksek Ya:

ptlar. Di'lgman gelmesini 'nuU"t verm'ek, halkrn ha-

Ay Bitigi

: ,

im

ztrlanmalartnt sallamak ve egYalarrnr almalarr igin ij,urind" ateg Yakrlan kule' Askerin adr ile azl$rnln Yazrldr!r defter' i;uti, Parola' orduda bag bu$ askerler arastnda si-

r.

iiifer seri!

Bir savas kurnazlrlrdrr: Askerler her yanda hroliik. bolrik toplanrr, biri ilerleyince oteki ona uyar. Bu' hile ile yenilme igi az olur..

--91 -

-90-

$atpa

: Koy muhtarrnrn, ,:

Tudhun

rrmak, sularrnrn yollarrnr Cetme l<azmaya gitmiyenlerden al. dr{r tutu ( ceza ). Kaynaktan suyu da!rtan adarn, su beyi.

Balrklar aUa girer

tKamdu

gir':1'r3l

EKONOMT tSLER.l

Tan!
.Kagaq

(Tijrklerin asrl u$raglarr hayvancrlrk, sijrujcriltjktijr. ikincil olarak da tarrmla ug-

ragrrlar. Dokumactlrk drgrnda endijstri i9. leri ve ticaretle az u$ragrrlar. ) : Yijn ve pamuk iptilinden Yatuk
Yiigiirgen

Argrn

Yitim

Krrlamak

karrgrk bir dokuma. Kogucu. Qin'den Erkarak is!6m diyarrna gelmek Uzere olan kervandan daha once, onlann mdktuplarrnr, -haberlerini getiren ki9i. <Ol yeri$ krrladr : O, top-

'Ticaret

ra!r krr haline getirdi>;

r{i,';

9e

ii) -D

e""g

Karpuz ve karpuza benzer geyler dikmek igin toprak. ta Ug1,_kisr ve Eukurlar yaptr. Harman do$mek icin kogulan okiizlerin ortasrnda b'.1\__-r' lunan oKuz. A!. Yag alaE Eubuklan suyun igine dizilir. Qayrn or'tastnda bir kapr brrakrlrr. Ag kaptnrn a[zrna konur.

hemen Erkarrlrr. Alrg verigte Para Yerirle kulanrlan Uygur haka:'rntrr mtihrirti ile miihtirlti be: parqast. ( Bak. Yonetirn. ) Ekin. Ol tarr! savurdr : O, ekin savurdu.>> ipekli bir Qin kumagr. Tijrl< arstnr oteki artinln ijEte ikisi kadardrr' ( Keten tohumu ). Bu, susam tanesi gibidir. L. kin ktrmtzt olur. Ya!r kandil' de kullanrlrr. Tii'ccar, bir adamrn evine iner. Ev sahibi tiicc'rrlrt malrnt sattverir," koYurrla' rrnt toPlar, onu evinde konuk eder. Tiiccar gid;'ce$i zaman otr koYuncla bir koyun bag alrr. Toksr, '/a!i' ma, Cidil boYlartnda ';dYledir. Ben gordiim.
Kumag biEiminde

ek

ortii
giyer.

muk

Pa' dokumadrr' Burrdan YaPrlrr. <Yemek>ler

bir

EtYA, ARAq ve GERE9LER

:5ls

: Ol eti 9r9ka tevdi = O' etl

9i9e dizdi>.

-92-

-93-

Burunduk

Hayvanrn burnunun Yumta-'

ruk
Yanndak
Dal

!rna takrlan Yu'lar<<'Ol, manga yarlndak tiligdi _ O bana 'KAY|9 dil-

iitti

Yel Yelpin. mek Tar

mekte yardlm etti>. <Ol manga dal bijkiisdi : O, bana dal bijkmekte Yardtnt etti.>> Yelpaze ile kendine Yel es-

kullanllan <mala>> bicimin. de bir demir parEasr. (Dik'il yerlerini dtjzlegtirmek

iBat
!:Keng Liyii

tons rjtidi - O, elbiseyi tjtr-iledi>. Elbisenin prjrizlerini drjzeltmek iEin

<<Ol

tirmek. Kelek ( lrmaklarda kullanrlan tulum kaYrk): Bu, tulumlartn baglarr ba!lanarak giglrilir, sonra birbirlerine ba!lanrr. SuYun ijZerine dam qibi bir geY YaPrlrs'

izerine oturularak boYlelikle su geEilir. Bu, kamtgtan ve agaE dallarrndan da

yapr
II

'ok
'Kerpig
Prsrs ( Pitik ) 'Tapqan

iEin krzdrrrlara,k basllrr) Kola. Bezleri sertlestirmekte kullanrlan mayalr bir tortu. lHanlarrn dii$rinlerinde yada bayramlarda otuz arstn yriksekliginde ve mjnare gibi yafma edilmek igin /aprlmrg bir sofra. Ev yaprlrrken Eatlya konulan, uzatllan direk,
Tu$la, kiremit. EI erisineyecek kadar yiJksekteki riziim salkrmlannl kesmek iEin ijzerine qtktrk-

r.

gatuk

Bir balrk boYnuzudur. Qinden getirilir. Baz'Jarrna gore bir a[acrn koktjdijr. Ondan brgak saPr YaPrllr' Bir yemekte a$r (zehir) bulunup bulunmadr$t bununla
bulunursa, kaptaki Eorbanln iistijne konunca gorba krmrldamaya baglar. Ateg olmadr$l i-ralde yemek kaYnar Yada' kap burhar ErkarmakslZll'lr terler.

lan
STIrn".
Tegirmek

sehpa.

stnanlr. AUr

5.ryt
Kiirke

Duvarlara, - nakrglr Eargaf, halr qibi - gerilen geyler. Deve tizerine iki tarafll atrlarak igerisine binilen sepet ya da sepete benzer gey. Cfrvzl ar bu na [jE i.i rmek>>der. Qocu$un begigine igemesi igin bir kamlg konuyor. Afaqtan yapllmrg tabak.
<<

-94-

-95-

ciyitvt ve siisLENME
Yingii

@jk
Suf

<Ol mening birle yingU tizigti - O, benim ile inci dizmekte yarrgtr>. ( iNCi'. nin iri tanelisine <<erdini>>
denir. ) KeEeden gizme.

,Kadrnlann takmu olarak kegi krlrndan laptrklarr zijliif

.

Yiin ipliklerden elle oriilen

boya DUzgtln. <Uragut kirgenlen-

Enslik
Kirgen

Oymak Yogurkan

dtjkleri krrmrzr

kugak. Kadrn larrn yanaklarrna stir-

Yorgan. (PeEe)

<<Uragut

yoqurkan brirrindrj Av. -(Ortij ral ybrgan bijrijndij ortijndij ).

di - Avrat ytizijne diizgtin siirdli>, <<Kirgen anrng ytizin yolrattli := 'Diizgiill

s"U$
Euruncuk

trindri ).

Sarrk.

<<Er

suvlrkrn sartn-

Yrpladr

dr >.

tBagortiisri <Uragut biiriin-

Tugn
-But

ctik

sarrndr.>>

Kemer kayrglarrnrn ucuna takrlan altln yada gijmiigten yaprlmrg tok?.

9it
Bodh moncuk:

Saragug
r\-r-J

nedefl bjivjjk "<<firuze>> ye denir ki briyUklerin o$ullannrn ve krzlarrnrn alrnlartna takrlrrBasortijs[j. <<Uragut saraguElandl>.

onun yiizijnii parlattl>. lpledi. ( ytizijndeki krllan iplikle yoldu) ..,Uragut yiizin yrplattr - Avrat yiizbnii ipletti>. Qin kumagr. (Kadrrrlar entari yapar.) Misk ile <16mek>> te.n yaprlan boncuk. Bunu kadrnlar takrnrrlar.
OYUNLAR

Top

Bileziik

di"
<

Bilezrik kijng .eligin tavurdr: Bilezik cariyenin eli'

Bilezik. <Uraqut bileziklen (Ayrrca kadrnlar kulaxlarinr altrn - gtlmijs rhalkalar takar )

'topu yuvarlattr>. <<Er toprknr adhn bile tuldr : Adam topu gatal de$nekle vurdu>r. Bu bir Ttj'-k oyu'
nayanlardan birisi Dyunun kendinden baglamar',lni i:-

..O1, toprk yuvtrrdr

nudur. $oyle oynantr: Oy'

ni srktr.

-96-

97

Kasgtrlt F. 7

tedi$i zaman, topa gatal dejneknevurur. Kuwetli vuran oyuna ba;lar. Qelik
Asrk

luvk : tiifek

Boynuz, .boynuz

nrr. Bu, bir gegit Eocuk oyunudur. lrma$rn kenarrna diz qokUp otururlar. Bacaklann

(4flg_beB]: A9r!rn s-q!lnl! qry1!9 YukarrYa gelmesiBuna <<cik - bdkD dahi de'\-

gomak oyununun vurmasina da bciyle denir.

6tue
titOg

oyrrnu

rn a rasrna akrcr

yag

risi (ebe) <MUngiiz Mi.ingiz : Boynuz boynuzr

der ve Qocuklar : <Ne mijngiz? : Ne boYnuzv?
>>

kum doldururlar, sonra elleriyle kuma vururlar, Bi-

Iplemek
Yrplamak _-

na kadar boyle duvarn eder. ip rizerinde oynamak, canr. bazlrk etmek

TORELER

<<yanlndaki arkadagrnl it>, demek ister. Halkanrn ;r;;-

ottjg> diye soyler.

Qocuklar hatta otururlar. Bir Eocuk co.r[. lardan birini- 6yaninJ.[i Eocugu) iter ve ona o6tui,

yarak. serge kugu uurulrl Borudan da yaprlrr. "yaparak

lr.qt, boru geklinje- ;;k;;;. lrr. i-gine yuvarlak ,.""'l'"*

.Yal so$rit a{acrnrn ya cl.* buna benzer Li, uUu.,n r.ll

Onul

diye sorarlar. Biri:i (ebe) boynuzlu hayvanarl birer birer soyleme$e ba9rar ederler. (Ebe) bu arada deve ve egek gibi boY-

Gece toplantlsl, mijsame.

re.

lar Cocuklar da bunu

tek-

sglu

: : :

Tepiik

nuzsuz bir hayvanln adrnt soylerse Qaya atlllr. Kurgun eritilir iS afirr9a{r bigiminde dokiiliir, iizerine keqi krlr ya da bagka bir geY

:s!
!:rgs'

geceleyin gidilen baska bir iqki ziyafeii. ,Krgln slra

ra

Bir davetten Elktrktan

son-

sarrlrr. Qocuklar bunu l:-

perek oynarlar.

digi zaman, donrigij;;" ;. fun yaprlrr. Btjtrjn ".Lirlar ve .baskatar, ,.biii,r. S9n1a

zek ziyafeti. Bir yaklnrmlz uzaktan gel-

ile dostlar arasrnda verilen. ziyafet, ge-

birtaklm

armagan-.

-98-

:i'.
.';i:

-99-

lar sunularak gitmesine izin

verilir. Boylece birlikte yenilen yemefe <Bogu! agr

And

Dayak

izin vemedi> denir. Krrgrz, Yabaku, KrpEak va daha bagka boylarrn halkr and iEtiklerinde yada soz-

Giiveyi, gelin attan inerken omuzuna {ay3!Jl, diYe gariye yada kole verir. B'u zenginlerde gorenektir:

Cariye yada kole ('DA' YAK), gelinin mall olur.

Paylar ve toPrak hisseler'
Azerine - tjlegmek iEin l.an ok, gekilen kur'a.

le;tiklerinde demiri ululnmak iEin krlrcr grkararak yanlamasrna one korlar. <<'BU, gok girisin, krzrl grksrn> derler. <Sozlinde durmazsan krlrE kanrna bulansrn> demektir. Ci.inkti onlar demiri briyiik sayarlar. Hayvan bolazlandrktan sonra igkembesi nigan olarak dikilip ok atrlrr. Vuran bir parga et alrp goti.rrijr. Klza - aldattr$r ve yaltaklar'drlr iEin - <tilki>, erke$e yiSitli!inden otijrij - <<kuri>> derler. 'B.ir: kadrn dolurdu'

9l!Yegl;

- att'

islaEdan once Tiirklerirt

adak iEin yada tanrtlara Yakrnlrk eldb etmek iEin Putlara kestikleri kurban. <Ol mengi okudr : O, beni ga!rrdt>>. ( DUlijne, toretre Ea$r rmaya boYle denir' ) 1. Sefere Erkarken h.'kana verilen Yemek vb. arn'i'r$an'

gtgpet

Kann atmak \---rl

lil!j<_.gt
,ri:1",rrl

2. nQevgen> oyununda

ge' rilen iPten toPU geEiretre va rilen ipek kumag Par('asl 3. Savagta mtzraklar:n ve

-tl

-lii

!u zaman ebeye <<Tilki mi do{du, yoksa kurt rhu?>>

99Ls-elsr'
mak

derler. <Soke tur>.'

otur

Yung

Diz Eok o.
Yo6

bayraklarrn ucuna takrlan ipek kuma;. Cifere bitigik bezli bir ei' tir. Bunu kadrnlar Ye!', erkekler Yemez.

Yiitiis

Gerde$e konulan, geline, yakrnlarr tizerlerine dlj9en arma{an la rr vererek onu

donatrrlardr. Bu yardrmla;mava <Yiitris> de;i81. \--+ 100

Olij gomijldijkten

sonra

ijg yada Yedi gi-ine kadar

Temizlik

verilen Yemek. 1. <<Ton kirden to$raldr =

Elbise kirden do$ranci',

parEalandr.,

oY

'Sgetlemek

<Ol, krzrn egetledi=O, k;-

2. Qocuklara so$ijldij!r.j vakit <<yingdegii = sijmiiklii !> yada <<sengregli : Burnundan irin gibi
siimiik akan hastalrklt at !r'
deni r.

^na evine krzr ile cariye $inin

gonderdi

cariye

verdi.r> G[iv:-

Tamgalr!

bozulduktan sonra bunutrla temizlerrilir. Hakanlar ibriklerini, ken-

3. KES - kesek: Abdesi

niru Ye irulruEun
Seksek kugu. Kemiginden buyij, tilsrm yaparlar. Ayrrca krjrek kemigi ile de fala bakrlrr. ..BeU yatlattr - Bey> yadr
tasr>>na

;Kekiik

dilerine ozg\ sofralartnr miihiirlerler'. Bunlarda bir ki;iye yetecek kadar YiYecek ve iEecek vardtr. Sotlralart hakanlardan bagka sr kullanmasrn diYe izer' lerine darnga vurulmug, boylelikle <<tamgal r!=6u*'

Yada tasr

ibrik ve sofra igin ad ol'

LguK
1

gatt>> kelimesil

her 'kijqf '<

mugtur. Beylerden birisi oldijdii za man mezar iistiine serilmek Uzere g6nderilen kumagttr' Bu kumag sonra Pargala'

Yak

Kam'a <<yada tatl> ile kamlrk yaptrrdr. Bu ylzden rUz96r esti, yalmur geldi'.) Bu, Trir-k ijlkelerinde bilinmis bir ;eydir. Ytice Tanrrnrn izniyle <<yada tagrna okumakla ya$mur, so$uk, riizgAr getirilir. Bir ti.jrlij Kam'lrk (,k6hinlik)tir. Ben bunu Ya$ma

okuttu> ( $aman'a

i.jlkesinde gozijmle gordiim. Orada bir yangrn otmugtu. Mevsim yaz idi. Bu surette kar ya$drrrldr ve ulu tanrrnrn izni ile yangrn
sondu ru ldu.
.; r r..

narak yoksullara
lr

da$rtt"

r. ''lrk

Bir k!msenin gonlrindekini

bilmek (_fal, k6hinlik.)
103

102

--

Arvag

6r0ng
KaphE

oiul

Qrvr

arvag arvadr = Kam, arpadr> (anlagrlmaz sozler soyledi, afsunladr. ) Afsuncuya verilen para. <Eling oriJngti ber : El rjc. retini ver.> Kaplr gocuk: Anast .karnrnda, gocu$un igerisinde bulundulu torbaya ..kapn denir. Bu, Eocukla birlikte do[arsa o gocuk u$urlu sayrlrr ve <kaplr Qocuk> denir. Qinlerden bir bolijk. Tijrk<<(Kam

Tiki

Kovuq, kovug:

f',,'1,,

halkr birbiriyle Earprgtrdr zaman bu iki bolU$ijn illerinde oturan cinler dahi kendi illerinin halkrnr kollamak iqin Earprgrrlar. Cin lerden hangi taraf yenerse onlardan yana grktrlr il halkr da yener. Geceleyin bu cinlerden hangisi kaEarsa onlartn bulundu$u ilin hakanr da kaEar. Tijrk askerleri, geceleyin cinlerin attrklarr oktan kor.lnmak igin gadrrlarrna saklanrrlar. Bu, TUrkler arasrnCa ti r.

ler guna inanrrlar ki, iki

il

Geceleri igitilen ses. Ttir^k ler oyle santrlar ki, ruhlar sag iken yagadrklarr gehirlerde her yrl bir gece top' lanrrlar ve halkl ziYaret ederler. GeceleYin bu sesi kim igitirse olijr. Bu, Tijrk ler arastnda YaYgrndrr. Cin garpan adamtn Yizi' ne so$uk su serPilir, son' ra <<kovuE, kovuE>> denir' (Bu, <<kag .kagt demek oisa gerek.) Uzerlik ve od alacr ile tiitsijlenir. OPuz' iar. oYel kovuz bitigi>' del" ler ki <<cin qarpmaslna karsr afsun, iifrUk> clemek tir. ( Qocuklart Perilere ve

goz de$mesine kargr ko.ru' mak iqin Yi.lzi-ine tiitsij verilerek (lSRlK ISRIK> de-

nir ki

<<eY

Peri tstrtlnrtg

o-

lastn>>

ldhyuk

demektir. ve mi.ibarek olrn her Kutlu sev. Adak iEin bri-akrla:r hayvana bu ad verilir' Bu-

nun iqin saklanan haYva' na yijk vurulmaz, sUtij sa-

Kulbak

yaygrndlr, gorenek-

!tlmaz, YUnij krrkrln'iaz'adr' -6ir" riitk bi.jYij!iintin BalasaqunDa$larlnda bulunurclu. Bir giin sert bir t ava lzeritre <Tanrr kuiu
105

104

Kulbak> diye yazar. Yazr ap-ak meydana qrkar. Bir de bir ak kaya risttjne bu yazryt yazar: Yazt kara ola-

rak belirir. Bugtine kada"

Biike badraE
:

durmakta imi9. Yedi baglr ejderha : Yabaku'larrn en biiyi.jli.jne oldu$u gibi yilitlere de <Btj ,ke BadraE> denir. Ulu Tanaskeri oldu$u halde mijslUmanlar, dan Arslan Tegin Gazi'nin 40.000 askeriyle yaprlan bir garpr;mada bozguna u!-

rt bunu, 700.000

Kur'an
Okuyucuya Uyarma

mustumanlara brrakmrs olmucizelerdendiro' delyd, dim.

bundan korktuk. Bciylece bizi yend iniz.>> dediler. ..8u, Tann r. Ben de peygambe esin_ ,,y::1. rimizin

xaprlardarr bize cehennem ya$drnyorlard r. Biz ,atesini

ggd: , kap.armrsrr. Dagdan brr tal<rm kaprlar agrldi.

rattt. Mahmut der ki: <<Ben bu

savaglarda bulurrmug olanlardan sordum ve <K6firle:qok olduklan halde nasii kaqtr?> dedim : 11$i7 de buna 9a9trk, tutsak olan 96vurlara sor-

duk ve onlara: <Bu kadar qok oldugunuz halde niEin yenildiniz?> dedik. Ce vap olarak : 6p6yullar Ealrnrp boru. - otmeye bagladr$r zalar man bagrm.ztn ucunda yesil bir daU sordiik. Bu da$ 106

ce kerrdi bildikleri tr;riEe s6zler sanarak grilerler u" qLinaha girerler. Kelimenin aslrnr bilenler iqin nasrl o-

kekler arapqayl bilmedik"rlerinden bu sozler qecin-

cinsel organ larrn ln adlarrdrr. Cahil kadrntar,

yetlerde geqen bu scjzler TUrkgede kadrn ve erkek

qeqen ayetleri okurken sesini krsmalrdrr. Crinkii a_

ri

Mahmut der ki: <<Tanrrnrn kitabrna kargr ululama olmak izere, Tiirk lerin bilqisiz erkek ve [u'o_ drnlarr yanrndd Kur,un kuyan kisi, iginde osik, tr_ tak = dil6k, em> kelimele_

107

kunsa veridir. ( Mahmut" soz konusu ayetleri de bu agrklama arasrnda yazlyor.)

iri

ctiruan

nin rnglN
Kat
Lekesiz, saf

KERAMET|

beyaz tagtrr. Yriziiklere konur. (Ka-

bir

!rjn

9r bu tagtan olan )
sahibine

(Mahmut, Divan'ttr birVe Eok Yerlerinde kad:ri erkek cinsel organlar"l, cinsel ili;kileri adr ile, sant ile uc'k aErk Yazarken bizi o donemdeki bazr ahlAk sorunlart ile de YtjzYi'ize ge-

y1zi-

dokunmaz. Cijnki.j yaratrllgr boyledir. Bu bir beze sanlrp da atege atrlacak olursa ne bez yanar ne de tag. Bu srnanmr;trr. Bir adam susadrlr zaman bunu a[zr-

ylldrrrm

tiriyor. 6rnek ctimlelerinden anlrYoruz ki o clSnem

Tijrk

toPlumlarlnda Yasak agklar, fuhu9, karlla-

rrndan aYrl cariYe kullanma, qllSnlllrk da vardtr' Bu arada rtgr gekici rrokta

yagrn yakmas =,Kimin yanrnda ap - ak tagtan yijzijk kasr olsa gimgek yakmaz (v.rldrnm qarpm.az.) Bu ta; <Urijn Kag OKUZ = Beyaz Kas Deresi>>nde bulunur. (Bak. Tarih - Co6. Bolii miinde OftiZ" madUs iiggiirmesi
:

na alsa susuzlu[u gider. <Kiming ibile ka; bolsa

su: CariYeYi ve ollar: eo.udu kendisi kullanrnakla kaimayrP o i9i bagkalartna faptlran da var' Ancak

t*uhrnut, bunu kargrlrklr

ffir,

YaPtlr' drklarlnr aErklamryor') 1. <Er, kUngin s" tiirdi = Adam, cariYesini s"'tirdi>...

kar;rltksrz

mr

Kerkes kugunun insantn

desi. )

"KAS

2.

<<Ol,

O, goculun g... ..'-li>r...

o$lanr! kitletti

yijzljne rslrk gibi bir ses Qrkararak otmesi. Bu, u$ursuzluk sayrlrr. O insan
108

}IIRSIZLIK
"

YA&MA

olu r.

'r'r 1. (Ol, tnening birle tavar klrmafslr = O benimle 109

drm etti. 3. <<Er tam teldi - A' dam dam deldi (Evi Yardr,
soydu ) >.

sijrmekte siiriiden koYunii"' 6'ilp gotijrmekte) yar(

rijsdi = O, bana

mal ya$malarnakta yarlg etti>... 2. (Ol manga koy siikoYun

Bugday igkisi

drk bijyuklr;!tjnde

Meydana gelen hamur frnkesile-

raya toplanarak lslattlli-; arpa unu ile kangtlrrlrr.

Kendinden iEki.yaprlan bir Eegit hamura <<u!ut> adl ve rilir. BirEok ilAglar bir a.

iqril.rn
SUcUK

;
: i

rek toparlaklar haline konur ve"kurutulur. Bundan

$ai-ap. <Si-iEiik eri kusturdr = $arap adamt ktrsturdu.>>

<Koyu$ siiqiik

iKrmrz

yu $arap>. Eksimi: krsrak siitii. 6zel

Ko-

Bek

Tim
I

rmlct

bozayr - testinin emzi$it:den - aktttt.>> <Tim_ $arap dolu tulum>>, <Timici : gdrdPQt'
meyhaneci.>r

bicimde tulumda bekletilip mayalandrrllarak YaPlIrr. ,.Krmtz ek;idi = ktvamrnr buldu>, <Er ktrntz Pt9dr = iyice olmasl iEin ftrmE tulumunu qalkalacir.> Boza. Arpa, bu$daY, dart gibi geylerden YaPrlan ir;ki. (Ol bekni YiiSdi = 0,

Agartgrr

: :

iEki elde edilir. igte .,bug.. day iEkisi> budur. gerbet gibi, bu{daydafl,}rdpllan garap, i;gki.
YEMEKLER

su dokiiliir, sUziilerek bir.

llr. On grln sonra ljzerina

olgunlagmasn iEin on glinde kijpte brrlakr*

lur, daha

k tanesi brjVrjklt,diurr,r. de olan her toparlak iizerr. ne pigmig bugday dcjktjlrj,r* ,Bundan sonra bu buddayla rhamur temiz h,ir ;"yu ,u.,] larak olgunlagmasl icin iiq gi.in bir yere blrakrlrr. tiGiincii gtir.r ktipe dolduru,.
Flndl

;?ffi,iH,X"'f,::o""fiil:

iyi

Tatmag

mlg 'bir yemeli. Bu yemek Ztilkarneyn'in yaptt$,t azrk-.

TutmaE: Ttirklerin tanrn-.

azalmr.s.

110

lardarr. Azr,klan

lil

Kiizrnen

mrglar. Bedeni kuvvetlendirir, yize krrmrzrllk verir, kolay sindirilmez. yendik_ .tq! sonra suyundan iEilir. Krjle gomtilerek pisirilen
..,Koy kedhrildi : Koyun ,kurutuldu> <Ol manga Lizlim srklgdr: O bana iizlim slkmakta yardrm etti.> <<Yund eti ylpar : At eti mis gi,bi kokar.> At eti pigirildikten sonra sofiumaya brrakrlrr. O zaman etten gi.izel bir koku Erkar.
Ecirek.

Zijlkarneyn'e agllktan ya_ krnmlglar: s.Bizi tutma ag : bizi aE tutma> demigler. Zijlkarneyn, bilginlerle konugmug, bu yemefi Elkar-

kunulur dokunulmaz - ince.

li!inden
krrdrn> yabi I i r.
(

dolayr - krrrlrvermesi yljztjnden verilmig bir

addrr. Pigirici

diye

<<bunu sen adaml suEl*-

Kitapta, kurabiye biEiminde, Eomlekte su buharrnda pigirilen hazmr kolay bir ekmekten daha s*z
ed

Kuru et
Uziim

iliyor

Yiirgemeg :

iskembe ve bafirrsak incecik kryrlrr, ba$rrsak igerisine doldurulur. Ktzartllarak yada pigirilerek ye'
ni

At eti

:Srmsrmrak

Yazok et

Guz vakti birtaklm baha ratla lrazrrlanarak kurutulan ettir. 6ylece brrakrlrr,
ilkbaiharda
ma

pigirildikten sonra ufak ufak do$ranarak bir gld vece konur, baharat karrS' trrrltr ve i.jzerine ekgi yc' durt dokijlijr. Olmasr igin

r. Bag

bir siire btraktltr,

sonra

yenir. Ci6ilce.
'Kavut
,Darr unu, ya$la, gekerle l'a-

bulunan kigi, ilk baharda iyi et yer. Qijnkii o zaman hayvanlann etleri iyi olYalagr

).

yenir.

( pastrr-

ngtrltr, yeni doluran

lir.

!<a-

Boylece pastlrmast

drnlara yernek olarak veri'

'Kazr

yuga

Suglandrrrcr yufka: Bir qegit katmerli ekmek. Bu ad, ekmefin, kendisine do-

maz.

'To

112

Atrn karnrnrn iElnden Etkarr ya6. Bu, TUrklerin en Eok sevdi$i ya[drr. BulamaE gibi Pigirilen hir un. Bir kaba konuluP ek,sitilir, sonra iEilir. KasgarhF'B Ila I tv -

Kuyma

Suma

l{amur, kadayrf hamuru gibi ince ince kesilir. Tencerede kaynamakta olan. Ya!a atrlrr, karrgtlrlltr. Uzer| ne geker dokiilerek Yenir. lslanmrs bu$day kurutularak olrltiilUr. Onunla br,lamag,

JVlandu

trlaca!r zaman ya$r stzmasrn diye kadayrf hamuru grbi ince bir hamura sarrlrr. ,Bir gegit Trirk sirkesi. tjz}m Strast ktjpte ekSitilir,
Uzerine an garap doktjli.jr. Bundan sonra bir gece brrakllrr. Boylece elde edilen bu sirke, sirkelerin en gijzelidir.

ekmek gibi geYier'

Opt"
tangrzdl

yaprlrr. $erbet hamuru Yaprlan rslatllmr; arPa iqin de' boyle denir. Ci$er ;igti: .' Ciler Yemeii pigerken iyice Pigsin, ol-'
gun

TOPLUMSAL SINIFLAR
rBeyler gibi soylular srrrrf; var. Halktan kigi,ler de hakandan sonra ikinci ljEijncii derece mevkilerine kadar yijkselebiliyor ve ..has h6cib>lik gibi ytiksek meniuriyetJere yijksele'biliyorlar (Bak. YONE'flM.) Bunun drgrnJt 'kentlerde verlesik yada krrlarda goEebe halk

iizerine'hardal ve sirke

lagsrn, kabarstn

(Tiirk tcplunrlarrnda Han (Hakan)

ve

dlYe

Bir sofukluk

dokmektir.

Piring pigirildikten son13 so$uk suya konur, sol'lf6r

suyu sijziilerek igerisine 9e ker attlrr, solukluk olarak yeni r.

Top

Bulday
u.pu

yere brrakrlrr. Erdikten

Buksr

bir kegeye sarlllr; srcak'bir

h.*uru ile Yo[rularak'

su ile karlgttrlltr,

arasrnda mal ve zenginlik farklarr var. En onemlisi de kolelik dijzeni geEerli. Alrnrp sa'trlan, do$tilen, e!lenilen, bagkalarrna pegkeg gekilen koleler ve cariyelerden srk soz ediliyor. )

Et k$zartma

sonra yenir. Bu$day pigirilerek iEine ba' rdem taneleri attltr, iizeri' ne bol ve sljt ile Pi9mi9 bu' lamas dokiilijr. Ekgitildik' ten sonra bu!daYlart 'r'enir' Yallr tavuk, Ya$lr et ktzar"

lKul

Koie. <Er kulrn pijsdi - Adam kolesini Eok ddldij>. <Er kulrn urgalt sesindi : Adam kolesini 'dolmek istedi.> <<Bu oglanr$ bir to-

rudka aldrm
115

Bu ollan'

'114

--

(kcileyi)
Tutuk

bir

ata sarrn

altu_
ci

drm>>.

iEin putlar iizerine yestehlerler (pislerle; ' .> (tsak: $iirler: <<Putlar llze slEtrm,z>>.,1

tuklandr
a$asr

Hadrm a$asr. <<,Uragut

tdhi

Kiing, klz

Ohgagu

get

tdhtmiz yarlr$r mtz,n buyF@[> Cariye. <<KUng mengi yorci, ,: Cariye sevigip oynagtrt<en fazla cilvelenerek beni yordu>... ( Cariyelerle ilgi, li pek Eok cirnekten birliaErnr da yukarrda gordtjk) Oyuncak. Kadrnlara da bu_ a?-G7ilir. Qijnkij onlaria oynanrr ve oyalanrllr. .,-q,_ TP, sozij de (qglrffii
((
I

Efendi, sahip. .. idhim flt) der? : Efendim ne der?>. T_Ul_re da < idhi" denir.

agasr sahibi oldu ).

ntjnde yiiruiyen bir hadr;r,.

edindj> (Kadrn,

: Avrat

lhud,,.n

Erv1z, Otamrg, KoluE, KuluE, Tutu;, Takr;, Tutuk, Komuk, Kutan, Beglen, Quglan, Bek-

4. Birkag erkek adr: Atr9, Utug, Al:r,

tur, Katmr;...

Bir,kadrn adr karasinele

Keimrjg (Grimrj;).

5. gehirliler sivrisine$e,
<<singek>>

goEebeler de

der. 6. Zil ve galpara ile geng (raks) oynayan ozel oyuncular vardr. ( Cengi. )

7. Av ijzerine gahin (dofan) salrnir,

diye geri Ealnlrrdr. 8. SavagErlar baglarrna .,Y.!ij.b : Demir .baglrk (Iglga.)> giyerler, .@J4,, us{yarrr> (demir gogijsl-DF) ,r.(nr.h), karlardr. sonra da <Tah
tah>>

9. Yi!itler, yigitliklerinin ,h*"sj

diye atlanntn
lerdi.
lardr.

olsun kuyruklarrnr ipekle ordriri.,n-

r.

10. Atrrr clamarrndan emerek kan alrr-

rUnlti eiLciLEn
Erkekler de saElarrnr arkaya do$ru salrverirler. 2. Kadrnrn da srjnnet edilmigi vardlr. 3. <MiislUmanlarrn toreleri budur: Bir g6vur r,ilkesine girdikleri 7aman, horlamak
114

11. <At

Ttirktin

l.

oneminden dolayt ilin bagr> derler. *---l

at bakrcrsrna ug|!g'

kanadrdrr>r.

Atrn

bu

72. <<Rijgvet> yaygrndrr, o[ijtlenen i.:irSeydir. ( Bak: Orne$in 249. ve 251 . SAV'lar.),

.-

117

Dordiincii Boliim
EDEBiYAT

Untirulrni

($iirler - Savlar)

119

A.
(

$t iRLER

ASLI )
,

A. giinlrn
(qEVtRt vE AqtKLAMA)

iJ. sAvAS

giinlrni
I

t. sAVAg giinlrni :
I

Endik kisi (...? ) El, t6rii yetitsiin Toklu btiri yetilstin Kadhgu yeme savulsun

$agkrn kigi ayrlsrn Yurda tore yayrlsrn

Kurtla kuzu giidijlstjn

Kaygr yine savulsun

Yurtta diizenli, barrs iginde, kaygrsrz igin uyanrp sava;ahm:

Tang ata yorrtallm Budhrug kanrn irtelim Basmrl Begin gr@ Emdi yigit yuvlffin

Vag&mair

'-

\---/

Tan attnca yijrijyelim <Budhrug> un kanrnr istiyelim <<Basmrl>larrn Beyini yakalrm $imdi yi!itler toplanstn

$imti toptanrp ;afakla Basmrl'lar iistiine yiiriiTiinle bile kiigelim Yamar suyrn keqelim Terngiik suvrn iqelim Yuvga yagr ovulsun

yelim, Beylerini yakarak Budhrug'un iiciinli elaltm.

Gece

ile

goEelim

suyun geEelim Kaynak suyun iEelim Yufka dugman ovulsun

<<Yamar>>

120

Gecoden kalkrp Yamar digmanr stelim.' i

'

rmaftnr

gegorek zn"Yrt

121

(Qeviri ve aErklama)
(

Aslt )

Tegre alrP egrelim Attrn tiigiiP Yiigrelim AslanlaYu kiikrelim *iiei anrn keviilsiin

Qep Eevre Eevirelim Attan inip kogallm Aslan gibi ki.jkreyelim Onun giJcii gevgesin I)ugmanr gevirip aramlza alalun, yayfl saldrrip aslan gibi ktikreyerek onun giiciinii krahm.
Qr$rr9rp atr sijrelim Kalkan _ sringri vurugallm Kaynayrp cogarak yumgayalrm Katr dUgman yumugastn 6avaq rrafralanyle atrhp kalkanla, siingiiyle ve bogku ile l'uru;ahm. Bizim iifkemiz insin, sert clugman ynmugasrn.

Krknp atr! kemgelim . ii"lL"n siingiin gumtaltm

KaynaP Yana Yumgallm Katgl Yagr Yuvllsln

ll
Keldi manga Tat Kugka boluP et Aydrm emdi Yat

il
Geldi bana <Tat> Kuga olup et Dedim gimdi vat Seni diler kerkes, kurt
Bana bir Uygur

Seni tiler us biiri

givuru geldi: Otaiirtip

legini

Lurda ku;a yem ettim

Anrng lgrn keqijrdiim Egin Yeme kaqlrdrm Onun isin bitirdim Yoldagrnr kagrrdrm OlUm zehrin iqirdim igti yiz\ burugarak Ornn yolilapru kagrnp, korkmasura acrmrdan,

Oltim otrn iqiirdiim igti boluP Yiizi tiir0

khilbini
122

dlduralEm.

123

(Ash )

(Qeviri ve aqrklama)
Dedim: GorUp niEin kagmadln gYamar>r suyun geEmedin

KiSriip negiik kagmadrng Yamar suvrn kegmedin! 'Tavarrngr ,"g.,nrj,ng Yesiin seni ar biiri

Mallannl sagmadln
Al yesin seni srrtlan
Madem beni giiriince kagmaddr, kurfulmahk da vernedin, iiyle ise srrflana yem oI.

ilt
Budhrag yeme kudundr Alpagutln adhlrdl Stisin yana kadrrdr Kelyelimet irkegiir

lll,
Yi!itlerini
<Budhrag> yine kudurdu
ayrrdr

Askerini dondiirdti
Gelmek iEin toplagrr
Yabakn Beyi Budhrag yine kutlurilu: yenlde;r tliiintip iizerimize salduacak.

Basmll sUsin komrttl Borga kelip yamrttr Arslan taba emitti Korkup bagr tezgintir

askerini cogturdu Hepsi gelip toplandr <Arslan>dan yana yoneldi Korkup bagl d6ner
<<Basmrl>

Basmrl Beyi ile Arslan Bey'in sava;rnr anlatryor. Orungak alrp yermedi Alrmh! kiirii armadr Adagltk iize turmadr Kalln eren tirkegiir

Emaneti befenmezlik etmedi Alacaklryr gorrjp arlanmadl Arkadagldk r.jzere durmadr Kalabalrk adamlar toplagrr Emanetin, borcunun iistiine yattr. Dostluia ihanet etti. Bir de utanmatlhn iizerimize geliyor. 125

124

(Ash)
Usrtgan kuyag kaPsadl Umunglu! adag yaYsadr Ertig suvtn keqsedi Budun anrn iirkiistir
(

geviri ve agrklama )

Susatan gr-ineg kapladl Umulan adag krskandr uirtig, suyun geEem dedi Ulus ondan i,jrkijgi.ir
;Ummadrfrrnrz ada,m, ummafu rnrz ramtun iistiiS . miize yiirtiyor. Ulus iirkiintiiye kaprtdr.

Kelse abang terkenim Edilgemet Tiirkiintim Yadhrlmagay terkinim Emdi gerif gergegiir

Gelse e$er tarkantm iyilegir yru.m, oymafilm Dalr lmaz derne$im, toplululum gimdi asker saf saf olur

Yandr ering ograll

Baqrmz (bey) qrkrp gelse bu terslikler diizelir, haltri derlenir toplanrr, asker do savaqa hazrr
'.oIur.

Keldi berii trgralr 6zi kuyr ografr Alplar karnr$ tirkegiir

Belki vaz geqti kurdulundan Geldi yakrgrklr elEisi Kendi dere udra$rnda Yilitler hep toplagrr

Ertig suvl Yemegi Srtgap tutar bilegi Kiirmet antng Yiiregi Kelgelimet irkO:iir

'Belki karannr deSiptirtli de elgi giinderdi. Kendlisi derede, yifftler savag igin tplanryor.
i
!

irtig Suyu Yemek'i

Srvadrlar bilegi Pektir onun yUregi Gelmek isin toolagrr
Krpgak'Iann <Yemek>> boyu, iizerimize gelmeli igin hazrlanryor.

126

127

(Qeviri ve
(

agrklama,
,
i

Aslr )

'!.

Blgkas bitik krlurlar And key yeme berirler Handln basat tilerler Basmrl, Qomal tirkegiir
'

Anlagma bitidi yanyorlar Sa$lam yemin veriyorlar Handarr yardrm diliyorla r Basmr l'lar, Qomal'lar topl,,nryor Barry oluyor, Basmrl ve Qcmal boylarr toplanr-

ii
lr t4r ';i
ii.
t',

,,"

IV

IV
Ofkem gelip frrladrm Aslan gibi kijkredim Alplar bagrn doqradrm $imdi beni kim tutar

6pkem kelip ogradrn Aslanlayu kiikredim Alplar bagrn togradlm Emdi meni kim tutar

Ofkeyle dr;arr ufracllm, Aslan gitri ki.ireyerelr nafralar attrm, yifitlerin ba.,srnr dofradirn. $iru. di treni kim tutar ?
Tokug iqre

Uluf birle

Toklg iqre ungtlm

karrgtrm

TiikUz atrn yangtlm Aydlm: <<Emdi al, Utar !>

okladrm.

Btiyijklerle kangttm Sakar atla yarrgtrm Dedim: <-Simdi al, Utar !>

vurugtum

i i

Sava;ta vuru;arak biiyiikler araslna h:rrtstmt, htzla kogup <Utar> adh ki;iye yeti;tint tr'e oni"l
Bagl aning alrktr

Kanl yozup turuktl Bahd bolup tagrktr Emdi anl kim yeter

Yarast onun azdt Kant gorlayrp durdu Yaralanrp dada Erktr $imdi ona kim Yeter

Yarall, yaralt iiylo Ilir lrrzla da[a qlhlr lii ar'

kastndan yeti;ilmezdi.

129

128

Kasgrrlt F.

(Ash)

,
:

(Qeviri ve aqrklama)

Kurvl quvaq kuruldl Tugum tikiP urlldr

Siisi otln oruldl KanEuk kagar oltutar

Askeri orEa biqildi Nere kaEarsa o tutar

Ota! qadrn kuruldu Tulum dikip kos vuruldu

',

Bir kez kavga huruldu, onun askerleri do krrildr, o nereye kagabilir? O, onu tutar.

Emdi udhrn udhandr Kidin telim tikindi El bulgalr igendi Anda! eri kim utar

gimdi uykusundan

uyandr

Sonra bin pigman oldu Bans olacalrnda Eekindi Onun gibi adaml kim <ijtebilir>
Akh baglna geldi, savagtrflna pigman oldu. Bang olurken de tedbirli dtavrandl. Oylesini bu kumarda kim yenebilir?

Tapdu manga ilindi Emgek kiiriiP uhndr Krlml;lnga ilendi Tutgun boluP ol katar

(?) manga tutsak oldu Zahmet gorUp slkrldr Yaptrgrna ilendi Tutsak olup srkrllr
(Tapdu)

Sonunda tutsak oldu. Yaptrklan igin kendine ileniyor ama", ne fayda gimdi srklhyor.

Keldi berii arttru Berdi elin arturu Munda kallP olturu Biikri boluP iin biiter

Geldi bir Ealrmla ki,

ilini i.irt" verdi

Burda kalrp oturur Bel biikrik, sesi krsrk

frimizi alma$a yiiksekten atarak geltli, t<endi ilini bizo arma$an etti. $imd[ yanrmlzda tutsak.

130

l3l

Aslr )

(Qe

,riri ve aqrklama

an$ iirpegiir Ogin kekin irtegiir Sakal tutrp tartlgur Kiiksi ara ot tiiter
Eren
,

Adamlar yaman kabanyor .r. .. Ociinr.i, hrncrnr istiyorlar Sakallarrndan tutup sallry*rla,. Go$i.Jslerinde oc ategi ttjtijyor
Birbirlerine yaman girdiler.

: :

'

Alplar an! alklgur Kiig bir kllup arka;ur Birbir iize alkasur
Edhgermedhip

ok atar

Yigitler yaman do!rJgijyorlar Gijc birli!i edip arka veriyorlar Birbirlerini ogijyorlar Drl;i.jnmeden ok atlyorlar
Sava; kr..rgtr. Yifitler tam bir dayanl;ma iqinde.

Yidit erleri
Alp ereni udhurdrm Boynrn anrng kadhlrdrm Altun kiimiis yudhurdrm Siisi kalrn kim iiter

seqtim

Boynun onun biiktiirdljm Altrn oijmijg qanimet aldrm Askeri kalabalrk kim geger

Yifitlerini yendim. Altrn gtimig

toplanr:rya ba;ladrm. Kalabahk asker,in altrnnu toplanr;rk.

Ia bitmiyor. Vaz tla geglimez.

Kanr akrp yuguldr i(abr kamrfi tesildi 6lti6 bile kosuldr To$mug giini u5 batar

Kanr akrp dondu Kabr btjt[in desildi Otr; ile birlegii Do$mug gijnegi batryor
Bedeni ilelik yor.

ile;ik oklu, iilmek

133

iizere.

i;te irlii-

132

(Ash )

(Qeviri ve aErklama)
Sesi yine krsrldr Adamr, atl alrndr i;i dahi bozuldu Sozrin onun kim tutar

Trnr yeme iiqiikti Eri atr igikti l9r takr giilikti

SiizUn antng kim tutar

O, yeniltli artrk. Kimseye siiz gegiremez. igi onun bozulup Oymak ile birlegip Boynunu alrp bijkerek Tutsak alrr kole satar
Tutsnfrn i;i bozuldu. Oymaklarla birlegip korku saldrlar. Onlara boyun biiktiirdiiler. lgto tutsak allyor, kiile gibi satryor.

Tutgun allP kul satar

l9l anlng artagup Ograk bile iirteriP Boynun allP kadhrrlrp

Kiici tengi tokugtt

Ogu; konum okugtl Qerig taba Yaklstl Bizge keliP iig Ster

Var giicriyle vurugtu Tijm oymagr Eagrrdr

Asker iyice yaklagtr Bize gelip oc istiyor

Var giiciiyle vurugup oymafa da haber etti.

Asker iyice yaklagtr. Octinii bizdbn almak istiJOr.

TrgraklanlP segirtti Evin atrn viigirtti Bizni kamrg angitti Anda! siige kim Yeter

Yigitlenip segirtti

Erini, atlnr kogturdu

Bizi brittin sagrrttl Onca askere kim yeter
Biiyle bir savagta, bu askere kim dayamr? Giig mti yeter?

134

135

(Ash

V
Eren alpl okugtllar Krngrr kdziin bakrgtrlar

(Qeviri ve aQrklama)

V,
Erler yiliti birbirini Ea!rrdr Ktzgn gozle yan yan ,bakr;trlar Trim sil6hlarla vurugtular KrlrE klna gUcin sr$dl Yi$itler birbirini vumgmaya gari'rrrp krynsrya garpr;ttlar. Ifuhqlar krnlanna giig beld, girdi.
verip br raktrm Mal bulsun diye drgarr saldrm Adamlarrn ayrbrnr kapattrm Yi.ikiinri tiim kendi sardr Tutsafrmr kurtulmahk bulup getitsin dliye serbest brraktrm. Kimse ona yardrm etmedi. Kenili yiikiinii kendi gehti.
Ozgrj rl Llk

Kamu! tolmun tokugtllar Krhg krnga kiiqin srgdr

ldhu beriip bosuttum Tavar yolu! taguttum .Yiikiin barqa iizi galdr
Eren essin aguttum

Begim 6zin ogurladr Yara! bilip oqurladr Ulu! Tengri agrrladr Anln kutkr tiiri togdr

Beyim kendini gizledi Sil6h bilip frrsat gozledi Ulu Tanrr a$rrladr Onun kutu, devleti yiiceldi Tangut Beyi, askerilen saklatrdr, frrsat liollatlt.
Sonra muradtna erdi,

Tangut siisin iigikledi Kigi rgrn elikledi Erin atln belikledi Bulun bolup bagr tlgdr

Tanqut askerini bastr O ki;ilerin i;lerini alaya aldr Askerini attnt armaf,an krldr Tutsak oluP ba; eUdi
UgtimUg,

T36

Tangut askerlerini ii;iirnii;lren bastlrlp yentli. Beyini de tutsak alth.

137

(Qeviri ve aqrklama) (Ash) Olrjnmekre ileri gitti lrak yeri argrnladl Atrnl srjruip haykrrdl Mahcup olup tepeyi agtl Yiiksekten atarak saldhrdr, ama sonunrla mahcup tlti;iip kagtr.
Pek qok baglar yuvarlandr Dtis.nan ondan yavagladl GijcU onun gevgedi de Krlrg k:na gijc[Jn sr$dr
.. i.
I

Ozin iigniiP urrldadr Yrrak yeri! karrldadr

Atr! kemgip urrldadr Ufut boluP tiiPii aldr

Telim baglar Yuvaldrmat

Yagt andln Yavaldlmat Kiigi anrng keveldimet

Krllq krnka kiiqin

Ilu;ntan zayrf di$tii

tle vurugma giigliikle

bitti.

srgdr

Abang kalsam udhu barrP Tutar erdim siisin tarlP Bulun krllP bagl Yarlp Bulu! barga manga Ylfdl
i

Dilesem ardrndan vanp Tutardrm askerini bozup Tutsak edip bagrnr yarardtm Nesi varsa tijm bana yr$dr
Diteseydinr, yahalar, tutsak ederilim Fakat biitiin mahnr bana verip kurtuldu.

l:.,,

Aga biiktir iize Yordrm Banp yakrk krYa ktirdim Anr biliP takr bardrm Tiikel Yagr tiiri togdr

Sarp yarrraglarda yijrijdilm Yakrn vanp karaltr gordijm Onu tanrdrm da vardtm Ttim dijgman tozu yi-ikseldi

Ila['da ytiriirken bir karaltr giirdiim, yakrnuta varmca hemetr tattrdrtn : I)upmanrn tozu yiik' seliyortlu. '

r39
138

{
(

Aslr

(Qeviri ve agrklama,
,

Kudhr krgnp ogug terdim

kan kirig kurdum Tokug igre urus berdim Eren k6,riip bagl tlgdl
Yagr

Agalr Er!rrrP boYu derdim Dijgmana kargr kirig kurdum Tokug iEinde vurug verdim Erler gorrjP bagrnr e$di
OymaS toplayrp, kirigimi kurdurn. Sava;tun' tlu;mana ba; efitlirritim. :

Eren ldhup siike turdr Basr boynun siike turdl Ufut bolup bijke turdr Uhdu kama tiben tigdi

Adam salrP dizristii geldi Bagrna boYnuna soldij MahcuP oluP biikiildij durdu Kovalama diYe boYnunu btikiij Yenilince eilebiyle durmasrnt bildi, algaht:rn aldr, yalvarch.
<Katun - Sini> halkr Er!rr9tt Tengtjt BeYini dijgman bildi Kant akrP ga$rldadr BoYUn suYUnu ktzil saldr

Katun Sini qoltladl

Tengiit Begin yagrladl

Kanr aklp jagrladr Boyun suvln krzrl sagdr

Tengiit - Katunsini halklan savagh' Kanltrr Qagibi kan aktt' Brl qa$rl alitr. Boyunlanndan su

Tengiit Hanl yubrladl Oliim birle tiipiledi Kadhaglarr tabaladr Oliim kiirtip yiizii agdr

Tengijt Hanr hile YaPtr OtUm ile tePesine indirdi Yakrnlarr heP krnadr

Olijm gorUP bozuldu

Tcngiit llatrt, hile ileli Ktrtunsini Hantnr 3'endi' Yenileni etr Yaklnlnrt al'tPltth. Oliimii giirtinco rengi uqtu.

140

141

(Ash) Evin barkrn satrgsadl Yolug berip yarlgsadl

(Qeviri ve aqrklama)

Tirig erse turugsadl Angar sakrng kiini togdl

Evim barkrm satam dedi Fidye verem yargrlanam istedi SaU kalrp yagryam dedi Ona sakrnacak qijnler doldu
Kurtulmahk verip kurhrlmal< ve saf kalrnak istedi. Fakat ona kaygrh giinler bagladr.
Dijgman beyden uyukladr Goriip askeri sagaladr
J

Yagr begdin udhukladr

Kiiriip siini aChrkladr 6liim anr konukladr Agrrz igre agu saldl

6tum onu konuktadr Alzrnrn iEine adr sa$dr

I)iigman, beye gtivenip u5'uklatt. Askerin bas' krnrna u$rayrp iildiiriildtiler. Onu yetip sijngUledi Yarasrnr yenileAi Erler zenqinlesiP ganimetlendi Yiditlerini krrrp boldu
Savaqta yentli: Askerlenini krrth. Kentlileri ga' nimetle zenginlegtiler.

Anr yetip silnEiiledi Bagrn yandhru Yangrladr Eren bayup miingiledi Anrng alpln kara bo$dl

VI
VI
.

Beqkem urup atlaka Uygur'daki Tatlaka Ugru yavuz rtlaka Kuglar gibi uEtlmlz

Belge vurup atlara Uygur'daki Tatlara Hrsrz, kotii itlere Kuglar gibi uEtuk givurlanrlrn, o hrrsrz iUerin iizerine at' Uygur lanrp kuglar gibi ugtuk

142

143

(Ash

(Qeviri ve aqrklama)

Kudhruk katr{ tiigdiimiiz Tengri! tiki.ig 6!diimtiz Kem;ip atr! tegdimiz Aldap yana kagtrmrz

Kuyruk srkr dij!iimldik Tanrryr Eok Eok ogdijk

Gemleyi

o atl Uzengiledik Aldatmak iEin kagtrk.

ilkin bir
Tiinle bile bastrmrz
Tengme yangak pustlmlz Kesmelerin kestimirz Mrnglak erin blqtlmlz

aldatmaca yaptrk. Geceyle

birlik bastrk

Her yandan pusu kurduk PerEemlerini kestik <Mrnglak> adamlarrnr biEtik.

Gece basrp pusu lmrrluk. Saglannr kestili. Mrng-

lak ilinin halkrnt bigtik.

I(elnEizley0 aktrmrz Kendler iize qrktrmrz Furkan evin yrktrrnrz Burkan iize srqtlmrz

Seller qibi aktrk Kentler ijstijne qrktrk Mabetlerini yrktrk Putlar ijstiine srgttk
.:Kentlerini ahp taptnrhlannr yrktrk, putlartn .iistiine srgtrk. (Bu, miisliirnanlarila tiiredir.)

Agdr krzrl bayrak Togdr kara toprak Yetgii kelip Ograk Tokgrp anrn keqtimiz

Yijkseldi krzrl bayrak

Havalandr kara toprak Yetigip geldi Ograk Savagrp ondan qeciktik

\Ograli'lar yeti;ti, sava;tlfrmz igin geg llalchk' 144

Kasgarlt F.

145

10

(Ash)

(Qeviri ve aErklama)

Kimi iqre olduruP lla suvrn keqtimiz

Uygur taba baglanrP Mrnglak elin agtlml'z

Gemi iqinde oturup

gegtik Uygur'dan yana yonelip <Mlnglak> ilini agtrk

<
I

la

Suyu

>nu

oOnrlUrlEn
Sti keldi yer yapa Karar kar... Kaqtr angar ..AlP AYan
Yagar

..Ila'yr gemi ile gegip Uygurdan y,ana yiineld[k. Mrnglak il,ini agtrk.

DOnrlurleB
Asker geldi atnrn tozuyla Karlr dag ufku ortrjldti Kagtr ona <AIp Ayart Mahcup olup gizleniyor
Kalabaltk askerlerin hatrldr$r savagta, uAIp Aya, ael[r ki;i yenilip ktigiik tliigtii.

Ufut bolup ol

*
Uhdrm barlp sangdadl Tegre durup angdldl Saqrn klra mengdedi Arzulayu er avar

*
Arkasrndan vanp kovaladr Cevresini kugattr Sagrnr yolup da$rttr Qakal gibi adam avlar 'savaqta bir yi.{itlin bir adamr nastl yakaladr$l
ranlatrltyor.

*
Mbnins bile kengegdi Bilgi rnanga tengegdi Eren bile siingiigdi Alplar bagrn ol vuvar
146 *

Benim ile danrstr Aklr bana denkle;ti

Yi!itlerle

garPrgtr

Alplarln bagrnt YuvarllYor

.Akilhca iliigiiqiip baq kesiyor. 147

(Ash)
BEYiTLER

(Ceviri ve agrklama)
BEY iTLE R

Utru turup yafdr angar ki9 okl glgrlvar Aydlm: ..Atld kllgu emes sen takl yalvarl

sadaktan <ErgrlVaf)) oku ( kriqrik ok t Dedim: <Fayda vermez sen claha yalvarsarr da

Kargrda durup yaldr ona

*
Yagnat krllg bagnr i.ize kakgll yara Brcllp antng boynl takl kalkan tura

""

.*
Parlat krlrcr, bagrnrn iistljnde oy yara Bicilsin onun boynu dahi kalkan ve tura

6 ngdiin nelek yalvarmadlng, kag kata ber..

tavar Tolumlung bolup katrndrng, kanrng emdi yer suvar'

ding

neden yalvarmadrn? KaE kez verci ;-; mal, vergi ? Silahlanrp hem serteldin. Kanrn gimdi yeri suli:r.

ilkin

*
Korkma angar otru turup tegre yere Kapsa antng alpagutln andan yara

*
Korkma ondan, kargl durup Eevre yere Kugat onun yilitlerini, ondan uzaklagtlr.

*
149

148

(Ash )

il. AV

EdLENCE Siinleni

il.

(Ceviri ve aqrklama)

AV

rolrrucr giinlrni
I

Kara tiinii! gegirsedim Aglr unr ugursadlm

Yetikenig kaqursadlm Sakrg igre kiiniim to$dr
Kege turuP Yorur erdim Kara krzrl biiri kiirdiim Katrf Yanr kura kiirdiim Kaya kciriiP ba[<u aldr

Kara gece geEse dedim Agrr uyku ugsa dedim <Yedigen>i kag kez saydrm Saymaktayken grine; doldu na[Aa sabahr dar ettim, <yedigen> (gedi kar. ile;ler) yrldrzlarrnr saya saya bekledim.

Kara kal bir kurt gordrirn Sert yaytmr hemen kurdum Beni goriip yol<uga a$dr Kurdu vurmak igin yayhmr kurdum, giirlince
yokugzr hrmandr.

Gece kalkrp

yijrijr

idim

tjAnii barrp <ikiir evdim Telim YorrP kiiqi kevdim Atrm birle tegii evdim Meni kisriiP Yini aldr
Itrrn tutuP kr'rdhr galdl A*nrng tiisin krra Yoldr Ba9rn. alrP kudhl saldl Boguz ahP tiikel bogdr

Ardrnca vanp Eok evdim Qok yorup gi.jclinij krrdrm Atrmla yetigmeye Eabaladrm Beni gorUp tijyleri kabardr

Kovllarken sablrsrzlanryorclum. Onu iyice yortlum. Yakalamak iizere iken beni giiriince gok
korktu.

itim tutup yere galdr Onun tijytjnij krnp yoldu

Bagrnr alrp yere saldr Bo$azrnr alrp tijmden boddu

150

Kiipe$im yakalayrp boftlu.

151

Saklne, kudhl gizleyii

(Ash )

(Qeviri ve aqrklama)

il
lvnk bagr kazlayu Salrak tolu kiizleyii
Sakrng, kudhr gizleyU Tiin kiin bile sevnelim

'

Srkrntryr kuyuya gizleyip Gijndtjz gece sevinelim

Siirahiler, kadehler igrneye hazl,r. Srkrntrlartnln unutahm. lgefm, hep sevinelim.
Uc kez iEip haykrrallm Yukarr kopup zrplayalrm Aslan gibi krikrevelim KaEtr kaygr sevinelim
..

iOrit< bapr kaz gibi Kadeh dolu 96z gibi

Ottuz igip krkralrm Yokar kopup sekrelim Arslanlayu ktikrelim Kagtr sakrng sevnelim

lgelim, haykrrahm, kiikreyelim kogup zrplayaItm. Srkrntr, kaygr kahr mr? Sevinelim.

Yiditleri ige kogup

YiOitleri rglatu
Yrgag yemis rrgatu Kolan keyik avlatu Bedhrem krlrp avnallm AbaE, yemig toplatarak Kolan, geyik avlatarak Bayram edip avunaltm
Gengler, gah;sln, yemi; toplasrn, Biz de ayram edip avunaltm.

av

avlasln

Taya binip kogtursun Huysuzlulunu yattgttrstn

Tosun miiniip segirtsiin Esizligin amurtsun Itka keyik kaytarsun Tutmu; sant umnallm 152
geyi$e saldrrtsrn Tutmug santp umutlanalrm lf

Hagan tayla geyik avrrur gtksrn, Bizdo avlar, etini yeriz d.iye umaltm. 153

(Ash)
Ca6rr berip kuglatu Taygan ldhrp trglatu Tilkit tonguz taglatu Erdem bile iifilelim

(Qeviri ve agrklama)
Dogan verip kuglatarak Tazr salrp digleterek Tilki domuz taglatarak Erdem ile ogrinelim
Avlana.hm, erdem ile ii*iinelim.

Kiiller kamr! tiiziildi lvrrk,idhir tizildi

Sensiz iiziim iizeldi Kelgil arnul oyna!rm

$iirler trjm di.jziildii lbrik, kadeh dizildi

Sensiz oziim ozledi Gel a!rrdan oynayalrm

Igte ;iirler, siirahiler, kadehler Bir sen yolcsun Seni pasrl iizledirn. Gel yavagtan sevigip
oynagahm.

BEYIT

Qaln alrp arkun miinlip arkar yeter ,Avlar keyik, taygan rthrp t;lkij tutar

BEYiT Do$an alrp, kilheyl6na binip da! keEisine yetigir Geyik avlar, tazr salrp tilki tutar.

154

155

(Ash)
1il. DO6A ve BAHAR
TASV| RLERi

(Qeviri ve aqrklama)

:IiI. DO6A VE

BAHAR

TASVi RLERi

Klg yay bile tokugtr

Klngrr k6ziin bakrgtl

Tutusgah yakrgtl Utgallmat oErogur

ile tokugtu Krzgrn, yan yan bakrgtr

Krg yaz

Tutugmaya yaklagtr
Kr;tra kapr;r5'orlar

Birbirlerini tjtmeye u$sagryorlar yaz iki tifkeli Pehlivan gibi ortaya grhrp
Senden kacar <Yund kugurt Bende dinlenir krrlangrE

Senden kagar sundllag Mende tiner kargllag

Tatlr! iiter sandulag Erkek tigi ugrugur

Tatlr oter biilbiil Erkek disi uQugur

Bu gtizel tuqlar sende almaz, bentle olur. (Yaz, kr;a siiyliiyor.)

Kaklar kamr! kiilerdi Taglar bagr ilerdi

Qukurlar tijm qoleklendi

Dtjnyanrn solu$u tslndt
Eigek stralantr

Ajun tlnl ylllrdl

Tiitii gegek serkegiir

Da! baglarr gorUndlj

Tijrlij

Kar buz kamr! eriigdi Taglar supr aktgdl Kiikgin bulut driiedi Kayguk bolup egrigiir

Bahar geldi, hava rsrndh, sular gofalih, clofa giizellqti. Kar, buz tiim eridiler aktl Da$larrn Gokqe bulut belirdi "uy, Kayrk olup dolanrr Sular ahyor, bulut gtikte kaynk gibi dola;ryor.
Iadrlar.

156

157

(Qeviri ve aqrklama)
(Aslt
)
:

Kolan tOkel komuttt Arkar sukak Yumuttt Yayla{ taba emitti fizik turuP segri;iir

Kulanlar biitiin costu Geyik, srfrn toplandr Yayladan yana yoneldi Saf saf durup se!irtirler
'Taylar ve av hayvanlan canlanrp yaylalara grk'maya baqladr.

Binbir sisek dizildi

Tiimen gegek tizildi Biikiinden ol Yazrldr 6tii; YatrP iizeldi Yerde kaPa adhrrgur Tomurcu$undan yayrldr Qok yatmaktan srkrldr Yerden bitip ayngrr Krqtan srkrlan gigekler, agrhp yayrlmaya bagIadr-

Yagrn atlP YagnPdr iu-"n turuP tugnadl Adhgrr krsrr kignedi 6giir ahP okragur

$imgek, yrldrrrm Eaktr Sis - pus kalkrp kargrlagtr

Ayg't krsrak kignedi Ogijr alrp kignegir

'IIer gey egini yanlna aldr. Aygrr da hrsraftnr
ahp birlikte kigniyorlar.

Ay Erktp Ay koPuP evleniiP

<.ev>>lenir

Ak bulut 6rleniiP Birbir iize iikliiniiP SaqluP suvl engrqiir

Ak bulut beliriP Birbirinin ijstrjne

Yr$rlrr:

Suyunu saqarak inilder Ayrn gevresinde afrl gibi <hale, belirir. Bulutlar, yr$rhp, Bdk giiriiltiisii ile ya$mur salar.

r59

158

(Ash )

Ceviri ve agtklama )

Balgrk bahk yogrulur Crgay yavuz yrgrulur Evngekleri ogrulur OdhguE bile evrigiir

Yoksul, miskin btiziil[ir Parmaklarr kavu;maz

Az ategte ellerini dondtiruir. Yaz kr;r lititiiltiyor: <Sen pissin, ne;esiz ve rahatsrzstn> diyor.

Balgrk Eamur yo[rulur

Yrlkr yaztn atlanur Otlap anln etlenir

Begler semiiz atlanur Sevntip iigiir rsngur

Yrlkr baharda

at olur

Otlayarak etlenir
Beyler semiz ata biner Sevinip odiirler birbirini rsrrrr Yazrn atlar, serniz ve canh olur. iki iifiir (aygrrla krsrzrk) sevinip birbirlerini rsrnrlar'

Yarattl yagrl

qeg

Tizildi karakug Tiin kiin iize ylirkenir

Savurdu Uriing krt

Yarattr ye;il < fir}ze>> Saqtr ak <kag>> Dizildi Karakus>>

<<

Grjndijz gece ljzerine

ortijlijr

Baharda giili deferli ta;larla siislii trir tirtiiyt: benzer: Giik firfize>ye, yrldrzlar <<B,eyuz yiizi'ii: kagrna> benzer. <Mtigteri yrldrzr> bunlardan di'

zilir.
Tegme qegek 6kitldi

Bukulanrp biikiildi Tiigsin tiigiin ttisiildi Yargalrmat yiirkegiir

Her bir gigek yrdrldr Tomurcuklanlp sarrldr Kogeli dii6ijm cibi dij!ijmlendi Yanlarak birbirine girer
Siqek firizlerinin ve tomurculrlarrmn birbirlorine sartlt;Iartnr tasvir ediyor. Kasgarh F. 11 . 161

160

(Ash)

(Ceviri ve aqrklama)

Tumlu! kelip kapsadr Kutlu! yayri tepsedi Karlap ajun yapsadr Et yin iigiip emrigfir

)Beden kanncalanrp ij;tlmekten

Soluk gelip kapladr Kutlu yazr klskandr Karlayrp dr.inyayr orttrj

titregrr
Gene bahar krpr yeriyor.

Alrn tiipU yasardr Urut otln yagurdl Kiilning suvrn kiigerdi

Srgrr boka miingregiir

YamaE -

Kuru otlar yegerdi Golrjn suyu doldu Sr!rr boga bogruiguir

Bahar geldri, dofa canlandr.

tepe yegillencli

Yagmur yagrp saglldl

Yagmur yaltp saErldr TUrlij Eigekler srktr

Tiirlii!

qeqek suquldr Yin-cii kabr agrldr

inci kabi

aErldr

Sandal, misk yolrulur

Crndan ytpar yugrugur

Yaimur yasmca,sanki inci kutusu agrlfu. lsr de misk gibi kokuyor. Sanki sanda,llaeigek. misk birbiri ile yo$ruluyor.

t'

t.

Ol kar kamr$ klgrn iner Aglrk tanfi anrn iiner Yavlak yagr mende ttnar Sen keliben tepregiir

Dugmanr ben dinritiriyorum, sen harekete riyorsum> iliyor.

O kar tlim krsrn iner Aglrk, bugday onunla biter Yavuz drigman bende dinlenir Sen gelince depregir Krq., yzza: <<Ben olmasam yemek, ekin olmaz.
gog,i-

162

163

(Ash) Keldi esin

esnyO

(eeviri ve aqrklama)
Geldi yel, eserek Kar gibi trim egerek Girdi budun titre;erek Kara bulut kijkregir Sofuk riizgdnn esmesini, bozuk bir havaSn tas-

Kadhka tiikel esneyii

Kirdi budun kasnayu

Kara bulrt kiikresir

vir
Koydr bulrt yagmunn Kerip tutar ak tonn Krrka kodhdr ol kann Akrn akar engregiir

ediyor.

Koydu bulut ya$murunu Gerip tutar ak a!rnr Krra kodu o karrnr Sel akar inliyerek Bulut, ya,fmurunu karuu ktrlara brraktr. Cer' ;gin bir a[ gibi duruyo'r. Seller inliyerek aktl'or.

Kr9 yaygaru siivleniir Er at mening yavrayur ikler yeme savrryur Et yin takr bekrigiir

Kr9 frsrltryla soylenir : Adam, at benimle sertlegir Hastalar azalryor Et, ten dahi pekigir Krg yaza: <insanlar ve hayvanlar bende d:'lta saflam olur>> tliyor.

Sende kopar gadhanlar Kudhgu, singek, yllanlar Diik ming kayu temenler

Sende qrkar ErYanlar Cibin, sinek, Yrlanlar

Kudhruk tikip yiigriigiir

'Ktvlrtp binlerce ilnelerini KuYruk dikiP Yijrlj$iir

.-

Gene krrs, ynza: <Btitiin ha;ereler ve zehirli hayvanlar sen gelince ortaya gtkar> diyor'

164

(Ash)

(Ceviri ve aqrklama)

6rdi bulrt

lngragu miingregii Aktr akrn Kaldr budun tanglagu

K6krer takr mangraiur

Koptu bulut inliyerek Aktr seller ca!lryarak Kaldr budun sagarak Krikrer ve ba$ngrr
Yafmurlu, selli bf,r havamn tasviri.
Koqla teke segildi Salmal srirri katlldr Siirler biiti.in aktr O$lak kuzu karrgrr

Kogngar teke gegildi Saghk siirii! koguldr Siiiler kamu! Yuguldr Oglak, kuzu Yamratur

..,._.

Yazrn kog, teke siiriiden ayrllrr. Sairlanlar bir arada olur. SiiUer bol olur. OStak - huzu [rir. birine girer.

Ktzrl sart! arkaglP Yipkin Yagrl YiPkegiP sii Oir kerii YtirkegiP Yalnguk anr tanglagur
ditrtliik.)

Yaz, krg ile kargllagtl Erdem yayrnr kar;rlrklr kurdular

Saf baglayrp giiregri

Ok atrnca az kalsrn birbirini

oldrj rtjyorlardr

Yazla krs'rn tutu;masr (bak. b,u btittimde:

ilk

Yay kr9 bile kartgtt Erdem Ya'stn kurugtt eerif tutuP kiiregti 6k atsalr iirtiigiir

Klztl, san ardarda Erktr Yegil menekge yijze grktl Birbirlerine yaslandrlar insan ona tatryor Bahar gigeklerinin renklerineve birbirlerino
karrsrnasrna insan, Saglyor.

166

167

(Ash

(Qeviri ve agrklama)

fi
Yay karu ban er kiizi Aktr akrn mundr,zr Togdu yarrk yulduzr Tingle siiziim kiilgiisiiz

il
Yaz giderken kar sularr Aktr cogkun.seller qibi Dogdu gafak .ytldzr Dinle soztjmtj gijlmeden

Birbiri ile ilgisiz, olmryacak geylor siiyleyip

6onra db <giilme> diyor. Ashnda amael giikliirmek.

Tirrlitd Eegek yarrldr Bargrn yadhlm kerildi Ugmak yeri k6riildi Tumlu! yana kelgiisiiz

Tiirki,j EiEek aErldr

ipek yaygr serildi Cennet yeri gorUldri Krg gene gelrneyecek
Baharda dbla gok giizellqti. Sanki krg ha gehniyecek.

bir

rla-

Ugdr bulrt kiikreyii

Ya$mur tolu sekriyii Kohk anr iigriyii

Kanga barur belgtisiiz

Yijkseldi bulut kUkreyerek Ya$mur, dolu kogu;uyor Onu hava srjrUyor Nere vartr bellisiz Bulut, giikte, ya[rnur-do'1u sagarak siiriiliienl. yor. Nereye giilecefi belli tlefil. Kurt ku9 britrjn dirildi Erkek, digi toplandr Egini alrp da!rldr Artrk inlerine girmezler Baharda biitiin hayvanlar, ortaya grkrp, e;lerini ahp da[rldrlar. Sanki bir tlahn rinlerino girnreyecekler.

Kgrt kug kamuf tirildt Erkek tr$r terildi Ogitr alrp tarrldr
Yrnka yana kirgiisiiz

t6B

169

Aslr )

(Ceviri ve agrklama)

D6nrliirlen
I

oOnrriirlsn
I

*itil"

Suyu akar durur.

Etil suvl aka turur Kaya tiibi kaka turur Balrk telim baka turur
Kiiliing takr kiigerir

Kaya dibi kakar durur Balrk pek Eok, bakar durur Golcijk dahi tagryor

itil umafr, kayalann dibini kazarak akryor. iginde gok bahk va.r. I\lerede ise gtilciikler tasacak.

*
Ktlheylanrm yrirrJk oldu

lkrlagrm - erik bo'ldr Erik bolgu yeri kiirdi

Bulut iiriip kiik iirtiildi Tuman tiir0p toll yagdr

Yrjrrjk olmanrn yeri gordtj Bulut Erkrp goUL, 6rttij Duman trjreyip dolu yaldr Dolu yaf'rnaya ba;layrnca, atrm chrzh lioqrna.
nrn yericilr> diye hrzlandr.

*
i,
lr t,

Kogtu soylu at

I
I

Yiigiirdi kevel at
Qakrldr krzrl ot Kiiyiirdi arut ot Saqrap antng iirtenijr

Qrktr krzil ateg Yandr kuru ot Srgrayrp onunla yanar

Soylu at kqarken grkardrfr krvrlcrrnlar, na, srerayrp kun.- otlan tufupturdu.
171

iki

ya.

170

(Ask

(Qeviri ve aqrklama)
BEY ITLER

BEYiTLER

Tutgr yagar bulltl altun tamar an! Aksa anrng'aklnl kandr mening kanl!

altrnlar damlar Durmaz yalar bulutu' som nltu onun seti, lcen sevince kanartm'

*
Tamga suvr tagra grkrp tagr! 6ter Artuglarl tegre iiniip tiugin yeter
<<Tamga>> ( iskele)

*
suyunun

*
Yaruk yulduz togar da udhnu kelip bakarmen

Ardrglarl

EePEevre

da!t geEer' bitip dizgin gibi Yeti;ir'

ErkrP

bir kolu dtgarl

*
Satulayr sayragtp

tatlr! iinin ku9 iiter

*

gelir bakartnt Parlak Yrldrz dodunca uyanlp oter' sesle ku9 Gevezece gakrYrP tatlr

Korday, kugu anda uqup yumgln iiter Kuzgun, yangan sayrap anln lini biiter

JrclekkufluoraclaUqUptoplanarakoter kts'sesi Kuzgun ile kargaln'n OuU'rmaktan lrr.

172

173

(Ash)

(Qeviri ve aqrklama)

lv. AgK SiinlERi

AsK$iinlrni
I

i,
,

Avlap meni koymangrz Ayrk ayrp kaymangrz Akar kiiziim us tengiz

Tegre

yiire kug ugar

Avlayrp beni koymaylnlz Soz verip de caymayn,z Akar gozrim deniz giti Qevresinde kug uEar Sevgilisine: <Beni avladrn, brrakrp gitrne> diye yalvarryor.

Yrglap adhr; artadrm Ba$nm bagrn kartadrm Kagmrg kutu! irtedim Yalmur kibi kan saSar

kan sagryorum.

Ba!rrmln yaraslnr degtim Kagan mutluludu aradrm Ya$mur gibi kan sagar Aynhfr beni yaraladr. Kaglrdrfrm mutulufu arryarak, gtizlerimclen yagmur gibi yag yerino
Bagryle bana igmar etti GozijmUn yagtnr sildi Ba$rrmrn yarastnt ilaEladr

A!layrp ardrndan bozuldum

Yiikniip manga imledi

Ktiz[im yagrn yamladr Bafrrm basrn emledi Elkin bolup ol keger

Yolcu qibi konuk olup gegti gitti. Bir igareti ile giiz yaslarlmr dindirdi, yaralanmr iyilegtird[. Fakat pek krsa

stirdii.

Bulnar mini ulaq kiiz Kara mengiz krnl yiz Andrn tamar tiikel tiiz Bulnap yana ol kagar
174

Kul eder beni baygn goz Kara beniz knll yiz Ondan damla tUm gr-izellik Sonra brrakrp kagar O baygrn giizlii, esmer, krrmrzr yanakh giizelde hig vefa yok. 175

(Ash

C:'.'.:-, . 3

3i'r'::-''3)

ll
Aydrm ona:, <<seviik Bizni taba ne eliik Kegting yazr kerik

ll
Dedim ona: <Sevgili Bizirn Yana nastl geldin? Nasrl qeEtin genig 'ovaYl, BUYijk, Yril<sek krrlarr?> ,{Jzaklartlaki sevgilinin hayaline siiyliiyor' DeCi: <Senin arkanda, EziYet, srktntr Qoktu' Yumsar katr da$lar' Gontiim sana kogmakta>> Sevgilinil hayali: <Bu sevginin eziyetiuo engel mi iayanrr? Sert ilaftar bile yumuqayrp yol ve:rirr tliYor.

Krrlar dhiz, dedUk>

Aydr sening udhu

Emgen telim udhr Yumgar katr! 6dhii Kiinglii msanqa yiigriik

iianit nrini komrttr

Sakrng manga yumuttu. Kiingliim angar emitti Yiizijm mening sarganur

lll

ill
Sevda beni cogturdu EziYet bana iisii;tij Gonlijm ona Yoneldi YiizUm benim sararlr

.A;k
Kiingliim angar kaYnaYu

cogkusu

ve srktntrlan ile sararlp soluytt'

runl.

igtin angar oynayu

Keldi manga boYnaYu Oynap meni argarur

176

Gonlrim ona kaYntYor iEerde onunla oynuyorum Geldi bana galrm satarak OYnaYrP beni Yorar odaya *:t"d iCeride sevi;ip oynapttk' .Sevgili yordu' 6ih,g ile oytuf,'p sevigmekte beni Kasgarh F' 12 177

(Ash)

(Ceviri ve agrklama)

Bardr kiiztim yaruku Aldr iiziim kamrkl

Kanda ering kanrkr Emdi udhrn udhgarur

Gitti goztlmijn rgrgr Aldl canlmr birlikte Nerde dileline kanmrg gimdi uykudan uyartr
Giizbetrefim, giderken canrmr da birlikte giittirdii. $imdi o neretledrir? Uykularrmr kagrrdr.

Yalvln anrng kiizi Yelkin anlng iizi Tolun ayrn yiizi Yardr mening yiirek
OONTIUTLER
:

onun gozi Konuktur onun ozii Ayrn on dordr-j yizi Yardr benim ytjre$irni 'Onun gtizleri biiyiidii, yiizii dolunay... Fakat kendisi brrakrp gidecek. Ytire[imi pargaladr. .
BiJyrjlui
A

ittedi mening adhak

Kiirmedhip ogrr tuzak ikledi- andrn uzak Emleqil emdi turzak

'f.

DCRTLUKLER

*
Kizlep tutar seviikliik Adhrrg kiini belgiirer Baglr$ kiizii! YaPsama Yagr anrng savrukar

Avlandr benim ayak Gormeyip qizli tuzak Hastalandlm ondan uzak ilacla gimdi sevqili gel
Bilmeden tlrnagma cltigiip yaralandrm. Sevgili, gel gimdi yararnr emle.

Gizleyip turar sevgiyi Ayrrlrk grinri belirir

Yaralr qozLini.i kapatma Yagr onun f rskrrrr

Nasrl yara,h giiz, yasrnr sakllyamazsa, gizlenen :sevgi tle aynlft giinii belli olur.

178

179

(Ash) meni kiiqeyiir Tiin kiin turup yrglayu K6,rdii kdziim tavraku Yurtl kahp allayu

(Ceviri ve agtklama)
bana zulmediyor Gece qlindtjz duruP a!llYorum Gordij gozUm davrandrlrnr Yurdu kalrp bogalrYor Onun gittif,ini, 5rurdunun bo; katiiN[urr giirdiim. Durmadan afihyorum. Bu agk bir zuliint'

ijanit

A;k

Verin bana
BerinE manga siizkiye Mengli! kara tuz klya Yalvln tutar ktizkiye Mungum mening bilinge

blr

sozcefriz,
!
!

Benli esmer, tatlr Yijzlij

EY oozleri biiYi.ileYici

Bunaltmlml benim bilesin. Sy tnth sevgili, bana' bir kiiqiik siiz ver de, bee bunahmilatr kurtar benil
Verdim sana kalrn $imCi bunu alrn Zahrnetimi benim bilin Dijntjr kagmak izeredir Diiniir geldim. Qok nazlanmayrn. Ba;h$r (ka' Itnt) ahn. Fazla naa iliintirii kagrnr'
KoYnuna giriP baksa Ytjzi'ine Aldlrrr akllnl onun sozfine Bin kisi kurban olur ozijne Verirler canlnl onun gozijne

Berdim sanga kallng Emdi munr allng Emgek mening biling Ugrar tlingiir bargall

Kaygagup yatsa anrng yiJzinge Alsrkar iikin anrng siizinge Ming ki;i yolugr bolup 6zinge Bergeler iidhing anrng kiizinge

Bir kez onu giirtip, onunll yatan, onun gark;' larnu dinliyen, artrk onun agkrRdpn'hurfuI':'"
maz'.

180

lBl

(Aslr )
.

Ceviri ve aglklama )
BEYiTLER

BEYiTLER

Avlalur iiziim anlng tuzunga Emleliir kiiziim anrng tozunga

Avlanrr oziim onun gtjzelli$ine Emlenir gozijm onun tozuna

Gi.izlerim aSlamaktan hastalanrnca, onun ayafmrn tozu ilicr oluyor.

Kim aYrP: <<igtir kulak>r Ay evi, artug butak"'

Kim demig -boyte bir gUzel- i;itilmigtir? Onun yUzU ay halesi, boyu ardrg
da lr.-

Cariyeyi iigiiyor.

Ardr seni klz, bodl anrng tal Yayllr anlng artugl, burnu takl

krval

Sevigmekten yordu seni krz, boytr onun dal gibi Salrnrr onun ardrq boyu, burnu bi' gimli, drizgUn.

Atgalrr oknl azak

Tegmedi

bu

sav ugak

Atar oku azgtn avrat De$medi bu kovlaytct

soz

(Azgrn, oynak karr gizli ok atar gibi lama siizti attr anna, bana de[meili.)'

bir kov''

6uttit

otr turup 6pke Yiirek kagrulur

A;k atesi tutugunca

Ci$er, yrjrek kavrulur.

182

..1'

I83

(Ash )

(Qeviri ve aqrklama)

iKdngli ktiyiip, kanr kurr F, afiutagrp, katgarur ,Srzgurgahr iidhikler, essiz ifiriJurtur.r.

Gonlli yantp, kanr kuruyup, a[zi

agrk gijlmekten katrlrr. ASk co;kusu solup s.arartr, yitzi"inU burusturur.
(Drgrndan giller ya igi peri;an)

Ografrm kendij yrrak Bulnadr meni karak

Yelkin botup bardukr, k<ingtiim angar bty'

layu r:Kaldlm ering kadhEuda, rglm udhl yrglayu

Udradrm kendi rrak Tutsak etti beni gozu (Giilecefim yer goh uzakken onun giizlerine tutsak olup yolumtlan kakllm.)

v. SAGULAR (a6lrlaR) :
Alp Er Tonga 6ldi mij lsrz ajun kaldr mu Odhlek 6gin aldr mu Emdi yiirek yrrtulur

Konuk olup gitti de gonIijmij ona ba!ladrtr Kaldrm ai'trk kaygrda, igim ardrrrdan a$lamaktrr".

v.

SAGULAR ( AG|rLAR

): Alp Er Tonqa oldu m[j Kahbe dtinya kaldr mr

6antet kamu! kiifredi Erdem arrfi sevredi

Yungrk Vavuz tuvradr Erdem begi qertiliir

Felek 6ctin aldr mr $imdi yijrek ytrttlrr Biiyiik hakan Afrasyap iiltliikten sonra tliinya .Iralmg Feye yarar? Felek biiyleco iiciinti *ldr$rntlan yiirek pargala,ruyor. Zaman tlimden qevgedi Erdem dederden diistii Dijgki.jn, kotij davrandt <<Erdem Beyi> vok edilir O erdomli hakaru yok ettikten sonra bu zatrila'r' da ordem'den, disiplinli yiinetimden siiz mii erdi' Iir. lleydan diipkiinlere, ktitiilero kaltlt. 185

184

(Ash)

(Qeviri ve agrklama) Budur qergek Adeti Bundan ayrr neden Atsa dtjnya okunu Da$lar basr kertilir

9u

6greyUki mundaf ok Munda adhrm tegdei ok Atsa ajun ulrap ok Taglar basr kertiliir

(iltim,
ch var. ramaz.

dliinyanrn yasasrthr. Fakat Felelin

otr<una rise

Tunga'yr tildtirmesinri(e felefin tizel

bir maksa.

AIp

Er"

daflar bile kargr du-

Ulugtir erler kurr gibi Yrrtrp yaka gr!rr9rr lslrk sesiyle a!lagrr Kor olmacasrna allar
Ulgrp eren b6rleyii Yrrtrp yaka urlayu

Srknp iini yurlayu Srgtap ktirzi iirtijliir

Yifitler, kurt gibi uluyarak, yakalaruu yrrtrp, grSngarali, rshk gibi keskin hiiykiirii;lerle giizIeri kapanasrya afhyorlar. Gonlijm iEini yaktr Olmug yarayl trrmaladr*
GeEmig gijni"i aradr Gece gUndUz arantr

Kiingliim igin iirtedi Yetmig yagrd kartadl Kegmig iidhiik irtedi Tiin ktin keqip irtellir

Onqrl iiliimil yiirefimi yaktr, yaramr degti O. nun za,mant giin gegtikge daha gok aramyor.

* Matlmut'un mlsrraa bu anlamr vermesi vanl5 olsa gerek. Fpef mr,snanrn anlamr bu1'sa <ya5l[',clefiil, "ba5,iS" olmalrydt. Dolrusu: "Yetmig yagina gelmipcesine kocattr" 187

186

(Ash

(Ceviri

rze 3911olama)

Begler attn argurup Kadgu ant turgurup Mengzi yiizi sargarup Kiirkiim angar tijrtiiliir

Beylgr atlnr yorup Kaygl onu durdurup Benzi yUzU saranp Safr.an ona stirrilrir
uYugo slrasrnda beyler, iiliiniin gevresind e at. lan yoruluncaya kadar diindtiiler. Onlan ani.ai{ kaygr durdurdu, Sarr - safran siiriilmiig gibi yiizleri sapsarr oldu. Zaman, gUnri davrandlrrr insan grjcrJnri gevgetir

Odhlek kiini tavratur Yalnguk kiiqin kevreriir Erdin ajun sevritiir Kaqsa takl artulur

Cdhlek ang kevredi Yunglg yavuz tavradt

Erdem yerne savradl Ajun beyi gertiliir

den kurtulu; yok. Zaman iyicc gevgedi Drlgkijn, kotti davrandr Erdem gene savrldl DUnya beyi yokedilir Zaman gevgek. Giin kiitiilerin giinii. Erd*m gene savugturuIdu. Diinya beyi (Afrasyap) 6ldii.

Erden drjnyayr seyreltir Kagsa darhi yetigir Giin yerinde durmaz, zamunla- insan, giiciinden dii;er. Diinyatla insan seyrekle;ir. Oil,m-

Odhlek yarai kiizetti Ogrr tuzak uzattl Begler begin azlttl

Kagsa

kall kurtulur

Felek yarar gozetti Gizli tuzak uzattr Beyler beyini aztttl KaEsa nasrl kurtulur Felek . Alp Er Tunga'yr iikliirmekten - yarar trekledi. Ona tazak kurdu. Onu yolundan 9a;lrttr, Kagsa 'trile l<urtuluq yoktu. OtaU.

--

--., 188

tB9

(Ceviri ve aqrklama)
(Ash )

Bilge

- bilgin k6tUlegti.
etleriiri rsrrdl

Bilge - bi,ki, Yungrdr

Di.inya

Aiun eti

Erdem eti tlngrdl Yerge tegiP siirtiiliir

Yengidi

Erdemin bedeni koktu Yere de!ip srjrtrjlrjr Diinya, bilgeleri - trilginleri zayfilatlp yozlagtrrdr. Erdem ise koku;tu. Bilgi'nrin errlemin gii.
riimiig bedenleri yerde siirtintiyor.

ll
Erdi agtn taturgan Yavlak Yaglg kaqurkan ..Og."f." ttiiin kaYtargan ( '' ) Bastl iiliim agtaru

ll
Agrnr tattrrandr Kotij dugmanr kagrrandr <Ograk> askerini Eevirendi Bastr olrim, aktardr Ciimertti, bolgiizltiydn..Kiitiiye, diigmana aman vermezdi. <Ograk>hlan yenrnigti. Oliim onu ha: bersiz yakaladr, yendi.

Yagt otln d'qiirgen Toydrn anr kiigiirgen lglar iiziiP kegiirgen Tegdi okr Sldiirii

Dugman ategini sondljrendi Onu toydan (ordudan) goEijrendi isleri iizijp atlatandr DeSdi olljmiin oku Dugrnana giizagtrrmazdr, kolardr. igleri kolayIayrp baganrdr. Oldii igte.

Turgan ulu! rglaka Tergi urup aglaka Kodhtr

tumtud kadrr krglaka

er![

umduru

kaChrr*Bu mtsra kitabrn baska bir verindegeQrvor 'iliw eEdircnn olarak " Folun gan', Bovnunu A e

Duran btiyijk iglere Sofra serip aglara Halkl o sert krglara K-odu hayrr umuduyla Yiiriimeyen biiyiik iiglere kogulup sert klqlarila trile halka sofra sererdi. HaIk gene onun iyi-

liklerini

beklet.

190

lel

(Ash)

Ceviri ve aqrklama )

vr. oiiruyalrr

oui'lvl,t-t< iglrn
I

isrpn

Nere

Kanga bardrng ay olul Erdin rnunda ing amul Attrn emdi sen tiingiil Krldrn erse krlmagu

Burada kaygrsrzdrn Attan ;imdi sen vazgeE yaptrn yapaca$rnr

gittin ay olul

A}'n!,Ip gittiliten srsnra geride brraktjr*r attnr ahnaya gelen genci vazgeeirrneye gah;ryor.

Bardrnq neliig aymadrng

Kiri kijriip

kaymadrng Kiingill berii yaymadrng Boldun erinq bolmagu

Gittin, neden demedin Geri bakrp kayrrmadrn Goniil verip yonelmedin Olmaz bir kigi oldun
Neden habersiz gittin? Geride halanlan hig mi dii;timnedin,'sevrnedin? Bu sana yakttmryor'.

ll Tiingiir kadhrn bulugtr Krzkrn takr kolugtl

Emdi trgrm kamagtr Aldr Torumtay'lmr

il

Dliniir kayrn bulugtu

Krz alrp ktz verdiler $imdi di;im kamagtr Aldr torumtay'lmt Adarn benden krz istemeye geldi, ben de onuil krzrnr istetlim. Herif kiilemi ahp gitti. Bu ige gok
canrm srkrldr.

192

193 -_

Kasgarh F" L3

(Aslr )

(Ceviri ve aqrklama)
Doyurmadr itimi Zayrflattl atrmr SUrdii benim <<kut> umu Kaz dahi ordegimi Ava gittik: Kiipefimi do5ruracak kadar bile av b,ulamadr. Ustelik atr,mr gatlatayazdr. Bonirr qansrmr da kaz ve iirtitefimle birlikte kovaladr.
Gelse sana yolsrra

Todhgurmadl ltlml Turgurgallr atlml Siirdi mening kutumnl Kaz takr kordaYtm,

Kelse sanga Yolglra Udhln anr udhgura Barsun naru kadhgura Sattr mening aylml

Uykudan onu uyandrr Gitsin nere isterse Sattr binim kolemi Sana raslarsa, onu uyar. Bildifiini yapsrn, ziime gtiriinmesin. O, benim kiilemi sattr.

gd"

Ortak boluP bilirdi Mening tavar satrgdl

<<Bisten

bile Yaragdl KizleP tutar taYtmt

Ortak olup bilisti Mal satmama yardrm etti

ile anlagtr Gizleyip tutar tayrml Orta.k olduk: Mal satmak igin Biste'nin ovine inrlik. lkisi antagrp benim tayrmr Caldrlar.
<<Biste>>

Yara! boluP Yagugdr Er taklugun sogiigdi

Kulun kaPuP keligti Siirdii mening koYumu

FrrsatEr olup dugman kesildi Ortaklr$rnr ayrrdr Taylarr kaprp ayrrldr SiirdU benim koyunumu

0 frsat
194

iliigktinti ortafrm, ortaklr$ taylarrmt, koyunlanmr gaLp giitiirdti' 195

bozdh,

(Ask )

(Qeviri ve aqrklama) Dedim ona:

<<Gitme,

Aydrm angar: <<$avulma <<Kulbak> udhu yuvulma Yuvga suvrn suvrlma.>r Kaptl mening <<Kay>>tmt

Kulbak'tan yana akma, Sr! su ile sulanma.> Kaptr benim <<Kay>tmt.

tlenilen atlamclan [inna olma, db[mez.> dedim. O da. benim <<Kay> oyma$ntlan getirtlifim kiilemi kapfi.

Ona:

<Giltrne, Kultrak'

Neliik angar biligdim Koggup takr kovugtum TiiziinEliigin kayrgtrm Alktl mening yaytmt

ill
KiiEendi bilegim Yagudr dilegim Telindi bilisim Tegr0p angar gertiltir

Nisin onunla biligtim Kucakla;rP kmrugtum Yumgaklrkla kaYrrdlm Berbat etti Yaz'tml. Ke;ke yaplnasaythni: Yaz giinlerimi berbat etti.

lll.
A$rrlagtr biledim Yakrnlagtr dile!im Genigledi bilimim YaklagrP ona Yok olur Y'azmaktan bileEim tutuldu. Ililefime eri;nrex iizereyim. Bilimete goh ilerledim. Ne varki iilii' mtim ile yaklaqtr. Bunlar, hep yok olacak' Tanrtmt oderim BilgiYi Yr!ar:m Goniilii baIlarrm Erdem uzere dririiliir [anm. Gtinltim erdem iistiine diif'iimlenir' Sahibini (Tanrryr iifierim. Bilgileri toplayrlr yt'

idhimni iiger men Biligni yiigerrnen Kiingiilni tiigermen

Erdem iize

tiirliiniir

196

197

-.

(Aslr

(Ceviri ve aqrklama) Ululugu dilerir_n Maldan destek alrrrm Dile!imi buldrum {-layvanlarrm ondan yra$malanrr
'

Ululnr tiler men Tavarrn yiiler men Tilekni bular men

Yrlkrm angar iiplenir

Mal yardmt ile ululuk dilerirn, dile$ime de eripirim. lllahm, hayvanlartm bu yiizden yalmaIamr.

Biliqni irdedim Biikii'ni udhurdum Oziimni adhrrdrm

Yalgrl atrm yaalanur

Bilgiyi aradrm Bilgini seqtim Kendimi ayrrdrm Ak yeleli atrm Eoztjlrir

Bilgilerin, bilginlenin ardrnda halktan aynhp

hrzla ilerliyeceftinr.

TASLAMALAR

TASLAMALAR

iltip tarri kodmadr Srggan takr slklrgan Kirzlep neliik kiiter sen
Emdi anr krsrrkan

iletip yeygiyi koymadr Srgan ile srkrrgan Gizleyip ne beklersin

$imdi orru krskan
Yiyecekleri sakladrn da efine ne gegti? frare ilo <<srktrgan> yecli. Ha5'tli gimtli ktskan bakalmr.

198

199

(Aslr

Qeviri

y.rjik 6tiin ognlayu yizge bakar. Elkin tarup bermif ,;,g 6r9i. L.t .,

Hileci, algak adam hrrsrz gibi ytlze bakar Konulu kolup verdili yemeli bagrna kakar.

Nengin tutar bekleyii iizi! yemes Soranhkun yrglayu altun yig.r"

Malrnr tutar bekler, kengli yemez. Pintilikten a$lryarak altrn yr!ar.

Ordhulanrp ytiksek tagr! oglak gatar Uygur Tatrn yufka V".gln satar

"l,p

Yurt tutarak yuksek dalr, ollak toplar Uygur g6vurunCan ucuz alrr, toptan salar.

Yakrn yaguk kijrmedhip nengi kiidhiir Kadhag taba rt kibi krngru bJkar

Yakrnrnr, dosturru gormeyip malr gorUr' Hrsrmlarrndan yana it qibi yan bakar.

Tengri odhlamadrp I"""I ugunoghnr grnla Uya kada;

Mal iEin Tanrryr ansrmayrp

Kardeg, hrsrm o!lunu gerqekten bo$ar

bolar

-200-

-201 -

(Ash)

(Qeviri ve aErkla,ma)

vu OrEnerici ve oiisiir,roiiniicU siinlsa

1. ZAMAN ve YAKINMA 9llRLERI

t.

ZAMAN VE YAKTNMA

giinlrni

Adamlar tijm bozuldu mal peginde Mal gorijnce kartal gibi lege konar

Eren kamu! artadl nengler udhu Tavar kdriip uslayu eske gukar

+
Kiiziim yasr savrukup kudhl akar Bilnip ajun emgegin tiikel ukar

Goztjm yagr savrulup agair akar Bilinir dljnya zahmetleri hep de, ondan

+
Ttin kijn turup yrglayu Yasrm mening savrukar

Gece gUndiiz durmadan a$lryorum Benim gozyaglanm savruluyor.

+
Akturur kiiziim yulak Tu9 krlur iirdek yugak

Akrtrr gozijm ptnar Konar ordek, su kugu

(Giizyaglarrm pmar gibfl ahar. Ordekler, su ku;lan gozya$rma konar.)

+
Atsa okrn kez kerip kimdir anr yrgdacl Tagr! atrp oErasa, 6zi klyr ylrtulur.

(Zaman) nigan alrp atsa okunu, kimdir onu

durduracak?

Atrnca da$a u$rasa, dafrn kuytularr yrrtrllr.

202

-203-

(Ash)

Ceviri

Ajun tiini kiindixi yelkin keger Kimi kall satgasa kiigin kever

*
ToEuk takl kalmadr menggii eren. Ajun kiini, yulduzr tutqu togar

gibi ( Eagecesi giindiJzii konuk DijnYanrn buk) geqer' gibi - u!rasa, gi' 'ijr.ri Kimin ijstijne - konuk gevget t r'
*
adamlar' Do$up da kalmadr oliimsiiz clurmadan dcgar' Dijnyanrn gunegr' v'ttt't'

*
Bardr eren konuk kiiriip kutka sakar Kaldr yavuz oyuk ktiriip evni yrkar

*
savan Gitti konuk gori'jP u$u.r o"iiuot tururtr gorse konul< adamlar diYe gi':lrrrnr un kotijler kaldr'

6it

i,t
*

*
Urrnus aiun pusugrn krlmrs anr bahg Em sem angar silenip sizde bulur yakr{

etmi.; onu Varalt Kurmug diinya pususunu' yakryt"' bulur ilaq, qare arayrp sizcle

*
Emgeksizin turgu yok munda tamu Edhg0liig kiirmedhip aiun grkar

*
burda Zahmetsizce du rmak Yok biter' iu'i'r.-notmeden dunYa
ha
!

-204-

-205-

(Ash)

(Qeviri ve agrklama)

2. ATAsOzii ruireli6ir.roE BEyiTLER

2. ATAsOzti ruirEli6iruor

BEY|TLER

il"t
Tegtir mening sabrmnr bilgelige ay Trnur kalr atatsa klsrak seni tay

<<Dinlenir krsrak,

benim sozrimij bilgelere hey: at olunca tay.,

* *
Tavar kiming tikilse, beglik angar kergeyiir Tavarsrzrn kalrp beg, erensizin emgeyiir

Kimin malr Eolalsa, beylik ona yarattyor.

Bey, malsrz kalrnca adamstzlrktan srkrntr gekiyor.

*
(Adamrn) Koyun, deve, at sUrtisti otunca
Toplayrp erkenden sijtijnij sa$ar

*
koy, tevi, yund'l bile Yumurlayu erkenin siitin salar

Ogiir

siiriii

*
Dilenciye bin ceviz Ustijne de ayrtca baston

*
Koldagrka ming yagak Barga bile ayruk tayak

Dilenciye bin ceviz vereceksin, aynca dayanmasr igin sopa.)

(

*
Bulgak iikiig bolsa kaqan biliging yiter Yanggak telim sayrap anr tamgak kakar

*
Karrgrklrl< qok olursa bilgin kaybolur Mvmv gok soylerse qenesi yorulur

-206-

-207-

(Ash

Qeviri)

Karga kalr bilse munrilg ol buz sukar AvEr yagrp tuzak taba menge bakar

Karga bagrna geleceli bilse gagasryle buzu deler Avcr gizlenince tuzaktan yana yeme bak'rr

*
Tengde bile kiirse meni iirdek atar Kalva kiiriip kagkalakr suvka batar

*
6rdek, beni, golde terrirellsiz ok atar'gorse < Kaggaiak> ( bir su kugu ) suya batar

* *
Tengri ajun tiiritti grgn adhu tezginiir Yuldurzlan gerge;iip riin kiin iize yiirgeniir
Tanrt dljnyayr yarattt, felek durmadan doner Yrlclrzlar saf saf olup gece gUndiz izerine sartltr.

+
<SemirclLjk> ku;u ..buq bug>> oter Bolazr igin tane toPlar'.

*
Bug buE

iiter

*
rcsemirgiik>>

Bulzr uSUn mengleniir

Elimi fena bereler ok temreni Aii*i; bUyiik golek ijstiinde Eok

<<ka.'akt>>

otu.

* *
Eligim arrg krrqatur ok bagakr drnmig ulug terngek iize kcip ka;akr

208

-209-

Kasgarh F. 14

(Ash)
Us, es kiiriip yiiksek kalrk kodr gakar Bilse ki;i iilUt beriP tavrak ukar

Qeviri )

lKerkes kugu, legi yijksekten gori.ip, a9a$r iner ,Bilge kigi o$ijt verir ve iyi anlar

*
Bardl sanga Yek otru tutuP bal Bargrn kedhiben tatu yuvga bolup kal
geytan, ontine tutup bal Vardr 'ipek sana giyerek simdi <deli> olup kal

*
Kodhgrl manga aklllk bolsun manga ayaga ldhglf mengi tokugka viivgil manga ulafa

*
Kiingtil kimin bolsa kalr yok glgay Krlsa kiiciin bolmas anr tok baY

.Ad koy bana comertlik, olsun bana takma ad ..Sijr beni savaga da at ver, yardtm et bana

*
Bolsa kiming altun kiimiig, irle iter Anda bolup tengrigerii tapgrn iiter

'Kimin gonltl yok - yoksul ise O, zorla tok ve zengin edilemez

Kut kuvr! berse idhim kullnga

Kiinde rgr Yi.ikseben Yokar agar

Kimin alttn, gi.imUgiJ olsa yurtlu$u da olur' tOrda tanrt adatnl olup tapma borcunu oder'

'Kut, kader verse Tanrtm kuluna, iHer giin i9i yiikseldikqe vijkselir.

210

211

(Ash

(Qeviri ve aqrklama)
)

3. oGiirlsn:
oonrlurclr

3. 66ii1lrn
DORTLUKLER

n
Gegmigte adamlar vardl: Erdem beyi, bilgi dagr. Decliler Eok o$ijtler

Erdi uza erenler Erdem begi, bilig rag Aydr 6ki!; <igiitler Kiingltim bolur angar sai

Gcnlrim olur onlarla sa$

*
Tath! agr! adhrnka Tutkrl konuk afirrlr!

+
tiziingge GUzel giysiyi kendirr giy Tatlr agr ver ba;kasrna Konu!u iyi a$rrla Yaysrn r-inrinrl ulusa

Ktirklii! tonu!

Yadhsun qavrng budurka

*
Bakmaz ulus sevgisize, Suratsrza, eli srkrya Kazan yavrum q]zel huy Kalsrn ijrrr-in yanna

*
Bakmas budun seviiks0z Yudhkr yi,dhi saranka
Kazgan uhE tiiziinliik Kalsrn cavrng yarlnka

-212_

213

Qeviri )

(Ash

Yay ktirkinge inanma Suvlar tize taYanma Esisligi! anunma

Trlda qrkar edhgii s6z

Baharrn goruniJ;iitre inanma Sular tistune dayanma

Kotijlii$e hazrrlanma
Dilden Erkar

iyi

soz

*
Eldeki mala sevinirsin
Az sevin sen ona Giden geyine actma Qok pigman olrna verdi$ine

*
Bulmrg nengin seversen Akrun angar sevingil Basmtg nengin saktnma Azrak angar 6kiingil

*
Konu - komsu, hrslma ivilik yap, afirrla Arma$an aldrfrnda ivi mal ver kargrlrk

*
Kognu konum aglgka Krlgrl angar agrrlrk Artut allP anungll Edhgii tavar ogurluk

*
Yuvarlak buzu inci sanmaYtn Arma$ant iicret sezinmeYin Elinize gegmemig geye sevin;neyin' Bilgeler bunu Yerer, aYrPlar.

*
Tuzgunu manqu sezinmeng Bulmadrk nenge sevinmeng

Kardunl Yincii sakrnmang Bilgeler ant Yerer

-214-

215

(Aslr )

]BEYITIER

(Qeviri) Bilge kigilerin sozlerinden o$tjr sozi.i dinlersen cize siner

'Bilge eren savlann algrl t gijt Edhgii saytg eslese siner

lyi

al

*
Sana biri gUlerse, sen de ona srcak gijl Bak ona iyilikle, - bakarken - alzrn da gulstin,

.[tily

kigi arma angar iirter kiile Bakgrl angar eahgllirgUn Liil" "gzln

+
9n1:".lnrng bilsin kiinde angar baru Kotkulrkrrr taprngrl kodhErl "kii"", narr *
Seviinmegil yund, iigiir adhgrr anrn Altun, kiimiig bulnaLan agl tavar

*
Ogren onun bilgisini her gtin ona vanp Alcak gontjllij hizmet et, brrak kibirliligi

+
Sevinme hiE at'a, onun e9i aygrra Altrn, gUmcig, kumag, ,mal... varlr$rna.

*
'Kelse

+
"r,

uma tugurgll, trnstn antng qrdSIB Arpa saman yogrlgrl, bulsun

L-@

Gelirse konuk, kondur, dinsin onun yorgun

lu$ur

*
Koldag bile yaragErl, kargrp edin iidiime Bek tut yayag takaEu siivlin yarzrn ederme

Arpa, saman ilet de atr da dinlensin

+
Arkadagla yarag, ona kargr bagkasrnt seErne' Srkr tut yavag tavuiu, krrcla sijlin arama.

21(,

_ -217-

(Aslr

Qeviri )

'Tegme evet igka kiiriip turgrl ala Qakmak qakrp evse kalr udhnrr yula

Acele etme ig gori.jrken, yavag ol. Qakmak gakarken acele edersen, soner kan-

dil.. *
'Kiilse kigi yiizinge kiirkliik yiizin kiiriingil Yavlak kiidhez trlrngnr edhgti savl! tile'ngil

*
Grilse kigi yi.iziJne, sen de gi.izel yiiz goster. KotLi sozden sakrn dilini, sen de iyi soz iste.

*
Tavar ytgtp su akln indi sakln 'Korum kibi idhi;in kodr yuvar

*
Mal yr$rnca goyle san: Sel sularr indi, Kaya gibi, sahibini aga$r yuvarlar...

* * Agruk agtr tstngnr adhnaguka yiidhiirme Aqrup 6zing ii;erip adhnagunl todhurma * *
Bermis sening bit, yalnguk tapar kannka Kalmr; tavar adhrnnrng kirse kara orunka

A$rr yilktini.j bagkasrna yiikleme

Kendini aE brrakrp bagkaslnl doyurma

Verdi$ini senin ,bil, insan tapar mideye. Kalan mal bagkasrnrn, qirince kara mezara.,

*
'Kelse kalr katrfhg erter teyii sevingil Odhlirg rgrn bilip tur anqa angar tirengil

*
Gelse bi.jyiik fel6ket, (geqer> deyip serin ol.. Felefin igini bil, oylece ona diren.

218

-219 -

..(.Ash ),

Ceviri)
.

"Tiin kijn tapun tengrige boynamagll ,Korkup angar eymenii oynamagrl

Gece gUndijz taprn Tanrtya, boyun Eekme Korkup ondan, utan da oynama.

*
Yagrn taba titrii bakrp bUkdeng bile "Okrap kall kelse sanga kargl siile

*
Dugmandan yana dik bakrp hanger bile Frrlayrp ne zaman gelse sana, kargr asker g rka r.

*
'Oglrm sanga kodhurmen erdem

iiliit
kumarl

'Bilge eri$ bulup sen bakgll anrng

'

ta baru

O$lum sana btrakttm, erdem, o$tjt mirast Bilge adamt bulup, sen bak ondan tarafa'

*
'6g kek kamu! kigining yatnguk iize atrm bil Edhgitlitgii! uganEa eliging bile telim krl

*
Herkesin ocijnij, insan izerine bir borc. bi!' iyilili, var gijcilnle konuluna Eok et (OE'ten
Eekin )

*
Algrl 6giit mendin ogul erdem tile Boyda uluq bilge bolup bilging'dla
*r

* Al ogiidii benden oiul, erdem dile' Halk iqinde ulu bilge ol, bilgini yay' *
Bi.lyi.iklil!e eri;ince iyi davran' Beyler kitrncla - halkrna - iyi aracr ol'

Ululluku! bolsa sen edhgti krlin Bolgrl kigi! begler katrn yahgr ulan
*

-220-

-221 -

Aslt

(Qeviri)
Krga hazrrlan gelince kutlu yaz Gece, gtjndijz geger, biter zaman ve ay.

Krgka etin kelse kalr kutluf YaY Tiin kiin kege atkrnur tidhlek bile ay

*
Kelse kalr Yarll! boluP Yungr! uma KeldUr anuk bolmug a9r! tutma uma

* Gelse haktan buyruk olup yoksul konuk,

Getir hemen pi9mi9 agr, geciktirme.

*
kiile Kelse kigi atma angar tirter Bakgrl angar eahgi'litgiin afzrn klile

* Biri gelse, atma ona srcak kijlij. Bak ona iyilikle, a$zrn gijlsrin. *
Erdern dile, ofrenince kibirli olma. Erdemsizler o!i.inse, slnav zamant gagar.

*
Erdem tile iilreniben olma kOvez Erdemsizin iigiinse engmegiidhe angar

*
azukluk Kolsa kalr ograban bergil takl konukluk Kargrg krlur uLJ"t vuigtd kiiriip

* Konuk sana u$rarsa ver aynca azrklrk 'llenirler rkonuklar, kotij konukluk gorij.lerse
i

*
KriErjk gori.ip dugmanr yermemeli. Sakrnmayrp onu brraksan, il'i Ealar.

*
Kiqik buluP Yagrnl Yergii emes iaitg"tt"jnip kodhsa anI elni kunar

* igit Bilge eri! edhgii tutup siizin Erdemini iilreniben lgka sura

*
Bilge kiiiyi hog tutup sozijnii dinle Erdemini olren de igte kullan (uygula.)

-222*

-223-

(Qeviri ve agrklamaJ' (Ash)

Oglum iigiit algrl bilgisizli! kiter Talkan kiming bolsa angar pekmez katar
OUIum odirt al, bilqisizli$i qider. Kin'rin <<kavut>>u olsa ona pekmez l<atar' (Kavutyeme!;i olan, nastl ona pel<niez katmr;sao sen de varhfrna ti6tit, bilgi hat.)

*
Egtip ata ananrng savlarlnl kadlrma Neng, kut bulup kiivezlik krlnrp

t.nl"rf;

igitip ata - ananrn sozlerini gevirme lriat, t<rt bulunca kibirtenip yine kudurma'

vril.
vilr.
GERI KALAN PAR$ALAR
:

GERiKALAh.! PARqALAR

Seyrelmig olgun konak (darr)'

Sijzijlmijg siitten
(Hernen

kaYmal<.

ikisini pigirip kanqtrrmah' yemeli')

Sedhremig olgun koyak Sarmamrs siitten kayak

*'
Bende var bir <<Sevinq otu>', kaygt atar' Saldrq gorlip kargtdan, (koiltge) <cenner>;

*
Mende bulnu'i sAring otl kadhgu atar Kargr giiriip saldrg anr uqmak atar
t,i

*MJsrlrrr;5"1
-- 125 Kasgarlr F15

*.

ffiF
lrt-

;=;

-224-

( Aslr )

(Ceviri ve aqrklama)
Ne zaman onu T[irk gorse

Kagan k6'rse anl Tiirk Budun anga aydact: <<Munga tegir ululluk

Ulus ona goyle der:

<<Buna ulagmrs ululuk,

Mundan art kesliniir>

Bundan sonra kesilir.>

*
<<Ograk>>

(Onu Tiirk boylarr giirse yada birisi Ttirk olarak giiriinse: <Bundan biiyiifii olmaz> der.)

Siiti

Yemi anlng oglak iize sagrak, Yeri takr aglak

eri tlgrak,

*
<<O$rak> boyunun adamr drvral< (yakrtrklr,

srj

trerinin tjzerinde :iJ;.1-",1'

hazt r.

-lil'.;:fl

6ziim menirn budursln Otr antnE qaklanur

*
(TERKEN KATUND katrnga

*
Benim oziim brldrrcrn Ategi onun galkanrr

tegiir

mendin kogu$

atq

(Camm-yiirefim, zavalh trir bildrrcm gibi. iei

dolu.)

Aygrl <<Sitiii$'iHpufgr, iitniir yeni tapu$r>

* Sultan Hatun katrna ilet benden <koguk> ( ;iir )

hizmet.>>..-

Deki: <Sizin hizmetgi, umar yeni

-226-

-227-

ir igin olanalr yoktu. Aslrnda da bunu crta-

NOTLAR

Bu bolumde, Kaggarlt'ntn Divan'rna geEirdi$i giirlerin trimri toplanmrgtrr. Bu ;iirler, kitapta bcyle toplu clarak de!il, tek tek dortlrikler ya da beyitler halinde serpi; tirilmig olarak bulunmaktadrr. Bu dortlrjkler ve beyitler de buradaki qibi belirli bir srra ile diizenli biEimde de!il , yeri geldikqe dagrnrk ve karrgrk olarak verilmistir. Bunlarr boylece biz bi rlegti rip dijzen ledi k.

l.

konularr ile dordrinci mrsralarrndaki kafiyelerine gore birlegtir. 'lik. Bu birlegtirmenin sonunda, Eo!u uzun giirler, manzum pargalar ortaya grktr. B,.l giirlerin dortlijklerinin srrasr, herhalde bu rada bizim srraladr!rmrz gibi de$ildi. Hat' t6 bizim konusu ve kafiylerine bakarak bi.legtirdi!imiz dortliikler belki de ayrr ayri giirlerin dortlijkleridir. Ne yapalrm ki giirle. rin asrllarr nasrl srralanmrgsa ve kag dortlijkten kurulmugsa onu bulup Erkarmantn her ;i-

2. D5rtuikleri,

ya Erkarmak, o kadar onemli de de$ildir. 3. Bu giirler edebiyatrmlzrn hang, doneminin malrdrr? $airleri kimdir yada ;<iin' lerclir? Kitapta bu sorulartmtztn kar';iltgt yok. Yalnrz <Qu> adlr bir ozanrn adt :legryor ki onun da <9u giiri vardlr>> diye tek or' nek verilmiyor. Mahmut, belki bildiSi bir zanrn giirlerinden ornekler almt9, belki kimt pargalarr kenclisi <diz>mi9tir. Fakat kt-,;ku suz-ki Eolunu halk a{zrndan derlemigtir' O' nun iEin f,uradaki giiilerin Eo[u, islAmlrktan once* Tijrk edebiyatr doneminin ijriinleridir' Ozellikle beyitler gibi birtakrm parEalar ise isl6mlrk ga$rnrn ilk ornekleridir' 4. Bijtijn giirlerde : a ) Dil, katrlcsrz ttlrkEedir' b) Olqij (vezin), Tijrk giirinin l':ncli olEusri olan .<hece olgijsU>dijr' Heconirr cle oi + 3 - 7>> ve <<4 * 4 * B> kalrpla'"r ile buniartn tekrarlan.masiyle uzayan <<4 I * 4:12>> <<7+7 : 14> gibi kalrplari kullanrlryor. (1.l> li hece kalrplarr pek kulianriEn Eok raslanan ise en krsa ( 44-3'.,yoi. i jii *'ttalardrr. <<5>> ve <<6>> heceli mtsralarducla vardir. <<6>> lr hece olEijsij tt3 + 3o raklr oluyor (<DUnyalrk igler>>: 3' ;iir') Beyiiterden kimisi, <<imale>> zor'i9-ulariyle <ar0z>> kalrplarrna uydurulabi.lii-s: giirlerecle bunlar , <<Ar0z olqiisil ile yazrlmr; de raslanlyor> qledirtnreye yeter karrrtlar
.--'

-228-

-229-

cle$ildir. Mahmut'un seEti!i orneklere <AAynr giir iEinde de$i;ik olEi.llu mrsralara da raslryoruz. Ayrrca ya yaztya geEirilirken ya da kopya edilirken yaprldr$r beiii olan olgU yanlrglarr da vardlr. c ) Kaf iyeler Trjrk giirinin tipik kaf iyeleridir. Ozellikle yarrm kafiyelere Eok raslrrJz>> henUz girmemigtir.

.ilerde <Divan Edebiyatr>> adrnt alacak olan isl6m?, okumuslar giirinin ilk taslak ornekleri -say, nek gerekir.

yarvz. Kafiyelerde Eegitlilik goremiyoruz, genellikle uzun giir soylemeye elverigli belir:li kaf iyeler kullanrlryor. ( <<uErugur>>, <<tezginijr>>, <<yrrtrlrr> gibi...). Kafiyesiz,'kafiyelerin aksadr!r parqalar da gorrilUyor. Kaf iyelerin dizi i9i de Tri rk giirin irr tipik kafiye diziligi biEimindedir: ilk iJ9 mrsra kendi arasrnda, dordiincii mrsralar da kendi aralarrnda kaf iyeli ( aaab - cccb - dddb... ) Dort mrsrar da kafiyeli dortlijkler vardtr. d) .9iirlerin konulart lsl6mlrktan on ceki ve lsl6mlr$a yeni oirmig Tiirk halklarr nrn gijnlijk vagamlart, duyug ve dUgtjnUgleri, zevkleri ile iloili yerli konulardrr: Sava9, dodtis, av, sevgi, do!a, olijm, inanE vb... Beyitler konularr yoni.jnden adamakrllr aynlrnaktadrr, bilim, ahlAk. felsefe, o$ijt..,
I

malar ayni defiildir. Biz, aslrndan aynlrnadan Eevirileri yeniden yaptrk, birEok aErklama. lan da krsaltrp bugrlnkri clille ve kendi an_ ,latrmrmrzla yeniden yaptlk. en onemli ijg bolijmrj I ) Ansiklopedik bilgiler, 2) Siirler, S) Sav,lar. l>olrimleridir. Okurlar bu boltimleri dikkai_ le okuyup incelemelidirler. Bu arada yeniden birlegtirip drjzenleyerek okurun igini kolaylagtlrdr!rmrz bu giirler, aynr dikkat ve il_ tizlikle okunup incelenirse Tijrk giirinin kokleri 'hakkrnda daha bagka sonuglara va_ rtlacaktrr. Okurla r, bu gabayr gostermelidir-

.Atalay qevirisihdeki siirlerin" gevirisi ve agrklamalarr ile buradaki Eeviri ve aErkia-

5. Divan tj

Lrjgat -

it Trirkijn

Besim

6. Bu,kjtabrn

ier.

<DORTLUK>ttir.

konularda ozellikle ba$rrmsrz beyi tler soylendidi an la;r I maktadr r. .. d) Tiirk giirinin deli9mez nazrm biriml
krsaca <<fikir>le

ilgili

Bu ornekler de aynl ozelliktedir. <<'Beyit> ise Arap ve Acem giirinin naztm birimi' d.ir. Buradaki hece olCiilij tUrkEe beyitleri,

-230-

-23r

6.

r<Ot tese alrz kiiymes - Ate; dey;rrce a$tz yanmaz.>> (Sozi.jnden cayanlar iEin soylenir -)

Z. 6t keger, kisi tuyrnas; yalnguk ogul, mengU kalmas : Zaman geEer ki;i
duymaz, insano!lu bengri (olrjmsrjz)
ka lmaz.>

B.
I.

<<SAV>LAR

(Atascjzleri)

keligi b6rkqige * Dazrn (kelin) gelece!i borkEtjye>. ( Kel, eninde sonunda takkeciye gelecektir.Eksikli" eksi$ini tamamlayacalr yere ille cje gider)
<<Taz

2.

lKul kanatln, er atln la,

adam atryla...>>

Kug kanadry_

3. <,im bilse er <ilmes adam olmez.>>

= parolayr

bilen

4.

ta belli olur.>
5.

-, du;m.an kargtstnda, miskin kargagalrkart botur _ Eringene egik da$ slrtl olur.), (E9ik, tj;engece da$ gibi agrlmaz goruinUr)

.lAlp yafrda, algak golrda

yidit,

ayur: <Tijbijm altun>r, kanru-c (men kayda men?>r _ Tencere der: <Dibim altrn>>, kepge der: <Ben nerde_ deyim?r... (ic yrtzUnij iyi bitenlerirr yanrnda kasalanlar iEin soylenir) 9. <<Egir bolsa er iilmes : Egir olu,-sa adam olmez.> ( karrn a!rrsrnr iyi eden <egir>> koki.jnij yanrnda bulunduran adam, karir, a!rryrnca onu yeyip olijmden kurtulur.) 10. (Tilki, oz inge iirse udhuz bolur Tilki kendi inine r.irerse uyuz oiltr. (Tilki kendi yuvasrna,kargr urlursa uyuz olur)
8.
<<AslE

11. <<A!rz yese kiiz uyadhur :

ce qoz utanrr.
(

Adtz

ye;iii-

<<ElyeSiige egik

meyen, bu yijzden de igin soylerrir)

Birinin arma!anrnr yeyip i;ini .,i5rsrkrlan kirnse

'|'2. o6kii,t adhakr bolgrnga, buzair lrasr bolsa ye! : OkUz aya!r olmaktat"r ouza!r bagr olmak yeg.>) ( Bijyijde u'1dtr
olmaktan, krlqUle egemen olmak, kijgLik olup badrmsrz olmak daha iyiilir)

-232*

-233-

13. <Tirig esen bolsa, tang 6kii9 kiirlir

14.
gorri r. '.<Avgr nege

21.

lnsan sad oldukga gagrlacak gok

=, 9ey

<<Allmgl arslan, berimgi slgkan Alacakll raslann verecekli srEan.>>

<<Atan
n i.i r.;>

al bilse, adhr! anga yol biAvcr nice al bilirse ayr da oncr yol bilir.> (Avcrnrn bildigi hile kadar ayr da kurtulma yolu bilir.)

22.

lir -

yiiki as bolsa aEka az giiriinilr Deve yiikti a9 olsa, aca az gorij-

23.
24.

15. AErlda oglak togsa arrkta otr iiner _ Alrlda oglak dodunca, derede otu biter.))

nEsende evek yok ( acelecilik) yok.>

<<Aq ne

Esenlikte evme

yemezt

yemes, tok ne temes tok ne demez !>>

AE ne

16.

arlfi bolsa yol iize yer : Sattctntn azl{r iyi olsa yol ristr-lncJe yer.) ( Do$ru ve grjvenilir oldu$unu isbatlayamayanlar iEin soylenir. )

<<Sartnlng azukr

25. igli! tutnlr adh bolur

26.
<rAy

vasiyet etmesi iyilik getirir.>>

Hastanin

"17. <<Uluk yagrn ogulka kallr - Omuzbayarast o!ula kalrr. ( Omuz bagrnda 9t agrlan yara kolay iyi olmaz. )
I

tolun bolsa, eligin imlemes - Af dolun (ondordrj) olunca elle isaret eimeye gerek kalmaz.>
.<Uri kopsa ogug aklrsur, yagr kelse imrem tepregtir - Bir grlrijltij kopsa - akraba aklgr.r, dugman gelser hrsrm halk depregir.> (Uyanrk - hazrr bulurrmalr.)
<<Ki9i alasr

27.

B.

<Anuk utru tutsa, yokka sanmas Hazrrr onijne tutunca yok sayllmaz; ( Konu{un onijne haztr ne varsa onu kov-)
Grinegte yirik ( yrrtlk ) caymak olrnaz (yakrgmaz)>.
<<Erik

28.

19. <<Kiinde iriik yok, 29.

begde kryrk

olmaz, beyd,'
kan-

yok

,
29.

igtin, yrlkl alasr tagtrn : Kiginin alasr igte., hayvanrn alast drg
ta.>

Calr;kanrn duda$r ya!lr, rjgen* geg (tembel) in. ba;r kanlr. (Calrgan yadlr yer, tembelin baglna vurup kanatrrlar.
)

lrf =

erini ya$lr$, ermegii bagr

bolsa yol azmas, bilig bolsa stiz lozrnds - lgaret ol'sa yol gagtnlmaz, b!lqi olsa soz da[rlrp saprtmaz.>>
<<Ula

30. Uma kelse kurt kelir= Konuk gelirse kut ( u$ur) gelir.>>

234

--

-235-

3I.
32

t<Yurt kiigiik bolsa angut bedik ur =: Delik kijcrjk olsada rrpayr bUyi.ik vur.)
( btjyiik goster. ) <<Erkeg eti em bolur, egkii

l;i

eti yel bolul'

- Erkeg (teke) eti il6q olur, keEi ei; <Vel>> olur.>>

33.
Yrrak yer savrn arkrg keldiriir yerin haberini kervan qetirir.

42. Andhuz bolsa at iilmes : (Karrn ',it rtstna il6c yaptlan, lozu sanclld;: iit atrn burnuna ijf lenen kok) <<andhueu olunca at olmez 43. ltka ufut atsa oldang Yemes utanma atllsa mestin altrnr Yemez

lrak

34. Adhrn kigi nengi, neng 35.

sanrnas =: Ba;kasrnrn malr, mal sayrlmaz. Ortal<, erden arterk almas : Ortak. adamdan (ortairndan) fazlasrnr al_
maz-

36. Tagri ukrukrn

egmes, tengizi kaygrkln btikrnes Dait kement e$emez, de- kapatmaz. nizi kayrk
Kaz

37. Kaz kopsa <irdek kitlig igeniir ayrrlrnca ordek gole sahiplenir.

(<utan> Yerine kullanrlrr') 44. Ergenge eli! karl b6z iim tikemes Etiu,''! elli irsrn bezden don dikilmez ieukat adam bir don diktirmeye kalr Bek6rlrk sa elli argr n bez bile yetmez: masraflr olur') 45. Ostak yiliksiz, oglan biligsiz - Oglar iliksiz, qocuk bilgisiz' 46. lrgan lngrasa botu bozlar : Digi clevs- inlese, boduk hoYkijrijr' yi'lkserr ( Digi deve inleyince yavrusu
sesle adlar.) 47. Beg erngek tiiz ernnes : Be9 Parmak ditz olmaz. 48. Umayga taplnsa ogul bolur : <<Son>ra

38.

Ersek erge tegmes, evek evge tegmes : Orospu (erkek delisi) ere kavugamazl even ( aceleci) eve ulagamaz. bolsa er riidimes, iglik bolsa ai yagrrmas - Carrk olsa adam olmez, keqe olsa at ya!tr olmaz.

39. izlik

t I '

hizmei edenin qoculu olur' i;.art* kadrnrn <son>u

dur. )

ufrur iu-

4A. Endik uma evlikni agrrlar : Ahmak

konuk ev sahibini a$rrlar.

gei"l$ 49. Arpaslz at agurnas, arkaslz alp sryumas : ArPastz at engel agamaz'

urkasrz

4I.

Emgek e$inde kalmas

ta ka''.=.1Trr";.L -

Srkintr srrt-

50.

asker saflartnr bozamaz' boy' Yllan kendi egrisin bilmes' <tevi YIlan kendi e$risini nrn elri i;t;bilmez, <<deve, boYnun e[ri> der'

yilit

*237-

5t.

ErmeEtige [:r"rlrt bulut yrJk olur.

yiik bclrr

62. Yalnguk iiriilmiis kap ol, agzr yazllp

Ugengece

alkrnur = insan, gigirilmig tulum gibidir, apzt agrlrnca soner.

52. Alo er"ii yavrrtma, rkrlgag arkasrn yasrltrna - Yifit adarrs kotijleme, k.iihevianrn srrtrrrr ya{lr etme. ( Beyler.,
obi.jt. )

63. Kuruf yrgaq egilmes, kurmrs kirig tU^

giilmes

Kuru alag e$ilmez, kurulu

OdtjngeE

ki riS dtidLi m len rrrez.

53. Arzuklu$ aruk ermes

maz.

Azrklt yoru

64. Ogiingiiqi iiminde artatur donunu kirletir.

54. Emikli$ uragut k6,sekgi bolrr : zikli avrat isialrlr olur. 55. Tasr! rsrrmasa 6,pmis kerek _
rsiramaytnca oprnel< gerek.

EmTagr

56. l(ijrnii.s kiincge ursa altun adhakrn ke-

lir - Gi.imri; giinege konursa alttn ayadryle gelir. (Olmasrrrr istedidin

iqin oijrnijt paravr esirqeme.) Otui odlrgug birle dgiirmes * Ateg alevle sondtjrtjlmez. ( Yangrna korriklt
qidilmez. ayrrlmaz.
)

i.,e

57.

- Goz gor-se -sevda qelir. 67. Tolurn anutsa kulun bulur, tolurn unutsa bur!'un bolur - Sileh hazrrlayan yarar bulur, sil6hr unutan tutsak olu r.

65. Tay atatsa at trnur, ogul eredhse ata trnur - Tay at olunca at dinlenir, gocuk adam olunca ata dinlenir. 66. Kulak egitse kiingiil bilir - Kiiz kiirse iidhik kelir Kulak isitse gonijl biiir

68.

58. Etli trrngaklr edhirmes

Et ttrnakta'r

Suv iqiirnresge siit ber siit ver.

Su igirine;e

ile durusma. 60. ikki bogra igegiir, otra kiik egiin yan' grlur : iki bola qarplglr, arada gok sinek (btjdelek) incinir. 61. Usukmrsa sakr! kamu! suv kiiriiniir' : Susamtga (serap)) tijm su goi'i.lni.jr.

59. Alplar birle urugma, begler birle tu' rusma - Yi$itler ile vuru9ffid, beyler

69, Tiiziin birle urug, utun birle iisterme : Uysal iie vurus, algak adamla yan9ma.

70. Biitiin Umlii,i kanga bolsa otturur Donu olan (yrrtrk olmayan).,
bijtrjn nere olsa cturur.

71. tls iiggi,irse tiliir = Kerkes kargr oterse o adam oltjr.

kugu l<ime

238

.-

-23,-

72..K.engegli! bilig iidhregiir, kengegsia bilis obrasur _ Danrgrktr bilgi le9ir, danrgrksrz bilqi parEalantr. ;t;;l:

180. Yagrnl asaklasa bagka qlkar : [,jgmanr kijgUk gorijrsen baga grkar. ,81. Yrgag ugunga '.;el
s<iz

73.

Slnamasa arsrkar, sakrnmasa usrukar rjrrjlr_ir. ( Kaybeder).

74. Tiinle bulrr iirtense evliik urr ketdiir_

zarrrsa

dijsman girmi5 qibi olur. 75. Yakadaki yalEatr, eligdeki rEgrnur : Yakadakini yalayayrm derken elirrdekini yiririr.

karr erkek ao.rI dc{urmu9 Eibi olur, tanda bulut klzarsa eve

migqe bolur, tangda bulut 6rtense ev_ ge kirmigge bolur * Akgam bulut kr_

kelir ler, gizel kigiye scz gelir. (K*p sci$iitge kug konar, kiirkliig kigige siiz gelir - Giir solijde ku; konar, gizel
kigiye soz gelir. )

kigige A$acrn tepesine ye i de-

tegir, kiirklii!

:82. Kim kiir bolsa kiivez bolur badayr olsa kurumlu olur.

. Ki;n ka-

83.

Kr.rzda kar eksiimez, koyda ya! eksii. (da$rn kuzey yijzijnde) rns - Kuzdaya$ eksik olmaz. kar, koyunda

76. Karga kazga <itgiinse butr stnur :

84. Krz kigi savt yorrEll bolmas _. Pinti kiginin sozij yrjrrjmez ( ijnri yayrlrnaz. )

Karqa kaza oykijnse ( taklit etse) aya!r krrrlrr.

bagt

"85. Kizdeki kiz yrpar

77. Bir toyrn barr agrrsa kamu! toyln

(

misk kokar. (Kedrnlarrn -

: Kutusunda gizli

agrlmaz __ Bir <toy>>un bagr afinmakla brjtijn <<toy>>larrn bagr alrrmaz.

Toy
)

aizrnrn mis gibi qLizel koktu$unu belirtmek iEin soylenir. )

'86. Bo9 nengde idhi bolmaz

sahibi olmaz.

Bo: maltrt

de din btjyrjgtl

78" Alrm keq kalsa adhaklanUr : Alacak Eeg kalrrsa ayaklanrr. (Alacaklr aya$r ile qidip alacagrnr isier.)

79. Ulugu uluglasa kut bulur _

ululayan kut bulur.

BrjyUgUnri

.87. Krg konrkr ot * Krgrn konulr ateg. 188. Kul yagl, rt biiri - Kole dugirran, it kurt. ( lkisi de salribine zarar vermek iEin f rrsat gozler ) a9. Kiil iirkiinEe kiiz Urse yik - Kijle ijfleyeceiine koztj ijflemek ye$dir. (Kii-

-240-

241

Kasgarh F.

10

Eijk iglerle ufra;aca!rna 'biJyi.ik i9ler. le u$ragmalr) 90. Kiinge baksa kiiz kamar : Giinese' bakanrn goztl kamagrr.

srnCa panik
bakmaz.

olsa

kimse kimseye yan

O gecidi ( kop.

9I. Krrk yrlka tegin bay-grgay t[jzliniir Krrk yrla delin zengin - yoksul bir olur

IOt. Ol kegigni su.v iletti ruyrj ) su gdtUrdU.

92.

(kiilah) olmaz. ' 93. Kara bulutr! yel agar, urung bile el'
srz bork

Tat'srz Tiirk bolmas, bagslz biirk bolmas - Acemisiz Tijrk olrnaz, bag'

1O2. Kudhulda suv bar, it burnu tegmes : Kuyuda suvar, itin burnu ulagmaz
103. Balrk suvda kiizi tagtrn gozi.i drgarda.

Balrk suCa,

l(ara bulutu yel aqar, rugvet agar -aqar ( Hijkijmet kaprlarr riigile el
vetle aErlrr.)

I04.

Yacihafi

atr garnrk, k0qi azrk

94. Siilijt siilinge, kadhrn kaslnga _ So$ijde tazelik, kayrn agacrna sertli[<... (Her gey aslrna geker.) 95. Kog krlrg krnka srgmas : Qifte krllE krna sr$maz. ( iki krlrE bir krna sr!'-

yanrn atr Earrk, gi.jcij azrktrr. lC)5. I(urr.llq k,esul.r ;.;rr[<a ],ararrlas, kuru$ sdz kulakka yakr;mas _ Kuru ka;rk a[rza, kuru soz kula!a yaragmaz.
"105. Konak bagr sedregi yeg bagrnrn seyreli ye!.

Ya-

Cavdar yonu-

107. Nice

yitik bigek erse iiz saprn

96.

Bar bakrr, yok altrn - Var bakrr, yok altrn. (Elde edilmig var olan 9ey bakrr gibi defersiz, yok olan ise altrn gi-

maz. )

;Nice keskin brEak olsa, saprnr mas yontmaz.

bi delerli tutulur.) 97. Ktik temijr keri turmas : mir ( krlrg) bog durmaz.

Gok de-

99. lt gaklrl. atka tegir, at qaklrl rtka teg' rnes- itin gaktr gozliisti ata de$er ( bedel), atrn Eaktr gozlUsrj ite de!mez ( it kadar deferi yck ).
100. Kagrg bolsa krva kiirrnes 242 .-

108. Tegek suvCa belE[irer - 'Degik (de;ilmigy ara) suCa belli olur. '109. Aqevek, tok tiilek - AE aceleci, tok dolek (serin.). 'l t0. Alp gerikde, bilge tirikde Yigit - (srnasavag saf inda, bilgin dernekte nrr.)
1t

I. Ot tiitiinsiir: bolmas, yilit

sijnahsrz

Halk ara'

bolrnas _- Ates durnanstz, delikanlr

yazuksuz

ol^ii,

I t 2. Sabanda sandrng bolsa

teg bolrnas _
maz.

tirtkiinde ir-

erigilir. (Tatlr dilli

sofraYa ga!rrlrr)

olursa her yerer

Ekim strastnda dolug olursa, harman srrasrnda Eekigme olKadag temi; kaymamr;, kadhrn temi; kaymlg - <<KarCas> demig tlnmamts da <kayrn>> demi; ttnmtg.

ll3.

. lI4. Kal savr kalmas, kagrl bagl yazllmas : Yaglr sozi.j attlmaz, <kalrl" bai'
Eozilmez.

122. Tegme kigi tlz bolmas, .yat'yagui iiiz bolmas - UveY adam oz olmaz' ,do -yabatrct Yakttrtn olmaz' l2g. Ku; yavuzu sakzlgan, ytgaE yavuzu azganf Yer Yavuzu kozgan, budun Ya' g,r, Bnrrg"n lalan, a$aglarrn yavuzu it burnu ( ku; buinu, Vut un glrlij), yerin koti'isij bataklrk, halkrn ko,.ljti; Barsgan'l'1arC

tls.

Flan r9l bolsa katun r9l

kalrr

nrn igi olunca hatunun

i9i kalrr.

Ha-

rr.

116. Kagun karma bolsa idhisi ikki eligin tegir -_ Kavun Yalma olsa sahibi iki eliyle yaprgrr. I l7.l(atrn <.kolan> qufEaslz bolmas _ Yaban e9e!i sijrlisij ktlavuzsuz ol'
maz.
1

I8. Karga karlsln kim bilir, kigi

zer?

alasln
se-

kim tapar? kim bilir, kisinin iqindekini kim

119. Tavgag Hanln turkusl telim, tengle' medhip brEmas : Qin Hakantntn ipeli pek Eok fakat denklemeden biEmez.

I20. Kut belgesi bilig :

bilgi.

Kut

belgesi

121. Trlrn tersise

,*;ttr-:

Dil ile sof raYa

124. Borining ortak, kuzgunun ylgag ba' grnda : Kurdunki ortak' kuzgutrunti alag bagrncJa' ( Kuzgun kurdun avlaCr$rrra ortak olur, fakat ker+cli avladr!r alacrn bagrnda durur' ) 125. Ebdeki bu'rafr tikiiz bolmas : E"'leki buzalr okijz olmaz' ta' 126. Yazrdaki siivlin edhergeli evdeki kagu lqgrnma * Krrdaki siilini drarken evdeki 'tavu$u 'kaErrma' 127. Kek kiirdi keregii viidhdi : Srkrntt gorclij, gadrrrnr Yijkledi' 128. Kiizegii v:zrrn bolsa eliy kiiymes Kijskii uzun olursa elin yanmaz' (QaItsantn varken sen rahatsrn') : 12g. Kutsuz kudhu$ka kirse kum yagar $ansstz kuYuYa qirse kum Yafar')

-245-

'130. Neqe mudhrz erse eg edhgii, nege e$ri erse yol edhg'.i --= Nice budala olsada eg (yolda;) ivi, nice e$ri ise de yol iyi. "140. 6z k6z ir krgla$ : Kendisi grjney yizden krgla$rnr kendisi tuttu, (Kett di igini kendi gorcli.j)

olmaz, gevgek, krraE yerde av olmaz. 149. Sundrlaq ltr ermes iirtkiin tepmek : Qayrr kugunun i;i harman do$mek deli l.

I48. Subuzganda ev bolmas, topurganda.,, av bolmas - K6fir mezarlLirnJa ev

t4t. Yer basrukr tag, budun basrukl beg

halkr da bey...

150. Buldagr buzafrr, iikiiz ara belgilirg Olacak buza!r oktjzler arasrnda bell
olu r.

'142. Qahsak iize ot bolmas, qakrak bile uvut bolmas -- Daf tepesinde ot, keide ut ( utanma ) clmaz.
<<sag143. Savrn sagrakka tegir - Soz ile iErakr>a ulagrlrr. ( tyi sozle beylerin ti6i iEki kabrndan igilir, onlartn sofralanna ulagrlrr.) "144. Krz birle kiiregme, krsrak birle yarlt' qijregme, krsrak ile Yarna - ( Kv ile ). ngma yenilirsin 145. Kalrn kaz kulabussuz olmaz - Kaz siiriisii kr lavuzsuz olmaz.

151. ((Adrm yiiriiyiig gtisterir.r> 152. Yalnguk ogll yokadhur, edhgii atr ka, lrr insanoglu yok olrr, iyi adr ka. lrr.

l53.Alln arslan tutar, kiigin srggan tut-

mas : Al ile aslan tutulur, griE ile srEan tutulmaz. (Alln arslan tutar, kii-

gin ktisglik (bostan korkulugu) tutmas.

)

154. Karr iikijz balduka korkmas ca okriz baltadan korkmaz.

KoSu-

I55. Suv k6rnrekinge ettik tartma

146. Egyek ayur:, <<Baglm bolsa sundurls' da suv iEgeymen>> : Egek derki: <<Bastm sa! olsa denizden su iEerim.>> (Uzun yagama di.le$ini bildirir.) '147. At tekiizliii ay bolmas - At akrtmasr ( sakarr ) ay olmaz. ( Biiyij!iln yerine kUEijk konmaz.)

yu gormeden <edikn E,karma (Edik : Ham deriden yaprlmrg, krsa gonElu,. yumugak, ballr gizme)

yaksa yine gtlneg iyi. I5T.Yazmas atlm: yagmur, yangllmas bilge: yangkrl atrcr: YAGMUR,"

I56. Yalksa yeme yag edhgti, k6,yse yeme kiin edhgii Brksan yine ya! iyi,

iOr1t!

yanrlmaz bilge: YANKl... (Yalmur y\zdeyUz hedef ini ( yeryijzijnij ) bulur, yankr da yrizdeyijz do$ruyu soyler (tekrar eder). Herkes yanrlrr.)

167. Kiig eldin kirse,

bacadan Erkar.

kar : Zorbalrk kaPrdan girse, tore'

ti5r0 tiinliikten

gr'"

-158. Kogngar bagr bir agagta prgmas

lki

koE bagr

bir

tencerede pigmez.

'159. Ka'ngdag kuma urur, igdig iirii tartar : Baba bir ijvey kardegler krskanE' lrkla dolUgi'jrler, ana bir tjvey kardegler birbirlerine yardrmct olurla,'.
160. Yalngus kaz iitmes mez ( e9 gerek ).

Yalnrz kaz ot'

Yrize

16I. Yiizge kiirrne, erdem tile bakma, erdem ara.

168. Oglan suv toker, ulu$ yanl slnlt:' == Cocuk su doker, btlyiilijn bir ya" .i'rcinir. (Qocu$un su doktijlti yer9. ba,srp kayrn.u UUyl;ltjn bir yanr krfrlrr') 169. Trlln t0grniigni trsln yazmas : Dil iie dU$ijmtenen, di; ile Eoziilmez' (Ve' rilen sozde durmalr') 170. Tikmegince tinmes, filemegince bul'' yince bulmazmas = DikmeYince bitmez, dileme171. Qaksa tiitniir, galsa bilniir - Qakrnca tijter, galtnca bilinir' (Qakmak gak,'l,n.u dr-rman ttjter, soz kulala ;alrnlnca srr o$renilir') tore 172. El kaldr, tbr0 kalmas : il kaldr' kalmaz (it nrraktlsa bile tore brrekrl
maz. )

162. Uygur! yrgaq uzun kes, temiir krsga kes : E), Uygur, a$act uzun kes, demiri krsa kes. (AdaE uzattlmaz, de-

mir uzar.)

163. Bugmasar boz ku9 tutar, evmeser uriing kug tutar - Avct beklemekten sr'ktlmazsa boz kus tutar, evmezse (acele etmezse) ak ku; tutar. 164. Evek singek siitge ttigiir - Aceleci sinek sijtq dijger. '765. Mu9 oglr muyavu togar -_ Kedi yavrusu miyavlayarak do$ar. (Qoculun huyu babasrna geker.) 166, Taygan yiigiirgenni tilkii sevmes : tilki sevmez. Taztntn

773. Bir karga birle kr9 gelmes ga ile 'krg gelmez' 774. Evek evge tegmes
9amaz.

Bir kar'

Aceleci eve ula'

5,

g"

Dolij;meYince ari dlj - yapmaylnca hava aqrl-"itl*-, )"|^Lt, tipi

Tntti.smeginge tiiziiimes, tiipiirm'egip'-

maz.

$r;firnu

-249-

l76.Tiitiin kopursa igleni.ir

kurcalayan islenir.

Dumanr
t

Ei yaragmas
<<insan

177. Tevi yiik k6tiirse, kamrE yeme kiitijriir : Deve yrlk goti.jrrirken kagagryrda qotrirrir. I78.Ata oglr ata,E togar bi dolar.

86. Edhqiili,igni suv adakrnda kemig, ba;rnda tile - iyilisi su ayalrna at, bagrnda ara. (Yeme$i rrma!rn a9a$rsrni brrak, yukarrsrnda bulursun. )

- Kedi yaga ulagamaz malr bana yaragmaz> der.

Atao$lu atasr gi-

179. Kdkge sudhsa ( sagursa ) yiizge tiigtir : Go$e tiikiirtince yrize diiger. ( Bu.

187. Yogurkandan artuk adhak kiisiilse iigiyiin - Yorgandan,fazla ayak uzatrlrrsa tj9r"ir.

yijklere
bulur. )

kotrilijk dijgUnen,

kendisi

180. Er oglr. mulrgadhmas, it oglr kiilermes : lnsano$lu bunalmaz, it o!lu

tokezlemez-

I88. Arslan kiikrese at adhakr tugalrr Aslan kijkreyince atrn aya$r dolaglr. t89. S6zge siigiinse bulun barrr Sozlj,r

tatlrlrfrna kapllrp dalan, tutsak

belli olur.

gi-

der.

t8I. Sitgii;tip
yrrtrlrr.

urugur, otra ton titigiir lkisi so$ul9tjp vurugur, ortada elbise

l9O. Kiiz keti,gi yazrn belgiirer gelece$i, yazdan

Giizijn

I9l.

I82. Edhgiiliikin kel, isizligin kelrne * iVilikle gel, kotLiltjkle gelme. I83. Kiqik ulu$ka turugmas, ktrguy songurka karrgmas - KriErlk bijyui.je
kargr gelemez, atmaca (songur> a ( ? ) kargr koyamaz.

Todhgursa k6zi yolka bolur nr doyanrn EozU yolda olur.

,Kar-

192. Erdemsizden kut gertilUr sizden <kutn yok olur.

Erdem-

I93. Tevi silkinse egekke yiik glkar : ,Deve silkinse eseule yiik Erkar ('KijEtlUtinij brrak, biiyUUijnij al.) 194. 6z kartlng kartan : Sen kendi yaranr sa!alt (Haddini bil).

184. TaS talka kavuemas, kigi ki;ige kaYU.Sur - Da$ da$a kavugmaz, kigi kigiye kavugur.

I85. Mug yakrrka

tegigmes, ayur kigi nen-

195. Kigikde katrglansa ulgadhu sevntir' Ki.lEi.lklii$ijnde katlanan brlyUdii$iJnde sevinir.

-250-

251

'196. Baglanglansa boksuklanur : Krzsa, eli boynuna ba$lanrr. (Yalnrz kenclr

bildi!ini okuma.) 197. Tatr! ktizre, tikeni! tiipre : Tat'ln

gozline vur, dikeni dibinden sok (Tat: Uygur, Farslr, Qinli)

205. At bagln yularlap ye : At ba9' :l yularlayrp ye. ( Pigtikten sonra y''rken bile atrn bagrnr bog btrakma, ''ular'
la.)

'198. Krlrg tatrksa ig yunErr, er Tat'lksa ei tungrr : Krlrg paslanrrsa ig koti.ile" 9ir, adam Tat'lagrrsa eti bozulur. (yi$it ol, kendi cinsinle yaga. ) 199. Er siizi bir edher ktiki tig - Adarnt:r sozij bir, eyerin ba!r ijE... (Sozijnde
dur.
)

206. Yailiiglii! kelin kudhegti yafag hulur alan - Bol armalanbulur' gelin, damaCr yumugak huYlu
2O7.19 yara$rnda, sart asl$rnda : i9 tavinda, tLiccar k6rrnda' (Tijccar kAr gorijrse satmayacagr geyi yoktur') 208. Oprak yasrkdrn tozlu! ya grkar -' l(1 palr gedelegten ( eski yay kabrnclan ) tozlu yav qrkar. (Bazan yayln saIlarnr eski gedeleEten grkrr")

200. Sakak okgar, sakal blgar-- Qeneyi okgar, sakalt keser. ( lki yijzltjliiklr
kandr rr r.
)

:20t. Eli! tutgrnga ot tut : El tutacalrna ( kefil olaca!rria ) ateg tut. 2O2. Canlut kantmrgka bodhu$ talkrmas

kocaitr$rna boYa - krrla aytp sayrlmaz. (<KAr etmez> olsa gerek - A.q.)

: Zamantn

209. Yiti.ikli!, anasr koyun agar _ Yiti6i olatr anastntn kc;'nunu arar' 210. Telim sozij! uksa bolmas, yalrm kaya ylksa bolrnas : Qol< soz daha anla' i'ltr olmaz, yalErn kayayr ytklma;':' 211. Krlnu bilse krzrl kedher, yaranu l:ilse kr;rl $;' Yagll kedher : Cilve bilse giyer' (Eryer, yaranmayl bilse yegil kekler bu renkleri giyen kadrnlar is'

203. Atasl agl! alrnrla yese, ogllnlng tlgl kamar - Atast ekgi elma Yese, Eocu-

!unun digi 'kamagrr,

"2O4.Sagratgudln korkmls'kug, klrk yll adh' rr yrgag iize konmas : Tuzaktan korkmug kug, krrk yrl gatal alrg tjstiine konmarr,,

: Ki' 212. Yarln bulgansa el bulganrr rek kemifi karrgrrsa' il de ke rrgtr(Kijrek kemi!i ile bakrlan fal kartgtirklrk g5steriyorsa ilde karrgrklik
kacak demektir'
)

ter. )

-2s3-

213. Bargtn yama$l barqrnka, karlg yarna'' 5r karrska - ipekli yarnast ipekliye'

'.221. Yagrn erse kerek yundakl tegir _Dugmanrn ise de at frgkrsr .kalrr. (Zen-

yijnlij yamasr YijnltjYe..

ci>>

214.

6tlii! yingii yerde kalmas _

<<

gin adam dljgmanrn bile olsa sans bir yaran dokunur. Hiqbir tey brr.akmasa, atlnrn frgkrsl kallr.)

denir. Krzollan-ktz cariye/i bet bir alan bulunur> demektir.) 215. A; tatrll tuz yogrln yemes : Tuz, a;t tatlandrrmak igindir, ganakla yen' mez. (Tutumlu ol.) 216. Kara mung kelmekinEe <tKara Yalga>r gegme : Kara bun (bunallm, kahrr) gelmedikqe <<Kara Yalga> strtlartnt qeqme. ( Kara Yalga her zaman sarP' ve karlrdrr. ) 217. Anasl tevliik: yuka yapar; ogh tetik: koga kaPar : Anast kurnaz: ekme{i ince YaPar, o$lu tetik: qift qift kael-

Delikli inci yerde kalmaz. (cariyeye de <in-

'.222. Ya9 ot kiiymes, yalafar iilmes ot yanmaz, elEi oldrirtjlmez.

- ya,

223.Yryarlr! kesiirgiidin' yipar kitse yidlli kalrr : Mis kokulu kaptan <<mis>>
gitse, kokusu kalrr.
'"224. Tevey miniip koy ara yatmas _ Deveye binip koyun arasrnda saklanrr
maz.

225. Yalnguk menggii ririlmes, srnka kiriib

kirii

- Kigi sonsuz yagamaz, mezara gireri geri donmez.

yanmas

par.

218. Obrak kedhiik erse yagmurka yarar' KePenek Yrrtrk olsa da Yalmura

yarar.

219. Yrlan yarpuzdan kaEar, kanqa barsa Yarpuz utru keliir - Yrlan <<yarpuz'> dan kagar, nere gitse <<yarpuz>> oniine

<<Firavun slEanlD' da denilen, Ytlan YiYen bir havvan'

gelir. ( Yarpuz:

22O. Yatnr! yaflr$ tikiisinden iizniing kan' lrg Yudhrug V"g-_ Elin Yallr lokma kanlr Yumru$u Ye!'" ,,idun,

- Kan, kan ile Ylkanmaz (,Barrgmak Eerek.) 227. Ata tonl ogulka yarasa, atasln tile. mes - Atasrnln giysisi qocula uy_ gun gelince atasrnl istei-nez. ,( BUyu yen gocuk babasrnrn yagadl$rnr iste. mez, .ona artrk muhtaE olmaz.) '228. Tiinle yorup kiindiiz seyniir, kigikde eflenip ulgadhu sevnlir : Geceleyin yrjrUyen grindriz sevinir, krJEUkken evlenen yaglandrirnda sevinir. ',229. Kigi siizlegii, yrlkr yrdhla;u : insan soyle$erek, *oklagarak.

'226. Kanl! kan bile yumas

Yo;?I

iH."

23O. Bor bolrnadhrn sirke bolma olmadan sirke olma.

$arap,

23t. Kolan kudhufika ttisse kurbaka aygrr

bolur
Yaban egeli (ya da tay) ku_ yuya dij;se kurbala ufg,r- olur.

242. Bilmig yek, bilmedhiik ki;iden Ye{ : Bilinen teytan, bilinmeyen insaridat;
veu.

232. Buzdan suv tama r : Buzdan su damlar. ( Huyu babasrnrn huyuna benzer.l 233. Korkrnus kigige koy bagr ko9 k6riinijr : Korkmus ki;iye koyun ba;, Eift gorrinrlr. 234. Yavlak trllr! beqden karii yalnguz tul yeg : KotLi dilli kccadan yalnrz dul.

luk ye!.

235. Erdem bagr tr! * Erdemin bagr dil. 236. Yalnguk oglr munsuz bolmas : insan o!lu bun'suz (Eilesiz) olmaz. 237. Qglan rgt r-s bolmas, oglak miingizi sap bolmas : Qoculun yaptrlr ig ig olmaz, ollak boyunuzu sap olmaz..

243. Tayak bile taymas, tanuk s6ziin biit' mes : DaYanalr (bastonu) olan kaYmaz, tanlk sozUne inantlmaz' (T-antUrn yargllama gUnij ne diyeceli onceden belli olmaz.) 244. Tevey bediik erse mayakr bedtik er' mes _ Deve bUYUkse de Pislili (gijbresi) birYijk deflil, 245. Kaynar iikiiz keqiksiz bolmas - Cogkun dere geEitsiz olmaz' ( Her i;irr brr grkar Yolu vardrr')

246. Ota$ka iipkelep siise siizlemedOk : Otala ofkeleniP askere klistij' 247. Kurmrg kirig tOfiilmes, ukruku:t3 tag efilmes : Kurulu kirig dii$ijn lenmez, kementle da$ elilmez'
248. Kalln bulutl, tiipi siirer, karangku l;t urunE sgar : Kalrn bulutlu tipi silrei-' karanlrk i9i rtjgvet aEar' 249. B6ri kosnlsln |fies : Kurt, komgu sunu yemez : 25O. Kovr er kudhulka kirse Yel alff allr: $anssrz adam kuYuYa girse Yel (Yel kuYudan grkarrP savurur')
Kaggarh

238.

Taz at tafargr bolmas

Kel at yrjk

tagrmaz.

239. Kadlng kasrnka - Kayrn alacrna katrlrk (yaraglr). 24O. Kiini barrr keyikning kdzinde adhrn, bagr. yok : Do!ruca giden geyigirr goztJnden bagka yarasr yok. 241. Ye.-:n kahglansa klgrn sevniir : Ya-. zrn Eal,r.AI? sevinir.

F . 17

-257-

25I.

Tamu kapulun aqar tavar

ver.
)

hennemin kaprsrni agar. ( Rrj;vet

252. Kiinining kiiline tegi yagl : Kuma'. srnrn kiilijne kadar dugman. ( Kuma kumantn gozrine

Mal, ce-

Aslan kocayrnca srEan delili bekler

(

Kedilesir).

251. .Oldegi stEgan, mus tagakln kaglr : Olecek stEan kedinin taga!rnr kagrr.
.262. Atasl anast agrS almrla yese, ollr-klzr tlgl kamar _ Atasr-anasr ekgi elma yese, o$lunun k.zrnur digi kamagrr.

kril

savurur.

253. Bulday katrnda sarkag suvalur Bu$dayln yanrnda <<karamuk> da su*

lan rr.

253. Tegirmende togmug srggan, kiik kiikre.

gingge korkmas - De$irrnende dolan srgan gok gtlrlemesinden korkmaz. "264. Tengsizde tegirmen turgursa, yara!-

254. Kizlen gii kelinde Gizli gey gelin, - iEin saklamrgtrr. de bulunur. ( Kocasr ) 255. Bir

tilkinin derisi iki kez soyulmaz.

tilkit terisin ikile soymas -

Bir

256. Yazrda biiri ulrsa evde lt bagn tartrgur - Krrda kurt ulusa, evde kopelin baln yanar (Ne de olsa birbirlerine benzerler, hrsrm sayrlrrlar.)

stzda yar barrr : Uygunsuz yerde de{irmen yaparsan , yararsE zamanda yar peyda olur. (Her igi yerinde,zamanrnda, yarannl di.igijnerek yapmalr.)

257. Kedhiiklif iilimes, kUfeglii kiirmes

Kepenekli rslanmaz, gemli at eginmez. ( Hazrrlrklr bulunmalr.)

258. Kigi eti tirifle tatrr _ insan eti sa$ iken tatlrdrr. (6li;nce seveni kalmaz. )

:265. King ton obramas, kengegli$ biliU artamas : Genis giysi yrpranmaz/ danrgrklr bilgi bozuk Erkmaz. '.266. Ku9 tuzakka meng igin rlrnur - Kug tuza!a tane iEin iligir.
'.267. Erge mung tegir, tag sengiringe yel te. gir - Adama <<bun> (srkrntr - Lizijntti de$er, da! doru$una yel de$er. Sonra qeEer.)

259. Kurtga biidhik bilmes, <<yerim tarr> ter Kocakarr oyun bilmez. <<yerim
dar> der. 26O. Arslan

kansa

stqgan

iitin

kii.dheziir

268. Birin birin ming bolur, tama tama kiil bolur Birer birer bin olur, damla'

ya damlaya gol olur.

-258-

259,-

259. Siisegen udhka tengri mling[iz bermes - Qok srjsen oktjze Tanrr boynu. u"r.
mez.

t.

27O. Kduden yrrasa kiingiilden yeme yrrar , := Gozden rrak olan gonrilden de rrak olur.
271. Kahng berse krz atlr, kerek bolsa krz alrr Kalrn ba;lrk) - alrnlr, (gerekli verilirse_dul de!il-krz olunca mal pa. halr alrnrr.

NOTLAR : Sav"lar burada da - genellikle - kl,aptaki srra ile verilmigtir. Tekrarlanan yada bir iki kelime de!isikli$i ile aynr olar; savlar yerinde igaret edilerek buraya alrrr,nadr-

?V2. 6t<U9 seving bolsa katr! oksunur : Qok sevinen pek pigman olur. 273. Tayrn tapufsak, Tengri sefinqsiz : .{Toyun> taprnmaya can atar, Tanrr hognut de!il. (Toyun: mrjslijman olmayan Tijrklerde din brjytjdtj.) 274. Edhgii er stingiiki erir, atr kallr - iyi adamrn kemikleri erir, adl kalrr.

2. Savlann bugUnkij dile gevirileri ve parantez iEindeki aErklamalar, Mahmut'un ve ts. Atalayrn ifadelerinin aynlsl deSildir'. Ceviride dilimizin bugi.inkti olanaiilarrna gore de$igiklikler vaprldr. AErklamalari*a ise Mahmut'un uzun uzun yaptr$r agrklamalarrn birEo$u - zaten anlamr aErk olan sozlerde - atrldr, agrklama gere$i ve zorunlu!u duyulan sozlerde ise 1',r Mahmut'un'aErklamasr krsaltrlarak alrndl, yada yeniden krsaca soylendi. Bu, hern sozii uzatmamak iEin, hem de genig anlaml't sozlerin dar bir kalrba sokulma:;ita enqel olmak iEin yaprldr. Fakat elber sozlerin anlamlarr ne ise o verildi.
3. Her atasozij

Tijrk dijgijncesinin, de$er yargtlartntn, yagayrgrn'n ozlv formtilleridir. ilir tijr sozlij yasalardrr. O gt"in'krj Ttirk foplumlarrnrn yaprsrnt, niteli$ini giiniimrize aktaran deferli belgelerdir. Ayrtc,t bura' daki savlarrn pek qogu bugijn de dil de' di;iklikleri ile yagamakta ve hali<lmlzln davranrglannr diizenlemekte devam etmektedir. Onun iqin her soz lizerinde dikkatle durup dijsi.innnek gerekir.

gibi bu savlar da o done;ir

-260-

-261 -

4. Tijrkgenin, genig anlamlarr en yalrn b;gimde anlatma gijcri asrl bu sozlerde gorijlijyor. Anlatrmrn ozlijlij!ij, arrlrIl ger'Eekten gagrrtrcr ve Earptcrdrr. HiEbir savda fazladan tek kelime olmadrgr gibi, soylenmesi bir fazlalrk olmayacak keli meler bile atrlarak anlam en az sozle verilmigtir. (<Kug kanatln, er atln> savrnda oldulu gibi...)
5. Savlardaki bnlatrmrn bir gizellili de kufiyelerle <<aliterasyon>> lann yarattr$r ahenkten do$maktadrr. Buradaki savlar, gerEekten - bir onceki bdlijmde gordij$ijmuz - manzumeierden Eok daha gijzel ve ahenklidir. Savlartn bugiinkij TUrk gemize gevrilmesinde yazrk ki bu gijzel'

MAHMUT ILE MEHMET'IN

soN s6zii
o$lu Mahmut derki : Tiirk diliniri kelimel'erini toplamak, kurallarrnr ve usullerini bildirmek, iilg0lerini agrklamak, ayrrmlarrnr, biil[imlerini slralamak yolunda kitabrn bag tarafrna gart ko;mu;tuk ( Sitz vermigtik ). Bu sdziimiiz verine geldi, dilek elde edildi. Artrk olanlarr, yersiz olanlarr, diigiik olanlan, bo9 olanlan. attrm. Kitap sona kadar yayrlsrn, ebedi bir azrk olarak kal' srn. Artlk kitablmlz burada bitsin...>> <<Sav'lr, sonra da $am'lr Mehmet bin Ebi Bekir ibni ebil Feth ( Tann onu ba$rgla. srn), b:r l<!tabr asrl nijshasrndan qektifi giin 664 yth gewal'inin pazar gilnii idi. ( l. Agustos. 1256)>>
<<$liiseyin

lik ve ahenk kayboluyor. Onun iqin o'

kurlarrn olabildi$ince verdi$imiz Eeviri
ve aCrklamalar yardrmlyle savlartn asltnt okuyup anlamaya gallgmast gerekir. Her savrn anlagrlrnast da oyle giic de!ildir'; azrcrk dikkat ve Eaba ile astllarlnln de kolayca anla;rldr!r gorUlecektir.
6. Gerek

iEin neredeyse tijrkceden arapEaya - farsEayu Eeviri yapmak qibi bir aclklr du-

bu savlart, gerek giirleri bugi-ink'j tijr'kEemize Eevirirken tLirkge sozcijklerin yerine arapca - farsEalarrnr koymak zorunlu$u <TijrkEeye sayglsl> olan hei kesi iizecek bir durumdur. Trirkqe o za' man ne'kadar arl imig, bugijn ne kaCar' kar.rgmig ! Bugiin o sozleri anlryabilmek

el yazrsryle yazrlmlg olan parqasrnrn suretini al''yorurn: niishanrn son <<Kitaba 464 yrlrnrn cemaziyel evvel baglannda (gurresinde) (25. Ocak IOTI . 72 ) baglandr ve diirt kere yazrldrktan ve dii' zenlendikten sonra 466 yllrnln cemaziyel ahirinin 12. siinO ( t0. Subat 7073 -74) bit'
<<Kasgarlr'nrn
:;::mittir.>r...
'.'r:l .l :,:
.:
..
.:
,

soN

rumla

karertyTr;;

1 t,-:

r'i'li.rt: , , :!r .r, :.

-263;

.l.q:

l'r.:,,.

iEi:npexirrr
Efftiiriin
Sunug

notu

',trASGARtl MAHMIIf (Hayatr, Kigili{i, Eserteri) }......r.....-.--:, lQivan ii L0gar-it Tfrk ,t. Mahmul'un T0rkler hakkrnda sbyledikleri ....---.-..... Eirinci fliittm: 56ZIUJ( i(inci Biitiim: OirsiLCiSi (Gramer)
{.lsijncii Bcilum: ANSIKLOPEDIK BitcitER
Tarih-Co$rafya

7 9

13
18

27 30

tsilim ve Xiiltiir 1.. Okuma yazma 2._ Doktorluk, llaglar ve $ifalr Otlar 3. Hayvanlarla ilgili bilgiler 4..Edebiyal, Sanat, Eligleri

r-

53 68 68

68
a2
B3

86

a7
90

Yiinetim, Askerlik, kqnorni igleri

Hukuk

gy9, Araq ve
Giyim ve
Oyunlar

Geregler Siislenme

92 93
96

[6reler

97 99
inangtar
't

Dip ve
ickiler
Yemekler

03

't 10

Toplumsal Srntflar Tiirlii Bilgiler D6rdiinc0 Biiliim: EDEBiYAT URUNLERi

't11 115
'l 16

119

A. $iirler (Aslr, eeviri ve Agrklamalar) l, 5aia9 {iiirleri ll. Av Eilenci $iirleri....... ttl. Doda ve Bahar Tasvirleri ..........:............................ lV. Aik.$iirteri V. Sagular (A$trlar) Vl. D0nyatrk irler .......... Vll. Tailamalar Vlll. 66rerici ve Diigiind0riicii $iirler Geri Kalan Pargalar 8.. SAVLAR {Aias6zleri) Mahrnut ile Mehmet'in Son Stizr-i

120
120 150 156 175 175

192
205 225

225
232

263

-264-